Η ώρα του διαβόλου

ISBN: 960-256-429-6 Fernando Pessoa, A Hora do Diabo © Assírio & Alvim e Herdeiros de Fernando Pessoa (1997) © Εξάντας, 2000 Εξώςρυλλο: Νατάσσα Παντού, Ιουλία ΚαραΙ^αίΐίλογλίηι ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΙ I Α.li. Διδότου 57 - 106 81 ΛΗΐίΝΛ Τηλ. 3804885 - Fax 3813065 - c-mail: cxMiuliiií((t>()lenct.gr

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Η ΩΡΑ ΤΟΥ Δ Ι Α Β Ο Λ Ο Υ

Μετάφραση - Εισαγωγή - Επίμετρο ΜΑΡΊΑ ΠΑΠΑΔΗΜΑ

ΕΞΑΝΤΑΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ

9

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ Ή Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

11

Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

19

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΩΡΑΣ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

49

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

ΓΙΝΕ ΠΟΛΛΑΠΛΟΣ ΣΑΝ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

79

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΕΤΕΡΩΝΥΜΩΝ ΤΟΥ ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

99

101

Σ Η Μ Ε Ί Ω Μ Α ΤΟΥ

ΕΚΔΟΤΗ

Συχνά στους εκδότες τυχαίνει η επικίνδυνη αποστολή της μετατροπής του μύθου σε έργο. Κι αυτό γιατί ο μύθος των μεγάλων ποιητών, τις περισσότερες φορές, προηγείται και κατακτά το ένα κοινό μετά το άλλο πριν ακόμη ενσωματωθεί στη γλώσσα τους, πολύ πριν από την πραγματική διάδοση μέσω των μεταφράσεων του έργου τους. Ο μύθος του ποιητή Φερνάντο Πεσσόα, κατ' αντιστοιχία με εκείνον του Καβάφη, έχει προ πολλού περάσει τα πορτογαλικά σύνορα και η ποίησή του έχει μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες. Στην ελληνική γλώσσα έχουμε μέχρι σήμερα ελάχιστα δείγματα του τεράστιου έργου του. Ο Φερνάντο Πεσσόα μαζί με τους ετερώνυμούς του ποιητές και πεζογράφους συνθέτει ένα πολύπλοκο και εκτενέστατο έργο. Οι Εκδόσεις Εξάντας αναγγέλλουν την έκδοση των σημαντικότερων από αυτά, ακολουθώντας την πλέον πρόσφατη επανέκδοση του έργου του Πεσσόα στην πορτογαλική γλώσσα από τις εκδόσεις Assírio e Alvim.

Τη σειρά αυτή εγκαινιάζει Η ώρα τον Διαβόλου, πραγματικό κομψοτέχνημα του λόγου, που συνοψίζει αριστουργηματικά τις κύριες θεματικές συνιστώσες του έργου του Πεσσόα, ενώ παράλληλα συνδυάζει τη γραφή της ποίησης με τη μορφή του πεζού λόγου. Θα ακολουθήσουν: — Γράμματα στην Οφέλια του Φερνάντο Πεσσόα. — Ποίηση του Άλβαρο ντε Κάμπος — Το βιβλίο της ανησυχίας του Μπερνάρντο Σοάρες — Ιστορίες του διαλείμματος του Φερνάντο Πεσσόα — Η φιλοσοφία ενός στωικού του Μπαράο ντε Τέιβε — Ποίηση του AλμJtέρτo Καέιρο. Την οργάνωση και την επιμέλεια της σειράς αυτής έχει αναλάβει η Μαρία Παπαδήμα.

10

Η Ή

Ω Ρ Α ΤΟΥ

ΔΙΆΒΟΛΟΥ

Η Γ Έ Ν Ν Η Σ Η ΤΟΥ

ΠΟΙΗΤΗ*

ΚΡΥΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΜΥΘΙΚΟ ΜΠΑΟΥΛΟ ΤΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ ΤΟΥ ΠΕΣ-

σόα, το διήγημα αυτό είδε το φως της δημοσιότητας μόλις το 1989, πενήντα και πλέον χρόνια από το θάνατο του ποιητή, και μάλιστα εκτός Πορτογαλίας. Η γνωστή ερευνήτρια του Πεσσόα Teresa Rita Lopes, η οποία μετέγραψε το κείμενο αυτό και επιμελήθηκε την έκδοσή του, επισημαίνει τα ακόλουθα: «Θα πρέπει ίσως να απαντήσω στην ερώτηση που θα ήθελαν να μου υποβάλουν οι αναγνώστες: Πρόκειται όντως για άγνωστο κείμενο ή όχι; Θα απαντήσω πως ναι, είναι παντελώς άγνωστο. Αν ίσως με ρωτήσουν γιατί το δημοσιεύω εφόσον πρόκειται για έργο δευτερεύουσας σημασίας, θα απαντήσω ότι δεν πρόκειται για έργο δευτερεύουσας σημασίας, και θα προσθέσω ότι στον Πεσσόα είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τα σημαντικά από τα λιγότερο σημαντικά κείμενα, γιατί αποτελούν στάδια της ίδιας πορείας με στόχο * Μια προότη εκδοχή του κείμενου αυτοΰ, καθώς και της

του

Διαβόλου, δημοσιεύτηκε στο nzQiobvKÓ Μετάφραση '97, τεύχος 3, σσ. 125-136. 11

Φερνάντο

Πεσαόα

την αναζήτηση του εαυτού του και της Ενότητας που τον κατηύθυνε. Δεν θα πω ότι το καθένα από τα κείμενα αυτά είναι το κομματάκι ενός παζλ, γιατί καθένα από αυτά είναι ένα ουνολο που περιέχει ήδη σε μικρογραφία τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του»/ Τι μας επιφυλάσσει λοιπόν ένα κείμενο με τον σχεδόν αποκαλυπτικό τίτλο Η ώρα τον Διαβόλου; Αν στην πορτογαλική παράδοση η ώρα του Διαβόλου σημαίνει την τρομερή εκείνη ώρα που ο Διάβολος εμφανίζεται στους ανθρώπους, για τον Φερνάντο Πεσσόα η εμφάνιση αυτή και η συνομιλία που επακολουθεί δεν έχει τίποτα το τρομακτικό. Μια συνηθισμένη γυναίκα, η Μαρία, που ωστόσο το όνομά της και η κατάστασή της —πρόκειται σε έξι μήνες να φέρει στον κόσμο ένα γ ι ο - παραπέμπουν σε μια άλλη Μαρία, επιστρέφει φαινομενικά σπίτι της από μια χοροεσπερίδα. Ενώ διανύει την ελάχιστη απόσταση από τη γωνία του δρόμου της ως την πόρτα του σπιτιού της, διατρέχει ταυτόχρονα τις τεράστιες αποστάσεις του σύμπαντος, συντροφιά με τον έκπτωτο άγγελο ο οποίος τη μυεί στα μυστικά του κόσμου και της ύπαρξής του και της αναγγέλλει τη γέννηση του ποιητή. Οι αντιστοιχίες με τον Ευαγγελισμό της Θεοτό1. Fernando Pessoa, UHeure du Diable, δίγλωσση έκδοση, μετάφραση Maria Druais και Bernard Sesé, εισαγωγή του José Augusto Seabra, επίλογος της Teresa Rita Lopes, Librairie José Corti, Ibériques, Παρίσι, 1989, σσ. 104-105. 12

Η ώρα τον Α ιαβόλου

κου είναι σαφείς. Ωστόσο η Μαρία, παρότι συνομιλεί με τον Διάβολο, ταξιδεύει μαζί του και τον συμπονεί στη μοναξιά του, ξεχνά ή αρνείται τη συνάντηση τους. Το παράδοξο όμως αυτό ταξίδι εγγράφεται ανεξίτηλα στη μνήμη του παιδιού που φέρει μέσα της και γίνεται ο σπόρος της ποιητικής δημιουργίας: Ο γιος της, όταν γεννήθηκε, έμοιαζε απολύτως φυσιολογικός, αλλά όεν άργησε να φανεί ότι επρόκειτο για ιδιοφυΐα, Τα ποιήματά του έχουν ένα ύφος παράξενο και σεληνιακό. Τα διαπνέει ένας πόθος για υχρηλά πράγματα, ίδιος με τον πόθο που ενέπνευσε εκείνον που, μια μέρα, σε κάποια προηγούμενη ζωή του, πέταξε πάνω απ' όλες τις πολιτείες της γης. Τους στίχους του διατρέχει ένα όραμα μεγάλων γεφυριών, ανεξήγητο από τις μέχρι τώρα εμπειρίες του. Και μια φορά, & ένα ποίημα που έγραψε σαν σε όνειρο, λέει ότι κάτι μέσα του δοκίμασε τον πειρασμό, σαν τον Χριστό, κάπου ψηλά, εκεί απ' όπου βλέπει κανείς ολόκληρο τον κόσμο. Παρά τις προοτεϊκές διαστάσεις της προσωπικότητας αλλά κυρίως της ίδιας της ποιητικής δημιουργίας του Πεσσόα, τις πολλαπλές και συχνά αλληλοαναιρούμενες εκφράσεις της που καταλύουν την παραδοσιακή σχέση ανάμεσα στον δημιουργό και το έργο του, η πίστη στον αποκρυφισμό, το ενδιαφέρον για τη θεοσοφία, την Καβάλλα, την προβιβλική εποχή, την αλχημεία, τη μαγεία, την αστρολογία, την αριθμολογία και τη μασονία δηλώνονται σαφέστατα και επανειλημμένως σε όλο του σχεδόν το έργο. Είτε πρόκειται για τον 13

Φερνάντο

Πεσαόα

πρόδρομο των ετερωνύμων Αλεξάντερ Σερτς, που γράφει στα αγγλικά, είτε για τα Απόκρυφα ποιήματα που υπογράφει ως Φερνάντο Πεσσόα, ειτε για το θεατρικό δράμα με τον τίτλο Φάουστ που δεν σταμάτησε να γράφει καθ' όλη του τη ζωή, είτε για την ίδια του την αλληλογραφία, οι αναφορές στα θέματα αυτά είναι πολλαπλές και εκφράζονται σχεδόν με τους ίδιους όρους, παραπέμποντας πάντοτε στο κλειδί της ποιητικής δημιουργίας. Περισσότερο κι από ποιητής, ο Φερνάντο Πεσσόα υπήρξε ένας ερμητικός, συνειδητός και ολοκληρωμένος φιλόσοφος, γράφει η Yvette Centeno.^ Μτ/ν χνεις και μην πιστεύεις: όλα είναι απόκρυφα, είναι ο τελευταίος στίχος του ποιήματος «Χριστούγεννα», που αποτελεί μέρος των Απόκρυφων ποιημάτων του. Η ποιητική δημιουργία είναι μύηση και ο διάβολος μύστης, χωρίς ωστόσο να είναι κάτοχος όλων των μυστικών. Ο Πεσσόα είναι δεκαεννιά ετών όταν, σης 2 Οκτωβρίου 1907, ο πρόδρομος των ετερωνύμων του Αλεξάντερ Σερτς κλείνει συμμαχία με τον Διάβολο: Συμμαχία μεταξύ του Αλεξάντερ Σερτς, κατοίκου της Κολάσεως, Πουθενά, και του Ιακώβου Σατανά, κυρίου αλλά όχι βασιλέως του εν λόγω μέρους (ακολουθούν οι υπογραφές των δυο συμβαλλομένων). Ο Διάβολος του Πεσσόα δηλώνει την εκλεκτική του συγγένεια με τον Σαίξπηρ και τον Γκαίτε και επικαλείται τη φιλία τους. 2. Yvette Κ. Centeno, Fernando Pessoa. Ο amor, α morte, α iniciação, ed. A Regra do Jogo, Λισαβόνα, 1985, σ. 10. 14

Η ώρα τον Α ιαβόλου

ενώ συνομιλεί μαζί τους ως Εωσφόρος στον Φάουστ, Είναι ένας κρίκος της μυστικής ιεραρχίας, μεσολαβητής μεταξύ ανθρώπων και θεών, που συνεχίζει τη μοναχική του περιπλάνηση, ρίχνοντας ωστόσο σε κάποιες ανθρώπινες ψυχές το σπόρο του Ρήματος. Ο Διάβολος δεν είναι μόνο δημιουργός ποιητών, αλλά ποιητής κι ο ίδιος. Είμαι από τη φύση μου ποιητής.,, δηλώνει απερίφραστα. Η γλώσσα που μιλάει δεν μας είναι άγνωστη. Στη σαγηνευτική του φωνή αναγνωρίζουμε διαδοχικά τη χροιά άλλων γνώριμών μας φωνών, διότι αν ο Πεσσόα πολλαπλασιάστηκε μέσω της ετερωνυμίας, ο Διάβολος, χωρίς να καταργεί τη μοναδικότητα του κάθε ετερώνυμου ποιητή, επαναφέρει κατά κάποιον τρόπο την Ενότητα, οικειοποιοϋμενος τις σκέψεις τους, τις θέσεις τους, τα συναισθήματά τους, με μόνη εξαίρεση τον Αλμπέρτο Καέιρο, ο οποίος δηλώνει τη σαφή αποστροφή του για τον κόσμο των μυστηρίων: Οι απόκρυφοι ποιητές είναι άρρωστοι φιλόσοφοι, / Και οι φιλόσοφοι είναι άνθρωποι τρελοί. Στον παραληρηματικό αυτό μονόλογό του ο Διάβολος βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τους ποιητές. Τους μιμείται άραγε διαβολικά ή μήπως αυτός είναι ο εμπνευστής όλων τους, ο Ποιητής: Δεν θα 'χουμε φύλο, δεν θα 'χουμε αγάπη, δηλώνει ο Αλεξάντερ Σερτς και συνεχίζει: Σπίτι, ανάπαυση, παιδί, γυναίκα / Τίποτα από αυτά δεν είναι για μένα, και επαναλαμβάνει ο ίδιος ο ΤΙ^οοοα:Άλλοι θα έχουν I Ένα σπί15

Φερνάντο

Πεσαόα

τι και, ποιος ξέρει; Αγάπη, ειρήνη, φίλο. / Απόλυτη, μαύρη και κρύα μοναξιά I Είναι μαζί μου για να βρει τον αντίλαλο του οτην Ώρα τον Διαβόλου, όπου ο Διάβολος δηλώνει την ελλειψη φύλου και την απόλυτη μοναξιά του:... περισσότερο αξίζει η γαλήνη και η ειρήνη μιας οικογενειακής βραδιάς δίπλα στο τζάκι από όλη αυτή τη μεταφυσική των μυστηρίων, στην οποία εμείς, θεοί και άγγελοι, είμαστε καταδικασμένοι από τη φύση μας. Διάβολος και Ποιητής μένουν αμέτοχοι στη ζωή των ανθρώπων. Δεν την αγνοούν, την παρατηρούν από απόσταση, και αυτή η παρατήρηση του κόσμου των ανθρώπων παίρνει ενίοτε τη μορορη μιας αφ' υψηλού θέασης. Τη μοναχική αυτή στάση περιγράφει ο Διάβολος ως εξής: Σκύβω καμιά φορά πάνω από την απέραντη γη, ξαπλωμένος στην άκρη τον υψιπέδου που δεσπόζει των πάντων,,, και ο Μπερνάντο Σοάρες στο Βιβλίο της ανησυχίας: Σκύβω από ένα απ' τα μπαλκόνια τον γραφείου, εγκαταλειμμένος,,, σκύβω πάνω από το δρόμο,,, Η μοναχική αυτή ενατένιση του κόσμου των θνητών, και μάλιστα από μια υψηλότερη θέση, παραπέμπει ισως στο χαμένο τους θρόνο. Ήμουν βασιλιάς, /Παραιτήθηκα με τη βούλησή μου /Από το θρόνο μου όλο όνειρα και κούραση, δηλώνει ο Πεσσόα στο ποίημα «Παραίτηση», που αποτελεί επίσης μέρος των Απόκρυφων ποιημάτων, και ο Ρικάρντο Ρέις: Κάθισε στον ήλιο, Παραιτήσου/ Και γίνε βασιλιάς του εαυτού σου, ενώ ο Διάβολος δεν παύει να επαναλαμβάνει στη συνο16

Η ώρα τον Α ιαβόλου

μιλήτριά του την κούραση του και να εξιστορεί την ιστορία του χαμένου του θρόνου. Μοναχικοί παρατηρητές της ζωής, πρώην βασιλείς, η ανυπαρξία είναι η μόνη υπόσταση την οποία αποδέχονται και μάλιστα διακηρύττουν: Δεν είμαι τίποτα, δηλώνει ο Άλβαρο ντε Κάμπος στο ποίημα που φέρει τον τίτλο «Καπνοπωλείο», και ο Ρικάρντο Ρέις: Δεν είμαστε τίποτα που ν' αξίζει / Κί αυτό το τίποτα είναι λιγότερο απ' το τίποτα, φράσεις που βρίσκουν τον απόηχό τους στην Ώρα τον Διαβόλου: Είμαι η ενσάρκωση τον τίποτα. Και για όποιον ζητά να κατανοήσει ορθολογιστικά όλα αυτά, Ποιητής και Διάβολος δίνουν ομόφωνα την απάντηση: Το καθετί είναι σύμβολο και αναλογία, λέει ο πρώτος στίχος της πρώτης πράξης του Φάονστ, ενώ ο Διάβολος υπαινίσσεται: Το καθετί είναι σύμβολο και παλινδρόμηση,.. Την οριστική του προσχώρηση στον κόσμο των μυστηρίων και της ποίησης δεν διστάζει να αναγγείλει και ο «άνθρωπος Πεσσόα», καθώς απευθύνει τον τελευταίο χαιρετισμό στην αρραβωνιαστικιά του Οφέλια — μοναδικό έρωτα της ζωής του — με τον οποίο δηλώνει το τέλος της σχέσης τους: Το πεπρωμένο μον ορίζεται από ένα νόμο πον εσείς αγνοείτε ακόμη και την ύπαρξη τον, και νπακούει όλο και πιο πολύ σε Δασκάλονς πον όεν συναινούν ούτε και συγχωρούν. ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΑ 17

Η ΩΡΑ ΤΟΥ

ΔΙΆΒΟΛΟΥ

Νο lighty but rather darkness visible. Αυτές οι φλόγες όεν εκπέμπουν ψως^ αλλά ένα ορατό σκότος.

ΒΓΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΑΘΜΟ, ΚΑΙ ΤΟΤΕ ΕΚΕΙΝΗ ΕΙΔΕ ΜΕ ΕΚΠΛΗΞΗ

ότι βρισκόταν στο δρόμο όπου έμενε, λίγα βήματα από το σπίτι της. Έμεινε ακίνητη. Κατόπιν γύρισε πίσω της για να εκφράσει την έκπληξη της στο συνοδό της. Αλλά πίσω της δεν υπήρχε κανείς. Δεν φαινόταν παρά ο δρόμος, σεληνιακός και έρημος, όπου κανένα κτήριο δεν μπορούσε να είναι ή να μοιάζει με σιδηροδρομικό σταθμό. Ζαλισμένη, μισοκοιμισμένη, αλλά εσωτερικά σε εγρήγορση και ανήσυχη, προχώρησε μέχρι το σπίτι της. Άνοιξε την πόρτα και μπήκε. Ανέβηκε τις σκάλες. Στον επάνω όροφο συνάντησε, ακόμη ξύπνιο, τον άντρα της. Διάβαζε στο γραφείο και όταν εκείνη μπήκε άφησε το βιβλίο του. «Λοιπόν;» τη ρώτησε. Κι εκείνη: «Περάσαμε πολύ ωραία. Η γιορτή είχε πολύ ενδιαφέρον». Και πρόσθεσε πριν τη ρωτήσει: 21

Φερνάντο

Πεσαόα

«Κάποιοι που ήταν μαζί μου στο χορό με έφεραν με το αυτοκίνητο ως την αρχή του δρόμου. Δεν θέλησα να με συνοδεύσουν μέχρι την πόρτα. Επέμεινα να κατέβω εκεί. Πόσο κουρασμένη νιώθω!» Ύστερα, κάνοντας μια κίνηση που έδειχνε τη μεγάλη της κούραση και ξεχνώντας να τον φιλήσει, πήγε να ξαπλώσει. Ο γιος της, όταν γεννήθηκε, έμοιαζε απολύτως φυσιολογικός, αλλά δεν άργησε να φανεί ότι επρόκειτο για ιδιοςρυΐα. Τα ποιήματά του έχουν ένα ύφος παράξενο και σεληνιακό. Τα διαπνέει ένας πόθος για υψηλά πράγματα, ίδιος με τον πόθο που ενέπνευσε εκείνον που, μια μέρα, σε κάποια προηγούμενη ζωή του, πέταξε πάνω απ' όλες τις πολιτείες της γης. Τους στίχους του διατρέχει ένα όραμα μεγάλων γεφυριών, ανεξήγητο από τις μέχρι τώρα εμπειρίες του. Και μια φορά, σ' ένα ποίημα που έγραψε σαν σε όνειρο, λέει ότι κάτι μέσα του δοκίμασε τον πειρασμό, σαν τον Χριστό, κάπου ψηλά, εκεί απ' όπου βλέπει κανείς ολόκληρο τον κόσμο.

Κάτω, σε μια απόσταση τόσο μεγάλη που δεν τη χωράει ο νους, φαίνονταν, σαν διάσπαρτα άστρα, μεγάλες κηλίδες φωτός — το δίχως άλλο πόλεις της γης. Ο Διάβολος της τις έδειξε. «Είναι οι μεγάλες πολιτείες του κόσμου: αυτό είναι το Λονδίνο» — και έδειξε μια πόλη κάτω μακριά. «Αυτό είναι το Βερολίνο», και έδειξε μια άλλη. «Κι αυτό εκεί είναι 22

Η ώρα τον Α ιαβόλου

το Παρίσι. Είναι κηλίδες φωτός μέσα στο σκότος, κι εμείς, στο γεφύρι αυτό, περνάμε ψηλά από πάνω τους, προσκυνητές του μυστήριου και της γνώσης».

