Aleksander Brückner
SŁOWNIK etymologiczny języka polskiego
Wiedza Powszechna Warszawa 1985
Okładka, karta tytułowa JÓZEF CZESŁAW BIENIEK
Przedruk z pierwszego wydania nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Kraków 1927
Redaktor techniczny (wyd IV) IRENA SZWEDLER
PW „Wiedza Powszechna", Warszawa 1985.r Wydanie IV Nakład 49 700 t 300 egz Objętość 70 ark wyd , 51 5 ark druk Papier bezdrzewny 66 g Diapozytywy wykonała Drukarnia im Rewolucji Październikowej w Warszawie Druk i oprawa Jugoslavija „Vesti", Titovo Užice Na zlecenie CHZ .Ars Polona '
ISBN 83 214 0410-3
WSTĘP DO DRUGIEGO WYDANIA Czy wznowienie Słownika etymologicznego Aleksandra Brucknera w nie zmienionej postaci jego pierwszego wydania sprzed 40 lat jest słuszne i czy przyniesie pożytek? Pytanie takie zasługuje na tym wnikliwszą rozwagę, że dzieło to spotykało się nie tylko z uznaniem, ale także z naganą (por np. recenzję E. Klicha w ,,Slavia Occidentalis", V, 538-64 i V I I I , 493-510, uwagi krytyczne F. Sławskiego w przedmowie do 1 zeszytu Słownika etymologicz nego języka polskiego, s. 1-2; artykuł W. Doroszewskiego Kryteria słowo twórcze w etymologii, „Poradnik Językowy" 1953, z. 5, s. 13-18, 1954, z. 2, s. 11-16). Etymologia jest bardzo ważną a trudną dziedziną językoznawstwa, która zresztą dotychczas nie dopracowała się teoretycznie uzasadnionej w stopniu naukowo zadowalającym metody badań i uogólnień. Jej zadaniem jest ustalić pochodzenie, czas i sposób powstania wyrazu, podać uzasadnienie jego pierwotnej budowy głoskowej, słowotwórczej i najstarszego znaczenia oraz wskazać kolejne zmiany znaczeniowe, objaśnione różnymi czynnikami, które kształtowały historyczny byt danej społeczności językowej. Mocną podstawę wywodu etymologicznego stanowi gramatyka porów nawcza, zwłaszcza fonetyka, języków pozostających w bliższym i dalszym pokrewieństwie z tym, którego zasób słownikowy się etymologizuje. Ponadto potrzebna jest etymologowi krytyczna znajomość rzeczy wyrazami nazwa nych, a więc materialnej i duchowej kultury tego narodu, którego słownictwo bada, oraz zbliżonych do niego w rozwoju historycznym zbiorowisk etnicz nych. Wreszcie musi etymolog posiadać intuicję i pomysłowość, wolną od ciasnej pedanterii, ale tez zachować wielką ostrożność, aby przy ustalaniu historyczno-etymologicznych powiązań i zależności utrzymać się w granicach prawdopodobieństwa, za którym przemawiają jakieś rzeczywiste objawy odpowiedniości formalnej i znaczeniowej odnośnych wyrazów należących do różnych języków pokrewnych albo do różnych okresów rozwojowych tego samego języka. Na takiej bowiem podstawie wolno mu odtwarzać pierwotny kształt i pierwotne znaczenie wyrazu oraz ich zmienne w czasie i przestrzeni koleje bez obawy zejścia na manowce ponętnych nieraz, ale fałszywych skojarzeń i fantastycznych przypuszczeń. Słownik etymologiczny ma ogarnąć cały zasób słownikowy danego języka wedle takich zasad i wymogów opracowany.
VI
Wstęp do drugiego wydania
Niełatwo sprostać scharakteryzowanym powyżej zadaniom etymologa, zwłaszcza kiedy ma on po raz pierwszy opracować słownik etymologiczny pewnego języka, jak to właśnie przypadło w udziale A. Brucknerowi w odniesieniu do polszczyzny. Właściwości tego znakomitego uczonego uzdat niały go szczególnie do wykonania tej pracy, wycisnęły też na niej wyraźne piętno jego osobowości, stanowiąc o zaletach i niedostatkach dzieła. W niezmordowanym trudzie długiego życia posiadł ten świetny filolog olbrzymią wiedzę o dziejach polskiej kultury umysłowej i materialnej, literatury i języka na szerokim tle słowiańskim i europejskim. W setkach zabytków staropolskich, które odkrywał i wydawał, pilnie szukał tego, co pozwala odtworzyć drogi historycznego rozwoju języka, piśmiennictwa, oświaty, urządzeń społecznych, życia rodzinnego, religii i kościoła, mitologii, obyczaju, obcych wpływów itd. Niepospolita erudycja i doskonała pamięć autora takich imponujących ujęć syntetycznych, jak Dzieje języka polskiego i Dzieje kultury polskiej, dostarczyły zarazem bogatej zawartości treściowej Słownika etymologicznego. Do badań w tej dziedzinie miał Bruckner osobliwą skłonność, o czym świadczą niezliczone studia wyrazowe rozsiane w olbrzy mim jego dorobku naukowym. Stąd też wypływa naczelna zaleta Słownika etymologicznego: jest źródłem mnóstwa samodzielnie zebranych i opracowa nych wiadomości o życiu polskim w odbiciu językowym, zgodnie z przewodnią myślą autora, ze ta książka to „rodzaj poradnika językowego; niech się nią bawi nie tylko filolog-polonista, lecz historyk i literat, i kogo język zajmuje". Wartość etymologicznej interpretacji bywa rozmaita. Bruckner jest oryginalny, śmiały, pełen niepospolitej intuicji, nowatorski w pomysłach i daje wiele objaśnień cennych i pewnych. Ale są wśród nich i takie, które dopiero wymagają udowodnienia, które odrzucają odmienne poglądy bez uzasadnie nia, które są wręcz bezpodstawne, a podane czytelnikowi w ten sposób, żeby mu się wydały jedyne