"
AZ8RBAYCAN MiLLI ELML8R AKADEMiYASI N8SiMi adma DiLÇiLiK iNSTiTUTU
,
VAQiF ASLANOV
AZ8RBAYCAN DiLiNiN TARixiN8 DAiR T8 DQiQL8 R
I BAKl - ELM-2DD2
3
ÖN SÖZ Kitab Aze rbaycan Milli Elmlar Akademiyasr ~asimi adma Dilçilik Înstitutunun Elmi Surasmm qerarr ile çap olunur. Redaktorlar - f.e.d.Mahabbat Mirzeliyeva f.e.d.Kamile Veliyeva
Reyçiler - f.e.d.,prof.A.Q.alakbarov f.e.d.,prof. Sevil Mehdiyeva
Otuz il evval - 1972-ei ilin yazmda aspiranturaya qe bul olundugum zaman institutun türk dillarinin mûqayisali tedqiqi söbesinin mûdiri filologiya elmleri namizedi V.i.Aslanovun mene
elmi rehber teyin edilmasi qalbimde sevinc va iftixar hissi ile yanasi brr qorxu hissi de yaratrmsdr. Man Vaqif müallimi talabalik d êvrûnden tamytrdrm. Universitet illerinda biza xûsusi kurs keçmis müaUimimin derin biliyi, yûksek intellekti, cazbedici diksiyasr, nitq tam, ayn-ayn söz va terminlerin etimologiyasr Ha bagh maraqh linqvistik tehlili
Azarbaycan dil in in tarixina dair tadqiqlar.(<
ISBN-8066~93 3 -2
460200000o-670 655(07)-2002
- 2002 Qriflinesr
bale 0 zaman bûtûn telebe yoldaslan m kimi, meni da ovsunlarms, sirli dilçilik dûnyasma seslemis va hu yolda mani daha qetiyyetli olmega sövq etmisdi. Lakin onun biz relebelara bezem hadden arnq sertlikle mûsayiet olunan telabkarhgrm da unutmarmsdrm. Aroma bu gün Vaqif AsIanovun aspirann clmagtmla fexr edir, bundan qürur hissi duyuram. Cesaretle deya bilerom ki, hemin mûddetda man Azerbaycanda «Vaqif mektebb adlandmla bilecek bir dilçilik mektebini keçdim. Vaqif mûellim menim heyanma zabiteli Mûallim, ugurlanmla öyünon telebkar va qaygrkes Elmi robbar• ham sevincirne, ham de kederima bigana qalmayan mehriban bir Însan, har seyden evvel ise fexr etdiyim Tûrkoloq -Alim kimi daxil olmusdur.
Kitaba merhum Azerbaycan dilçi-elimi, görkemli se rqsünas, tarunm~~ türkoloq, poliqlot-tercfun.açi filologiya elmleri doktoro, profes5?r veqif Imameli o~u Aslanovun 1985-<:i ilde yazdt~1 t
ta":t'
b ilerler.
Heç vaxt aghma bele getirmezdim ki, hu dûnya, dogma akademiyarmz, institutumuz, elmimiz, dilçiliyimiz bele tezlikla Vaqifsizlesecek va biz Vaqifli gûnlerin hezin xatireleri ile qolboyun cl ub, teskinlik, teselli arayacayrq. Bali, hu gün hu ag rr itki ile bansmaq, Vaqif mûellimin yoxlugunu - bayatda olmadignu dûsûnmek na qeder agu olsa da, bu act heqiqeti qebul etmeye mecburuq.Artrq bir ildir ki, Vaqif . müellimsiz yasayib-yaradmq. Unudulmaz mûell imimizin, görkamli tûrkoloq-alimimizin, müxtelif dilleria kamil bilicisi. müdrik qalam sahibi V.I.Aslanovun d~ünca va duygulan . orijinal fikir va mülahizalari iJa yüklanmi~ har bir söz. har bir cümla, har bir
I
ifade, har bir tedqiqat, deca da onun inca va zerif duyg ularmm
ifadeçisi olan kövrak misralar, Dada Qorqud ezemeti 'ila ölçüle bilecek qiymetli tercûmeler bizi m üçün müqedde s va e vezsizdir. Bu amalla da biz Vaqif müe llimi bu gün de yasadan elyazmala nm toplaytb kitab saklinde nes r etdirmek, bun unla da
isteda d va
zekasr,
geleeek nasla
tamtmaq istamis, hu mûqeddes rneqsed namine elimizden galeui esirgememis, hetta mümkün olmayanlan mûmkûnlesdirmeye cahsnustq.
Biz bela bir heqiqeti derk etmisik ki, yalntz basqalanna deyil, özüna qari?1 da olduqca talebkar olnn va buna göra de derin zekasr va aydm ment iqi tefekkürünün. gergin elmi yaradtc rltq fealiyyetinin behresi olan neçe-neçe eserinin - kitab, me qale va te rcümelerinin çapma nail olmayan Vaqif miial1imin bu evezsiz elmi irsi elrni ictimaiyyati mize çatdmlrnah, Azarbaycan dilçiliyi tarixinde öz ebedi yerini tutmahdrr. Bu
müqaddas
niyyetimizi
basa
dûsûb,
meqsed
va
amahnuzm heyata keçirilmesinde biza yardrmçt olan va tesebbûsümûzû qiymatlan dirib Vaqif Aslanovun 75 iII ik yubileyi mûnasibet ila elimin eserlerinden ibaret kitablann nasri üçün yasil isrq yandiran har kese - Dilçilik lnstitutunun direktcru AMEAmn m llxbir ÜZVÜ, filologiya elml eri doktoru prof. AA.Axundov, f.e.d.,professor M.M. Mammadov ,f.c.d.,professor A.Q.8 1akbarov, f.e.d.çprofessor S.H.Mehdiyeva, fe. d.R.H.Eyvazova, fe. d.KA.
Valiyeva,f.e.d.N.Mammadli,f.e.n.K.F.Quliyeva,f.e.n.E.S.Quliyev. deca de Vaqif müallimin elyazmalanm bize etibar edib nesrins razrhq veren onun ömür-gûn yoldesr görkemli Azarbaycan
filosofu felsefa elmlar doktoru Zümrüd xamm Quluzadeye minnatdarhgt rmzr bild irir, nesr olunan ha r bir kitab haqqmda fikir va mûlahizelerini biza çatdtranlara ise evvaleeden tesekkür edirik.
Mehebbet MiRZaLlYEVA filologiya elmleri doktoru
AZ8RBAYCANIN ~iMAL-Q8RB
ETNOSU (8sarin ulduz isarosi ifa cixans soklinde verilrnis russafari S.8fandiyeva maxsusdur)
5
neveni.l TaDQiQAT Monoqrafiya Azerbaycamn simal-qerb regionunda mövcud
olan va hu günkü ted qiqatlarda ya qeyde aimmanns, ya da öteri. sekilda adt çekilmis çox maraqh onomastik vahi dlerin, habela hu
zonarun medeni merkezi olan Saki, onun straf rayonlan va kendlerinde toponimlerin, etnotoponimlerin, etnoqrafik söz va ifadalerin etimoloji tedqiqine hesr ohmmusdur. Monoqrafiya dörd fasi lden ibaretdir.
Birinci fasil "Azerbaycamn simal-qarb zonasmm etnotoponomiyast, etuonimleri va etnoqrafiyasma dair ban mülahizaler" adlamr. Burada ~aki/JNuxa. Qax, Zaqatala, Balaken,
Vartasen,
Ourqasen
toponimlarinin
inkisaf tarixi
arasdmhr, mövcud elmi menbelarden va mexezlerden mûqayiseleria bunlarm mûvafiq olaraq qeyri -lran dilli qedim sak(~aki), naq/lmaq(Nuxa), karx(Qax), ' sak(Zaqatala), bay+laqllleq(Balakan), mard(Vartas
Qutqaseu bölgesina daxil clan bir stra toponimlerin etimoloji izaln' adlamr. Burada V.Î.Aslanov qedim Y~Yl§ meskenleri _ Saki rayonunun etraf Kis, Sumu tape, Saqqmlar, Maflar, Qoxmuq, Tere bulagr, Bsirler, Tirekçay, Oxud, Dox un, Duluzlar, Yugrular, Ala göyût, Dodu /I Dodu u~gl. arena, Gavan, Qudula,
Oraban, Küngüt, Ceyirli, Yamglar, Vanasen rayonu etrafindakr Muxas, Sumqerler, Qutqasen etrafindakr Tûryançay, Kûreç ay, Hezra, Türkbala, Sivir dere, Ulu das, Quslar kendi, Qax rayonuna aid Marsan, Mura na, Parstdan, Q rpçaq, Qum kendi,
Zaqatala
etra finda clan Matsex, Kas dagr, Ormir, Mingeçevir etrafinda yerlesen Samux, habele ~amxorll$amki r, ë ree kimi Azarbaycan toponimleri
linqvistîk bax nudan, ham
diaxronik, hem
de
sinxronik aspektde arasdm lmts, tez-tez "Avesta"ya müracie t edilmis va onunla seslesen çox maqamlar üza çtxan lrmsd rr.
ft-
7
6
I
I j
Aydm olur ki, bu bölgede baddind an arnq qedim tûrk layt mêvcuddur. Tedqiqat zaman t xüsusile etnotoponom iya baxtmtnda n maraqh neticaler elde ohmmusdu r. Görkemli alimin gorgin arasdumalannm neticaleri elmi baxrmdan deyerli dir. Müallifin Seki rayonundakt Kis toponimin i Alban dövlatina adt ile daxil olan qadi m kasl/qas türk tayfalanmn elaqelendirrnesi hu tayfalann en qedim dövrlerden Simali Azerbaycan torpaqlannm aborigen xalqlanndan olmast heqiqetini bir daha tasdiqleyir. Saki zonastnm toponim va onun mûxte lif qruplan (kend, mahal, mehelle va s. adlan) eyui zamanda hu yerlerde hu gün de özünü göstaran bezi ateeperestlik anenalerini n hele de davam etdiyindan xeber verir (maflar toponi rni ile elaqedar oldugu kim i). Ûmumiyyetle, monoqrafiyanm hu feslinde Saqqmlar kandinin sak+hun erimologiyasi, Qoxmuq kendirtin qax-mug, a~i rlar oykoniminin assur tayfalan ile e laqelendirilmasi, Muxas cdrrun mug-t kas kimi izaln, Kür sözünüo utesparestlikla elaqedar olaraq "od" semantikah hesab edilmasi, Hezre kandinin (Qutqasen) xezer tayfalan ila baglamlmasr, Oxud toponiminin eski insentn totemlere sitayisi ile elaqedar öküz, od, OX, su inamr ile izah edilmesi, Dodu, toponiminin xalqumzm qedim etnoqrafik oyunu - "Qodu-qodu" ila, elece de Dodu U-?3gt kand adtmn gün e se tapman tayfa kimi izaln va s. hedsiz maraq dogunu-. Monoqrafiyamn "Tayfa ve etiqadla baglt ~axs adlan" adl anan üçüncü faslind a :;J:aki-Z aqatala bölgasinda qadim rurk tayfa adlm kas, sak., mag, bay, lur, elaca da oda. . uya, torpaga, güna~, aya, ulduza inamla alaqadar antroponimlar, fitonimlar asas mda yarannll~ ata~parnstlik etiqadl ila bagh ~xs adlan vaxtlla sonunculann xalqm tafakküründa müqaddasla~rnk totemlara çevrilmasi ila alaqalandirilir, onlann Azarbaycan xaIqmtn etnogenezinda xüsusi faal olm~ tayfa adlan ila bagh oimasi naticesi çlxanhr. Monoqrafiyamn dördüncü fesli "Qadim etiqadlarla b~h adat va ananelar"a va onlarla alaqedar yaranml~ ifadalari n
etimoloji izahma hesr edilmisdir. Burada ûmumxalq Aza rbaycan dilinde islen en it südü emmek, dasa dönm ak, gününü göy eskiye dûymek, góz muncugu, alm yaz rsr, duz çevirmek, bas altma keserli esya qoymaq va s. ifadelerle yan a~a, ölkamizin simal-qerb zonasma mex sus udu dilinde damsmaq, tUT dagma dên esen, agz. gûn e, mavidm biri ma vrd.. ûrek ~I, sancr O:uncugu, hal dasr va s. kimi orijinaJ ifadalar de izah olunur. Bu hisseda toy adet-eneneleri, qurban, matem, yas, dafn merasimleri, çürpek baglamaq {mûqedd es yestere eski, ~lrga va ya parça qmgl) baglamaq va s. kimi xalqm mifik tefekkû ründe yer altrus hadiselerin kökü açrhr, onlann eks eriyyetinin atesperestlikle baghhgt arasdm hr, "Avesta'tda olan izleri mûeyyenlesdirilir. Bu bölgada xalqm tesevvûrûnda he le de yasayan heyvanlara mûqeddes mûnasibetin elementlori - ite, iri buynuzlu heyvanlara, eta mûqeddes baxrhr, onlan öldürmek, yaxud döymak günah hesab edilir. Mûellifin fikrinca , bunlar xaJq~n mifik tafakküründa esrl erle mövçud olmus qûvvet li maqtzm xüsusiyyetlaridir ki, har cür tesirlera qalib ga larek bu gûne kimi xalqm meisetinde yasamaqdadrr. i3sarin sonunda bezi mifik tesevvürler xalq etimologiyast esasmda izah edilir, bir stra adat va enenelerin mensa criban ile "Avcs~"ya gedib çtxmast mûeyyen edilir. Umumiyyetla, monoqrafiyamn kifayet qeder maraq yaratmasl Azerbaycamn rnahz ~imal-qarb zonasmda ya~amaqda oJan toponimik va antroponimik adlann, habela hemin bölgaya maxsus adat larin xalqm mifIk tafakkün1nde d~la~ml§ çox qadim an1aYI~larla bagh Olmasl va bunlann aksariyyatinin qadim ats§parastlik etiqach, onu aks edan Zard~ilik dini, "Avesta"ila, milli kök1ara bagl! xalq etimo lologiyast ila bagh §9'kilda orijinaJ yönda elmi-etimoloji ar~(hnlmaslOdan irnli galir. . . ~~rd~, sözsüz ki, mübahisa dogw-an fikirlar, bu günün lchm at-styasl durumu Ha sasla:;;mayan maqamlar, ümrunan naza ra çarpacaq sistemsizlik mövcuddur. asarin 1985-ci ilda yazI1dlglm nazaffi alsaq, bu. tabii sayIlmahdu.
ft-
8
DiL iMiziN TARixiNa i~IQ SALAN ELMi ARA~DIRMA
Bununla bele, monoqrafiyada hu günûn oxucusu üçûn olduqca meraqh va deyerf elm~ açlql~al:rr. ~~dlf: Torpaqlanrmza göz dikilidyi bir seraitde, erazmuzm I~J~I faizinin ermeni qesbkarlan terefinden amanslzcasl~a t~gal olundugu bir dövrda Azarbaycanm simal-qerb bölgesinde s' ~f milli kökla ra malik etnolinqvistik faktlan ûze çtxaran bd a bir monoqrafiyamn oxuculara çatdmlmast elmi va siyasi_9ha~i~a~ kesb edir. ananavi olaraq respublikarmzm bütun inkisaf tarixinda esasen onuu cenub hissesinin daha faal olmast haqqmdakt fikir ûstûnlûk toskil etmisdir. Bu monoqra~yada bem in fikre bir qeder aydmhq getirilerek Azerbaycanm simalqarb bölgasinin da tarixi rol oynamasr beqiqetini asaslandlra~ xeyli linqvistik, mifoloji faktlar va onlann orij inal ~lubda .tahl ~l va tadqiqi apanhr. Digar müsbat cehet ondan ibaretdir ki, monoqrafiyada Azerba ycan torpaqlanum antropogenez zonast olmaqla berabar, ham de türkdilli tayfa va qeb ileleri n daimi meskunlasdrgr cografi araz i olmast Iinqvistik faktlarla sübut edilir. Professor V.f.Aslanovun "Azerbaycanm simal-qerb etnosu" monoqrafiyastnm bu gûnûn bezi mûbahiseli maselelerine aydmhq gati ren maraqh bir elm i-kûtlevi eser oldugunu nezere alaraq onun çapml meqsedeuygun va zeruri besab edirem .
«Azerbaycanm simal-serq etnosux adlanan hu eser etnotopoantroponimiyamn tarixi-linqvistik teh liline hesr edilmisdir. Bu eserin Aze rbaycan xalqmm etnogenezini mûeyyenlesdirmok baxtmmda n mûstesna ehemiyyeti vardtr, Müa Hifin etimologiyalanmn ekseriyyeti elmi va aglabatandrr, Tedqiqat boyu xûsusi ed ebiyyata istinad edilir. Burada, bashen olaraq, etncantroponitnler asas mda formalasan toponimlerden damsïhr. Tarixilik prinsipindan Ç1 X I~ eden professor V.I.Aslanov Azarbay can xalqmm özûnemexsus psixi, exlaqi-menevi keyfiyyetlerini da neze ra alrms, tekca Seki, Qax, Zaqatala, Balaken, Oguz (Vartasen), Qabela(Qutq~n) areahm deyil, diger regionlan da topoeimik aspektda tedqiqata cel b etmisdir. Nehayet, qedim etiqadlarla bagh adat va eneneler, tayfa va sexs adlan ile bagh çiddi elmi arasdrrmalar apartlmis va maraqh ne ticeler elde edilmi sdir. Bûtûn bunl ar e sasmda müa llif bele bir qanata ge lmisdir ki, Azerbaycanm simal-q erb erazisi ta qed imden indiki tarixi dövrl esdirme zamanma qeder aras ikesi lmaz suretde türkdilli etnik qruplann, tayfa va qebilelerin neinki y~Y1~ meskeni olmus, hatta onlan n avtoritarhg t ile de sec iyyelenmisdir. Belelikle, bu asarin sosiolin qvistik ahamiyyati de damlmazdrr. Çünki o, xalqmnzm iqtisadi, siyasi, medeni heyatmm tarixine güclü isrq sahr. Bu baxrmdan da, professor v .l.Aslaeovun coxsax eli va zengin elmi irsinin deyerli bir nümunesi kimi «Azerbaycamn simal-qerb etnosu» eserinin genis oxucu kûtlesine - elmi ictimaiyyete taqdim OIunmaslD1 za ruri hl:sab ediram.
S.H.MEHDiYEVA filologiya elmleri doktoru., professor
22 iyun 2002-<:; i!
A.Q.6L6KB6ROV fiJ ologiya elmlari doktoru., professor 27 iyun
ft
2002~i
il
....10
GiRi~ Qelema aldrgirmz hu monoqrafiya uzun illerin e1mi axtan slanmn meb suludur. Burada Azarbaycan m sima l-qe rb zonasmm etnotoponimiyast, etnon imlari va etnoq rafiyasma dair bir çox mûlah izela r sêlenilmisdir. Har hanst bir xalq óz-özünü dark etmek istayerke n ilk nêvbede tarixe, özünün keçdiyi ata-baba yoluna, adat va enanalerine tesekk ûl tapma va forrnalasrna dövrlarina mûruciet edir. Bu çoxcehatli messlede etnc toponimiya va etnoqrafiyanm êyrenilmasi prosesi xûsusi ehe miyyet kesb edir. Dogrudur, Azarbaycanm topo nomiya va etnoqrafiyasi XX esrin 20-ei ille riude diqqat me rkezinde olmusdur. 1921-ci ilde görkemli alim Baharhm n «Etnoqrafiyaya dair» genis va ehateli eseri capdan crxrmsdtr. 1921-1931-ci ille rde, deca de hundan sonrakr dövrda keçmis Azarbaycan SSR Sovetlar qurultaylanmn qatname va qerarlannda defelarle diger elmlerle yanasr tarix sünashgm da inkisaf etdirilmesi vacib bir vezife kimi qar;>lya qoyulmusdur. 1923-cü ilin noyabnnda Azarbaycam öyre nen Camiyyatin yaradrlmasr respublikarmzda etnotoponomiya, arxeologiya va etnoqrafiya sahelerinin redqiqinde böyük: stçrayrs rolunu oynadr, gözal tedqiqat eserleri yarandt , diyarsûnaslar ictimai esaslarla Odlar ölkasini öyranmaya basladrlar, Azarbaycan SSR EA-run tasekkûl tapdrgr 1945Cl ile qederki dövrda en çox arasdmlan mabz tariximiz, keçm isimiz olmusdur. Bütün bunlarla hela, Aze rbaycan tarixinin zanginltyi ela dann köklara va qaynaqlara baghdlr ki, onu öyranmak, tadqiq etmak uzun ilIar tal ab edir. Qafqaz Albaniyasml tadqiq edan A.Yanovski, B.Domun asarlarinda , AE.Knmski, S.A.Kovalevski, N .Y. Marr, V.V.Bartold, KV.Trever, Z.LYanpo1ski, Laliyev, S.M.Mollazada, f .M.aliyev kimi alimlarin tadqiqatlannda Azarbaycan toponomiyasl va etnoqraflyasl ÖZ simaslm, tam
1I
olmasa da, tapa bilmisdir, Heç sûbhesizdir ki, Azerbaycan tarixinin tad qiqinda har addrm, har bir tesebbûs teqdiralayiqdir. Axtansm elmi keyfiyyetinden asth olrnayaraq bûtû n bunlar müayyan derec ed a ehe miyyet kesb ed ir. Son dövrla rda oxuculara taq dim edilmi s çox da yarli ted qiqat eserlerinden S.M.Mollazadanin «Azerbaycanm simal rayonlanmn toponomiyasr», F.M .a liyevin «Simali Aza rbaycan sa he rlari» adh monoqrafiyalanm, S.N.Murovyovun, Q.A.Qeyhullayevin meqalelerini va s. göstarmak olar. Azerbcycan, xususila simali Azerbaycan etnik terkibins va toponomikasma göra çox mûrekk eb bir region oldugu, Potelomeyin Qafqaz Albaniyasr xaritasinda verdiyi yer adlan hela de tam desifrovka edilmediyi üçün (N. S.Murovyovun «Potolomeyin Qafqaz Albani yasr xeritesi va Xezer denizinin seviyyesis adh meqalesi mûeyyeu rol oynasa da) bu sah ed e osasb, özû de yerli se ruite uygun soki lde genis tedqiqat apartnaga böyük ehtiyac vardrr. Bu gû na qeder etimologiyasr çetin izah olunan yer adlan, etimoloj i menseyi hele teyin edilmayan toponornik adlar, istilahlar udin, lezgi, gûrcû, fars, ereb mensoli sözler vasi te sile izah edil m isdir. albatta, Azarbaycanm sirnel rayonlannda eh alinin Zaqafqaziya dairasinde demoqrafiyasr va miqrasryasr ile e laqedar ken ar mensoli toponomik adlar yox deyildir. Bu adlan n Azarbaycan arazisina düsmesi yerli ehalinin basqa millat va xalqlara darin regbeti, qonaqperve rliyi va heqiqetde sade gêrûnen, aroma çox darin beynalroilalçi likla izah edilma lidir. Bela topon imlard8ln bazan e1mda riyakarh q maqsadlari üçün istifada edilmasini nazare alaraq bUM çox ehtiyatla yana:;.maq, onlann man~yini real vaziyyatla, xalqlan n adat va ananasi ila baglamaq va düzgün qiymatlandirmak daha maqsadauygun olarch. Buna göra da, Azarbaycan toponomiyasl va etnoqrafiyasmm tadqiqi va izahma
12
!
..
Erm enistan va ya Gürcüstan Iiçûn gêtûrûlen ölçûle rle, tedqiqat rnetod lart ile yanap naq düz olmazdr . Azarbayc3mD tadqiq i xûsusi elmi miilah izeler a osas lanrna h va bu zam an yerli enena , serait, xalqm psixologiyasr .nazer s al~nma~ldl~. Har seydan evvel, yerli faktlara derinden. muqaYlsah: qerezsiz yanastlmah, dayaz tadqiqatlano. va S~~l arasdm nalann meydana gelmesine imka~ ven lman;tah.dlr. aks teqdir de gürcü tedqiqatçtsi Ilya Adamiyamn «831Og1l0» eseri kimi elmi he qiqetden va tehlilden daha çox xeste texeyy iile, mi1li qizgmhga söykan an lazlt.n~lZ. a~r1a~ meyda na çtxa biler va bele crzma-qaralar elmi ictimaiyyetr dolasrq fikirle re tehrik ede biler. Bu cûr anlastlmazltq va dolastqhqlardan ast ÇIXI~ yolu ise, zannimizca, xalqum zm topono miyas r va etnoqr afiyasmm arazi~izda. tari.xan cereya n eden hadiselerle bagh seki lde öyreni lmesin dedir. S.N.M urovyo v m aqala sinda Potolomey terefinden xerite ya köçärû lüs yer adlartm Mülle r.Eiser va VilberqQrasxov,P.~nabelj. Ronki n va Kuntsun de sifro vkasr ile oxunu su ssasm da yetlile sdirib daqiql esdirrn ek istami sdir (61). Laki n onun bu cehdi heç de mûvef feqiyyetli olmam rsdrr. Bunu etiraf etmek macbu riyyet inde qalan müall if toponimlerin yerlilesdirilib ds qiqlesdirilrnasi sahesindeki tedqiqatlarm üç istiqam etde apanlm astm teklif etmisdir: 1. Basqa antik mûelli flerin (PtolomcyJa n baMa V.i.Aslanov) orta esrler va daha souraki {yunan, Rcma, Bizans, ermeni , gûrcû, ereb, fars, Azerbaycan, Qerbi Avrop a va b.) edebi, maddi -mede niyyet abidalarinda Alban iyamn va ooun armsi nda mövcu d olan dö vlatlarin topono miyasl haqqlOdakl malum atlan toplaroaq, xüsusi la Ptolom ey tarafin dan xatt rlanan toponi mlarin dah a SOorakl variantlanndan istifad a edarak camla~innak, mümkün olduqc a bu topooi mlarin zaman amiza qadark i inki~f
13
yolunu izlama k va onlann yerlile sdirilm esini deqiql esdirm ek (va ya düzelis verme k); 2. Ikinci yol tecrübi seki lde birinci den aynlrnazdrr. Pto lomey terefinden verilrnis bûtûn toponimlarin mümk ün ohm orijinal va sonrakr forma lannm imkan dex ilinde bu va ya diger dil ailes ine, yaxud dil qrupun a aid oldugunu teyin etmek va onlan n ilkin menastm açmaq meqse di ile linqvistik tablil aparm aq; 3. Üçüncü yol en ûmûdveri ci, Iakin çox çetind ir, Yerlil esdir ilmis erazile r (ment eqeler) va onlann yaxrnhgmdakr bir stra ümüdverici yerler da arxeoloji tedqiq at apann aq. Demel i, yasayrs yeri nin qedim adm. tekce qezmn netice sinda taptlrms yaztlar esasmda tayin etmek mümkündür. Çfmki arxeo logiya qad im yasayt s yerlar inin mövcu dlugunu ta sdiq etmey i, ouun menaa mt teyin etmey i, xûsusile , esasmm qoyuld ugu va çiçeklendiyi dö vrü mû eyyeu lesdirm eya imkan yaradir, Bu tövs iyyala rdan sonra S.N.M uravyo v etiraf terzin de yazrr: «Bûtû n bu üc istiqam etda apanla caq isla r, sûbhes iz ki, tekce bizim se hvimiz i aydmlasdtrmaga va zannim izi deqiql esdirm eye deyil, ham de Alban iya va Azerb aycarn n tarixindeki bir çox qaranh qlart isrqlandtrmaga.hem çiuin, mórnkündür ki, Serqi Gûrcûstam n tarixindeki bir çox kölgel i cehetleri uyd mlasdm naga xidme t edece kdir» (61 J. S.N.M urovyo vun bu fikri ile raztlasmaq Iaztmdrr. Dogru dan da, nece ola bilar lei, Rusiya slavye n-ros tayfas t, Almaniya gennan, ir an fars, Hindistan bind tayfala n Ha ba~h oldugu balda, « Aza rbaycaro> OOZÜ yerli tayfa va xalqla da bagh ~kilda izah edilma k imkanmdan xaricd e 015uo? Neea 01a bilar ki, (
15 14
görünmasin? Derueli, meseleye dalia ciddi
yanasmaq
laztmdrr. Malurn meseledir ki, tarix boyu Azerbayccn tayfalar axun oldugu kitni, hu torpa.qdan torpegma tayfalann b3..?Cl3 ólkelere mûhacirati da.o~mu~~r. Lak~n b~ heç de 0 dernek deyil ki, hu eraztnm . 11~m sakinleri yadelliler arasmda tamam ila erirnis, heç bir tz ~oym~ tarix sahnasindan çezrmsler. Birinci iz fonetik, leksik cehetden, balke de , tebrife ugramtsdtr. Ancaq o, mêvçuddur; bele kl. hansr ke ndin, hansr d~gtn. ba~sl daranin admdasa 0 hu gün de yasavtr- BIT to~mm galm alarin adl ile baghdtr, basqa bic toponim öz eh" ÖZ tayfast üçün feda olan sarkardani~. ün:amd.lf. diger toponimse bic tayfanm, xalqm va ya kiçik bIT etm~ qrup un möhûrii demokd ir. Buna gêra da tayfa, sexs ad. 11e bagh toponimlari esash elmi faktlar zamininda arasdrrmaq laztmdtr. . . Etnoqrafiya ila bagh problemler de belace ciddi xarakter dasrytr. Bu gün en mûasir saydrgrrmz a~a.tI~rd~ bda ele elementlar vardtr ki, onlar tayfa enenelari, ibtidai tesevvûr va ibtidai sûurla baghdn. Bn elementlerin tedqiqi de biza çox ~ey vere biler. Bu meselede tedqiqat~t ay.tq V? hessas, ehtiyath va deqiq olrnaltdrr. Yoxsa ga hnlann ~g palmr geyinib ba~lanna qlrmlZt kalaga)'l baglamalan Di XIX asr adati kiroi qiymatlandinnakle aglabatanhgt unutm~ olanq va yaxud da FüzuIi, Sabirabad, Kirovabad toponimla rini ~axs adlan il& yox:.t~yfa. ad.lan ila ba~lasaq. bu güo giilünc giina dü~arik. Tabl1du kl, bIT neça ~a Tlna ~a daha çox illar bundan avval yaranan adlan bu gun tad~lq edarka n bela sabvlara müxtalif sabablardan yol ven ia bilar. Buna göra faktlann tablilinda tarixi ardlcl1hgl gözlamak, mümkün olan qooar wixi menb alen te nq idi ~k ilda ara~(h rmaq halledici amildir. Niya göra? .
~al umdur ki, Azarbaycan etnoqrafiyasr va topouo miyasrm öyrenanler, tadqiq edenlar Ptolomey kimi
qeyri-milletlerin nümayendaleri olmuslar. Onlann terminleri, yer adlanm tabrif editmis sakilde öz yaz rlan na köçûrmeleri te bii bir hal ola biler. Bu tedqiqatçrlara malumat verenlerin meselalere münasib~tindan de çox ~yi~ asrh oldugunu neze ro nlmahyrq. Buna g öre da keçmis tezkirelere, seyahetnamalera va hu kimi diger senedlera hu gün deqiq elmi material kimi baxmaq sehv olardr. Azerbaycan xalqmm ta qedimlerden xarakterinda mûtilik, yumsaqhq , basqa xalqlara, eenebi dillere, yad adat va. an~~alarn . meyilda çevikliyin olmamast va diger psixoloji -exlaqi özûnem exsusluq hu erazinin qeleme al~n:nast zamam çox gizli sirleri aydmlasdrrmaqda göze gorunmeyan, nazera carpmayan ziddiyyetler yaratrmsdrr. Va bonlar heç bir tedqiqatçun maraqlandtrmamrs, indi de rnaraqlandmmr. Biz, yen gelmisken. hu baxtmdan da tedqiqatrmzda yeni mûlahizeleri bizden evvalki tedqiqarçtlardan farqli o laraq , özûnemexsusluqla baglarnaga çaltsrmsrq. Bûtûn bunlara baxmayaraq, biz hu monoqrafiyada Azarbaycanm simal-qarb rayonlanmn toponomik va etnoqrafik tadqiqinda tarixilik prinsiplerini ~sas götürm üsük, bu ve ya diger topcnimin linqvistik izahma daha çox yer vertuisik. Tadqiq etdiyimiz eraziye tayf~lar aXI?l ~ ~a tayfalar mühaciratini mllclJ gätiinnayi. O:azl . sahlblan nm xarakterindaki özünamaxs usluAtm suzgacmdan keçirilmi1i §ekilda izlamayi va atrafh tabl il etmeyi lazlm bilmi~ik. Tadqiq sabam iz ;iaki. Qax, Zaqatala, Balakan, V~en va Qutq
16
yürûtmek, fikir sêylemeyiu vacibliyi bunu bizden teleb edir. Monoqrafiya ü ç fasilden, giris va natieeden ibaratdir. Toponimlarin izahmm rnûeyyen sistemle verilmemesinin esas seb ebi e1mi izahm va tahlilin tedqiq metodlanrmza uygun qurulmasr, toponimlerin sadolikden mûrekkebliya dogru tahlil indaki izalurun get-geda darinlesdirilmesi va aydmlasdmlmast ile baghdïr,
17
l
F8SiL
AZaRBAYCANIN ~iMAL-Q8RB ZONASININ ETNOTOPONOMi YASl, ETNONiMLaRi va ETNOQRAF1YASINA DA 1R sezt MüLA lIiz aLa R Aza RBA YCAN Mirza Kaztrnbey yaztr: «Azerbaycan sözû Azar (00) sözündandir. Zand dilinde " Atars" "0(1" menasmdadrr, farslar bemin sözdan "Ozar' sözünü d ûze ltm isler. Yeni fars
dilinda damsarilar hemin sözû atoli saklinde isletmisler. Azerbaycan "Od lar yurdu" demekdir. (45,26-27). Nehayet, "Azerbaycan" sözünü fars menbelerine istinad ederek izah etmeye calrsan M.Kazlmbay hamin sözûn qedim fars (pahlavi) dilinda " Arien -voco" saklinde islandiyini qeyd ederak onu iki te rkib hissesine aymr: Aza r - od, baycan bolluq diyan(67,1 13) Biz Azarbaycan sözünü asogrdakr terkib hissalerina bölürük : Az + ar + bayllWy+can/lkan Bu bölgü ile elaqedar müqayisa va paralellar vermezd ën evval Y'v.Çemenzeminli, a.Dam irçizada va basqalannm Azerbayçan tcponimi haqqmdakr fikir va mülahizilarini arasdtrmaq isterdi k. Ycv.Çemenzeminli ql ~ etiraz ayininin azar(noyabr) aymda ze rdûstiler terefinden icra ohmdugunu va muglara (atesperast kahini - V.A.) Azarbancan deyildiyini qeyd ederek. Aza rbanean sözünü ereblerin Aza rbaycan seklina saldrqlanm gêsteri r (25,s.84) Y'v.Çemenzeminlinin qeyd etdiyi Aze rban Avestadaki At arvan ile ûst-ilste dûsûr. Biz Azerbanga n sözünün mahz arabier terefinden Azarbaycan sak lino salmdtgma sübha edirik. Çünki Azerbaycan diJi üçün k-ç, g-e evezlenmeleri xarakterikdir: çakiC/l1cakic va s.
19
18
sözüoün izahmda bu "sonrakr badisa"ya sadiq qalnu r. Daha so~a Atran adrm ictimai me zmunlu bir leq eb kimi qabul edir, onun atarvan sözü ila eyni oldugunu göstarir(26, 15). A +tar+b ad terkibini Azerb ay can sözünün esas ÜnsÜIÜ besab edir{26,15). A ûasûrûnû "allah" va ya "totem" me nasmda iele nen sözûn qahgl besab edir (26, 15- 16). Bele olduqda Atar "00 allaln' demekdir. 8 .Dem irçizadaya göre, Azerbaycan OOZÜ islamiyyetdsn sonra sadece bir ölke adr kim i sabitlesmisdir (26,18- 19). Onun fikrince, Azarbaycan «rnehz azerilarin babalan aresperest midiyah lann yeni dövlat yaratrnalannda qab aqcrl olan maqlann(yaxud ~u~lan n) basçrlanna mexsus ictimai bir leqeb (titui) bildiren va artIq bütöv bir söz kim i formalasrms aturbat kalmesi ile "mekan", "ë lke" menasmda islenilen kan sözünün birlesmesinden dûzaldilmis mûrekkeb cograf bir addrr» (26, 19) . i: aliye~'a göra, atropate n dilinin necal iyi rnelum d~~ldlr_ Laki~ ~an etma~ olar ki, müasir Azerbaycan dilinde onun ilkin elementleri qahr. Bu dili türk diJi besab etmek üçün heç bir esas gönnayan alim orta esrlerde islene n Aza rbaycan dilinin (nitqinin) iran mensall oldugunu har hansr ~übhadan k~nar hesab ed ir (6, J 14). . Eyni zamanda I.a liyev bûtûn Midiya erazisi ûçûn vahid Midiya dilinin olmadr g sm, müxtalif tayfa dillerinin m övcudlugunu gêsterir (6, 114). Bels oldugu halda, qedim Azerbaycan dilini türk menseli deyil, iran rnensef hesab etrnak har hansl bir ehni esasdan ka nardlr. Digar tarafdan, yene maqlann mini mansubiyyatindan dam~n i.8liyev gösta rir ki, maqlann din i talim i dilina göra iran man~alj oIsa d~ hamin dini talim .::danlarin iran ma~ali olduqlanna heç blI [akt 1?Bhadet vera bilmaz{6, 100). 0 çox aydlO $ekilda göstarir ki, «Quralw a re bca olsa da, din xadimlari rnüxtalif milli mansubiyyata (6,JOO) malikdirlar. Bu fakt 8 .Demirçizadanin Azarbaycan sözünü Y.V.ç am anzaminli
Yaxud Y.V.çemcmzaminlinin Azarban adland irdrg i ruhani te beqesi ze rdüstilikda müeyyen bir etn ik qrup deyil, mûxteli f duik qruplardan clan kahinleri tam sil edir. Onda Azarhaycan SÖZÜ müxtalif etnik qruplan n yasadtgr arazini bildi ren ûmumi addrr. Halbuki Az te rkibini daha de rinden arasdtrdrqda basqa bi r f ikir ortaya ÇJX1L Axr Deca ob bile r ki, Îranda, Babi listanda, Orta Asiyada, Misirda, Ermenistan, Giircüstan va s. ölkelarda atesperestlik teri qe tine perestis edildiyi halda, yalruz Azarbaycan «Odlar yurdu» adlanrmsdrr. Blbette, burada na ise bir miia mma vardrr. 8.Demirçizada Azerbaycan sözünün etimoloj i me nseyini açmaq û ç ûn xeyl i emak serf etmis, hu sözün menbel erda Atropatene(yunan), Atrrlatakanfqed im ennani), Adrabadaqani(qadim gûrc û), Adzarbadagan (qedim fars), Adzarhaygan va ya Adza rhaycan (qedim e reb, yeni fars], Ahrbaykan(yeni ermeni ] sa klinde deyildiyiui, XI esr türk müal1ifi Mahrnud Kasgarinin bu OOZÜ Adzerbadgao (<1'1, ~ I j ;'I)~klinda yazdrgtm gösterir (26, 1(}'11). 0 da azer sözünü "00", baykan sözünü ise terkib hisselerine ay trtnadan va ereb cografi yasûnasr Yaqutun izahtna istinad ederek " mûhafizeedici", "saxlayicr" menasmda qabul edir (26, 11). a .Damirçizade A.BakIxanovun Aza r-Baba kan (Babakin OOu) istilahr ila raZll~mu_(26,1 2- 13 )_ Haqh olaraq akadernik N.Y.Mamn yafasi dilçilik nezeriyyasini te hrif eden dilçi1a ra q~1 çïxrr (26,13), lakin fin-uqor dilçisi A.R.Zifeldtin Azarhaycan sözûnû tayfa adr ile baglamasi fikrina qar~1 clxarkan asash dalillar getira bilmir(26, 13-14). Böyiik alim bu fikrinda taraddüd etdiyi üçün özün a haqq qazandmnaq maqsadi i1a yazlr: « "Aza rbaycao"· .. .~klinda ta~akkül etrni~ va böyük bir arazini, hu arazidaki dövlati, sonralar isa hu a razidaki ahalinin müayyan asas sakinlarini bildiran bir ad kimi i$lanmi~ sözün bela müxtelif çalarhqda va mürakk ab qurulu~ fonnal~masl, albetta, sonrakl hadisadi r(2 6, 14). Çox qaribadir ki, böyük alim Azerbaycan
ft.
21
20
kim i ata~parost kahinine (maqlann basçrlan na) verila n ictima i bir le qeb kimi teqdi m etrnesi fikrini bir qeder sübhe alt ma ahr. Çox adi bir faktdir ki, araspe rest kahini va ya v .v.Çomeezeminli nin tebirince, Azarh an ate sporestliyin, daha de qiq desek, Zerdûsti liyi n yaY11dl81 bütün ölkelerda Hindistanda, lrauda, Babili standa va s. yasayrrdr. Halhazrrda mûsalmançrhgm yaytldrgr mûxtalif dilli, mûxtali f cografi er azilera rnalik ölkele rde :?eYX, axund, mo lla, afan~i va s. hu kimi ictimai leqebli din xadimleri yasaytr- BIZ islam d ûnyasr, müsalman ëlke si dedikde, heç de milli mansub iyyeti deyil. dini monsubiyyeti basa düsürük. Sadece olaraq, «Azarbay can» sözünda odla bagh mena versa, hu., Zerdûstilikden çox-çox avvalki d övrlarla baghdrr. Bali, hu od totemdir, tanndtr, lakin hanst bir qebileninse, hans t bir tayfamnsa tarndigr, etiqad etdiyi tarmdtr va sûbhesiz, etnonim menselidit. Çûnki hu odun arxasmda bütöv bir tayfa, bûtöv bir etnik qrup durur, Fikrim izi daqiq deyek. Azar-e od» demekdir. «Od» istq, qtzgmhq, istilik e lametidir, «Od-mûqeddes ruhd ur. Bu söz ÖZ mûsteqil menasmda hu gün de dilimizde Y~Ylr: QtzdJnnlpnlJ· ca.nunda sssr var, azarJamJp m. Azar «xesta lik sözünûn sinonimidir. Aza r türk rnanseli sözdür. Azar eyni zamanda «heraret», «istilik», qizd trma sêzlerinin sinonimidir, «od» demekdir. M.Seyidov «X rzrr» sözünün menseyini böyük hir müva ffeqiyyetle açrmsdrr va göstermisdir ki, X IZIf türk ma~li dir, özü da 6rab Xlzm ndan çox-çox qadimdir (70, 102;104 ;193).GÖrkamli alim marasim mahmsmdan nümuna geti rir : XIZIT,XlZlr, XIZ gatir Var daradan ad ga tir... M.Seyidov X IZ sözü nûn «ad»), «istilik», «qüvva », «qlzmaq», ( qIZl~maq» man alannda tiirk di1larinda i~le nd iyini gösteri r (70, 106- 107).