«Τι φοβερό και εξαίσιο θέαμα! Τι είναι όλο αυτό εκεί κάτω;» «Αυτό, κυρία μου, είναι ο κόσμος. Από εδώ, με την προτροπή του Θεού, έβαλα σε πειρασμό τον Υιό Του, τον Ιησού. Αλλά χωρίς αποτέλεσμα, όπως το περίμενα, γιατί ο Υιός ήταν πιο μυημένος από τον Πατέρα και βρισκόταν σε άμεση επαφή με τους Ανώτερους Αγνώστους του Τάγματος. Ήταν μια δοκιμασία, όπως λέγεται στη γλώσσα της μύησης, και ο Υποψήφιος ανταποκρίθηκε επιτυχώς». «Δεν καταλαβαίνω καλά. Από εδώ, στ' αλήθεια, βάλατε σε δοκιμασία τον Χριστό;» «Ναι. Είναι σαφές ότι εκεί που σήμερα υπάρχει μια απέραντη πεδιάδα υπήρχε τότε ένα βουνό. Και στην άβυσσο παρατηρούνται γεωλογικά φαινόμενα. Από δω που περνάμε ήταν η κορφή του. Το θυμάμαι πολύ καλά! Ο Υιός του Ανθρώπου με έδιωξε πιο πέρα κι από τον Θεό. Υπάκουσα γιατί ήταν το καθήκον μου, η συμβουλή και η διαταγή του Θεού. Τον έβαλα σε δοκιμασία με ό,τι υπήρχε. Αν είχα ακολουθήσει τη δική μου γνώμη, θα τον δοκίμαζα με ό,τι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει. Ίσως η ιστορία του κόσμου γενικώς, και της χριστιανικής θρησκείας ειδικώς, να ήταν δια23

Φερνάντο

Πεσαόα

φορετικές. Αλλά τι μπορεί να κάνει ο Θεός που δημιούργησε αυτόν εδώ τον κόσμο, και ο επαρχιώτης διάβολος που είμαι εγώ, ενάντια στη δύναμη του Πεπρωμένου, που είναι ο ανώτατος αρχιτέκτονας όλων των κόσμων;» «Αλλά πώς είναι δυνατόν να υποστηρίζουμε κάτι και ταυτόχρονα να το αρνούμαστε;» «Είναι ο νόμος της ζωής, καλή μου κυρία. Το σώμα ζει γιατί αποσυντίθεται, όχι όμως ελπτελώς. Αν δεν αποσυντίθετο ανά πάσα στιγμή, θα ήταν ορυκτό. Η ψυχή ζει γιατί βρίσκεται συνεχώς υπό το κράτος του πειρασμού, παρότι ανθίσταται. Οτιδήποτε ζει εναντιώνεται σε κάτι. Και εγώ είμαι αυτός προς τον οποίο εναντιώνονται τα πάντα. Αλλά, αν δεν υπήρχα, τίποτα δεν θα υπήρχε, γιατί δεν θα υπήρχε κάτι στο οποίο να εναντιωθεί κανείς, όπως το περιστέρι του μαθητή μου του Καντ, το οποίο επειδή πετάει εύκολα στον ελαφρύ αέρα, θεωρεί ότι θα μπορούσε να πετάξει καλύτερα στο κενό».

«Η μουσική, το σεληνόφως και τα όνειρα είναι τα μαγικά μου όπλα. Ωστόσο ως μουσική δεν πρέπει να νοείται μόνο η μουσική που παίζεται, αλλά κι εκείνη που δεν θα παιχθεί ποτέ. Ούτε και ως σεληνόφως πρέπει να νοείται αυτό που προέρχεται από τη σελήνη και κάνει τα δέντρα να φαίνονται μεγαλύτερα. Υπάρχει κι άλλο σεληνόφως, που δεν το εξουδετερώνει ούτε κι ο ίδιος ο ήλιος, και σκοτεινιάζει κα24

Η ώρα τον Α ιαβόλου

ταμεσήμερο αυτό που τα πράγματα παριστάνουν ότι είναι. Μόνο τα όνειρα είναι πάντοτε αυτό που είναι. Είναι εκείνο το μέρος του εαυτού μας όπου γεννηθήκαμε και όπου είμαστε πάντοτε εμείς, ο εαυτός μας».

«Αλλά, αν ο κόσμος είναι δράση, πώς γίνεται και το όνειρο αποτελεί μέρος του κόσμου;» «Είναι γιατί το όνειρο, καλή μου κυρία, είναι δράση που έγινε ιδέα, και γι' αυτό το λόγο διατηρεί τη δύναμη του κόσμου απορρίπτοντας την ΰλη, δηλαδή το να υπάρχει κανείς μέσα στο χώρο. Μήπως δεν είναι αλήθεια ότι μέσα στο όνειρο είμαστε ελεύθεροι;» «Ναι, και τι θλίψη να ξυπνάει κανείς...» «Ο καλός ονειροπόλος δεν ξυπνά. Δεν ξύπνησα ποτέ. Ο ίδιος ο Θεός πιστεύω πως κοιμάται διαρκώς. Μου το είπε κάποτε...» Εκείνη τον κοίταξε αναρριγώντας και ξαφνικά ένιωσε φόβο, ένα συναίσθημα από τα κατάβαθα της ψυχής της που ποτέ της δεν είχε δοκιμάσει. «Μα επιτέλους, ποιος είστε; Γιατί είστε έτσι μεταμφιεσμένος;» «Θα απαντήσω με μια μόνο απάντηση και στις δυο σας ερωτήσεις. Δεν είμαι μεταμφιεσμένος». «Πώς;» 25

Φερνάντο

Πεσαόα

«Καλή μου κυρία, είμαι ο Διάβολος. Ναι, είμαι ο Διάβολος. Αλλά μη με φοβάστε, μην τρομάζετε». Και με μια τρομαγμένη ματιά, στην οποία κρυφόκαιγε μια πρωτόγνωρη ηδονή, εκείνη αναγνώρισε ξαφνικά πως ήταν αλήθεια. «Είμαι πράγματι ο Διάβολος. Μην τρομάζετε, γιατί είμαι στ' αλήθεια ο Διάβολος, και γι' αυτό δεν κάνω κακό. Ορισμένοι μιμητές μου, στη γη και πάνω από τη γη, είναι επικίνδυνοι, όπως όλοι οι αντιγραφείς, γιατί δεν γνωρίζουν το μυστικό της ΰπαρξής μου. Ο Σαίξπηρ, τον οποίο ενέπνευσα πολλές φορές, μου απένειμε δικαιοσύνη. Λέει ότι είμαι κύριος. Γι' αυτό ησυχάστε. Είστε με καλή παρέα. Είμαι ανίκανος να προφέρω μια λέξη, να κάνω μια χειρονομία που θα προσέβαλλε μια κυρία. Ακόμη κι αν δεν μου το υπαγόρευε η ίδια μου η φύση, θα μου το επέβαλλε ο Σαίξπηρ. Αλλά, πραγματικά, δεν είναι απαραίτητο. »Υπάρχω από την αρχή του κόσμου και ήμουν ανέκαθεν είρων. Αλλά, όπως θα γνωρίζετε, όλοι οι είρωνες είναι ακίνδυνοι εκτός κι αν θέλουν να χρησιμοποιήσουν την ειρωνεία για να υπαινιχθούν κάποια αλήθεια. Εγώ ποτέ μου δεν ισχυρίστηκα ότι θα πω την αλήθεια σε κανέναν — αφενός γιατί δεν χρησιμεύει σε τίποτα, και αφετέρου γιατί δεν τη γνωρίζω. Κι ούτε ο μεγαλύτερος αδελφός μου, ο παντοδύναμος Θεός, πιστεύω πως τη γνωρίζει. Αλλά αυτά είναι οικογενειακές υποθέσεις. 26

Η ώρα τον Α ιαβόλου

>/Ισως δεν ξέρετε γιατί σας έφερα εδώ, σ' αυτό το ταξίδι που δεν έχει πραγματικό προορισμό ούτε συγκεκριμένο σκοπό. Δεν είναι, όπως ίσως νομίσατε, για να σας βιάσω ή να σας αποπλανήσω. Αυτά συμβαίνουν στη γη, μεταξύ των ζώων, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπων, και φαίνεται ότι προσφέρουν ηδονή ακόμη και στα θύματα, απ' ό,τι με πληροφορούν από εκεί κάτω. »Άλλωστε θα μου ήταν αδύνατο. Αυτά τα πράγματα συμβαίνουν στη γη γιατί οι άνθρωποι είναι ζώα. Είναι αδιανόητα για τη δική μου κοινωνική θέση στο σύμπαν — όχι γιατί η ηθική είναι καλύτερη, αλλά γιατί εμείς οι άγγελοι δεν έχουμε φύλο. Και αυτό αποτελεί, τουλάχιστον στην περίπτωσή μου, τη μεγαλύτερη εγγύηση. Μπορείτε συνεπώς να είστε ήσυχη, θα επιδείξω σεβασμό. Γνωρίζω ότι υπάρχουν δευτερεύουσες και ανώφελες ασέβειες, όπως αυτές των σύγχρονων μυθιστοριογράφων και των γηρατειών. Αλλά ακόμη κι αυτές δεν μπορώ να τις διαπράξω, γιατί η έλλειψη φύλου σ' εμάς υπάρχει από απαρχής κόσμου και ποτέ δεν με απασχόλησαν αυτά τα θέματα. Λένε ότι πολλές μάγισσες είχαν πάρε-δώσε μαζί μου, αλλά είναι ψέματα. Ίσως όμως και να μην είναι ψέματα, γιατί αυτός με τον οποίο είχαν πάρε-δώσε ήταν η φαντασία τους, που, κατά κάποιον τρόπο, είμαι εγώ. »Μείνετε το λοιπόν ήσυχη. Διαφθείρω, είναι βέβαιο, γιατί κάνω τους άλλους να φαντάζονται. Αλλά ο Θεός είναι χειρότερος, κατά μία έννοια τουλάχιστον, γιατί έπλασε το 27

Φερνάντο

Πεσαόα

φθαρτό σώμα, το οποίο από αισθητική άποψη είναι πολΰ κατώτερο. Τα όνειρα τουλάχιστον δεν σαπίζουν. Παρέρχονται. Δεν είναι καλύτερα έτσι; »Αυτό ακριβώς σημαίνει ο αριθμός 18 της μεγάλης μυστικής κλείδας. Ομολογώ ότι δεν γνωρίζω καλά το Ταρό, γιατί ακόμη δεν κατάφερα να μάθω τα μυστικά του, σε αντίθεση με όλους αυτοΰς τους ανθρώπους στον κόσμο που το κατέχουν τέλεια». «Δεκαοκτώ; Ο άντρας μου έχει το βαθμό 18 στη Μασονία». «Στη Μασονία; Όχι. Σε ένα από τα τελετουργικά της Μασονίας. Αλλά παρ' όλα όσα λέγονται, δεν έχω καμία σχέση με τη Μασονία και ακόμη λιγότερο με το βαθμό αυτό. Αναφερόμουν στον αριθμό 18 της μεγάλης μυστικής κλείδας του Ταρό, δηλαδή του κλειδιού ολόκληρου του σύμπαντος, που άλλωστε γνωρίζω ελλιπώς, όπως και την Καβάλλα, την οποία οι δάσκαλοι του Μυστικού Δόγματος γνωρίζουν καλύτερα από μένα. »Αλλά ας αφήσουμε αυτή την καθαρά δημοσιογραφική ενημέρωση. Ας μην ξεχνάμε ότι είμαι ο Διάβολος. Ας είμαστε λοιπόν διαβολικοί. Πόσες φορές με ονειρευτήκατε;» «Απ' όσο ξέρω, ποτέ», απάντησε χαμογελώντας η Μαρία, κοιτάζοντάς τον με τα μάτια ορθάνοιχτα. «Δεν ονειρευτήκατε ποτέ τον Πρίγκιπα του παραμυθιού, τον Τέλειο Άντρα, τον ακαταπόνητο εραστή; Δεν νιώσατε ποτέ δίπλα σας, σαν σε όνειρο, αυτόν που θα σας χάιδευε 28

Η ώρα τον Α ιαβόλου

όπως δεν χαϊδεύει κανείς, αυτόν που θα ήταν δικός σας σαν να ήσασταν μέσα του, αυτόν που θα ήταν ταυτόχρονα πατέρας, άντρας και γιος σας, σε μια τριπλή και ταυτόχρονα μοναδική αίσθηση;» «Αν και δεν σας καταλαβαίνω απόλυτα, ναι, νομίζω πως σκέφτηκα και ένιωσα έτσι. Είναι λίγο δύσκολο, ξέρετε, να το ομολογήσει κανείς». «Ήμουν εγώ, ανέκαθεν εγώ, εγώ ο Όφις —αυτός είναι ο ρόλος που μου δόθηκε — από τη γένεση του κόσμου. Πρέπει διαρκώς να βάζω τους άλλους σε πειρασμό, αλλά, βέβαια, με τη μεταφορική και την απλοϊκή έννοια της λέξης, γιατί ο πραγματικός πειρασμός είναι άσκοπος».

«Οι Έλληνες είναι αυτοί που με την παρεμβολή του Ζυγού έκαναν τα δέκα αρχικά ζώδια του ζωδιακού κύκλου έντεκα. »Και ο Όφις, με την εισαγωγή της κριτικής, μετέτρεψε ουσιαστικά την αρχική δεκάδα σε δωδεκάδα. [...]» «Πραγματικά, δεν καταλαβαίνω τίποτα». «Ας μην καταλαβαίνετε. Ακούστε απλώς. Κάποιοι άλλοι θα καταλάβουν». «(...) Οι καλύτερες δημιουργίες μου — το σεληνόφως και η ειρωνεία». «Δεν μοιάζουν και πολύ μεταξύ τους...» 29

Φερνάντο

Πεσαόα

«Όχι, γιατί ούτε κι εγώ μοιάζω με τον εαυτό μου. Αυτό μου το ελάττωμα είναι και η αρετή μου. Γι' αυτό ακριβώς είμαι ο Διάβολος».

«Και πώς αισθάνεστε;» «Κουρασμένος, κυρίως κουρασμένος. Κουρασμένος από τα άστρα και τους νόμους, και με κάποια διάθεση να μείνω έξω από το σύμπαν και να διασκεδάζω στα σοβαρά με οτιδήποτε. Τώρα δεν υπάρχει κενό, ακόμη και χωρίς αιτία. Και θυμάμαι παλαιές ιστορίες —ναι πολύ παλαιές— στα βασίλεια του Εδώμ, όπως λεγόταν πριν το Ισραήλ. Παραλίγο να γίνω βασιλιάς τους, και σήμερα είμαι εξόριστος από το βασίλειο που δεν απέκτησα».

«Δεν γνώρισα παιδική ηλικία, μήτε εφηβεία, και κατά συνέπεια δεν ανδρώθηκα. Είμαι το απόλυτο αρνητικό, η ενσάρκωση του τίποτα. Αυτό που επιθυμούμε χωρίς ποτέ να το αποκτήσουμε, αυτό που ονειρευόμαστε γιατί δεν μπορεί να υπάρξει — εκεί βρίσκεται το βασίλειό μου του τίποτα και εκεί είναι ο θρόνος μου που δεν μου τον έδωσαν. Αυτό που θα μπορούσε να έχει γίνει, αυτό που θα έπρεπε να έχει υπάρξει, αυτό που ο νόμος ή το Πεπρωμένο δεν έδωσαν — το έσπειρα απλόχερα στην ψυχή του ανθρώπου που ταρά30

Η ώρα τον Α ιαβόλου

χτηκε νιώθοντας την έντονη ζωή αυτού που δεν υπάρχει. Είμαι η λήθη όλων των υποχρεώσεων, ο δισταγμός όλων των προθέσεων. Οι θλιμμένοι και κουρασμένοι από τη ζωή, όταν εγκαταλείψουν πια τις ψευδαισθήσεις τους, υψώνουν σ' εμένα τα μάτια τους, γιατί κι εγώ, με τον τρόπο μου, εδώ και αιώνες, είμαι το λαμπερό Αστέρι του πρωινού. Και τώρα ήρθε άλλος να με αντικαταστήσει».

«Η ανθρωπότητα είναι παγανιστική. Ποτέ καμιά θρησκεία δεν την άγγιξε βαθιά. Ούτε και μπορεί η ψυχή του κοινού ανθρώπου να πιστέψει στην αθανασία αυτής της ίδιας της ψυχής. Ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που ξυπνά χωρίς να ξέρει ούτε πού ούτε γιατί. »Όταν λατρεύει τους Θεούς, τους λατρεύει σαν να επρόκειτο για φετίχ. Η θρησκεία του μοιάζει με μαγεία. Έτσι ήταν ανέκαθεν, έτσι είναι κι έτσι θα είναι. Οι θρησκείες δεν είναι παρά αυτό που ξεφεύγει από τη σφαίρα των μυστηρίων και εισέρχεται στο χώρο του εγκόσμιου, το οποίο όμως ο άνθρωπος δεν το εννοεί, καθότι, από τη (ρύση του, δεν μπορεί να το ελ^οήσει. »Οι θρησκείες είναι σύμβολα, και οι άνθρωποι εκλαμβάνουν τα σύμβολα όχι ως ζωές (όπως πράγματι είναι), αλλά ως πράγματα (το οποίο δεν είναι δυνατόν να είναι). Προσπαθούν να εξευμενίσουν τον Δία σαν να υπήρχε, αλλά ποτέ σαν να ζούσε (σαν να ζούσε αλλά ποτέ σαν να υπήρχε). 31

Φερνάντο

Πεσαόα

Όταν χύνεται αλάτι, ρίχνουν μια χονψια απ' αυτό με το δεξί χέρι πάνω από τον αριστερό ώμο. Όταν υβρίζουν τον Θεό, λένε κάμποσα Πάτερ ημών. Η ψυχή εξακολουθεί να είναι ειδωλολατρική και δεν τους απομένει παρά να ξεθάψουν τον Θεό. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που φύτεψαν μια ακακία (το αθάνατο ςρυτό) πάνω από τον τάφο του, για να τον αναστήσουν όταν θα έρθει η ώρα. Αλλά αυτοί είναι οι εκλεκτοί που αξιώθηκαν να τον βρουν γιατί τον ζήτησαν. »Το μόνο στο οποίο διαφέρει ο άνθρωπος από το ζώο είναι ότι ξέρει πως δεν είναι ζώο. Είναι το πρώτο φως που δεν είναι τίποτε άλλο από ορατό σκότος. Είναι η αρχή, γιατί το να βλέπεις τα σκότη σημαίνει ότι δέχεσαι το φως τους. Είναι το τέλος, γιατί σημαίνει ότι μαθαίνεις, μέσω της όρασης, ότι γεννήθηκες τυφλός. Έτσι το ζώο γίνεται άνθρωπος μέσω της άγνοιας που γεννιέται μέσα του. »Εποχές συσσωρεύονται επί εποχών και χρόνοι επί χρόνων, και το μόνο που κάνεις είναι να βαδίζεις στην περιφέρεια ενός κύκλου που στο κέντρο του βρίσκεται η αλήθεια. »Η αρχή της επιστήμης είναι να γνωρίζουμε την άγνοιά μας. Ο κόσμος που είναι όπου βρισκόμαστε, η σάρκα που είναι αυτό που είμαστε, ο Διάβολος που είναι αυτό που επιθυμούμε, τα τρία αυτά, τη Μεγάλη Ώρα, σκότωσαν μέσα μας τον Δάσκαλο που είχαμε προορισμό να γίνουμε. Και το μυστικό που κατείχε και θα μας επέτρεπε να γίνουμε σαν αυτόν, το μυστικό αυτό χάθηκε». 32

Η ώρα τον Α ιαβόλου

«Κι εγώ επίσης, καλή μου κυρία, είμαι το Λαμπερό Αστέρι του Πρωινού. Ήμουν το αστέρι αυτό πριν ο Ιωάννης μιλήσει, γιατί η Πάτμος υπάρχει πριν από την Πάτμο, και τα μυστήρια πριν από όλα τα μυστήρια. Χαμογελώ όταν σκέφτονται (σκέφτομαι) ότι είμαι η Αφροδίτη σε μια άλλη κλίμακα συμβόλων. Αλλά τι σημασία έχει; Όλο αυτό το σύμπαν, με τον Θεό του και τον Αιάβολό του, με ό,τι υπάρχει σ' αυτό από ανθρώπους και πράγματα που αυτοί βλέπουν, είναι ένα ιερογλυφικό σύμπλεγμα που πρέπει διαρκώς να αποκρυπτογραφούμε. Είμαι —είναι το επάγγελμά μου — δάσκαλος της Μαγείας. Ωστόσο δεν ξέρω τι είναι η Μαγεία. »Η ανώτερη μύηση τελειώνει με την ενσάρκωση της ερώτησης κατά πόσον υπάρχει κάτι που υπάρχει. Ο μεγαλύτερος έρωτας είναι ένας βαθύς ύπνος, σαν αυτόν που κοιμόμαστε όταν αγαπιόμαστε. Ενίοτε εγώ ο ίδιος, που θα έπρεπε να έχω φτάσει στο ανώτερο σκαλοπάτι της μύησης, ρωτάω αυτό που μέσα μου είναι επέκεινα του Θεού, αν όλοι αυτοί οι Θεοί και όλα αυτά τα άστρα δεν είναι τίποτα περισσότερο από οπτασίες του εαυτού τους, απέραντες λησμονιές της αβύσσου. »Μην εκπλήσσεστε που σας μιλάω κατ' αυτό τον τρόπο. Είμαι από τη φύση μου ποιητής γιατί είμαι η αλήθεια που μιλάει κατά λάθος, και όλη μου η ζωή τελικά είναι ένα ιδιάζον σύστημα ηθικής μεταμφιεσμένο σε αλληγορία και εικονογραφημένο με σύμβολα». 33

Φερνάντο

Πεσαόα

«Όχι», είπε εκείνη γελώντας, «θα υπάρχει πάντοτε μια αληθινή θρησκεία. Ναι», και γέλασε δυνατά, «ή τότε όλες είναι ψεύτικες». «Καλή μου κυρία, όλες οι θρησκείες είναι αληθινές, όσο κι αν φαίνεται ότι εναντιώνεται η μια στην άλλη. Πρόκειται για διαφορετικά σύμβολα της ίδιας πραγματικότητας. Είναι σαν την ίδια φράση ειπωμένη σε διαφορετικές γλώσσες. Με αποτέλεσμα, αν και λένε το ίδιο πράγμα, να μην καταλαβαίνουν οι μεν τους δε. Όταν ένας ειδωλολάτρης λέει Δίας και ένας χριστιανός λέει Θεός, εκφράζουν την ίδια συγκίνηση με διαφορετικούς όρους της διάνοιας. Σκέφτονται διαφορετικά την ίδια ενόραση. Το χουζούρεμα μιας γάτας στον ήλιο ισοδυναμεί με την ανάγνωση ενός βιβλίου. Ένας άγριος κοιτάζει την καταιγίδα με τον ίδιο τρόπο που ένας Εβραίος κοιτάζει τον Γιαχβέ, ένας άγριος κοιτάζει τον ήλιο με τον ίδιο τρόπο που ένας χριστιανός κοιτάζει τον Χριστό. Γιατί άραγε, καλή μου κυρία; Γιατί κεραυνός και Γιαχβέ, ήλιος και Χριστός, είναι διαφορετικά σύμβολα του ίδιου πράγματος. »Ζούμε σ' αυτό τον κόσμο των συμβόλων, στον ίδιο σκοτεινό και φωτεινό ναό — ορατό σκότος, τρόπος του λέγειν, και κάθε σύμβολο είναι μια αλήθεια που μπορεί να υποκαταστήσει την αλήθεια έως ότου ο χρόνος και οι συνθήκες αποκαταστήσουν την πραγματική αλήθεια».