i bezsporne. Niemało się do tego przyczynił zasadniczy pogląd Brucknera, ze rozwój języka jest przypadkowy i nieobliczalny, bo „język lubi odmianę, raz tak, drugi raz owak sobie poczyna" (Zasady etymologii słowiańskiej, „Rozpr. Wydz. Filolog. A.U." L V I , 1917, s. 31-2). Źle jest, kiedy etymolog uwikła życie języka w ciasnych, sztywnych formuł kach, ale nie jest dobrze, kiedy dopuszcza w nim nieuchwytną naukowo wolną grę anarchicznie działających sił. Jest słuszne, zeby nie przeceniać wagi fonetycznych wątpliwości tam, gdzie na pochodzenie i znaczenie wyrazu wskazują niedwuznacznie udokumentowane historycznie elementy realno-znaczeniowe; ale w wielu wypadkach może się okazać niebezpiecznym twierdzenie, że nie potrzebuje „etymologia wobec wiadomego skądinąd związku liczyć się z fonetyką" (o.c, s. 122). Nie w pełni rozumiał Bruckner rozwój żywego języka mówionego, za czym poszło niedopuszczalne u nowoczesnego etymologa lekceważenie badań i wyników dialektologicz nych. W przedmowie do Słownika etymologicznego pisze Bruckner: ,,[...] nadmienię, ze skąpiłem słów, ze unikałem wszelkiej »uczoności«, tj. przy ta-
Wstęp do drugiego wydania
VII
czania źródeł, polemiki, że starałem się o to, aby mnie każdy czytelnik, nie tylko zawodowiec zrozumiał" (s. X I - X I I ) . Takie stanowisko jest źródłem różnych, nieraz dokuczliwych niedostatków dzieła. Oto skąpość słowa prowadzi wielekroć do niejasności i nie zrozumiałości przedstawienia, utrudnia szybkie znalezienie poszukiwanego wyrazu. Razi to tym więcej, że nieraz Bruckner grzeszy niepotrzebną hojnością wypowiedzi. Unikanie uczoności kosztem przemilczania innych opinii etymologicznych wprowadza czytelnika w błąd, a naukowcowi utrudnia wyrobienie sobie sądu o spornym zagadnieniu. Jeszcze dotkliwiej odczuwa się brak ścisłej dokumen tacji, tzn. podania źródła przykładów, bez czego niejedna arcyciekawa informacja Brucknera staje się naukowo bezwartościową. Inną przyczyną niedostatków Słownika etymologicznego jest swoista postawa metodyczna autora, którą znamionuje niefrasobliwa swoboda w traktowaniu materiału; brak jakiejś systematycznie i konsekwentnie stosowa nej zasady konstrukcyjnej i redakcyjnej; brak przemyślenia do końca, jakby w pośpiechu, niektórych zawiłości; obciążenie podmiotowością, która wojuje nie argumentem, ale apodyktycznie i bez dowodu, za to nieraz z uporem i przekorą narzucanymi twierdzeniami. Stąd pochodzą błędy i nieścisłości rzeczowe; sprzeczne sądy o tym samym zjawisku; luki w informacjach o znaczeniu niektórych wyrazów; odsyłanie do nieobecnych w książce haseł, ilustracja przykładami obcojęzycznymi bez jednolitej zasady ich wyboru, układu i reprezentatywności; niepotrzebne dygresje o charakterze popraw nościowym; własna, potocznie nie używana, a w dodatku kapryśna termino logia gramatyczna i historyczno-językowa; nie ustalona w szczegółach trans krypcja wyrazów obcych. Dodajmy jeszcze osobliwości, a niekiedy dziwactwa języka i stylu, które często zamazują jasność, przejrzystość, ścisłość i jednoznaczność przedstawienia. I dla tych przyczyn trzeba ze Słownika etymologicznego A. Brucknera korzystać z należytą ostrożnością; zwłaszcza zaleca się ją czytelnikowi bez wykształcenia językoznawczego, aby nie uległ bezkrytycznie urokowi nazwiska wielkiego w nauce polskiej i sugestywnemu sposobowi podania interesujących i kształcących wiadomości. Ale nie zamykając oczu na istotne niedostatki tego dzieła musimy stwierdzić, ze stanowi ono nie tylko jedyny na razie polski słownik etymolo giczny (całość ogłaszanego zeszytami od r. 1952 takiegoż słownika w opracowaniu F. Sławskiego będzie gotowa dopiero za kilka lat), ale też najlepszy słownik etymologiczny jednego ze słowiańskich języków. Jest on niewyczerpaną kopalnią wiadomości w ogromnej przewadze trafnych. Szcze gólnie cenne są informacje z zakresu tak przez Brucknera nazwanej archeologii językowej, która dotyczy dziejów obyczajowości, ,,o ile je z samych słów wyjaśnić można", a w odniesieniu do najstarszych epok właśnie i tylko ze słów, bo innych świadectw sięgających w tak odległą przeszłość nie ma. Słownik udziela wielu pouczających wiadomości o archaizmach, o wyrazach nowych i zapożyczonych, pokazuje wpływ polskiego słownictwa na inne języki. Zawiera przeszło dwadzieścia artykułów, stanowiących monograficzne szkice historii
VIII
Wstęp do drugiego wydania
słownictwa wybranych zakresów życiowych, jak np. bóstwa, kwiaty, myślis two, muzyka, ubiór itp. Toteż każdy, kogo język i dzieje kultury ojczystej ciekawią, będzie śledzić z zainteresowaniem koleje rozwojowe dwudziestu kilku tysięcy wyrazów, w których odbija się w swoisty sposób życie narodu. A zawodowiec znajdzie w Słowniku wiele wartościowych stwierdzeń, spostrzeżeń i podniet, bo nawet błędne i wątpliwe pozycje pobudzą go i zachęcą do głębszych, dokładniejszych poszukiwań, do poprawniejszych i bardziej uzasadnionych sformułowań. ZENON
KLEMENSIEWICZ
Pamięci największego slawisty FRANCISZKA MIKLOSICHA