Ma lurn mesaledir ki, xnllqrzJ/x az va s. terkibl er eyni sözûn fonetik variantlan dtr. Te essûfle qeyd ediri k ki, türkd illi qebil elerin çox uzaq dövrlarda Azerbaycanda yasad rgim qedim yunan, e reb, giircü va ermen i menbeleri tesdiq etseler de, bu gü ne qed er lazum elmi arasdrrmalar apartlmarmsdtr. Xezer tayfalanmn türkdilli olmalan da arnq malum
meseledir.
l.Bliyev
yazu:
«Iran
yaylasmm
qerb
eyalerle rinde meskunlasm rs qadi m tayfalar va tayfa ittifaqlan - utiler, lullubeyler, kassitlar, turukl ar (tûrkler v .Aslanov). mehrenseler (e.a. III-II minillikle r) baqqmda az bilirik» (6, 168). Demali.türkdill itayfalar e.a.lII-11 mini1Iiklarda Aze rbaycan va ona qon~u ölka larda meskunlasrmsdrr. Bir halda ki, XlZ türk mensoli terkibdir, qlZ1/az tarkiblerinin fonetik variantrdrr, onda asag rdakr paralellere ehti yac vardrr. I . zijd evezla nmesi dilimiz üçûn xarakterikdir. Xrz/xïd 2. Sözün evvalinde k, x, h samitlerini n diismesi de dialekt va sivalerimiz ûçün xarakterikdir; QrzJl x rd IhzJhd 3. IJ/o evezlenmesi de dialekt va sivalarimiz üçün xarakterikdir: rzJhdJ/od 4. kJ/x, k/Ih, kllq evezle nmesi da xarakterikdir: xtz/kiz/qiz 5. alla evezlenmasi da xamktffikdir : xazJlxaz:, xazJ/qazllkas. 6. zJls avazlanmasi da xarakterikd ir: xazJIx"",Ihs!/kazJIq az
7. x, k, q samitlarinin d~ asi da xarakt erikdir: ast/az Tadqiqatçtlardan F.Zeynalov az sözünû xalq ach kimi ta qdim edir (85,39). xe v /quz tarkiblari arasmda etimoloj i uygu nluq gö ra n T. Haclyev UAzarbaycan sözûnü hatta az
22
23
etn onimi ile elaq alendirmek olar" (37,26-27) qenaetina
dilde damsmasi tasdiq olunur. Elam dilinin türk-monqol dill en ile yaxmhgrm nezera alsaq, kas-pi va kas-sit arasmda leksik va etnonimik genezi s uygunlugunu görmek olar (30, 12 1- 126) Bger kas dili clarn dilins qohum olrnussa, onda kas dili de aqlyutinativ dil olmus, isim va fel kökle ri (6,77) deyismemisdir. Bunun ûzerine M.Seyidovun XIZ terkibi ile a laqedar ted qiqatlanm gelsek, onda kas terkibinin türk meneeli (Azerbaycan) oldugu daha da aydmlasar. Diger terefden, i.aliyev gösterir ki, Midiya tayfalartnm etnogenezinda kas elementi mühüm rol oynanusdtr va onun asagrda verilen sözlerin elam-kas mensali oldugunu göstermesi, Azerbaycan dilinde indi de bele sözlarin islendiyi qenaetine gelmesi çox maraqhdir (6,77). Hemin sözleri paralel sekilde veririk: Elam-kas dillorinde Azarbaycan ditinde
gelir.
Olbeue, az terkib i ka//kassit, kissi, ki~. koseler . tayfalarmm adidtr. Sözün evveli nde k, q. X, h samitlerinin dûsmesi [mes. Hesabeli-Bsabeli va s.) va e-z evezlanmesi dilimiz ûçûn tarixen xarakterik olmusdur. Kas terkibinin asagrdakr sekilda deyismesine sübha ola bilmez: kas/lkazl/; kazllaz. Demeli, az etnonim menselidir va kas tayfa adi i19 baghdir. Xezer va Qafqaz toponimlerinin etimoloji menseyini açan 8.Damirçizada har iki toponimin qasl/xaz tayfast i19 elaqedar oldugunu elmi dalillerle sübut etmisdi r (26,30-36). Çox teessûf ki, böyük alim Azerbaycan sözünün etimoloji izahma bu sekilde yanasmarms va OOllO terkibindeki az etnonimini görmemisdir. Digar tsdqiqatçilar ise az terkibiniu etnonim menseli oldugunu tesevvûr etmekle kifayetlenmisler. Halb uki Böyük Qafqaz deyil, ham de Kiçik Qafqaz stra dagjan. Xezer danizi, Qizhq dagr, Qas dag, K~ kendi kimi topcnim va oykonimler, Gürcüstan erazisindeki Kaspi, Xozapini gêlû, Ksapi çayr, Kazbeq kimi hidronim, oykonim, toponimler Azarbaycanda va ona qon~u ölkelerde genis yayiltms.çox böyük herbisiyasi qûdrete, sayea ûstûnlü ye, yûksek medeniyyete malik olan bir tayfanm adr ile baghdir. Bu tayfa qasll kas tayfast olmusdur. Bu tayfa Kassutassur-babil menbeleriude), Kassuxaytnuziya menbelerinde), kassit, koose, kissi, kaspi , xezar adi ile menbelorde xatrrlanrmsdtr. Kaspi antropoloji tipinin türkdilli azerbaycanhlann fiziki tipine uygun gelmesi, Azerbaycanm qedim ehalisinin nesli olma st müayyan edi1mi"Jir(43). tM.Dyakonov göstarir ki, Kaspilar qadim Elam ölkasinda y,*ayan kassitlera uygun galir; bu etnonimlarin ilk dementi (kas) iJe yan3§1 kassitlerin elam diline qohum
mesa
mese
~ak
u~aq
at1a ata !rulu( q) qoduq Olbette. bele paralellori sumer-Azerbaycan ( 37,32), sum er-türk (72,.228-245 ; 57,5-24). dillarinde vermislar va bu dillerin leksik yaxmhgmt göstermisler. Bûtûn bunlar gösterir ki, kas tayfalan çox qedim tar ixe malik olub, sumer, assur, xet, hiirrit, babil medeniyyetina tesir göatermis va bu qedim xalqlann medeniyyetlerinden behrelenmisdir. Kas sumer dillen arasmdakt leksik yaxmhq çox teb ii sekilds olmusdur. Kaslar e.e. XVIII (1740 -1164) esrde 576 i1 Kas-babil döv leti yaratrms (6,155), Babilistam idare etmisler. Sübhesiz ki, kas va sumer dlllari bu amfada daha çox qaIl1hqh tasÎr naticesinde zanginle~i~ir. Nahayat, kas tayfalannm çox qadim dövrlerdan b~layaraq Qafqazdan va Oria Asiyadan qarba, canub-
è
25
qerbe ha rakst etdiyini uezere alsaq, onda hu tayfamn nece genis yayrldrgmr aydm görerik. Biza bele gelir lei. As iya sözünde de az terki bi vard rr, Bu tar kib XlZ tarkibi kimi odla, gûnesle, istilik la
elaqedardtr. Sadece claraq, Asiya "Gûndogan" demekdir. Kas tayfalan na verilen adda da bu heqiqet özünü gösterir; Kaslar. yeni gûndoganda yasayanlar va ya gûndogandan galanier Assur dilinde asu «~rq)~ menastnda islenir ( 10,427) l.Bliyev Asiya sözünûn xûrrit menseli asu, asau SÖZÜDdan emele galdiyi ni göstarir (6,64). Bir sêzla, bansi varia ntda olursa-o lsun, aso «isrq. «gû ne s» demekdir. j~lq. a;lq sözlerin in as/lis variantlarmdan sêz, saz, ozan sözla rinin kas/las variantlanndan törendiyini te sevvûr etmak çeti n deyildir. Odl a, ocaqla bagh olan meiset e syasr qazan da kas terkiblidir. (Büfiin bu sözJaros ulu bsbslsrtnnzm ode; i~/ga, güna~ tspmmesuun izleti vsrdir : V.A.). Belelikle, kas terkibinin asagrdakr fonetik varia ntlarda deyisdiyini göstera bilerik: Kasllkaz; ka~lke~lKi!; Qosl/xozJlbaz; qasl/qaf; xasllbas; asl/az Tari xen kas sözü etnonim kimi islendikde ~gldakl se kilçileri qab ul etmisdir. Kas Kas-(s)it (cem se kilçisidir) Kas-pi (cem sekilçisidir) Kas-axl/Qaz-ax [cem sekilçisidir} (cam sekilçisidir} Kis -(s)i Kas-p(beq) (cam !Okilçisidir) Kos-(s)e (cam !Okilçisidir) Kas-pi-(an)a (cam !Okilçisidir) X 9z~er (cam $akilçisi va ya ar sözü) Azer terkibina ge ldikda ar sözünü $akil çi kimi qabul etsek. (wdlar». « i~t ql ar» manasmda il,)landiyini görerik.
Yaxud ar terkibi nin türk dillari nde «igid», döyüsçi», «ilnhi» manalanm esas gör ûrsek, onda Azer müqeddes od demekdir, Baycan terkibini iki hissaye aymnaq olar: Bay, cao Bay sözü bu gün de dialekt va sivelerimizde islenir. Adatan Kisliter deyirler: Bui bsytstut; biri vsylsmr. Bay sözû «var», «döv let», «bol» manalannda islenir. Biza hele ga lir ki, boyat va ya boy teyfalannm ad mda bemin terkib istirak edir. GöriinÛT ki, hemin tayfalar me hsuldarh q ilahesine taprmb, ÖZ onqonu ila adlamblar. Buuu Azerbaycan erazisinda genis yayrlrms Baydarh, Bayda r bulaq, Boyat, Bayan, Bayli mahlasi va s. bu kimi toponim lar tasdîq edir. Demeli, bay sözünün nüvasinda etnonimik mensubiyyet durur. Cao sözünün fonetik variann kan sözûdûr. Can Azarbaycan dilinda baden, yer, mekan manasmda islenir, türk menselidit. "Csmmds cao var boto ": Göründüyü kimi, Azetbaycan sözünün bûtûn terki bleri tûrk rnenseli olub, " Mûqeddes od la dolu yurd"( mekan, yer; ölke deme kdir). Bu sözûn menseyi islam, zardilstilik dêvrlerinden daha e vvallere aid olub, ÖZ ad tru Asiya, Azerbayca n, Q afqaz toponimlerinda abedilesdiran kas tayfalan ile elaqedardrr. Bu mûqeddes torpagm Odlar yu rdu adlanmasma sebeb kas. boy tayfalart nm istga, gûnese, Aya, ulduza, oda tapmmalan o lrnus, totem, onqo n tayfa, tayfa b~IS I, ctiqad xadim lerinin admda, nehayet hu etiqadm dogma vetani - qed im Odlar Yurdu Azarbaycan m admda yasarmsdrr.
••••••••
I
26
27
~aK i Seki qedim rarixe ma likdir. Omm adr Strabon, Klavdi Ptolomey, Böyûk Plini, Yuli Solin, V-VI esrlarin ermeni tarixçilerinden Movses Xorenatsi, XII e srin alban tarixçisi Musa Kalankayt uqlu terefinden xanrlanrrusdir. illar keçdikca bu qedim sehe rin öyrenilmesine maraq artrms, tarixi daliller bir çox allmin tedqiqat menbeyino çevril misdir. Qafqaz Albaniyasun öyrenen har hansi bir
tarixçi Sekini iqtisadi, ictimai-siyasi va hcbelo strateji ehemiyyeti
clan
inzib ati
Piotrovski, i. R. Pdru~vskinin
ma rkaz
kim i
eserlerinde
tar umtsdtr.
bunu aydm
görmek olur. L.S.Bretan itski va B.V.Veymamm IV-XVIII
osrlorde Azerbayc an incesenetine dair kitabmda (22), S.QaZlyevin (50), akad. M.A.Useyinovu n (77) eserle r inde, bir çox diger sanbalh monoqrafiyalarda (39 ;81) Sekinin etnoqrafiyasi, bu salterin Serqin görka mli madani merkezlerinden biri olma st ÖZ eksini tapnusdrr. Bûtûn tarixi manbela rde oldugu kirni,S .M .Mo llazadanin «Azerbaycanm simal rayonlan mn topo nomiyas t» mo noqra fiyas i va Mfsruaytlovun son maraqh tedqiqat eseri olan «Seki» kitabmda da Seki qedim menbelerda adr çakilan va orta earlarde böyiik inzibati merkez olan sëhar kimi teqdim edilmisdir. «Seki» sêzünûn etimoloji menseyi haqqmda esash tedqiqat marhum alimimiz a .Damirçizadaya mexsusdur. haqqmda verd iyi qiymetli Z.M.Bunyadovun Saki melumatlan da (23 ) bu na elave etmak olar. S. M.Mo llazada haqqmda dam~l l an a sa rinda (60 ,25-26;29) 1 ~33)4) asarind a A. A.Baklxano v, A.Yanovski. V.Bm101d, V.Minorski, S.T.Yeremyan, A.Mammadov, K. V.Trever va b~qalanm n ~aki Ha bagh fikirla rini verir, dalIa daqiq desak. Z. M.Bunyadov va a .Damirçizad anin fikirlanni tasdiq ediT.
Bu setirlerin m ûe llifi de Sa ki toponimin in me nseyini Sak tayfastnm adt ila baglayir, laki n S.N. Muravyovun ~agldakl fikirlerini bir daha xat rrlatmaq istayirik. On uo fikrince, Seki sözü evvelce LLAKA ( ssaka)~OL ÎKA (osika) sakli nde yaz tlmrsdir. A.E. Krunski bunun bazirki Saki oldugunu tak lif etmisdir. Bizim fikrimizce. birinci Y3.Zlh~, ya ni L~AKA Sa ki sözü nü n Sak mensail i o ldugunu fonetik va leksik baxrmdan dalia aydm ifada edir. O LÎKA sözüne gal dikda ise, bu meqarnda i sa sinin E sa si ile yaxm artikulyas iyaya rnalik olmasma diqqe t yeti rmek lazrmdtr. Be lke de, yadelli mü allif buna göre, sözün deqi q Y3ZJ1 I~tD a sûbhe etdiyindan o nu iki sek ilde L}:A KA va OLtKA formalannda yaztmsdrrfö I ,13 7). Aderen, te dqiqatçtlar Sak tayfalamm sim aldan galen tayfalar kimi qiymetlendirirlar (40,4). Lakin bu meseleye bir qadar soma toxunmcgr laztm bilirik. *
NUXA Se ki seheri I84O-cl il islah atr naticesiude rasmi senedlere Nuxa ad . ila daxil olmusdur. Lakin bu, heç da 0 ·Xalq arasmda ~ki sözünün yaranmasr barede efsa nete r, revayet va rnülahiaeler de vardrr ki, onlan xaurlamaq elmi baxrmdan olmasa da, maraq dogurmaya bilmir. Bfsaney a göre Nuhun tufam zamaru bu e razi suya qe rq olm us, daalara çeki lmis ehali indiki sehenn iki muxte lif sa mtinda yer lesmisdir. Nuha inananlar öz yeni mekanlanm Nuha edlandrrrms. S uha ~kk gi:'ttiran ~akkaka lar yurd-yuvalannl $akki
$a kinin yerl a~iyi cogra fi qurulu~la bag h da ~aharin OOml izah wan re .... ayatlar var. Bu ravayatl ara göra $i:'t ki daglann I:lteyinda, bir növ sa kisinda sahndl~ma göre ona «Saki}) adl .... eri lmi ~ir. « ~~- ku» ifadasi da buna ballZi:'trdir. Bda ki, hamin ifada /IAhl rngm ela yi» manas mdadlr. BÜlün bunlar 0 qadar da neticûya, elmi asasa uy~tln gelrnasa de , tarix üçün, galacek n8SiIlardan ötrii marnqhdlr.
2" dernek deyildir ki, «Nuxa» anlayrsmm menseyi yalmz XIX es rle baghdr r (40,3) . Soma Mjsmayrlov A.Ba klxanovun fikrin a göre adr Ptolomey terefinden Qafqaz Albaniyasmm xeritesind e qeyd editen NVRU-----).NARA-).NAyA ad h yasayrs menteqesinin «adtnm mûnasibeti va yerinin veziyyet ine g öre», «qed im tarixlerde Sirvan seherlerinden
saytlan Naxiya va Naqiyas oldugunu göstari r (40,.3). Mjsmayrlo va g öre, A.Y.Knmski de Niqamn Nuxa olmast m ûlahizesine se rik ÇIXlr.(40,3). Ptolomeyin te rtib etdiyi xeritede ise Niqa 77°2 0' uzunluq, 45°15' en dairesinde veri lmis (61, 11&) va birinci zonaya daxil edilmisdir. Birinci zona Kür-Alazan aras mdaki eraz ini ehate edir(61 ,J 32).S.N.Muravyova g öre. Ptolomeyin qeyd etdiyi Niqa va ya Naqa yerle smesina va se sle nmes ina uygun olaraq, Zino rdan va Cuqaaniden ca nub-serqde, Tibaaninin yamnda yerlesen Dzveli Anaqa (Köhne Anaqa) ile uygun gel ir (61,132). Burada bizi düsûndüran Niqa, Naqa va ya Anaqa sözûnûn etimoloji menseyidir. Ptolomeyin Qafqaz Albaniyasmm xerite si defelerle desifrovka edilse d e, onu sözün es il men asmda tam besab etrnek olm az. Bun u S.N.Muravyovun özü de gös te rilen meq alesind e etiraf edir. Niqa va ya Naqa sözünûn tam desifrovka edildiyini qe bul etsek hela, etimoloj i menseyini imkan dairesinde arasdrrmaq vaeibdir. Biza hela gelir ki, Naq a sözü kökdan va sekilçidan ibaretdir. Naq sözûn kökü, -a ise seki lçidir. Naq .-..+ m ~q sözû ila a laqedardrr. Prolomeyin Niqa va ya Naqa adlandlrdlg1 sözûn fonetik variantlan na na zar salaq: Nuxa, Noxu, Niqa, Naqa, Anaqa, ya da Baklxanovun dtX!iyi kimi, Naxiya-Nagiya (18,22 ). Onda hizirn kök ht:::sab etdiyimiz sözüo a~gu:lakl fonetik variantlarl ahmr: Niq ---tNaq --» Nax---t Nag---tNox.-..+Nux. ~ekilçi hesah etdiyimiz hissa isa hu cûr dayi~ i r; -a,-u.,-i.
29
Bizim fikrirnizce. niq---tnaq---toag---tnax---tnox--)onux tarkibi maq -e mag4muq4mug---tmux terkibi ile ey nid ir. m-en sesle rinin cxsarhgi. yaxm artikulyasiyaya malik olma lan melum meseledir. Belke de NiQu~NAQA sözûnû MiQU -MAQA ( miqa-maqa) eeklinde desifrovka etmek miimkûndûr. Bu, bar halda cehd etmeye deyen mesaledir. egar Niqa-Naqa sözûuû Miqa, Muqa sa klinde desifrovka etmek mümkûn ols a, onda mesale aydm lasar va meiurn olar ki, Niqa-e -N aqa sözü Miqa-e-M aqa sêzûnûn fonetik varianndtr, maql ar demekdir, etimoloj i mensayina göre maq tayfasr ile baghdir. Bizim sek ilç i kimi qebul etdiyi miz -a, -u, ~ i saitleri -lur/-ler sekil çisinin funksiyasmda islenilmisdir. Bele bir fikir söy lemak üçün Gürcûstanda Vakiri yaxm hgmda basqa bir Anaqa, Azerbaycanda ise Nuxa va Sultan Nuxa kim i yasa yis menteqelerinin mövcudlugu e sasdrr. Bge r Niqa-e Naqa sözûnûn etimoloji menseyi tayfa adr ile bagh olmasaydr, onda bu adda y~YI~ me nteqeleri Gür cüstand a va Azerbaycanda yaytl mazdr. B irinci si, foneti k ce hetden niq---tnaq ---tnag\\nag---)o ncx -enux tarkibinin maq-emag-e-muq-emug-ernux terkibi ile yaxmhgr son derece esas verir ki. onun etimoloji mensayini maq tayfasr ile baglayaq. ikinei e sas budur ki, Azerbaycanda mag tayfasr ile bag lJ toponim ler istenilen qederdir (26) Ûçûncû esas odur ki, maq sözü heç eür irandilli xarakter dasnm r (6,9 1). tûrkdillidir, yer li seciyyaye malikdir (6,92). D örd ûncû osas odur ki, maq OOZÜ Matäi 4madäi 4 Ämadä i ~kl inda i ~lanilmi ~ir (6,92-93). Bu da 0 demakdir ki, Nuxa sözü Nag a va ya Anaqa ~akl inda i~lane bilar va bu, tabiidir. Bt:::~inc i asa s odllf ki, «Dzve1i Anaqa» köhna, daha dogm su, Qadim Anaqa d..:makdir va Anaqa ila Amadä i ila
31
30
cyni sözdür, çûnki maq va mad ay\\am aday (26.15-38) sözlarinin eyni oldugu arnq sübut edilmisdir. Altmei esas odur ki, Qac:lim Anaqa [Dzveli Anaqa) gelme maqlar deyil, yerf maqlar demekdir, hu da maq tayfalannm Az erbaycanm simal-qerb va Gürcüstanm Serq zonalannda me skunlas masrru hir daha tesdiq edir.*
lLA X Qax topommmm izalu bar ede yaz Jiar çox CUZ I va sathidir. N.Nabiyev Qax sözünün meu sa yini bele izah edir ki, meyva quru tmaq keçmisden bari ah ali arasmda genis yay ilrmsd rr. Qax - meyva qurusu saxlanan yer demekd ir (6 2,29).
* Seki ehahsi arasmda he la- bir deqiq olmayan mûlahize vardrr ki, Seki "a Nuxa sözteriniu ad. uzun esrler boyu qo~ çekilmisdir. Guya Xuxa va Seki biri-birine çox yaxm, bitisik iki müxtelif seber olmusdur. Nuxa toponiminin meydana gelmesinde qeyri-elmi tesevv ürler VtI mülahizelerden birini xatIrlatmaq yerine düserdi.Seller zatnam schor dagrlnus.ehali yeni ya~y l ~ yerine, selderi-sudan qorxusuz dag eteklerine çekilmisdir. Sehere yeni ad veriirnisdir. Menast farsca yeni mekan, yeni YeT demekdir.Dcx un toponimi üzerinde de getecekde dayarunaq zerureti yararnr. Çün ki Kis çaym sag: sahilindeki qed im Qebristan hq yerinin -K is ke ndini Oxud ke ndi ile bulesdiren sahenin ad . Dox undur. Adlann srralanmasma fikir verek: O xun, Noxun., Do xun. Bu adlann son hecesi xun , yeni hün tayfa ad . ila qurtanr. Yaqin somadan yan farsla~~ bun tayfalan hu arazida oturaql<'l:j:ml:j: \'a indikj O xud. Do xun \'a NllXa arazisinda ya:j:aml:j:lar. avv;:,,1 buram Nog-Hiin adlandlrml:j:lar. Qrammatik a:j:llanma hu istilahl Nox un-a, sonra isc;" Noxu +ya döndarmi ~i r. Do yani , farsea iki menasmda olan do , hün sözü ila qovufUb ikinci hUn, yan i ikinci Noxunu yaratml$(llT. Az e rbaycan arazisinoo raqamla a laqadar ço:d u yer adlannm olmasl da bu millahizaya asas verk Mase le n: Birinci tala. Birinci Nuka di, fkinci Nugooi va s. Ox ut toponimine galinee, Y€lqin bu da Q+hün manasmda olub: Harada ya:j:aYlTsan? - 0 hlinda . Demali , hlin tayfalannm biri-b irila çox yax lO qon :j:u arazilerini topo nimla farqla ndi ran ad çal arlan deqiq dmi dalil olmasa da, haqi qata yaxln tahlil kimi galacak t6dqiqatlara istiqam at vem1&k baxunmdan maraq do~urmaya bilmaz.
S.M. Mollazada isa «Azerbaycanm sirnel rayonlanmn toponomiyasr» kitabmda Qax sözûnden aynca behs etmemis, öz mûnasibetini bildirmam isdir. «Sainkilo» kitab mm müallifi Qax sözünü g llrcu mansei li tayfa ad r hesa b edir, Qafqaz Albaniyas mda 26 dild e dam san tayfalan n yasadrguu va kuxi, kaxi , eri, karn tayfalarmm gûrcû tayfalan oldugunu sübut etmeye çalistr. ( 1, 167). Gürcüstanm Kaxetiya, Azarbaycamn Qaxmugal (Qax rayo nu). Qoxm uq [Saki rayonu), Qarxun {Yevlax], Qaxtlar me hle si [Vartasen rayo nu), Karaxnux {Q utqase n rayon u], Qarax das (Seki rayonu], Karxul u kandi (Cebraytl rayon u), elece de Rusiya Federasiyasmm Kaxib kendi [Dag rstan) toponimlerinin, üstalik Kax-q arxq ax va ya karax -eqarax tarkibli toponimlarin daha genis a razida yaytldigmr nezera alsaq, görarik ki, Qax toponimi tayfa adr ile baghd tr. Eyni adh tayfaya mansub o lan adam lann ham Azerbaycanda, ham Gûrcûstanda, ham de Dagrstanda yasamas r tarixler boyu tebii bir hadi se olm usdnr. Lakin «Kaxi» tayfastrun mense yi haqq mda elmi meluma tlar tamamila basqa seyl er deyir. G örkemli tarixçi, akadernik l.Oliyev «Midiya tari xi» eserinda Midiyada va onunla ha msarhad clan vi layetlerda ya~yan va qeyri-iran menseili tayfalann Pol ibi, Strabon, Ptolom.:y, Plini tarafindan xat trland lgml qeyd eda ra k 24 tayfanm ad ml çakir. On lann arasmda Kaa tayfasl cia vardir (6.102). i. aliy.:v Korbren, Karx uksi tayfalanmn kos selar);) qo~ulugunu, tayfa mün asibatla rinda midiyahlarla qo humlug unu, dagh tayfalar olduqlannt va UTTIliya gö lü atrafmda y~dl q l an m göstarir (6, 103). Göriindüyü kim i. karx tayfalan an qadim zamanlardan Mid iyada va ona q o n~u olao vilay atl arda ya~aYlrlar. $i ma li Azarbayeanda Midi ya tayfalannlO geni~ cogra fi araz ida yaYlld tgml nazara alsaq , Azarbaycanm ~i ma l -q arb
32
13
rayonlannda karx tayfalanum ad t ile bagh toponirnlerin olmast tabiidir. Halbuki S.M.Mollazada Qaxmugal va Qaxyengi loy
toponimlarini Qaxda y~yan ruugallar va yengi l~ylar (60,1 1R) kimi izah edir va hu izah at redaktora (Q. Vorosile V.i.Aslanov) maxsusdur. Blbette, hu fiki rla raztlasmaq olmaz. Çünki Qaxm uqal toponimi karx . va ~ug~a! e-
tarkiblerindan ibaretdir, bir tayfarun adr ile deyil, iki tayfanm - karx va mug tayfalanmn adr ile baghdrr. Karx sözûnûn qO-?3 samitla bitmesi teleffûza aguhq gatirdiyinden, -r sarniti düsrnûs. ekser hallarde Qax soklinde islenmisdir. Lakin karx OOZÜ Qarxun, Qarax das,
Karaxnux
sözlarinin
terkiblerinde
özünü
saxlarrus.
taleffllzû asanlassm de ye, r, x samitleri arasma - 3 saiti artmlmaqla Karax-eqarax soklinde de teleffûz edilmisdir.
Kant tayfasr ile bagh toponimlerin mug. nux, mugal terkiblori ile birlikde islenmesi maraq dogurrnaya bilmez. Bunlara tayfa birlesrnesini aks etdiran toponimler kim i baxmaq lazrmdrr. Kandar tarixen m ug tayfalan ile birlikda ycscrmslar. Bu birlik toponimik adlarda ebedilesmisdir. Ûmurntayfa dilinin meydana çtxmasrnda tayfa birlesmelerinin hellediel rolu olmusdur. Gürcüstanda Kaxetiya, Dagtstanda Kaxib adlt yasayrs menteqelerinin o lmast bir da im tesdiq edir ki. karx tayfalan qedim vaxtlardan çox genis cogrnfi eraz ida maskunIal,)mll,)lar. Kaxetiy a--) Karxetiya.Kaxib--.Karxib kimi basa dûsûlmelidir. Birin ci söz Karxt etf-iya, ikinci söz ise Karx tibllip terkiblerine aynlu- ki, -iu -et), -pi(ib va ya - ip/ qadim dillarda. bazi Qafqaz d illarinda cam l,)ak ilçisid ir (26,3 1). T.I-iaclyev Qax toponmini Kaki(a) l,) ak linda qaqa, qaga söz lari vas itasila izah etm aya çah ~lr va dö vlat b~ y l S I ad! ila baglaYlr ki,(36,34) Bu cia heç vaxt elmi asasa malik olao dalil kim i qiyma tJandirila bilmaz.
ZAQATALA Bir sira tedqiqatçtlar Zaqatala toponim ini Zaki va ya Zaxar adh bir saxsin na zamansa burada yu rd sal mast ila alaqalendirirler (57, 13-14). Zaqatalanm yas h sak inlerinin dediklarine esasen E.A.Vcydenbaum da Zaqatalam Zakirtala kimi izah etmisdir (78,39). A.Semyonov ise Zaqatala sözûnûn terkibinde tala kcmponenti oldugu ûçün onu ancaq Tala kimi qiymetlendirmis, zaka komponentini serti hesab ermisdir (69,250). Göründûyû kimi, Zaqatala sözünün toponomik rnensayi ile bcgh mûbahisaler m övcud olmusdur, deqiq fikir söylenilmemisdir, Ele bunun neticesidir ki, V.A.Nikonov Zaqatala toponiminin etimoloji menseyinin tedqiqi 11a bagh cehdleri ugursuz hesab etmisdir (63,143) S.M. Mollazada «Azerbaycanm simal rayonlanmn toponomiyasr» eserinde yuxanda sadalanan manbalara toxuumus, hetta Zaqatala toponiminin tedqiqatçtlar tere fi nden ugursuz tadqiqini na zere çarpdrrdrgr ûçün V.A.Nikonova haqq qazandrmusdrr (60,34). Lakin özü bu meseleye heç bir milnasibet bildirmamisdir. Zaqatala topo nimi iki hisseden ibaretdir: Zaqa va tala. Birinci teref Saka söziidür. Saka _ sak va -a terkibleri nden emela gelruis va saklar menasmda islanmisdir. 8.Dami rçizada de bela bir fikirda olmusdur ki, Saki, Zaqatala va s. yer ad lan qedi m tayfalar la el aqedardrr (28,44).Göründiiyii kimi, Zaqatala Zakirin talast deyil, sak tayfalannm talas ldlr.
35
Fonetik cehetde n de Saka {saklar} sozun un deyisdirilib Zakir, Zahir seklina salmmasmm ise heç b ir ehem iyyeti yoxdur.*
BA LA Ka N Bal ake n toponimi de tedqiqatçtlann maragma sebeb olmusdur. V.F. Minorski yaztrdr ki, Zaqatala dairasinin Balaken kend i qedim Baylak an va ya Beyleqan ile eyni ada malikdir. - akan ise iran mensali, yer menast bildiren
sekilçidir (59,33). S.M.Mollazada V.F. Minorskinin fikri ile raztlasrmr va Balaken toponiminin Qelakan menasmda Q ilyandan gelmis qel tayfalan ila elaqedar olmast fikrins sübhe etdiyini göstarir. Nehayet, tedqiqatçr hu toponimin Balakend oldugunu sübut etmeye çahsrr (60,30-3 1). Laki n bir srra toponimla r kimi Balakan toponimi da tayfa adt ile baghdrr. Balaken toponimi tayfa birlesm esini aks etdi rir. Biza bele gelir ki, Balaken sözû manseyine göra Bay va leq tayfalen ila bagh dir, -en ise - an kimi cem sekilçisidir. Fikrimizi sübuta yetirmek üçün B alake n, ~ al akan çay va Bal akal dag topcnimle rina nezer salaq. (star y~yt~ menteqe sinin, iste rse d e he min eraziden axan
*
lkinci bir mülahizeni de esas kimi götürrnek olar. Zaqatalamn e trafmda yerle sen va Ta la komponent i ile elaqeda r ka nd adJann a nezer salaq. Tal a, Birinci Tela, Orta Tala . Ildnci Tala, Kor Tala (yeq in Oor tala - v.l.Aslanov) toponimlarina fikir verek. Tala sözünün önünda dayanan bütün sözler kendleri biri-birindan aymnaq, farqlandirmak üçün ~ladibni~Îr. Bela olao halda, Zaqatala toponimi de b.t prinsÎpa göra formala~ml~ yerlÎ ahalinin lahcesinda Yeka(ooyük) sözûnûn yaka $<Jklinda i~ladil masi Zaqa komponentinin fo rmala~masl üçün a sas olm ~ur. Tarixan atr afdakl Ta la kandla rina nÎsootan qooÎm ZaqataIanm erazÎsi va aha lisi böyük va çox o lmu~ bela likla Vakat ala mtJonasmda i ~l adilm i ~ Îr. y ... Z sas avazlanmasi prosesinda Yakatala. Zaqatala kimÎ fonnaI~I~IT.
çaytn adt eyni dir. Bu eynilik fone tik cehetden de öz ünû gös~a~r: ~akin da gm adr - an//--an sekilçisi ile yox, - al 9akl~ çl SI 119 . qurtarrmsdrr va bu toponim Balaken dag
saklinde deyil, Balakal dag seklinded ir. Balakal dag va Bal ake n sözle ri eyni mensall olduqlan
ûçûn Balaken
toponirnini Bala va kend sêzlerinden ibarat mûrakkeb ad kimi qiymetlendirmek o lmaz. Bl ben e, Ba laken toponimi nin
leq _ta~falan ila alaqadar olmasun inkar etmak de dogru deYl~dlT, çün ki bu sözün leksik terkibinde leq sözû lak sek li nda özünü aydmca göstarm ekdedi r.
Strabcn qellerl e birlikde leqIarin da Qafqaz daglarmda birlikda yasadrqlanm göstermisdir. Urartu manbalarinda adt çekilen Iiklar da bemin leqlerdir. Leki, Lekit va basqa toponimler de Ieqlerin adr ile baghdrr. Bu etnonim Dag.standa yasayan laklann admda öz ünü aks etdirmisdi r (6, 104-1 05). Göründüyü kimi, leq sözü Azerbaycanda m üxtelif ~~Y I ~
menteqelerinin adrm bildirarak basqa dillerin tasiri
de müxtalif cam sekilçileri qebul etmisdir.
I. 2. 3. 4.
Lak-i- (lak-lar) Lek-it-tlek-Ier] Balakan-Ba-Iak-an-(Ba-lak-Iar) Balakal-Ba-lak-al (Ba-lak-lar)
-i sekilçisi Seki sözûnde, - al sekilçisi rse ruugal sözünde cem sakilçisi kimi islenmisdir, yam sak-lar va mu g-l ar. -it va ya - an(-an) form antl annm cam sekilçileri oldug., isa dilçilikda malum masaladir (60,159). 0 da aydmd lf kt, -il §akilçisi lürk dill a rin a.- an $3kiçisi isa iran dillarina ma xsusdur (26.38). Balabm toponiminin b irinci tarkibi Ba oomna galdikda isa IX-XIV eSf manba larinde adl çakil an Beylaq an toponimini xatrrlamaq laz lmdlT. Y.F. Minorski Balaka n va Beylaq an toponiml arini eyni ad kim i tasavvür
36
etmekde yarulmarmsdtr (59,33 ). Simali Azerbaycanda yasayan türkdilli tayfalann böyük ekseriyyeti boyllbayllbay terkibli adl ara malikdir (85, 95). I. Bcyat 11 Bayat 2 .Baybu~rBaybura
3. Bayburth 4. Bayandur
5. Baydil ll Beydilli 6. Baydurul. Göründiiyû kim i, Balaken sözünün birinci tarkibi olan Bay sözû nûn -y samÎti dûsmû sdür. Bun a sabab ise -y sasinin yanm sam it olmas t va - y, -I samitlarinin birlikde islendikde teleffiize agirhq getirmesi dir. Belalikla, Balaken toponimi etimoloji menseyine göre Bay va leq tayfalan 119 baghdïr, boyllbayllbay va leq/llaklann y~YI~ yeri demekdir. Balaken OOZÜ asagrdaki tarixi fonetik hallart keçirmisdir: Bey -laq-an, Bay-lak-an, Ba-lak-au, Ba-lak-an.*
* Balakan toponiminin Lak. beylerinin mekani Bey-lak-an (an mekamn qisaldilrrus fo rmeer kimi tesadûf edilir] kimi va diger izahermelere de tesad üf edilir. Yen gelmisken Ba lakan topo niminin meeseyt Ha begh dil materiallannm hemin zonada. isledilmesini bilmak maraq ëogura bilar. llisu lahcasinOO B elaken sëzü usaqtann düzeltdikleri nehre menasmda i~ lanir. Usaqla r keçmisde yaz ~I söyûd va ya cöke çubugun u kesib onun qabigma biçagm nnacegrm vura-vura hela oxuyurlarrms: Bela kan belden ÇIX, Stynhb qmdan ÇIX. Sryn hb çtxan qabrgm bir basma hemin çubuqdan balaca çüy ke serlermis, çüyü d airevi çixanlmis qebrgin bir ucuna keçirib içine bir q a~lq su töküb çalxa layarl anl1l~_ Yag düyürcüklari ernale gelande onu içerlermi~ _
Me rasim xarakterli bu u~q oyun unda i~ladil en balaka n sözünün Balakan topon imi ile na dal'9OOda e laqasi olmasl ga lacek ladqiqatlarda müeyyan bir sirri açrna~ körnak ede biler.
37
V ARTASEN Vartasen haqqmda tarixi melumat yox de recesindedi r. Va nasen sözünün Hi nd-Îran menseli vard(giil) va senfkend) sözlerinden yarandrgim, "gûllü kond, " giil1ük" menasmda isle ndeyini söylayirlar ( 11,410). f S.N.Muravyov ise Vanasen toponiminin ermenice «gûllû kond» menasmda islenmesini va hu saki lda izah edi lmesini en yaxsr variant hesab edir, yunan variantr o lan Barouê a [Baruda va ya Baruka] sözünda iran {avesta} ma nseil i vareöa (gü1) mafbumunun giz landiyini söylayir(61, 137). E1a bemin meqales inda S.N.Muravyov variasen toponim indeki-vart elementini Dagrstan xalqlan nm dilinde islenen -Va(rd)z (61,137 npHM.41) OOZÜ ile baglayaraq, yunanca verilm is Varcognall Varogca söz lerini fonetik terk ibine göre Vertesen kim i oxumagr dûrûst hesab edir va Vartasen toponimini etimologiyasma göra Ermenistandakr Varutha va Gûrcûstan (Kolxida) seheri Var(d)UHIe 11a eyni mensall seyrr. v ertesen sözüoün hind-iran mensa ll olub «gû llû ke nd» menasm da islen diyi ni söy1amak hele elmi sübu t deyil dir. Yartasen sêzûnûn ermeni dilinde de hamin manada isienmesi eyni fonetik tarkibli sözün bir neça dilde oxsar menada islenmesindan basqa bir sey deyild ir, Dagrstan xalqlannm dilinde isa Va(rd)z sözü <
38 39
Bunu sûbut etrnek lazrmdrr. * Bu sa tirle rin mûellifi de, basqa tedqiqatçrlar kim i Vartasen sêzûnün Vart va fen sözlarindan ibaret oldugun u ze nn edir, -a ise cem sekilçisidir. Bu toponimin etimo loji menseyini arasdtrmaq ûçûn asagrdakr mûqayise va paralelleri apannaq vacibdir. Azarbaycan e razisindeki bir stra topon imle r men soca eynidir, lakin müxtalif xalqlann dilletinde ielen e n se kilçileri qabul etmisdir, Bu menada Berde, Mardakan, Vardanh, Mardakert, Vanasen eyni menselidir. Hem in toponimleri kök va sekilçilerine ayrrsaq, bda bir me nze re almart Berd-e.Merd-e-kan, Mard -a-kert,Yen-a-sen,Vardan-h. Hamin toponimla rin kókü Bard, merd, mud, vart, yard sözlarindan ibaret olub, fonetik deyisikliye ugrarmsdrr. M_b. m-v. a'-e, t-d evezlenme leri getm isdir. Onlartn har biri - aJ/-9 cam se kilçisini, Vardan sözii ise - an cam se kiçisini qebul etmisdir. Berde toponimindan basqa, yerda qalan bürün topon imler -kan, -kert, -.;;en.-1I kimi mek an bildiran iran, ermeni , Azarbaycan {tûrk) mensoli sekilç ile re malikdir. Bger bu toponimlar «gûllû yen menasim ifada etse ydi, -al-a. -an cem sekilçilerina ehtiyac clm azdr. Üsta lik mekan bildirart sekilçilerin bu toponimlere qosulmasr hemin yerlerde hansr bitkinin yetisdirilme sinde n daha çox, hamin yerle rde kimlarin yasamasr ile elaqed ardrr, Bu menada Mardakan toponimini (13) orada vaxtile maskunl
*
cûmleden M.Q.Aslanov va E.A.Paxomov (65) öz fikirlarini qeti sek ilde esaslandtra bilmesel e r de, düzgûn mövqe tutm uslar. l.Bliyev mard tayfalan ru qeyn -tran men seli Midiya tay falan srras ma m il etmisd ir, ham da elave olaraq gös term isdir ki, onlan n çcx böyük e kseriyy eti qeyri-iran dilli tayfalar olmus, bit- birinden aralt müxtal if e razile rda indiki Ermenistanda, Xezer danizi sahillerinde, Orta Asiyada va basqa yerlorde yasarmslar (6, 104- 105). i.aliyev Ermenistandakr Mardastan, Mardali, Mardpetakan toponimlarini n mard tayfalan ila elaqedar oldugunu göstermisdir (6,105). Yuxa n dakr m ûqayise va paralellara esasen qati se kilde söylemek Iazundt r ki, Vartasen toponimi Berde, Vardan h, Merdekan, Mardakert toponimle ri ile eyni mensal idir va Midiya tayfalan ndan ohm mard tayfasr ile a laqedardrr. S.N.Muravyovun Barovêa (BarudallBaruka) sözünün Vartasen kim i oxunmastm düzgün hesab etmesi fikri ile de razrlasrmnq. Çü nki kök va se kilçiya ayrtldrqda bu söz Barud+a!IBaruk +a sekti nde olur va fonetik terkibca Berde toponimina dah a cox yax mdir. Barovêa (BarudallBaruka) sözünda mak an bildiran -kan.-kert. -~n.-b sekilçile rinin islenmeme si de bunu bir daha tesdiq edir. -Merd, -mard, -vart, -verd, -Berd elem entli toponimlerin genis yayrlmasi bir daha sübut edir ki, mard tayfalan tekce Cenubi Azerbaycanda deyil, ham de Simall Azarbaycanda tarix an maskunl~ml~ , öz adtnl toponimlarda ebad ila ~dinn j~ir. ·
Varta ~~ndtl ermanil~rin ya~masl fakt! mübahis~l idir. B~ I~ olan
halda, n~C8 o[a bilar Id, Varta~n toponimi enn~ni dil vahidlarinin çul~ala~a slndan yaransln? GÖIÜnür, is lamiyy~t i qabul etmayan udinlar S.N.Muravyovun fikrini asil heqiqetda n ba~qa istiqamata yöneltrni~l a r, Söz ox~arh~1 h.:ç dG toponimin izahl üçün bütiin hallama istinad, fakt, vasita ola bilmaz.