34

Η ώρα τον Α ιαβόλου

«Διαφθείρω αλλά φωτίζω. Είμαι το Λαμπερό Αστέρι του Πρωινού — φράση που χρησιμοποιήθηκε ήδη δύο φορές, όχι αυθαίρετα ή αδικαιολόγητα, για κάποιον άλλο που δεν μου μοιάζει».

«Ο άντρας μου είπε κάποτε ότι ο Χριστός είναι το σύμβολο του ήλιου...» «Ναι, καλή μου κυρία. Και γιατί να μην αληθεύει το αντίθετο — ότι δηλαδή ο ήλιος είναι το σύμβολο του Χριστού;» «Μα όλα τα λέτε ανάποδα...» «Αυτό είναι το καθήκον μου, κυρία μου. Δεν είμαι, όπως έλεγε ο Γκαίτε, το πνεύμα που αρνείται, αλλά το πνεύμα που εναντιώνεται». «Το να εναντιώνεται κανείς είναι κακό πράγμα...» «Να εναντιώνεται σε πράξεις, ναι... Να εναντιώνεται σε ιδέες, όχι». «Και γιατί;» «Γιατί με το να εναντιώνεται κανείς σε πράξεις, ακόμη κι αν είναι κακές, παρεμποδίζει την περιστροφή του κόσμου, που είναι δράση. Αλλά το να εναντιωνόμαστε σε ιδέες έχει ως αποτέλεσμα αυτές να μας εγκαταλείπουν και να πέφτουμε στην απογοήτευση και από εκεί στο όνειρο και συνεπώς να ανήκουμε στον κόσμο».

35

Φερνάντο

Πεσαόα

«Καλή μου κυρία, υπάρχουν, όσον αφορά τον κόσμο αυτόν, τρεις διαφορετικές θεωρίες: ότι όλα είναι έργο της Τύχης, ότι όλα είναι έργο του Θεοΰ, και ότι όλα είναι έργο διαφορετικών πραγμάτων, συνδυασμένων ή αλληλοδιασταυρούμενων. Σκεφτόμαστε γενικώς συμφωνά με την ευαισθησία μας, και γι' αυτό τα πάντα ανάγονται σ' ένα πρόβλημα διάκρισης ανάμεσα στο καλό και το κακό. Εδώ και πολύ καιρό με κατασυκοφαντούν εξαιτίας αυτής της ερμηνείας. Φαίνεται ότι κανείς μέχρι τώρα δεν έχει σκεφτεί ότι οι σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων —αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν πράγματα και σχέσεις— είναι υπερβολικά πολύπλοκες ώστε να μπορεί να τις εξηγήσει κάποιος θεός ή διάβολος ή και οι δυο μαζί».

«Είμαι ο σεληνιακός κύριος όλων των ονείρων, ο αρχιμουσικός όλων των σιωπών. Θυμάστε τι σκέπτεστε όταν, ολομόναχη, βρίσκεστε μπροστά σ' ένα απέραντο τοπίο με δέντρα και φεγγαρόφωτο; Δεν θυμάστε, γιατί σκεπτόσαστε εμένα, αλλά οφείλω να σας το πω: στην πραγματικότητα δεν υπάρχω. Αν υπάρχει κάτι, δεν το γνωρίζω. »Οι ακαθόριστοι πόθοι, οι μάταιες επιθυμίες, η αποστροφή της καθημερινότητας, ακόμη κι όταν μας αρέσει, η πλήξη αυτού που δεν προκαλεί πλήξη — όλα αυτά είναι δικό μου έργο, που το δημιουργώ όταν, ξαπλωμένος στην όχθη 36

Η ώρα τον Α ιαβόλου

των μεγάλων ποταμοον της αβύσσου, σκέςρτομαι πως ούτε κι εγώ δεν ξέρω τίποτα. Τότε η σκέψη μου κατεβαίνει, ακαθόριστη ακτινοβολία, στις ψυχές των ανθρώπων, κι εκείνοι αισθάνονται διαφορετικοί από αυτό που είναι. »Είμαι ο αιώνιος Διαφορετικός, ο αιώνιος Αναβληθείς, ο αιώνιος Πλεονάζων της Αβύσσου. Βρέθηκα έξω από τη Δημιουργία. Είμαι ο Θεός των κόσμων που υπήρξαν πριν από τον Κόσμο - των βασιλιάδων του Εδώμ που βασίλευσαν ανάξια πριν από τον Ισραήλ. Η παρουσία μου στον κόσμο αυτόν είναι η παρουσία εκείνου που ήρθε απρόσκλητος. Κουβαλάω μνήμες πραγμάτων που δεν κατόρθωσαν να υπάρξουν αλλά που προορίζονταν για να υπάρξουν. (Τότε το πρόσωπο δεν κοίταζε το πρόσωπο, ούτε υπήρχε ισορροπία.) »Ωστόσο η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχω — ούτε εγώ, ούτε τίποτε άλλο. Όλο αυτό το σύμπαν, και όλα τα άλλα σύμπαντα, με τους διαφορετικούς Δημιουργούς τους και τους διαφορετικούς Σατανάδες τους -λιγότερο ή περισσότερο τέλειους και εκπαιδευμένους— είναι κενά μέσα στο κενό, ανυπαρξίες που περιφέρονται, δορυφόροι στην ανώφελη τροχιά του τίποτα».

«Δεν μιλάω μαζί σας αλλά με το γιο σας...» «Δεν έχω γιο... Δηλαδή πρόκειται να αποκτήσω σε έξι μήνες, πρώτα ο Θεός...» 37

Φερνάντο

Πεσαόα

«Μ' αυτόν μιλάω... Σε έξι μήνες; Τι είδους έξι μήνες;» «Τι είδους; Έξι μήνες...» «Έξι ηλιακούς μήνες; Ναι, βέβαια. Αλλά η εγκυμοσύνη υπολογίζεται σε σεληνιακούς μήνες, κι εγώ δεν μπορώ να υπολογίζω παρά μόνο με μήνες της Σελήνης, που είναι η κόρη μου, δηλαδή το πρόσωπό μου καθρεςρτισμένο στα ύδατα του χάους. Η εγκυμοσύνη κι όλες οι άλλες βρομιές της γης δεν μου λένε τίποτα, και δεν ξέρω με ποιο δικαίωμα μετράνε αυτά τα πράγματα με τους νόμους της Σελήνης που εγώ έδωσα. Γιατί δεν βρήκαν τίποτε άλλο; Γιατί ο Παντοδύναμος είχε ανάγκη από το έργο μου;»

«Από την αρχή του κόσμου με υβρίζουν και με συκοφαντούν. Οι ίδιοι οι ποιητές — εκ φύσεως φίλοι μου — που με υπερασπίζονται, δεν με υπερασπίστηκαν αρκετά. Κάποιος — ένας Αγγλος ονόματι Μίλτον— με έκανε να χάσω, μαζί με τους οπαδούς μου, μια απροσδιόριστη μάχη που ποτέ δεν δόθηκε. Άλλος πάλι — ένας Γερμανός ονόματι Γκαίτε — μου έδωσε το ρόλο του προξενητή σε μια χωριάτικη τραγωδία. Αλλά εγώ δεν είμαι αυτό που νομίζουν. Οι Εκκλησίες με μισούν. Οι πιστοί τρέμουν στο όνομά μου. Αλλά, είτε το θέλουν είτε όχι, έχω ένα ρόλο στον κόσμο. Δεν είμαι ούτε ο επαναστατημένος εναντίον του Θεού, ούτε το πνεύμα που αρνείται. Είμαι ο Θεός της Φαντασίας, απολωλώς γιατί δεν 38

Η ώρα τον Α ιαβόλου

δημιουργώ. Εξαιτίας μου, όταν ήσουν παιδούλα, έβλεπες αυτά τα όνειρα που μοιάζουν με παιχνίδια. Εξαιτίας μου, γυναίκα πια, αγκάλιαζες τη νύχτα τους πρίγκιπες και τους ισχυρούς που κοιμούνται στα βάθη αυτών των ονείρων. Είμαι το Πνεύμα που δημιουργεί χωρίς να δημιουργεί, που η φωνή του είναι καπνός και η ψυχή του ένα λάθος. Ο Θεός με δημιούργησε για να τον μιμούμαι τη νύχτα. Αυτός είναι ο Ήλιος, εγώ είμαι η Σελήνη. Το φως μου αιωρείται πάνω από το καθετί που είναι μάταιο ή ψεύτικο, φωσφορισμούς, όχθες ποταμών, έλη και σκιές. »Ποιος άντρας ακούμπησε στα στήθη σου αυτό το χέρι που είναι το δικό μου; Σου έδωσαν ποτέ φιλί ίδιο με το δικό μου; Όταν τα ζεστά μακρόσυρτα απογεύματα ονειρευόσουν τόσο βαθιά που ήταν σαν να ονειρευόσουν πως ονειρεύεσαι, δεν είδες να περνά στο βάθος των ονείρων σου μια ακαθόριστη και φευγαλέα σιλουέτα που θα σου χάριζε κάθε ευτυχία, που θα σε φιλούσε ατελείωτα; Ήμουν εγώ. »Είμαι εγώ. Είμαι αυτός που πάντα έψαχνες και που δεν θα μπορέσεις να βρεις ποτέ. Ισως στα απροσμέτρητα βάθη της αβύσσου ο ίδιος ο Θεός με ψάχνει για να τον συμπληρώσω, αλλά η κατάρα του Γηραιότερου Θεού —του Κρόνου του Γιαχβέ— αιωρείται πάνω του και πάνω μου, μας χωρίζει ενώ θα έπρεπε να μας ενώνει, ώστε η ζωή και αυτό που επιθυμούμε από αυτή να είναι ένα και το αυτό. »Το δαχτυλίδι που φοράς και αγαπάς, η χαρά μιας α39

Φερνάντο

Πεσαόα

καθόριστης σκέψης, το ότι αισθάνεσαι καλά στον καθρέφτη όπου κοιτάζεσαι — μην έχεις ψευδαισθήσεις: δεν είσαι εσύ, είμαι εγώ. Εγώ είμαι που δένω όλες τις κορδέλες με τις οποίες διακοσμούμε τα πράγματα, που διαλέγω τα χρώματα που τα στολίζουν. Με ό,τι δεν αξίζει να υπάρχει κάνω την επικράτειά μου και το βασίλειό μου, είμαι ο απόλυτος κύριος του διάκενου και του διάμεσου, αυτού που στη ζωή δεν είναι ζωή. Η νύχτα είναι το βασίλειό μου και το όνειρο η επικράτειά μου. Ό,τι δεν έχει βάρος ή μέτρο μού ανήκει».

«Τα ίδια προβλήματα που βασανίζουν τους ανθρώπους βασανίζουν και τους Θεούς. Ό,τι υπάρχει κάτω είναι ίδιο μ' αυτό που υπάρχει πάνω, λέει ο Τρισμέγιστος Ερμής, ο οποίος, όπως όλοι οι ιδρυτές θρησκειών, δεν παρέλειψε τίποτα εκτός από το να υπάρχει. Πόσες φορές ο Θεός δεν μου είπε, παραθέτοντας τη φράση του Αντέρο ντε Κεντάλ^: "Ωιμέ, ποιος είμαι εγώ;" »Το καθετί είναι σύμβολο και παλινδρόμηση, κι εμείς, εμείς που είμαστε θεοί, δεν έχουμε τίποτα περισσότερο από έναν υψηλότερο βαθμό σ' ένα Τάγμα στο οποίο δεν γνωρίζουμε ποιοι είναι οι Ανώτεροι Άγνωστοι. Ο Θεός, που είναι 1. Antero de Quental: Πορτογάλος ποιητής (1842-1891) οτον οποίο αναφέρεται συχνά ο Πεσσόα. 40

Η ώρα τον Α ιαβόλου

Ο δεύτερος στη σειρά στσ φανερό Τάγμα, δεν μσυ λέει πσισς είναι ο αρχηγός του Τάγματος, ο μόνος που γνωρίζει - α ν γνωρίζει— τους Μυστικούς Αρχηγούς. Πόσες φορές ο Θεός δεν μου είπε: "Αδελφέ μου, δεν ξέρω ποιος είμαι". »Έχετε το πλεονέκτημα να είστε άνθρωποι, και μερικές φορές πιστεύω από τα βάθη της κούρασης μου απ' όλες αυτές τις αβύσσους ότι περισσότερο αξίζει η γαλήνη και η ειρήνη μιας οικογενειακής βραδιάς δίπλα στο τζάκι απ' όλη αυτή τη μεταφυσική των μυστηρίων στην οποία εμείς, θεοί και άγγελοι, είμαστε καταδικασμένοι από τη φύση μας. Όταν κάποιες φορές σκύβω πάνω από τον κόσμο, βλέπω μακριά να πλησιάζουν στο λιμάνι ή να απομακρύνονται τα πανιά από τα πλεούμενα των ψαράδων, και η καρδιά μου νιώθει τη φανταστική νοσταλγία μιας χώρας που ποτέ δεν γνώρισε. Μακάριοι όσοι κοιμούνται, στη ζωώδη ζωή τους — ένα ιδιάζον σύστημα ψυχής, μεταμφιεσμένο σε ποίηση και εικονογραφημένο με λέξεις».

«Αυτή η συζήτηση υπήρξε πολύ ενδιαφέρουσα...» «Αυτή η συζήτηση είπατε, κυρία μου; Αλλά αυτή η συζήτηση, ακόμη κι αν είναι ίσως το σημαντικότερο γεγονός της ζωής σας, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Κατά πρώτον, είναι γνωστό σε όλους ότι δεν υπάρχω. Κατά δεύτερον, σύμφωνα με τη γνώμη των θεολόγων, που με αποκαλούν Διάβολο, και 41

Φερνάντο

Πεσαόα

των ελεύθερων στοχαστών, που με αποκαλούν Αντίδραση, καμιά συζήτηση μαζί μου δεν μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα. Κυρία μου, είμαι ένας ταπεινός μύθος και, το χειρότερο, ένας ακίνδυνος μύθος. Το μόνο που με παρηγορεί είναι το γεγονός ότι το σύμπαν —ναι, αυτό το πράγμα που βρίθει διαφόρων μορφών φωτός και ζ ω ή ς - είναι επίσης μύθος. »Μου είπαν ότι όλα αυτά τα πράγματα μπορούν να διελευκανθούν υπό το φως της Καβάλλα και της Θεοσοφίας, αλλά πρόκειται για θέματα που δεν γνωρίζω καθόλου. Και ο Θεός, με τον οποίο κάποτε μίλησα γι' αυτά, μου είπε ότι ούτε κι αυτός τα καταλάβαινε καλά, γιατί πρόκειται για μυστήρια που βρίσκονται στην αποκλειστική κατοχή των μεγάλων μυημένων της Γης — οι οποίοι, απ' ό,τι έχω διαβάσει σε βιβλία και εφημερίδες, είναι και ήταν ανέκαθεν πολλοί. »Εδώ, σ' αυτές τις ανώτερες σφαίρες απ' όπου δημιουργήθηκε και πήρε μορφή ο κόσμος, εμείς, για να είμαστε ειλικρινείς, δεν καταλαβαίνουμε τίποτα. Σκύβω καμιά φορά πάνω από την απέραντη γη, ξαπλωμένος στην άκρη του υψιπέδου που δεσπόζει των πάντων —του υψιπέδου του Όρους του Ερεδώμ, όπως άκουσα να το λένε — και κάθε φορά που σκύβω βλέπω νέες θρησκείες, νέες ανώτερες μυήσεις, νέες μορφές, όλες αντιφατικές, της αιώνιας αλήθειας που ούτε ο Θεός δεν γνωρίζει. »Σας ομολογώ ότι είμαι κουρασμένος από το Σύμπαν. Τόσο ο Θεός όσο κι εγώ θα βυθιζόμασταν ευχαρίστως σ' 42

Η ώρα τον Α ιαβόλου

έναν ύπνο που θα μας απελευθέρωνε από τις θεϊκές μας υποχρεώσεις, τις οποίες δεν ξέρουμε πώς τις αναλάβαμε. Όλα είναι πιο μυστηριώδη απ' ό,τι νομίζουμε, κι όλα αυτά εδώ —ο Θεός, το Σύμπαν κι εγώ— δεν είναι παρά ένα ψεύτικο κομματάκι της απρόσιτης αλήθειας».

«Δεν φαντάζεστε πόσο εκτιμώ την κουβέντα σας. Ποτέ δεν μου έχουν μιλήσει έτσι». Είχαν βγεί στο δρόμο που λουζόταν στο φεγγαρόφωτο. Εκείνη δεν το πρόσεξε. Έμεινε για λίγο σιωπηλή. «Αλλά, ξέρετε —είναι περίεργο— αλήθεια, ξέρετε τελικά τι νιώθω;» «Τι;» ρώτησε ο Διάβολος. Γύρισε και τον κοίταξε με τα μάτια της γεμάτα δάκρυα. «Νιώθω μεγάλη λύπη για σας». Μια έκφραση αγωνίας, που κανείς δεν θα πίστευε πως θα μπορούσε να υπάρξει, φάνηκε στο πρόσωπο και τα μάτια του άντρα με τα κόκκινα. Άφησε ξαφνικά να πέσει το μπράτσο που αγκάλιαζε το δικό της. Εκείνη έκανε κάποια βήματα, αμήχανη. Κατόπιν γύρισε πίσω για να πει κάτι —δεν ήξερε τι, γιατί δεν είχε καταλάβει τίποτα- να ζητήσει συγγνώμη για τη θλίψη που αισθάνθηκε ότι είχε προκαλέσει.

43

Φερνάντο

Πεσαόα

Έμεινε έκπληκτη. Ήταν ολομόναχη. Ναι, ήταν ο δρόμος της, το τέλος του δρόμου της, αλλά εκτός από την ίδια δεν υπήρχε κανείς άλλος. Οι λαμπρές ακτίνες του φεγγαριού φώτιζαν όχι την έξοδο του τρένου, αλλά τις δυο κλειστές πόρτες του γνωοτού σιδεράδικου. Όχι, εκτός από την ίδια δεν υπήρχε κανείς. Ήταν ο δρόμος της μέρας ιδωμένος τη νΰχτα. Αντί για τον ήλιο, το φεγγαρόφωτο — τίποτε άλλο. Ένα φυσιολογικό φεγγαρόφωτο, πολύ φωτεινό, που δεν επηρέαζε σε τίποτα τη συνηθισμένη όψη σπιτιών και δρόμων. Το αιώνιο φεγγαρόφωτο, κι εκείνη προχώρησε προς το σπίτι της.

44

«Γύρισα με κάποιους γνωστούς. Έρχονταν κι αυτοί προς τα εδώ...» «Και πώς ήρθες; Με τα πόδια;» «Όχι. Με αυτοκίνητο». «Αλήθεια! Δεν άκουσα τίποτα». «Δεν με έφεραν ως την πόρτα», είπε εκείνη χωρίς δισταγμό. «Με άφησαν στη γωνία. Εγώ τους ζήτησα να μη με συνοδέψουν μέχρι εδώ, γιατί ήθελα να περπατήσω αυτό το μικρό κομμάτι του δρόμου μ' ένα τόσο ωραίο φεγγαρόφωτο. Είναι τόσο ωραίο! Πάω να ξαπλώσω. Καληνύχτα...» Και βγήκε αλλά χωρίς να τον φιλήσει — χωρίς να του δώσει το συνηθισμένο φιλί που δεν ξέρουμε, όταν το δίνουμε, αν είναι συνήθεια ή φιλί. Κανείς τους δεν πρόσεξε ότι δεν είχαν φιληθεί.

Το παιδί, ένα αγόρι που γεννήθηκε πέντε μήνες αργότερα, αποδείχτηκε στην πορεία του χρόνου γενικώς, και στην 45

Φερνάντο

Πεσαόα

εξέλιξη της ανάπτυξης του ειδικώς, πολΰ ευφυές. Όταν πια έγινε άντρας, φάνηκε πώς επρόκειτο για ταλέντο, μπορεί και για ιδιοφυΐα, το οποίο ήταν μάλλον αλήθεια, αν και μόνο ορισμένοι κριτικοί τάσσονταν υπέρ αυτής της άποψης. Ένας αστρολόγος που έκανε το ωροσκόπιό του του είπε πως είχε ωροσκόπο Καρκίνο και πλανήτη τον Κρόνο.