PRZEDMOWA Języki europejskie, nawet albański i rumuński, posiadają słowniki etymologiczne, wyjaśniające pochodzenie i znaczenie słów, nie dla prostej ciekawości. W słownictwie wyrażają się bowiem dzieje obyczajowości naro dowej, wstecz aż do czasów, do których żadne świadectwa pisemne nie docierają. Z każdej doby rozwojowej, rodzimej czy pozostającej pod wpływem obcym, ocalały w słownictwie ślady-osady, a w nich oko wprawne wyczyta, o czem dzieje milczą; słownictwo zastępuje kroniki, a uzupełnia archeologję. Świadczy np. najwymowniej o zyciu-bycie Słowian-Polan, a opowiada o losach-wędrówkach Węgrów nierównie więcej, dokładniej, jaśniej, niz kroniki greckie, arabskie, węgierskie. Sami nie posiadaliśmy dotąd podobnego dzieła; książka niniejsza winna je zastąpić. Rozróżniam w niej cztery doby rozwojowe, tj. warstwy-pokłady słowne. W latach 3000-2000 przed Chrystusem należeliśmy zawsze jeszcze do t. zw. spóinoty aryjskiej (indoeuropejskiej, indogermańskiej); z tej to spóinej kolebki rozeszły się wszelkie pokrewne ludy-języki: w Azji staro-indyjski i erański (język awesty); w Europie grecki, łaciński, celtycki, niemiecki, słowiański; drobniejsze pomijam. Z tej p i e r w s z e j spóinoty wyodrębniła się około r. 1500 przed Chr. d r u g a , obejmująca przodków Słowian i Litwy, zasiedlająca kraje nad średnim Dnieprem, Niemnem, Wisłą. Około r. 1000 przed Chr. zerwała się i ta łączność, wyodrębniła się Litwa od Słowian. T r z e c i a spólnota, przodkowie samychze Słowian, do 4. i 5. wieku po Chr. Przy końcu tej trzeciej doby, czerpiącej dotąd, jak i poprzednie, wyłącznie niemal z zasobów własnych, uwydatnił się po raz pierwszy silniejszy wpływ obcy, niemiecki, wobec którego każdy inny obcy tracił zupełnie na znaczeniu. Od 4. i 5. wieku po Chr. ustaje i u Słowian bezpośrednia łączność dotychczasowa: zwierają się wszelkie plemiona, krocząc odtąd własnemi drogami i siłami. Litwa rozpadła się na Prusów, Litwę i Łotwę (Łotyszów). Z Słowian jedni, południowi, opuścili dawną rodzinę zakarpacką i przez Dunaj na Bałkan i do Alp dotarli: Bułgarzy, nazwani tak później od hordy tatarskiej, co nimi zawładla; Serbowie-Charwaci (Kroaci); Słowieńcy alpejscy. Na Wschodzie pozostali Słowianie otrzymali później również obcą nazwę Rusi, również od zdobywców, tym razem Niemców; zachodni posunęli się az do Łaby i za Góry Czeskie, przodkowie Słowian, co do dziś tylko w niepokaźnych
XII
Przedmowa
ostatkach na Łużycach przetrwali, i Czechów-Słowaków, gdy Polacy w pierwotnych pozostali siedzibach. Śród nich zczasem skupili się silniej Polanie, Wiślanie, Mazowszanie i i., osobno, nie zacierając jednak wybitnych cech spólnych, uważając się za jeden naród, o jednym języku i zwyczaju; ogarniała ich tez jedna nazwa, i jeden ród nimi wkońcu zawładł; ta c z w a r t a doba, polska trwa dziś juz lat półtora tysiąca. Od r. 1000 po Chr. działały na nią nowe, silniejsze wpływy obce; najpierw, z chrześcijaństwem, czesko-łacińskie; dalej, z mieszczaństwem, niemieckie; po r. 1500 węgierskie, a nierównie silniej włoskie; po r. 1700 francuskie-o czem wszystkiem słownictwo wymownie świadczy; jedna trzecia niemal naszego potocznego języka zasila się obczyzną. Wyróżniam więc w dziele niniejszym cztery doby: aryjską, litwo-slowiańską, słowiańską, polską, a po nich owe wpływy obce, do których i nieliczne ruskie, a najniepokaźniejsze rumuńskie i żydowskie dodać należy; litewskich niema żadnych. Dzieło nie objęło wszystkich słów: pominęło z obcych wszelkie nowe europejskie, z mody i sportu, z sztuki i polityki, z przemysłu i techniki; z własnych wszelkie zbyt szczegółowe, przyrodnicze, lekarskie, rękodzielnicze, i zbyt miejscowe, gwarowe, albo sztuczne, żako wskie przeważnie, albo nieprzyzwoite. Ogranicza się więc językiem pisemnictwa potocznego. Słowa polskie najobficiej, ale nie wyczerpująco, skupia w gniazdach, i w nich szukać ich należy; urobione i złożone tylko wtedy osobno uwzględnia, jeśli gniazdo-przynależność nie widoczne, wymienia więc osobno np. obfity, obraz, rozmaity-, tak wprowadza się czytelnika w samą pracownię językową. Odpowiedników obcych nie daję wiele, zaznaczam stale pierwotność, prasłowiańskość słowa, lecz wymieniam bardzo mało słów czeskich, ruskich (tj. rosyjskich), cerkiewnych (bez różnicy, tj. od wieku 9. do 15.), serbskich, łużyckich (bez rozdziału na oba narzecza), załabskich (z 17. wieku); jedno, drugie słowo wystarcza; to samo co do dalszych odpowiedników, litewskich głównie, greckich i i. Obce słowa pisane są po naszemu; zostawia się własną pisownię słowom romańskim, niemieckim, węgierskim. Przeznaczając dzieło dla wszystkich, co językiem i kulturą (jej dziejami) zajęci, nie wyliczam źródeł, z jakich korzystałem, ani wyróżniam com z nich przepisał. Wdzięczny wszelkim poprzednikom, zaznaczę gołosłownie, ze oni mi tę pracę - nie ułatwili, lecz umożliwili, ze bez nich wcaleby jej nie było. Z tego samego względu (na czytelników niezawodowych) daję u każdego pnia czy słowa wyjaśnienie, com uznał za trafne, prawdopodobne lub możliwe, a pomijam najgłębszem milczeniem każde inne. Jeśli przytaczam tu i owdzie dwa wywody, znak to, ze oba niewiele warte; nigdy więc ani wspominam ani zwalczam innych wywodów, chociaż je wszystkie doskonale znam; nie obarczam dzieła, przeznaczonego dla ogółu, szczegółami zbędnemi. Zakroiłem je na nieco szersze rozmiary, niz zwykłe słowniki etymologiczne, bo uwzględniam obszerniej dzieje obyczajowości, szczególnie pierwotnej, dzieje językowe, nawet co do pisowni albo składni. Włączyłem tez ważniejsze imiona osobowe (własne i obce), i nazwy ludów, miast, rzek i gór; te tylko własne: niema więc Paryża ani Londynu, ale Rzym i Wiedeń, Pragę i Moskwę, Kijów i