• Belelikle, bela bir neticGye gGlmok olar. Vartll~(,"D toponirni Barde va $en, $in söz\arinin birl a~mesindan meydana galib, bardalilerin ya~aYI~ yeri m~masml da ~l Y l r. GörunÜT lei, Barda, daglldlqdan sonra bu, araziya köçen!orin verdiyi addlf. $in istilahl AZ0rbaycanm gärkamli toponimçi alimi Baharhmn izahma göro qedim el qaynaqlannda kond ya~YI~ yeri mana sJnI da ~ lm l~l r.
ft
"I
n r e s t t,
~6Ki-QAX-ZAQA TALA-BALAK6N-
OUTOASEN Qutq ase n toponimin in etimoloji men sayi haqqmd a heç bir e1mi melumata rast ga lmirik. Ancaq hu toponim haqqmda deqiq fikir söylemek mümkünd ür. Q utqasen SÖZÜ müra kkeb SÖZ olub, Qut-tqasf-sen terki blarinden ibaratdir. 0 , quti, qus va qas tayfalan ila elaqedardrr. Göri indüyii kimi, Qutqasen söz ilnda Quti sözünün -i saiti d ûsmûs, q asllq~ sözûnün si/fr samiti -~n sözünün ~ samiti ila qosalasrrus, teleffiiz zamam agrrhq ema le getirdiyi ûçûn düsmûsdûr. Qut i tayfalan nm bu gün etnik qrup hahnda Qutqasen rayonunun Nic ke udinde y~adlgl va hu erazide Qus kandinin m övcudlugu hartu ya malumdur. Tarixi manbalara göre, e.a. XIII es rde Babilistam a le keçi rib, 125 il orad a hakimi yyet sûrmûs Qut i tayfalan Babilistanda hakim mövqdarini itirdikden sonra Kûrdûstana, iran Azarbaycanma qayttrms, tedricle lullubeylar terefinden stx tsdml dtqlan üçün simal-se rq istiqamatinde yay rlmrslar (6,15 3-154-155-156). Quti va qus tayfalannm Simall Azerbaycanda e.e . n mini llikde yayt lmas uu nezere alsaq, Qutqasen topon iminin 4000 (dörd min) yasr oldu gunu görerik. Ma raqh cehet oom ki, bu topo nirn de bir sira topouimler kimi tayfa birl e smesini ifada edir; Dal13 dogrusu, 0 , Quti va qu~ ta yfalanmn ya§adJgl yer menusim dasrytr.
VARTASEN-QUTQA~ENBÖLG6S1N8 DAXiL OLAN BiR SIRA TOPONiML8RiN ETi MOLOJi izAHI ,
Kis (Saki rayonu) Ki-? haqqmda Strabon , Böyük Plini, Yuli Soliu, V- VI esrle rin ermen i tarixçisi Movses Xorenatsi malumat verm is, VII esr alban tarixçisi Musa Kalank aytu qlu b.e. -nin 70-ci illeri nde bas verm is hadisel erle e laqed ar olaraq Kis kand inin adrm çekmisdir (42,6-7). Kis toponirni bir çox tedqiqatçrlarm maragma se beb olmusdur. S.M.Mollazada Kis toponimini Quba dialektinde ke~Jki~ sözl arinin fel kimi islenmesi va « axfmaq]», «iki dag arasmda yerle sib, ortasmda su axan ye m menasim vennasi ile, Berdeda, Mingaç evirda «Kesqal», SekiQutqasen zonasmda «Kesge l» sözle rinin «SU», «kiçik arx. menasrm ifade etmesi ile izah etmeye çahsrms, Ki~ toponiminin su ile bagh men a ifade etdiy ini söyla mlsdir . 0 gösterdiyine g öra, qedim türk yazth menbel erinda Kis sözü yoxdur.(60, 170). Q . Voro ~il Ki~ toponimini Avesta söz ü olan «kac sela baglayrr, «qurbanlan n bisirildiyi va m üqedd es odun oldugu yer» menasmda islendiyini gösterir (80, 198). Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasmda da Kis sözûnûn etimoloji menseyi barede f ikir deyilmemisdir (12,414). Halbuki Ki~ tayfa me nsel i topon im olub, qa s tayfalan ile elaqedardtr. Kast/qas tayfalan Ass ur-Babil manbelerinde kassu [K3WWY]. Nuziya menhel erinde isa kassupai [xaururyxaç ] adlanrmsd tr (6,78-79). i.aliyev haqh olaraq kosselarllkissilari esil q asllkas tayfalan hesab edir, qedim mûelliflerin kaspi adl and irdrqlan
43
tayfalann kosseler ëkassilerle qobum olmalan qe naetine ge lir (6, 79) Qasllka s tayfalanmn bas allalu Kassu adlamrdr va Kassunun arvadt Kassitu idi (6,80). Vena aked.l.Bliyev haqh olaraq, kasllqas tayfalanntn öz allahttu kassu ( K~~u) adlandrrmas ma istinad edere k gösterir ki, sözûn kökü kili (ka» I-d1T ve basqa tayfa lann qaslara verdiyi ad deyil , kasl/qas tayfalan nm özle rinin öalerine verdikten addrr (6.80). Müallif fikrini esaslandrraraq göste rir ki, assurlar öz allahma Assur (A~ur). xûrritle r Ijürri [xûrri), Amorele r Amurru adnu verdiklori halda, heç sûbhesiz ki, kaslar da öz allalum ka"u Ik"»u 1adlandrrmah idi ler (6, 80). Dernel t. Kis toponimi «su» me fhumu ile bagh ifade olmaytb, Q. Voro~i1in ded iyi kimi, heç de «Avestaaya mexsus SÖZ dey ildir. agar «Avestaeda hela söz varsa, hu. sadece olaraq, kas tayfa adet-eneelerinin «Avcstasya tesiri ile alaqedardrr. Qadim sume rlerda Kis adh YêL?3Yl ~ menteqe sinin olmast da ka sllqas tayfa lanmn Mesopotamiyada 576 i1 {b.e.e. 1740-1164-cü iIla r) üçûncü Bab il sûlalas i adr altmda hak imiyyetde olmalan ila alaqedardrr (6,l64-- 165). By na fikrim iza ayani sûbutdu r ki, kas çarlan b.e.e. XV-XIV esrleredek özla rini Kassu va Babil ölk alarinin çan adlandmrdilar (6,166) va rasrui se ned lerde de bda idi. Kasllqas tayfalanmn adr ile bagh toponimle r çoxdur. Bu barede geuis suretde damsrcagrq. Ki~ toponirni kasllqas tayfasi ile e laqedardrr. Strabonun kaspilerin Albaniyada yasadtgrm göstermesi fakn bir daim sübut eàiT ki. kas tayfalan en qedim dövrlardan ~i m al i AzaTbayc3nda maskunl~ml~lr. " • KHllL Bela bir ~eVVÜI de var ki, Ki~ toponimi ki~i sözü nEl de alaqadardt r. Kj~i evin, ailenin baWISl kimi, ~x siyyata mansub manadan çox. ictimai m0lla kesb edir. Bu baxundan da Ki~ sözünün dinin baflnda duran, ona rohoorlik eden yerla bag:hllgl fikri ~ maraqhdlf.
~ U M U T a pa ( Ki ~, Seki rayonu) ~om ul/~umu oykonimi etimoloji mensayine
göre, tedqiq edil memis topon imdir. Bu topo nim gah «Somu», gah da «~UmID~ kimi tele ffûz edilir. Kis kendinin simal-qerb hissesinde yerlesen dag zirvesidir , daha dogrusu, yaylaqdrr. Etimo loji menseyina gêra, qasllkas tayfa lan ile a laqedardrr. Kaslar «kassusnu mûhariba va yeraln dün yan m allaht hesab etdikleri halda, Suqamunam [Sumu va yax ud Suqab} ise daglar ilahesi hesab edirdiler (6, 80-81). $umu tepe adiJ yerlorin Azaroaycanda bir fOX rayon/arda olm est göslorir ki: kas/lqas tayfa/an öz tayfa edet-eneneleri i/a etsqeder olaraq. memsim Ya ayinlar kcçirr/iklorÎ yûksek: lapalen S um u tape aá/aDduml§/ar. {kursiv bizimd ir-V.AsJanov).SAOQINLAR (Kis kendi, Saki rayo nu) Bu toponim tayfa biriesmelerini ifada eden bir srra topouimler kimi etimolcj i menseyine göra maraqhdrr va sak-hun tayfalan ile elaqedardrr. Sak va hun sözleri bir vurgu altmda deyildiyinden k-q va h-q evezlenmeleri getmisdir, «Sa khun lar» sözü «saqqmlar» kimi teleffiiz ed ilmisdir. Bu topo nimin etimoloj i menseyi bir daha sûbut edir kj, Azerbayca nm sima l-qerb zonasmda kas, saq, karx, mard, qut, va ya uti, boy, leq, maq tayfalan ile yenast bun tayfalan da y~am l~la r.
• Alazan-haftaran vadisi boyu UZo'lnan Böyük Qafqaz daglanmn çox yerlarinda kas adma tasadüf edilmesi bu erazinin qadim Y ~Y I~ yerli3ri olmasma dala lat edit. Kas iJs elaq6dar takca Îlisu bndinden keçan dag silsilooinda bir neça ad -Böyük kas, Kiçik kas adlan mövcuddur. Ucahqdan a~nt>.keçmal mana smda lIisuda hasar keçidJari kas adlandmhr.
MAF LAR (Ki., Seki rayonu) Etimoloji menseyina göre , Maflar toponimi maraq dogurmaya bilmez. Artiq maq tayfalanmn Midiyada va Qafqaz Albaniyasmda mesk unlasmasr, eyni zamanda Midiya va Alhaniyamn atesperest tayfalanmn muglar adlan dmlmast barede bir çox elmi fikirler sêylenilmisdir (26,18). Bir sira elmi menbelarde «atesperest» kahinlerini riltbesinden asrh olmayaraq, maq1ar adlandtrdrqlan da melumdur (53,91). «Mug» sözü fars dilinde «atesperest kahinb menasmda islenit (15, 197). l.Bliyev «Midiya tarixionde parlaq suretde sübut edir ki, Matay (Maday va ya Amaday) tayfa ittifaqr qeyri-Îran xarakterli olm us, Midiya o nomastikasmm böyük ekseriyyeti elam-kas xüsusiyyatlidir, maqlar yerli tayfalardtr. Mat~i[Matay] , Madái [Maday], Makta-r(r)e sözlerindeki pc, be, ta(da) e1am mensoli carn sekilçileridir, sözün kökii mak(rnaq) formastdir va tayfa adr ile baghdrr. Maday tayfa ittifaqt ilkin dövrlerde, irandilli deyil, kas dilli tayfalan n ittifaqr kimi emele gelmisdit (6,9 J-92,99-100) . Maflar toponimi etimoloji menseyi etibarile mag tayfalan ile baghdrr. söz fonetik deyisikliya ugranns. g~x -f evezlenmesi getmisdir. Maflar toponimin i «atesparest kahinleri» menasmda izah etmek yanhs olardi.çünki milli mensubiyyetinden 3S11l olmayaraq, bütün atesperest kahin leri «maq lar» adlandmlrmsdtr. l.êliyev hemin problemi çox sarrast açaraq gösterm isdir kl. «hcç bir mûbsbisesiz; dini telim edeo maqlann dili iran dili (Avesta dili -V.Aslanov) olJ11u~ Jakin heç hir làkf bu dini (a ta§pamsUiyi - V.Aslanov) telim eden m aqlan n iran man;;a1i olmalanna dalalat eda bilmaz». Ham lya malumdur
ki, «Mahammadin dini talimi olan Quran takca arabca oxundugu va tadris edildiyi halda. din xadimleri Afrikadan tutmu~ indoneziyaya gadar m üxtalif dillarda dam~1T (6,100)
va müxtalif mi1latlara mansubdurlar.
Demali, söhbat
Maflar toporummm etimoloji mensayini ifade eden maq tayfasmdan gedir va maq tayfalannm Azarbaycanm simalqarb zonasmda en qedim dövrlarden meskunlasdtgim sübut edir.
Kisde maq mebedinin mehz Maflar mehlesinde yerlesmesi de hemin erazide maqlann yasarms olduqlanm
tesdiq edir. Bu mebed haqqmda bir neçe tarixi melumat vardir. V esr ermeni tarixçisi Moisey Xorenski Kis maq mebedini ilkin xristian kilsesi kimi te svir etmisdir. Mebed eraz isiui ehata eden banlann qahq lan indi de durur . Bu onu gösterir ki, mebed çox böyük erazide yerlesmis, uzun mûddet sitayis msrkezi olmus, hal-hazirda kilse adlanmasma baxmayaraq, yash nesil terefinden ziyaret merkezi hesab edilir. Mebedin bu güna qeder salamat qalan hissesi onun bas qûllesidir. Qûllenin hündürlüyü 28-30 met rdir. Qûlleye bitisik binanm hündürlüyü 7 metra yaxmdrr. Mebedin divarlan yerli material olan sirim dasla h örûlrnûsdür. Qüllede 6 peneere mazqal vardtr. Mebedin içerisinda stolabenzer dördkünc qara das vardir. Onun üstûnda atas yandrrma marasimi bu gûnedek qalmaqdadrr. " Mebedin simal -qerb hissesinde, 4-5 metr arahda uzunlugu 2 metra qeder, eni I metrden çox olan yastr tava das vardïr. Bu dasr da mûqeddes hesab edirler. Bela deyirler ki, irneklemeyen, dil açmayan va ya diger sikestliyi olan usaqlan bu dasm üstünda bir gün oturtmaqla onlan ruhi va cismani xesteliklerden xilas etmak
,.. Ziyarata galanlar bu da:;m naz ir-niyaz qoyurlar. Mabadin divarlan sikke cazb etma k xüsusiyye tina malikdir. Yerli camaat deyir ki, ziyareta gelen ~axsin niyyat i ba~ rutaqcaqsa, divar onun atchgJ pulu ca zb edacakdir. Mabadin hu xüsusiyyatini divarlara pamtin qatmm çekilmasi ila, nam1ik1a va qiille daxilinde hava carayam i1e izah etse1er de, hu mesa1a öz e1mi hall ini tapmaml~lf.
47 46
mümkündûr. Camaat arasmda deyil enle re göre, mebedin ze ng in kitabxanasr va xezinesi o lmusdur.
Kis kand sakini Besirov Ohmsd Adrsirin oglun un tendirxanasr mebedin cenub-qerb bansma bitisikdir. Orada ûstû ereb alifbasr ila yaztlrms bic müqeddes das saxlan thr. Bu dasm ev üçün bûnövre qazarken taprldrguu söylayirlar. Yaztlardan yuxanda ise ûç genis va qêvsvari deliyi olan qûlla tesvir edilmisdir. Qüllani n yuxan hissesinda dairevi sekilde Ay tesviri vardrr. Qüllanin deliklerden yuxan hissesi kûnbezvari va trapesiya soklindodir, hu hissanin yan tereflari daha enli. çrxmtthdrr. Ay tesvirine qederki hisse ise ortasi kûrasekilli olmaqla, düz va dairavidir. Desda tasvir edilen kûnbez Ki~ mebedinin künbazi formasmdadrr. Dasm bic hissesi smdrgmdan onun deqiq oxunusu çetinlesmisdir. Kis kendinin en qoeaman sakini Besirov Adrsirin Qurban oglu deyir: «Burada bam kesisler olurdu, ham de maharanselar. Maharenselerin saçr va saqqah daha uzun idi. Maharenseler elmca va rûtbece kesislerdan ûstûn idiler». Adrsirin kisinin dediklerinden aydm olur ki, Kis mebedi V asr ermeni tarixçisi Moisey Xorenskinin göstardiyi kimi, heç da strf xrist ianhq merkezlerinde n biri olmarmsdrr. Sadece olaraq. 0 , müqeddes rna bed o ldugu ûçûn IV asrda alban çan Urna)'T taratÏndan xristianhgm döv lat dini elan edildiyi dövrda xristian mabadi kimi faaliyyata b3.?lam l~lr. Bela bir qanaata galmak daha dogm olardl ki, Ki:? mabadinin xnstian mab adi kimi faa liyyat göstannasi aneaq va ancaq xristianhgm a n güclü dövrlari na, xiisusila. l836-Cl ilda Peterburq Müqaddos Sinoq unun alban kilsalarini Eçmiadzin kilsa markazina tabe edilmas i va alban kil salarinin lagvi haqqmda qar ar verdiyi dövra tasadüf etmi~ir (10,215). 8gar bela olmasayd l. yeniyetmalik dövtÜ 1905-ci il hadisalarine tasadüf edan Ba:?irov Ad l~i rin Qurban ogIu Ki:? mab adi nda
maharenselerin fealiyyetda oldugunun va onl ann kesislerdan elmce, rûtbece ûstûn olduqlanmn sahi di olmazdr.
Adisirin kisinin söz lerin deki heqiqeti qe bul etsak, onda da ha inamla dernek olar ki, Kis mabadi Ay mebed idir. Buna gö re de , yüz illa r boyu Maf1ar tcponimi öz ilkin formasim saxiamrsdrr. Lakin xristianhq, mûselmanhq dini tal imlarinin biri-birinin ardmca hakim mövqe tutmast ile alaqedar olaraq, Ay mebedinin yerlesdiyi erazi maqlar {sehirbazlar, cedugarle r} adr ile farqlendirilmisdir. Ora da maharansalarin 1905-1906-cl illerde feahyyet göstermaleri de buna tes ir etmisdir, Ancaq "Maflar" toponimini "atesperast kahininin Y3.?3dtAI yer" menasmda basa düsrnek sonrakr dövrlera {xristianhq. müsalman1Jq dövrlarina) aiddi r. Çünki hu erazida Aya sitayis eden tayfalar çoxluq teskil etmeseydiler, bda möhtesam mebed insa edilmezdi. Ele buna göra de "Maflar" toponiminin etimoloji menseyi maq tayfa lart ile elaqedardrr. Halhuki Ï.Adamiya Kis mebedinin gûrcû memarhgt esasmda tikiidiyini, qadim gÜTCû menbelerinde onun Maryam ana serafine ucaldrgrm qeyd etmekle özünü meharetli oyunbaz kimi apanr (2,149150-177). Lakin yuxanda göster ilen faktlar onun fikirle rini esash suratde inkar edir.
00 X M U Q (~.ki ) Qoxmuq tayfa birla:jmasin i ifada ~dan toponi mdir; brx. va mug tayfalan iJa alaqadardrr(bax: "Qax"toponiminin d imoloj i izahl).
49
48
Qeyd : "Qaxmugal" (Kax) topouimi de hu sekilde izah editir.-
Ta R SJ B liL A (; I (~ki ) Bu hidronim tûrk-te rek tayfasr Ha baghdrr. Türk tayfalan nm he le erarmza qederki lll-U minill ikda lran yaylasmm qe rb eyalatlerinda uti, Iullubey, kas va basqa tayfalar kim i böyük: tayfa birlesmelerine malik olduqlan malurndur (6, 168). Tûrk-terek tayfalan Xazar denizinin se rqinde, qerbiude, cenubunda, ümuman Qafqazda meskan salrms tayfalar kimi elm alamina mehnndur (28,48). Tere bulagl hidronimi Seki dialektinde xûsusi teleffüze malikdir. Têre sözünün «e» saiti uzun, diftonq kimi talaffiiz editi e Ta:ra Marhum akademik 8.Damirçizada dild eki sözün qonsu dila keçib öz eski formasnu saxladr gim , d ilin özünda ise hemin sözün müayyan daxili qanunlar asasmda da deyisdiyini gösterir, azerbaycanhlan n sözûn axmndakr «q», «JO) seslerini ixt isar edib «qaptq», «saraq» . «kibik» sözl ari ni «qapt», «san», «k ibi» {kimi) saklinde isle tdiklerini misal getirir ( 28,45). Tere bulagr hidronimi dilimizin daxi li qanunlanna g öre Terak bulagt sek linda deyil, Tere bulagt saklinde taleffiiz edilir, etimoloj i menseyiue göra tûrk-terek tayfalan ile elaqedardtr.Halbuki R .yüzb~v «Tarn» sözünü «alçaqrnenasmda verir (84.10 1). Bu da, elbetta ki, sehvd ir. Seki • Lakin l.Adamiya yena de ÖZ crzma-caralannda termin (Jo,,' muA kendinin achm gürc üla~ di rarek yam k~ Koxi-mokigijn;ü dilinde da,-dll~ demekdir. Bizce, Qoxmuq Qax va mug söz1arinin birJ~asidir. Onlann arazisinda giircLi dili iJa alaqad ar yer, darEt tape adma rast galmak olmur. Etnik ox~ rllqda iS€' heç brr alamet yoxdur (Bax.:reflenuca. TOM XVI. N~I 2, M . 1980. C'Ip.1693-
OyunbazlJgl ederak
1699.2218·2225).
ipak sahibkarlan ndan en meshurunun adr tarixe Tere kim i dûsmüsdür.• iL~i R LaR (~aki) Bu etnonim Assur tayfalan ile e laqedard ir, onun morfoloji terkibi «e sir» sözü va -lar sekilçisinden ibare t o!ub. «Assurlar» demekdi r. S sesinin ~ sesine keçmasi türk dillarinde tebi i fonetik hadisedir. Azerbaycan dilinin müx talif siva va dialektlarinde « aSSUf» sözünü n «a$$UO), «asur», «as ir» sakli nde teleffûzüne hu gü n do rast galmak mûmkü ndûr.
Tarixi ma nbala ra müraciet etdikde, Ass uriy anm '(axm Serqde b.e.e. XXI es tden baslnyaraq ta b.e.a.60S-ci iledek neca niifuzlu d övlet oldugunu gö rürük (6,188-189). Defalerle Midiy a va Urartu üzarinde qal eb e çalan, 60S-cÎ il~a siyasi h~k.im mövqeyini itiren asurlann en qedim dö vrlerden Midiya, Urartu va onl ara qonsu olan erazilerde etnik grup kimi yay rlmasnu te sevvûr etmak çeun deyildir. .. S.M.Mollazada ise Bsirler oykonimini heç bir sübutsuz -filansrz ereb menseili hesab edir (60 ,203).
M U X A S (Vartase n) Muxas toponimi mug va kas tayfalan ile elaqedar olub, tayfa birlesmesini ifade edir. Görûnd ûyû kimi. teleffûzde g-x: evezlenmesi getmis g. k samitleri qosalasdrg mdan sonralar k sarniti düsmüsd ûr. Bu toponimi n 11k vanant i Mugkas saklinde olmus va daim sonralar Muxkas va ne hayet, Muxa s saklinde islen misdi r. Yuxanda gös~.ari lan fonetik deyismalar, tarixen Azerbayca n dil i ücün ta bu olmn sdur. - Dilimizda i~looi len töra~ak, töratJnok sözlt'lrinin «çoxalmaq, a'"!:TIaq ya;atmaq» ) menalannda I~ladilmasi bir daha R. Yü zba~vun mulablZeSln€l asa s vennir.
I. i,.
50
51 Azerbaycam u s imal-qerb zo nast ûçûn xara kterik olan Oex mugal (Qax rayonu), Qoxm uq (Seki rayon u), Q um ux, Mu ga nh {Zaqatala ), Muxiç [Vartasen], Samux (M ingsçevir
rayonu), Maflar(~aki). Mugan toponim larinin genis yayrlrnasr mug tayfalan nm hele bize Deq iq ma lurn olmayan en qedim dövrlardan karx, uti, sak, kas tayfalan ile bitlikda meskunlasdtgtm sûbut edir. Halbuki bir çox tedq iqatçtlar Mug terkibli toponimlarin tedqiqinda tayfa va ya tayfa birlesmesi rnefhumunun gizlendiyini göra bilmemis, hetta mugan to pon imini etimo loj i menseyin e göra namalum bic serkorde
ila baglamaq istemisler (36,32). Blbatte, bele bic tedqiqat heç bic 13S3sh neti ce vere bilmezdi. Mugan toponiminin etimoloji izahmda 8.Damirçizada daba düzgün mövqe tu tmusdur (26,38). Lakin qeyd edilmelidir ki, mug tayfalan tekce Muganda deyil, ham de Azerbaycanm simal-qerb
bele bir izahm çetinlik dogurdugunu etiraf etmek mecburiyyetinda qalmrsdrr, Ona ele gelmisdir ki udince maçl(ag) sözûnda e sesinin metatezaya ugramasi vacibdir. ~~ nöqtsda d~ inandmci dalil tapmadrgmr basa düsdûyü
uçun
hu
menada
sübha
etmisdir,
elave etmedan vermisdir (61, 136,npHMe'iaH ue 34)
_Nehayet,
M AT SEX (Zaqatala)
maqa lasi
dogru luguna
o.
bele
neticaya
galmisdir
ki,
Moseqa/~oseqa udince maçivel (ag qoyun) demekdir va
Bu topo nimin etimoloj i menseyi haqqmda da hu gûne qeder esaalt tadqiqat yox de rece sindedir, S.N.Muravyovun « Ptolom ey in Qafqaz Albaniyastrun xeritesi va Xezer
seviyyasi»
fikrinin
guya hemi n regtonun toponimiyasma xas olan kartveli~rcü mansoli -x.-xi sekilçisini in kar edir.O öz fikrine quvvat .venn~k ü~ün Laqodex i, Matse x(i). Ka tex (i), Muxax, Qax (1), Kûrmûk, Mal1X sözlerini misal get irmisdir Gö ründ üyü kim i, Matsex, Katex, Q ax sözlari nin sonuna ala ve etdiyi - i sesi ni mêterizede vermi .. Muxax K- -L. M I '· I . . n . urmuk, a IX _soz enm, yeqi n ki, öz üna sübhe etdiyindsn -i saiti
zonasmda genis yaytlrms lar.
danizinin
evvalki
S:N.Muravyov heç özûne de malurn olmayan sebeblera gore. he la . qaDa~ta galmisdir ki, yuxanda getirdiyi dalil
yegana
tedqiqatdrr (6 1,119-136; 138-145). Prolom eyin xeritesinde Matsex 79 ° uzunluq. 47° en daira sinde verilmisdir. S.N.Muravyov hamin nöqtada veri lmi~ MO}:,NQA toponiminin çatinlik töratmadan MOSÊQA kimi açJ1dlglDl (ras~ifrovka ed ildi yini) va Ma tsex o ldugunu göstarir (61,136- 138). S.N.Muravyov tarafindan Matsex sözü nün etimoloji izalu isa har cm elmilikdan uzaqdlf. Çox qa ribadir ki, Matsex toponiminin d imoloj i izahmda S.N.Muravyov Q.Voro~i ) i n aldlgl ~ifahi malumatt asas götiirmü~. onu ud inca maçi (ag) va xe(su) sözlan ila izah etmak istam i~ va
bu erazida yasarms npHMe'i3HJ1e 34) . ..
tayfanm
totem
adrdrr
(61 136 ' •
Ha lbuki Matsex toponiminin «özû de heç bir çetinlik
tora:TI1ooarm
m~s~ kimi rassifrovka edilmesi daha çox ~ey
deyir. Bu t~pommm morfoloji terkibina goldikde, onu maq ' va s~x $Bkhn~a ~ymnaq mümkündûr. Bu da öz növbesinde
moseq kimi r~""ifro\'ka _~'l I maSlDa . --y çu uy~nduf.. ~IZI maraql.and lran maq' va sex te rkibleridir. Maq tarkib l ~aq, sex l sa sek va seq iGklina uygundu r. Buna ~ora de ~atsex toponim inin Masex deyil. ~oseq ~~I :nda ras~lfrovka ed ilmasini tasadü f kimi : lymatlandmn~~ ~l~az: ~~iifrovkan m dogrulugunu qabuI t:tsak, moseq sozunun Ikmcl tarafi seq ~akl i n da olm sak tayfa adml bildirir. alla fonetik dayiiik liyin a ug;.aYIf. Az~.r~aycan dili üçün q-k, yaxud k....x avazla nma lari ta blldJf. Mo ta rkibi isa maq i aklina dah a çox uYStJllduf. Azarbayc anh lan n SÖzün son undal" q. k sasla rini ixtisar hemin toponimin _ • .
53
ede rek i~latdiklarini va bunu dilin daxi li qanunlan e sasmda dsyisd iyini taml/tarak hidron imi ile al
.,
sahillerinde, Albaniyada va basq a vilaye tle rde, kissile r (onl an kossilerle eynile sdirirle r) sakkinci Midi ya satraph gmda (VII esr ermeni Ananiya Sirakatsiya g öra Tatan standa) midiyalrl ar va matiyenlerle yanast yasarmslar. Ko sse le r Xezer boyunda, Zaqros vadilerinda kaspilar ise qedim mûelii flerin dediyina göre, Pamir etraf vilayetlerde maskun lasrmslar. Kaspi tayfalan nm bele hedsiz genis erazide rneskunlasmalanrun tarixi barede deqiq fikir söy lamak çetindir, ancaq onlann hemi n erazide yerle smesinin çox qedim tarixle e laqedar oldugunu söylamak müm kündür (6, 79) . Bu gün Xezer, Qafqaz, Kas dag. «Kitabi Dada Qorqud- da adi çekilan Qazhq dag l. Kis, Kes ah çayqtragt, Kesq utan, Kesli mehlesi, Xezre, Xezroba, (S.M.Mol1azada Xezre va Xa zroba toponimlarini e reb mensoli saytr. Bax:60,203) Saz arxr, Qazax, Qazaxhqlar kimi onlarca Azerbaycan e razisinda yerlesen toponimlar, oykonimler, oronim va hidro nimler, eyni zamand a Gûrcûstan erazisine m a xs us olan Kasp i seheri, Xozapini gêlü, Kazbeq(i) dagl, Ksapi çayt tipli adla r öz menseyini Kas tayfalanndan ulrmslar. Bu nun ûzerine Roma tarixçisi Böyük Plininin (I e sr) «Te bia t tarixi» e se rinde , Ptolomeyin (Il asr) «Cografi telimnamr» eserinde Xazar deni zina tökül an çaylardan birinin Kas va ya Kaysi çayr (S.V.Yano....ski Kaysin i Türyanç ayla, S.N.Muravyov isa Göycay va Girdmançay ils, Yu:}kov \'a b. isa onu Su~ çaYI ila eynila~ irirl ar) adlandlglm a lava etsak. Balazuri. ibn Xord3dbe h idri si va b. arab müall itlarinin vc;:rd iklari malumata göra , VIII asrin birinci yan smda arab sarka rdasi Marvan ibn Mahammed tarafinda n Tifli sdan 20, Bardadan 40 far sax malt salman §ahari n Kasal va ya Kisal (V.F .Minorski va b. onu indiki Qazaxl a t=yn i l a~irirlar). Ennanistandakl Aparançaym Kasax adlandl gml, hal-hazmia Mardakert rayo nun dakl kandlardan birinin Qasapet. Qazançl (Qazançl adh kand
55
Naxcrvanda da vard rr] oldugunu, Strabon, Plini, Ptolomeley, Mesudi, ibn Feqih, ibn Xordadbeh, Yaqut Hemevi, Tebari va basqal armm haqqmda melumat verdikleri Atropatcnanm paytaxtmm Qazaka (Qazaka va Qazax eyni mor~ol~j i terkibe malikdir, birincisine -a sekil çisi elave edilmis, ikincisinde isa k-« avezle nmesi getmisdi r -V.Aslanov ) adlandigmr, yax ud Qasrm [smayrlov rayonundak r kendlerden birinin Qazanbulaq oldugunu, hatta
Bolqanstanda Qazanhq, Qazanhq serdabesi, Qaz anhq çuxuru kimi toponimlerin m övcudlugunu, Orta Asiyamn en böyük respnblikasunn Q azagt stan adlanmastru da neze ra alsaq, onda Kas//qas tayfalannm uece genis cograf erazide meskunl asd rgtm ayd m tesevvûr ede bilerik. Bu tayfalann Qafqazda nece gü clü etnik qrup emele getirdiyi göz qabagmdadrr. Fonetik deyisiklik ise bele dit . QasllKasi/ -K afll qaf ...J:)azllquzllk azllxazllxez;QasllkasKi.llke~Ikis.
MAR S A N (Qax) Marsan toponim i Mar tayfasr ile elaqedardrr. Laliyev gösterir ki, Van-Urtniya et rafma I Tiqran terefinden midiyahlar kêçüriilmiisdür va on lann yasadtgi erazi Marasan va ya Murasan adlamrdi (6,70). Ermeni tarixçisi Moisey Xorenski de bu barede m elumat verir(38,I T.,2 5-30) LaJiyeviu m ûlahizesine göra, mahri etnoniminin sonrakr formasidu- va qeyri-ira ndi lli etnik nom enklaturaya daxildir. parfiyaltlar mid iyahlan maöa (maday) adlandtrd tqlan halda, ermeniler mar adlandm rdrlar (6,69). Ermeni tarixçisi M.Xorenski Midiya çan A ádahak-m ( ejdaha, yaxud melum oldugu kimt Asti aqm-V.A. ) töramalarini n murasan adlandlgml va Murasan/lMarasan arazisinda ya!?adlqlanm göstarir (38,T.II,crp.8). Yena orada M .Xorenski m ar1ann ilan totem li olduqlanm (ilandan dogulduqlanm) va buna
g öre de onlann çanmn 8jdaha (Astiaq) adlan digmi xeber verir (38,TI,c-rp.30). a. Demirçizade yaz ir: «Bu da biz e melumdur ki, maglar evvaller ayn co tayfa olmuslar va mar (yeni ilan) totemli bu tayfa M idiya xalqim taskil etmi~ va mehz buna göre de bu xa lq mag adi ile mada (cmagday) adlandmltmsdtr (26 , IS). M.Xorenskinin melumatmdan bele çixrr ki, Murasan(Marasan) Araratla Naxcivanm cenub hissesini ehate etmisdirfti, 70) . l. êliyev göstarir ki, Sim eli Mesopotamiya ile Simeli Urartu arasmda sumer dil qrupu ila yen ast ikinci dil qrupu olmusdur. Gü m an k i, bu dil qrupu Qafqaz dillen ile qohumdur. Xezar va Qara Deniz arasmdakr erazini tutmusdur, bu, ge leeek tedqiqatlann isidir (6,70). Göründüyü kimi, mar tayfasmm adi ile bagh toponimlere Azerbaycatun simal-qerb regionunda rast galm ak m ümkündür.
M U RA N A (Qa x) S.M.Moliazada «Muranax sozunu Azerbaycan menseli toponimler strasma daxi l edir. 0 gösterir ki, Naxçrvan, Ordubad, Sahbuz sivelerinde moraJ/müra islenir; «kiçik arx» manasnu ifade edir va sementik kökleri ile «Murana» toponimi bemin meno ile baghdrr (6,71 ). Lakin «Murana» topo niminin etimoloji menseyi Mar tay fasr ile baghdrr. Bunu Marsan toponiminin etimoloji izahi da tesdiq edir. Ovvela Mar terkibli toponimlerin genis erazide yay tlm ast buna esas verir. Ikincisi mar etnik termin kimi toponomik seciyye dastdiqda Marasanl/Murasan saklinde isledilir (60,180). Bda naticeye galmak olar ki, Maraan, Murana, Man (Marv). Maraga toponim lari müxtali f ar azil arda yerla!?ib tayfa ad] ila bagh ol an toponimlardir. Hamin toponimJan tarkib hissalarina ayudtqda bel a bir m an zara almar.
57
Mar-sen Mur-en-a
Mar-i /i/ Mar-alq/a Marsao toponimi nde ki-san seki lçisi yer, Murana topo nimindeki - en va - 3 sekil çileri cem hall. Man söz ûndeki - tf-Î seki lçisi hemçinin cam halt. Maraga sözünda ki - aq yer va - a sekilçisi cem halt bildirir.Hemin toponimler marlarm ya.}3cllgl mekan, menastm va ya sad ece olaraq marlar menasuu ifade edir. Tarixi menbalerd e marlar diger midiya tayfalanndan fe rqlendirilmis, etnik qrup kimi teqdim edilmisdir (68,239; 75,269; 32, 112-161). l.B liyev erm en i va antik mûelliflerin me nbalerine asaslanaraq gösterir ki, marlar d e midiyahlar idiler (6,113), onlann ad t ile bagh toponim lara hu gün de Azerbaycamn simal -qerb zonasmda rast gelinir.
T! RaK ç A Y (Saki] Tirekçay hidronimi tûrk-terek tayfast ila bagh menseye malikdir. Bu menada, haqqmda damsmi s oldu gumuz Tere bulagt hidron imi, Tirakçay, Terek çay hidrcnimleri eyni etimoloji menseye malikdi r. Görûndûyû kimi, hu hidroniml arda d ilim izin qanunlanna uygun fonetik deyismelar getmisdi r. Bltûrgeu (Qax rayonu}, Tû rkbala (Qutqasen rayonu ) kimi toponimla rin mövcudlugu bir dab a sübut ed ir kt, tûrk tarok tayfalan bu eraz ide en qadim d övrle rden me skunlasrmsdtr.
haldrr. Mesalen. kepen ek {kepeney], inek (inay), ale k (elay ) ve s. Sade ce olaraq, T ûryançay hidponimin da k -cy e vezlenme si germisdir. S.M. Mo llazad a isa Tü ryançay hidponimini «tûrken» sözünün «iti, calds menast ile baglayrr, onu sema ntikasma göra « iti axan çay» hesab edir (60. 163 ). Lakin bu hidronim in tayfa ad. ile baglthg l g öz qabagtndad rr.
KÜ R a ç A Y {Qutqase n) S.M.Mollazada müasir dil baxurundan
birinci ko mponenti nam e hun leksik rne nay a rnali k cl an toponimle rin en qedim dö vrlara mexsus men seye malik olduqlartm V<:J esasen dJg, çcy adlannda m övcud old uqlan m gös terir. 0 , Mimid era (Q uba), Lekitçay (Q ax), Uryançay {Seki] va s. toponiml eri ila yanasr, K ûreçay (Kuraçay) hidronimini de birinçi komponenti namalum leksik mana ya ma lik olen toponi mlar Slr3SIDa daxil etmi sdir (60, 12 1). . . ! a rki b etiban ile Kû reçay hidronimi a§aglda kl kimidir: Kûr-e-çay Mûrekkeb sêzdûr. «Kür» va «çay x sözleri arasmdakr -e sekilçisi kas rnenseli - a (6,94-95 ) hal sekilçisidir. Osasen etnonim manseli sözlarde isled ilir: sak-a, Sok-i, Nux-a va s. sözlarda o ldugu kimi (kursiv biz imd ir _ V.AslaDov). Dema li, Küreçay-Kürler çayr me nasmda isle nir. Bger bcledirse, kür söz û müayyan bir etnik qrnpla elaqeda rdtr. Te rkibinde « Kür» söz ü isledile n toponimle re nezer salaq.
T Ü R Y A N ç A Y (Q utqasen) Tûry ançay hidroniminin etimoloji manseyi Tere bulaq, Tirakçay, Terek çay hidronimleri, B ltûrgen (Qax r-n) topon imi kimi türk tayfalan ila baghdrr.