46

«Πες μου κάτι, μητέρα... Λέγεται ότι ορισμένες μνήμες της μητέρας μπορούν να περάσουν στο παίδι. Υπάρχει κάτι που εμφανίζεται διαρκώς στα όνειρά μου και δεν μπορώ να το συσχετίσω με κάτι που να μου έχει συμβεί. Είναι η ανάμνηση ενός παράξενου ταξιδιού, όπου εμφανίζεται ένας άντρας με κόκκινα που μιλάει συνεχώς. Πρώτα βλέπω ένα αυτοκίνητο, ύστερα ένα τρένο, και σ' αυτό το ταξίδι με το τρένο περνάμε από ένα γεφύρι πολύ ψηλό, που μοιάζει να δεσπόζει όλης της γης. Ύστερα βλέπω μια άβυσσο και μια φωνή που μιλάει για πολλά πράγματα, που, αν τα καταλάβαινα, θα 'μάθαινα ίσως την αλήθεια. Μετά βγαίνουμε στο φως, ναι, στο φεγγαρόφωτο, σαν να βγαίναμε από ένα υπόγειο, και να 'μαστέ ακριβώς εδώ στο τέλος του δρόμου... Α, αλήθεια, στο τέλος ή στην αρχή αυτής της ιστορίας βλέπω κάτι σαν χορό ή γιορτή, όπου εμφανίζεται αυτός ο άντρας με τα κόκκινα...» Η Μαρία ακούμπησε το εργόχειρο στα γόνατά της. Και γυρνώντας προς την Αντόνια, είπε: 47

Φερνάντο

Πεσαόα

«Τι διασκεδαστική ιστορία! Προφανώς όλο αυτό με τα τρένα και τα αυτοκίνητα και τα υπόλοιπα είναι όνειρο, αλλά, πράγματι, υπάρχει ένα μέρος αλήθειας... Είναι ο χορός στη Γαλάζια Λέσχη, τις Απόκριες, εδώ και πολλά χρόνια — ναι, πέντε, έξι μήνες πριν από τη γέννησή του. Θυμάσαι; Χόρευα μ' έναν νεαρό που ήταν ντυμένος Μεφιστοφελής, κι ύστερα με πήγατε σπίτι με το αυτοκίνητό σας κι εγώ κατέβηκα στο τέλος του δρόμου (εκεί που λέει ότι βγήκε από την άβυσσο...)...» «Αγαπητή μου, θυμάμαι πολύ καλά... Θέλαμε να σε πάμε μέχρι την πόρτα του σπιτιού σου, εδώ, κι εσύ δεν ήθελες. Είπες ότι ήθελες να περπατήσεις αυτό το κομματάκι του δρόμου κάτω από το φεγγαρόφωτο...» «Ακριβώς... Αλλά, γιε μου, είναι αστείο να φαντάστηκες ορισμένα πράγματα που είμαι σίγουρη ότι δεν σου τα διηγήθηκα ποτέ. Φυσικά, δεν έχουν καμιά σημασία...Τι παράξενο πράγμα που είναι τα όνειρα! Πώς είναι δυνατόν να εφεύρει κανείς μια ιστορία στην οποία υπάρχουν αληθινά στοιχεία — και που ο ίδιος ο ενδιαφερόμενος δεν θα μπορούσε να τα φανταστεί— και τόσες μεγάλες ανοησίες όπως το τρένο, το γεφύρι και το υπόγειο;»

Αχάριστη ανθρωπότητα! Αυτό είναι το ευχαριστώ προς τον Διάβολο! 48

Το

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο ΚΑΙ Η ΤΗΣ

ΩΡΑς

ΤΟΥ

ΣΗΜΑςΙΑ ΔΙΆΒΟΛΟΥ

τ ο ΔΙΗΓΗΜΑ Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΩ-

ιμότερα σχέδια του νερού Πεσσόα. Σ' ένα τετράδιο του ο νεαρός «αγγλοπρεπής Πορτογάλος» —όπως ο ίδιος ο συγγραφέας αποκαλούσε τον εαυτό του— σημειώνει ότι σχεδίαζε να γράψει ένα διήγημα με τον αγγλικό τίτλο DeviVs Voice} Την ίδια έμμονη ιδέα φαίνεται να ακολουθεί και το ποίημα «Satan's Soliloquy», το οποίο σχεδίαζε να γράψει, όπως άλλωστε και το διήγημα, η ίδια αγγλική λογοτεχνική προσωπικότητα του Πεσσόα, κάποιος ονόματι Ντέιβιντ Μέρικ. Οφείλουμε επίσης να επισημάνουμε ότι η παρουσία του Σατανά είναι στενά συνδεδεμένη με τον νεαρό Πεσσόα, καθώς τον βλέπουμε να συνδιαλέγεται επί σκηνής, υπό το όνομα του Ιακώβου Σατανά, με τον Αλεξάντερ Σερτς —την αγ-

1. Teresa Rita Lopes, Pessoa por Conhecer, Estampa, Αισαβόνα, 1990, τόμ. Π, σ. 180. 49

Φερνάντο

Πεσαόα

γλική λογοτεχνική προσωπικότητα του Πεσσόα που αντικατέστησε τις προηγούμενες από τις οποίες κληρονόμησε τα λογοτεχνικά σχέδια και έργα— καθώς και με τον ίδιο τον Πεσσόα, πρόσωπο αυτή τη φορά ενός θεατρικού έργου που σκόπευε να γράψει με τίτλο Ultimus Joculatorum,^ Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι την εποχή εκείνη — μεταξύ δεκατεσσάρων και δεκάξι ετών— ύστερα από διαμονή ενός έτους στην Πορτογαλία, κατά την οποία θα ξαναβρεί την επαφή όχι μόνο με την πορτογαλική γλώσσα και λογοτεχνία αλλά και με την οικογένεια του Εβραίου παππού του που έλκει την καταγωγή της από το Αλγκάρβε, ο νεαρός Πεσσόα θα αμφισβητήσει με βιαιότητα την καθολική του ανατροφή, τους κανόνες της οποίας ακολουθούσε μέχρι τότε.^ Όντως, το διήγημα αυτό αντιστρατεύεται τους διάφορους μύθους που έχουν πλεχθεί γύρω από τη μορφή του Διαβόλου, και ειδικότερα τον καθολικό μύθο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Πεσσόα θέλει να αποδείξει ότι ο Διάβολος δεν είναι τόσο κακός όσο τον παρουσιάζει η Εκκλησία της Ρώμης — όπως την αποκαλεί από τότε που, νεότατος, απομακρύνθηκε απ' αυτήν. Αλλά ο Διάβολος αυτός έρχεται επίσης να διαψεύσει το θλιβερό ρόλο που ορισμένοι ποιητές, παρότι φίλοι του, τον υποχρέωσαν να υποδυθεί:

2. Στο ίδιο, τόμ. II, σα. 170 και 386-387. 3. Στο ίδιο, τόμ. I, σσ. 70 κ.α. 50

Η ώρα τον Α ιαβόλου

Από την αρχή τον κόσμου με υβρίζουν και με συκοφαντούν. Οι ίδιοι οι ποιητές — εκ φύσεως φίλοι μου — που με υπερασπίζονται, δεν με υπερασπίστηκαν αρκετά. Κάποιος — ένας Άγγλος ονόματι Μίλτον— με έκανε να χάσω, μαζί με τους οπαδούς μου, μια απροσδιόριστη μάχη που ποτέ δεν δόθηκε. Άλλος πάλι — ένας Γερμανός ονόματι Γκαίτε — μου έδωσε το ρόλο του προξενητή σε μια χωριάτικη τραγωδία. Ο Πεσσόα —ή ο Διάβολος στη θέση του— δηλώνει στο κείμενο αυτό την αντίθεση του με τη συνηθισμένη μανιχαϊστική αντίληψη του κόσμου ως πεδίου μάχης μεταξύ του Καλού και του Κακού, του Θεού και του Διαβόλου. Πιο κοντά στις ανατολικές φιλοσοφίες, ο Πεσσόα παρουσιάζει τον Διάβολο σαν τη Σελήνη του Ήλιου τον οποίο ο δημιουργός Θεός αναγκάστηκε να ενσαρκώσει (διότι, όπως θυμάται ο Διάβολος, και ο Θεός επίσης δημιουργήθηκε). Ο Θεός και ο Διάβολος παρουσιάζονται συνεπώς ως συμπληρωματικοί, όπως η ημέρα και η νύχτα, το κοίλο και το κυρτό, το πήγαινε και το έλα του ίδιου κύματος. Ο ίδιος ο Διάβολος δηλώνει στο διήγημα αυτό: Οι Εκκλησίες με μισούν. Οι πιστοί τρέμουν στο όνομά μου. Άλλά είτε το θέλουν είτε όχι, έχω ένα ρόλο στον κόσμο. [...] Ο Θεός με δημιούργησε για να τον μιμούμαι τη νύχτα. Αυτός είναι ο Ήλιος, εγώ είμαι η Σελήνη. Το φως μου αι51

Φερνάντο

Πεσαόα

ωρείται πάνω από το καθετί που είναι μάταιο ή ψεύτικο, φωοφορισμούς, όχθες ποταμών, έλη και σκιές, [.„] Ίσως στα απροσμέτρητα βάθη της αβύσσου ο ίδιος ο Θεός με ψάχνει για να τον συμπληρώσω, αλλά η κατάρα του Γηραιότερου θεού —του Κρόνου του Γιαχβέ— αιωρείται πάνω του και πάνω μου, μας χωρίζει ενώ θα έπρεπε να μας ενώνει, ώστε η ζωή και εκείνο που επιθυμούμε από αυτή να είναι ένα και το αυτό. Ωστόσο ο Διάβολος αυτός εμφανίζεται όχι ως ο αντίπαλος του Θεοΰ αλλά ως η νυχτερινή του πλευρά. Η αποστολή Εκείνου είναι να δημιουργεί, ενώ η δική του είναι μόνο να κάνει τους ανθρώπους να ονειρεύονται. «Είμαι ο Θεός της Φαντασίας, απολωλώς γιατί δεν δημιουργώ», προσθέτει σε κάποιο σημείο του προηγούμενου αποσπάσματος. Αλλά διεκδικεί το ρόλο του σε κάποιο Σύμπαν λέγοντας ότι είναι «η ενσάρκωση του τίποτα». Ο Διάβολος αυτός είναι ένας θλιμμένος Θεός για τον οποίο η Μαρία, η γυναίκα που διάλεξε για να γίνει Μητέρα του γιου του, νιώθει συμπόνια. Είναι ένας Θεός απρόσιτος: «απόλυτος κύριος του διάκενου και του διάμεσου, αυτού που στη ζωή δεν είναι ζωή». Παρότι ο ίδιος είναι η Επιθυμία, χαϊδεύει μόνο με το χέρι κάποιου άλλου. «Ποιος άντρας ακούμπησε στα στήθη σου αυτό το χέρι που είναι το δικό μου; Σου έδωσαν ποτέ φιλί ίδιο με το δικό μου;» 52

Η ώρα τον Α ιαβόλου

Επανειλημμένως δηλώνει στη Μαρία την «κούραση του απ' όλες αυτές τις αβύσσους» και αποκαλύπτει μια καρδιά που διψά για αγάπη, ζηλεύει την ανθρώπινη μοίρα και «νιώθει τη φανταστική νοσταλγία μιας χώρας που ποτέ δεν γνώρισε». Τέλος, αυτός ο Διάβολος έχει μια φωνή θωπευτική, σαγηνευτική σαν τη Σελήνη — που είναι, όπως δηλώνει, «το πρόσωπό μου καθρεφτισμένο στα ύδατα του χάους». Είναι μια παρουσία μητρική και προστατευτική σαν τη νύχτα που, όπως λέει, «αγκαλιάζει και παρηγορεί τους θλιμμένους και κουρασμένους από τη ζωή». Και προσθέτει: «Η νύχτα είναι το βασίλειό μου και το όνειρο η επικράτειά μου». (Δεν μπορούμε να μη σκεφτούμε την «Πανάρχαια νύχτα» που ο Κάμπος επικαλείται σε ένα γνωστό ποίημα, υδάτινη και σκοτεινή αγκαλιά στην οποία ζητά καταφύγιο συχνά και ο Μπερνάρντο Σοάρες). Και όταν η γυναίκα, με τα μάτια γεμάτα δάκρυα, του εξομολογείται ότι νιώθει γι' αυτόν μια απέραντη θλίψη, φάνηκε στο πρόσωπό του «μια έκφραση αγωνίας που κανείς δεν θα πίστευε πως θα μπορούσε να υπάρξει». Και αφήνοντας «ξαφνικά να πέσει το μπράτσο που αγκάλιαζε το δικό της», εξαφανίστηκε αφήνοντάς τη στο μέρος όπου την είχε απαγάγει, στο συνηθισμένο δρόμο της καθημερινής της πραγματικότητας. Εξόριστη διά παντός από αυτή τη μακρινή πατρίδα, το Όνειρο, που εκείνος αντιπροσωπεύει. «Μόνο τα ό53

Φερνάντο

Πεσαόα

νειρα είναι πάντοτε αυτό που είναι», δηλώνει. «Είναι εκείνο το μέρος του εαυτού μας όπου γεννηθήκαμε και όπου είμαστε πάντοτε εμείς, ο εαυτός μας». Αυτός «ο απόλυτος κύριος του διάκενου και του διάμεσου» πρέπει να έχει στενή συγγένεια με τον Ποιητή που τόλμησε να συγκεντρώσει το έργο του υπό το γενικό τίτλο Ιστορίες τον Διαλείμματος ή χον Διάμεσου. Αντικατοπτρίζει επίσης μια νοσταλγία που είναι πάντοτε παρούσα στο έργο του Πεσσόα: τη νοσταλγία τού να ζει κανείς χωρίς φιλοδοξίες μήτε ιλίγγους σαν εκείνο «το ανθρώπινο ζώο» που ο Αλμπέρτο Καέιρο ήθελε να τον διδάξει να γίνει. Ο Διάβολος αυτός, από το ύψος της αθάνατης υπόστασής του, ζηλεύει τους ανθρώπους: Έχετε το πλεονέκτημα να είστε άνθρωποι^ και μερικές φορές πιστεύω από τα βάθη της κούρασης μου απ' όλες τις αβύσσους ότι περισσότερο αξίζει η γαλήνη και η ειρήνη μιας οικογενειακής βραδιάς πλάι στο τζάκι από όλη αυτή τη μεταφυσική των μυστηρίων, στην οποία εμείς, θεοί και άγγελοι, είμαστε καταδικασμένοι από τη φύση μας. Όταν κάποιες φορές σκύβω πάνω από τον κόσμο, βλέπω μακριά να πλησιάζουν στο λιμάνι ή να απομακρύνονται τα πανιά και τα πλεούμενα των 'ψαράδων, και η καρδιά μου νιώθει τη φανταστική νοσταλγία μας χώρας που ποτέ δεν γνώρισε. Μακάριοι όσοι κοιμούνται, στη ζωώδη ζωή τους — ένα ιδιάζον σύστη54

Η ώρα τον Α ιαβόλου

μα ψυχής, μεταμφιεσμένο σε ποίηση και εικονογραφημένο με λέξεις. Ο Άλβαρο ντε Κάμπος, σε ένα ποίημα στο οποίο δεν επικαλείται απλώς (αλλά παρακαλεί) τον δάσκαλο του Αλμπέρτο Καέιρο, που έχει ήδη πεθάνει, λέει: «Με ξύπνησες, αλλά είμαι άνθρωπος σημαίνει κοιμάμαι». Και παραπονιέται που τον «ξύπνησε», που τον μύησε σε μια νέα διάσταση όπου του λείπει ο αέρας: «Γιατί με κάλεσες ν' ανέβω ψηλά στις βουνοκορφές; Κι αν εγώ, παιδί των πόλεων της κοιλάδας, δεν ήξερα να αναπνεύσω εκεί πάνω;» Και καταλήγει: «Γιατί με έκανες εγώ; Ας με άφηνες να είμαι άνθρωπος!» Το να είσαι άνθρωπος είναι ζεστό και γλυκό πράγμα: «Είναι ζεστό να έχεις πατέρα και μητέρα, αδελφούς και αδελφές», λέει ο Σακιαμούνι (Βούδας) σ' ένα όχι ιδιαίτερα γνωστό θεατρικό έργο/ Και οι Μοιρολογήτρες στο «εκστατικό δράμα»^ Ο ναυτικός αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στη διπλή πρόσκληση του Ουρανού και της Γης. Μια από αυτές αναστενάζει: «Ζεσταίνει το να 'σαι μικρός». Και ίσως για να ζεσταθεί λίγο στο τζάκι της θνητής ύπαρξης ο Διάβολος θέλει να ενσαρκωθεί σ' αυτό το γήινο ον 4. Δημοσίευσα τα αποσπάσματα που βρήκα στο Fernando Pessoa et le drame symboliste: héntage et création, Παρίσι, 1985, β' εκδ., σσ. 542-550. 5. Ο Ναυτικός φέρει τη διευκρίνιση «στατικό δράμα», εξ ου και το λογοπαίγνιο. (Σ.τ.Μ.). 55

Φερνάντο

Πεσαόα

που βρίσκεται εδώ και τρεις μήνες στο δρόμο της ζωής μέσα στα σπλάχνα μιας γυναίκας. Γι' αυτό την απάγει από την καθημερινότητά της και κατά τη διάρκεια ενός παράξενου ταξιδιού τής διδάσκει όλες τις γνώσεις, που τελικά απευθύνονται στο γιο που έχει στην κοιλιά της και τον οποίο ο Διάβολος θέλει να μυήσει — και μάλιστα να χρίσει ποιητή. Οι μακροσκελείς μονόλογοι του Διαβόλου, που απευθύνονται σαφώς στον Υιό και όχι στη Μητέρα (η οποία αρκείται, εδώ και εκεί, σε σύντομες παρεμβάσεις), έχουν τελικά τη σημασία μιας μυητικής διαδικασίας. Αυτός ο Διάβολος που δηλώνει πως είναι ένας Μυημένος, είναι ταυτόχρονα ένας Μύστης. Και το διήγημα αυτό μπορεί να διαβαστεί σαν να ήταν η αφήγηση σε πεζό λόγο αυτού του ποιήματος «που έγραψε σαν σε όνειρο», στο οποίο ο Υιός του Διαβόλου, που στη συνέχεια έγινε ένας ιδιοφυής ποιητής, περιγράφει το ταξίδι εκείνο το οποίο υπήρξε αποφασιστικό για τη γέννηση του και το πεπρωμένο του. Αλλά στην ουσία δεν είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ποιος είναι ο αφηγητής αυτού του διηγήματος, γιατί όλοι οι ποιητές εμφανίζονται ως γιοι του Διαβόλου. Όντως πρόκειται για ένα ταξίδι μύησης, που αρχίζει με ένα είδος απαγωγής από την πραγματικότητα, απαγωγή της οποίας όχι θύμα αλλά εκλεκτή υποψήφια είναι μια γυναίκα, η Μαρία, μια συνηθισμένη σύζυγος, η οποία, όντας στην αρχή της εγκυμοσύνης της, πηγαίνει σ' ένα χορό μεταμφιεσμένων όπου συναντά ένα παράξενο άτομο ντυμένο στα κόκκινα που 56

Η ώρα τον Α ιαβόλου

τη συνοδεύει μέχρι το σπίτι της και που το αποκαλεί πότε Μεφιστοφελή και πότε ντόκτορ Φάουστους, στις δύο διαφορετικές εκδοχές που ο Πεσσόα φαντάστηκε για την ιστορία αυτή. Στην αρχή ο αφηγητής-δραματουργός μας αφήνει να διακρίνουμε δύο σκηνικά. Προοτον, το σκηνικό ενός συνηθισμένο δρόμου (απέναντι από ένα σιδεράδικο, συγκεκριμένα), όπου κατοικεί μια συνηθισμένη γυναίκα και ο αόριστος σύζυγός της, οι οποίοι σφραγίζουν την κοινότοπη ένωση τους με πράξεις που έχουν χάσει το νόημά τους, όπως «το συνηθισμένο φιλί που δεν ξέρουμε, όταν το δίνουμε, αν είναι συνήθεια ή φιλί». Αλλά το σκηνικό αυτό δίνει στη συνέχεια τη θέση του σ' ένα άλλο, απεριόριστο και φανταστικό, το οποίο δεν είναι πλέον ένα μέρος όπου ζει αλλά όπου ταξιδεύει κανείς, εκτός τόπου και χρόνου. «Κάτω, σε μια απόσταση τόσο μεγάλη που δεν τη χωράει ο νους, φαίνονταν, σαν διάσπαρτα άστρα, μεγάλες κηλίδες φωτός — το δίχως άλλο πόλεις της γης». Από αυτό το ταξίδι-όνειρο η Μαρία βγαίνει σε ένα σημείο που αποτελεί τη γέφυρα ανάμεσα στα δυο αυτά σκηνικά, και το οποίο ο αφηγητής χαρακτηρίζει ως «σιδηροδρομικό σταθμό» και ο γιος της ως «ένα υπόγειο». Και οι δύο αυτές μεταφορές παραπέμπουν στην πραγματικότητα: «ακριβώς εδώ, στο τέλος του δρόμου», λέει ο γιος, διηγούμενος το όνειρό του. Και δεν μπορεί να μην έρθει στο νου μας ο Κάμπος, ο οποίος επέστρεφε πάντα από τα συνεχή ταξίδια του πέρα από «τη φυλακή της προσωπικότητας» —η έκ57

Φερνάντο

Πεσαόα

φράση είναι του Μπερνάρντο Σοάρες— «στη φυσιολογικότητα, όπως κατεβαίνει κανείς στον τελευταίο σταθμό».^ Προφανώς τίποτα δεν συμβαίνει κατά τη διάρκεια αυτοΰ «του ταξιδιού που δεν έχει πραγματικό προορισμό οΰτε συγκεκριμένο σκοπό», πέραν των μονολόγων, που σπάνια καταλήγουν σε διάλογο, μεταξύ του Διαβόλου και της Μαρίας. Και για να μην υπάρξει ίχνος αμφιβολίας, εκείνος διευκρινίζει: «Δεν μιλάω μαζί σας, αλλά με το γιο σας...» Ο Διάβολος είναι αυτός που πράγματι γονιμοποιεί με το Ρήμα τον καρπό της κοιλίας της, που τον αποσπά από την υπόσταση ενός συνηθισμένου όντος και τον χρίζει ποιητική μεγαλοφυία. Η Μαρία λειτουργεί απλώς, όπως και η Παρθένος του καθολικού μύθου, ως «το σκεύος» που θα τον μεταφέρει στον κόσμο (αυτή ακριβώς είναι η έκφραση που χρησιμοποιεί υποτιμητικά ο Καέιρο στο «Όγδοο ποίημα» του Φύλακα των κοπαδιών). Οι δύο ταξιδιώτες μάς παρουσιάζονται ως «προσκυνητές του μυστηρίου και της γνώσης» — η έκφραση είναι του Διαβόλου, ο οποίος ετοιμάζεται να μυήσει αυτόν που επέλεξε για Υιό του στην κρυφή πλευρά της φανερής αλήθειας. Όχι στην απόλυτη αλήθεια, στην οποία δεν έχουν πρόσβαση οι άνθρωποι — και που είναι, όπως λέει, «απρόσιτη». Ο Μύστης αυτός είναι ταυτόχρονα εξορκιστής των ιλίγ-