XIII
Wilno, Dunaj i Dniepr, Rusi Litwę, nawet Sarmatów, uwzględniłem. Również daję często przykłady, zwroty i zdania, zaznaczając źródło jak najogólniej: b i b l j a , to owa z r. 1456; Leo po l i t a zawsze biblję z r. 1561 znaczy; p s a 11 e r z e, to florjański z lat 1380-1410, puławski z r. 1450, krakowski z r. 1480; Ezop (Biernatowy, około r. 1500), Rej, P o t o c k i (Wacław, 1625-1696). Skróceń (poza łatwo zrozumiałemi skróceniami dla oznaczenia języków obcych) niemal nie używam: jedyne p. (= patrz) odsyła do innego artykułu. Porządek liter zwykły, tylko ch idzie po h, nie po c, bo my nie Francuzi; u nich ch z c poszło, gdy u nas c i ch nic a nic spólnego nie miały, ani mają. W nagłówkach zawsze postać dzisiejsza, nigdy dawniejsza, a więc: ojciec, łza, nie: ociec, złza czy słza. Gwiazdka (*) użyta czasem przed wyrazem znaczy, że go źródła nie dają, ze się go dorozumiewamy. Z pni wyrazowych należą raczej do wyjątku takie, co żadnej nie podlegają zmianie, np. król, baba*, w olbrzymiej większości ulegają pniowe samogłoski (i spółgłoski końcowe, wyjątkowo i początkowe) odmianom, a to dwojakim. Jedne są zewnętrzne, i tych nie uwzględniam, np. niesiesz - niosę (już pobratymczy Czech nie zna tej pstrocizmy, ma nesu-nesesz), dzień-dnia, noga-nodze. Wszelkie inne są »wewnętrzne«, np.: umarł, umrzeć, umirać, umorzyć, umarzać, albo: wartać, wiercieć, wrzeciono, wrócić, wracać', te zapisałem wszystkie, jak i wszelką pierwotną nieustaloność brzmień, np. oboczność u i ą (ę): łuk i łęk, wnuk i wnęk; albo oboczność sk i k: skóra i kora; albo oboczność niemych i dźwięcznych: pryskać i bryzgać, paprać i babrać, pluskać i bluzgać. Ile możności, ustalałem wiek słów (pominąwszy »prasłowa«, tj prasło wiańskie), kiedy się po raz pierwszy w pisemnictwie zjawiają (szczególniej jeśli to pożyczki), ponieważ dotąd nie mamy słownika historycznego (Linde objął tylko lata 1555-1800). Jeśli czytelnik znajdzie, że zbyt uwzględniłem słownictwo dawne, na niekorzyść nowego, działo się to umyślnie. Dwukrotnie bowiem, około r. 1500 i po r. 1763, wyzbywał się język dosyć nagle słów rodzimych, zapominał je lub zastępywał obcemi; dziś niejedno wznowiono, ale zabierano się do chwaleb nego skąd inąd dzieła nieoględnie, unoszono sią fantazjami, więc nie zawadzi zaznaczyć, co niegdyś język istotnie posiadał, bez żadnych gontyn, chramów, witeziów i innych podobnych dziwolągów. Książka winna mówić sama za siebie; mimo to nadmienię, ze skąpiłem slow, że unikałem wszelkiej »uczoności«, tj. przytaczania źródeł, polemiki, że starałem się o to, aby mnie każdy czytelnik, tj. nie tylko zawodowiec, zrozumiał. Kładąc osobliwszą wagę na dzieje obyczajowości, o ile je z samych słów wyjaśnić można, poświęciłem archeologii językowej kilkanaście rozpra wek, wyróżnionych wielką literą początkową (Bóstwa, Bydło, Dom, Kalen darz, Myślistwo, Pokrewieństwo, Ubiór, Zboże, Zbroja, itd.). Uważam tę książkę za rodzaj poradnika językowego; niech się nią bawi nie tylko filolog-polonista, lecz historyk i literat, i kogo język zajmuje; taka była jej myśl przewodnia. Nie wyliczałem nigdy autorów fachowców, prócz nazwiska, jakie na czele
XIV
Przedmowa
książki wystawiłem, tego, któremu jednemu zawdzięczam więcej, niż wszys tkim innym slawistom razem - Miklosicha. Za to przytoczę tu nazwisko < nie-filologa, prof. Józefa Rostafińskiego; z jego pracy o dawnem słownictwie) przyrodniczem (tom drugi jego Symbola itd.) wiele skorzystałem i nieraz jegoj własnemi słowami się posługiwałem, chociaż często znaczniej od nie goi odbiegam. Pozostaje mi najmilszy obowiązek, podziękować Krakowskiej Spółce Wydawniczej; w szczególności p. Kazimierzowi Giebułtowskiemu, za nad zwyczajne zabiegi i trudy, jakiemi mój rękopis otoczyli. Drukarnia Anczyca wywiązała się z niezwykle mozolnej pracy tak świetnie, ze i jej winienena najżywszą wyrazić wdzięczność. ALEKSANDER
BRUCKNER
OBJAŚNIENIE ZNAKÓW I SKRÓCEŃ Słowa polskie będące przedmiotem objaśnienia etymologicznego, słowa bce służące objaśnieniem, dalej pnie, przyrostki itp. - drukowane są kursy-
£
Słowa ujęte w dwa przecinki u góry podają 'znaczenie wyrazu*. Gwiazdka (*) przed wyrazem oznacza, że danej postaci źródła nie ^ykazują, że się jej dorozumiewamy.