Kür -çayr Kür-a çay (Qutq asen] Kü r-mûk çay (Qax) K ür-e n yurdu {Seki)
5'
Görûndûy û kimt, «KüP} sözû tekca çay adlann da deyil, ham de yer adlartnda isleni r. .. . Bger qedim yunan, lann, ereb, fars, tärk, enn~lll. gürcû ma nba la rinda «Klim sözü~ün «~Of)). ~(kuf')~. «kür», «kim, «al-kür», «mtku ari» soklinde isle nrms oldu~~ a~n~ nezera alsaq, ond a tarkibi nda «kOD>, «qur» . «kur» SOz ~n islena n toponimlari eyni ":,-a~ li hesab etma~ Iazrm ge lir. Bu zaman mi sallarm sayt hu qeder artrms olm . Kür çayt Kür- a çay (Q utqa. en) Kür -mûk çay (Qax) Kür-on y urdu (~oki) Qur-ca na çay i (~oki) Qur-dul çay {Sek i} Kor-bulaq {Saki) Kür-ka ndi (Sabirabad] Kür-qaraqa~h ken di (Salyan) Kür-se nki kendi (Salya n) Kir-ok kendi (Tovuz) Kir-zen ka ndi (Tovu z) agar «Kür» torkibli oozl,ar t~~ca hidr~n ~ml ard.:m ibaret ol saydr, «Kü r» sözünün etimoloji man~.aym l qll: z ; 0 buduq dilleti nde OOUR «SID> menasmda islanm est tie baglay an tadqiqatçtlara (5) haqq .~~~n dmnaq olar~l ~'a ~n~~ iber.Q afqaz ntan~ali sayma q tebii idi (7 ). A~caq .gorunduy~ ki . Kûr» SÖZÜ ham de yer adlannda islenir. Demali . Int i , ( ~~ «Kûr» sözünde na ise «su- rnefh umu qenaa tbaxs se kild 1 a deyil. . Elam- kas allahla n ndan biri da Kun va ya Kara adlam r. Elamlar hu all aha Kun dedikl ari hald a, kaslar kara deyird ilar (6,94- 96). . . . . . ~umer a fsanal arinda deYlldlYI klm1 ye~ al1aln EnItl. "1.. 1k da fa zirvasi göylar e daya n dag üza rina emnt~ va bun a gore
59
de , o nun Nippu rdekt mebed ine «Dag evt» {e s-kûr») demis let ( 14) BJ1.A vdiyev gös tarir ki. Qedim Babili stanm e halisi Qafqazdan va Tavrdau Ce nub i Elam a qeder sepele nmis dagh xalqla rdan ibaret olmusdur (14,38 ). Digor te refd en, yunan rnüe llifla rinin gah kose, gah de kaspi adlandrr drqlan kaslar adlan sumer va akkad yaz tlan nda çekile n elam tayfala rma ynxm olmus lar (14,46 1). Qa dim m isirJila r Asiya xalqla nndan, 0 cumle den sum erle rde n çox sey götürm ûsler. Bir çox Misir eb idel erinde Misir allahla n ila yanas r Asiya men soli allahla r da tesvir edi lmis, misirli larin gilne s allaht en qedim dö vrlerd e Ra (Ra Qoraxt), yaxud sadece oleraq Qora adlanrms. qartal scklinde. la laklari (qanadlan ) gûnesi n diskini e mela getiren sekilde tesvir edilmis, yagl~l ise ouun gözün ün suyu hesab ermisler (14,245-25 1). Yux anda geti rile n faktlar a istinad edib dernek olar ki, qedim misirlilerin Günes allahr Qora dam -kas men sof Kun va ya Qaradrr. S.N.M uravyo v Strabo nun melum atm a asasla naraq göstarir ki, Kir öz adim Kür çayuun ad mdan gêtürmû sdûr va 0 tesdi q edir ki, müasi r lazgi va tsez qrupun a daxi l olan qnz va budux dillarinda « Kûr» - «çay», qinux d ilinda « Kora» - «dere» va «çay», qunz dil inde ise «Kûro»«irmaq», «de ra» menasmd a islani r. Onun fikrin ca , Strabo n terefin den isledil mis «Ko ras» daha qedim formadt r (61. 13 I, npnae canue 29) . Bele netice ya galma k miimk ündiir kj, (Kür», «(koo >, ( kim, «kum tarkib li toponim lara «( ko o~ , «(qora» , «(qara» tark ibli toponimlari da a lava etmak lazlm dlr. Onda bütöv!ükda Aza rbayca n a razisinda «qao>, «q1f)~, (quo>, ( qoo>, ((l ao >, ((kir», ((k uf», «(kof», «(güm tarkib li loponimlarin sapa lan diyini görari k:
I I
(,0
Q anqrslaq kendi (l .aç m ray onu], Q~T1a:r ~andi (Agsu . Qaralar kendi (Sabirabad va lmisli rayonlan], irabad ravonu) rayonu )• Qoragan (Qax rayonu], Quruzma k~ndi,<Sablrabad . rayonu . Qurcan a çayt (Saki). Kiren kendi, Kirzen kend i [Tovuz rayonu), Gürgan ke ndi {Bakt), Kûrmûk çaYl (Qax). . ' Bd a nümllnalarin sayrn arnrmaq da olar. Maqsa~1t1~ I~ küm sözünün etimoloj i man~yini açmaqdlr. DeYl1dlYI ~ imi. dam-kas allahlan ndan b iri «Küri-Qara.. adlamr. Qadim misirlilarin gûne s allaht Qara va. ~a Oor adl a~l~. Yunan ilahesi Persefanarnn adlannd~n bm . da ~ora ldl.
~übhasiz,
qedim misirliter $orqm mlf%~ly~smdan bahra/anJik/an kim;' oedim yunanJar da ham. Misrio. haI? Ja $aTqin mifologiyaswdan bahra/anm l~/8r !KurSlv myfalan irndiIr V .Aslanov) . Demoli , Kür Kas . maOlm ' um . emele galml~,. «11al11.}" biltperest etiqadlart ile bagh «Allah», ((müqaddas qüvva » manal~nnda . . 1~~ anml~, «ucahqs menasuu ifade etmisdir. Qedirn misirlile r ~a Günes 311ahm1 Qora, yaxud Oor ~ta~dlrmaqla Sarqm mifoloj i xiisllsiyyat larindan bahralanrn!~lr. . . Ele buradaca a .Da mirçizadanin bir fikn m yada salaq: «Dilda olan bir sêz qedim zamanlarda qonsu dila. keçl:n~~ olm va qon~u dilde aski formasmr ~~bafiza edir. Dlh n özûnda ise daxili qanunlar esas mda daYl~tr (28,45). Bela naticaya galmak mümkündÜf kL misirlilar v~ )'lmanlar kas diliodan alml~ olduql an Kara sözünü a~kl fonnasmda saxtaya bilmi~lar. Digar tarafda n. qadtln ~umerlarda ~~e)} sözii (~ev)}. ~~ küo) sózü i.sa «dag}) mana~~nda i~lonirdi(14 ,IO O,427 ), Kas d iliodo da Kif (torpaq), kur(olko, dag) manasmda l~lanmi~ir. (36.29; 37,22). . . GÖfÜndüyü kimi, "kUT" sözü ~umer, kas, mls!r, yunan dillarinda uilahi", "müqaddas varhq", "uca" manalanm ifada etmi~ir. Onun mifoloji kökü dam-kas etiqadlan ila baghdlT. "Kür" sözûnûn ''dag'' manasl~da i~/anmasi J~. onun "uca/Iq"m aJhumunu ifada etmasi I/a bag/Idlr.(KuTSIV
61
menim dir -. V.A. ) . Dag ucadrr , gûnese daha yaxmdrr, ormn bcsr hemise semalardadrr. en qedim et iqadlan rmzl a bagh adet-eneneler va bir srra ayinlarin (mahm marasi mlarinin) uca dag zirvelerindo keçirilrnesi de bununla elaqedardrr. Ulu babalarumz dagfan allahlann iqametgaln hesa b edirdiler. Bu hal özünü diger qedim xalqlar m da mifologiyasmda gösta rir. Qadim misirlilari n Gilnes allahnu Qora va Qor adlandrrma lan Kür//Kara mefh umunun isrq men asrm kesb etmesi ile elaqedar olmusdur. Ne haye t, Kür11Kara ~özlari n i n daha geu is mena dasimasi atespe rest lik etiqadlan de baghdir. Bu dö vrd a d am-kas mensali Kür11kara sözü "qlgllclm" manasmda "Qor" soklinde islenmis. mûxtelif fone tik variantlar kesb etmisdir. Atesperest tayfalann ölünü yandmb basdt rmaq adet i neticasinda "qor" sözünün qebir menasmda Qurqan va gor variantlan emele gelmisdit. "Q urban", "qurbangah' sözleri nin leksik-sementik köklari de qadim etiqadla baghdir. "Kür" sözün ün "ocaq" menasmda islenmesi de tarixi inkisaf prosesinin ~a~s~ludur. Zerdûsti allaln Hörrnûz, eleca de bu gün sifat kimi islenen "qtrrmzr, qrzarrms" sözlarinin oda sitayisle baglthgl göz qabagmdadt r. "Avestada od allahmin Hönnüz adlanmasr tesadiifi dey ildir. Atespe restlik dam-kas etiqadlan asasmro fonnaJ~m l~lr. Elam-kas allah! karaküri iJa Hörmüz adl arasmdak1 uygunluq , kür/lkar harf ta rkiblarinin fonetik uygllnlugll da bunu tasd iq edir. Kür, qOT. f~ neti k uygunlugu Hörmüzün, Qormuz, Qormug kimi da l1km fonnaya malikliyini söylamaye asas verir. ."K~ran" sözlmün meydana galmaasi da Bü na~a va oda sltaYI ~ la baglidir. güna~ rangli, od rang li manasmdad lT. "Q lzIl" sözü da "Kür" sözünün leksik-semantik manasmdan dogan va ~n.un fonetik varianh olao sözdür. Çünki güna~ da od ranghdtf. R-Z avazlanmasi Azarbaycan dilinda qanllnallygun haidIr.
-
6,
62
"Kür" sözünün " de cel" menasmt kesb etmes i yanma pro sesi ile baghdtr. "Yamb sönmoyince sakitiesrney en" rnenasmr ifade edir. "Gur" variann da yanma presest ile olaqedardrr. Arttq ah san, yanan ocagm alov dille rini ta se vvûrûn ûz e gatirin. Biz hela ocaga gur yanan ocaq deyirik." A.A.A'\undov, K.Q.aliyev, S.N.Muravyov qn z va budux dill arinda " Kür" sözûnûn "su' mefhumu ifade etdiyini göste rirler. Çox qaribedir ki, onlar "GUT" söz ûnûn "gur sulu çay" ifadasinin terkibindeki " su" mefhumu ile baghliguu gêrrnemisler, S.N.Muravyov qinux, qunz dillarinda "kora", "kürc" sözlarinin "ders", "yargan" menasmda i~landiyini de gêsterir. Ru ise sOziinün "dag" mefhumu i/a bagbJlgm3 daha fOX yaxJDdlr(KuTSil'
-se.:
bizimdir - v.l.Aslanov}.
Ata~parastliyin vatani Azerbaycan oldugund an, "Kür" sözû en çox "'00"" mefhumu ile alaqedar olmusdur. "Kürsü" sözü de bele ernele gelmisdir. Çünki 0, vaxtil e evi qtzdrrmaq vasitesi olmusdur. Bu gün Azarbaycan eraaisinde yaytlan toponimlerin bezileri daha genis mena ifade edir. etnonim saklinde ÇlXI§ edir. Girzan (Tovuz rayonunda kend) toponimi Kir va zan terkibalerinden ibaretdir. Kir aresperest. zan ise ermani menseli mekan bildiran san sözüdûr, s-e evezlanmesi getmisdir. "K ür" sözünün etnonim tebieti özünü Kür kendi (Sabirabad}, Kûrsengi (Salyan) va s. toponimlerde gösterir. I
I
I
• Decellikle bagh "kür usaq" "kür xasiyyet" ifadelerini xatmatrnaq yerine düserdi. Bele gur yanan ocaqla gur axan çay amsmöe, insarun gur xasiyyetinde oxsarbq vardrr. [nsan minillik tarixiictimai tectiibasinda bun u gönn aye bilmauli.
. Çay ad~~~a _ g~ldik~~ Kür - " mûqeddes çay", deliqanh Ç~1' guelu çay • "od kim i, alov dilleri kimi §lglyan ç~y menasuu ifada etmisdi r. S.M .Mollazada Qurcana hidronimini "giiclû çay" kim i veranda mii qed dil .. uayyan . ar . uz.gun ~övqe tutmus (bun a tam mûveffaq ola b;lmamu;dl~). lakin Korbulaq bidronimirii ·'fi ziki qûsur'Ta a aq~a~ izah etmekde elm i se bve yol vcrmisdit. Z~nDlml~ca. ~urc~n~ .Korbulaq hidronimlari Küreçey, Kurça~~l~ro~~lan~I~I eyni etimcloji manseye ma likdir" _ .orunduyu kim i, Kür sözünün mana çalarl an m ûxtel if.olsa da,. a~ bir qammauygunluql a baghdir. Su da onun asagrda verilmis SÖZ ça larlan ile izah edilmalidir. _A ) b) /. Kür7. Oor2. kür-t 8. qor· (· ra-maq) _ oa) 3. kllf-(-an) 9. qor-Ïga} 10. qor-(a) 4. kllf+~) 5. ~-(su) 11 . qor-(xu) 6. Kur-(sak) 12.qor-(uq) "
Ç)
Cl 13. qar14. qar-Iga) 15. qar-(tal) 16. qat-In) 17. qar-(g!) 18. qar-ü) 19. qar-ün) 20. qar-Ipiz) d) 28. Qor Ilxörll
2 1. qorl/qur 22. qur-fqan) 23. qur-Iban j/zor-a-fban) 24 . qur-tcaaj q -a) 25 . qur-faq) 26. qur-Iu) 27. qllr-(can)+(a) +(çl)
çö r
e) 3 1.K ürll(qurl/qorllx ör)
~aOn~ ~ qeyd edak ki, Qurcana çay barnsinde el arasmdu baNa bir oX~r izah gal:~~~~ddur. Bu çaym adl quru-l-çana....çay söziarinin birla~masindan amela
65
29 . Xör-(ak) 30. Çör-(ak)l/çür-p(ak)
32.çör/lqar/IG Ür 33. Gur-(ultu) 34. Çrr-Iaq]
1)
a) 35. ql r36 . qrr-Irnanc] 37 . q.g-(.I-c.m) 38. qlf-m-( ,z-I)/1 Qlf-(gl )
g) 40. qsz41. qrz-ü t-r) 42. qrz-mfur) 4 3. xez-Iel) h) h)
45. gör46. gor-(an) 4 7. gor-(us)
39. hör-m(üz)
6. - ga, -g, 7. - x u 8. - sû 9. - us, - IS 10. m -us-lI-ts//-üzJl-lz, 11.-uJ/-l 12. - ull/-11
13. -aVl~al 14. -m/z-iu
g) 44. yor-(gao)
qoruq, çrraq -qorg a, qargs, qarga, qirgr -qorxu
-I
-kûrsü -Goru s -Hörmüz, qlOnIZI -quru, qmmzl. qrzrh -gurul tu, qtztlt, q lg llclm
-xezel -qann
«K), sesi 3{-3gldakl evezlenmelera meruz qalrmsd tr: k....Y, q.....x. x.....h, h-er. «Kür» sözü nûn r sesi asagrdakr kim i evezlenmisdi r: r....z...g... v.
x) 48. kor - [sö zle re qosulub islenir} 49. Kor-(jal}-- (maq)- keserden dûsrnek
.) 50. qov 5 1. qov-urtma) 52. di-lev
kürligurilqarll qorl!xörllçö rl /hörlIqJf/1q IV Igorl/korlIqov lIlov/lalov terkibli söz la r a~agldakl sekilçile ri qebul edir: I . - a,-a -qora, -qara. kûre 2.-ao.-ao -goran, küren 3. -qan-gen, -can .sban -qurqan, yorgan, qurcana-,(çt ).qurcan(-a), qurban -kürk 4. -q, -k -qur-eq- xörek, çörek, kfuk, 5.-aq,-ak;-uq,--ok
Q .Ma~diyev «Goran» va «Gorus» sözlarinin etimoloji menseyi ile alaqedar olaraq « gOD> sözünü « qOT» sözünün fonetik variantt kimi, h u sözlara qcsulmus - aD, -u s sekilçilerinin de Azerbaycan dilina maxsus sekilçile r oldugunu sübut OOir.(58,74-75). -U7JI-üzJl. -uzIl- lZ sektilçilerinin rnenseyiue geldikde isa, M.Seyido"llu fikri ile raztlasmaq Iaztmd rr. 0, -uz terkibini ilk in variantda sûa, isiq bildiren söz kimi teqdirn edir, «gûndûzs va «ulduzx sözlarini misal getirir, «uzs-un fonetik variann olan «iz» , «iz» söalerinin «od», «isiqs dernek oldugunu göstanr.(70,257-258). «Kü.ID tarkibli sözlara qosulan -q.-k. -aq. -ak, -ug, -k sekilçilerini n me nseyi ise hele da mûbahiseli saytla biler. l.B liyev [( a)k],[(a)d]-ak, aq sekilçisini dam-kas menseli saytr, onun forma cahatdan daha çox kas leksikasma-xas oldugu nu gêsterir (6.95). O,[(a)k], [(alg] sekilçisi nin qcsuldugu Arbak sözünü rnisal getirir, gösta rir ki, Mid iya ad lan içerisinde Arb aki (Arbaku) sözünü iran leksikast esasmda mensa cabatdan teyin etmek olmaz, elam-kas mate riallanmn kêmeyi i19 buna nail olmaq o lar
G6
67
11
(6,95). l.Bliyev Arbaki (Arbaku) söz ûndeki «u» sekilçisini ak kad mensel i hal sekilçisi hesab edir (6,95). Eyni zamanda l.Oliyev N.Berezenin «Îkinci sistemin mixi yez tlar» eserinin 138-ei sehifesi nde verilen fikirle -«ArbalO) sözünün türk menseli ad olmast fikri ile razrlasmadtgr ûçün va onun türk mensoli J ~I (Arbaq) sêzû ile Arbak (Apfia K) sözfinû mûqayise etmesinde n razr qalmadrgr ûçûn, daha dogru su, bu rnüqayisa barede qeti fikra gala bilmedi yinde n «tûrk» sözünün qarsismda, m öte rize içe risinde (1!) isareleri qoyulmusdur (6.95.np uMe'faHHe 3). Osfinde hu isaralarin qoyulmasr l.ê uyevin müayyan menada NBerezin ile raztlasdrgnn , «"Afbak" türk me nsoli de ola biler» qenaetine geldiyiui gêsterir. I.aliyev sêziin kökü kimi dam-kas allaht !Jarbe [Xarbe]-ni g ötürür (6,95). Dema li, Arbak sözünü Xarpaq ll Qarpaq eeklinde götüra bil erik . Bu da sözü n kökûnûn «qoo> ile baglth gtnt göstarir. Tûrk dillarinde ise camlik bildirmek ÜÇÜD q, k, z samitleri xarakterikdir. Bela olduqda h, x samitlerinin de sözün evvelinda dûsmesi tebiidir. Mes: hesebeliöê sabeli ; Qa rbaq/Arbak . Ktesi va Heredot temtinden xenrlonsn Midiya 8fsaDasinda ad! çaki/an Qarpaq sózü de onda türk m ensoti hcsab cdilmelidir (kursiv bizimdir -V.Aslanov). Diga r terefden, qor terkibli bir çox sêzlerin kas mensef -a sekilçisi ile isle nd iyiüi (qor, qora, kür.küre va s.) nezera alsaq. onda Arbak sözünün Q arabak va ya Qarabag ;;aklinda i~lanmasin a taaccüb etmarik. Digar tarefden, orta esr ennani manbalarinda Qarabagm A rsaxl/Arsaq ;;akiinde i~lanmasi de «Qarabag» sözü nÜD «A rba1o> sözü ils hagh oldugunu gösteriI"_ Görundüyü kimi, Kür/Qara tarkibli sözleT « qOf» sözi.inün fonetik vanantlan kimi ÇlXl ~ edir. Bu man ada, ulu hahalanmlz oda tapmml§. qoro ÖZ onqonuna ç evinni~, y ~lqlan yerlers etiqadlan ndan irali gelen adlar venni§lar. Bele ehtimal etmak olar ki, hela onqonlar
sonralardan tayfa va sexe adlannda, yer va çay adlarmda, hetta maisatla bagh esyalann adlan nda tezahûr etmisdir. Qarayaz yaz faslinin en isti çag1, qarayel kûley in eu siddatlisi, en amansizr, Qarayaz od kimi yandrrdrgr halda, qara yel alov kimi har seyi kûla döndarir. Azarbayçan mifik tefekkûriinûn mahsulu olan sözlar hu gün öz qedim sementik mense yini qoruyub saxlayrr." i'
OX U D (Saki) Oxud kendi ~aki rayon unun simal-qerbinde, Ki;; kendinin va K i~ çaY1DJO cenub-qerbinde yerlesir. Yerli e hali (kand sakinleri] arasmda Oxud ke ndirtin tarixi ile alaqedar iki efsan e yasayrr. Birinci efsanede deyilir ki, Xilafet ordulan Se kini i;;gaI eden zaman öz canisinlerinde n bir neçesini Oxudda yerlisdirmisdiler, Onlara yerli eha li «qeribler» deyirdi. indi de onlarm defn ed ildi yi yer «qeriblar qebristam» adlantr. islam din inin yaytlmasr ne ticesind e adamlar tez- tcz hecce getm eye basl adrlar. Qa rih yerde dafn editmis qohuml anm xatrrlayan erebler, hecce ge le nla rden xahi s ed ird ila r ki, vaten a qayrdan kim i Oxud kend ine gedib orada de fn edilmia arablerin qabri ûsründe dua oxusunlar. Guya, heccden gele rilera ereblle r tez-tez "oxu t, ox ut". deye mûraciet etdikleri ücûn va ya heccdan qay rdanlar «qe ribler» dua oxumaga gedanda:-hara gedirsan? - suahna qlsaca:oxutmaga.-deye cavab verdiktan üçiin bu kand Oxud ad lanrm§drr.
---
-----,-- --
-
. • Bü~n bunlar bela bit è1mi dalîl gatÎnn&y<:l &SaS \terir ki, topomm ve hi~ronimlard./) ifada ed llen m<ma ÇOK hallarda güne~ le, odla ~aa-hdlr. ~u lS9 A.Zélr~yçanm Odlllt diyan, at~paf9stlarin ya~adl8J ol ka oldugunu t6Sdlq edlr. Hem de tesdiq edir ki, Azarbaycaruo ~imal qer~ rayonlannm da imi sakinlarini a t~IEtr temsil etmi~IEtr. Hu arazlde atewarastlar müxtelif tarixi çevrilÎ~lat va dayi~ikliklara ma ruz qalsalar da, öz m9~yini itinnami~lar.
68
Ikinci efsane da deyilir ki, keçmislerda igidler burada öz gücünü stnaytr, ad alard rlar, at çapar, ox atardtlar. Bura bir növ, mesq yen imis. Buna g öra de, "Oxud SÖZÜ «ox ah)" ifadesinden emele gelmisdir.-deyirler (Har iki afsanani Oxudlu ad abiyyat mûellimi Qani Abd ullayev söy lem isdir. Görûndûyû kimi, har iki efsaneda müayyan qeder heqiqet vardit. Lakin birinçi efsane Oxud sözünün etimologiyasrru açrmr. Çünki birinci efsanenin mazmununu bütövlükda heqiqet kimi gêtûrsek, bele melum meseledir kit hecce gedan sekililerla ereblèr Kabede türk dilinde damsrmrdil ar. Ham de ayd mdu- ki, «Oxut» sözünü heccde n qayrdanlar isledirdiler. Buna göra de «Oxud» sözünün etimoloj i mensayini birinci efsane ile baglemaq qeyrimûmkûndûr. Diger terefdan, Oxud kandi erab xilafatinin islam dinin i yaydrgr dövrda va ondan evvel meskunlasrms erazi olmasaydr, hu erazide ereblerin da fn edildiyi yere «qe rible r qebristanhgr» dem azdiler. Bütün hallarda «Ox ud» sözünün etimoloji menseyi baxmundan birinci versiya özün û dogrultrnur. Îkinci e fsaneye galdikda 150, qedi m adate ne ue lerimizin izla rini gönnak mûmkûndür. Oguz qebilel eri yay va ox a ehtiram besleyir, yayr hakim, oxu isa elçi hesab edirdiler; onlann fikrince, yay ox u istiqamatl andirir. B ski türkdilli xalqlarda qebile basçrsma ox yollamaq ham hörmet, bam da tabe olm aq a lam eti kimi basa dûsûlürdü . Onlara de gelirdi ki, yay va ox tann tarofinden gönderibnijdir (70, 271;273;275;276). «KitabiDOOa-QorquD> boylannda deyilîr: «Oguz zamanmda bir yigit ki, evlansa ox atardl. Ox u na yerda d~sa, onda gardak tikardi» (46,s.55). Diga r tarafden, aski türkdilli xalqlar ox yollamaqla qabil ani yürü ~,böyük düYÜnlare.~ülanlara(~nliklara) çagmllm l ~1ar
(70,273).
69
Oxla bagh mifoloji tesevvûrle ri, ele-bela söz galisi xaurlatmmq. «Oxud» sözü mûrakkeb tarkiba malikdir: Ox va ud va ya o-gan-ud. A.N. Kononova göra, «oq» te rkië i qad im türk di lie rinde «auto manasmda islendiyi üçiin ogJloklloq sözü bam de «aile», qebile », «boy» demekdir; ha m de mûsteqim menada islenir (49,83) Lakin M.Seyidova gêre, oqllog terkibi mûrekkebdir. Bu terkib fel kökündan -w/o " bacanqh", "qadir olmaq" va «qagan» sözünün qahgl olan «g an»-dan ibaretdir, Oq/og yeni, «bacanqh, qadir clan qagan» demakdi r(70 .,255 ). M.Seyidov ham de «o+gao»ll «u-tgan» sözünû tann adt kimi seciyyalandirir (70.257). «Oxud» sözünün digar tarkibi «UID> sözüdür. A.M. ~ erbaklll tertib etdiyi «Oguznamesden görünür ki, bir sira tûrkdilli xalqlar «uds sözünü «ê kûz» menasmda isletmisler (74,23). M.Seyidov bele qen ae te ga lir ki, «ud» evvelce «çay», sonralardan i50 çaym tote mi 0130 « êkûzx manas mda i.!?lanmi-?di r(70.254). Belelikla, «Oxud» toponi miui asag rdakt se kilde tehlil etmek m ümkûndûr:
L a) Oxud-. ox+ud [aile(q obila)+Öküz], yeni öküz zoomorfi k totemli qebile. b) Oxud« o+gan[qaganl +ud~(ogan +udl tann+öküz, ye ni «ilahi êkûz» va ya «mûqeddes êk ûz» . IJ. a) Oxud=ox+ud; e -cu avazlanmasi Azarbaycan dili ÜÇÜll tarixen seciyyevi cldugundan, «uds sözûnû «od» sözûnün fonetik vanantI besah etmak mümkündiir. 0 zaman «Ox ud» sözünü 3.-?agldakl kimi man alandlfInaq olar: Oxud= ox+ud [ana(qabile , aila)+od]= anatod, yani rnüqaddas od va ya ai lani~ qabilanin tapmdl gl müqaddas orlun oldugu yer. h) Oxud ""'o+qan+ud=[ogan+ud] (dann 00». yani ilahi ad, müqaddas od.
71
70
tapman qabi lanin c) Oxud=ox+ud. Bger «ox» sözünü m üste qim ~an~~ götürsek, onda türkdiUi . x~lqlann «?~U» elçi klt~1 qiymatlendirmeleri fikrine I sttn~ etma~Yl~_ Bda oldug~ teqdirde Oxud 9lX+ ud fox (elçi göndanlrnl l)+ od] , yam "t ann terefinden gênderilm is 00", " mûqed des odun oldugu
Q.Ma~ediyev
dillarin~a
yer". Hl. a) Oxud= ox+ud. tûrk camlik bildirmek üçün q, k, z samitlerinin xarakterik oldugunu gösterir (58, 74). S.M.Mollazada L.Q.Qertbenbu,:q va Q.Derferin fikrins istinad edib göstarir ki, -t sarmtr qedim türk dillarinde camlik bildirir (60,1 ~7) . A1!an g qanunu nun türk dillen ûçû n daha çox x.ar~te~k oldugunu nezera alsaq, samitle biten sêzlera cernlik bildiran - t ~lava olunduqda, kökün sait terki bins uygun olaraq - t . ~slOdan evvel a, 0 , u, Ü, I, i saitlerinin elave edildiyini teb ii saymaq Iaztmdtr . Bu menada «OX» sêzûua ca mlik bildiren - t elave edildikda, aheng qauununun talebi ile bu söz «oxt» deyil, «OXUD> saklinde olmahdtr. T -d avezlenmesi Azerbaycan dili üçûn son darace sociyye vi oldugundan, bu sö~n g.a~ «oxut», gah da, «oxud» seklinda teleffûz edilmesini tamamile tebii saymahyïq. Demeli, O xud = Oxut= 0"1. -+{u) t [ex-lar] , yam, « 0"1.» kultu ile bagh ohm qabilanin yasayts yen. M.Seyidov çox haqh olraq g ösrerir ki, «ox ~a yaya ehtiramm izle ri Oguzla alaqedar yaranmt~ musalman versiyasmda daha qabanqdtm 0 ham de göstarir ki, Salcuq xaqanlan ndan Togrul bay Reyda kasdirdiyi sikkanin üz tarafina yay, ox ~kli hakk etdinni~. onuo damgasmda, tugras mda (móhfuünda) yay va ox ~kl i olm~, daha soma Malik ~ah, Barkü yaruq va b~a Salcuq xaqanlan cla b~l~ etmi~l ar (70,273-274). Tiirk alimi Osman Turanm verdtyt malumata göre Qedim Çin manbalarinda gösterilir ki, her bic türkdilli qabilanin özünamaxsllS oxu olm~ur. Yuxanda gatirdi yimi z misal1ar OxutllOxud sözünü +
Y~}'lli
yen kimi seciyyelendirmeye bir
dab a esas verir. b) Oxut=o+gao+(u)t= [ogan - (aI/u)t] tann {bacanqlr, qadir ola nj-tlar, yeni bscsnqh, igid, nniqoddes qebileniu; yaradlcl qobilenin, har ~ya qadir oJan qobilenin ya~dlgl yer. Biza bda gelir ki, "K ûngût", "Z unud", "Baydurut",
"Ala Göyüt"(Oxud kendinde dag adidrr] toponim va oykonimiarini de "Kûn-g-Iûjt, "Z u-n-(u)d", " Bay-dnr(dar)(u)t", " Ala göy(ü)t saklinde terkib hisselerine ayrrmaq olar. "Oxud" toponimini n etimo1oji mensayine galdi kda isa, bu sözün semantik menseyini öküz totemli qebilenin yasayts yen va ya mûqeddes ökûzûn oldugu yer, oda tapman qebilanin va ya müqeddas odun oldugu yer, ox kultu ila bag h qabil enin ycsayrs yen va ya bacanqh, har ~eya qadir olanlan n Y~YI~ yeri kimi seciyya lendirmek lazundir. "Oxud" sözünün etimoloji rnenseyine nezor saldtqda bu sözün semantikastrun tarixilik prinsipleri esasmda inkisaf etdiyin i görmemak mûmkûn deyildir. Sûbhesiz ki, suya va onun toterni olan öküze inam daha qedimdir. Har halda oda sitayis sonrakr, oxa inam ise dcha sonrakr dövrûn mahsuludur. "Oxud" etimologiyasmda suya, öküze. oda., ox a inamm izleri vardir. DOXUN ( ~aki rayonu, Kil kandi) Doxun Ki ~ kandi ila Oxud kandi arnsmda yerla~an arazidir va Ki ~ kendina aiddir. K i ~ çayt Doxunun atayini yudugu üçün çay taraf qayaltga çevri lmi ~. bu arazida küp qabirlari n daba çox o ldu~ a;;kar ed i lmi ~ir. Çox taassüf ki, çay bu qabirlarin bir hissasini torpaq1a birl ikda yuyub apanll1 ~(hr. Bu qab irlarda ata~parastlik va ondan avvalki dövrlara rnaxsus olan a~y al an n oldugunu demak mümkündür.
73
72
Teassûf ki, bu gûne qederki topouomiyaya aid yaz rlan esarlerde Doxun sözü 1.laqqlOda heç b.i r q~yda rast galmedik. Bu setirlerin müalhfi na .bda ga~lr k.l, Do~un mûrekk eb sözdür va ~gldakl sekilde terkib hisselerina
parçalanmaltdlr: Doxun =(d)ox+(h)un =d+ox+hun Adaten k, x, h. y, q, k samitleri sozun a~.al.~n~a düsû sozunun usur. Mesal en , HasabaliJ/8sabali. , . . .. Doxun _ ~_ d '1 Iindeki "d" sa miti lse "ox terkib i IJa al aq<;tUdf eYI va aVV
toponim i ile alaqedar verdiyi miz ûçûn daha burada al ave izahata ehtiyac duymuruq. Hun qebilesi mesalesine ge ldikde ise qeyd etmaliyik ki, ermeni va gûrcü me nbaleri nda Makedoniyah iskand a rin Zaqafqaziyaya YÜJ'i4.ü illerinda bunlann Azarbaycan eraaisinde yesenne olduqlan qeyd edftir (55,709-71O). Lakin hunlann Azarbaycanda rneskunlasmastm b.e.e.Iv-lll es rle rle mehdudlasdtrmaq elm i sayila bilmez. Kis çaymm dasmast neticesinda Doxund a askar edilen küp, qe birlerden a lda edilmis esyalar, belke de , daha qadim bir dövrün mehsuludur. Ciddi arxeoloj i tedqiqatlar, heç sûbhesi z, daha deqiq va son sözü deyecekdir.
DULUZLAR (~ .kil S.M.Mollazada Duluzlar toponimini "gil qab hazrrlayan yer va mehelle' kimi menalandmr, onu morfoloji yolla dûze len toponim kimi taqdim edir.(60,7 1). Blbette, bu besit teqdimatda qüsur tapmaq çetindir, lakin 0 hel a Dul uzJar sözün ün etimoloji mensey ini açrmr. Biza bda ga lir ki , "D uluelar " miirekkeb sózdûr va a$ägldakl sekitde terkib bisseletine ayn lll( Kurs iv bizimd ir V.As lanov). Dul/ldo l+uz+(lar). Birinci te rkib du Uldol fonetik variautdtr; o-u evezle nme si ise dilimiz ûçûu xarakterikdir. Dol SÖZÜ " su 'lab)" demekdi r, "su doldu rmaq üçûn qab" man asmdadrr. Dolça ise dol sözûnde n düzalm is, kiçiltm a manasmda i~lanan düzaltma isimdir. Dol sözü haqqmda bah s edanlar onun qaramal dari sinda ~ dolçaDln isa misdan hazlrlandtgml göstarirla r.(ASE,lll cild, Bakl, I 979,sah.497-S00).
Lakin ireli da göracayik ki. dol sözü Dul uzlar sözûnün tarkibi nda "qaramal darisindan huzlrlanan su 'labi" menasmda i~J anmir. Du fikrimizi tasdiq etm ak iiçün "uz" terkibina nazar salmahYlq. " Uz" tarkibi qop uz, oguz. günd iiz, uldoz, qlm lZ, Oorus va s. sözlarda i ~tirak ooir.
;
;I
:I
i
I
75
Qc l. Mesediyev Gorus paleotoponimindan - us terkibini müasir Azerbaycan dilindeki -I~ sekilçisinin variant! kimi teqdim edir (58~75). A .N.Kononov Oguz sêzûndeki uz te rkibini mûsteqil söz kimi deyil, ce m sek ilçisi (.u)z kimi qabul etmis, LN.Qumilyev sonr adan onun bu fikri ile sarik o1mu~ur(49,83 -84 ; 51.2 1). M.Seyidov daha düzgün mövqe tuta raq uz sözünün ilkin sakf ini istq, süa mefhumlan ~I~ baglamI~ I r(70,2 55-256). 0 , günd üz va ulduz sözlerini isrqla elaqelendirmekde haqhdrr. Uz sözünün asagidakr fonetik deyisrnel e rde ver il masi, heqiqe ten de, özünü dogru ldur . U7JlüzlhzJ/izllisl/i~ - is-iq, is-dn, od. Demeli, Dulu zlar toponimi etimoloji me nseyine göre "su" va "istq"]a (odla) baghdir. daha dogrusu, Duluzlar söz ünün semantik asmd a torpaq, su, od mefhumlun durur. Ru mefhum odun va tc rpagm birlesmeainden amela ga le n su qaü va ya layim ifade edir. Buradan aydm olur ki, dol ilkin variaut mda "s u qabt" rnefhumunu ifade etmis, duluz " gilden su qabi haztrlayan sexs" menastm dasumsdtr. Duluzlar, üm umiyyetle " gil qabr" deyil, ilkin variantma gêre "gilde n su qabr hazt rlayanlann y~YI~ yeri" demekdir. Suya, torpaga, oda sitayis Y.v .Çamanzaminlinin dedi ;:~ kimi , " lra ndan evval Kürla Araz çayt arasmda dogulmus (25,89) va Azerbaycan xalqmm mifik tafakkürünün esasim taskil etgmi sdir. Dul uzlar ad h mehell enin Kis, Oxud, Göynük kimi kan dlarda olmasl hu arazilarda y~yan qa bila ""8 tayfalan n oda.,torpaga va suya tapmdlqlan m. daha sonrakt dövrlarda duiuzçulu gun gen i~ inki ~a f etdiyini slIbut edir.
y U (; RUL A R (Saki, Ki. ka n@ Ki~
kandindaki Mirazhlar, Dodu ~agl mah all asinda
y~ayanlara qocalar , ham da "Yugru lar" deyirlar va Yugru
söz ü nasil, soy, kök bildi rir.
_ _ "Yu~urlar" OOZÜ ~etateza hadisesina ugrarms "ugur" sözûndendir, bu fonetik hadise Azerbaycan dialekt va sive le ri üçün xarakterik dir:yarpaq/lyap raq,torpaq/l topraq. . .Diger terafden, saitle baslanen sözlerin evvaline "y" sos inm artmlmasr dilimiz ûçûn tarixen xnrakterik fakt olmusdur; üzJlyüz, alovllyalov. Buna göra de, ugur sözünün bezi sive va dialektlarda yug ur saklinde islen mesi tebiidir, Ugur sözünün etimoloji mensayindan çox genis va ?hata li damsen M.Seyidov, v .v.Radlov, M.Ryasyanen. Imre Ohmed Cavad, B.Ata lay va A.Zayon çko vskinin es ki türk sözlerinin birhecah olmas t fikrin s istinad ederek ugur sözûnü ui/o "bacamqlr, qadir" (fel kökii ) va ur tarkib hissa larina aymr. M.Seyidov ur terkibini sözdüza ldici sa kilçi, yaxud hel alik malurn olmayan bu va ya basqa sözün qahgt hesab edir (70,235 -236). Lakin bize bd a galir ki, ur terkibi sözdüzaldici se kilçi deyil, bu va ya basqa sözün qallgl da deyil, sadece olaraq mûsteq il sözdûr. Ugur söz ünü û ç terkibli mûre kks b söz kirni qiymatlandinnak Iaznndrr: u+ga n+ur. Uga n söz ûnûn "q udretli", "tann" menasrnda islendiy ini qebul etsek (70,235), onda bu sözû uganf-ur saklinde de ta rkib hissalerina aymnaq olar, Ur fel köküdür, get menastm ifade edir: hu söz bam de "germe' seklinda isim kim i islenir. Müasir dilimizda i~~anan yü~rmak sözü rnan~a etibarila ur sözüna baghdlr. ~1~ lahca~mda asasan yuburmaq ~k1jnda, diga r lah ca va ~lvalarda Isa dlbmn aq, d uburmaq ~kl inda tala fTüz editie. S u söz ün semantikasma diqqa tla yana~saq, görari rik ki YÜy~rmak "~acanq la., IDahara tla, ham da süra tla, yeyin: yey m getmak manasml ifado edir. Fone tik tark ibina nazar salsa~, yüyü~ak söz ünün yugurmaq va ya ugurmaq felinin fonetJk van anti oJdu~nu görarik. Bir slra lahca va ~i valarda bu sözün yügürmak ~aklinda talaffiiz edildiyini huna alava etsa k, fonetik dayi~ma daha ayd m nazara çallmr. Ugur sözünün g samiti b.y sam itlari ila ava z
77
76
olunm usdur: [yu(b)ur - yii(y)ÜT]. Dil imiz ûçûn g-k-y ev ezle nmesinin xarakterik oldugu melum meseledir. Onda qotiyye tla dernek olar kj, Ugur «ba~nqla. sürat1~ getmek»,
«mûveffeqiyyetle getrneks demekdir. Daha gen~~ mana~a bu söz, sadece olaraq, gedis, yol maflmmlanm ifada edir. Adelen, sahe r rastlasan kisliler bela salamlastrlar:
I I
I I 'I
~Ugur olsun . •U~urun {daha dogrusu ugtun] xeyir olsu n (70,2 44). Göriindüyü kimi, birincide ugur, yol ma~asJnda. ikincida yol va gedis manalanndaclrr. Maqsadda~ bir q~ar uzaqlassaq da, M. Seyido~-un da~a bir .~~n~a mûnasibe timizi bildirm ak isteyirik. Tsdqiqatçt yol sozunun areb man seli defe ila siuonim oldugunu göstaru: (70,244). Lakin biz demeliyik ki, ugur sözünün özü bemin men ani "bit hovur", Kis lebcesinde "bir our" (0 di~onqdur) sakl inde müayyan manada ifada edir. BUfild~ bir h~v~r "bir an; bir deqiqa" menasrm ifada etsc de , vaxtile bu sozun de fe manasmda islenmis oldugunu güman etmek olar. Söhbet bir neslin das idrgi addan getdiyi üçün, Yugrular sözünün tayfa adi kim i, nasil adr kimi i~1an~iy~ aydmdtr. Bir stra tadqiqatçtlann ugur sözünü tayfa adr kimt qiymetl endirmesi de buna sübutdur (::9, 1?2!. Bu . onu göstarir kj, Azerba ycanda y~yan turkd~1I1 qebilel er yolçulan himaye ede n yol tannsma tap mrms, oz .onqonlannt öz tayfast va tayfanm nüfuzlu ûzvlerine ad seçmisler. Bu gü n dilimizda isle nen ugur elemak {getmek, yo~a d ûsmek], ugramaq (diiçar olmaq), yiiyürma~uruq (oaSl~ toxum ) sözlan ugur sözündan töraml~, muxtaltf mana ~axalarina aynlm l~lT. Hal -haznda Ki~ kandinda u;;aga müracatla, navazi~la deyi rlar: «Uruq-turuq balam».•
• inak va ba :;;qa ev heyvam balalar ma da deyirler:Uruqlu-turuqlu olsun. Yeq in Id, uruq müqOOdoo nesli n acl!dlT ki, bu nas i1 du yu ml ~q , xeyir . w rekat paylaytcisi kimi tamnnll~lr. Uruq ugur sözünün 11k va rianh kimi bazi lahca le roo qalmaqdadlT.