6. Alvaro de Campos, Livro de Versos, Estampa, Λισαβόνα, y έκδ. 1997, σ. 335. 58

Η ώρα τον Α ιαβόλου

γων. Γι' αυτόν, άνθρωποι και θεοί δεν είναι τίποτα περισσότερο παρά σκαλοπάτια μιας ιλιγγιώδους κλίμακας της οποίας δεν μπορούμε να διακρίνουμε ούτε την αρχή ούτε το τέλος. «Ο Θεός είναι ο Άνθρωπος ενός άλλου μεγαλύτερου Θεού», λέει ο Πεσσόα και σκέφτεται ο Φάουστ, πρωταγωνιστής του ομώνυμου ποιητικού δράματος το οποίο ο Πεσσόα δεν σταμάτησε να γράφει όλη του τη ζωή. Με τη σειρά του, ο Διάβολος κάνει αντίστοιχες δηλώσεις: Τα ίδια προβλήματα που βασανίζουν τους ανθρώπους βασανίζουν και τους θεούς, Ό,τ ι υπάρχει κάτω είναι ίδιο μ' αυτό που υπάρχει πάνω, λέει ο Τρισμέγιστος Ερμής, ο οποίος, όπως όλοι οι ιδρυτές θρησκειών, δεν παρέλειχρε τίποτα εκτός από το να υπάρχει. Πόσες φορές ο Θεός δεν μου είπε, επαναλαμβάνοντας τη φράση του Αντέρο ντε Κεντάλ: «Ωιμέ, ποιος είμαι εγώ;» Το καθετί είναι σύμβολο και παλινδρόμηση, κι εμείς, εμείς που είμαστε θεοί, δεν κατέχουμε τίποτα περισσότερο από έναν υχρηλότερο βαθμό & ένα Τάγμα στο οποίο δεν γνωρίζουμε ποιοι είναι οι Ανώτεροι Αγνωστοι. Σ' ένα άγνωστο θεατρικό έργο που φέρει το τίτλο Σύσκεψη των Θεών,^ ο Δίας απευθύνεται στους ανθρώπους με τα ακόλουθα λόγια: 7. Fernando Pessoa et le drame symboliste, ό.π., σ. 137. 59

Φερνάντο

Πεσαόα

Είμαι ύψιστος θεός όπου είμαι ύψιστος θεός— ούτε σπιθαμή πιο πέρα. Με αποκαλούν πατέρα των θεών γιατί είμαι πατέρας αυτών που είναι παιδιά μου. Άλλωστε κι εγώ ο ίδιος είμαι γιος, και οι δικοί μου γονείς είχαν κι αυτοί γονείς. Κανείς δεν ξέρει αν η έλλειψη τέλους όσον αφορά το καθετί είναι για να προχωρούμε πάντοτε μπροστά μη φτάνοντας πουθενά, ή για να γυρνάμε γύρω-γύρω μην έχοντας να φτάσουμε πουθενά. Συνεπώς, άνθρωποι και θεοί θα ήταν, συμφωνά με τον Δια, απλώς γέφυρες, διαφορετικά στάδια σε μια σπείρα δίχως τέλος. Και ο Διάβολος δηλώνει τα ιδια σε κάποιο σημείο του διηγήματος. Εποχές συσσωρεύονται επί εποχών και χρόνοι επί χρόνων, και το μόνο που κάνεις είναι να βαδίζεις στην περιφέρεια ενός κύκλου που στο κέντρο του βρίσκεται η αλήθεια. Αμέσως πριν από το μονόλογο αυτόν ο Διάβολος είχε εισαγάγει ένα άλλο στοιχείο στη φοβερή κλίμακα-ιεραρχία θεός-άνθρωπος-ζώο. Το μόνο στο οποίο διαφέρει ο άνθρωπος από το ζώο είναι ότι ξέρει πως δεν είναι ζώο. Είναι το πρώτο φως που δεν είναι τίποτε άλλο από ορατό σκότος. Είναι η αρχή, γιατί το να 60

Η ώρα τον Α ιαβόλου

βλέπεις τα σκότη σημαίνει ότι δέχεσαι το φως τους. Είναι το τέλος, γιατί σημαίνει ότι μαθαίνεις, μέσω της όρασης, ότι γεννήθηκες τυφλός. Έτσι το ζώο γίνεται άνθρωπος μέσω της άγνοιας που γεννιέται μέσα τον. Μας έρχονται και πάλι απόηχοι από τον Φάουστ: «Η γνώση είναι η ασυνειδησία της άγνοιας». Ως εκ τούτου, ο θεός που προηγείται του ανθρώπου έχει απλώς ευρύτερη θέαση της άγνοιάς του. Η περιφέρεια του ορίζοντά του, πέραν του οποίου δεν γνωρίζει τίποτα, είναι ευρύτερη. Γνωρίζει απλώς σε μεγαλύτερο βαθμό ότι δεν γνωρίζει τίποτα. Ο Διάβολος αυτός δεν κοκορεύεται ότι θα μας διδάξει πώς θα αγγίξουμε την αλήθεια που είναι απρόσιτη. Απλώς θέλει να συνηθίσει το βλέμμα μας να υπερπηδά τα εμπόδια που συνήθως παρεμβάλλονται ώστε να το θέσει μπροστά στον ίλιγγο της αβύσσου. Όλα είναι πιο μυστηριώδη απ' ό,τι νομίζουμε, και όλα αυτά εδώ —ο Θεός το σύμπαν κι εγώ— δεν είναι παρά ένα ψεύτικο κομματάκι της απρόσιτης αλήθειας. Η αλήθεια είναι ένα σημείο στο κέντρο ενός απροσπέλαστου κύκλου— το ίδιο ίσως που έχει στο νου του ο Μπερνάρντο Σοάρες όταν γράφει: «Κι εγώ, στ' αλήθεια εγώ, εί61

Φερνάντο

Πεσαόα

μαι το κέντρο που δεν υπάρχει σ' αυτό τον κύκλο παρά μόνο μέσω μιας γεωμετρίας της αβύσσου».^ Στη «Θριαμβική ωδή» ο Κάμπος γράφει: Στον περιβολιού μου το μαγγανοπήγαδο ζεμένος Ο γάιδαρος γυρίζει γϋρω-γνρω, ίδιος με το μυστήριο του κόσμου. Αλλά η περιφέρεια αυτού του κύκλου —προκειμένου η απρόσιτη αυτή αλήθεια να είναι ακόμη πιο φοβερή και άπιαστη - είναι μια τροχιά μέσα σε άλλες τροχιές, επ' άπειρον. Όλο αυτό το σύμπαν, και όλα τα άλλα σύμπαντα, με τους διαφορετικούς Δημιουργούς τους και τους διαφορετικούς Σατανάδες τους —λιγότερο ή περισσότερο τέλειους και εκπαιδευμένους— είναι κενά μέσα στο κενό, ανυπαρξίες που περιφέρονται, δορυφόροι στην ανώφελη τροχιά του τίποτα. Ο Αλμπέρτο Καέιρο, ο Δάσκαλος, δημιουργήθηκε για να μας διδάξει πράγματα, τα οποία όμως έρχονται σε αντίθεση με τα κηρύγματα του Διαβόλου, άλλου Δασκάλου, και παρο-

8. Livro do Desassossego, επιμ. Jacinto do Prado Coelho, Atiça, Λισαβόνα, 1982, τόμ. I, σ. 30. 62

Η ώρα τον Α ιαβόλου

μοιως υποκινητή εξεγέρσεων. Ο Καέιρο μας διδάσκει να μην κοιτάζουμε πέρα από την καμπύλη του ορίζοντα για να μην έχουμε ίλιγγους — να κοιμόμαστε τη ζωή όπως το «ανθρώπινο ζώο» που εκείνος θέλει να μας διδάξει να γίνουμε. «Μακάριοι όσοι κοιμούνται, στη ζωώδη ζωή τους», σχολιάζει ο Διάβολος σε μια στιγμή κούρασης από τη θεϊκή υπόστασή του. Δεδομένου ότι η αλήθεια είναι απρόσιτη, ο Διάβολος αρκείται να παρακολουθεί αφ' υψηλού τις πολλαπλές εκδηλώσεις της: Εόώ, ο' αυτές τις ανώτερες σφαίρες απ' όπου δημιουργήθηκε και πήρε μορφή ο κόσμος, εμείς, για να είμαστε ειλικρινείς, δεν καταλαβαίνουμε τίποτα. Σκύβω καμιά φορά πάνω από την απέραντη γη, ξαπλωμένος στην άκρη του υψιπέδου που δεσπόζει των πάντων —του υψιπέδου του Όρους του Ερεδώμ, όπως άκουσα να το λένε — και κάθε φορά που σκύβω βλέπω νέες θρησκείες, νέες ανώτερες μυήσεις, νέες μορφές, όλες αντιφατικές, της αιώνιας αλήθειας, που ούτε ο Θεός δεν τη γνωρίζει. Ο Διάβολος γνωρίζει ότι η αλήθεια δεν μπορεί να αποκαλυφθεί από καμιά από αυτές τις «νέες θρησκείες», γιατί «αυτή η αιώνια αλήθεια που ούτε ο Θεός δεν τη γνωρίζει» δεν βρίσκεται ειδικά σε καμιά τους, αλλά δεν παύει να 63

Φερνάντο

Πεσαόα

υπάρχει σε όλες τους. Καμιά τους δεν την περιέχει, αλλά όλες τους μαρτυρούν την ύπαρξη της. Γι' αυτό επισημαίνει: ... όλες οι θρησκείες είναι αληθινές, όσο κι αν φαίνεται ότι εναντιώνεται η μια στην άλλη. Πρόκειται για διαφορετικά σύμβολα της ίδιας πραγματικότητας. Είναι σαν την ίδια φράση ειπωμένη σε διαφορετικές γλώσσες. Άλλωστε η άποψη αυτή αποτελεί βαθιά πεποίθηση του Πεσσόα, και τη συναντάμε σε άλλο κείμενο^ που φέρει το όνομά του. Η στάση του Διαβόλου όσον αφορά την αλήθεια δεν διαφέρει από εκείνη του Πεσσόα: δεδομένου ότι η αλήθεια είναι το απρόσιτο κέντρο αυτών των ομόκεντρων περιφερειών, και οι δύο αρκούνται να παρακολουθούν τις πολλαπλές εκδηλώσεις της στον κόσμο των ανθρώπων. Ο Πεσσόα δηλώνει ότι, επειδή η απόλυτη τελειότητα - η Ενότητα— είναι αδύνατον να επιτευχθεί, πρέπει να αρκεστούμε στη σχετική τελειότητα η οποία εκδηλώνεται μέσω της πολλαπλότητας. Γι' αυτό και η ίδια η ποιητική του παρουσία υπήρξε πολλαπλή:

9. Σε ενα κείμενο που περιεχεται στο βιβλίο Pessoa Inédito, επιμ. Teresa Rita Lopes, Livros Horizontes, Λισαβόνα, 1993, σ. 337. 64

Η ώρα τον Α ιαβόλου

Γιατί είναι θραύσματα Του είναι, τα όιάσκορπα πράγματα Την ψυχή σπάζω σε κομμάτια Και σε πρόσωπα διάφορα. Έτσι αρκείται να παρακολουθεί αφ' υψηλού όπως και ο Διάβολος, τη δυναμική του διαλόγου που αναπτύσσεται μεταξύ των ίδιων του των αντιθέσεων όπως ενσαρκώνεται από κάθε ένα από τα όντα εκείνα στα οποία πολλαπλασιάστηκε. Και θα μπορούσαμε να πούμε γι' αυτόν, τον Ποιητή, ό,τι ακριβώς λέει ο Διάβολος για τις θρησκείες: ότι η αληθινή του φωνή δεν βρίσκεται συγκεκριμένα σε κανέναν από τους ετερώνυμους αλλά σε όλους, μαζί και χωριστά. Στόχος μας ήταν να αποδείξουμε ότι το διήγημα αυτό δεν αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση στο έργο του Πεσσόα. Οι λόγοι είναι πολλοί. Κατ' αρχάς διότι μέσα από αυτό εκδηλώνεται το θρησκευτικό πνεύμα που ο Πεσσόα διακήρυσσε πως ήταν, όντας ωστόσο ανίκανος να περιοριστεί σε μια οποιαδήποτε αλήθεια την οποία αποδεχόταν μόνο στην πολλαπλή της μορφή. Όμως αυτό δεν τον εμπόδιζε να την αναζητά ακατάπαυστα. Ο Πεσσόα είναι ένας μυστικιστής που θέλει να πιστεύει, αλλά δυσπιστεί εξαιτίας του πειρασμού αλλά και για λόγους αρχής. «Πιστεύω ίσον πεθαίνω* σκέφτομαι ίσον αμφισβητώ», δηλώνει. Το θρησκευτικό πνεύμα που είναι τον κάνει 65

Φερνάντο

Πεσαόα

να θέλει να πιστεύει, αλλά ο στοχαστής θέτει τα πάντα υπό αμφισβήτηση. Ο Ρικάρντσ Ρέις ισχυρίζεται στα πεζά κείμενά του: «Η θρησκεία είναι μια ψυχαγωγική μεταφυσική»/^ Και επειδή «καθένας από μας πρέπει να έχει τη δική του μεταφυσική, και δεδομένου ότι καθένας από μας είναι καθένας από μας»,^^ έτσι και η θρησκεία που του αντιστοιχεί πρέπει να είναι προσωπική. Είναι ο ίδιος ο Πεσσόα που μιλάει έτσι, με τη φωνή μιας από τις λογοτεχνικές του προσωπικότητες, του Αντόνιο Μόρα: «Είναι εύκολο η μεταφυσική να περνάει για θρησκευτική στάση. Πολλές μεταφυσικές δεν ξεπερνούν τις προσωπικές θρησκείες».^^ Όλος ο κίνδυνος έγκειται στη θεσμοποίηση είτε της θρησκείας είτε της φιλοσοφίας. Σε αυτοβιογραφικό του σημείωμα που έγραψε τη χρονιά του θανάτου του, στις 30 Μαρτίου 1935, ο Πεσσόα δηλώνει ότι είναι «γνωστικός χριστιανός, και ταυτόχρονα εντελώς αντίθετος σε όλες τις οργανωμένες Εκκλησίες, και κυρίως στην Εκκλησία της Ρώμης». Με την πένα του Μπερνάρντο Σοάρες γράφει στο Βιβλίο της ανησυχίας:

10. Teresa Rita Lopes, Pessoa por Conhecer, Estampa, Λισαβόνα, 1990, τόμ. II, σ. 457. 11. Alvaro de Campos, Notas para a recordação do meu mestre Caeiro, επιμ. Teresa Rita Lopes, Estampa, Λισαβόνα, 1997, σ. 94. 12. Pessoa por Conhecer, τόμ. II, o. 45. 66

Η ώρα τονΑιαβόλου

Κι αυτός που σε μια απειροελάχιστη στιγμή βλέπει το σύμπαν απογυμνωμένο δημιουργεί μια φιλοσοφία ή οραματίζεται μια θρησκεία. Και η φιλοσοφία διαδίδεται και η θρησκεία εξαπλώνεται, και αυτοί που πιστεύουν στη φιλοσοφία τη χρησιμοποιούν σαν ένδυμα που δεν το βλέπουν, και αυτοί που πιστεύουν στη θρησκεία τη φορούν σαν προσωπείο που το ξεχνούν,^^ Η συλλογική και συνηθισμένη χρήση μιας θρησκείας ή μιας φιλοσοφίας αφαιρεί από τον καθένα την απόσταση που πρέπει να διατηρεί σε σχέση με αυτό το ένδυμα που ντύνει τη γύμνια του και το προσωπείο που καλύπτει το πρόσωπό του. Ο Πεσσόα όμως χρησιμοποιείτο ρούχο αλλά δεν το ξεχνά, καθότι είναι κάτι το εμφανές. Το παρατηρεί και το σχολιάζει. Και όταν φορά το προσωπείο, το γνωρίζει, δεν επιτρέπει να γίνει ένα με το πρόσωπό του. Αυτό που εμπόδισε τον Πεσσόα, παρά το πνεύμα του καθήκοντος που τον χαρακτηρίζει, να υποπέσει σε δογματικές συμπεριφορές υπήρξε πάντα ο ανέμελος αυτός τρόπος αντιμετώπισης, με αποτέλεσμα η μεταφυσική του να παραμένει «ψυχαγωγική» και η θρησκεία του να μην ξεπερνάει την «ατομική» διάσταση. Ο Πεσσόα διασκέδαζε πιστεύοντας

13. Fernando Pessoa, Obra Poética e em Prosa, επιμ. António Quadros, Lello, Πόρτο, τόμ. II, σ. 666. 67

Φερνάντο

Πεσαόα

μέσα από τις ιστορίες του στους θεούς: εξ ου ο νεο-παγανισμός και ο Δάσκαλος του ο Καέιρο... Ας δοΰμε τι λέει με την πένα του Σοάρες στο Βιβλίο της ανησυχίας: Όποιος έχει θεούς δεν νιώθει πλήξη. Η πλήξη είναι η έλλειψη μιας μυθολογίας. Για όποιον δεν έχει πιστεύω μέχρι και η αμφιβολία είναι αδύνατη, δεν έχει τη δύναμη να αμφισβητήσει ούτε καν το σκεπτικισμό. Ναι, αυτό είναι η πλήξη: η απώλεια, για την 'ψυχή, της ικανότητάς της να έχει ψευδαισθήσεις, η έλλειψη, στη σκέψη, της ανύπαρκτης κλίμακας από όπου ανεβαίνει κανείς αδιαίρετος προς την αλήθεια.'' Δεν είναι μόνο για να καταπολεμήσει αυτή την πλήξη που ο Πεσσόα θέλησε να γίνει, συμφωνά με τα ίδια του τα λόγια, «ένας δημιουργός μΰθων». Εξ ου οι Ιστορίες τον — οι οποίες συνιστούν άλλωστε την πιο βαθιά του έκφραση. Η ειρωνεία και το παράδοξο δεν είναι ποτέ για τον Πεσσόα επιφανειακές πρακτικές. Το παράδοξο για τον Διάβολο του διηγήματος είναι το μοναδικό μέσον για να πει την αλήθεια — τη σχετική αλήθεια που είναι προσιτή στους ανθρώπους, γιατί την άλλη, «την αιώνια αλήθεια», «ούτε ο Θεός δεν τη γνωρίζει», καθώς λέει. 14. Στο ίδιο, σ. 670. 68

Η ώρα τον Α ιαβόλου

«Είμαι από τη φύση μου ποιητής, γιατί είμαι η αλήθεια που μιλάει κατά λάθος», δηλώνει ο Διάβολος. Όπως ο Εωσφόρος, και συμφωνά με την ετυμολογία των ονομάτων, η αποστολή του είναι να φωτίζει: «Διαφθείρω αλλά φωτίζω», λέει. Και διευκρινίζει: «Δεν είμαι, όπως έλεγε ο Γκαίτε, το πνεύμα που αρνείται, αλλά το πνεύμα που εναντιώνεται». Ο Διάβολος είναι συνεπώς, όπως και ο Καέιρο —αμφότεροι Δάσκαλοι— ένα ανατρεπτικό στοιχείο. Ο ίδιος ο Πεσσόα έδωσε στον εαυτό του το ρόλο του «ταραχοποιού των ψυχών». Γι' αυτό ονομάζεται επίσης «δημιουργός αναρχιών». Η ειρωνεία είναι ένα από τα όπλα αυτής της ανατρεπτικής δράσης. Ο Διάβολος στο διήγημα αυτό δηλώνει πως είναι είρων: Υπάρχω από την αρχή τον κόσμου και ήμουν ανέκαθεν είρων. Αλλά, όπως θα γνωρίζετε, όλοι οι είρωνες είναι ακίνδυνοι, εκτός κι αν θέλουν να χρησιμοποιήσουν την ειρωνεία για να υπαινιχθούν κάποια αλήθεια. Εγώ ποτέ μου δεν ισχυρίστηκα ότι θα πω την αλήθεια σε κανέναν — αφενός γιατί δεν χρησιμεύει σε τίποτα, και αφετέρου γιατί δεν τη γνωρίζω, Κι ούτε ο μεγαλύτερος αδελφός μου, ο παντοδύναμος Θεός, πιστεύω πως τη γνωρίζει, Η ειρωνεία είναι το τέχνασμα που τον εμποδίζει να πάρει τον εαυτό του ιδιαίτερα στα σοβαρά όταν προσεγγίζει 69

Φερνάντο

Πεσαόα

αυτά τα θέματα που προσανατόλισαν —και αποπροσανατόλισαν— τη σκέψη του καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Όπως όλο το έργο του Πεσσόα, το κείμενο αυτό έχει να κάνει με όλα τα λογοτεχνικά ειδη χωρίς να ανήκει αποκλειστικά σε κάποιο από'αυτά. Το κοινό σημείο των περισσότερων από αυτά είναι ότι συνθέτουν μια πορεία προς αναζήτηση της «απρόσιτης αλήθειας» γι' αυτό τον «προσκυνητή του μυστηρίου και της γνώσης» που ανέκαθεν υπήρξε ο Πεσσόα. Ο Φάουστ, το θεατρικό ποίημα που ο Πεσσόα δεν σταμάτησε να γράφει καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του εν είδει ημερολογίου, παρουσιάζει πολλά στοιχεία συγγένειας με την Ώρα του Διαβόλου, Σε μια άλλη εκδοχή του διηγήματος αυτού, που βρέθηκε στα χειρόγραφα του Πεσσόα, στη θέση του Διαβόλου εμφανίζεται ο ίδιος ο Φάουστ. Και οι δύο έχουν την ίδια στάση μπροστά στην ύπαρξη και το ανεξιχνίαστο μυστήριό της. Και τα δύο κείμενα περιορίζονται σε ένα μονόλογο, καθώς οι συνομιλητές, στις σπάνιες εμφανίσεις τους, δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να δίνουν το λόγο στον πρωταγωνιστή. Είναι εντυπωσιακό ότι και στις δύο περιπτώσεις ο συνομιλητής ονομάζεται Μαρία — μια γυναίκα χωρίς καμιά ιδιαίτερη παρουσία ούτε προσωπικότητα, η οποία αντιπροσωπεύει απλώς το γυναικείο φύλο. Αμφότερα τα κείμενα αντιστοιχούν σε δύο από τα πρωιμότερα σχέδια του νεαρού Πεσσόα, καθώς χρονολογούνται από την εποχή της διαμονής του στο Ντέρμπαν. Η γραφή 70