SKRÓCENIA: alb. ang. anglosas.
albański angielski anglosaski
arab awest. bawar.
arabski awestyjski
bengai. białorus. bułg
bengalski białoruski bułgarski
celt. cerk chin. chorw.
celtycki cerkiewny chiński chorwacki
czes. dolnoluż.
czeski dolno-łużycki
dolnoniem.
dolno-niemiecki duński dzagatajski
duń dzagat. erań fiń franc fryz goc
bawarski
erański fiński francuski fryzyjski gocki
górnołuż. górnoniem.
górno-luzycki gór no-niemiecki
grec hebr hiszp. holand. irań. iryj.
hebrajski hiszpański holandzki irański iryjski
island. kaszub. kimr kirg kopt. lit łac. łot luz malaj. małorus. meks mong moraw. niem
grecki
islandzki kaszubski kimryjski kirgiski koptyjski litewski łaciński łotewski łużycki malajski małoruski meksykański mongolski morawski niemiecki
XVI nord. norw nowogrec nowopers. orm. P pers. pol. por. prus rom. rum. rus. sas. serb
Skróty
nordyjski norweski nowogrecki nowoperski ormiański patrz perski polski porównaj pruski
slow słowac słowień. staroczes. starofranc. starom s. starom rs. szwedz
romański rumuński ruski saski serbski
turs. weg. włos. załab. żarg
tatar. tur
słowiański słowacki słowieński staroczeski starofrancuski staroruski staroturski szwedzki tatarski turecki turski węgierski włoski załabski żargonowy
A a- Słów polskich z a- niema (spójka a jedyny, jako spójka, wyjątek), bo już prasłowiańskie wymijało nagłosy samogłoskowe dla przydechu j-lub w-; nagłosowe a- przechodziło więc w/a- ogólnie, tylko cerkiewne z bułgarskiem uchyl aj ą si ę temu częściowo, ale cerk. a- zamiast ja- pisownią się raczej tłumaczy, co nie miała (we dle wzoru greckiego) osobnego dla joty znaku, tak, że pisownia agne, abłko nie jest odbiciem istotnej wy mowy. U nas, szczególniej u ludu, na wet a obcych słów j - przybiera: Ja dam, Jagnieszka, jagwint 'adwent', jancykryst; od 15. a szczególniej od 16. wieku nowopowstałe h- w na głos się wciska: Hanka, harmata, hałutt, hanyz; język pisemny stroni od obu, szczególniej od Ji-, ale w 16. wieku i on, u pożyczek niemieckich, 7i-przybierał (hanszlaki u Eeja częst sze nierównie niż anszlagi). a ję zyka pisemnego jest jedno, »łacińskie«; dawniej (dziá jeszcze u ludu) było (i jest) i drugie: á, »pochylone« (zbliżone do o), co zastąpiło pierwotne długie a, powstałe n. p. ze ściągnienia: mâ z moja, pás zpoJas, lub w innych warunkach; ozna czano w drukach aż do 18. wieku; w 19. w. daremnie to wskrzeszano. a, spójka, jak i; obie wymie niają się w złożeniach: aza lub zza, ali lub iii (ruskie), ażeby {aby) lub Słownik etymologiczny.
izby, bez różnicy znaczeniowej; sta wiamy też jedne lub drugą przed pytajnikami: a co? lub i co? Z cza sem przyjęło a odcień przeciwień stwa (lekkiego): ty a on. Wszystkie spójki (z nielicznemi wyjątkami, słownemi: jeśli, wiem, by; imiennemi: lub) są przypadkami dawnych zaim ków i znaczą pierwotnie 'to', 'tak'; powoli dopiero różniczkuje się ta ich ogólnikowość, p. ta. Wszystkie ulegają skupianiu, od dwu do pię ciu, bez zmiany znaczenia: albowiem (cztery spójki) znaczy to samo, co samo bo lub wiem. a występuje w przelicznych złożeniach, p.: ać, acz, ale, ali, alić, aliści; ani, ano, (z a ono ściągnięte, dawniej an = 'a on', ana — 'a ona'), anuz, asi, ato, atoli, awo, aze, az. Prasłowo; tak samo u innych Sło wian (na Rusi tyle co: lecz, ale, co i my naśladujemy: »nie w Warsza wie a w Petersburgu*, zamiast: lecz, ale). Litew. o, indyjs. āt 'potem, to, tak' (t. zw. àblativus od pnia zaimkowego); brak w innych ję zykach aryjskich (europejskich). abecadło, 'nauka czytania (i pi sania)', jak alfabet lub ruska azbuka od pierwszych liter elemen tarza czyli lamentarza, z łacińskiego abecedarium; w 15. wieku obiecadło, bo łac. a odpowiadało stale pol skie o w pożyczkach. Dowcip szkolny 1
2
abentajer — admirał
A
sadził się na wiersze,np.: *abiecadto, się w firacyntlach t. j . vier achzenśniadł pies sadło, matka mydło, ociec tel (udziału w kopalni olkuskiej); szydło; wlazł na półkę, śniadł go *mało cetnar ołowiu na firacyntele mółkę* (Wokabularz krakowski 8rebra«, Potocki; »pro uno Y&se zachz r. 1539), lecz nie urabiano u nas centel argenti inventi«, w rocie z 15. całych zdań z abecadła, jak np. fran w., 'za * a. srebra znalezionego'. cuskie: Abbé cédez itd. albo dawne acz, skrócone z acze (a i cze, próby czeskie (i nowe ruskie z az- łac. que, ind. cza, greek, te, 'i'), aczbuką); końcowe -dło, zamiast -do, koli, 'gdyby', 'jeśli' i 'chociaż'; aczli lepiej spolszcza; inni Słowianie za w psałterzu 'jeśli'; acz nic, 'przy dowalają się samą abecedą. najmniej', często w