A LAG Ö Y Ü T ( ~ki, Oxud kandij Bu oy konimi tedqiqat obyekti kimi götûrmakde meqsedimiz ala matbumu va göy sözünün camlik bildiren-t samitidir. T samitinin camlik bildinnasi ile e laqedar fak tlan Oxud toponiminin etimoloj i izahatmda vermisdik. lvl.Scyidov «Göy.ag. qara ra nglarinin aski inamlarla elaqesi» meqalesinde hemin re nglerin türkdilli xalqlarda mûqeddes sayrldrgmr göstermis va «Azerbaycan mifik tefekkûrûnün qaynaq lan» eserinde yenide n bemin mesaleye qayttrmsdrr (7 1,20-38; 70.114-1 15, 174). Xizmn boz at minmesi, Qorqudun apaJca (ala ran gli) çiçe kden çtxmasi , «Kitabi-Dede Qorqud»da gardeyin rnüqaddasI iyini b ildirmek üçün apalca sözünûn qosulmasr (47,42) ala rongin mûqeddes say ûmasmr bir dah a sübut edir. Demali v etimoloji menseyina göre.: Ala Göy üt dag] oykonimi es ki türkdilli xalqlan n semaya etiqad r va mifoloj i tafakkür te rzi ile bagh o1 ub, Mûqeddes göylar me nasnu ifade edir. Ala Göy üt sözün ün dag adi kimi islenmesi ha m de dage tapmmanm e lameti kim i seciyyavidir. Ax i, dag göya daha yaxtndtr."
va
DODU U~AÓI kandij Bu gûna qeder etimoloj i menseyi tedqi q edilmeyen toponimlerden biri de Dodu, Dodu usagrdrr. Malurn masalad.ir ki, ulu baba lanmlz GÜna:?8. Aya, uIduzlara tapmml~lar. iI yagmurlu keçanda Güna~a hesr edi1mi~ marasimlar keçi nn i ~l ar. Oular Güna~i tas,,;r eden gali ncik diiza lda r (biitiin türkdilli xalqlan n tasavviiriina göra, G Üna~- qlz. Ay isa oglandlr), dö~ünda muncuq va ya DO DU
(~aki rayoo u,Ki~
• Kand camaah arasmdak! izahda primit ivlik ols.a. da, da~n
79 78
basqa bezak esyalan asardtlar. Ada~lar oxuy~-o~uya: heyecanla va be lagetli damsrqla ellerind a gezd irdikleri Güne sin simvolundan behs edirdi ler. Dodu gezdiren ~dXS monoloq söylayermis (8,20). Yuxandakt tesvirde n aydm olur ki Dodu Günesin simvo luna-atributuna verile n addrr. Ki~ kendinin Tatar u~3gl. Duluzlar mehla lerinin özüne maxsus mûraci et terzi vardrr. Burada yasayanlar ahrl qadmlann adma Dod u sêzûnû qo~raq,_Makka dodu, Fatma dodu va ya sadece olaraq,-Ay dodu, -deye mûraciet edirler. Mehz qadma dodu deye müruciet edilmesi ilo Günesi n türkdilli xalqlann mifik tefekküründe qlZ kimi formalasmast arasmda mentiqi baghhq vardir. Bu ise biza esas verir ki, dodu sözünün çox qedim dövtiin mahsulu olmas t va made rsahhql a baghhgr fikrini söyleyek. Demeli. Dodu u ~agl toponimi etimoloji me nseyina göre, Günese tapman qebi le va tayfa dernek dar. •
a Ra N a
( ~ki,
Ki. kandil Bu oykonimin etimoloji tehlilinda M.Seyido"un s la ng sözü ile bagh tadqiqatlanm asas götûrûr va esasen onunla raztlasm q. M. Seyidov e len g sözün ün mûxtelif türkdilli • Burada Oünesin gelincik fonna smda tesviri ile elaqedar c la bilsin ki, Dodu gezdiren sexslerin monoloqlan yaz18 gelmesile e laqedar qodu-qodu oyun lan uçïm de izah yolu açrr. ag....r Dodu Günesin simvele olan ql zsa, Qodu iXl Aym simvo1u olan ~Ian
xalqlarda ayn -ayn menalar kesb etdiyini va esasen, ct, pis. xarah, çemenlik, örûs. genclik, aila qurmaq ilahesi, toydan evvel xüsusi sadhq rneclisi, toyda qrz va oglanlarm ser, mahm yansi va s. me nalarda islendiyini gösterir (70.52; 58; 63-64). Haqqmd a behs etdiy i örana oykonim i, esasen, otlaq yer i me nasmdad rr va ölan g söz ünün tarixen ifade etmis mena çalarlanna müvafiqdir. Örana kislilerin teleffiizûnde diftcnqlastr; Ö saiti dovsan, dovga sözlarindaki 0 saiti kimi diftonq saklinde deyilir. Yuxanda dediy imiz kimi , M.Seyidov ölang sözü ila bagh genis tedqiqat isi aparrmsdtr, lakin hu te dqiqa tla elaqedar asagrdakr fikrimi zi söylemek isteyirik. Deme li, Öleng, ören, örana soklinde tekce Qazax , Qubadlr, Qafan dialektl arinde (70,52 ) deyil, hom do Se ki dialektinde otlaq menastnda ielenir. Îkinci, M.seyidov ulqanfö lqan söziinü su va torpaq sahibinÎn kultunun adr kim i seciyyelendiren V. V.Radlovla raztlasrr va bemin sözü öl+qan terkiblerine aymb, mûrekkeb söz kimi teqdim edir (70.53-55). Biza bele galir ki, ölka söz û de etimo loji menseyine göra êleng sözü ila bag hdir. Ûçüncüsü. müasir dilimizde iele ne n evlenmek sözü de ölang söz ünde n amala gelmisdit. M.So;:yidov "Ö leng"m aila qunnaq ilahesi olmagm t tesdiq eden xeyli fa kt vermis (70,58 -63-64-65-70). nede nse ölang sözünun evlanmak variantnu nezerden qaçrrrmsdrr. Dovsan, dovga, Iovga va s. sözlar dialekt va ~i val arda diftonq!a deyilir. bu zaman v samiti d~ür. Örana diftonql~maya maruz qalml~ variantdi r. Bu oozün OVTana variatlm tasavvür etmak çati n deyil. Demali, ölangmak sözün ün g samiti dü~arsa. ölanm ak :;;a klina d~ür, bu da övlangmak §aklinin övlanrnakl/evlanm ak variantma gatirib çlxanr. Bu, Azarbayeanda ya§3yan türkdilli tayfalan n dialekt va ~iva xüsusiyyatla rinin talabi Î1a amala galan fonetik variaotdlr.
80
P A RS I DA T (Q ax) Bu toponim Pars-lld/-a n saklinde terkib hisse larine aynl rmsdrr. - t samirinin türk dillorinde camlik bildirme sini evvelki tedqiqatlarda söylemisdik: -an sekilçisi ile elaqe dar fikrim izi bir daha se rh etmeye ehtiyac duyulmur. Parsidan Fars lar va ya farslardan ibarat tayfa demekdir. Bu menada rus dilinde ielenen persid, yeni fars sözü rus diline türk di llerinden keçmisdir. a. Damirçizada " dilda olan bir söz qadim zamanlarda qon~u dile keçrnis olur va qonsu dilde eski fonn3S1D1 mûhafiza edir' deyerken haqh idi (28.45).Göründüyü kimi, Parsrdan sözûnûn kökü pars olub, tûrk rnensali-it cem sekilçisini, sonradan ise fars me nse li -an sekilçisini qabul etmisdir. Cox güman ki, bu qramm atik veziyyet fars dilinin sarqde çox genis miqyasda islendi i dövre aiddir, lakin cesaratle dem ak olar ki, ilk in variant ücün hu söz pe rsit//parsid va ya parsrt/parsïd sa klinde islenmisdir. T Ü R KB A LA [Qutqasen] Blbarte, ilk baxtsda bu toponirnin etimoloji 12'3hl çox usan görünür, lakin tûrk sözûnûn etimolcji mensayi hele do mûbahisalidir . Bu mûhüm ma seleya V.V.Bartold (19.553), A.N.Bem.tam (21,46-4 7), M.i.Artamanov (9,60-6 1) va onlarca diger tedqiqatçt alimlar öz mûnasibetl e rini bildirrnislor. Lakin bizim diqqetimiz i A.N.Konovun (48,40-70) bir fikri calb edir. A.N.Konono\i1ln fikrin ce , türk sözü ndeki qlk samiti camlik bildirir. Ovvelki tedqiqatlanrmz da k/q samitinin camlik bildirmesine va bu barede bir situ alimlarin tedqiqat isle riudeki faktlara mûraciet etmisd ik. Burada isa bir sira m üqayise va paralelleri vereceyik . Me lum oldugu kim i. tur ftirlltar/tör tarkibli sözlar bir sira
"I
müxtelif sekilçiler qebul etmis vaziyyatda dilimizde islenir.Mes.: Tur-al Tur-an Tur-(y)-an(çay) , Ter-ek (çay r} Tir-ekfSeki r-nu} T êr-efk] bulagr {Sak i r-nu] Ter-kes [Vartasen r-nu} avvalki tedqiqatlanrmzda - al sek ilçisinin camlik bildirmesini g östermisdik (Mug-a~ balak-al). Yuxanda geti rdiyimiz nûmunalerin qebul etdiyi türk va fars mensoli sekilçileri - Iar sekilçi si ila evez etsek, usagrdakr manzere ahnar: Tur-lar Tur-Iar Tür-(y)lat
Ter-lar Tir-lar Tör-ler Ter-kes (kas tayfasr adr Ha baghdir) Manim yuxanda verdiyim sistem M.Seyidov te re finde n A' Bloseti n teqdir olunmus fikrini elmi sekilda bir daha tesdiq edi r (70.2 02). Tûrk tayfalan nm töra k va ya türk-törak adlanmasr da bu monade xüsusi ehe miyyeta rnalikdir va bizim yuxandakt sistemim izin dogrulugu nu sübuta yetirir. i.aliyev göstarir ki, crarmza qederki III-II mini llikde iran yaylasttnn qerb vilayetlerinda uti, lullubey, kas, türk//turuk, mehrense tayfa ittifaqlart mövcud olmus va biz bu qe dim tayfalar haqqmda çox az bilirik (6, 168), Azerb uycamn etnik ta rkibinin türk menseli o ldugu göz qabagmdadt r. Belelikle, Turan söziinün Orta As iya V6 Amu-Derya eraz isine verilen ad kimi qabul edilm as i
mehdudluga sebeb olur. Bu cografi-inzibati eraziye Azerbaycan da daxi l edilmelidir. Türk sözünün menalan na galdikda ise, M.Seyidovun xidmetleri teqdiralayiqdir. Va tenparvar alirn manbalara istiuad ederek tûrk sözünün debilqe , xelq ol unmus, yaranrms, insan, qû vvat, gûc, qala, höyük toplu, deste menalannda (70. 203-204-205) islendiyini gösterir. Bir sözle, tûrk sözünün camlik bildinnasi göstarir ki, akademik V.V.Bartold, (19,553), S.P.Tolstov (76,81) "tûrk OOZÜ etnik ad manasuu sonralardan qazanrmsdrr" vo ya "tûrk sözü dillarins göra qohum olan xalqlara verilen ad kimi islenmisdir" fikrina gelmakde haqh imisler. Belalikle, qe ti sekilde dernek laztmdrr ki. tûrk dillerine göre qohum olan xalqlara verilen addir, burada antropoloji vaziyyata basqa cür yanasmaq vacibdir. Eyni antropoloji tipa mexsus xalqlann müxtalif dillerde va ya müxtalif antropoloji tiplera aid xalqlann qohum dillerde darusmasr arttq elm alemine coxdan melum olan faktdrr. S A M U X (Miogacevir) en Prolomeyin xeritasinde Samux'tc''uzunluq, 46 daire sinde verilmisdir. Tedqiqatç rlarm fikri nea, Samunis, daha daqiq deyilse, Samuxis [LA Müxi ~:- L A M OüN I L I adi ile xatrrlanan menteqe Samux olmusdur, 0 eüm ladan çrxrmsdtr (61,138). Yanovski bu fikra teratdar S.N.Muravyov yuxanda xanrlanan meqalesinde Samux sözüniin etimo loj i man:}ayina tox unmam l~(hr. Bu toponim a~g l dak l kimi tarkib hissalarina aynl m i~(hr: Sa-roux. Fikrimizi daqiqla ~di nnak ÜÇÜll mugJ/mux ta rkibli toponimlari bir daha xatJrlayaq:Mux-as,. Mug-all. Kfu.mûk. Qox -mug. Ça l-mlq. ~ a-max - I, Sa-mux. Qu -mux . Bud ur, mug ta rkibi q09uldugu sözlarin avvalinda, ortasmda va axmnda gelir. Bu tarkib Qoxmuq. Mugan, Kûrmük, Muxas toponimleri nin etimoloji izahatindan Q40'
görûndûyû kimi, tayfa, etnik qrup kimi ÇIXI~ edir.Breb mûellifle rinin maql an "mecus" adland m hqlanm taliyev de tesdiq edi r (6,22). Maq SÖZÛ A.Axundovun te sdiq etd iyi kimi , ölke menastm ifade eda bilmaz, lakin 0, " ... Samaxt toponimi Sa va roux olmaqla iki hisseden ibaretdir" demekde haqhdrr (3,1} -12). Çox teessûf ki, A.Axundov Samaxmm Sa va roux terkiblerinden-i sekilçisindan ibaret oldugunu tesevar ede bilmerms, yad tosirtera qaptlrms, qeyri-mûeyyen bir dil-t'ötü alban dili" haqqmda qeyri -elmi fikirlera uymusdur. istar Samux, isterse de Samaxt sözünde birinci teref kimi istirak eden sall~a terkibi de eyni menselidir. Samaxr sêzûnû izah etmeye çabsan A.Axundov yaztr: "Toponimin birinci tarkib hissasi oIan Sa, göriinür ki, sah sözûnûn mûxteser varianndtr. Qedim albanlar özlarindan farqli ehalinin y~d lgl debdebali gözal yasayrs yerini "Sahlar diyan" dernek olan Samux sözü ile adlandrrnuslar" (3,12). Çox qeribedir. "Qedim albanlardan farqli clan ehali heç miiellifin özüne de malurn deyil. Halbuki, Samaxr Qafqaz Alban iyasmm xeritesinde Qafqaz Albaniyasma mexsus olan yer kimi taqdim edilmisdir va bu, beledir. Sa/Sa terkib lerinin elm i izaln gösterir ki, bu tarkib Sak sözü ila bagh drr. AzarbayeanhJann sözün sonundak r q, k samitlerini ixtisar etmesini a .Da mirçizada coxdan süb ut etrnisdir (28, 45). Samux harfi manada Sak, mug. toponimik manada isa sak va mug tayfà lannm ya~aY1~ y~ri demekdir. ArtJ q burada tasavvü r etmak olar ki. sak lar öz tayfa, qa bila ba,wtlanm sakll~k va ya ~ah adlandmm~lar. û la bilsin ki, bu, onlann tayfa onqonlan ila bagh imi~. Bu ma salani n ciddi tadqiqata ehtiyael vardn. Birinei tarkib hissasin in se n samiti d ü~an toponimlar takea ~amax i va Samux sözlari deyildir. Malum oldugu kimi, Balaken topo niminda de bdadir . ~
-
•
••
"5
~ A M X 0 R // S
a M KiR
A:;;aglda kl kimi terkib hissalerine bölünür: Sam-xor; Sera-kir. Kas rne nse li toponimdir. Sumu (6,80) kas me nsoli allahm adrdrr. Xo rf/kir (qOT) sözûnûn fonctik varianndmkü reçay toponi minin etmoloji izahm a bax). Bu
toponim Sumuya va qora etiqad basleyenlerin
y~aYl~
yeti
menasmdadrr. Biri nci tarkibin u saiti düsmûsdür. Azerbaycan dilinde islenen Semi, Subay kimi soxs adlan da
kas mensalidir. Bu toponimin Samuxor va ya Sem ikir kimi teleffûzû dila agrrh q getirmis, sadeca olamq, Samxor, Semk ir kimi talaffiiz edilmisdir." Q IP
ç A Q (Qax)
Malurn oldugu kimi, Qrpçaq tayfalanrun ad! ile baghdir (28, 44). Oljas Sûleymenov qrpçak tayfasmdan damsarken qeyd edir ki, bir çox tûrk tayfa lan öz damgasma göre • ~ .~abi'y~"" «Cograf adlar kitabmda gösterir ki, qedim seher olan Samxor «Semi kür» sözündan olub Kür qalasr, Kür mayagr demek dir. Bu mandme t izah deyil. Aze rbaycanda hidronimlarin topor nmlesmesinde kener arniller deyil, bir base konkret ooyekt le elaqe xüsusi rol oynayrr. \.les.: Kürdamir, Agça y(Qax), Mazamqar a (Balakan) va s. Lakin çaym may agi, çaym qalas r konkret ifada deyil, poelik mena dasryrr. Ad secmekde hela mücerredliye yol venlmediyinden ~Sabiye"in rnülahizesi yerine düsmür. Belke de, Samxcr tcponim i bu erazide ya~yan etesperestlerin oda, isiga, sama herisliyi ile elaqedar imir Sam-xcr. yen i Same beri s. Dilimizde xor sonlugunun aynca rnena ifade ~tm l;)s i ne çoxlu misal çekmek mümkündür: qannxor, da1i3xor (yer mi;lnasmda), ve s. ~eherin yaxmhgmdakl qalanm .$amxor adlanmasl bu fikre söyk€lnacak "t'rir. Çünki AZi;lrbnycan qalalannm eksa riyyeti iki vez ifa da$lm l~l!; lazlm geldikde müdafia olumna, qalan vaxtlarda isa dini marasimlarin icra yen olmu~ur. Bu müqiolddasliya göra de qalalann dü~mt'mdan qorurunasl har bir ki;lSi camndan keçi;lnaci;ln vuru~ mag:n vadar elmi$dir. Qalalafln toxunulmazhgl va rnüqaddesli yi arasmda bir vl;)hd€ll olmu\'dur.
ferql en ir, bemin da rnga etnonim kimi isle nirdi. 0 , bu arxetipin iki-pçak va ya iki-ps aqfiki btçaq] kim i oxunmasun teklif etmisdir (72,59- 160). Biza bele galir ki, onun hu fikri ile raztlasmaq o lar. Çünki Baltalt {Seki] toponim i de mehz damgast tayfa ad ma çevrilm is qobilenin taleyi ile baghdtr, Bunun ûzerina Nizeli, Celayir va s. toponimlari ga lsek, mesale tamamil a aydmlasar."
G A V A N ( ~a k i ) Gavan cam sekilçisi qebul etmis sözdûr. Gav-tan, Gavlar va ya gavile r "Avesra'da yerli qebila basçrlan kimi islenir (6,22). Bu gün Sekinin Kis, Oxud va s. kendlerinde Gav an oykonim va toponiminin olmast gösterir ki, bemin
erezilerde zerdûstûlikden çox-çox evvel meskunlasrmslar. Gavan -qebile basçrlan özû de yerli qebila basçrlan demekdir. Kis kendi erazi sindeki Gavan sarmast oyko nimi de hu qebildendir.
Q U M K a N Dl (Q ax) Bu toponim qrpçak tayfalan ile baghd rr. Bu tayfa rus salnarnelerinda poloves, Bizans salnamalerinde ise Kuman adr aln nda xan rlanrmsd rr (7 2,263). Qrrmr (Qax), Qumux, Kimsaxoba (Qusar), Qumlax
[Vartasen), Bum [Qutq asen], Bumçay[Qutqasen] va s. toponim, oykonim, hid ronimler qtpç ak tayfasnun bir qolu
• Hele IJ es rde Qrpçagm adr xatlrlamr. :'Iiizami Gancavi nin Qaxm Kum kandi (0 vaxt iri foodal ~I;)har i olub) ila baghllg lnl góstamn ak.ademik Ziya Bünyado\>un asarine (Z. Bünyadov. Azerbaycan Atabaylar dövll;)ti, Bah 1985, s.22S)istinad etse k, onda demek olar ki. Kizaminin arvadl Afaqm Qlpçaqdnn olmasl er azi baxlmmdan uzla;;IL Varta ~eni n Da~g11 ki;lndindan ba~la Yl b Muxasdan keçtlO Farhad arXI va bun unla alaqad ar afsa niol NizamiGencevinin bu yerlarle baglihgml di;lqiqla;;d irir.
I
87
86
olan «Qumalarla baghdrr. Qumuq, Kimsaxoba sözlerinda ise muq va sak\sax terkiblori islenmisd ir.
S i B iR DaR a (Outqa,en) Bu oykonim türk men soli suvar, bile suvar, savir, sabir kimi tayfalarla baghdrr. Sekide yerlesen Suvarlar toponi mi de Sivir dam ile eyni mensaye malikdir," SU M QE R La R(Var1a§en) Bu toponirn etimoJoji me nseyina göra, Suber {Sumer, Sumber) va ya Subyer [Subyir] ad. ila tanmmis tayfa ila baghdrr. ü .Sül eymenov bu etnonimin etimologiyasrru suye, soklinde açtr (72,2 57-259). Bu ise eski türkdilli qe bilel erin qedi m etiqadlannm tayfa adm a çevriimesini g ösre rir. O.Süleymenov Sumer termi ni ila Sumber/suber tennininin etimoloji manseyinda yaxmh q. hatta eynili k g örûr (72,25 5-262).
QUDULA (Saki) a) Bu sözû n terkib hissaleri beledir. Qud + ui + a Qorqul sözü nü etimoloji cehetdan izah eden M.Seyidov qut terkibinin eski türk dillarinde xosbextlik, bext, bereket, tale, ruh, heyat qûvvesi, cao menalannda islendiyiui, qrrgiz, kalrmklarm mifik tesevvûrlerine g öra «qutsun göydan ocaga, odun yandtgt yera d üsen helmesikli tiind qrrmrzt rengde bir sey oldugunu, onu götûren saxsin xosbext olacagmi göstarir va «qutaun onqon oldugunu tesd iq edir (70, 136-142). Qutul fonnas ma geldikde ise -tl sekilçisi niu qe dim türk di llarinde çc xluq va yiyelik menasinda isle ndiyini a. Da mirçizada (27.56) , sifet emele getiren (key fiyyat • Zaqata lamn Suvag il kandi camaatmm cia ilk sakinl€lri Suva r layfalann3 ma nsub ol m u~l ar
bildiren sifet) sekilçisi kimi islendiyini, N.A.Baskakov isa (20,70) OHa yasrl, qlZJI sözlarinda tasadüf edildiyini göstermisdir. Demeli, qutul SÖZÜDÜ~ "bexte va taleye tapman, oda va göya tapman" manasmda islendiymi tesdiq etrnek lazrrn galir. b) Qud- sumerca êkûz, qedim tûrk dillarinde ud, öküz, buynuzlu heyvan demekdir. Eyni zamanda udu sumerca qoyun, günes ilahesi, mûqeddes, tûrk dillorinde uduküdrk), müqeddas menasmdadrr. ud -h em sumerce, ham da tûrk diltarinda od menalarm da isleni r (72,237-241). Onda bu söz iki se kilde tarkib hisselerine aynla biler: I. Qud-ul-a 2. Qudulludu-(,)I-a ikinci bölünma birincinin fonetik variannd rr. Qut va ya od leksik-semantik baxrmd an sinonimdi r, mûqeddes ruh la.odla.qedim onqonla baghdir va a bendindeki mûddealara uygu ndur. c) Qut, q ud, ud sözlari fonetik ceh etden dodu, uduk sözlerinin varianndtr. Gûna sle , isrqte. odl a bagh mifik g örüsle ri ifade edir. Bun a göra de Qudula, Dodu va halhaz rrda Kis kendinda na si! bildiren uduxlar etnonimi etimoloj i menseyina g öro, qohum topon im va etnonimlerdir. Qudula herf men ada oda, göye, xosbext ruha tapma nlar. uduk lar ise mûqedde sler manasmda olub, eski inamlan rmzla baghdrr. «Kitabi-Dede Qorquddakr udl u qonaq (46,17) ifadesi od, qlnTI lZI rengla baghdrr. "Udlu qonaq" utancaq qonaq demekdir. Utancaqhq ise sifetin qtzarmasi, pörtmesi kimi zahiri elametlerle mûsayiet OhIOUf. B ütü n hallarda "Qudula" topon imi "mûqeddes oda" sitayisle baghd tr. t"
89
islendiyi kimi , türk dillerinda de "u ca", "se he r" ""~~har ehalisi", "tayfa"(72,233) menalanm ifad~ edir. Ug ur sözü de türk dillerinda "yer tannsr" ."JO1 launsr" ""tan n, " " sahib", "qebile" " tayfa" , ""yol"(70,226,240-243) menalannda i§ianmi~dir: Ugur sözün ün de uruk sÖzü kimi "t ayfa" "tann" " , uca va s. meualarda islendiyi göz qabagmdadu3) Vr/lor fonetik variantdir. Yerllir terkiblerini de ur hissesinin fonetik variantJ saymaq Ïazimdtr. Demeli, Üravan, Yerevan/lira van eyni etimoloji rnenseya malikdir,
Qutqa sen toponiminin birinci terefi de me hz "q ud" varianti ila izah oluna bil ar! O R A B AN {Seki rayonu ) Bu toponimin terkib hi ssal e ri beledir: Or + a t· ban Bu söz "Oravan", "U rav an" kimi de teleffüz olunur. Burad a O r - müsteqil söz, -a camlik bildir e n, -van isa m ekan bild iran (Sevan , Qemervan, Yerevan) sekilçilerdir. Ugur sözünün etimoloji men seyini aras dirun M. Seyidov "u r" terkibin i ya sözdûza ldici sekilçi, yaxud da helelik bize melum olmayan bu va ya basqa söz ün qa hgt hesab edir(70,236). UT sözüne mûnasibatirnizi "Yugrular" etnoniminin izahr zamam bildirmisdik. Lakin burada "UI", "ugur" va "uruk" sözlerine aid bezi paralellar vermek isterdik. I ) "ugur" va "u ruk" sözlerinda yerdeyisme mövcuddur. Bda ki, urukllurug sözlerinde sas yerdayismesi bas verdikde "u ruk" "ugur" sekline dü ser. "Ugur" sözünda ug birinci, "uruk" sêzûnda isa ikinci ter efi taskil cdir. 2) "u ruk" "u gur" OOZÜ ile sinonimdir. Uruk "qala", "saher", " icma" menalarmda sumer dilinde
.
4) Ur s?~nün eski türk dilli xalqlarda fel {get-iqur -] va . Is~m (yol, tayfa) kimi isleudiyini qeyd etmisdik.fbax: " Yugrular" bölmesina). O~,~v~n '~yollarm birla§diyi yer", "sober" yaxud "i cma ~nerkazl kim i manal~rda islenir. Lakin daha deqiq desek, 'yo l tanrtsma tapman icmalann merkezi (se her)" demekdir. "Yerevan" toponimi Oravan söz ünün fonetik variant! oldugundan . türk . menselidir, U'Yaxçay(~aki), Urue çaYl(Qusar) hidronimlari de bu qe bilden dir. _ K Ü N G Ü T (~aki) ~ungüt sözû gün/lkü n va küt//qut tarkibJerinda n L~aratdlr. "'Hayat ve~~n ~na(, "xosbextlik getiren günes", l~Hq, od paylayan gunes demekdir. (81ava me lumat üçûn bax: "Qudula")" .
• Qudula, Dodula soklinde de islenmesi ehtimah vardrr. Od ilahssinin qrz simasmda ifadesi olan dodu, qudu ifade le ri adi çekilen kendin tebii iqlim sera itine de uygun gelir. Qudula kendi Seki rayonunda en bol günes süast däsen Va en çox günesli, qrzmar günlere malik yerdir. Göriiniir ki, buna gore de, Oünesin serefine buraya Dodula, sonra ise Qudula adr verilmisdir. Avropa dillorinde va rus dilinda galinciya kukla adillm verilmasi maraqh tadqiqat vasitasi ala bilar. Hatta kuklamn dudula formasmda ifada edilmasinin izahata ehtiyacl "'ardu. Gelinc iklarin cici-bacl, Çiçi:y adlandmlmasma tasad üf edilir. Ça xur lahcasinda qlza îçiy deyilir. lIisu lohcasinela u§
.
.•.
t0!;'On.~1
"~ü~g~ZÜ" mffilasmda Küngüt sözüna yana~sag, onda bu G:Jnun Aya vuxuldugu yer" kimi da manalandlfmag olar
ar~zlSlnde qOOim qalalar, mabadlar çoxdur. Ala~parostlikl~ b~gl:. m~r~slmlar, ~a -:.laqadar sanat sahalari (dam irçilik, duluzçulug, Kungut
komurçulük va s.) Kungutda oldugca gen i~ te~akkliJ tapml~1f.
91
cehe tdo n dilimizin tarixi materiah kimi daha aydm serh olum~. b-m sas uygunlugu türk dillarinin geni s yayrlrms fonetik qanunlanndand ir. Belelikle, bu SÖZ onomastik rnen sali olub {Ulu-bey), nesil-sûlale adma keçerak, etnonime çevri l mi ~i r( 3 7, 2 9) O.Sukymenov yer allaht Enkir, göy allahi Enlil haqqmda damsarke n gösterir ki, yeni sumer dilinde u saitinin tesiri ile n I sas keçidi bas verir. Buna göre de akkadca olan Hu term iuine sumer variantmdakr en kimi baxmaq mümkündür.{72,253)· Bütûn bun lar onu gösterir ki, ulu onqon mensal l olub, "tann", " ilahi" menalnrun ifade etmisdi r. Bu gün dili mizde islanan "ul u sözüna baxmayan ulaya-ulaya qalar" ifadesindeki ulu söz ii öz qedim semantik me nseyine uygun sekilde "böyük", "agsaqqal", "qoca" va s. manalarda islenir. Demeli, T'Hac .yev va K.Valiyev bu sözün se nralarden nesi l adma keçmesini söylamakda haqhdrrlarf'I'I). Sadece olaraq, tayfa ÖZ onqo nunu öziina ad seçmisdir. Diger tarafdan, "ulu sözüna baxmayan ulayaulaya qalar" ifade si lul1ubeyIa rin daha qadim tayfa oldugunu sûbut edir. Bu, 0 demakdir ki, basqa tayfalar Iullubey la ri özlarindan daha qedim, daha çox d ûnyag örmûs, daha tecrûbeli, daha böyûk hesab etmisle r. Azerbaycamn simal-qerb bölgasinda bu gün genis yayrlnu s etnonim mensoli hidronimler, oykon imlar ulubey tayfalan ile alaqedardrr: Ufudas {Qutqasen), Ulu mOF'. (Vart"'jen), Ulu çay(Qutq"'jen), Uluba nd (~a ki), Ulu körp ü(Qax), Ulu bal(Qax).
U L U D AS (Qutq"§en) Assu r menbal e rinde L ulluburn daha sonralar Lullume V3 ya Zamua, yaxud sadece olaraq Lul1u., nuzlya rnanbelerinde ise Nullu ad! altmda taqdim edilen etnik termine akkad, xet, xÜITÎt va urartu metnlerinde antonim söz kimi tesadûf olunur. Akkadca Nullatum sözü Lullatum sözilndendir va "vehsi" demekdir. Xetca lullahhu (nullahhu ) "xüsusi qo~un növü" , urartuca lull u " yadelli", "dûsrnen" kimi bi r-birine zidd manala ra malikdir. Re.a. lil minill iya aid akkad senedlarinda lullu(nullu) adr altmda tamnan xalq "subariler" kim i taqdim edi lmi~dir(6,82-83). B.e.e . 1I minilliyin evvellerinda lullubey sülalasinin Assur taxt-tacma sahib olm ast elmi sekilde sübut edilm isdir (6,83). l .êtiyev hetta ma nnahlan n diliue góre Iullubeyler oldugunu tamamila mûrnkûn hesab edir.(6.84) Lullubeylorden real etnik qrup kimi tarixi menbeier - on bes es r erzinde beb s etmisdir (6,85 ). i.a1iyev lullu beylerin dilini elam-kas mensoli hesab edir (6,83 )" 'LHaciyev gêsterir ki, qedim türk dillarinde söz basmda L sami tinin mûbahiseli oldugunu va elamet, keyfiyyet, kemiyyat mezmunlu sözlerde gerninaun derace anlaytsr bildirmesini nezere alsaq, ilk ünsür bele dimolojila~cak:LuUu-ulu(unu) - c'dah a böyük' manasmdc . Basqa xalqlar bu adr yaztya alarkan türk dillarinde söz basmda L sesinin islenmemesine göre, özlari bu sami ti a lava etmi~lar. Îkinci ünsûr - beyl/mey mana va fonetik • - Qax rayonu arazisinda Lal ali, Lallapa~a kandlannin d", ad lan Liillii ile elaqadardl r. GÖfÜTlÜr, bu kandlera gürcü basqmlan zamaru gürcülerin köçmasi Ba elaqodar bu ya~Yl~ manta qelarine yadell ileri n, dü~man larin mas kl'm saldlg:1 kend menasmda LiiUiilü-Lel eli,Liilliimpalja,Lalapa lja adlan veri lmi~ir. On u da demak laZlmdlr ki, töretma qabiliyye tina rnalik olmayan kilji va gadma la la dl:yilmasinin da menaSl varwr. Adamn La la Ie r xalqm göziinda ham özlerina, hem da camaata di~ançi lik etrnak xasiyyetinda olan insanlar kimi xaraktenza ed ilir.
.. Qax ~ahar indek.i en yü ksak dag U1ub a~ adlamr ki, bunun da :nanasl <"ba:;; dag", H a n uca dag" dema kdir. Yena dd Qax rayonunun Ilisu kendi na giri:;; körpüsü (körpüniin- dörd yüz iIlik tarixi varchr) U! u k~'Pii adlam~. OaglJ1 ateyi~a s~yktman körpüye, yegin ki, dag korp usu, kenda Ise Ulu-su deYl Imasi tabi i cografi ~rait9 tam uygun geh r.
ft
92
Bger p 1 avezleumesi nin Azarbay~a~ di~i üçü~ xarakterik oldugunu nezere alsaq, onda Sekinin Kis ke ndi erazisi ndeki iri das oykonimini ili das (Ulo das} kimi qebul etmek mecburiyyetinde qalmq va bu zeruridir. Bunlann ûze rina b.e.e .Il l minil1iya aid akkad sened lerinda lulubeylarin "subar il er" kimi teqdim edilmesini ga lse k, onda hu etnonimin ub-yer , suber, subrr, suvar, subar, savir va s. kimi fonetik da yisikliye u.graml~ tayfa ad r oldugunu va lulubeyl arin hu tayfa mn bi r qo!u kimi tarix sehnesine att ldigmr tesevvûr etmek çetm deyildir. D.E.Yeremeyev savir tayfalannt hunlann bir qolu kim i vermekde Feofilakt Simokatta ile razrlasdrgun va onlann Simali Qafqazda yasadiqlanm göstanni~ir(31,53 54). lster hun, isterse de savir tayfalaruun tûrkdi lli olduql an arttq d m ale mine çoxdan be llidir. Ulu etnoniminin hidronim va oykonimlerla baghhgl gêsterir ki, kiçik tayfalar daglan , çaylan Iullubeyler kimi böyük va uca saytmslar. Görûnür, diga r tûrkdilli tayfalan n tecrûbi bilikl erinin va d ünyagörüsünûn form alasrm smda lullubeylerin böyük tarixi-ictimai rolu olmusdur. c.Sü leyrnancv gösterir ki, suvarlar (subaril a r V.Aslanov) Xosrov Bnusirevan (217 -233) zamamnda Albaniyadan (Qafqaz Albaniyasmdan - V.Aslanov) Orta Asiyaya keçmis va daha sonralar qazax xalquun terkibine daxil olmuslar . A1atay a teklerinde " Alban-suan" deyilen tayfa hela e mele gelmisdir, çünki qazax lar yad termini subar sekilde deyil, ··suan" ~kt lnda talafÏuz etmi~lar. DIa bilsin ki. onlan Xan-Tenqri da adlandmm,lar (7Z,26 1). Bütün hu faktlar göstarir ki, Subarlar, balka da. tarixa qad arki gövrda Qafqazdan canub-qarba va qad im dövrlarda isa Qafqazdan ~rq istiqamatinde harakat etmi ~ir. ikinci tarafdan monqol afsanalarinin birinda Nuh tufam zamaDl jkiba~h a n uca bir dagm su altmd a qalmadl{p va monqol torpagmm hu dagm obrazl kimi verildiyi tasvir
93
edilir. Monqollar bu dagl "S urner-ula"(72,257) adlandmrdilar . a lbatta, bele bir mentiqi neticeye galm ak tebiidir ki, monqollar öz efsanesinde tèsvir etdiklari dagr Nuh tufa mndnn salamat csxrms "subar-ulu" tayfa lannm ach ile adlandirrms, onlar bemin ikibas h da gt "subar-ulu" tayfalan kimi (V.Aslanov) böyük, uca va qûdretli hesab etmisl er. Bu ise Qafqazm antropogenez zonasma düsm esiui tecrüb i suretda olmasa da, men tiqi se kilde tesdiq edir. Olave olaraq qeyd etmek iste yirik ki, ulu, urukI/ulug sözlari "uca" menasmda islenir, eyni semantik köka mensaye malikdir. Saki dialektinde haddi ndan çox deymis. yetismis meyvs ya, haddindan çox yorulub eld en dûsmûs adama va ya sagolacagma ümid olmayan xesteye " luluq" va ya sifet kimi "luluxtqûamrs" deyi rler, hu da hamin sözün "vaxn keçrnis" menasmda islendiyini göstarir. Luluq, ulu, va uruk söz leri fonetik varinntlardïr. Blbette, tarixi -ictimai eqi de deyisdikce dilin semantikas i da deyisir. Z.i.YampoJski X esrin ermen i müallifi ioann Katolikos Drasx ankertski nin tasvir etdiyi sevordilerin mehz savirllsabirllsavarllsuvar tayfalan oldugunu, aynm subetnoniminin ise onun ikinci hissesi (yer} oldugunu, sûmsûnmek, sümsûyû nû sat1amaq sözleri nin hu tay fa ile elaqesini sübut etmisdir (83,83-86). QUSLAR K8NDI(Qulqasen) QUlÇU kandi (Samax i, Xanlar ), DagqulÇu (SnrnqaYII), QnlÇular çay. (Stepanaken), Qu~nea (D~üz silsilasi) kimi toponimik adlan Q~uluq ÜZTa yara nan adlar kirni ta qdim etmakla yan~l , Mahammad Hasan (Bah arh ) Valiliya(79) istinad edarak qara h unlar-qu~ lara aid qabila adma bagIaYIT (84 ,64 -102) 8 . Damirçizada qas tayfa admm sözün 00,,11 dayi~mal ara ugrayaraq qa~ ki ~ qu~ ""a s. ~ki llarde R.yüzb~v
94
isle ndiyini, kasan/q usan terkiblerinin de ey r u me nseye rnalik old ugunu göstari r(26.30) Qu su-kendf ê eki ). Q UI talafQax], Quskalalar[Quba), Qusqaraf.Xanlar}, Qu ~ana( $ a m axl ) eyni terkiba malik yer adlandrr. o- u evezlenmesinin dilimiz ûçûn xarakterik oldugunu nezere alsaq. Azarbaycan eraaisinde bda genis saki lda yay rlnus QOI'l.r (dag va çay adt], Góy qOIUn. Qosun dagl (Seki ) toponimlerinin de onlarla baglthgl aydrn olar. Buna sebeb ise hemin toponimlarin eski tûrkd illi tayfalarla eleqedar olmas rdrr. Lakin qus/qos terkibli topo nimlarin etuoüim kirni isle nmesi. çox güman ki, qas/ka s tayfalan ile bagh d rr.
QI MJ JL!Zaq.tala) Qrrmr toponimi Qum(Qax rayouu], Qumuqlar, Kuma çayt (RF. Kareliya], Kuma-m amç çêkekliyi kimi oykonim va hidronimlarla eyni etimoloji menseya mati kdir. Qnmr SÖZÜ asag rdakr terkib hissele rinden ibaret dir: Qlm +lf(yul/yir). O,"qumlann masken saldigr yer" menastndad rr. Qurn sözûnda U......I evezle nmesi getmis, yer sözü nün y samiti düsmûs va sözde e- i s vez lenmesi getmisdir. Aderen. kumanlar etnonimi qrpçaklann Bizans va )lunan menbelerinda ki adr kim i teqdim edilir. Biza bele geli r ki, onun etimoloji menseyi hunlarla el aqedard tr. h-q. q-k, m -rt evezla nmeleri türk dillori ûçüu xarakterikdir. Qundt apa(Qusar rayonu) toponimine nezer salaq. Qundl/ Quot (burada tI/d eam lik bildirir) - "Hunlar tapasi" demakdi r. 8slinda qlpçaqlar hunlann bir qolu kimi qiymatl andirilmalidir.
c a y i RL i (§aki rayon u) l. P. Petru~evski iskender M~iye istinad ede rek 162 8-ci ilda tartib edilmi:;; amrlarili siyahlsmda $a ki bakimi
9; Mehe mmed Sultanm Ca yirli adlanan kiçi k qtzrlbas tayfasrrun nûma yendesi kim i teq dim edildiyini gösta rir (64,138). Demeli, hazrrkr Cay irli etnonim menselidir. Bele qe naeta galmek mümkûndûr ki, "Ceyirli" tayfasmm Sekide meskunlasrnasr Sa fevilerin hakimiyyet ba~ma gelmesi ile alaqedardtr. Daha daqiq desek, qmlbas tayfasmm Se kiya köçûrûlmesi Sab Tehmasib va De rvi s Mehemmed xan mûnasi betlerinin en gargin dövrü Ha ( 155 J-ci il) baghdïr. Sah Tahmasibin Sakiya yürüsü ha m de slalik teriqetini möhke mletmek meqsedi dasrytrdr. Buna göre de Dervis Mehammed xanm qatlindan sonra Seki hakimi yerli adam lardan deyil, sieliye mansub olan qizrlbas tayfa lanndan teyin edilirdi(33. 14). Heç sübhesiz, "Ceyirli" tayfasmm Se kiye köçürülmasi siyasi ehemiyyet dasums, ham qtztlbas hakirniyyetini, ham de slalik tariqetini möhkemletrnek meqsed i gûdmûsdûr.
Y A NI 0 LA R (§aki rayonu) Seki, Vartasen va Qubada Yamqlar, Yamq bulaq , Yamxlar kimi topon im va oronimle rin islenmesi S.M.Mollazadanîn Yamxlar toponimini fel in bitm is keçmis zaman formasim ifade eden toponimlere aid etmasi(60.67) f ikrine sübbe dogurmaya bilmez. ëger bu fikir dogru olsaydt, o nda yuxan dakr toponimler Yanmtshr va ya Yanrms bulaq saklinde ialenerdi. Sübhesiz, herniu adlar tayfa manselidir va atesperastlikle e laqedardrr. Bu menada oguz tayfalanndan hesab edilen kamq tayfast maraq dogurmayn bilmaz. Hemin tayfanm öz damgast da olmu~dur(85.95). Qamx çayt hidronimi da bu tayfamn ad1 ila baghdlr. Biza bela ga lir ki. yaOlk aslinda kamq sözünün fonetik variantIdlr. Oon da qeyd ede k ki, k-y avazla nmasi Aza rbayean dilinda daha çox mü:?ahida olunan avazlanmadir.