Η ώρα τον Α ιαβόλου

τους, κατά τη συνήθεια του συγγραφέα, είναι αποσπασματική και το κάθε απόσπασμα αντιστοιχεί σε μια στιγμή γραφής, σαν να επρόκειτο για ποίημα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι έχουμε να κάνουμε με το διήγημα ενός ποιητή-φιλοσόφου με κλίση προς τη θεατρική γραφή. Ο ίδιος ο Πεσσόα έλεγε για τον εαυτό του ότι όποιος ήθελε να βρει το κλειδί της προσωπικότητάς του δεν έπρεπε να ξεχνά ότι ήταν, προπαντός, ένας θεατρικός ποιητής, ακόμη κι όταν τα κείμενά του δεν παρουσιάζουν τα εξωτερικά γνωρίσματα του είδους αυτού. Το στοιχείο αυτό υπάρχει από τη λογοτεχνική του εφηβεία, οπότε εκδηλώνεται η φιλοσοφική του στάση, σε κείμενα που φέρουν το όνομά του ή που υπογράφονται από τον Τσαρλς Ρόμπερτ Έινον.^^ Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι, παρά το γεγονός ότι ο Πεσσόα είναι κυρίως γνωστός ως ποιητής, το έργο του ως πεζογράφου υπήρξε ποσοτικά ανώτερο, αν και μεγάλο μέρος του εξακολουθεί να είναι ανέκδοτο ή έχει δημοσιευτεί αποσπασματικά. Εκτός από κάποιες σκόρπιες σημειώσεις, ποικίλου περιεχομένου, μέχρι σήμερα έχουν συγκεντρωθεί και δημοσιευτεί στο σύνολό τους μόνο τα αποσπάσματα του Βιβλίου της ανησυχίας, που φέρουν την υπογραφή του 15. Pessoa por Conhecer, τόμ. I, σσ. 97-100, και τόμ. II, σσ. 179-183. 71

Φερνάντο

Πεσαόα

Μπερνάρντο Σοάρες, των Σημειώσεων εις μνήμην τον Δασκάλου μου Καέιρο,^^ που αποδίδονται στον Άλβαρο ντε Κάμπος, καθώς και ορισμένων θεατρικών έργων/^ Ο Πεσσόα υπήρξε κυρίως ένας ενδελεχής αφηγητής. Κατ' αρχάς στην αγγλική γλώσσα, από την εποχή του Ντέρμπαν ακόμη. Σε ένα σημειωματάριο όπου σημείωνε τα σχέδιά του και κατέγραψε τα έργα του, υπάρχει ο τίτλος στα αγγλικά, DeviVs Voice, μιας σύνθεσης που μοιάζει να είναι διήγημα. Την εποχή εκείνη —μεταξύ 1903 και 1905— ο Πεσσόα πολλαπλασιάζεται σε διαδοχικές λογοτεχνικές αγγλικές προσωπικότητες οι οποίες θα αντικαταστήσουν τις προηγούμενες και θα τους κληροδοτήσουν τα σχέδιά του. Έχουμε έτσι μια σειρά αφηγητών: Ντέιβιντ Μέρικ, Τσαρλς Ρόμπερτ Έινον, Τζέιμς Φάμπερ, Αλεξάντερ Σερτς.^^ Σε μια συλλογή αυτών των διηγημάτων, με τίτλο Tales ofa Madman, περιέχεται συγκεκριμένα και το εν λόγω διήγημα με τον τίτλο Η φωνή του Διαβόλου: The DeviVs Voice. Μετά την επιστροφή του στην Πορτογαλία ο Πεσσόα δημιούργησε τη λογοτεχνική πορτογαλική προσωπικότητα του

16. Alvaro de Campos, Notas para recordação do meu mestre Caeiro ,ό.π., έκδοση οτην οποία οφείλεται και η γαλλική (Fischbacher, Παρίσι, 1997). 17. Ο Privilegio dos Caminhos, επιμέλεια της Teresa Rita Lopes, η οποία είναι επίσης υπεΰθυνη και για τη γαλλική έκδοση Le Privilège des chemins, Librairie José Corti, Παρίσι, 1989. 18. Pessoa por Conhecer, τόμ. I, σσ. 146-149. 72

Η ώρα τον Α ιαβόλου

Βισέντε Γκέδες, ο οποίος ήταν επίσης διηγηματογράφος/^ και ξεκίνησε να μεταφράζει τα Διηγήματα ενός τρελού, όπως τα είχε προαναγγείλει στα σχέδιά του. Υπολείπονται ακόμη να γίνουν γνωστά ή να συγκεντρωθούν τα έργα άλλων αφηγητών-πεζογράφων. Δεν είναι γνωστό ότι ο Μπερνάρντο Σοάρες υπήρξε συγγραφέας ενός διηγήματος με τίτλο Μάρκος Άλβες,^^ ότι ο Πέρο Μποτέλιο (πάντα η έμμονη ιδέα του Διαβόλου...) διηγείται την ιστορία ενός ντετέκτιβ που ονομάζεται Ντουτόρ Αμπίλιο Καρέσμα, ο οποίος με τη σειρά του διηγείται αναρίθμητες «αστυνομικές» ιστορίες, δημιουργώντας διάφορες προσωπικότητες όπως ο Τίο Πόρκο. Ο Ρικάρντο Ρέις δήλωνε εμμέτρως: «είμαστε διηγήματα που διηγούνται διηγήματα», ενώ ο δημιουργός του Φερνάντο Πεσσόα έδωσε ανθρώπινη μορφή σε αυτή τη διαίσθησή του. Όταν ο Πεσσόα αναφέρεται στην ατελείωτη σειρά των θεών δημιουργών, ο Διάβολος κάνει πάντα την εμφάνισή του. Αλλά θα είχε πολλά να πει κανείς γύρω από την έμμονη παρουσία του Σατανά στο έργο του Πεσσόα. Θα επισημάνουμε μόνο τρεις αναφορές σε διαφορετικά κείμενα. Σε έναν από τους πολλούς του στοχασμούς φιλοσοφικού περιεχομένου βεβαιώνει ότι «στην ιεραρχία των ψυχών και των

19. Στο ίδιο, α. 147. 20. Στο ίδιο. 73

Φερνάντο

Πεσαόα

πραγμάτων είμαστε όλοι υπήκοοι αυτοΰ που ο Άγιος Παύλος, ανώτερος μυημένος, ονόμασε Πρίγκιπα αυτού του Κόσμου».^^ Σε ένα κείμενο των Σημειώσεων εις μνήμην τον δασκάλου μου KaéiQO, ο Άλβαρο ντε Κάμπος, ο οποίος υπογράφει το εν λόγω κείμενο, λέει για τον ίδιο τον Σατανά ότι «δεν είναι παρά η δύσμορφη σκιά του Θεού καθώς πέφτει πάνω του το φως του φανερού».^^ Αξιο μνείας επίσης είναι ένα απόσπασμα του Βιβλίου της ανησυχίας, που υπογράφει ο Μπερνάρντο Σοάρες, το οποίο παραπέμπει όχι μόνο στη μορφή του Διαβόλου που συναντάμε στο διήγημα αυτό, αλλά και στη Μαρία, τη σύζυγο η οποία φαινομενικά παραμένει πιστή στον σύντροφό της, στα πλαίσια ενός συνηθισμένου γάμου όπου η καθημερινότητα έχει σκοτώσει τον έρωτα (ιδέα που ο Πεσσόα αναπτύσσει σε άλλα του κείμενα), αλλά δεν μπορεί να αποφύγει τους πειρασμούς που γεννά η φαντασία της: Όλοι OL παντρεμένοι του κόσμου είναι κακοπαντρεμένοί, γιατί ο καθένας διατηρεί μέσα του, στα μύχια της ψυχής του όπου βασιλεύει ο Διάβολος, τη φευγαλέα εικόνα του επιθυμητού άντρα που δεν είναι αυτός, την άπιαστη μορφή της υπέροχης γυναίκας που αυτή δεν έφτασε ποτέ}^ 21. Fernando Pessoa, Obra Poética e em Prosa, ό.π., τόμ. III, σ. 536. 22. Notas para a recordação do meu mestre Caeiro, ό.π., σ. 80. 23. Obra Poética e em Prosa, ό.π., τόμ. II, σ. 665. 74

Η ώρα τον Α ιαβόλου

Στόχος μας, γράφοντας τον μακρύ αυτό επίλογο, ήταν να αναλύσουμε αυτό το κείμενο αλλά και να αποδείξουμε ότι δεν είναι ένα τυχαίο κομμάτι στο έργο του Πεσσόα. Πράγματι, αναφέρεται σε ένα θέμα που πάντα απασχόλησε τον συγγραφέα και μαρτυρεί αυτή την εγγενή κλίση του ποιητήφιλοσόφου που συνειδητά διασκέδαζε πιστεύοντας και ταυτόχρονα μην πιστεύοντας στους θεούς. Διότι οι Ιστορίες του υπήρξαν η καθημερινή του πραγματικότητα, και αυτή η πλασματική πραγματικότητα υπήρξε γι' αυτόν πιο αληθινή απ' ό,τι η καθημερινότητα της «καταχραστικά» ονομαζόμενης πραγματικής ζωής - το επίρρημα είναι δικό του. Στο κείμενο αυτό, ως συνήθως, ο Πεσσόα εκφράζεται μέσα από αποσπάσματα που το καθένα τους αντιστοιχεί σε μια στιγμή γραφής και έμπνευσης —σαν ένα ποίημα— και συνδέεται ελάχιστα με το νήμα της αφήγησης που θα τα συνένωνε μεταξύ τους. Αυτά είναι τα χαρτιά με τα οποία καλούμαστε να παίξουμε — χαρτιά που αλλάζουν διαρκώς θέση στην τράπουλα του παιχνιδιού που συνθέτουν όλα μαζί. TERESA RITA LOPES

75

ΕΠΊΜΕΤΡΟ

ΓΊΝΕ ΠΟΛΛΑΠΛΟΣ ΣΑΝ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Ή Τ ο ΖΗΤΗΜΑ Τ Η ς ΕΤΕΡΩΝΥΜΙΑς ΣΤΟΝ ΦΕΡΝΑΝΤΟ Π Ε ς ς Ο Α *

,.,δέξου με για φίλο σον. J.-L. B o r g e s 2 / 1 / 1 9 8 5

Αν σαν πεθάνω, θελήσετε να γράψετε τη βιογραφία μου, Τίποτα πιο απλό. Δεν έχει παρά δυο ημερομηνίες — της γέννησης και τον θανάτον μον. Ανάμεσα στη μια και την άλλη, όλες οι μέρες είναι δικές μον. Α λ μ π έ ρ τ ο Καειρο

Οι μελλοντικοί βιογράφοι οτους οποίους απευθύνεται κατά τρόπο προφητικό ο στίχος αυτός δεν φαίνεται να έλαβαν υπόψη τους το αποτρεπτικό του μήνυμα. Χρόνο με το χρόνο πολλαπλασιάζονται οι οπαδοί της ποίησης του Πεσσόα, αλλά και οι κριτικοί, οι μελετητές και οι βιογράφοι του ποιητή που συχνά εμποδίζουν την άμεση πρόσβαση στο ίδιο το έρ* Μια πρώτη εκδοχή του κείμενου αυτοΰ δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ποίηση, τεύχος 11,1998, σα 3-14. 79

Επίμετρο

yo, καλλιεργώντας το μΰθο και προβάλλοντας υπέρ το δέον το φαινόμενο Πεσσόα. Αν θέλουμε να μείνουμε πιστοί οτην εντολή του, οι εν λόγω ημερομηνίες είναι οι ακόλουθες: Ο Fernando Antonio Nogueira Pessoa γεννήθηκε στη Λισαβόνα σης 13 Ιουνίου 1888 και πέθανε στη Λισαβόνα στις 30 Νοεμβρίου 1935. Όσον αφορά τα υπόλοιπα στοιχεία, η συνοπτική περιγραφή που δίνει ένας άλλος μεγάλος ποιητής, ο Οκτάβιο Πας, είναι ιδιαιτέρως οξυδερκής: «Αγγλομανής, μύωψ, ευγενής, αλλοπαρμένος, μαυροντυμένος, απόμακρος και οικείος, κοσμοπολίτης που κηρύσσει τον εθνικισμό, επίσημος ερευνητής των ασήμαντων πραγμάτων, άνθρωπος με χιούμορ που δεν χαμογελάει ποτέ και που μας παγώνει το αίμα, εφευρέτης άλλων ποιητών και εξολοθρευτής του εαυτού του, συγγραφέας ενός παράδοξου λόγου καθαρού σαν το νερό και σαν κι αυτό απύθμενου: προσποίηση σημαίνει αυτογνωσία. Μυστηριώδης σαν το φεγγάρι το καταμεσήμερο, σιωπηλό φάντασμα του πορτογαλικού μεσημεριού* ποιος είναι άραγε ο Πεσσόα;»^ Αν η αγγλική του παιδεία εξηγείται από την παραμονή του στο Ντέρμπαν (1896-1905), όπου ακολούθησε τη μητέρα του, μετά το θάνατο του πατέρα του, με τον δεύτερο σύζυγό της, και όπου θα ζήσει τα χρόνια αυτά με τη νέα πολυμελή 1. Octávio Paz, «El desconocido de sí mismo», Πρόλογος στο Fernando Pessoa-Antologia, Universidade Nacional Autónoma de México, Μεξικό, 1972, o. 14. 80

Γίνε πολλαπλός

σαν το

σύμπαν

του οικογένεια, αν η αυστηρή του περιβολή ταιριάζει απόλυτα με το ρόλο του ασήμαντου γραφιά που θα υποδυθεί παράλληλα με εκείνον του ποιητή, μετά την επιστροφή του από το Ντέρμπαν και την οριστική του εγκατάσταση στη Λισαβόνα το αίνιγμα Πεσσόα παραμένει αναπάντητο. Ποιος είναι άραγε ο Φερνάντο Πεσσόα, όταν το ποίημα που απευθύνει στους μελλοντικούς του βιογράφους υπογράφεται από τον Αλμπέρτο Καέιρο; Είναι αδύνατον να προσεγγίσει κανείς την ποίηση του Πεσσόα χωρίς να αναφερθεί στο ζήτημα της ετερωνυμικής δημιουργίας. Το τεράστιο έργο που ο ποιητής μάς κληροδότησε ανέκδοτο, κλεισμένο στο μυθικό του μπαούλο, και του οποίου η καταγραφή και η ταξινόμηση δεν έχει πλήρως ολοκληρωθεί, υπογράφεται από διάφορα ονόματα. Το 1990 μια από τις κυριότερες ερευνήτριές του, η Teresa Rita Lx)pes, απαριθμεί 72 ονόματα.^ Συναντάμε τον Alexander Search, που γράφει αγγλικά, τον Α.Α. Cross, που η αιτιολογία της ύπαρξής του φαίνεται να είναι η συμμετοχή του σε διαγωνισμούς συλλαβόγριφων των Times και ο οποίος υπόσχεται, αν κερδίσει, να μοιραστεί μέρος του βραβείου με τον καλό του φίλο Πεσσόα, τον António Mora, φιλόσοφο που είναι κλεισμένος σε ψυχιατρείο στο Κασκάις, τον Raphael Baldaya,

2. Βλ. στο τέλος τον Κατάλογο των καταγεγραμμένων ετερωνυμων του Φερναντο Πεσσόα. 81

Επίμετρο

παράδοξο νιχιλιοτή στοχαστή, τον C. Pacheco, τον Vicente Guedes, τον Barão de Teive και άλλους, με κύριους πρωταγωνιστές τον Bernardo Soares, τον Alberto Caeiro, τον Ricardo Reis και τον Álvaro de Campos. Η βασική διαφορά των τριών τελευταίων από τους υπολοίπους έγκειται όχι μόνο στο μέγεθος του έργου που υπογράφουν αλλά στην ιδιαίτερη γραφή και αισθητική του καθενός εξ αυτών. Επιπλέον, το όνομά τους δεν είναι ένα απλό προσωπείο, αλλά αντιστοιχεί σε συγκεκριμένα σωματικά χαρακτηριστικά και μάλιστα σε μια συγκεκριμένη βιογραφία. Ο António Quadros δίνει σαφέστατα τη διαφορά μεταξύ ψευδωνύμου και ετερωνύμου: «Δεν πρόκειται για ψευδώνυμα με τη συνήθη έννοια του όρου. Γράφω με ψευδώνυμο σημαίνει χρησιμοποιώ ένα πλασματικό όνομα για να υπογράψω κάποιο κείμενο, για οποιονδήποτε λόγο σκοπιμότητας, αλλά δεν σημαίνει αλλάζω το στυλ και προτείνω μια σκέψη και μια αισθητική διαφορετικές από αυτές του ίδιου του συγγραφέα. Αυτό που πέτυχε ο Φερνάντο Πεσσόα αγγίζει το θαύμα. Γιατί καθένας από τους ετερώνυμους ποιητές παράγει όχι απλά κάτι διαφορετικό από τη λογοτεχνική παραγωγή του Φερνάντο Πεσσόα, το οποίο υπογράφει με το όνομά του, αλλά έργα των οποίων η εγγενής συνοχή είναι ισχυρή Οι συγγραφείς αυτοί 3. Ombras em prosa de Fernando Pessoa, Textos de intervenção social e cultural, A ficção dos heterónimos, Introduções, orgànização e notas de António Quadros, Publicações Europa - América, 1986, o. 171. 82

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

δεν είναι μόνο ποιητές ή μυθιστοριογράφοι, αλλά επιπλέον γράφουν φιλοσοφικά κείμενα, παίρνουν θέση όσον αφορά θέματα όπως ο χριστιανισμός, η νεοειδωλολατρία, η αισθητική της λογοτεχνίας, επικρίνουν με τη μεγαλύτερη έλλειψη σεβασμού τον «πατέρα» τους Φερνάντο Πεσσόα, διαπληκτίζονται μεταξύ τους και υποστηρίζουν με αποφασιστικότητα και αυτονομία τη διαφορετική στάση τους απέναντι στη λογοτεχνία και τη ζωή. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι εντελώς νέο στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ο Kierkegaard (1813-1855) υπογράφει το έργο του με διάφορα ονόματα. Χρήση της ετερωνυμίας κάνει και ο Ισπανός ποιητής Antonio Machado (1875-1939) με τη δημιουργία των ετερωνύμων του Abel Martin και Juan de Mairena. Ωστόσο η γραφή τους δεν διαφέρει ριζικά, παρά την ξεχωριστή βιογραφία τους και οι τρεις συγκλίνουν στην προσωπικότητα του δημιουργού τους. «Εγώ είναι ένας άλλος», δηλώνει ο Rimbaud αποκαλύπτοντας τους κανόνες του παιχνιδιού. Στην περίπτωση του Πεσσόα, αυτός ο άλλος έχει συγκεκριμένο όνομα. Ο Καέιρο, ο Ρέις και ο Κάμπος είναι ποιητές ισάξιοι και διαφορετικοί από το δημιουργό τους. Ο πρώτος εκ των τριών που εμφανίζεται στη δημόσια ζωή είναι ο Αλβαρο ντε Κάμπος. Τα ποιήματά του «Opiarium» και «Θριαμβική ωδή», η πρώτη από τις μεγάλες ωδές του, δημοσιεύονται στο πρώτο τεύχος του περιοδικού ΟψΗβα, Ιανουάριος-Μάρτιος 1915, και το όνομά του εμφανίζεται στα περιε83

Επίμετρο

χόμενα δίπλα σ' εκείνο των ιδρυτών του περιοδικού, του ίδιου του Πεσσόα και του Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο/ και των άλλων συνεργατών. Ωστόσο τα ποιήματά του παρουσιάζονται ως δυο συνθέσεις του Άλβαρο ντε Κάμπος που εκδίδονται από τον Φερνάντο Πεσσόα. Ο Πεσσόα αφήνει έτσι να διαφαίνεται από την αρχή, χωρίς βεβαίως να τη διευκρινίζει περισσότερο, μια αόριστη σχέση μ' αυτόν τον άλλο ποιητή. Σ' όλη του τη ζωή θα διατηρήσει αυτή τη διφορούμενη στάση έναντι των ετερωνύμων του, οι οποίοι πέραν των ποιημάτων, θα δίνουν συνεντεύξεις, θα γράφουν άρθρα, θα ασκούν κριτική ο ένας στο έργο του άλλου χωρίς το ευρύ κοινό να υποψιάζεται ότι πρόκειται για έναν και μόνο ποιητή, αλλά όταν ο ίδιος ο Πεσσόα σχεδιάζει την έκδοση του έργου του, ομολογεί ότι σκοπεύει να συμπεριλάβει τα ποιήματα όλων, αποδεχόμενος κατά κάποιον τρόπο την πατρότητά τους. Θα επανέλθει επισήμως στο θέμα αυτό είκοσι χρόνια αργότερα, στην περίφημη επιστολή του, με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1935, προς τον ποιητή και ιδρυτή του περιοδικού Presença Adolfo Casais Monteiro, στην οποία αναλύει διεξοδικά τη γένεση των ετερωνύμων του.^ Αυτή η εκ των υστέρων εξομο-

4. Mário de Sá-Carneiro (1890-1916): Πορτογάλος ποιητής και αγαπημένος φίλος του Πεσσόα, συνιδρυτής και χρηματοδότης του Orpheu, αυτοκτόνησε στο Παρίσι το 1916. Κυριότερα έργα του: Α Confissão de Lúcio, Céu em Fogo. 5. Η επιστολή αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Presença, τεύχος 49, Κοΐμπρα, Ιούνιος 1973. 84