dawnych tekstach abentajer, 'kamień fałszywy'; przez drukarzy i wydawców z acz »mają ci, którzy się około drogiego nie mylone: »mocz to w wodzie acz kamienia obierają, swe próby, któ nic przez dzień «, »aby acz nic ale rymi doświadczają, co prawy ka wżdy tak nasycili się piękności jej«. mień, co abentajer*, Kromera Mnich aczować na Litwie w 17. w.'gra r. 1554; »nie wszystkoć to szmarag, tulować', 'kolędować'; dziś Litwini co się tam zieleni, najdziesz i aben- tern»dziecinnemu acziu, niby słowem tair, co wnet farbę zmieni«, Rej własnem, zastępują diekawoti, diekui Zwierzyniec 1562 r.; obentajem M. ać, z a i ć (ci), 'aby', wychodzi Krowickiego. Z niem. Abenteuer, a to już w 15. wieku z używania, częste z franc. aventure (z łac. adventura, jeszcze w biblji; Leopolita stale je 'przygoda'); p. awantura. zastąpił przez niech, i: »ać przebywa dtosilaq, obszlega, 'wyłogi', z niem. (niech)«, »ać i twym wielbłądom Abschlag; u Reja w Zwierzyńcu: ap- dam« (i naczerpani), »ać. i twe wiel szlag, w Figlikach »abszlagiem błądy napoję* (i dam); w księdze henby jedwabiem wszędy nastrzępiono*. rychowskiej z 2. połowy 13. wieku: Pomijamy tu inne złożenia niemieckie »daj ać pobruszę« ('niech'). Czesi z ab-, abszyt, abszytować, to samo swoje at z ati do dziś zachowali. co abdankotvaé, 'rozpuszczać (woj adamaszek, 'tkanina jedwabna', sko), uwalniać', abcugv? lemingach, od nazwy miejsca wyrobu, Da 'potrącenie', a brys, 'zarys',— tudzież maszku, skąd i nazwy dla klingi łacińskie z ab- i abs-: absencja, abso damasceńskiej, demeszki (w formie lut, abstrakcja, albo z ad-: apetyt, tureckiej), i dla owoców; po całej aplauz, aplikant. Europie w podobnem brzmieniu: abucht, 'mięso wędzone', z or franc. damas, łac. adamascus (a od miańskiego ąpucht (toż samo), u pi arabskiego rodzajnika). sarzy 17. w., z życia obozowego; myl admirał, po francusku jeszcze nie »ambuchty konstantynopolskie« poprawnie, bez d bezmyślnie wsu u Piekarskiego 1665 r. niętego, amiral; z arabskiego amir, acan, asan, asindziej, aścka, emir, 'dowódca', najpierw Saracenów p. miłość (wasza). ogółem, później Saracenów morskich, achtel, achtelowy czop, od 15. trapiących nieustannie wybrzeża; wieku pożyczka z niem. Achtel, wkońcu już tylko 'dowódca floty'; do 'ósma część beczki', jak wierteł i i ; słowa arabskiego dodawano przy ten sam niem. liczebnik powtarza rostki romańskie: amirante, amiral
adziamski
A
— almarja
3
adziamski, 'perski , w 17. w. częst wiem Leopolita)«, »albo poszlę {bo)« sze, od turecko-arabskiej nazwy dla alboz żadnej nienawiści niemiał (ze)*. Persji: Adkam (właściwie 'obcy'). W albo główny nacisk na li, ono agrest, angrest, 'jagody i sok rozstrzyga o znaczeniu, p. li; więc dzikiego wina', łac. agrestum, prze w abo ginie właśnie to, co najważ niesione na jagody krajowe, zie niejsze. lone, kwaśne, kosmate, więc zwane a liż, dziś nieużywane, w psałte kosmatki, włosiny, włochaciny, mie- rzu i biblji częstsze znacznie niż chynie, wieprzyny w 15 w. i póź az, i jako przysłówek (»aliz do nocy) niej; nazwy te zapomniano, skoro i jako spójka (aliz zginą); znaczy po ogrodach sadzono odmiany (ri- i 'chyba', 'jeśli nie': »aliz gospodzin bes grossularia) z owocami gład- uczyni dom«,'nisi dominus aedificakiemi, ale w 15. i 16. w. znaczył verit', »aliz (flor. daje teraz alezl) agrest tylko 'wino kwaśne z gron gospodzin strzec będzie miasta* nieźrzałyeh', włoskie agresto (toż ('nisi'), »aliz mię pożegnasz« biblja samo). (jeśli nie, Leopolita). aksamit, w ruskich dawnych teks alkierz, 'pokoik', 'narożnik', przez tach i oksamit, łac. examitum, z grec. czeskie arkerz, z niem. Erker, a to hexamiton ('z sześciu nici'); z łac. xa- z starofranc. arquiere 'miejsce dla mitum, staro-franc. i niem. samit, łuczników' (wystające z muru), od Sammt; w 15. i 16. w. axamint, łac. arcus. Otóż dwu po sobie na axamient, jak i łac. axamìntum. stępujących r język w słowach ob alamoda, alamodny, 'modny', z wł. cych nie znosi, opuszcza jedno (p. alla moda, 'wedle mody', częste jarmark, bachmistrz, kaczmarz), albo w 17. w.: »żona moja ma na ala- rozpodobnia je w l-r, nierównie rza dziej w r-l (p. Małgorzata, mularz, mudzie*, Potocki. alarm, z włosk. alVarme 'do ludwisarz, alkierz, almarja). Podobnie bronił (rzeczownik: allarme'alarm'); u Czechów i Niemców; u nas szcze u nas, jak w niem. Larw, formy gólnie po narzeczach (mniej w ję (dawne) i bez a-: larmo, larma, zyku pisemnym): ruła, 'rura', lubryka, 'rubryka', na Ukrainie łejstr, larum. ale, p. lecz] znaczy w 15. i 16. w. 