96 a Ra ~
M.Seyidov " eras e hli'Ïni azerbaycanhlar kimi taq dim ed ir, ere slilerle agaca tapman hunl anu edetle rinda yax mhq , oxsarhq gÖTÛr. onlann arastnda etnik yaxmhq old ugunu ehtima l edir (70,93 -224) Ma lurn mesaledir ki, e res sözü aro~ sêzûnûn fonetik varian ttdrr. s-~ evezlen mesi kim i Azerbaycan dili üçün S-Z evezlenmesi de seciyyevidir. Onda Araz OOZÜ B res va ya ara~ toponimlerinin fonetik variant! club, eyni etimoloji men se ye malikdir. Ter kib hissela ri e r va asl/asl/az sözlarinde n ibaratdir. ar sözünün "döyüsçû", "igid"
manalanm nezera alsaq, onda öres netice etiban i19 igid kas demekd ir. Kl/g samitinin xflh sövti deyisrnelerinde SÖZ önûnda düsmesi Azarbaycan dili dialekt va sivel eri ûçûn xarakterikdir: Hesabelir/Gsabeli. Demeli, a res toponiminin ikinc i tarafi tayfa adr bildiren leas sözü ile bag hdu. a ren sozunun sumerca "sidr", tûrk dilleri nda "göyrüs", agcaqaym" menalarmda islenmesi (72.238) M.Seyi dovun XVIII esr müellif Axund Molla Bagrr Macli siye istinad ederek verdiyi meluman bir dah a tasdiq edir. Hemi n mel umatda deyi lir ki, ëres ehli se nuber egae rna pe rastis edirmis va onlar d e tesavvûr edirmisler ki, bemin agacl aces çesms si kanannda Nuhun oglu Yefes akmi~ir(70.93). Bu, e res tayfasmm onqonu haqqmda çox gözel melumatdir, Diger terefden, bir stra toponimlarda kas terkibini n mûxtalif fonetik variantlarda islenmesi bemin tayfanm azerbaycanhlann etnogenezinde faal, mahsuldar istirak etdiyini göstari r. H a Z R a (Qutqa~en rayo nu> Bu OOZ X azra/lHazre saklinde teleffiiz edilir. Bizi maraqlandrran xez va ra terkibleridir. Biza bele galir ki, meta teza hadisesi bas vermis, er hissesi ra soklinde
97
islenmisdir. Onda bu sözün dûzgû n variant! Xazar//hazar saklinded ir Xazroba(Qusar) toponim i de bu qebilden olub, Xezaroba men asmd adrr va malurn masaledir ki, xozer tayfalan ile baghdir.
9" 99
III
r e s t r,
TAYFA YB ETiQADLA BAGLI ~BX S ADLARI YB iFAW LB R Toponimlerin etimoloji men seyini öyre nmek DO qeder çe tin va zeruridirse, tayfa, tayfa totem leri , onqonlan, orqonlan çox qedim dövrle rden Azerbaycan eraz isinde, 0 çcümleden Azerbaycar un simal-qerb reg ionunda yasayan tayfa va tayfa birlesmaletinin etiqadlan ile bag h sexs qeder adlanm arasdtrmaq, qruplasdtrmaq bir 0 ehemiyyetlidi r. ëtlbatta. tayfa öz totemini mûqeddes saydrgmdan, adeten qebi!e va ya tayfa b~ÇlSI bu adla adlanrmsdrr, Bu da m~lu.mdur ki, assurlar bas allah A~~ur. xürritlar bas allah Xum , amorele r bas allah Arnurru, kasl ar isa bas allah Kassu va Ki~ K i»u(6.8 1) adtm özlarina tayfa adr seçmis, ele bu adla da tarixda ebedi lesm isler. . Naha~a~ s.inifli ca miyyat meydana geldikde, tayfa etiqadlan ibtidai tesevvilrler çorçives inden çrxrb dini mahiyyet da~I~lqda va hakim sinfin rne nafeyini gûd me k vasrtesma çevrildikde , dini yaya n va mûdafia edeu ler bir ict~mai tebeqe kimi mezlum sinifden ayrtldrqda etiqadla bagh ~dl~ a~-~yn sexslere leqeb va titul kimi ver ilmisdir. Ictimai-iqtisadi forruasiyalar biri-birini evez etdikce fikirler sistemi de deyismis, ictimai-dini -falsaf coxallahh~Jq~~ tekallahhlrga dogru addrm atrlrmsd rr. Yen i yaranan dm ozundan evvalki dini ham redd etmis, ham ona esaslanrm s, ham de onun terkib bissesina çevrilmisdir. Bda ol~uq~a. ~übh?siz ki. bir Slm adlar laga qoYÜlmü~. qadagan edl lml~, yem yaranm l~ dina müvatiq olanlar isa s.axla?J hm~?Ir. Biza bela gelir ki, hüt sözü büt sözün ün fonetIk v3nantrdlf. hü~türü.m isa bütpara st demakdir. Bflt at~~p~rast üçün onqondur, totemdir. Demali. bütparast "sltaYI~ eden", " etiqad sabibi"dir. Zardü~ti lik öziindan
avvclki coxallahhh ga qarst ÇIXsa de, sonradan bansm aga meebul olmusdur. Demel i, hût va hûstûrûm sözlarinin "ag ilsrz", "safeh" men alarmda islenm esi "deli", Ze rdûstiliyin mehsulu deyildir, lakin rûseymleri onunla baghdtr, Hüt va h ûstûrûm sözlarinin bu gunkü menada islenmesi islam dininin tesirinin neticesidir. Bksine, kaslann K i ~~u/lKa~~u allahr öz ilkin menasma yaxm sekilde olan Kisi sözü ile ifade olunur. Oslinde bu padersahhq (cemiyyetde kisi üstünlüyü) dövrünü n mehsuludur. Bu gün kisi sözünün mena çalarlanna nezer salsaq, hem in ilkin izleri gönnak mümkündür. Kisi "merd", "yûkse k", ""ali", "bacanqh", "yarad icr", "xeyirxah" , "d önmez", "ar", "uca" va s. menalarda islenir. Sexs adlan nda asagrda qeyd editen tayfa adlannm elementlerini göre bilerik: l. Kas tayfasr ile bagh sexs adlan. Xasmemrned, Xaspolad, Qazan, Hasan, Hesen, Hesiye, Xasay, Qaffar, Qafur, Qasrm, Kaztm, Xrzir, Xezer, Asim, Azer, Asiya, Hesabel i/óêsabeli, Hesafl/o saf. Hesim, Astiaq, 8jdar, Asif, Azak, Aslan, Agakisi, Bsed, Qaruqas, Kosa, AdlxJIAzIX, Bsrnaya, ësmor, Araz, Azad, Vasif, Asef askar. Bziz, Aruz, Quzu ve s. Göriindüyü kimi, "qedim türk tayfalannm adlan - az, uz, quz, oguz - ham etnik varltq, ham da leksik vahid kimi bir menseden elxml~lr"(37.27) - deyen ler haqhdrrl ar. 2. Sak tayfalan ila bagh sexs adlan. Sahin, Sa(k)lahi/Saleh, ~ahila, ~ükufa, Zakir, ~akir. Zikir. ~axmir, ~axmur. Mü~künaz, 8skinaz va s. 3. Maq tayfalan ila bagh ~xs adlan. Mugay, Ma qsud, Muxtar, Mahl. Musa(k). Mardan, Maryem , Murtuz, Mürse l, Mirze li. Murad. Maher, Mahnur, Mahmud, Maral, Mehdi va s. 4. Boyllboyat tayfalan ila bagh ~axs adlan . Bay. Beydi. BeydulIa., Bayandur Bey(h)bud va s.
-100
10 1
5. T urlltü rk terkibli ~XS adlan. Tural, Turan, Türkan, Turkman va s. Bunlardan elave Hûner, Qani yun, ~ra f e fsar, A sur assur tayfal annm adi ile bagh soxs adla n d ir. Bele nûmuna lerin saym l artrrmaq da olar. Qedi m etiqad lar oda, suya, terpega. gûnese, aya, ulduzlara inamla baghdir. Bu totemlor srrasmda bitkiler, heyvanlar da vardrr. 1. Odla bagh soxs adlan: Qara, Ginnan, Azer, X rzrr, Qizxamrn, Q~, Qaraoglan. Qaranaz va s.
aydmlasrr. Bunu apardigmnz arasd rrmalar da tasdiq ed ir. Kas tayfast ile bagh fikrim izi kisi sözû ile izah etdiyimizden e lave serhe ehti yac duymuruq. Sak Kis, Saki dialektinde "sakka", "saxa", "sag" sözleri ile ifada edilir. Sakkal/saqqa "saglam", "daha d özûmlü", "böyük" rnenalannda islenir. Saxa "nüfuz", "b örmet", "görkem" menalanm ifade edir. Adetan sakka sözü sifet kim i can stz esyalara aid edilerek isledi lir. Mesalen. saHa qoz va s. Saxa ham isim, ham de sifet kim i islenir, canh isimlere aid edilir: Kisinin saxas/olar; Saxa da
2. Gûnesa etiqadla bagh sexs adlan: Gündüz, Gûnes. Günay, Gûnel va s. 3. Aya etiq adla bagh sexs adlan: Aydm, Aygûn , Aynur, Ayaz, Diqay, Mugay. Abid, Ayten, Mahnur, Qamar va s. 4. Ulduzlara etiqad la bagh sexs ad lan: Ulduz, Sulduz , Suriye, Seyyara, Göyüs , G öysah va s, 5. Bitk i va heyvanlar a, torpaga etiqadla bagh sexs adlan: Qiztlgûl.Qerenfi l, Lala, Benövse, Nergiz, Aslan, Cav ansir, Göyerçin , Elbrus, Bfruz, Dilefruz {Daha etrafh rnelumat üçûn bax: 70) va s. 6. Atesperastlik etiqadt ile bagh sexs adlan : Abid, Mabu dllMaVld, Mubad, Möbid(Mobed), Pirali, Mugfmaq}, Zirek, Zakir va s. Budur, ister etnonim va etiqad mensel i toponimler. istersa de tayfa va etiqadla bagh sexs adla n etimoloji menseyine göm üst -üsta d ~ür. Bu tayfalar arasmda Azarbayçan xalq mm etnogenezinda daha feal i ~tira k edan kas, sak., mak., hun, türlltürkl/törak, mardl/amard, karx va s. tayfalan n biri·biri ila mÜ:jta rök, iqtisad i-siyasi alaqalarda olduqlan aydlll l a~lr. Lak in Azarbayca n dilinin müasir dia lekt va ~ivalanna miiraciat etdikda üç tayfanm - kas, sak va madaylann d iga r tayfalara nisbat an daha böyiik olduqlan
Madallmoda sözlari de "peyvend", "saglam", "iri" , "e tli-canh" menalannda can h va canstz esyalara aid ed itie mede qoz - peyv end qoz, m oda-moda adam/ar - ye keper adamlar va s. Çox qeribedir ki, midi sözû "kiçi k", "xtrda" menalannda isle nir. Midi-midi yetimek - xtrda-xrrda (kiçi k addimlarla, yavas-yavas, cao çe ke-çe ke) yerirus k. Kis lehcesinde bezen midi OOZÜ midik llmidiy soklinde teleffûz edilir. Savir tayfalanmn etimoloji rnenseyi ile elaqedar olaraq demaliyik ki, cuvar sözü savir sözûnûn fonetik variannd tr. M.Seyidov YUIT: ••. .. türkdilli xalqlar inamrrmslar ki, onlann xaqanhguu yer-sub (vetanle bagh) va göy qoruyunn~"(70, 153). Ver-sub haqqmdakr fikrirnizi Sumqerlar etnoniminin izahmda verru isik. Burada onu qeyd etmak istayirik ki. yer-sub as lind a yer-su demakdir va "yer allahmlO, mahsuld arhq aJlahtn m adl"dlr. 8gaT bel e olmasaydl, suçu sözü cuvar sözü ila ifade olunmazdl. Su hayatdlf, mah suldarllq va bolluq yaradlr. Tarixin sonrakt dövrlarinda cuvar yer-s u allahmm atJibu tu kim i ÇlXI:j etm i:}dir.
yax:}J seydir.
I
I
102
Kis ke ndinin meh e llalerinden biri Cour adlamr. Biza bd a ga lir ki, Cour udin mansali kafir OOZÜ olmayib, cuvar sözünün fonetik varia nndrr. O-u evezle nmesi bas vermis, a ses inin dûsmesi neticesinde di ftonqlasma getmisdir. C uvarllCovarllCoarllCour. Ayt SÖZÜOÜD azrx sak linde isle nmesi de maraqhdrr. Azrxmaq söz ünü q 1Zl~maq sözü Ha baglayanlar haqhdlrlar(37,26). ë lave olaraq qeyd edirik ki, azl ~maq sözü de azlxmaq söz ü tie elaqedardrr va "del i olmaq", "a131101 itirmek" , "han nhqdan gözü qtzt srnaq", "qtzismaq" menalannda islenir. Bu ise T'Hacrye v va K. Veliyevin dedikleri kimi , tûrkdi lli etnoslann magaralardan y~aYl~ yeti kim i istifade etm eleri ile alaqadardn(37,26). Çox maraqhdtr ki, Kis kandinin yajb nasli sinesi va kûroyi tûklû edamlan '~}7 cinsi" hesab edir va bUlJU fOX qodim, qeyti-mûeyyon bir dövr/a bagJa}7rJar (Kursiv bizimdir ~ V.AsJanov). Türkdilli xalqlarda rnaral totem c ldugu kimi ayt da totem olmusdur (70, 262 ). Kis kendi nde Adtx sexs adr kimt islenir. Bu, yuxanda dedikl erimizi bir daha süb ut edir. A zuJIAdIX.. aslinda az etnon imi ile baghdïr. Bu, Azarbaycamn antropogenez zonast old ugun u aydmlasdmr va hu antropo genezi n kas man sal l oldugu nu gösterir, Azarbaycan etnc toponi minde oldugu kimi, A zlXIlAdlX sêzleri nda de az elementi "q rzrsmaq", "isti lik", "00" va "i~lq" mafbumlan ilo al aqadardlr. Maq tayfalan ilo hagl! fikrimizi Maflar, Kiirmük, MUTana va s. etnotoponimhin izah t zama Oi taqdim etmi~ik. Burada isa lazgilarin azarbaycanhlara müraciat tarzini xattrlatmaq istayirik: Lezgisan, yoxsa mugal? Burada MuAal ''tiirk'', daha daqiq desak, " aza rbaycanh'" demakdi r. Lazg itar bir qayda olaraq, mugal sözïmü azarbaycanhlara mÜDasibatda i§ledirlar, digar
101
milletlerin numayand elarina isa mugal sözû ile mûraciet etmirler. Bu 0 dema kdir ki, muglar Aze rbaycanm e n qedi m, ham de tûrkdilli etnoslarmdandrr. Bir he qiqati da etiraf etmek lazrmdrr ki. sonralar Zerdûstilik d övrûnde bûtûn atesper es. t kahinla ri magt/mug adr ila tanmjtnsdrr. Bu ince nöqreni Lêfiyev (6.100) çox böyûk serrasthqla tutmusdur. Dogrudan da, beledir. Bir s rra tayfalar, 0 cûmleden kiçik etnik qrup hahn da olan türkdilli tayfalar erazi etiban ile farslara çox yaxm old uqlan ndan ve b.e.a, VI esrdan baslayaraq çox uz un hir tarixi dövrda fars hökmdanmn tabehyinda yasadrqlan ndan onlarm tayfa dillèri pehlevi, fars dilleri terefind en udulmusdur. Bd a bir hadise türkdilli etnoslara qansan kiçik etnik grup halmda olan fars tayfalannm da basma gelmisdir. Ancaq türkdilli etnoslann Azerbaycan, xüsusila Simall Azerbaycnnda hakim mövqeyi en qedim dövrlardan mövcud olmusdur. Bunu apardigmnz toponimik tedqiqatlar sübut edir. G öründûyû kimi, hiz im tedqi qat obyektimiza çevrilmis tc ponimle rin çox böyûk ekseriyyeti türk men salidir. Bu gün e qeder yaz tlrms tedqiqat eserle rinde Aze rbaycanm simal eyale rle rinin maddi-medeniyyet abida leri nin cen ubi Aze rbaycanm maddi-medeniyyet abidel erinden 3Z ferqlendiyi, Simal i Azarbaycan tayfalaruu n ibtidai icma qurulusu kecirdiyini, e.a.II-I minil liklerde canu bi Azarbaycandan ictimai inkisaf seviyyesine göra geri qaldl gtOl göstarirlar (41,25-26.) alhane, bu fikirla raztl ~m aq olmaz. Çünki Azarbaycanm ~ i ma l ayalatlarinda, xüsusila ~ imal - qarb bölgasinda lazlmi saviyyada arxeol oji axtan§lar apanlmadan, §imal-qa rb dialektlari tarix i aspektda ciddi ~aki lda öyrenilmad an hu barada heç bir daqiq elmi söz demak olmaz. Diger taratèlan. dil maselaleri tarixilik baxlmmdan sathi tadqiq edi lmi§dir. Sadac a olaraq , ga h yerli tayfalan n
.
105
dili haqqmda az melumata malik 0Imalanm(4 1?25) , türkdilli etnoslann xezerlerin gelisi ile Vll-V III esrlerde gûclendiyin i (41.5 &-59), Orta Asiya va [runde hansrsa bir dialektin çetinlik töretrneden basa düsüldû yûnû (73.51-53), Mid iyada bir çox tayfa di llerini n qeyri -iran mensoli oldugunu (73,54-55; 6,102-103), tayfa dille rinin çox böyük ekseriyyetinin kas dilins qohum oldugunu (6?102- 1O3) söylem isler. O.Suleymenov türk dillorinde islenen söz la rin etibarh tedqiqat obyekti olmastru türkdi lli etno slann köç ari hoyan ile baglayïr, çünki köçeri xalq yad qebi le va ya tayfalarla elaqe de 01530 da, öz kök üna bagh olaraq qahr(72, 2 12). Her halda, bu fikirlde heqiqet vard rr. Akad. N.Y.Marr türk dill en haqqmda öz d övründe m övcud ohm fikir va tedqiqatlarla raz rlasrmr . 0, türk dill erinin menseyi haqqmda heç bir genetik sual qoyulmadtgmt, tûrklerin Asiyarun derinliklerinde n doguldugu nu, Çin menbalerinda türklerin menseyinin çox qedim d övrlerle alaqedar xatirlandigmr, hazrrkr türko loqlann sifinks qarsïsmda dayanan tarixçi kimi nebeng sistem lar önünda durd uqlanm, türk dillerinin VI esrdeki d ialekt qruplanmn hal-hazrrda da mövcud oldugunu gösterir. N.Y.MafT türk dillerinin kon servativ tebietinden damsari hind-Avropa dilleri ûzra mûtaxessislera etiraz edir, türk dillerinin öz tebii m ûhafizekarhgim min il erainde yox, min iller erzinda biruza fera bileceyi fikrine galir (S4~ 184 186) O.Suleymenov va AMammadov ise tûrk dillerinin ~umer dili ile genetik deyil, leksik qohumlugu qenaetina ge lirlar (72,208-254; 56,5-24). Halbuki türk dillerinin tanxr tedqiqi bununla mehdudlasa bilmaz . B lave olaraq, nezer- diq qetimizi calb ed an bir ox;;arhq haqqmda danJ ~maq ista rdik. Pyer Larusun "Memanto larus" ensiklopediyasmda mixi xatla babil sözünün yazlh~l bda verilir (52,12 1)
o .Damirçizad" alban sözünün mix i xetle yaz tlrsrru isa bda verir (26,25-27):
Göründ üyü kimt. har iki alifba eynidir, eyni mensa va eyni köke baghdrr. O.Suleymenovun surne r va türu heroqli fle rinin oxsarhgmm tesadûf olmadrgmt (72,258262) sübuta yetirmesi de teqdirelayiqdir. Bu 0 demekdi r ki, sumer, babi] va türk yazt lan mn e1mi sekilde arasdm lm as r cidd i bir problem kimi qarsrda durur. Dil faktl anna ga ldikde mesale daba da ciddilesir. Burada Saki, 0 cûmlede n Kis erazisi üçün xarakterik olan bir neça dil fakttm vermek istayirik. I. Kas. "Sexs" menasmdadrr, türk me nselidit. Kas sözünün fonetik varianttdtr va asagrdakr mena çalarlartna malikdir: a) filankesf'to kas" menasmdadrr]. "b asqasr" mena smda olub, qeyri-mûeyyen ka s va sexsi deqiq ifada edir: Filsnkeso v Filsnkes Filsnkes oglu. b) Fesmankas. Bezen besmankas saklinde da islenir. Biza bele gelir ki, fesmankas sözünün besmankas fermas t daba dogrudur. Burada "bes sexs", "bes kas" menast daha qabartqdrr. 0 , " murv/me n" sözün ün foneti k varia ntrdrr. Adeten, kis liler basqasmm isine qansanlara irad tutaraq dcyirler: Pitsnkosto, k~mankos/e no i~in var, ÖZ isindo ol. Diger tere fden , fesmankes/zbesm ankes terkiblori kas tayfalanrun çoxsaxeli olduqlan m deqiq ifade edir. 2. Kas olmaq. Bu, 'Kar olmaq" me nasmda i~lanir. Adatan, hay-küy çox olanda, aglz deyani qulaq e~ i tm ay a nda ki~l i lar deyirla r: Kas olduq, sak i! o/un.(26,25-
1116
27). Mnraq hdtr, bu ifade ka s tayfalarmm hay-kûylû, sen ehvali- ruhiyyali, qisq ira-qisqtra h ûcuma keçan. taYfa l.~r oldugu na isara kimi qiymetlandirilir. Zaman k eçdik ce 0 , oz ilkin manasuu deyismisdir. j.Unkise etmek Unkisa etmek "urnu-küsû etmek" menasmdadtr. Bu sözün tarix i çox maraqltdrr; SÖZÜ terkib hisse lerine ayrrsaq , bda bir me nzere yaranar: un kese etme k. Un on sözünün fonetik varia ntt dtr. Kisli ler on yerina UD deyir le r. Yeni, bir
hadisa haqqmda va bir kas haqqmda on kese sêylamek. Umu-kûsü etmayi daha deqiq ifade eden unikisa etmek ifadesi de tiirk mensali club, haztrda edebi dilimizda de umu-kûsii saklinde isla nir. Sûbhesiz, sexs söz ünün kas, umu-kûsû sözün ün unkisa saklinde isle nmesi dah a doqiq va dah a dogmadtr . 4.Qal oglu q al Aderen, getdiyi yerden vaxtmda qayttrnayan, lang terpenen va ten bel adamlar baqqm da kisli ler deyirler: Bil, lap qsl oglu qsldsr k i (6,84 , npHMA ). B lbette, qal oglu ifadesi etnonim men sal idir, qal/qal tayfalan ila baghdr r. 5.Naxa Adeten, kisliter hedsiz qarmqulu, g özü heç neden doymayan adamlar barede deyirler: Bla bil. nsxsdn: doydurmeq olmur. Naxa "ejda ha va köpek bahgl menalannda islen ir. Maraqlidt r, leksik-semantik baxtmdan ilan totemli marlarm [midiya tayfala n ) mifik g örüsleri ile sasla~an naxa çox ~y deyi r. Mar fars dilinda. nax a isa türk di llannda yaxm va eyni ma nalarda i~lanir. Mar hind-avropa man~li (6,84, npHMA) SÖZ oldugu halda, naxa Slrf tflrk man~alid ir. Nehayet, naxa sözünün tarixa n a~gl dakl fonetik vaziyyatlari keçirdiyini söylama k olar: naxa//naqa//naqq a//maq amadal/moda//mada . GÖJÜndflyü kimi, naxa fondik dayi ~i k1 i ya ugradlgl kimi , h:ksik-semantik dayi~ikliya da ugraml~lr. Lakin iri,
107
nohen g me nala n m 0, derne k olar ki, bütün variantlarda qoruynb snxlannsdrr. l.Bliyev gösta rir ki, ge leeek Midiya e razi si ira n tayfalan terefinde n istila edilen d övre qeder ta qedim zamanlardan etnik tarkibina göre eyni va yaxm qohurn olan i1an totemli tayfalann meskunlcsdigr yer idi (6 ,84,) . Bu söz leri eyni ila Azarbaycanm simal-qerb zonasma da aid etm ek olar. ó.Xrsmalamaq . Kas manseli basm ar - vqartal" sêzündendir. Xtsmalamaq "qartal kimi yapistb saxlarnaq, tutmaq demekdir. Kis lehcesinda bu söz "bark-bark turub saxlamaq" menasmd a isleni r. Xasmar sözününkas me nsoli olub, "qartnl" menastnda isle ndiy ini i. o tiyev (6,8 1·82) g östermisdir. 7.Dum-dum halvast Aderen, kisliler dcyirle r: Kisi olmaq dum-dum halvas! döy? çetin isdir. D um-dum hslvest "asan basa gelen is", "~g l aldatma q kimi sade bir hereket" va s. bu kimi men alard a isle nir. Diger tere fden, kislilerin çaga oynatmaq tarzin i xa tirlatmaq iste yirik . Çagam attb-tutan kislile r avazla deyi rler: " D umud u balam, dumudu, dum" . Dumu sözû nün tarixi çox qedimdir. V.I.Avdiyev gösterir ki, Urukda apanlan arxeoloji qazmttlar neticasinda IV qatdan taprlan en arxaik, en qedirn kitablarda mabadd a xidmat göstaran qadml ardan dogulan. ev qulu vez iyyetinde olan usnqlara dumu-dum u deyildiyi xatlrlaDir ( 14,47). O.S uleymanov ~umer dilinda ki dumu sözünü n tlirk dillarinda f1m umi ~kilda tuma ~aklinda i~la ndiyini, eyni manalan (U1j:1q, nasi l) ifada t:tdiyin i göstarir (72,23). Halbuki V-Î.Avdiyevin xahr ladlgl kitabalarla müasir ki1jlinin arasmda 8- 10 min illik masafa vardIr. Diger tarafdan, K i ~ lahcas inda ham in söz O.Siileyrnenovun göstardiyi tuma ~k l inda deyil. an aski fonnasmda dum va ya dumu ~ekl inda i~lanir. Balka. an qadim variantlan
.
-
109
108
saxlamaq û .Sïtleymenovun dediyi kimi, tûrkdilli etnoslan n köçeri heyatmm (72,2 12) neti cesidir? Olberte, bu fikirde heqiqet va rdrr, lakin Azarbaycan mübiti ûçûn bu f ikirle raz rlasmaq qeyri-elmidir. Azerbaycan tarixini ted qiq eden har hans t bir tarix çi ûçûn mel um meseledir lei, Darband keçidi sirrialdan gelen kêçeri tayfalar ûçûn genis meydan olmusdur. Eyni zarnanda Azarbaycanm cenub qaprl an da tarix e n bda bir keçid rolunu oynarmsdtr. Bütün bunlar melum takt lar oldugundan tarixi menbelerdan sitatlar getirmeye ehti yac duymuruq. Demali, Azarbayc amn yerli etnoslan d aim sirnel va canub qapilanndan gelee onlarca etnoslarla qar srlasmah olmuslar. Sübhesi z, bda bir strateji mövqeye rnalik olan ölkede yasayan etnoslar daim xarici, yad tesirlerden qorunmah olmus, öz ta yfa adet-enenelerini daha möhkam saxlarnaga say göstermi s, öz tayfa dill e rini daha çcx mühafiza etm isler. Bu mûhafizekarhq Azarbaycamn yerli etnoslan qarstsmd a tari xi-ictimai bir tel eb kimi durmusdur. Bununla beraber keçmis eyyamlardan Azarbayeamn en qadim etnosu olan kas tayfalanmn cenuba va simale dogru axrtu olmusdur. Bunu qedim dÖVIÜn d am-kas medeniyyeti de sübut edir. au bashcast odur ki, Azarbaycanm cenub qaprlanndan gelen tayfalann dilleri hind-a vr opa me nseli oldugu halda, sim al qaptl anndan galen ta yfa lann dillori ekser hallarda türk mansoli olmusdur. Mehz bel a bic ke~make~l i tarix q~I SlDda imtaban venntlya macbur o lao Azarbayeamn yerli etnoslan öz tayfa dil1arini va adat-
aneanaJarini qoruyub saxlaya
bilmi~lar.
a lava olaraq,
apardlgrrlllz toponomik tadqiqat göstardi ki, toponimlarin çox böyük aksariyyati türk man~alidir. 8slinda dom-dum halvasl, dumu-dumu deyarak u§agm oynadllmasl galma deyiL agar bun lar galma olsaydl, onda ~umer saned larindaki qu~ qadmdan olmu~ u~aq va ya mabadda qul kimi xidmat göstaren qadrndan olmu~ u~aq man asma
uygun
gal~)fd i.
Halbuki , dumu
sadeca
olaraq,
usaq
demekdir. Ikinci terefden "dum-dum halvasr" ifadesinin - oyun caq is. adi bir is" menalannda islenme si b u sözün türk dil la rind e çoxmenah xarakter dasidrgim g österir. 8.0 ma ' Bu söz bayram mü nasibstile va ya sad islarda xasxas, ze faran, sankök, hil, darçm, seker" qa n lmaq la ya prlan, ûs tûne bezek vurulan sirin çöreyin adrdrr. Sözün ilk saiti 0 di ftonq seklindedir. Biza bele galir ki, om a "Avestada ad i çekil en Xoma ile eyni menselidir, eyni ada malik dirler.
Sade ce olaraq, Seki . Kis dialekt inde x samiti dûsür, 0 diftonq seklinde islenir. " Avestada xama'" içki adr (53,103-107) kimi tesvir edilir, burada ise oma " bayram çöreyinin adi' Idrr.
Netica etibarile bda bir qenaete galmak olar ki, atesperestliyin genis yaytldrgi dövrde xoma hem içki, ham de merasimlerda isledilen xûsusi hazrr lanrms çöreyin ad idrr. islam d ini nüfuz etdiyi ölkelerde , 0 ciimleden Azarbayeanda da içkini haram buyurdugundan xa/q onu
zahare ox;atmaga mecbur olmus; bir bssoesmm onden zorla, teqib va bede i/a istediyi yemayi n:Tëfrkan et; bog/aman demi~ir(kursi vl e göste rilmis fikir S.8 fandi yev a mexsusdur - v .l.Aslanov). Xalq aneaq omam- bayram çöreyini qoruyub saxl aya bilmis. islam dini ile hagh ma rasimlarda omadan ist ifada etmi~ir. Bda bir qeyd i da lazlm bilirik ki, xoma adh içk inio naden hazlrlandlg;t maJum deyildir. Belka omanm hazlrlanmasmda istifada edilan edviyyatdan xoma adh
---- - - -
• daca de, ya ~ sild, VEl' ya qabq , yumurta horrasi .. oogmalan-xomalan
111
110
içkinin de haz trlanrnasmda istifade edi lmis dir. Buna göre onlann adr eynid ir.
Bir sözle. tûrk mensoli va ya türk Ieksikologiyasma tarixen daxil olmus sözlerin tedqiqini i.8liyevin (6,52; 7879;8 1-82; 107; npIIM2 ,212;222),O.Süleymenovun(72,39;52 , 59; 6 1; 64 ; 140-146; 152- 154; 159-1 61 ; 202; 212-270) aalumatlan ile, d eca de bizim elave sekl inda verdiyimiz qeydler la mehdudlasdrrmaq vetendashq vazifalarina
xayanatdir. Hele dialekt va sive lerin tarixi aspektda isle nrne si dilçilik va tarix elmla rinin qarsrsmda duran en vac ib masaledir.
Kis lehcesine xas olan bic
SIr3
xûsusiyyetlari
xattrlamaq Azarbaycan dilinin tarixini öyrenmek, onun tarixen hans! dillerle çarpazl asdrgim tedqiq etmak baxtnundan son derace vacib o ldugu üçün asagrdakr qeydleri veririk:
I. Yönlûk halda va tekde islenen sexs avazliklarini n (I va 11 sexsler] n samiti düsûr,
Üçüncü sexs tekde , yönlük halda islend ikda o- u avazla nmasi gedir: O na - una. O.S üleyme nov I va II sexsin takini ifada eden §6XS ovezlikle rinin sumer sexs evezliklerina tam yax mhgmr göslarir (72,236 ). 2.Fellar sexse göra deyisdikde maraqh dil "., hadisele rina tasadüf olunur. Ûçhecah fellar indiki zamanda sexs HZTa doyisdikde , zaman ~okiJçilari-If,-ir,.ur,.ur dü~ür. felin birinci hecasmdakl sait diftonqla:;nr:
ga liram-gëla m
galirik-gälux
gal irsen-gälisen
galirsiniz-gêli suz
ga lir-gël ge lirler-gê ller. . . . . Keçmis za manda ise -di.-di-d u-dû ~k.l lçllan Dln. ~ amiti I II,III sexsleri n ta kinde va I sexsin ce rninde I sarrun ~Io ava~ olunur; II sexsin ceminde-d rs-d i sek ilçilerinin sait i u diftonqu ila evez olunur. 111 sexsin cami isa I, II, UI §axslarin teki va I sexsin cem i kirni ~iT: Gald im-gallim geldik-gallux Galdin-gallin galdiniz -galdûz Ge ldi-galf galdila r-gallilar Ge lee ek zamanda ise - ecaq /-ece k sekilçile rinin -af-a saiti bütÜD sexslerde, aq tarkibi ise J. 11 sax slerin tekinda va I sexs in cerninde dûsür. II sex sin ceminde-acaq/-ecek sekilçisiniu ilk saiti va son samiti düsür: Geleceyern-galcem ga lecayik-gelcax Galaceksen-galee se n ga loca ksiniz-gelce suz Gelecek-gelcax fd l) galecekle r-ge lcaxlar 3.Îki samitli sözlarda birinci samiti düsûr: SOma-SOfa; gelirsa n-galisen; deyirsen-deyisen va s. ediien fonetik Verilen misaliarda mûsahida evezlenmeler dilimiz ûçûn xarakterikdir. Sek i dialektinin Aza rbayc an dilini n e n qedim qo llarmdan biri ~ i m i sa~ i rl i va esasb ted q iqe ehtiyac vard rr. Dialekt va ~ l va l anntz~~ nezere çarpan uzunluq, diftonqlasma sai r R,Rzanm de~l ~ kirui, «Azerbaycan sözlarinin tebii saslenmeesinin tezuhüriid ür (66) . Adeten, dilin · tarixin i tedqiq edenle t edebi nûm unelere müracia t edirler, lakin cl aras mda ielene n sözler 0 cümladan qargislar, arzu va istekla bagh el ifadal~ri edebi nümunalardan az e he miyye te rnalik deyildir, Bda nûmunelerden Sek ida va Kis kendinde ielenen bir neça ifadeni xanrlatma q isteyirik : 1. Udu djJjnda
daDl~maq
(Söhbat lIdin dilinda 4am~maqdan d eyil , anl a ~llm a.z d ilda dan l ~m aqdan
1I2
IB
gedir . Sübhasiz, hu ifada islam d ininin tesiri ila yaranrms va " atespe re st (<
2.
bu ifade de islam dininin ta siri ila meydana gelmis. ate sperest kahinl erini ale salmaq meqsedile isledilmis va sonralar ümumis lak söze cevrilm isdir.
dilinde
it südü
aman. Qoca lar ters damsen cavanlara qarst deyirler: ft südü ema~ be/a ;~ olar? Neeins adamlar barede bele deyirler: O. da adamdir, it süd ü emib . __ Bu ifade türk dilli xaIqlann en qed im mifik g örüslari ile baghdrr. O.Süleymenov semit, hind avropa, uqro-fin xalqlanmn deyil, rnahz türklari n ite etiqad be slediklerini va hu etiqadm ovçuluqla alaqedar meydana galdiyini göstarir(72). Bu ham de tarixi menbelorde Askenaz, Isquz, Asquz adr ile tamnan saklann tûrk menseli oldugunu bir dah a tasdiq edir.
5.
Mav rdm biri Mavrd. Aresperest kahinlarinin mubad, mebed, möbid adland rguu va islam clininin ya yrldrg r dövrda ideya-siyasi mûbarize get diyi ni nezera alsaq , onda bu sözün aresperast kahinlarini a le salmaq meqsedile isledildiyini görarik. Hal-baz irda Kis kendinda «agzmm sözünü
bilmeyen, hederan-pederen damsari adamlara» Mavtdm hiri Mavid deye lag edirler. Mavrd sözü möhid sözünün fonetik varianndrr, 6. Dasa dön esen. Bu ifade ilk varia ntda das dövrii etiqad lan ile bagh olmus, za man keçdikca leksik-sem antik deyisikliye ugrarmsdr r. Pir qaya oykonimi (Kis kendindedir} de tûrkdilli xnlqlarda dasa etiqad m çox gûclû oldugunu sübut edir. Anam mani dogunca, bir qara das dogaydt ifade si de hu qebildend ir.
3. T ur dagtna d ênasen Bu ifade tesekkûr meqsedila isledilir, "uca," "q ûvvatli" • "meglubedilmez0'. "sagjem ", " gücl Ü olasan" menasmdadtr. Biz Türk ba la topon imin i izah ederken. mrk sözünün kökünün tur oldugu nu, k saSIO ID cem lik bildirdiyini göstermisdik. Dagm müqeddes hesab ed ilmasinin es ki tiirk qebile va tayfalan ûçûn xarakterik mif oldugu melum meseledir. Bu ifad e de türk me nselidir.•
7. Kesêvûn çixsm. Saki dialektind e kesêv sözû kosov seklinda
4. Agzl gûne Aderen, dantsrlan söze fikir ver meyib, keykey baxan adamlara agzl güna deyirl er, G örünür,
teleffüz edilir. Aresporest düsûnce terzmm mahsulu olan ifadedi r. Bel e qargis tipl i ifcdoler çox luq roskil edir: tûstün tape nde n çrxsm, gü lliyan k üp olasan , qa rom ya nsm, portövün çrxsrn, g ünün
• Xalq arasmda bir sexsi yaxm bir yere yola salanda deyirle r: lrann-Turana getmirsen ki? ft
11 -1
dalmdan dogsun, darins gedeseu, gomn çatl asm" kimi ifad el e rde bûtperestlik d üsünca terzi de özü nü g öste rir. 8 . Gününü göy eskiye dü ymak Bu ifade "giinü qara elemek " menasmda islonir. Göy rengi as ki türklar rnatem rengi hesab elemislar. a sk i tûrk lariu bu inarïu hitsinden górngöy göyarrnek, gê ye re-g êye re aglamaq, gêyûm-g êyûm gö ynamak ifadalerinda qorunub sax lanrmsd rr. albetta . me sele bununla bitmi r. Seki dialektinde iele ne n bi r stra söz lerin tedqiqina de ciddi ehtiyac du yu lur: J. Habr - bu 2. hain d i - indi 3. cûcûk - lap körpa 4. qubur - tumurcuq 5. vengildemek - zingildemek 6. bi uru f - bi r an 7. partöv - bis mis. q izarrm s 8. ciyi - ana 9. balan - xammn xasasumayasr} 10 .sallanmaq - yeyib-doymaq 11. uv ur-suv ur - tenbel 12. cibilla nmek - gözünü açtb qlrpmaq 13. las - tenbe l.hedsiz kök J4.1ordl/hrd - tenbel.hedsiz kök 15. hrrtdana-hrrtdana - gû cene- g ûce na 16. ei) - gö zden qopub uçan cd 17. Kes tan - ocagm ya nlan na qoyu lan d3§(bu sözdaki kes terkib i kas me nseli olub « XIZ») menasmda , «odmenasinda islenir), .. .. .; od~ana~an. küle döM SOO, günûn qara clsun, günün g öy eskiye bü külsün, crye rm yansm, dag-dag olasan va s.
11 5
18. qu tan -it darm, toyuq hini 19. dilov - evda çiçi re qo ymaq ûçûn divarda tag form ah oyuq 20. doqqaz - yol 2 1. sarma - do lay F 22. aglz - dogan malm ilk südündan bisirilmis x örak 23. bogaz - hamile 24. dibi Vldübül - qisaldrlnus 25. merezfijresm e - palter asan ip 26. irat - kalagayr 27. çimir - yuxu ZR. arxud - nehre 29. lad rr - pa lçtq 30. lod ur - tenbal.halsrz 31. dü mb ül - qu yru gu ke sik 32. he se var - zibil 33. qandss - kicik küp 34. sey - fereh 35 . pergat - me haretli 36. d mq lhlldigil l - kiçik 37. cerci - lobya sa xt 38. ~aqq a - teref hisse 39. çiçera - çilçtraq, çrraq 40. AXI - har iki terefinde de re olan tape 4 J_Zübba - en yaxsi 42. pota - kök, ay t balast 43. Sirv al - evin üst örtûyünûn uc hissa si 44. var - deryazl a çalman otun srrasi 45. kas - kar 46. cazbe - eh va l-ruhiyye 47 . doqu - it 48 . Vesil,vesil ummaq - harrum özüna borclu saymaq 49. Kartilmak - zei fle mek, zadelenmek
116
117
50. .l ovandJfLevond(gürcü hakimi.1551-ciilda ~eki xarn D~rvt$ Maham~ad xanm qatlinde istirak edib) _ Kisde
B lbette ,
va Sek ide satqm, xarn pozgun, ox laqsrz mana larmda islenir SI. Sumal -; uca-
3. Sine getmek • Bir sey elde etme k ugrunda acgözcesi ne. menesiz yere cehd göste rma k
gel me tayfal ur kimi qiym a tle ndirilirsa, bu
4. Sinsitrnek - özüncee ze ifleri inci tme k S. ë meaek • eciz adam
R. Pampax - qorxaq - tökûlünt û, pin ti - böy ük, iri - yöndoonsiz - yerisib öt a n - yüngülxasiyya i - yasdiq - ya va~ ltmg
Albani yasi deyil en ölkede a n genis yayt lan va ekser tayfalar tere finden basa dü sülen dil türk (Azarbaycan dili}
• usaq, ça~a
I Î . Posdal _ nimdas 1R. Tösmarilk • kêk , genbul 19. Savede - bos ixtilat , söhbat,çi;lf9l1çilik
~O_ P~rava
- söyüsken, yersiz yera bos dantsan - se liqeli
22. Qom a 23. Qunut 24 . Sitill am ak 25. ~ey im 26. Doyay 27 . Um ur 28. QI ~mlT 29. Hafrayi 30 . MaYlr 31. ~ î m kan 31 . Qu~be;iJc
- Taya, bir seyden bir qeder yrg rb top alama q - qÖTICiiJ, rumurc uq - esmek, yalv armaq • tez • farsiz - imkan, salahiyyat - xasÎ s - vecsiz • :;;ikast,a lil - ~n - yadda~lZ, rahîmsiz.
hel e akslom
kimi qebul edile bilmez . Ciinki Azerbaycamn simal-qerb arxeol oji hallini gözlayir. Biza bcle gelir ki, saqlar Kas tay fasm m bir qolud ur va ya sirnol qoludur. Kas sözïmü rebus saklinde isletsek, sak sözü almart Kas-sak. Saqlan n tûrk dilli olmalen da onlarm kas mensoli olmalan na delalet edir. Ûmumiyyetle, hun sözü rebus saklind e Nuh kimi oxunur.·· Bütûn bunlardan bda bir neti ce çrxtr ki, Qafqaz
- agrlsrz, ~yrak
21. SIfXO
tedqiqi
Z0 03S1
7. Dadik - qlÇ
15. Midik 16. Baba
tanxt
Kas va saq tay falannm haqqmda mövcud tikirlar hele
I . Qu~q~ma -Se far zamaru isledilen qab. filyaqa 2 ., Lal o yun • y emek üçün ornda-burada vu rnuxan. Xefsi p is, acg oz
9. Demsalaq 10. ZInX 11. L ê vûns ûz 12. Lahx 13. Hûsdûrûm 14. Püsdi
dialektinin
qanedici deyildir. Kis kendi haqqmda qocalar deyir ki, Kis olanda, hel e Saki yox idi, Kis çox qe dirmi ir. Ru fikri «Kas» tayfalannm daha qedim ruenseye malik olmalan na baglamaq laztrndtr. Bununla bda, tarixi menbelerin tesvir etdiyi kimi saq la r e.e . VII esrde Azerbaycanda peyda olan
•
6. Hiita
Seki
tedq iqatçrlanmrzm nezer-diqqetini celb edecekd ir."