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

λόγηση αντιμετωπίζεται πολύ συχνά με δυσπιστία από τους ερευνητές του έργου του Πεσσόα. Αρκετοί εξ αυτών υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μια εκλογικευμένη εξήγηση και για σαφή πρόθεση εκ μέρους του να δημιουργήσει ένα μύθο. Γραμμένο στον τόνο της προσωπικής εξομολόγησης, το κείμενο αυτό προσφέρεται για διαφορετικές αναγνώσεις, ενώ ταυτόχρονα μας δίνει αν όχι το κλειδί, τουλάχιστον τα κύρια χαρακτηριστικά των ετερωνύμων του. [„.] Θα απαντήσω τώρα στην ερώτηση σας σχετικά με τη γένεση των ετερωνύμων μου. Α εν ξέρω αν θα τα καταφέρω να σας δώσω μια ικανοποιητική απάντηση. Θα ξεκινήσω από το ψυχιατρικό μέρος. Η γένεση των ετερωνύμων μου οφείλεται στο έντονο στοιχείο υστερίας που με χαρακτηρίζει. Δεν ξέρω αν είμαι απλώς υστερικός ή αν είμαι, πιο συγκεκριμένα^ υστερικονευρασθενής. Κλίνω προς τη δεύτερη αυτή υπόθεση, γιατί παρατηρώ στον εαυτό μου φαινόμενα αβουλίας τα οποία όεν υπάγονται στην κλινική εικόνα των συμπτωμάτων της καθαρής υστερίας. Πάντως η πνευματική γένεση των ετερωνύμων μου οφείλεται στη φυσική και διαρκή μου τάση προς την αποπροσωποποίηση και την προσποίηση. Αυτά τα φαινόμενα — ευτυχώς για μένα και για τους άλλους— λαμβάνουν χώρα στη σφαίρα του πνεύματος, δηλαδή δεν εκδηλώνονται στην πρακτική πλευρά της ζωής μου, προς τα έξω, και στην επαφή μου με τους άλλους. Εκρή85

Επίμετρο

γνννχαι μέσα μου και τα ζω μόνος με τον εαυτό μου. Αν ήμουν γυναίκα —στις γυναίκες η υστερία εκδηλώνεται με κρίσεις και άλλα παρόμοια φαινόμενα— κάθε ποίημα του Άλβαρο ντε Κάμπος (ο πιο υστερικά υστερικός του εαυτού μου) θα αναστάτωνε τη γειτονιά, AU.á είμαι άντρας — και στους άντρες η υστερία εκδηλώνεται κυρίως στο πνεύμα τους και όλα καταλήγουν στη σιωπή και την ποίηση... Έτσι εξηγείται tant bien que mal^ η οργανική γένεση της ετερωνυμίας μου. Τώρα θα σας διηγηθώ το ιστορικό των ετερωνύμων μου. Θα αρχίσω από αυτούς που έχουν πεθάνει, μερικούς δεν τους θυμάμαι πια — αυτούς που έχουν χαθεί στο μακρινό παρελθόν τής σχεδόν ξεχασμένης παιδικής μου ηλικίας. Από παιδί είχα την τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν κόσμο πλασματικό, να περιβάλλομαι από φίλους και γνωστούς που ουδέποτε υπήρξαν. (Δεν ξέρω, βεβαίως, αν πραγματικά δεν υπήρξαν ή αν αυτός που δεν υπάρχει είμαι εγώ. Γι' αυτά τα πράγματα, όπως και για όλα τ' άλλα, δεν πρέπει να είμαστε δογματικοί.) Από τότε που με γνωρίζω ως αυτόν που αποκαλώ εαυτό μου, θυμάμαι ότι είχα με ακρίβεια στο μυαλό μου τη μορφή, τις κινήσεις, το χαρακτήρα και την ιστορία πολλών μη πραγματικών προσώπων, που ήταν για μένα τόσο ορατά και δικά μου σαν τα αντικείμενα που αποτελούν

6. Γαλλικά στο πρωτότυπο: κατά κάποιον τρόπο. 86

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

αυτό που αποκαλούμε, καταχρηστικά ίσως, πραγματική ζωή. Αυτή η τάση, που υπάρχει από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, με συνοδεύει πάντα, αλλάζοντας λίγο το είδος της μουσικής με την οποία με σαγηνεύει, αλλά ουδόλως τον τρόπο της σαγήνης της. Θυμάμαι, για παράδειγμα, αυτόν που νομίζω ότι υπήρξε στα έξι μου χρόνια ο πρώτος μου ετερώνυμος, ή μάλλον ο πρώτος μου ανύπαρκτος γνωστός - κάποιος ονόματι Chevalier de Pas, εξ ονόματος του οποίου έγραφα γράμματα στον εαυτό μου. Η μορφή του, όχι εντελώς θολή, απολαμβάνει ακόμη εκείνου του μέρους της αγάπης μου που συνορεύει με τη νοσταλγία. Θυμάμαι, αλλά λιγότερο καθαρά, μια άλλη μορφή, με όνομα πάλι ξένο το οποίο όμως μου διαφεύγει, που ήταν, δεν ξέρω ως προς τι, ο αντίπαλος του Chevalier de Pas... Πρόκειται για κάτι που συμβαίνει σε όλα τα παιδιά; Ασφαλώς - ή ίσως. Αλλά τα έζησα τόσο έντονα ώστε να τα ζω ακόμη και σήμερα, σε σημείο που χρειάζεται να καταβάλω προσπάθεια για να πειστώ πως δεν ήταν πραγματικότητα. Αυτή μου η τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν άλλο κόσμο, ίδιο με τον υπαρκτό αλλά με άλλους ανθρώπους, δεν εγκατέλειψε ποτέ το πνεύμα μου. Πέρασε από διάφορα στάδια, μεταξύ των οποίων και αυτό που αντιστοιχεί στην ενήλικη ζωή μου. Μου ερχόταν στο νου μια έκφραση εντελώς ξένη, για τον άλφα ή το βήτα λόγο, από αυτό που είμαι ή από 87

Επίμετρο

αυτό που νομίζω ότι είμαι. Την έλεγα αμέσως^ αυθόρμητα, σαν να ήταν κάποιου φίλου μου, του οποίου το όνομα εφεύρισκα, προσέθετα την ιστορία και πάραυτα έβλεπα μπροστά μου τη μορφή του - πρόσωπο, ανάστημα, ρούχα και κινήσεις, Κι έτσι κατασκεύασα και έκανα γνωστούς πολλούς φίλους και απλούς μου γνώριμους οι οποίοι δεν υπήρξαν ποτέ αλλά που ακόμη και σήμερα, σε απόσταση τριάντα χρόνων, ακούω, νιώθω, βλέπω. Επαναλαμβάνω: ακούω, νιώθω, βλέπω, Και τους νοσταλγώ, {Όταν αρχίζω να μιλάω -γράφω στη μηχανή σημαίνει για μένα μιλάω- μου είναι δύσκολο να σταματήσω. Αρκετά σας ζάλισα, Καζάις Μοντέιρο! Θα συνεχίσω με τη γένεση των λογοτεχνικών μου ετερωνύμων, που είναι τελικά αυτό που θέλετε να μάθετε. Πάντως ό,τι είπα παραπάνω συνοίρίζει την ιστορία της μητέρας που τους έδωσε το φως,) Γύρω στο 1912, αν δεν κάνω λάθος (που άλλωστε δεν μπορεί να είναι μεγάλο), μου ήρθε η ιδέα να γράψω ορισμένα ποιήματα παγανιστικού περιεχομένου. Ξεκίνησα κάποια ποιήματα σε ελεύθερο στίχο (όχι στο στυλ του Άλβαρο ντε Κάμπος, αλλά σ' ένα στυλ ημι-ελεύθερο) και τα παράτησα. Ωστόσο σε ένα ακαθόριστο ημίφως άρχισε να σχηματίζεται το αβέβαιο πορτρέτο εκείνου που τα έγραφε. Χωρίς να το ξέρω, είχε γεννηθεί ο Ρικάρντο Ρέις, Ενάμισι ή δύο χρόνια αργότερα μου ήρθε μια μέρα η ιδέα να κάνω μια πλάκα στον Σα-Καρνέιρο — να εφεύρω έναν

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

ποιητή βουκολικό, πολύπλοκο σαν είδος, και να τον τον παρουσιάσω, δεν θυμάμαι πια πώς, σαν να ήταν πραγματικότητα. Για μέρες προσπαθούσα να κατασκευάσω τον ποιητή, αλλά δεν τα κατάφερνα. Μια μέρα, ενώ τελικά είχα εγκαταλείφει την ιδέα —συγκεκριμένα στις 8Μαρτίου 1914— πλησίασα ένα χρηλό κομό και, παίρνοντας ένα φύλλο χαρτί, άρχισα να γράφω, όρθιος, όπως κάνω κάθε φορά που μου δίνεται η ευκαιρία. Έγραψα στη σειρά πάνω από τριάντα ποιήματα, μέσα σε ένα είδος έκστασης, τη φύση της οποίας δεν θα κατάφερνα να εξηγήσω. Ήταν η θριαμβική μέρα της ζωής μου, που άλλη σαν αυτή δεν θα υπάρξει. Ξεκίνησα μ' έναν τίτλο: «Ο φύλακας των κοπαδιών». Στη συνέχεια μέσα μου εμφανίστηκε κάποιος στον οποίο έδωσα πάραυτα το όνομα του Αλμπέρτο Καέιρο. Θα μου συγχωρέσετε το παράλογο της φράσης: εμφανίστηκε μέσα μου ο δάσκαλός μου. Αυτή ήταν η άμεση αίσθηση που ένιωσα. Σε τέτοιο βαθμό, που μόλις έγραψα αυτά τα τριάντα και πλέον ποιήματα, πήρα αμέσως άλλο χαρτί και έγραψα, πάλι χωρίς διακοπή, τα έξι ποιήματα που συνθέτουν την «Πλάγια βροχή» του Φερνάντο Πεσσόα. Αμέσως και εξ ολοκλήρου. Έγινε η επιστροφή του Φερνάντο Πεσσόα Αλμπέρτο Καέιρο στον Φερνάντο Πεσσόα μόνο. Ή, μάλλον, ήταν η αντίδραση του Φερνάντο Πεσσόα για την ανυπαρξία του ως Αλμπέρτο Καέιρο. Μετά την εμφάνιση του Αλμπέρτο Καέιρο, προσπάθησα να του βρω —ενστικτωδώς και υποσυνειδήτως— κάποιους

Επίμετρο

μαθητές. Έβγαλα από τον χρεύτικο παγανισμό τον τον λανθάνοντα Ρικάρντο Ρέις, τον βρήκα όνομα, το οποίο έφτιαξα στα μέτρα τον, γιατί τον έβλεπα κιόλας μπροστά μον. Και ξαφνικά, από την αντίθετη κατεύθννση τον Ρικάρντο Ρέις, προέκνψε ορμητικά ένα νέο άτομο. Διά μιας, στη γραφομηχανή, χωρίς διακοπή ούτε διόρθωση, ξεπήδησε η «Θριαμβική ωδή» τον Άλβαρο ντε Κάμπος - η ωδή πον φέρει αντόν τον τίτλο και ο άνθρωπος με το όνομα αντό. Δημιούργησα λοιπόν μια ανύπαρκτη coterie.^ Έδωσα σε όλον αντόν τον κόσμο νπόσταση πραγματική. Διαβάθμισα τις επιρροές, γνώρισα τις φιλίες, άκονσα μέσα μον τις σνζητήσεις και τις διαφορετικές απόψεις, και μέσα σ' όλα αντά νομίζω ότι ήμονν εγώ ο δημιονργός όλον αντού τον πράγματος, αν και ήμονν ο λιγότερο παρών. Φαίνεται πως όλα αντά συνέβησαν ανεξάρτητα από μένα. Και πως έτσι εξακολονθούν να σνμβαίνονν. Αν κάποτε μπορέσω να δημοσιεύσω μια συζήτηση περί αισθητικής μεταξύ τον Ρικάρντο Ρέις και τον Άλβαρο ντε Κάμπος, θα δείτε πόσο διαφορετικοί είναι και πως δεν γνωρίζω τίποτα επί τον θέματος. Όταν επρόκειτο να κνκλοφορήσει ο Orpheu, χρειάστηκε, την τελενταία στιγμή να βρεθεί κάτι ώστε να σνμπληρωθεί ο αριθμός των σελίδων. Πρότεινα τότε στον Σα-Καρνέιρο να σννθέσω ένα παλιό ποίημα τον Άλβαρο ντε Κάμπος - ένα

7. Γαλλικά στο πρωτότυπο: κλίκα, παρέα. 90

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

ποίημα σαν αυτά που θα έγραφε ο Άλβαρο ντε Κάμπος πριν γνωρίσει τον Καέιρο και επηρεαστεί από αυτόν. Και έτσι έγραψα το «Opiarium», στο οποίο προσπάθησα να δώσω όλες τις λανθάνουσες τάσεις του Άλβαρο ντε Κάμπος, όπως θα αποκαλύπτονταν αργότερα, αλλά χωρίς ακόμη να υπάρχει το παραμικρό στοιχείο επαφής με τον δάσκαλό του Καέιρο. Από όλα τα ποιήματα που έχω γράψει, είναι αυτό για το οποίο κοπίασα περισσότερο, λόγω της διπλής προσπάθειας αποπροσωποποίησης που κατέβαλα. Αλλά, τέλος, νομίζω πως δεν βγήκε κακό και πως βλέπουμε το ξεκίνημα του Άλβαρο... Νομίζω πως σας εξήγησα τη γένεση των ετερωνύμων μου. Αν ωστόσο υπάρχει κάποιο σημείο που χρειάζεται μια πιο ξεκάθαρη εξήγηση -γράφω γρήγορα, κι όταν γράφω γρήγορα δεν είμαι πολύ ξεκάθαρος- να μου το πείτε και ευχαρίστως θα το κάνω. Και, είναι αλήθεια, ιδού μια συμπληρωματική πληροφορία, αληθινή και υστερική: καθώς έγραφα ορισμένα σημεία των Σημειώσεων εις μνήμην του δάσκαλου μου Καέιρο του Άλβαρο ντε Κάμπος, έχυσα αληθινά δάκρυα. Είναι για να ξέρετε με ποιον έχετε να κάνετε, αγαπητέ μου Καζάις Μοντέιρο. Ορισμένες ακόμη σημειώσεις επί του θέματος... Βλέπω μπροστά μου, στον άχρωμο αλλά πραγματικό χώρο του ονείρου, τα πρόσωπα, τις κινήσεις του Καέιρο, του Ρικάρντο Ρέις και του Άλβαρο ντε Κάμπος. Τους κατασκεύασα ηλικία και ζωές. Ο Ρικάρντο Ρέις γεννήθηκε το 1887 (δεν θυμάμαι 91

Επίμετρο

ημέρα και μήνα, αλλά κάπου τα έχω), στο Πόρτο, είναι γιατρός και ζει τώρα στη Βραζιλία. Ο Αλμπέρτο Καέιρο γεννήθηκε το 1889 και πέθανε το 1915. Γεννήθηκε στη Λισαβόνα αλλά έζησε σχεδόν όλη τη ζωή τον στην εξοχή. Δεν είχε επάγγελμα και σχεδόν καμιά παιδεία. Ο Άλβαρο ντε Κάμπος γεννήθηκε στην Ταβίρα, στις 15 Οκτωβρίου 1890 (στη 1:30 το μεσημέρι, μου λέει ο Φερνάντο Γκόμεζ. Είναι αλήθεια, γιατί το ωροσκόπιο που αντιστοιχεί στην ώρα αυτή το επιβεβαιώνει). Αυτός, όπως θα γνωρίζετε, είναι ναυπηγός μηχανικός (σπούδασε στη Γλασκόβη), αλλά τώρα βρίσκεται εδώ στη Λισαβόνα, άνεργος. Ο Καέιρο ήταν μεσαίου αναστήματος, και αν και ήταν πραγματικά ασθενικός (πέθανε φυματικός), δεν το έδειχνε. Ο Ρικάρντο Ρέις είναι ελάχιστα, αλλά πολύ ελάχιστα, κοντότερος, δυνατότερος, στεγνότερος. Ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι ψηλός (1,75 ύψος, δηλαδή 2 εκατοστά ψηλότερός μου), λεπτός και σκύβει ελαφρώς. Κανείς τους δεν έχει γένια ή μουστάκι - ο Καέιρο είναι ανοιχτόξανθος, με γαλάζια μάτια' ο Ρέις μελαχρινός σταράτος- ο Κάμπος ούτε καστανός ούτε μελαχρινός, μοιάζει αόριστα με Πορτογάλο Εβραίο, αλλά τα μαλλιά του είναι ίσια με χωρίστρα στο πλάι και μονόκλ. Ο Καέιρο, όπως είπα, δεν είχε καμιά μόρφωση - μόνο το δημοτικό. Έχασε από πολύ νωρίς τον πατέρα του και τη μητέρα του και ζούσε από κάποια μικρά εισοδήματα. Ζούσε με μια γριά θεία του, αδερφή της γιαγιάς του. Ο Ρικάρντο Ρέις, ο οποίος φοίτησε σ' ένα κολέγιο Ιησουιτών, εί92

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

ναι, όπως είπα, γιατρός. Ζει στη Βραζιλία από το 1919, όπου εκπατρίστηκε γιατί ήταν φιλομοναρχικός. Είναι λατινιστής λόγω της μόρφωσης που έλαβε και αυτοδίδακτος ημιελληνιστής. Ο Άλβαρο ντε Κάμπος φοίτησε & ένα κοινό λύκειο κι ύστερα τον έστειλαν στη Σκοτία να σπουδάσει μηχανικός, πρώτα μηχανολόγος και μετά ναυπηγός. Σε κάποιες διακοπές ταξίδεψε στην Ανατολή, από όπου εμπνεύστηκε το «Ορίarium». Έμαθε τα λατινικά από έναν θείο του από την Μπέιρα που ήταν ιερέας. Πώς γράφω εξ ονόματος αυτών των τριών; Στην περίπτωση του Καέιρο πρόκειται για απλή και καθαρή έμπνευση, χωρίς να ξέρω, ούτε καν να φαντάζομαι τι θα έγραφα. Όσο για τον Ρικάρντο Ρέις, προέκυψε ύστερα από έναν αφηρημένο στοχασμό που ξαφνικά πήρε τη μορφή ωδής. Με το όνομα του Κάμπος γράφω όταν νιώθω μια ξαφνική διάθεση να γράψω και δεν ξέρω περί τίνος πρόκειται. (Ο κατά το ήμισυ ετερώνυμός μου Μπερνάρντο Σοάρες, ο οποίος άλλωστε μοιάζει σε αρκετά σημεία με τον Άλβαρο ντε Κάμπος, εμφανίζεται πάντα όταν είμαι κουρασμένος ή νυστάζω, με αποτέλεσμα να μη λειτουργεί πλήρως η σκέψη μου και ο έλεγχος. Η πρόζα του είναι μια διαρκής περιπλάνηση. Πρόκειται για έναν κατά το ήμισυ ετερώνυμο γιατί η προσωπικότητά του δεν είναι η δική μου ούτε διαφορετική από τη δική μου, αλλά μέρος της δικής μου. Είμαι εγώ, αν εξαιρέσουμε τον τρόπο σκέψης και το συναίσθημα. Η πρόζα του, αν εξαιρέσουμε 93

Επίμετρο

την οξύτητα που η σκέψη δίνει στη όική μου, είναι íòia με αυτήν εδώ, και τα πορτογαλικά τον ακριβώς τα ίδια. Αντιθέτως, ο Καέιρο γράφει σε κακά πορτογαλικά, ο Κάμπος μέτρια αλλά με λάθη, όπως για παράδειγμα eu proprio αντί για eu mesmo, κΧπ,, και ο Ρέις καλύτερα από μένα αλλά με έναν καθαρενονσιανισμό που θεωρώ υπερβολικό. Το δύσκολο για μένα είναι να γράψω την πρόζα του Ρέις —ακόμη ανέκδοτη— ή του Κάμπος. Η προσποίηση είναι πιο εύκολη, καθότι είναι πιο αυθόρμητη, στο στίχο.) Αυτή τη στιγμή θα σκέφτεστε, αγαπητέ μου, ποια κακοτυχία σάς έριξε, εξαιτίας μιας ανάγνωσης, στο κέντρο ενός τρελοκομείου. Πάντως το χειρότερο απ' όλα είναι η ασυναρτησία της γραφής μου. Σας επαναλαμβάνω και πάλι ότι γράφω σαν να μιλούσα μαζί σας, για να μπορώ να σας απαντήσω αμέσως. Διαφορετικά, θα περνούσαν μήνες χωρίς να καταφέρω να σας απαντήσω. [...] Το ενδιαφέρον της επιοτολής αυτής έγκειται κυρίως στο ότι μας παρουσιάζει τους ετερώνυμους ποιητές με σάρκα και οστά, όπως ακριβώς τους συνέλαβε ο δημιουργός τους. Όσον αφορά το βαθμό αξιοπιστίας της, η απάντηση έχει δοθεί από τον ίδιο τον Πεσσόα. Η κατάθεση του αυτή θα πρέπει να εξεταστεί ενταγμένη στο σύνολο του έργου του και να διαβαστεί σε αντιδιαστολή με άλλα κείμενά του που αναφέρονται στη στάση του ποιητή απέναντι στην ποίηση. 94