'regestr', łycar, 'rycerz'; kroniki ru ' i , ' 'choé'; ^posłuchajcie ale tego«, skie nawet Ruryka w Luryka od mieniły. Ezop. alkohol, 'wyskok', z arab. al (roalibo, albo, abo; albo panuje juź w psałterzu i biblji, które alibo, dzajnik, w mnogich wyrazach: alznanego z innych zabytków 15. w., koran, alkoiva, algebra, alchemia, wcale nie dają; Ibo u M. Grochow algorytm, alembik, alkali) i kohl, skiego 1560 r. częste. Dziś uży 'proszek do malowania powiek i inne wamy a(l)bo tylko w znaczeniu łac. sublimaty'. aut, niem. oder; albowiem dowodzi alkowa, 'pokoik sypialny' (bez jednak, że albo (bo wiem tylko okna), rom. pożyczka z arabsk. aldodatek) i 'bo' znaczyło istotnie: kobba. almarja, olmarja, 'skrzynka, szaf w biblji nieraz tak, Leopolita daje zamiast tego stale bo, ze, n.p.: *albo ka', franc. armoire, włoskie armaprzeciwić się jest jako grzech (abo- rio i armadiO) łac. armarium i al1* 1
f
7
4
aloes —
marium, ahnaria; właściwie: 'skład czy schowek broni'; u innych Sło wian z końcówką -ra, nie -ria, jak u nas wedle łaciny: słowień. almara i ormara, czeskie armara i almara, ałmierz, almarze. Same arma^broń', armarc, 'bronić', w dawnym czasow niku armowac się, 'bronić się'; por. dalej armja, armata, alarm. P. al werz. aloes, -s wilczem prawem do aloe (ale już i w łac. średniowiecznej aloes, lecz tylko w 1. przypadku, u nas przez całą odmianę!) przy stąpiło; » czarna aloes* w 16. w., nierównie częściej zowie się (czarną czy żółtą) heleną, hałeną, aleną, eleną, dziwnem zniekształceniem, pomie szaniem z inną rośliną: »oman Hellenium zową od Heleny« (mula Hellenium). Powszechne u innych Sło wian od 9. w., od tłumaczenia ewangelji, ale tylko w postaci prawidło wej 'aloj, aloja, aloje (w 9. w. i alguj, ołguj, z owem osobliwszem g, co tam jest i w Ewga, 'Ewa' i i.). altembas, 'złotogłów', z ałtyn 'złoto' (u wszystkich tursko-tatarskich plemion, stąd nazwa Ałtaju i rusk. altyna, 'pieniążka') i baz, 'tkanina' z arab. bez (por. tureckie bezestan, 'rynek', t . j . kryty beżem, 'płótnem'; częste w 17. w. u S. Twar dowskiego w Legacji 1637 r., Z. Lubienieckiego 1640 r. i i . : * rynek przedni* tłumaczy Twardowski). alwerz, 'kredens', w opisie izby stołowej u K. Miaskowskiego: »ale i alwerz ono też na stronie, a w koło -sklenice,kieliszki*; por. włosk. alborello, 'naczynie, flaszka'(?); raczej czesk. almierz zniekształcone. alzbant, alzbancik (u Reja alzbaniczek błąd druku?), z niem. Halsband 'naszyjnik', bo nad Wisłą jak nad Łabą, w pożyczkach z niem.
amelja
A
h się usuwa (p. uf, usnacht, antaba, antfos, ochmistrz, olędry), a prze ciwnie h dosuwa (p. herszt, herb hecować); nadłabscy Słowianie wy mawiali: er hamtman, zamiast: Herr Amtmann). Wyjątkowo z h: halebanty r. 1574 w przekładzie pasz kwilu De Portes; u Zbylitowskiego i innych. ałun, hałun, z niem. ałun (Alaun\ a to z łac. alumen; od nas na całą Ruś; brak go u innych Słowian,— chyba u Słowieńców. ambaje, przestarzałe, jeszcze bar dziej niż androny, używane dla rymu i w 19. w. (Fredro, z nowych Bunikiewicz i i.), 'bajki, plotki, niedo rzeczności'; przeszły od nas i na Ruś (^androny jadą« u Gogola): obie nazwy od kołowania drogą, zauł kami, łac. ambages 'zakręty', włosk. androne, 'długie korytarze czy uliczki'; androny prawią lub stroją r. 1698 i 1703 (dawniejszych cytat nie znam). ambaras,z franc. embarras, 'prze szkoda' (od celtyck. franc. barre 'belka, tragarz'); franc. em-, enpiszemy wedle wymowy, jak wszel kie obce pożyczki, a więc ankieta (cnąuete, z łac. inquisita, por. in kwizycja, inktoizytor), ansamble, an trakt, amfìlada (enfiladeX), antreprener. ambona, 'kazalnica', z łac. am#o, greek, ambon, włosk. ambonę; jest i w łac. średniowiecznej ambona*, właściwie 'trybuna'. ambus, z niem Ambos, 'nakowadlnia albo ambusek' w Słowniczku z r. 1532; »na ambusie igły wybi jać*, Ustawa cechowa. amelja, 'ładownica', częste w 17. w.: »niemać ten ładunków w amelijej swojej;« »nasułem był miasto kul w ameliją grochu*; » mieszków, r
y
y
A
amprztyfikować — apteka
5