• Saki dialektine daxil clan bu ifcdaler Azerbay cnn dastan va nagûlarmda, «Kiatabi-Dsda Qo rqud». «Av esta», «Ze rdü st» kimi tedqiqatr rnübah ise doguren qedi m yazr nüm unelerinde bu va ya digar se kilde islense de . me nast aydm olm aya n ifadaleri ara sdrrmeq ücü n bir açardir. ê ge r Azerbeycamn Seki kimi özüne mexsus türk dilli dialektleri, sive va leh cele ri öyreniferse. d mimize ayd mhq galmi~ ol ar. ~ak i d ialetinda i~ladi lan sözli:lra fik ir verildikda onlann arasmda tayfa adlan ila bagh ~l, l) da bu ifadanin hunla~(hnlmasmm miimkünlüyüna da lalat ffi jr.
ft
li S
11 9
dili ola bilerdi . Alban dili terminine etiraz edenlar haqhdlrlar(37,11-12 ;14-15;21_23). Çünki Azarbaycamn ~Imal~qarb. zonasmda rneskunlasrms tayfalann çox böyiik eks~nyy~tl _-kaslar, . saqlar, sumqerlar, hunlar, boy qebileleri, turk mensoli muglar va s. öz kökleri ile türk e~osJ~~ Olrt.lU~U~: Biza bele galir ki, Alben, Agvan sözlerinin etimoloj i menseyini izah eden o .Damirçiza da
(26,19-29) ile raztlasmaq laztm galsa de, Alban sözün ü Blvan seklinda izah etmek mümkündür. Blvan «rengbereng» menasinda islenir. Bu da 26 müxtelif dilli ~ayfalann y~dlgl arazini daha aydin ifade eden ad kim i islenmaye esas verir. A lbaniya alvan ölka demekdir. Azarbaycanda etnogenetik fasilesizlik (82 .35 ) hu a lvanhga meydan vermisdit.
IV F a si L QaoiM ETiQAOLARLA BAGLI ADaT va 6 Na Na La R Hal -hazrrda Azerbaycanm simal-qerb bölçesinde yasameqda clan adat va enena ler öz kökleri ile da ha qedi m bir dêvrle bagh olub, zaman keçdikce va ictimai quruluslar biri-birini ovoz etd ikca ye n i-ye ni keyfl yyetler ke sb etmi s, form a va mazmununu müeyyen qede r deyismisdir . Bu adat va enerieler das dövründen ta bu güne qeder y a~aya bilrui s. ulu babalanrmzm e n ilkin et iqadlaruu aks etdirmi sdi r. Bu menada, ascgrda qe yd olunan etiqad, adat va a nane ile bagh mal umatlar SOD derece qiymetlidir. Ulal óa~/ (hal ÓiJbaJ1/I. Bu dasdan ancaq dogurn zatn am istifada edi lir. Guya bu d as hals tzlasan qadim ölümün pencesindan ahr, onun ruhunu apannaq isteyen cinlari qovur. Hal dasr ortast ycstr, kanarlan crx mu h olub, dabana oxsayrr. Bun a göra de ona ham da «hal dab am » de yirl e r. Hal dabam nm meisetimi zde bu güna qeder islenmesine sebeb Azerbaycan xalq tmn mi n il1ar boyu a n qedim etiqad lanm mühafiza etmesi ile a laqedar olub, das dövrü inarru ila ba áhdrr." 2.Ürak óa~[ Forma etibarile, ortasmdakt kiçik oyu ga g öra ûraya o xsayan yastr, lepik dasdrr. Aglr xeste lik zamam sinaya qoyulur. Guya ûrakge tmenin qarsrs tm alle. Bazan xeste ye ûrek dasr sah nan su içirdi rler. Ürak dasi da dasa etiqadla bagh olaraq meyd ana gelmisdi t. ibtidai insan anc aq das aletlerden istifada edirdi, omm yasamaq ehtiyacr das alat ~---------• [ndi de bezi evlerde Giris qaprsmdan ortast desitmis das asular ki, ev. aile bednezerdan uzaq olsun. Xeste usaq larm da boynundan das astlmas r ehtjqadr qalmaqdadrr
121
120
vasites i ile ödenirdi. Bu na g öre da ibtidai insan dasa tapm rr. dasa srgrmr va dasa inam besleyirdi. 3.S ancl muncu.iJl Sancr muncugu sancr bas verdik da islenir. Hu da dasa inamm bir növûd ûr. He le cismani agnlann qarsrsnn a la biJmak iqt ida nn da o lmayan ibt idai insan dasm sefa vero biteceyina inamrdr,
4.GÖz munel/gu Adaten, usaqlan yaman gözde n qorumaq meqsedile paltan n çiyin hissesina g öz munc uáu ba nd edilir. " Ûmumiyyetla, yaxsr va yaman g öz haqqrnda tosevvûr «Avestasda öz aksini tapmts, yaman göz xesteliklerinin .
bedbext hadisalerin sabebkan kimi tesvir edilmisdir (53, 127) Bu, ham ilkin etiqadlann tezahûrûnden, ham de «Avestae nm d ualist xarak terinden irali gelrnisdir. Yaman göz ser qûvveleri temsil ermisdir. SA ra " 8 Gûna$8 ctiqad. Ulu babalanrmz Ay r va Gûnesi ilahil e sdi rmi s. onlara sitayis etmis. efsane va nagrllannuzda bu mifi k gêrûsler öz eksini tap rmsdrr. Bfsanelorden birinde dcy ilir ki, Gûna s-qrz, Ay ise o~landl~. A'j na qedor Gün esin basma dol ansa da, o na yaxm dûse bilmir. Buna göre de , Ay Günesin hesretindan saral mtsdt r. . ..Digor bir efsanede deyilir ki, Ay decal bir oglandrr. Bir gu n o nun anasr tekneda xemir yogururmus. Ay 0 qed er • Göz ,:,:unc~~u ara? , tayfa münasibatló3rina görd müxtalif fonnada va muxteh t matenallardan hazulamr: müqaddas dagdag.'1 n agac mdan , ya?am gilJün dllyümündan, bahq qulagmda n, da!;ilarda n, muncllq mat enaltarmdan, qu~lann bogaz sümüklarindan va s. ., ~ ~ l ~rda, yurd yer larin~a da gö~dayma tmmc uqlan qoyulur. Muxta ht c V hey vanl ar mm, Xllsusa n mtiqaddas saYJlan il, maral, qoç, ta ke ba~lafi ve buynu zlan bu mümsibatló;l heyet qapllarmclan va çardaqlarm ba~md.1n asthr.
decallik edib anastm incidir ki, hitsinden özünü sax laya bilmeyen ana xemirli el i ile ene bir sille vurur. Aym üzündaki sart leke bemin qururnus xemirin yeridir. Hal-hazrrda A y va Günes tutulmalan zamam yash ehali heyecanlantr, le yen d öyûr, tüfeng an r, AYI va ya Günesi udmaq isteyen a jdahaOl qovmaga çchsrr, vay- siven qopanrlar. Aya va Gûnese etiq ad e n qedim etiqatlardan olub, atesperestlik, Zerdûstilik, xristianhq. nehayet islam d ininde de derin kök sal nn sdtr. [ndi mûsalman dinina inam basleye nle r AYI gêra nde salavat çevirirlar.
6.Baxt uJduzu insan taleyine tesiri uzaq dövrlerin mehsuludur. Hale de dindar ehaliye ele gelir ki, xosbext adamlar ulduz altmda dogulm uslar, ele en parlaq ulduz da bext ulduzudur. Baxt ulduzu haqqmda mifi k tesevvûr «Avestaeda ÖZ Ulduzlan n
eksini taprmsdtr;" «Avestaeda Güne s sist emi ne en yax m va en parlaq ulduz Tistriya (Sirius) mûqedda s hesab olunurdu (53 ..68). ZA Jm razISI . Q ismate, alm yaz isma inam mifik tesevvûrlerin mehsuludur. Zerdûsti ta lirainde ugursuztuq Bhrimenin e me li kimi qiymetlendirilmisdir (53, 122). Bu inam xristiau va islam dinla rinde de vardtr.
S.Duz çevi111lak Aderen, bad nozer kasmasin deya usaqlann va böyüklerin basma, duz çevirirler. Basa çevrilmis duzu paçalannm arastnda ocaga va peça atirIar. Ouzu ocaga atmaml$dan avval bir neça dafa tüpiirürlar. Bu da, göründüyü kimi. mifik tasavvürla kimi meyda na ga lmi$dir.
ba~iJ
inamln tazahiirii
,. Valideyn xeyir-duaslOda tez-tez e~idilan «Oörüm bax! ulduzun da im parlasm, yan SLn)\ kim i ifadaJar çoxdur.
122
9.Bas a/hna kasarli al)'3 goymaq. Qorx udan xesta lenen, qtzdrrmad an sayrqlayan xasta lerin basi altma ka sarl i esyalar - brçaq, qayç t, xe ncor va s. qoyurlar.
Guya bu keserli esynlar cinleri, seytanlan xestenin ruh unu og urlamaga qoymur." Sûbhesiz ki, keserli esyalara etiqad demir dövrû ile elaqedardrr. Damir aletlerin insa n hayatmda fövqelade rol oynadrgt bir dövrd a keserli esyalara inam yarannn sdtr. Döyûs qabagr qilmcr öpmek,
mûnasibetini bildirmek meqsedila araya qtlmc qoymaq. faze ahnan rnahn-i neyin, carmsm, atm, esseyin va s.-nin ayagt altma kesarli esyaler qoymaq demir dövrii ile bagh innmm mehsulu olub, bu gün de dindar ehali aras mda ya~aY lr.
. /0. Cafia suyu jçm8k. Qo rxm us adamm qorxusu camndan ÇIX SIO dcye stekana tökülrnüs serin suya cefteui sahb çrxanr, soma hamin suyu qorxmus adama içirirler. Bu inamda suya va deruira etiqad bitle smis sa kllda özünü gös te rir. / 1. TüJyo f okm ok.
Tûtye eekmok atesp e re stlikden sonra meydana gele n xristianhq va islamda islensa de, öz kökleri ile dah a qedim d övrlare, das d övrüne baghd rr.
Adeteu, tütye bele çekilir: Ziyaret hesab edilen yerin qum undan va ya torpagmdan bir cimdik götfuiih stekandakr va ya süsedek i suya sahrlar. Ziyaretin mûqeddes torpagl iJa suyun vahdati tütya adlaDlr. Ziyarata galan ~xs hu sudan, ya ni tütyadan içir. Bu ma rasimin a n maraqh çahati insa mn torpaga va suya inammm vahdatda tezahfuündadir.
• Evd;} tak ya f.:1n lann va u~q larm ba~ altma kesiJorin qoyuJmasl da !lala îndiy 6da k davam edir.
123
Hetta, ilkin atesperestlik d övrilnda meyidi torpage basdrrmaq, suya atmaq torpagr va suyu çirk lendirmek hesab edildiyindon bela hereketlet qadagan ohm urdu (53,130) Ze rdüstiliye qederki d övrde tofpaq va su an
mûqeddes hesab edilirdi. Videvdatda ( 14,13) har gün torpagr iki de fe suvarmaga icaze ver ili r. ApamllH anam ( Y a~m . 8 , 34) zerdüstiliye qederki mifologiyada su allahr say.iJrd.(53, 131) 12. To ymoTasimi Meqsedirniz Azarbaycanm simal-qerb, xûsusi la SakiKis zonas mda toy merasiminin nece keçi rildiyini tam tesvi r etmek yox , onda müsahide edilen en qedim elernentleri ask ara çtxarmaqd ir. Sa ki, 0 cüm leden Kis toylan a kser hallarda gara zurna ile keçi r ilir. Kis toylan asagrdakt qedim elem entlera rnalikdir: a) Toyçular heyeta girande zumaçilarm ayag. altmda qurban (esasen xoruz} kesirler. Xoruz «Avestasda mûqeddes hesab edi lir . Çü nki 0 , dünyanm tabilçisid ir(53,1 24). O.Su leymeno va g öre, xoruz H ind-Avropa xalqlan üçün dogan günesin remz i olmusdur. Iran va türk xalqlannm miti k tesevvürtinda xoruz Günasi n oglu kim i fonnal asrms, atesparestlikda od remzi, sonrala r ise xaç (xaç as linda banlayan xoruzu tesvir edir) ra mz i kimi yeni keyfiyya tler a lde etmisdir (72,6 1) Türkdi11î xalqlar üçün xomz dünyamn tabilcisi. saharin, ayd mhgm müj daçisi o l mu~llr. Qara zurna xo~baxt1iyin müjdaçisi olub, iki talenin b i n ~bi n na q ovll~dllgun u a1ama car çakdiyi kim i, xomz cla saharin açl1maslOl alama car çakir. Xoruz bam ila gara zurna sad asl bu maqamda birihin nin eynidir.
..... 125
Toyçulann ayaq lan altmda xoruzu n kesilme si ham de rnaqizmla a laqedardir. Bil, toyçulan n ayagmm sayah olmasma, beyle golini n holl uq va Firavanhq içind e ömr sûrmesi ne isaredir. b) Ga lini ag va küren atda (küren ata daha çox üstünlük veririler} aparmagr yaxs r ela met hesab edirlar. Uilt babalanrmz ag va boz an xeyirxahhq ramzi sayrmslar. Türk dilli xalqlann, 0 cümleden Azerbaycan xalqmm mifi k qehremaru Xtzr boz at minir. Gültakinin iki ah ag, üçüncüsü boz olrnusdur (70. 114- 115) «Ag ath oglar» nagilmda da beledir. Bisûtun dagmda Daradan qalrms meshe r abide nin oldugu yer ilahi Mitraru n müqeddes yeri im is. Burada onun gezmesi üçün bir at at da dururmus (8.20) Küra n ata üstünliik verilmesi zerdûstilikle elaqedar olmusdur. Dam va Kserksin {e.e.V asr) dövrûnda Ahura Mazda yegana allah hesab edilirdi . Bûtperast mebedleri, 0 cümleden Mitra serafine ucaldtlan mebedlar dagrdrldr, qadim allahlardan Anahid, Vtranqamn mebedleri uçuruldu (53~209). Bu dövrda kiira n at re ngine göre od ram zi oldugundan daha ûstûn tutulmaga basladr. Belinde atm totemlesdirilmesi ibt idai te sevvürle bag" olmus, At i~lgtn, Gûnesin, odun , bir sözle xeyirx ah qûvvelerin remz i kimi süurda formalasrms, nagll va dastanlanmlzda oldugu kimi ilahi ~ki lda qanad h, da m~a bilan ~k i l da tasvir edilmi ;;, hatta ata~parastlik dÖVIÜnda "at adamlardan yiiksak qiym ata" (53,124) malik olmu;>dur. Atm, arvadm, papagm tiirk dünyasmda namns remzi kim i qiym atla ndirilmasinin bela darin mifoloji köklarÎ vardIr. Hatta ga lin aparan atl baze yib, boynun a ag, qml1lz1 kalagaYI baglayular. Bu da , tarixan türkdilli xalqlarda ala yüksak miinasibatin taza hürü kimi ortaya çlxml;;<1!r. c) Ga linin qabag ma yanan çlraq (lamp a) va güzgü tuturlar. ç traq 1,'0 giizgü odun va aydmhgm ramzid ir. Bütün qadi m inamlan n köku maqizmla bagh oldugu kimi, burad a
da ge linin düseceyi ocagm daim odlu, isti olmasma. onun aydmhq ice risinde ömiir sûrmesin isara edilir. . ç) Gelin ata minerken arxasmca su anrlar. Bu rse suya mifik inamm tezahûrûdûr. indi do yux uda su va at çörmeyi yash neslin nümayendeleri xos alamet - süy u aydtnhq, an isa murad kimi qebul edirlar. Ad éten. pis yuxu görenler yuxulanm suya damsirlar. Guya, su bas verecek badbaxtliyi özû ile aparacaqdrr. Ulu babalanmrzm torpaga, suya hagh eqide terzi nagrl va efsanalerde daha qabanqdrr. d) Toy axsamt qlz evinde xmayaxdr marasl~1 kecirilir. Galin va onu n ra fiqala ri senle nir, req s edir, ellerine xma qoyurlar. Xmah barm aqlar alovun dillerine benzeyir. Axr qadm odun, ocagm hamisidir. Odun qadm saklinde tesavvûr edilmesi de bununla baghdïr. e) Gelinler ag geyinir, çünki ag rang aydmhq remzi dir. Ag paltar, ag rengli ayaqqabr, qimuzt iret, k.ü ran at, yanan çrraq, xmah barm aqlar va galinin arxasmca anl an bic qab su qedim etiqadlann meernusudur. a) Galinin ayaq lan altm a kese rli O~ Y 3 - xencer, dahra ve balta qoyurlar. Bu, maqizm xarakterl idir, Bu, gal inin ayagmm sayah, sózünün kaserli olaccgma isaredir. t) Gelin er evine galdikdan sonra qtrx gün qlTX saxla ytr. 3, 7, 9. 40 reqemlerinin düserli sayrlmas mdan ba hs eden Y.V .çamanzaminli 40 roqaminin samilerda va arilarde maruf oldugunu göstarir (25,46-47 ). Bela qanaata ga lmak olar ki, 40 ra qam i Zardü~tilik dövrun da türkdi lli xalqlar aras mda populyar olmuidur. ""Qtrx saxlamaq" he m da maqizmie baghdlr. Buna göra da heç kas gelin onun üstüna ge lmami-1 (qabag ma çlxmam I.~ ) gelin otagma daxil olmur. Dindarlar bda güman ediTIe r ki, bela bir hadisad an gelin qu-xa dü;;e cak va sonsuz qalacaqdlr. g) Nikab kasilen andan ista r qlz evinda, istar sa de oglan cvind a t iki~ i~l a ri dayandm lJ r, ipa va s. a~yalara
126
127
dûyûn salrnag a, qrfil olan yerlera qïfil vurm aga icaze ver il mir. Yash nasla de geli r ki, yux an daktlara emel olu nmasa , beyle galiu tilsime düsa r, biri -birine qo vusa bilmez ler. Hetta zifah gecesi dûyme leri de açtq sax lamag r tel eb edirle r. Maqiz mla elaqeda r olan bu hadi so "Osli va Karem" dastanmda Kerem le 8slinin yanmalan na seb eb olur. Adeta n, ga lin gelen gimde n qtfrl baglat dmrlar va galiuin qlTX I çrxan g ün - "qtrx rm açiram' l.-deye qt fih açtr va ya stndm rlar. Bu hadise qad imn U~gl dogu ldu qda da ta krarlam r. Dindarlanu fikrinc e, qadm alla oldugu günda n qIrx saxlam ah, OOllO ûstûnd e q l TX gü n qifrl olmah d tr. " Vendidatfd a qadm temi zliyine xüsusi fikir verilir. Eyni zaman da usaq dogan qadm natem iz sayïhr ... Nate miz besab edile n bütün seyler temiz say ilan esyalardan va canhla rdan arah , xüsusi yerlerd a saxlamr (S3~ 1 28- 129). "Aves ta'Iya göro, natemiz seyler a toxunanlar da natemiz hesab olunur lar.
13. MismaIçaxmaq. BlL, de mir d övrün ûn eqide terz inden dogmu sdur. Öz ibtidai dünya g örüsûn den Ç IXl ~ ede n qedim insan demiri esyala nn en sehirli si hesab edirdi . Ona de gelird i ki, dem ir esyamn kömey i ile haqq r nahaqd an ayrrmaq- heqiqa ti askar etm ek, insa nlarda n qisas va intiqam almaq olar. O na göre da, "mism ar çalmaq" kimas e pislik etmek va ya intiq am ahnaq ma qsedi güdfu. Adate n, ~ra d~n , üstÜIla böhtan au lan ada mlar bd a ooirl al1Di ~ . Mism ar müqad des yerla ra çax1hr. 14. T:JS3 b:uma'l=.
Bu,
maqizmla,
suya
inamla
bagh
hadisad ir.
"Cam~ idin cami" haqqmdakt a fsanal arda da bu mifik inam
qaba n q ~ k ildad i r. Tasa xüsusÎ faIçl lar baxlr. Dniar guya taSlll sc::hi ri ila insanla n n ga lacak taleyini müayy an edi rla r.
15. QItxacan cam. Bu da maqizmle, suya inamla baghd rr. Guya, sonsuz qadml ar bu camdan baslan na su töküb çims~lar.' onlann övladr olar. Ul u babala nrmzm mifle bagh maqiztm 0 qad~r gûclû olm usdur ki, he tta islam dininin h,?km sürdüyü mui ilden de çox bir mûdde tda "qrrxacan cam a sons uz qadml ar ûmidla baxmtslar. 16. Bugda cü}/om oK. Maqizmla baghdr r. Sonun cu bugda nm tok _galma si ugurlu besab edil ir. Souralar bu ada t lobya . c~t1amak. islami yyet dövrii nda .. ise tesbeh cûtlern ek ku;tll forma yeniliyi qazanmrsdtr. Umumiyyetle , tak reqeml er i - 3, .9 raqemlerini ulu babala nrmz mûqed des hesab etmisfi r (25,46 -47). .. " Avesta'Iya göre da ta k re qe mle r muq addas sayrlrr nsdrr. Hetta - Avest amn özü 21 hissed en (kaskd an) ibaret olmu s. birinci 7 hissed e exlaq. vetandas hq qanun lan va dini vezife ler haqq tnda, üçûncü 7 hissed e tebabet va astron omiya haqqm da damsrlrmsdrr. "Aves ta'da torpaq 7 hissey e bölünm ûs, kaina t 3 hissey a aynh~:l1~~r (.5~.25~6?~ 67). BlL, bir terefd en ulu babala nmtz m nyazr bilikle rinin primiti v seki lde olm ast. digar terefd en , ta k reqem lera ragb at beslameleri ile izah olunm ahd rr. . UIu babalanmizm tak reqem lere regb eti 0 qe der güc lû olmusdur ki. ha tta sebr getird ikda bda..ta.k sab! i ugurlu sayml ~lar. Lakin z_ama~ m. takanm guc ha rlatdiyinda n, zaman -zaman muxta hf etlqad lar meydana galm i~ tak raqamlara münasiba t rnüayy an manad a dayi~mi;;dir. "Mana ta k sab r dii~~ü r" i~ada~i .da mahz bel a biTtarixi-ictim ai-siyasi-din i prosesm natlcaSldlr. 17. Odu tapdamamaq. Bu, oda sitayi~la hagh meydana galmi~ . dini mah iyyat qazanml~lr. Dinda rlann aqidas ioa göra, cdu tapdam a~. külliiya çirkli 6.;;yalar atmaq günabdlr. Oular bda tas avvUf
y,
129
128
ki. ist i çöreyin etri yoldan keçenin bumuna ged ir va 0 , umsuna biler. isti çöre yin a tri bum una dey en adama çêrek vermernek günahdrr; çörek adarm qargryrr. Ulu babalan rmz bela tesevvûr edirdiler ki, seytanlar isti çêreyin etrine davam getirmeyib qaçrb gedi rle r. On a göre de, ekilib-biçilmeyen torpagr sonsuz qadma, yetisib ar hesreti ile yanan q lza benzedirdi ler. Bataqhqlan, se hrulan yararh hala salmaq xeyirxah i~ hesab olunur, torpage dan sopmek yûzlerla qurban kesmeye, on min dua oxumaga beraber tutulurdu. Zerdûstil ikde heyvandarhq va ekinçilikle mesgul olub, atesperestlik qanunlanna riayet edenlere, Ze rdûstiliyi qebul edertlera yexsr suvan lan torpaq, sürû ile mal..qara, genis hay eti c lan hündiir ev, 15 Y39111da qiz ved edilirdi va sakit heyat, bollu yemek-içmek, sevim li qadm, saglamhq ise uzun êmr, xosbextl ik sayihrdr (53,112) 20. Qurban vCTTllÊ k, Bu meraaimin köklari tarixin en qedirn qatlarma gedib çrxrr va das dövrü, bûtpa restlikle elaqedardtr. lbtidai insanlann ugursuzluq va tebii falake tler qarststnda öz tayfa allablanna qurban verdikleri malum meseledir. Zerdûstilik, xristianhq, islamiyyet bu memsi me yeni ûnsûrler alavc
edirmi sler ki, od u tapdayan, küllüyü zib illayan adarnlart geca yuxuda cinler qorxuzar, bunun neticesind e adaml arm agh azisar, ruhi xeste liya tutularlar. 18.AjJz paylamaq. Bu, malda r tayfa lara mexsus adetdir. Bu ad étin tarixi ak inçilik va maldarh q qeder qedi rndir. Dogulmus malm ilk sûdûnde n agrz bisirilir. Agrzdan, adeten, 7 eva p:lY çtxtrlar. PaYI qebul edenlar pay gel en qaba duz, yumurta, un, nadir hal1arda pul qoyurlar. Ag lz paylamaga merasim xarakterli hadisa kimi baxmaq lazrmdrr. Ulu baba lannuz bolluq va mehsuldarhq sarafine merasimler keçirmisler. Bu gün de mövcud olan aglZ paylamaq bolluq va mehsuldarh q se rafine keçirilen meraaimin qalig! kimi tarixi ehemiyyat dasiytr. e n qedim zamanlarda ev heyvanlan, 0 cûmleden lnek müq addas saytlrms, xalqt yoxsulluqdan, achqdan qoruyan xiiaskar hesab edilmisd ir. Sinfi tebeqelesme nin giiclendiyi dövrde hekiml ere , kahin lere, müall imlere xidm etlerina g öra mal-qara verilmis, ineyin ûreyi xalqm üreyi. xalqm qelbi kim i qiymetlendirilmisdir. Ev heyvanlartm döymek qadagan odilmijdir(53.89-91) Ele indin in özû nde de qaramalm agzml söym ek, bogaz mali d öymek, disi va bogaz mali kesib e tini yemak gûnah hesab olunur. Darvazaya keçirilmis inek buynuzu, eva, qaplya vuru lmus at nah qadim ctiqadlann izlaridir. Etiqada göra, inak buynuzu, at nah ev-e~iyi yaman gözdan qoruyur. J9. isti çörok w:nnak. Bu gözal ada t çox qad im tarix i-qncseo loji kökl ara malikdir. 8kinçiiiyin xalqlO hayatlOda halledi ci rol oynadlgl gündan meydana ga lan bu adat hala da y~amaqd a.d lr. Ki ~ kan dinda çörayi tandira yaplr1ar. Ada tan, çörak yapilarka n yaxm qon~ulara va tandirin yanlOdan keçe n ha r kese zorla. bir parça da olsa. çörak ver irla r. Onlara de geJir
errnisdir. Adeten, qur ban vermek uçu n sabit gün miieyyenlesdirilmir. Bu, üstünda qurban kesilec ek yen n hans r günlerde ziyaret edilmesinden va qurban veren ~xsi n niyyatindan aslhd lr. Qurban ati heyvanm kasildiyi yerd a paylamr. E.o. V asrda yunan tarixçisi Herooot yaz lrdl ki. at a~parast1ar uca dag ba~tnda Alnrra Mazdaya qllrban verirlar (53, 112). Çox güman ki. $aki arazisindaki Bazar düzü zirvesi de bela marasim larin iqamatgaht olmu~ur. Nazir verrnak qurban vermayin sonralar meydana gatmi~ fonnalan nd3n
ft
no biridir. Balinde mustuluq vermek de eyni qn eseoloji köke malikdir.
21. Ma/am. YA dom mfJra.sim lat?~ Dini mühitla daha çcx e laqali olduguudan, hakim serietin mû eyyeu edilmis qammlan esasmda hayata keçirildiyinden daba çox deyisikliye ugrarrus, ilkin clementl orinden uzaqlasmts merasim olsa da, ciddi tedqiqatçuun arasdtra bile ceyi qne seo loji k öklere. on qedim et iqadlarla bagh teile ra ma likdir. B u kökler, bu teller va ölüye mûnasibetde özünü te fekkü r torzinde g östermekdedir. Ulu babalanrmz meyidi naterniz hesab edirdil e r. Onlann tesevvûriina gÖT9, insan ölen zaman Druc Nasu Ki~ tobcosinde i~lanan durusmeq feli ""m ünaqi~8ya ginnek '; "bir-birine qa~l durmeq ": "kimese qafJl pis niyyetda
olmsq ', "intriqsya gimJ8lc" va s. manalarda islenir. Druc Nasu ila "dnrus" fel kölcûnün sementikest cymdit; "pis uiyyetde olan': "~·ntriqaya giron" demekdir (Kursiv bizimdi r. - V.Aslanov) adh seytau cehennernden çtxrb mey ida hücum edir, o na göra de ö\ü ya aid olan har bir sey mu rdar hesab olunur. Ata~parast eti qadtna göre, meyida toxunanlcr de natemiz hesab o lunur lar. Ö1ünün yaxm adam lan ele zenn edirdi lar kj, tebii olaraq onlann neslino ölûm dadanml ~l r va onlar zaruri olan marasimlar vas itasila ötünü özl annda n uzaqla~(hnnaga çOlh:?trdJIOlr. Ruhun badandan aynhb uçub getmasina inamrd tlar (53,103-128,132) Ha la da dindar ahali arasmda meyidin diri lma sina , xortlamasma inananlar vardtr. Dular mhun badendan uçub getmasina va zaman-zaman atOl ocagma qayttmasma inamrlar. Buna göra dogma adamlann mbu incimasin deya onlann adtna duz sah rla r. Hatta özga yerda yurd- yu va salanlar öz dogmalannm adIDa duz salmaqla yana ~ l . 0 yurddan käçüb--gedanlarin da adma duz sah rlar.
131
indi de bûtperastlikde oldugu kimi, meyid natemiz sayrhr, ölû dafn edildikden sonra ölünün ctxanldrgr ev temizlenir, ö lüye me xsus a sya va paltarlar seyl e yuyulur. Adéten ada mlar ö lü paltan geym ekde n çekinirler. Azerbaycamn simal-qe rb bölgesinûe askar olunan
qebirler defn merasimi haqqmda çcx sey deya biler. ê lbotto. tesadüf neticasinda askar olan bir çox qebirler savadsrz ehal i terefinden mehv edi lse de, arxeoloj i tadqiqat üçün halo de gen i:} meydan vardrr. Mûxtelif adam lann te svir va dantstqlartn a, askarlanen qebirlerin növlerine göra hola lik asagrdakr neticeye galmok miimkündür: aL Küp qebir-medeniyyetine aid qebirler iki cûrdûr: ö!ünün dafn edild iyi küp qabirler va meyidin yandmhb külü defn edilmis km qebirler. b) Qutu qebirlerin oldugunu gûman etmak olar. Kis Ay mebedi e razi einde hela bir qebirin askar edi ldiyi, ye niden iistünün örtüldüyü barede yerli carnaat melumat veri r. Bu barede Kis kend sak ini Hami dov Nurbala Yunus oglu melumat vermisdit. e) Simal-qerb zonasmda katakomba qebir rnedeniyyeti geni s yaytlrmsdrr. Bda dey irler ki, 20-25 il bundan evval Kis kendinin simal-serq hissasinda yerlesen Xan Tamar adlt yerde haz rrkr pioner d ûsergesin in (0 vaxt burada böyük istirahat evi Îf1$3 edilmali idi) hiinövrosi qazllarkan, he;; mt::tr darinlikda qabir a~kar edilmi~ qabra d~mak üçün pillakanlann oldugu ~karl arum ~ tr. Takea Ki ~ arazisinda yerla~n Dox un,. Xan Ta mar, Gavan, Kó hna qabristanhq '19 s. yerlarda arxeoloj i tadqiqat apannaq son damea zaruridir. Bundan alava iri d~, Saqq mlar, Pir qaya, Stxnaq kimi qadim insan maskanlerinin tadqiqi çox qadim dövrlarla alaqadar bit slra probleml ann elm i helline körnak edaeakdir. 22) Çürpek baglamaq Müqaddas saytlan yerlarda bitan heyva, zogal, fmdlq agaclannm budaqlarma ziyarata
..... 132
gelenlar eyinlerindeki paltardan bit- sap çekib baglayrrlar.
Buna çûrpek baglama deyilirdi. Dindarlar ele bilir ki. müqadda s ruhlar onlan har bir bal ada n qcruyaceqMaqizmla bagh 01:10 hu inam nagtllanrmzda te svir edit en Sümürq qus u- At VB s. ohrazlarl a bagh eh valatlan xatrrladtr. NagII qehremanlan beyvanlar tere finden veri len tiikü dar günda yandmr, 0 zaman hemin heyvanlar onlann köm eyina yetisirlar. Çiirpak baglameqla tük yandnmaq eyni qnesoloj i köka rnalikdit va ilkin büt perestlik dövrû nûn mahsuludur. Burada bitkiya sitayis, dûnya agacma etiqad esas rol oynayir. Mûqeddes agaclara qorxmus, xesteienmis cv beyvanlanmn - iney in, carmsm va s. tükünü baglamaq yuxandakr fikri tam tasdiq edir.
23) At nalr qizdrrmaq. Bu proses ata sitayis va maqizmla elaqedard rr. Bda hesab edilir ki, kimise arzulayan, kiminse vüsa lma qovu~maq isteyen sexs at nahm agaca atsa, nal pul kimi qrzaranadek göz leso, niyyeti bas tutacaqdrr. Maqizim özündan evvelki dövrlerin eqid e va enenel erine esaslandigm da n burada totem izm va domir dö vrü etiqadlannm vehdeti va rdit. Burada das dövrû birbirina qovusmusd ur. At arzu simvoln, at muraddrr. 24) Ûzerrik yandirmaq, Bu da maqizme esaslamr, lakin bitkiye, d ünya agac me inamm neticesi kimi meydana ge lmisdit. Ûzsrrik yabant bitki toxumudur. Teza insa edilmis evlere yama n gêzden uzaq olsun deye asrhr; avtom~ m lardan da üzanik asanlar olur; ll~aql ann iistüna tikilir; xastalanmi~ yeli ~i ~m i ~ inakl arin va s. yel i altmda üzarrik yan dtnrl ar; xesteliyinin sababi göz daymakla izah edil en xastela ri üzarrik tüstüsünü verirlar. Bu inam mifik taseYVÜrla bag,h olub, "A vesta" da d a özüna yer tapnll~lr.
133
25) Ev hCYlIBalanna münasÎbetde totcmiz{1J ozunu gös fartnekdBdû AHlJcfaxatula.nan ClI hcy Ya n.l~ munasÎbet S9CÎry8Vidir: al Ît müqeJde s hr:yvan say/IJL iti d öym ek, an b-öld ûrmek günah hesab edil ir. "Avesta'Ida it mefhumu dah a genis idi va bütün ev heyv anlan kimi itler de iki qmp a bölünfudii: xcyirx ah va ziyankar. Xeyirxah itler Ahura Mazdanm, ziyankar itler isa Ohrimecin yaradrcrh gr sayt lrrdt. Qunduzu su iti hesab edi r, d isi t ûlkünû, kirpini, çanaqh bagam , v~ql it ei nsinden t öreyen beyvanl ar kimi qiymetle ndi rirdiler. Bu itle rdan en müqeddesi qun d uz saytlrrdr. Ki rpi de xeyirx ah it növü hesab olunurdu. Çanaqh bag a isa ziyankar hesab edi lirdi. Guya baga öldüranin günahlan yuyulurmus. UA vestafda asagtdakr it növlari xattrlarur: çoban iti, qarovulçu iti, ev iti, gezerti kahin iti. " Avesta'Ida itle r xarakterine g öm sekkiz yera nynhr: Kahin iti, döyü sçü iti, ekinçi iti, gezerti kahin iti, ogru iti, ov iri, senetkar iti va oyuneaq it menasmda u~aq iti(53 ,124125). Qadim d övrl erde türkdilli xalqlarda it totem o lmusdur. Bidevdatda (13-1 5-ci farqardlar] ite nece mûraciet etmek, onu neca yemlemek, iti nece saxlamaq va onun qaygrsma Deca qalmaq tasvir edil misdi r. Zerdûstilikde it müqeddes saytltr, iti döyenlera "Avestaya esasen eu agn- ceza verilirdi. " Avesta'Ida itin qayglsma neea qalmaq baroda tez-t ez yaz llar: ae iti doyuzdunnaq lazlmdlr, alnayhq küçüyü isa yedd i y~h qlz yemla ma lidir. Bu, Ahura Mazdamn rnüqaddas odunu qommaga barabardir. "Avesta"ya göra, bamile qadlOlara va yet imlara neea qaygl gösterilirsa, itlara va yiyasiz kü çüklara ela qaygl göstarilmalidir. Yam küçük lii iti döymak en dah~at1i eaza demakdir (53,7 5).
134
Ru totem "Avesta" ya türkdilli etnoslann eqidesind en irali gelen bir element kimi (Bax.: it sûdû eme n ifadesi) daxil olm us, sonrakr dövrlarda xri stenl rgm (lV-VIJl asrler), islam d ininin (VIl-lX esrle r) insan beyninda emele gatird iyi en mûdhis zelzeleyo davam gstirm is, bü g ûna qeder öz e lametlerinin saxlarrnsdrr. Qad im nücum elm ine g öre, göyde It bÜfCÜ vanrus va Sürayya ulduzunu da bu bürc ün boyunbagrsr hesab edirlermis. Bunu N.Gancavi yeri galdi kca eserlerinda bedii sekilda ve nnildir(3 5,97 - 162 ). Hal-hazrrda Kis kendinde iti d öym ek, öldürmek. hemisa bagh saxlamaq gü nab sayt hr. Bda tasavv ür edilir ki, itîn q argl:?l ke çir, b una göre it döyen , it öld ûren adam ömürlük xosbextliyini itirir, basma yüz cür be lu ge lir, hemi solik can saghgnn iti rir.Yash ad am lann fikrince, it öz yiyesine xeyi rxah arzular besleyir. G uya it arzu ed ir ki, yiyesinin yeddi oglu olsun, onlann heresi bir tike çörek versa. besimdir. Göriind üyü kimi, ite hu günkü mûnasibet ibtida i tesevvûrlerin ifadesidir. b) Mûqeddas sayrlan ev heyvanl anndan biri de at olmusdur. 0 , Zerd ûsstiliye qadark i dövrde totema çevrilmisdir. Qedim afsanel e rda Mitramn ag ntda gezme si tesvir olunur. Qedim nagrllardakr tafekkür terzine göra, ag at insanl ii,)lqh dünyaya, qara at isa qaranhq dün yaya apanr. (ag qoç, qara qoç do bela mifik ob razl ar(hr). Ba>;l insan ba>;l, badani isa at badani ~klinda o lan mi fik obrazlar atm totemla?diyi dövra xas olan tasaVVÜfÜn mahsul udur. A. O. Makove1ski atm toteme çevrilm asini Mitraya et iqad dö vrü ila baglaYlr va ata yüksak münasib ati Qadim îranla meh dudl a~dlO r.(53 , 75). T.BÜDyadOV ise Az erba ycanm a lverii,)li tabii-cografi ~araitinda atçlhgm azt be ~ min illi k tarixi oldu gunu göstarir(24,6). Laliyev tune dÖ"TÜ ma lumat lannda at.. qoyun fiqurlan mn i ~ l andiyi ni , köçari va
135
yanm köç eri tayfalann be yatmda, teserrüfatda, harbi yûrûslerde atm ehemiyyetinin artdrgrm, kaslann ilk defe ola raq , e.e. XVlII ytlzillikde Bab ilistana at ga tirdikleri ni va onl an yaydtqlarm r göste rir (6, 163) . Kas tayfa lanmn Böyük Qafqazda n cenuba ha raka tini, T.Bünyado v ve l.B liyevin tarixi faktlarla de qiqle sdir ilmis melumatlanm neeere alsaq , onda qeyd etm e liyik ki, Mitraya etiqad d êvrûne qeder at tctemlasrneseydi, Mitraya inam beslayenlar öz allahmm ag atda gazdiyini tesevvûr ede bilmezdiler. Diger tarafden. Ata yûksek mûnasibe t Qadim lranla meh dud lasa bilmez. Çünki atesperestlik sayrlan her hanst bir eqid enin yaYlldlW ölkelerde, 0 cürnleden Azerba ycanda at en qadi m d êvrlerden müq edd es sayrltlnusdr r. Hal-haztrda da ah dêyma k, alm agzma söymak günah sayrlrr. At ind i de sodaqet li, vefah heyvan hesab edi lir. Hel e de ann yalmanmm va ya quyrugunun basqasr terefi nden qrrxtlmasi düsme nçilik kimi qiymerle ndirilir. Yash lar " al olan evda xey ir bere ket 013r" deyirler. M ifik inamm, mifik tesevvûrûn tesiri ile, atm ictimai hayatda oynadrgt rola gö re, at mefhnmu türkdilli xalqlann, 0 cümled e n Aze rbaycan xalqm m sûuru nda daim möhkam kök salnus, hetta namus, qeyret simvol una çevr ilmisdir. ç) Mal-q araya mûnasibat . Bu mü nasi bat ulu babalanmlZl n çox qadi m oo\T larda malda rhqla ma~gu l olmaga ba~ladlgl. ma~gu1iyyatdan ira li galan marasim, adat va aoanaler yaratdlgl dÖHda n b~lantr. Qadim rnifologiya asasmda Vend idatda tasvir edi ldiyi kimi. ilk insan lima olm u~, Ahura Mazdamn irade sini yerine ydirarak dünyam. insanlan, itlari, qu~l an , iri va xnu a buynuzlu mal-qaram, odu yaratm l-?, yiiz iIlar boyu yer üzünda -?ahhq etmii,)di r. a fsanaye göre. iima va onun da varnçlsl Dahak dövründa insanlar inak, C3Jm~ ati yemarni~lar.