Γίνε πολλαπλός

σαν το σύμπαν

Η ετερωνυμια δεν συνιστά μια κάποια καινοτομία ή, ας πούμε, ένα τέχνασμα πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε οτη συνέχεια ο μύθος ή το φαινόμενο Πεσσόα. Ο ρόλος της δεν μπορεί να γίνει κατανοητός παρά μόνο μέσα στο πλαίσιο της ποιητικής του δημιουργίας, όπως κι αυτή με τη σειρά της αποκτά όλη της τη σημασία υπό το φως της ετερωνυμίας. Είμαι η μοναδική σκηνή όπου παρελαύνουν διάφοροι συγγραφείς δίνοντας διάφορες παραστάσεις, δηλώνει, διά στόματος Μπερνάρντο Σοάρες, ο Φερνάντο Πεσσόα. Μια ερώτηση τίθεται αναπόφευκτα: Ο Πεσσόα έκανε συνειδητή χρήση της ετερωνυμίας επιδιώκοντας ένα συγκεκριμένο αισθητικό αποτέλεσμα ή η προσφυγή στην ετερωνυμία υπήρξε γι' αυτόν μια εσωτερική αναγκαιότητα; Ήταν ο ενορχηστρωτής αυτής της πολυφωνίας ή κι ο ίδιος μια από τις φωνές, ένας από τους ετερώνυμους, τις «υποστάσεις», όπως τους αποκάλεσε καταφεύγοντας στο θεολογικό λεξιλόγιο ο Α. Guibert, πρώτος μεταφραστής του Πεσσόα στη γαλλική γλώσσα; Δεν μπορεί να υπάρξει κατηγορηματική απάντηση. Επί του θέματος έχουν διατυπωθεί διάφορες ερμηνείες, μεταξύ άλλων αυτή της συνειδητής προσποίησης και η, διαμετρικά αντίθετή της, της ψυχοπαθολογικής διαταραχής. Ωστόσο οι ετερώνυμοι ποιητές δεν έχουν να κάνουν με τον πραγματικό κόσμο. Παρά τα πλήρη βιογραφικά τους στοιχεία και την αξιόπιστη περιγραφή τους, έχουν μόνο ποιητική ύπαρξη, 95

Επίμετρο

δρουν ως ανεξάρτητες προσωπικότητες μόνο στο χώρο της γλώσσας. «Ο Φερνάντο Πεσσόα θα μπορούσε να μην είναι κανείς, και τα δημιουργήματα του θα μπορούσαν να είναι απρόσωπες αντικειμενοποιήσεις των θεάσεων του κόσμου χωρίς δημιουργό-υποκείμενο, στερούμενα κάθε άλλης ουσίας πέραν της λογοτεχνικής, αυτής που αποδίδουμε στους μεγάλους πολιτισμικούς μύθους όπως ο Άμλετ, ο Δον Ζουάν και ο Φάουστ».^ Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει, κατά συνέπεια, να εξεταστεί η έννοια της ετερωνυμίας, η οποία θα πρέπει να νοηθεί ως αποσύνδεση του δημιουργού από το έργο του, με ό,τι αυτό υπονοεί και συνεπάγεται, ρήξη αυτού του αδιάσπαστου, αδιαμφισβήτητου και σχεδόν ιερού δεσμού που στη λογοτεχνική παράδοση συνδέει ένα άτομο με συγκεκριμένη βιογραφία με ένα έργο με συγκεκριμένη ταυτότητα. «Θεαματική θανάτωση του υποκειμένου»^ την αποκαλεί ο Eduardo Lourenço. Βρισκόμαστε μπροστά στην αποπροσωποποίηση, την κατάργηση και ταυτόχρονα τη μυθοποίηση του ίδιου του υποκειμένου. Αποτέλεσμα αυτής της διάσπασης ή εξαφάνισης ή πολλαπλασιασμού του εγώ, ο Monsieur Teste του Valéry, ο Α.Ο, Bamabooth του Valery Larbaud, τα προσωπεία του Ezra Pound, οι άλλοί του Borges. κλίμακα της αποπροσωποποίησης, δηλαδή της φαντασίας, υπάρχει 8. Eduardo Lourenço, «Les mythes de la littérature portugaise», Magazine littéraire, no 385, Μάρτιος 2000, σ. 29. 9. Στο ίδιο, σ. 29. 96

Γίνε πολλαπλός

σαν το

σύμπαν

μια διαρκής διαβάθμιση, καθώς στο πρώτο σκαλοπάτι βρίσκεται ο ποιητής που εκφράζει απλώς τα συναισθήματά τον, ενώ στο τελευταίο ο ποιητής που είναι πολλοί ποιητές μαζί,, δηλώνει ο Πεσσόα προαναγγέλλοντας και συνοψίζοντας ταυτόχρονα την ποίηση του εικοστού αιώνα. Στην ποίηση αυτή του εικοστού αιώνα, εκλεκτός συνοδοιπόρος, ο Μπόρχες, ο οποίος πενήντα σχεδόν χρόνια μετά το θάνατο του Πεσσόα, του απευθύνει επιστολή και ζητά τη φιλία του. Κι αυτός θα αποδώσει συστηματικά τα γραπτά του στους άλλους, απαρνούμενος τη σχέση ανάμεσα στον δημιουργό-υποκείμενο και το έργο του. «Απώτερος στόχος τόσο του Πορτογάλου όσο και του Αργεντινού ποιητή είναι να αποφύγουν να καταλογιστεί σ' αυτούς η πατρότητα του έμμετρου ή πεζού έργου, ήτοι σε έναν υποτιθέμενο υπεύθυνο που θα ήταν πανταχού παρών πέραν του κειμένου και του οποίου τα χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να αποδοθούν στο άτομο που ονομάζεται Πεσσόα ή Μπόρχες», διαπιστώνει με οξυδέρκεια ο Santiago Kovadloff, ο οποίος διερευνά τις εκλεκτικές τους συγγένειες.^® Η αποποίηση αυτή της πατρότητας ισοδυναμεί με την αποποίηση ή την απώλεια και ταυτόχρονα τον πολλαπλασιασμό του εγώ που δηλώνει πάλι με τρόπο μοναδικό ο Πεσσόα: 10. «Borges et Pessoa: les intimes coíncidences», Le Spleen du poète. Autour de Femardo Pessoa, συλλογικό έργο, Ellipses, Παρίσι, 1997, σ. 116.

97

Επίμετρο

Δεν ξέρω ποιος είμαι, ποια χρνχή εχω. Όταν μιλάω με ειλικρίνεια, δεν ξέρω με ποια ειλικρίνεια μιλάω. Είμαι διαδοχικά άλλος από ένα εγώ που δεν ξέρω αν υπάρχει (εάν είναι αυτοί οι άλλοι), [„,] Δημιούργησα μέσα μου διάφορες προσωπικότητες. Δημιουργώ προσωπικότητες διαρκώς. Κάθε όνειρό μου, αμέσως μόλις το ονειρευτώ, ανήκει σε κάποιον άλλο που μπορεί να το ονειρευτεί, όχι όμως εγώ, [„,] Γίνε πολλαπλός σαν το σύμπαν, ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΗΜΑ

98

Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Σ ΤΩΝ Κ Α Τ Α Γ Ε Γ Ρ Α Μ Μ Ε Ν Ω Ν Ε Τ Ε Ρ Ω Ν Υ Μ Ω Ν ΤΟΥ Φ Ε Ρ Ν Α Ν Τ Ο

ΠΕςςΟΑ

1. Dr. Pancrácio

17. Adolph Moscow

2. Luís António Congo

18. Marvell Kisch

3. Eduardo Lança

19. Gabriel Keene

4. A. Francisco de Paula

20. Sableton-Kay 21. Dr.Gaudêncio Nabos

Angard 5. Pedro da Silva Salles

22. Nympha Negra

6. José Rodrigues do Valle

23. Professor Trochee

7. Pip

24. David Merrick

8. Dr. Caloiro

25. Lucas Merrick

9. Morris & Theodor

26. Willyam Links Esk

10. Diabo Azul

27. Charles Robert Anon

11. Parry

28. Horace James Fáber

12. Gallião Pequeno

29. Navas

13. Accúrsio Urbano

30. Alexander Search

14. Cecília

31. Charles James Search

15. José Rasteiro

32. Herr Prosit

16. Tagus

33. Jean Seul de Méluret 99

Επίμετρο 34. Pantaleão

53. Álvaro de Campos

35. Torquato Mendes Fonseca

54. Barão de Teive

da Cunha Rey

55. Maria José

36. Gomes Pipa

56. Abílio Quaresma

37. Ibis

57. Pero Botelho

38. Joaquim Moura Costa

58. Efbeedee Pasha

39. Faustino Antunes (A. Moreira)

59. Thomas Crosse

40. António Gomes

60. LI. Crosse

41. Vicente Guedes

61. A.A. Crosse

42. Gervásio Guedes

62. António de Seabra

43. Carlos Otto

63. Frederico Reis

44. Miguel Otto

64. Diniz da Silva

45. Frederick Wyatt

65. Coelho Pacheco

46. Rev. Walter Wyatt

66. Raphael Baldaya

47. Alfred Wyatt

67. Claude Pasteur

48. Bernardo Soares

68. João Craveiro

49. António Mora

69. Henry More

50. Sher Henay

70. Wardour

51. Ricardo Reis

71. J.M. Hyslop

52. Alberto Caeiro

72. Vadooisf [;]

100

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1888 Γέννηση στις 13 Ιουνίου στη Λισαβόνα του Φερνάντο Αντόνιο Νογκέιρα Πεσσόα. Πατέρας του ο Zbaxiv ντε Σεάμπρα Πεσσόα, υπάλληλος και κριτικός μουσικής, με εβραϊκές καταβολές, και μητέρα του η Μαρία Μανταλένα Πινιέιρο Νογκέιρα, από γνωστή οικογένεια των Αζοροον. ISSO Αγγλικό τελεσίγραφο που υποχρεώνει την Πορτογαλία να σταματήσει την επέκταση της στην Αφρική. Ταραχές. Άνοδος του εθνικισμού.

mi Πεθαίνει ο ποιητής Αντέρο ντε Κεντάλ. Πεθαίνει ο Ρεμπώ. 1823 Γέννηση του αδελφού του Ζόρζε. Πεθαίνει ο πατέρας του. Η οικογένεια μετακομίζει στο σπίτι της γιαγιάς του Διονίσια. 1S94 Πεθαίνει ο αδελφός του Ζόρζε. Πρώτο ετερώνυμο (γαλλικό) Chevalier de Pas. 101

Επίμετρο 1895 Κρίση τρέλας της γιαγιάς Διονισια και εγκλεισμός της για δυο μήνες σε ψυχιατρείο. Πρώτο ποίημα αφιερωμενο στη μητέρα του. Η μητέρα του παντρεύεται τον ταγματάρχη Ζοάο Μιγκέλ Ρόσα, πρόξενο της Πορτογαλίας στο Ντέρμπαν της Νότιας Αφρικής.

1S9Ê Αναχώρηση με τη μητέρα του και τον πάππου του για τη Νότια Αφρική. Αγγλικό σχολείο. Γέννηση της ετεροθαλούς αδελφής του Ενρικέτα-Μανταλένα. Πεθαίνει ο Βερλαίν. 1898 Γέννηση της ετεροθαλούς αδελφής του Μανταλένα. Πεθαίνει ο Μαλαρμέ. 1899 Τέλος των εγκυκλίων σπουδών. Γράφεται στο λύκειο (High School) του Ντέρμπαν. Ανακαλύπτει την αγγλική λογοτεχνία και ενθουσιάζεται με τον Ντίκενς. Εμφάνιση του αγγλικού ετερωνυμου Alexander Search. 1900 Γέννηση του ετεροθαλούς αδελφού του Λουίς Μιγκέλ. Συνεχίζει τις σπουδές του με επιτυχία. Πεθαίνει ο μυθιστοριογράφος

Έοα ντε Κεϊρός. Πεθαίνει ο Νίτσε.

102

Χρονολόγιο 1901 Προατα αγγλικά ποιήματα. Πεθαίνει η μικρή Μανταλενα. Αναχώρηση όλης της οικογενείας για την Πορτογαλία, όπου θα μείνουν ένα ολόκληρο έτος. Έκδοση μετά Θάνατον τον έργον τον ποιητή Σεζάριο Βέρδε. Πεθαίνει ο ποιητής Αντόνιο Νόμπρε. 1902 Γέννηση του ετεροθαλούς αδελφού του Ζοάο. Ταξίδι στις Αζόρες, στην οικογένεια της μητέρας του. Επιστροφή στο Ντέρμπαν, όπου γράφεται στην Εμπορική Σχολή, ενώ εξακολουθεί να προετοιμάζεται για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο. 1903 Έτος αφιερωμένο στη μελέτη. Περνάει με επιτυχία τις εισαγωγικές εξετάσεις του Πανεπιστημίου του Ακρωτηρίου. Η έκθεσή του στην αγγλική γλώσσα τιμάται με το βραβείο της βασίλισσας Βικτωρίας. 1904 Διαβάζει Σαίξπηρ, Μίλτον, Βύρωνα, Σέλεϊ, Κητς, Τένισον και Πόε. Τον ενδιαφέρει ο Καρλάιλ. Γέννηση της ετεροθαλούς αδελφής του Μαρία-Κλάρα. 1905 Οριστική επιστροφή στη Αισαβόνα. 1906 Εγγραφή στη Φιλοσοφική σχολή. Πεθαίνει η μικρή Μαρία-Κλάρα. 103

Επίμετρο

1207 Εγκαταλείπει τις σπουδές. Πεθαίνει η γιαγιά Διονισια. Με τα χρήματα της κληρονομιάς αγοράζει ένα τυπογραφείο, στο οποίο δίνει το όνομα Ίμπις, που όμως δεν θα λειτουργήσει ποτέ. Κυβισμός. Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν τον Πικάσο. Δικτατορία του Ζοάο Φράνκο.

1908 Μετακομίζει διαρκώς. Εργάζεται ως συντάκτης της ξένης αλληλογραφίας σε εταιρείες και γραφεία του εμπορικού κέντρου της Λισαβόνας (Μπάισα). Αρχίζει να γράφει τον Φάουστ. Δολοφονία του βασιλιά ντον Κάρλος και του πρίγκιπα

διαδόχου.

1910 Ανακήρυξη της Δημοκρατίας. 1912 Νέα μετακόμιση. Αρχή της αλληλογραφίας με τον Μάριο ντε ΣαΚαρνέιρο. Ανακαλύπτει τον κυβισμό. Πρώτες δημοσιεύσεις στο περιοδικό

Águia (Ο Αετός), όργανο της Πορτογαλικής Αναγέννησης.

Ίδρυση του κινήματος της Πορτογαλικής Αναγέννησης από τον ποιητή Τεσέιρα ντε Πασκοάες. 1914 8 Μαρτίου: η θριαμβική ημέρα της ζωής του. Ο Αλμπέρτο Καέιρο γράφει τον «Φύλακα των κοπαδιών», στον οποίο απαντά ο Φερνάντο Πεσσόα με την «Πλάγια βροχή». Εμφανίζονται ο Αλβαρο ντε Κά104

Χρονολόγιο και ο Ρικάρντο Ρέις. Βαθιά κρίση κατάθλιψης. Γράφει πολλά αποσπάσματα του Βιβλίου νί\ς Ανησυχίας, Δημοσίευση των πρώτων ποιημάτων στο περιοδικό Renascença (Αναγέννηση). Α Παγκόσμιος Πόλεμος, Disperção (Διασπορά), Α Confissão de Lúcio (Η εξομολόγηση τουΛουσιο) του Σα-Καρνέιρο, 1915 Συμμετέχει μαζι με τον Σα-Καρνέιρο, τον Ζοζέ ντε Αλμάδα Νεγκρέιρος, τον Λουίς ντε Μονταλβόρ κ.ά στην ίδρυση της επιθεοόρησης Orpheu, η οποία ταράζει τα λιμνάζοντα ΰδατα της πορτογαλικής λογοτεχνίας. Θα κυκλο(ρορήσουν μόνο δυο τεΰχη, στα οποία δημοσιεύονται: «Ο ναυτικός», «Θριαμβική ωδή», «Πλάγια βροχή», «Θαλασσινή ωδή». Το ζεύγος Σόνια και Ρομπέρ Ντελονέ εγκαθίσταται στην Πορτογαλία και έρχεται σε επαφή με την ομάδα του Orpheu. 1916 Διαδοχικές μετακομίσεις. Δημοσιεύεται «Ο δρόμος της Σταύρωσης» στο περιοδικό Centauro (Κένταυρος). Αυτοκτονεί στο Παρίσι ο Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο, Η Πορτογαλία εισέρχεται στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων, 19Π Νέα μετακόμιση. Δημοσιεύεται το «Τελεσίγραφο» του Κάμπος στο πρ(ότο και τελευταίο τεύχος του περιοδικού Portugal futurista. Εκστρατευτικό πορτογαλικό σώμα στο μέτωπο. 105

Επίμετρο 1918 Νεα μετακόμιση. Δημοσιεύει δυο συλλογές αγγλικών ποιημάτων, AntinoUs και 35 Sonnets. Κριτικό σημείωμα σχετικά στους Times. Δολοφονία του Σιντόνιο Πάις, προέδρου της επαναστατικής χούντας. Τέλος τον πολέμου. Πεθαίνουν οι ζωγράφοι Σόουσα Καρντόσο και Σάντα Ρίτα. Πεθαίνει ο Λπολιναίρ. 1920 Συναντά την Οφέλια. Ανταλλαγή των πρώτων ερωτικών επιστολών. Επιστροφή της μητέρας του με την υπόλοιπη οικογένεια στη Λισαβόνα μετά το θάνατο του συζΰγου της. Πηγαίνει να μείνει μαζί τους. Σοβαρή κρίση κατάθλιψης. Χωρίζει με την Οφέλια. 1921 English Poems /, / / , ΠΙ, στις εκδόσεις Olisipo που ιδρύει ο ίδιος. Πεθαίνει ο ποιητής Γκόμες Λεάλ. Ίδρυση της επιθεώρησης Seara Nova (Νέα Σοδειά). Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα του Πιραντέλο. 1922 Αναλαμβάνει την υπεράσπιση δυο ομοορυλόφιλων ποιητών εκ των οποίων ο ένας είναι ο Αντόνιο Μπότο. Θα ακολουθήσει δημόσια διένεξη στην οποία θα λάβει μέρος και ο Κάμπος. Δημοσιεύεται στο περιοδικό Contemporânea «Ο αναρχικός τραπεζίτης». Ο Οδυσσέας του Τζόις. Πεθαίνει ο Προυστ. '

106

Χρονολόγιο 1923 Δημοσιεύεται οτο περιοδικό Contemporânea το ποίημα του Κάμπος «Lisbon Revisited». Ο Αντόνιο Μπότο δημοσιεύει τη συλλογή Motivos de Beleza/^ε ένα σημείωμα του Πεσσόα. 1924 Ιδρύει την επιθεώρηση Athena. Το μανιφέστο του σουρεαλισμού του Αντρέ Μπρετόν. Πεθαίνει ο Κάφκα. 1925 Πεθαίνει η μητέρα του. 1926 Ιδρύει την εμπορική επιθεώρηση Revista de Comercio e Contabilidade. Δημοσιεύει στο περιοδικό Contemporânea το ποίημα «Ο μικρός της μαμάς του». Πεθαίνει ο Ρίλκε. Πραξικόπημα

και αρχή της δικτατορίας στην

Πορτογαλία.

mi Δημοσιεύει στην Presença το ποίημα «Ναυτικό». Ιδρύεται στην Κοΐμπρα η επιθεώρηση Presença από τους νεότε-

107

Επίμετρο ρους λογοτέχνες Ζοζέ Ρεζιο, Γκασπάρ Σιμόες και Καζάις Μοντέιρο. Ο Ζ. Ρέζω ανακηρύσσει τον Πεσσόα «Δάσκαλο της νέας γενιάς».

1928 Δημοσιεύει το λίβελο «Η διαβασιλεία, υπεράσπιση και αιτιολόγηση της δικτατορίας». ΟΣαλαζάρ αναλαμβάνει υπουργός

Οικονομικών,

1929 Επανασύνδεση με την Οφελια. Ο Γκασπάρ Σιμόες δημοσιεύει την πρώτη μελέτη για τον Πεσσόα,

1930 Ο Πεσσόα υποδέχεται στη Λισαβόνα τον Άγγλο μάγο Άλιστερ Κρόουλι, ο οποίος στη συνέχεια εξαφανίζεται μυστηριωδώς. 1931 Οριστικός χωρισμός με την Οφέλια. Επιστολή προς τον Γκασπάρ Σιμόες γΰρω από την ποίηση.

1932 Υποβάλλει υποψηφιότητα για μια θέση βιβλιοθηκάριου. Δεν γίνεται δεκτός. Κυβέρνηση Σαλαζάρ.

108

Χρονολόγιο 1933 Νέα κρίση κατάθλιψης. 1934 Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Μήνυμα. Τιμάται με το β' βραβείο του Υπουργείου Εθνικής Προπαγάνδας. 1935 Επιστολή προς τον Καζάις Μοντέιρο όπου εξηγεί την γενεση των ετερωνΰμων. Υπεράσπιση δημοσίως της μασονίας. Εισάγεται στο νοσοκομείο στις 29 Νοεμβρίου. Πεθαίνει στις 30 Νοεμβρίου.

109

τ ο βιβλιο τ ο υ φ ε ρ ν α ν τ ο π ε σ ο α Η ΩΡΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ

στοιχειοθε

τ η θ η κ ε σ τ ο δ ι α γ ρ α μ μ α και τ υ π ω θ η κ ε σ τ η ν εκτυπωτικη αττι κ η σ α . ε . τ ο ν ο κ τ ω β ρ ι ο τ ο υ 2000 για λ ο γ α ρ ι α σ μ ο τ ω ν «εξαντασ»

εκδοσεων

«Είμαι πράγματι ο Διάβολος. Μην τρομάζετε, γιατί είμαι crt' αλήθεια ο Διάβολος, και γΓ αυτό δεν κάνω κακό. Ορισμένοι μιμητές μου, στη γη και πάνω από τη γη, είναι επικίνδυνοι, όπως όλοι οι αντιγραφείς, γιατί δεν γνωρίζουν το μυστικό της ύπαρξης μου. Ο Σαίξπηρ, τον οποίο ενέπνευσα πολλές φορές, μου απένειμε δικαιοσύνη. Λέει ότι είμαι κύριος. ΓΓ αυτό ησυχάστε. Είστε με καλή παρέα». Κρυμμένο στο μυθικό μπαούλο των χειρογράφων του Πεσσόα, το διήγημα με τον αινιγματικό τίτλο Η ώρα του Διαβόλου είδε το φως της δημοσιότητας μόλις το 1989, πενήντα και πλέον χρόνια από το θάνατο του ποιητή. Πρόκειται για ένα πραγματικό κομψοτέχνημα του λόγου, που συνοψίζει αριστουργηματικά τις κύριες θεματικές συνιστώσες του έργου του Πεσσόα, ενώ παράλληλα συνδυάζει με τρόπο απαράμιλλο τη γραφή της ποίησης με τη μορφή του πεζού λόγου.