136
"Avestada rse 10 buynuzlu mal-qara ilahilesdirilm isdir. '"Avesta"ya daxil c lan qadim epik mahn rlarda "ineyin qa lbi" cemiyyetin qalbi ile vehdetde tesvir edilmisdir. inak va carms ati yemak "tabu" deyileu qanunla qadagan edilmisdir (53,71 -73-74). in buynuzlu mal-qara 0 qedar ilahilasdirilmisdir ki, tarix boyu defelerle eqidesi va dûnyagörûsû zedelenen xalq mal-qaraya ilkin münasibatin bir srra elementleriui qoruyub saxlaya bilmisdit. indi simal -qe rb zonasmda bogaz inay in kesi lmesi , etini n yeyi lmesi böyük gü nah sayrhr, hele da Kis camaan catrus eti yem ir. Ineyin, carrnsm agzma söyrnek, onlan qeddarcasma döym ak de gû nahdrr. Buna göra de, mal-qara saxlayanlar ineye, carmsa nevazisle yanas!r, ez izleyici sözlerle çagmrl ar. lnaye ~axs adlanmn verilmesi, Alagêz, Qaragö z, Hûrûqrz, SÜ TÜqlZ, Periq iz vee s. ad larla çagnlmast da ineyin vaxtila totem oldugunu sübut edir. Bezen iri buynuzl u mal-qaramn xesteliyinin, südünün aza lmasmm, del iso vlugunun sebebini yaman gözde gêrûrle r. Bel a hallarda malm buynuzundan göz muncugu asrr, yeli alunda üzarrik yandmr, mala mûqeddes yerlerin tûtyesindan verirler. Bazen mûselman ehali dua yazdmb, mal-qaramn buynuzundan asir ki, bu da islam dininin bir slra qadim onanalarimizi s1Xl§dmb aradan çlXam bi lmadiyini süb ut edir. 26) Mifik 18sovvürlaT_a) B ir sira tasavvürlar ilkin köklarina gÖfa ÖZ qadimliyini saxlam l~lr . Ça~nba günü 13 qadimlardan müqaddas gün saYl lm l~ lr. Bunun bir sababi de uln babalanmlzm tak raqamlera ragba t baslam asi oImu~dur; ilXl. çarl?anba haftanin üçüncü günüdÜI. Î1in sonuncu hafta sinin çar!}anba gii nü aXl r çm!}anba adlamr. Ax Ie çar~fmba g ünü qovurga qovurur, su lancag (yellancak) sa1lb yellanir1ar ki, keçan ilin atalati, agnsl-
137
ugrusu ke çib getsin. Sacda bugda qovurmaq yeni ilin bolluq ili olm asrm arzu lamaq, yellencekda yellanma ise ili sen va gümrah qarsrlamaq ra mzid ir. Çersenbe günü bisruis yumurtam rengleyirler. Axn- çersanba axsamr müqeddes axsam sayrhr. He min axsam en le ziz xörekler bisirilir. Bu tesevvûrler de islam fedai leri terefinden exz olunmus, mûselmanlasrms ahali arasmda yasamaqda davam etmisdir. Ulu babalanrruz bda tesevvûr edirdile r ki, çersenba günü cinler gûnüdür. Balka ele bu te sa vvûrfln neti casidir ki, axrr çersenbe de bacodan sam sallamaq, qapI agzm da pusquya dunnaq kim i enerieler hal a cl""" az-az tesadûf edilse de, yasamaqdad ir. He la de mövhumatçr adam lar bele tesevvür edirler lei, çer sen be günii agli az rsan adam bir daho özüne ge le bilmez, 0 hemisolik da li o laraq qalacaqdrr. Dahi Azerbaycan sairi N.GancaYÎ «Ley li va Mecnun» poemasmda bu qadim tesevvûrû xanrlayaraq, Macnunun e~e dûsmesini çe rse nbe günü agh n azrsmast ile mûqayisa edib göstarir ki, Mec nunun esq i sagatmaz xestelikdir (34,38). b) Sima l-qerb zonasmda, 0 cûmleden Sekide va Kisde bele bir tesevvûr vardir ki, agh azrsan adamr geca vaxn çöla buraxrnaq olmaz; çünki agll azl~n adarn nazaratsizIik üzündan çöla çlxml~ olarsa, göydaki ulduzl an, ~ü~usiJa A)'l görar. daha da co~, AYI. ulduz lan tutma q uçun 0 qadar atIhb dü ~r ki. axlTda özünü ha lak war. 8vvala. bela bir tasavvürûn nüve sinde bütparestliya . lstehza duyulur. Bütparastliya qan;,l mübarizeni Zardü~tilik ta~ axlrad.ak davam etdinn ami ~. Bvvalki çoxallahh hq etIqadlan tie ban ~ml~ ~akilda faaliyyatda oldugundan bütparestliyi, Aya, S9m 3 cisimlarina inaml a le salmaq, onlln za rarli mahiyy at d a.~Hdlgml ayan i dal illarl a , dini terzde sübut etmak islam dininin i ~i ola bile rdi.
1J8
IJ,
N.Gancavi dövründa islam dini çox qüvvatli oldugundan öz dövrünün tesevvûr eneneleri ile bagh dahi sair qebremam Macnunu Ay gêren deliye benzedirdi. Boyun zencirini qmnt$ 0 deli, Yeuice Ay görmûs bast zedeli. (34,146) Ay~ ulduzlara sitayis eden, onlan sehirli qüvvalar kimi qavrayan ulu babalanrmzm qedim tesevvûrleriniu izlari yuxanda deyildiyi kimi, indi de öz mezmununu müvafiq sekilde deyiserek yasayïr . ç) Daha hela bir tesevvür vardrr ki, sirlar va pelenglar Ay ile höcdûrlar. Ayh yay gece lsrinde , guya sirlar va pelenglar dagm an uca zirvesine qalxtr, oradan atrhb AYI tutmaq isteyirler. Bu zaman on lardan bezileri qayadan uçub, bazileri [sa bedsiz anhb-düsmekdan bagn çatlayib ölür. Bele bir tasaVVÜI1Ïn nüvasi Aslamn Gûnesin atributu (70,88-154) seyrlmesr ile elaqedardrr. Türkdilli xalqlann, 0 cümlsden atesperest xalqlann mifik tesevvûrlerine göre, uca dag zirveleri Aya., Gûnese, ulduzlara daba çox yaxm oldugundan mûqeddes sayïhrdr. Bu sebebden ulu babalarttmz uca dag airvelerinde mahm merasimleri keçirer, Elbrusu (ebruz, Çalbruz) daglartn ilahesi hesab edirdiler. Yuxandakt tesevvûrlere göre , Ay ile höc olan beyvanlar da mehz uca dag zirvasina - milqeddes yere qalxn, müqaddas bir varhgl tutmaq istayir, buna göra de holak olur. Göründüyü kimi, türkdilli xalqlann mifIk 19savvürlari qarinalor adlaytb keçmaya qadir olm~ur. 27JAiJsIDünuibot1sri. AHa münasibetlari cemiyyatin ideologiyasl. axlaq oonnalan, iqtisadi vaziyyati. siyasi dünyagö~ü va siyasi ~raiti ila bagh olduijundan tarix boyu aqidolar, eliqadlar,
ictim ai quruluslar deyisdikce, keyfiyyatlar qazanrm sdir,
zaman-zaman
yem
_ (~ves~)ya ~öra IS yasma çatrms har bir ssxs aile munaslhatlanna girmek üçün yetkinlesmis sexe hesab olunurdu. 15 yasina çatrms saxslere Zerdûsri talimi Ö~ilir•. ~i1a. qurmaq, allaha daha çox XO~ galen bir i~ kimi tasvir edilirdi. Bu müddaalan islam dini de qabul etmis, q~lann. I ~-15 ~~lannda ara verilmesi va ya yetkin bir gozal kimt tesvir edilmesi 3$lq poeziyasmda enene seklini alrmsdrr. Resp.ublikalmzm simal-qerb bölgesindo bu sekilda ~ra :enlma gizli yoUa hayata keçirilsa de, XX asrin ëö-cr illarina qeder davam etmisdir. .. AHa münasibatlari hal-baztrda en müasir seviyyeds movcud ol~ da, öz mink köklarina bagh formadadrr: . a) Nikahm rasmilajdirilmasi Zerdûstûn (e.a.5ó9-492) a~l de baghdrr; 0 en kiçik qizt Porucista He Yampastamn mk~bl . nettcesinde «Avestaeya "evlenme qatmr" elava etmisdir. Zerdûstûn kicik qïztmn nikahmda Vistaspa, F~~ ve Zerd~:& özü istirak etmisler, Els hemin gün basqalannm da nikahr kes ilmisdir. "Evlanma qau" bo~n::,,,?,n qadagan edilmasi ile qurtanr (53,126)J. Videvdat In XIV ve XV hissalarinda nikahla eiaqedar y~tlar vardtr. "Za~tilik talimini öyra nen, qulagr teneh, 15 yasma çatrms sa@am va bakira qizr, bacun era verrook laznndlf"( 53,37-38). . Yuxanda getirdiyimiz sitarlardan aydm olur ki nikahm rasmila;;dirilmasi 2400 iI bundan avvala aiddir. H ' ~üb~asiz ~ ki. ~rd~t nikah l birdan-birn rasmiJ9§dirnH~~ fJkrina d~aml;;dlr. Yaqin hela bir marasim ondan çoxçox ~.wa~. va ~n~ öz dövninda §ifahi formada keçirilirmi§. Zard~~ ~z. mmm daha da möhkemletmek ÜÇÜD nikahl rasmJle~ va am verilan qmn hökman ~li . qabuJ etmasi va öyranmasi tala bini irali sfuür. )'1
•
140
141
Mûasir dövrde nikahm rasmilesdirilmesi bütün evvelki dêvrlerda oldugundan daha çox ictirnai-siyasi mahiyyat dastytr, yeni keyfiyyetleri ile evvelki ictim~i iqtisadi quruluslardakt nikah fo:mala~nd~n .farqla~rr: qanunla tanzimlanir,. dövlet eh~ly~at~1 ~U~l~at ~1~1 qiymatlandirilir. Lakin yuxartda gorduyumuz kimt, ~~~r nikah bu günkü saviyyesina çatana qeder ç~x UZUD ta~x~ yol keçmis, bûtperestlik, at~~parestlik, Zerdüstilik, xristianhqfesassn simel-qerb zonaswda ncstonanltq V.Aslanov.) va islam eqideleri onun forma va mazmunu~~ bir çox ünsürler elave etse de, ÖZ ilkin elementlerini
?lf
saxlaya bilmisdit.
b) Aileda kisi mövqeyinin möhkemlenmesi tanxrictimai prosesdir. Ailede kisinin yük:sek mövqe tutmast qebile bW;ÇISI, tayfa agsaqqah seçilmesi hele ibtidai icma qurulusunda meydana gelmis. sinfi müna5'ibat1ari~ a.mala
gelinden hünerli, cesur va celd oldugunu sübut etmek ÜÇÜD gelini qabaqlamah•. birinci olaraq onun ayagmr basmah, elini yüngü1ca gelinin basma toxundurmahdrr.
Mentiqi menada gelin otagma atilan addtm aile heyatmdakr ilk qetiyyetli addrmdtr. Kisi bu addnm ele atmahdrr ki, onun hüner va cesereti, qetiyyet va üstûnlûyü qadmt olacaq sexse tam aydm olsun. ëger bele olmazsa, kisinin dili arvadmm yamnda qrsa olar. Allede kisi en yüksak mövqe sahibidir. HÜDer va cesaretine göre qadmdan yüksak olmayan kisi ailesini uece qoruyub saxlaya bilar?! ! Göründüyü kimi, ulu babalarumz aile münasibatlerinda kisinin üstünlüyüna daha çox abamiyyat vermis, kisideu en ince mûnasibetlerde bela öz üstünlüyünü
galib inkisaf etdiyi dövrlerda daha da mêhkemlenmisdir.
sübut etmeyi teleb etmisdir. Bu gün kend yerlerinde yash adamlar arasmda qadm va qlZ1ll islemasine menfi münasibat tarixi-ictimai-psixcloji
Ele «Avesta»mn özünde de qohumluq münasibetlerinin ata xetti ile teyin edilmesinden darusilrr. Aile qurmaq Allaha daba çox xos gelen i§ kimi teq~im edilir. Her bir kisi usaqlannm va arvadmm qeydine
-exlaqi-etik prosesin izleri kimi qiymetlendirilmelidir, Bu menada "kisi arvad besemez" ifadesi de maraqhdir. Bu ifadenin hansr tarixi köklara istinad etdiyini tesevvûr etmek o qeder de çetin deyildir. Axi Zsrdüst "evlenme qau'tnda
qalmahdir. Kisi özünün ve ailesinin saglamhgnn qorumah,
boaanmam qadagan etmisdi.
cesur olmah, ailesini tecavûzdan saxlamah, emeksever
Azarbaycamn simal-qerb bölgesini etnoqrafik baxrmdan bütperestlik, Zsrdûstilik, islam etiqadlan jle mehdudlasdrrmaq olmaz. y ash ehali arasmda çox genie sekilde i§lenan "yabudisaD, yoxsa nasranl?" ifadasi maraq dogu.rmaya bilmez. Bu ifadade de tarix yabr. islam dininin tasiri ila yahudi, xristian dinlari get-geda zeifladiyindan bela bir ifada meydana Çoonl~ onlDlla guya" "müsalman"m üstünlüyünü hamlya b3§a salmaq istami§lar. F.Zeynalov xazerlada yahudi dininin dövlat diui oldugunu y=r (85,43). Xristianhjpn IV 9srd~n çar Umayr tarafindan dövlat dini elan edildiyni. Azerbaycanm ~imal qerb zonasmda xristianllgtn nestorianhq qolunun hatta
olmalt, aileaini dolandmuagr bacartnahdtr. Qadmdan agilh
olmagr va erine qulaq asmagr teleb edirler. Qadm evin tam hüquqlu sahibidir. Qadma kisinin zeruri peyki kimi baxrhr. QadlUSlZ hayatda seadat va tam xo~bext1ik yoxdur. Lakin nikabslz mehabbat günahdrr. NikabSlZ aila müuasibetine giran ki~iya va ya qadma 800 qaroçl VtDlllmahdrr. (53,90;126-127)
~ima1-qarb bölgesi ÜÇÜD saciyyevi bir adet da Vardlr. Zifah gecesi gelin omgma daxil olan bey ehtiyath va celd olmahdu. Çünki qapl arxasmda dayanan gelin onun aya~m basmaga, ba:?lOa yüngü1ce toxunmaga cahd edacekdir. Bay
I~l
142
islamla beraber XV-XVI esredek hókm sürd~yünü tari~~ menheler tssdiq edir. Saki dialektiudski "nasram "n estorian" sözünün fonetik variantidrr. . Ümumiyye tle, Azarbaycamn topcnomiya ~~ etnoqrafiyast das dêvrilnden 13 hu gûna qeder ~ ~XI bir dövrû ehate edir. Antik dövrla bagh topo normya I~a etnik adat-ananal ar biri-birini tamamlayrr. Bas antik toponomiyarun, arttik tafekkûr ta~ . va ~ntik. ~at enenelerin hu güna kimi Yaflmasl na tie izah edilmelidir? 1) Azerbaycan antropogenez zonasrdtr. 2) Azarbaycana simaldao, cenubdan, canub-qa~b v.a simal-qerbden yûrûsler va tayfa axmlan fasilesiz xarakter d~ldlgmdan türkdilli etnoslann antropogenezinda hoorn mövqe tutan kas, ~ boy, hun va s. tayfalar öz qadim adat-enelarini, diljni va madaniyyatini mûhefize etmek mecburi yyetinde qalrruslar. Bu~a gö~a d~ das dövrû ile bagh etiqad va tafakkür terzr bugu n de yasamaqdadtr. yük . . dê tanxr o~ 3) Azerbaycanda atesperestlik çox bö keçmisdir. Ibtidai etiqadIar Zardü~iliy~ qadar~l va zerdûstilikden souraki bûtperastlik (çoxallabhhq) etiqadlan Ha bansdigt dövrde atesperestlik elementleri kimi qalrmsdir. Qayaru, torpagi, uca dag zirvelerini, suyu, samaar, sema cisimlarini m ûqeddes sayanlar da atssperest hesab edibuisler. avvalki etiqadlan, 4) Zerdûstilik özündan bûtperestlik eqideleriui sixrsdm b aradan çtxara bilmami~, avvalki inamlarla qaynaytb.qan~ml~rr.. 5) Xristianhq IV asrda car Umayr tarafindan rasml din elan edilsa da. daghq arazilarda y~ayan tayfatar arasmda çox çatinIikla yayl.1ml~1f. ~igar tarafdan, xristianh q at~parest1ik e1ementlanndan
bezilerini saxlarrus va dcgmalasdrrmrsdrr. Alm yazrsr, ruhun badani tark etmesi, axiret dûnyasi, mehser gününa inam V0 s. 6) islam dini analitik xarakter dasrrme, yehudi, atesperestlik, xristianhgm bir çox elementlerine yiyel enmisdir. Böyûk mütafakkir M.F.Axundovun qeyd etdiyi kimi, " Peygemberflvlehemmed Peygember nezerda tutulur - V.Aslanov) ...öz teze va quro dininin basqa qanun va ehkaml arnn tövrat va incilden, macuslann {atesperestlerin) eqidelerinden alaraq, öz reyinë g êra onlarda bezi deyisiklik etmisdir'{4,314). Ataspersstlikde old ugu kimi , islam din inde de torpaq, su, sema, Ay. Gûnas, ulduzlar mûqeddes sayildrgmdan ilkin eqidel er bu gûne qeder y~ya bilmisdir. islam dini atesperestliyin meskeni 0180 Azarbaycanda bûtperastliyin defn adetlerini daha çox aradan çrxartdtgmdan defn adetlerinde atesperestlik elementleri azhq taskil edir. Lakin meisetde va leksikologiyada canh faktlar qalm aqdadïr. Azarbaycan sözünÜD etimoloji serhinde gördüyürnüz kimi, Azarbaycamn bir çox adlarla - Turan, Aran, Alban adlan Ha tanmmasmda da leksik-sementik uygunluq vard rr. Turan eslinde Azarbaycan sözünün nûvasinde tayfa matbumunun olduguna, Aran ("isti yer", "od" menasim ifada edir), Alban r~alvan". "rengareng", macezi manada "00 rengi" base düsûlûr), Agvau ( ê .Dmircizadeye gê re, "Agvan" sözü "Alben" sözünün lam tercûmesidir va har iki söz eyni manada - "yuxart êlke" menasmda islenir 26,19-29) mafbumlan isë Azerbaycan sözünün ham etnonim, ham de tapmma (etiqadla) ile baghh&inI ifada edir. Bir sözla. Azarbaycamn ~imal-qarb hölgasinda yerüstü tadqiqat (toponomik va etnoqrafik tadqiqatlar) lazlm i savi yyada olmadlAJ kimi. arxeoloji tadqiqatlar da tal ablarn cavab vennir. Biza bela galir ki. ata~parastliyin va s..
144
eqidelerin yaytldlga êlkelerde iki merkez - inzib ati va dini merkezler olmusdur. Belke de , at&fperestliyin bar banst bir qolunu temsil eden reriqetin bas mebediniu oldugu yer öz erazisi daxilinda dini merkez sayrlmtsdrr. Demel i, bir ölka dax ilinde bic neçe dini markaz olmusdur. Bu manada Ki~ mah mebedi nin Qafqaz Albaniyastmu dini mark azlari nde n biri oldugunu tesdiq etmek daha dogru olardt . Bu fikri Ki~ kendi ve ona yaxm olan erazilerin toponomiya va etnoq rafiya baxrmmdan çox zengin olmast bir daha sübut edir. Diger terefdeu, Qebelede uzun mûddetdir ki, arxeoloji qazm tilar va tedqiqatlar apanhr. Bu tedqiqatlar böyük vetendas ve görkemli alim akademik Iqrar 8liyevin redaktorlugu a1tInda i.A Babayev, Q.M.8hmed ov terefinden "Qabels" adh tarixi-arxeolcji cçerkde genis serh edilmisdir. Mûellifler Çaqqalh sahesinda seb er rnebedlerinin oldugunu gûman edir, Qebelede Alban çarlan mn va besqa nüfuz lu sexslatin (Ay mebedinin bas kahini Meharense A1haniyada hökmdarlardan sonra en nüfuzlu adam clmusdur) qebirlerinin helelik askar edilmediyini, Qalada apanlan ancoloji qazmttlar zamam dini binalann kompleks ~Ide taprlmadrgmr yazrrlar ( 17,920; 21. 43). Bele tesevvür etmek mümkündiir ki, Ki~ Ay mebedi Qafqaz Albeniyesmm dini merkezi olro\1f va Alban iyamn en nûfuzlu sexsleri hesab edilen Alban hökmdarlan, Ay ilahesinin bas mëbedinin kahinleri bu mebedin erazisinede xüsus i yerlerde dafn editmisdir. Sûbhesiz ki, kabin müq eddes ~xsdir va o. faaliyyat göstardiyi mab adin erazisinda dafn edilmalidir; bawa cür ola da bi1maz. Hölandar olan §9xs de hamçinin müqaddos hesab edili r. yoxsa hökmdan birinci ~xs adlandmnazlar. Buna göre de, hökmdar ya en müqeddes mebeddeki an mü qeddas yerle rda. ya
145
xûsusi qebi rstanhqda da fn edilmelidir. Mentiqi netice etiban ile bu erazilerda apanlacaq arxeoloji tedqiqatlar xûsusi e hemiyyet kesb edacakdir. Simal-qe rb bölgasinin toponomiyasi semantik cehetden asagrdakr kimi qruplasd m la bile r: I. D3§ d övrû ile bagh toponomiya: Pir qaya, Ag Qaya, lri das vo s. 2. Tayfa menseli toponomiya va ya etnotoponomiya: Kis, Qas dag. Xezrobe, Saqqmlar va s. 3. Bûtpereslikle bagh toponomiya ilkin atespersstlik dêvrû: a) Gûnese etiqadla bagh olanlar: Dodu, Doduusagr, Gûney tape va s.; b) semaya etiqadla bagh olanlar: Hespirim baba (Hespirim burada 8q pirim, Sema piri kimi basa dûsûlmelidir - V.Aslanov), Sema dere, Ala G êyût, Aydmbulaq ve s.; c) Zerdûstilikle bagh olanlar: Ga ven, Cum ay o<:agl va s.; ç) xristianhqla bagh toponomiya: Xaçbulaq, Kilse tape, K~il yurdu va s.; d) mûselmanltqla bagh olanlar: Mollah, B fendiler, ar9b~aki. 8 rabocagl va s. Etuoqrafik melumatlar da asagrdakr sekilde qruplasdm hr; 1. D~ d övrü ile bagh enenelep : hal dabam, ûrek da st, sanct muncugu, göz mun cugu va s. 2. Damir dövrii ile bagh e nenalen keserli esyaya mam - mismar çelmaq, cefte suyu içmek, at nah qizdtrmaq va s. 3. Maqizmle baglt ane oele r: duz çevirmak, ffitya çakmek,. qux saxlamaq va s. 4. ZardܧtÏlik dövrii ve zard ~tili yin avvalki etiqadlarla ban~l~ oldugu dövrla bagh a ne ne lar: Aya va Güna~ etiqad. Baxt ulduzun a inam. ûda sitayi~. totem izm va s.
146
147
3. Azarbaycamn simal-qerb zonasunn tebii iqlim
NeT t c e" Azarbaycanm simal-qerb etnosu ile bagh fikir va mûlahizelerden sonra asagtdakt neticelera galmak olar. 1. Azerbaycanm antrogenez zooast olmast imkan vermisdit ki. hu erazide fasilesiz y~yt§ te rzi
hökm sûrsûn,
4. Tedqiqata celb edilmis materiallar bir daha sübut
2. Zaman-zaman kenar tayfalann güclû miqrasiyasma meruz qalan yerl i tayfalar va tayfa birlesmeleri özlerini qorumaga va müdafia etmeye mecbur olduqlan üçün adet-enenelerini, da qorumaga mecbur inam va etiqatlanru
olmuslar.
Assimilyasiya
seraiti daxili miqrasiya va emiqrasiya ûçûn ilkin va esas eert o lmusdur. Bu erazide yasayan tayfalar yayr yaylaqda, ql~' qtslaqda keçirmisler, Bu da abalinin maldarhq va ekinçiliklo mesgul olmast ÜÇÜD daimi seralt yaratrmsdir.
olunmaq
tehlûkesi
qalan xalq dihni, tarixini, adeteneaalerini, mifoloji tesevvûrlerini daha çcx mübafiza etmak ehtiyact duymus va buna gêra da, oom emiqrasiya meyilleri çox zaif olmusdur. qarsismda
• «AZI:)rbaycaoln simal-qerb etnosu» monoqrafiyasmda bu regionun etimolcgiyesr, etnonim va etnoqrafiyasma dair tedqiqatdan göründüyü kimi , ~ak.i.Zaqatala zonasmda dil materiallannm, etnik
cehetlerin, y~y~ terzinde adat, anima, merasimlerin keçdiyi uzun tarixi yolun izleri az-çox dsrecede qalmaqdadu. Hu, zona ehalis inin demoqrafik passivliyi va kenar miqrasiyaya meruz qalmamasr ile izah olunmahdu. Bu cehetden Seki rayonu daha xarakterikdir . Bu rayon êzünde qedimliyi daha yax~1 qoruyub saxlaya bilmisdir, ham de hu regionda ereb istilasmm Azarbaycamn basqa erazilerine nisbeten lengimelerle XV esre qeder uzanmast xalqtn meisetinde öz adet va enenelerini , meresimleri, tayfa mûnasjbetlerini, etnik xüsusiyyetleri, fonetik deyisme va dil sabitliyi kimi xüsusiyyatleri daha çox sexlamega
imkan vermi$dir. Meh7: huna göra de, islamm Azerbaycanm ~imal·qerb zonasmda teli9kkü1ilndan soma ate~restlikla bagh qala va mabedlerin az va ya çox derecooa telef olmamasl «Paori-od qa1aianmn, «~Parb) bizce, odla bagh mona ifada edir. Çünki «Parvane)>--oo dalisi , od divanasi, (<.Perverdigam peri diyan va s. sözlar bu regionda i~lenir, <Kian galmedir) «Nurkilsa>)Uin va s. qalmasl Azarbaycanm qadirn sakinlari saYllan udularm islamiyyete tabe olmaYlb xristanhgl qebut etmeleri, yengiloylann, Daglstan xalqlanmn bu erazide maskunla~masl va s. faktlan bela bir neticaya galmeye imkan venT.
edir
ki,
Azarbaycanm simal-qerb zonast tarixeqederki dövrlardan ta bu günecen tûrkdilli tayfalann daimi y~YJ~ meskeni olmusdur. Bu erazide türkdilli tayfalann digar etnik qruplara tesiri son derace güclû olmusdur. Ûste lik e. a. VU estden baslayaraq ta XI-XIlI earleredek bu
eraziye simal-qerb, cecub-serq tereflarden elava olaraq türkdiIli tayfalann oldugunu da neeere alsaq [saklar, savirler, xezerler, oguzlar, salcuklar va s. tayfalar) menzere daha da aydm gêrûner. Bezi tedqiqatçtlann {l.Adamiya,
""01
Cavakisvili, Z .Balayan va 5.) na qeder ümidsiz bir ise girisdikleri göz qabagmdadrr. 5. Azarbaycanm simal-qerb zonasmm yerli etnoslan bütün tarixi boyu simal-cenub, qerb-serq qonsulan ile iqtisadi, siyasi, medeni elaqeler serairinde formalasrmsdrr. Bu özünû Mardakert etnotoponimindaki «kert», Pçiqal dere toponimindeki {Zaqatala rayonu) «pçiqab va s. sözlerde gösterir. Bu da malurn meseledir ki, heç bir xalq, heç bir dil va heç bir madaniyyat «sa[) ~aki lda fonnal(l§mu. Bu, haqiqatdir. Haqiqet isa ber §eydan ueadir va nisbi xarakter da~Hmtr.
148
149
iSTIFA D8 OLUN MU ~ 8D8BiYYAT 1. A,o,aMlul . I1nbH «CaHHKHJIO», T 6IU1 HcH, 1 9 79 ~ 2. lfnMI An.aMJUl . Fpyaaacsoe HapOJUfOe 3OLllfe<:TBO, (CaHHrHJIo), XeJlOBHe6a, 1979, KHHrB 111 3. AKundov. A.A. ~ablar diyan. "Elm va Hayat"N. 10, 8., 1981 4. AKundov M.F.Kamalüddöv1a mektublan. BakI,1938 5. Axundov A.A. «KüJ)) sözünün etirnologiyasr haqqmda, ADV-nun Elmi esarleri, 1956, N!!: 10 6. MHeB H.r.lfcrop"" MHlIHH,b.,1960 7. MHeB. Kr 0 HaJblBaHHH pexn KYPbl, AAH A3ep6,CCCP,1959,N04 8. All ahverdiyev M . Azerbaycau xalq teatn tarixi.Bakt, 1978 9. Apraaauoe M .If.lfcropH' Xasap JleHHHrp8Jl,1962 10. ASE l eild. Bakl, 1976 11. ASE n cild, 8., 1978 12. ASE, V çild, B.,1991 13. Aslanov Q.M .«Ab~ronda arxeoloji qazmnlar. «Azerbaycemn maddi medeniyyeti», VI C., 8.,1965 14. ABAHeB B.H. Herepas ):IpeBHern BOCTOKa., M ., 1970 15. «Azerbaycan klassik edebiyyatmda islenen ereb va fars sözlari lügeti », 8., 1966 16 . Azarbaycan SSR EA Meruzeleri, 40-cl cild,1984-cü il, N!!:4 17. Babaye v A.I ., Ohmsdov Q.M..Qabala,BakJ, 1981 18. Bakïxancv A.A . Gülüstani-lrem. Baln. 195 1 19. Bapronsa B.B.CO"HHeHIDl TO M II,(1 qaCTb)M., 1963
20. Bacxaxoe H.A. Horaüceaä
HJbIK H
ere
,llH aJIe KTbl. , M .-
JI., 1940 21. Bepnurraee A.H. Oaep« ncropaa rynaoa.Jleaaarp azt, 195 1
22. IipeTaHHUKliH
n.c.,
BeHMapH
I;'B.
«l1cKYCCTBO
AJep6afuoKaHa», MOCKBa, 1976 23. EYHlliITOB. 3.M. HOBOe aamsoe 0 MecTOHaxO)Kft.eHU " xpenocra «IDaKIDU
24. BÜDyadoV.T. Azerbaycanda atçrhgm tarixinden. "Azerbaycan etnoqrafik mecmuesi" N23. Bakt 1977 25. Çemenzaminli. Y.V. Azerbaycanda zerdiisti adetleri: ab, ates.xak.bad, Gserleri, 111 cild,Bakl,1977 26. Demirçizade. a. 50 ooz.B.,1968 27. Dernirçizada. a. Müesir Azarbaycan dilinin morfologiyasr (Sifet behsi), Bakt, 196 1 28. Demirçizade.B . Azarbaycan edebi dilinin tarixi. Bakl, 1979,1 hissa 29. Diran Kelekian "Dictionnaire Turk-Fransais", Constantinopole,191 1 30. JlsucOHOB .lf .M. .SI3b1KH JlpeBHeü Flepean eä AJHH .M., 1967 31. Epeueea.Il.E. 3THoreHe3 TYPOK. MOCK".1970 32. tI>aBCTOc Byaaan. HCTOpIDI ApMeH"U, Epeaaa, 1953 33. Fateh.K. ~aki xanlannm mûxteser tarixi. Bak1, 1948 34. Gencevi N. «Leyli va M&CnUID~ Bakt, 1942 35 . Gencevi N . "Sirrler xezinesi . Bakt 1947 36 . Haciyev T.Azarbaycan adabi dilinin tarixi-Balo., 1976 37. Hacryev T.,Valiyev K. Azarbaycan dili tarixi.Bakr. Iv äê 38. MXOpeHCKHii IiCTOP"" Apeeeana., M., 1893 39 . IiCKYCCTBO A3ep6aiWKaHa.SaKY, 1950 40. lsmaYl lovM.~aki,Bakl , 1981 41. IiCTOP"" A3ep6aiiJvKaHa,B,1970,(rcd.C.B.Qu\iyev) 42. KaraHK8TBaHH MOHceH. Herepax AI'BaH, CIffi- 186 1, KH.! 43. Kacav oea P.M, Aarportoncrnvecxne HCCJle,IlOBaHIDl: cospeerenxorc HaCeJIeHIDI A3ep5at:i,nmaHcKoH CCP . baKY,1975
150
151
44. K~gari Mahmud. "Divani lugat-it tûrk". Tercûmesi çeviren Besim Atalay,Ankara, 194 1
•
45. Ka:3eM6eK. M.a aasrxe H mrrcparype nepcos no HCJlaMH3Ma. HrA, TACCP, . 1 186,~0. 13 , on. 1., 46. Kitabi-Dede Qorqud.Bakï, 1977 47. «Kitabi-Dede Qorqu d», Bak t, 1978 48. KOHOHOB.AH.
OObIT
auanma
n pMHHa
TYpOK,
"COB=K.. :mtorpaHJI", 1949,1(. 1 49. KOHOHOB A H. P OJlOCn OBeHWI: TYPKMeH. COlfHHeHJUI A6Y-JI-raJH Xaaa XBHHC KOro. MOCKB3., 1958 50 . Qazryev S.Azarbaycanm qedim ab ideleri, Bakl.1948 51. fYMHJIeB JI .H.OpLlbl H naeaeaa Y J.lPeBHbIX rtopëx n
y"rypoB.MaTepuaJlbl no srnorpaóaa.Bun.I , Jleaaxrpaä, 196 1 52. Larousse P. Memento Larousse. Paris, 1903 53. MakOBenhCK"" A.D . Aseera. Eaxy 1960 54 . Mapp H.J1..lli6panHble pa6on,I,T.4, Mocxaa, 1937, CTJl184-186 SS. .MeJIHKcer-6eK n .M. K acropna noaanenua ryH HOB B 80CT0'IHOM 3axaSKli3blt. «AEA-mn meruzeleri 1957 Xlll jild, VI k itab ' , 56; Mamm.adov Aydm. Azarbay can dilinin erken tarixi ne dair ~atenallar. Tûrk-sumer paralellori «Azerbaycan filologiya meseleleri» mecmuesi.Baki, 1983 57 . Mam~adov A'Cograf adl ann sirri, Bab, 1969 5~. Ma.~lye: .Q.t.Azarbaycanm bezi paleotoponimlarinin etimoloji te~hh. AEA-m «Xeberleri», di l,adabiyyat va mcasanat senyasr, 1982. N!! 1 59. MHHopc KH B. .I1CTOpH' Illupaana H }:lep6eHTa X-XI B eKo B. ~ocK Ba . 1963 60. MOJlJlaJa.Qe C.M..ToIlOHHMH}l cesepasrx paäonoa A3 ep6a~~aHa .baKY, 1979
61. Mypaas ëe C.H. Ilmnoweeea «apra K8BKaJCKOH An6aHU" " ypoeem, Kacnaa. «BecTH"K npeeaeîi HCTOpmm N. 1,1983
62. Nebiyev N. Cograf adlann menseyi. Bakl, 1969 63. H "KOHOB B.J.1. .KpaTKH" ronoHHMHlfecKIIH cnosaps, Mocxea, 1966 ' 64. Ilerpyureecxnê M .n.OlfepKU no ucropaa lfleo .naJIbHbIX OTHorneHHH B A3ep6afUVKaHe u ApMeH"" B XVI BB. JIeHitHrp8J.l. 1949 65. TIaxOMOB E.A. «Crapa a a sre o6opoHHble COOp}l)KeHIDI Amnepoae», Tpynsr l1Hcnrryra UCTOPUlI DM. AJiaKblXaHOBa., roM, I li .,1947 66. Pacyn P3a. Hapyurenae KaHOHOB. «Bonpocer mrreparyper», M., 1972 N!!3 67. P38eB A. "MHp38 KlI3eM 6eK",baKY, 1965, 68 . Ce6e0c.I1CTOplI, .T H~HC ., 1913, 69. CeMëHoB AreorpaqlHlfecKo-crantCTulfecKoÏl cnoaape POCCUHCKOH uMIlep"H,T.2. CITfi.1866 M. Azerbaycau mifik tefakkûrûnûn 70. Seyidov qaynaq1an, Baks, 1983 71. Seyidov M. Göy, ag.qara.renglerinin eski inamlarla elaqes i. Azerb. SSR EA Xeberleri {Bdebiyyat, Dil, Încesenet se riyasi), Bakt, 1978,N!!2 72. CyneüMeHoB O.A3HJ1. MMa-ATa, 1975 73. CYM6aTIa.ne A .C. K acrepan Arponare asr. A3.AH "Xabarlar", 1978 74. Hlepêax A.M Oryaaeac» M .,1959 75. Taponcs nä CT. Bcesaap naa UCTOpH}l,CI1li, 1895 76. T OJlCTOB C.II.K ncropna .npeBHeTtOpCKOH COLUtaJtbH OH. -repwa ao-nor a a. ''BecTHHK npeeseä HCTOp"H" . 1938,N21 77. .YceÜHoB M.A naMKfH"KH Aaepöaänxeucsorc 30A'le CfBa, MOCKBa., 1951 78. E.A.B eH.neH6aYM.nyreBo.nIITeJtb no KaBKa3Y, Tmt)JUlc, 1888
-152
153
79 . Valili(Baharh) M.H. Cografimtebii, etnoqrafik va iqtisadi mûlah izat. Azerbaycan Xalq Teserrûfatr Surasr run nesriyyatr. Bakl,192 1
I1
I
80. BOpollIHJI
r. 0 6
HpaHcKo-YllUHCKUX
KOtIT8 1CT8X» , MaTepHaJIbI H a~HO" cpaBHHTeJIbHOM)'
H3Y'1e HHtO
Jl3b1KOB. 0p.lOKOHH KHA3e .
na HCTOp HKO-
U6ep u HCKO-KaBKaJCKHX
1977
81. Jlr.tnOJIbCKHH l .H. ,L(peBIOOI IillKy,196 1
82.
ceccaa
ID blKOBb!X
An6aHJUI
Ill-I
M ÜN0 0RicA T Ön söz (M .M.MiRZa Ll v EVA) RaVLaR Dayarli tadqiqat (S.H.MEHDIYEVA)
saa 3 -5 .5-&
Dilimizin tarixina isrq salan elmi arasdirma 88
no
H .3 .,
l.H. 06 YIHOreHeTWleCKHH uerrpepsiaHOCTH Ha no-ree Aaepêaäzosaua «Bo npo csr ncropna KasK83CKOii A.n:6aHuID>. EaKY.l%2 JlMnOJlbCKHH
83. JlMnOJIbCKHH 3.H. 06 3THOH UMe ceeepna a.t'Coeercsaa riopsonorua" K, I, Ii.KY, 1973 84. Yûzbasov R.Azarbaycan cografiya terminl èri, B., 1966 85. Zeynalov F. Türko1ogiyarun esaslan.Baki, 1981
(A.Q.aLaKBa ROV ) G
i
RI
s
9 10-16
a s
I F I L. AZaRBAYCANIN ~IMAL'QaRB ZONASlNIN ETNOTOPONOMIYAS1, ETNoNlMLaRI va ETNOQRAFlYASINA DAIR nezt MÜLAHlzaLaR 17-40 AZa R BAY C AN I7-ZS ~
a K t..
NUXA
Q AX ZAQATALA BALAKa N VARTA~EN QUTQA~EN
n Fa S I L.
'21:>-27 27-30 .30-32 .33-34 34-36 _.37-39 40 ~a KI -QAx-ZA QATALA. BALAKaN-V A RTA ~EN
Q UTQA~ EN BÖLGasINa DAxiL OLAN BIR SIRA ToPoNiMLaRlN
ET1Mo LO Ji Jz Alfl
KI ~ ~u M UTap6 SAQQINLAR MA FLAR QOXM UQ TaR 6BUL AQ a s I RL o n MUXAS MATSEX KASDAÓI.. MARSAN
.41-97 41-42 .43 .43 44-47 .47-4& .48-49 .49 49-50 sO--52 52-54 54-55
-
154
MURANA __ TiRBKÇAV TÜRVANÇAV : KÜRBÇAv __ __ OXUD DOxON DUWZLAR -VUGRULAR.. •.. · .. · .. • ALA GOVÜT DODU VB DODU U~A GI. BRBNa PARSlDAT 1'ÜIlKBALA __ . __ __ SAMUX ~AMXOR\~AMKIR QIPÇAQ · .. · .. · __ GAVAN · · .. •.. · .. •.. ·· QUM KBNDI.. __ slBlR DBRB __ SUMQERLaR· · .. •.. · ·.. · · QUDULA ORABAN KONGÜT UW DA~ -QU$LAR KBNDI.. __ '" QlMIR KaND!...
__55- 56 56 56-5 7 57-67 __.67-71 71-73 73-74 74_77 77 77-78 7&-79 __ 80 __.80-82 82- 83 __84 _84-8 5. 85 85--86 __86 86 86-88 88-89 __.89-91 __90-93 93-94 94 covrau .. __ __ __ 94-9 5 VANIQLAR 95 BRa~ · · ·.. •.. · · .. • .. · .. · .. · .. •.. · 96 HBZRB 96-97 IJl F 8 S I L. TAVFA v a ETiQADLA BAGLJ $BXS ADLARI v a __ _98- 118 lFADaLBR IV F8StL. QaDIM ETlQALARLA BAGLJ ADaT VB , 119-146 BNaNaLaR ,
.... ISS
N 8 Tic 8 __ tSTIFAOO OLUNMU~ 800B!YYAT.. / / M YNOORiCAT..
__
,
146-147 148-152 153-1 55
Azarbaycan dilinin tarixina dair t&dqiqlar.(<