antełij, ładownic, wacków« w Usta z r. 1527: »mów angolowi*, »anwie cechowej 17. w.; por. serbskie gele boźy«. amajlija 'amulet', 'co się nosi', serb ansa, jeden z równie licznych skie amal, 'tragarz', hamal u nas jak niepotrzebnych latynizmów z cza w 17. w. — wszystko z arabskiego su makaronizmów, *pochop', 'uraza'; hamal, 'nosić'. z łac. ansa, 'rękojeść, chwyt', lite w. a m p r z t y f i k o w a ć , 'mówić górnie ansa, 'ucho garnka'. lub wiele', przekręcone z (łac.) am anszlak, 'podstęp', z niem. Anplifikować (Potocki),'rozwodzić'; da schłag: » rozmaitych anszlaków dziw lej przekręcane w aprzłyfikować się nie używają (Turcy)«, Rej, Zwier i apstryfikować, a wkońcu może ciadło; zachodzi nierównie częściej i przez dalsze nieporozumienie w szty- u niego hanszlak:»dziwnych sztuk felkować się, 'umizgać się'; aprzty- a hanszlaków*, »nadobny hanszlak fikant, 'kawaler'. uczyniła«, tamże; » rozmaitych hanan, ano, ana, ani, jak czeskiem szlaków*, Zwierzyniec; »takimi anściągnięte za on, od 16. w. nie szlakami i wywrotami obrotnymi«, używane więcej, częste w 15 w.: Grzegorz Pauli O różnicach 1564 r.; »ciecierze... any przykryły stany« w Sejtniku Grabowieckiego z r.1590 ('aony'), »czedł... ani słyszą wszytka nawet handszłak. słowa « ('a oni'), biblja; »ano wołów antaba, antłoch, antfos z niem. niemasz« ('a ono'), Ezop; dziś ano złożeń z Hand, 'ręka': Handhabe innego początku, z a i no, w używa (środkowe h wypada, jak w -ułc, niu. z -holz: budulec, hamulec, stTychuandrony, p. ambaje; tu należy lec); Jlantłoch (tu i hanwark, antmoże, dla ich wąskiego kształtu, werk) przeszło w górnictwie na nazwa androty z 17. w., andruty, oznaczenie 'szybu z pompami'i'pomp dla ciastka laskowego; andrykuly ręcznych'; Handfass. Obok antaby urobiono z andronów, wedle arty (do kotła, do wrót) ma Potocki kułów, jeśli to nie wprost artykuły jeszcze i hantaby: »komu już ob wisły hanłaby*. same. andrilS, 'złodziej', w gwarze zło antałek, z tego antał, 'beczułka dziejskiej, może tyle co Jędruś, Ję wina', z węgiersk. antałag. drek (?) antychryst, ludowe jancykryst Andrzej (imię), lepiej spolszczony już w 16. w. zapisano. antypast, 'przekąska (przed obia Jędrzej (an przechodzi stale od dem)', z włosk. antipasto. »Antypa16. w. w ę), z Andreas. animelka, 'kruszki cielęce': »zby- stami małżeńskiemi« przezwał wy tek wielki cielę rznąć dla animelki* dawca niesmacznie romanse MorPotocki; z włosk. animełła (jakby sztynowe 1651 r. a n y ż , dawnież hanyz, z łac. anisiedziba źywotu, anima). anioł, anieli, aniełski, jakby z ro- sum, a to z greek ; powszechne; s, dzimem ie.io (podobnie w kościół z końcowe obce przechodzi w-sz,-z: i Piotr), dawniej angiol, angieli; Judasz (i tak wszystkie na -asz), w 14, i 15. w. angieł, z łac. ange- Paryż, ryż. apteka, ludowe aptyka, jeszcze łus (greckie angełos 'poseł'); u ludu i formy odmienne, jamioł; w druku w 16. w. apoteka, apotekarz i haw
6
a r a k — arkabuz
A
pteka, haptekarz, już w znaczeniu arche, 'początek'; w złożeniach: ścieśnionem do 'przedającego maści 'nad-'), archiepiscopus—arcybiskup, i leki', chociaż apotheca, lub skró archidiaconus = arcydziekanX&fcràcone potheca (włosk. bottega, franc. cone ardziekan); arcyksiążę = Er zboutiąue), tylko 'skład, magazyn'; herzog, bo już w łacinie pojawia jeszcze r. 1532 tłumaczą więc u nas się arci- obok archi-; to zatrzymali z greckiego prawosławni: archije apotheca 'kramnicą'. arak, 'wódka z ryżu'; nazwę wy rej, archijepiskop.N&tojmsist czeska wodzą z Indyj Wschodnich w 16. w , spójka arci (t. j . 'a rzeknij'), 'prze ale Maciej Miechowczyk 1518 r. cież, tak' (arcil, 'potakiwacz'), por. wymienia u Tatarów arakę z mleka nasze arzkąc, 'mówiąc', rodzimego kobylego pędzoną; jest to arabskie początku, araka, 'wódka'. arcydzięgiel, 'angelica arckangearasy, 'kobierce, tapety', z włosk. lica', łączy łac. archi- (arcy-) z pol. arazzo od głównego miasta wy dzięgielem (p.), jak np. arcydzieło. robu, Arras francuskiego. Od słyn arenda, arendować, arendarz, od nych arrasóto (wawelskich) należy nas na całą Ruś (landar białoruski odróżniać nazwę tkaniny arasu, ha- z owem stałem rozpodobnieniem); rasu, Jiarusu (u nas już w rachun włos. arrendałore, 'dzierżawca' (z łac. kach dworskich z r. 1394), czeskie arrenda, 'czynsz roczny'), arrendare haras; niem. Harras i bez (h)a-, 'wydzierżawiać' (od reddere, 'odda Rasch, 'materja (kamlot) gruba', wać'), węg. arenda; stąd i renta ras('zJa; od niej nazwa szaty księ i rentjer. żej (u prawosławnych): rasy i rjaareszt, z podobnej łaciny śred sy; włosk. rascia, franc. rase (z łac. niowiecznej, arresta, włos. arrerasum, 'strzyżone'?); ruskie garus sto, arrestare 'zatrzymywać, więzić (z harus, g zamiast h, jak zawsze), (za wyrokiem)', franc. arrêt, osta 'włóczka' (narzeczowo harasówka, tecznie od łac. restare, 'pozostawać' 'tasiemka'). adrestare, 'od wyroku'; od nas na archandja,'orszak, tłum'; » na cóż całą Ruś. ta archandyja, którąś przyprowa argument, ludowe w 16. w. dradził*, Potocki; archandryja (Cho- gtfment, od łac. arguere (argować), tomski, Enejda nicowana); pierwot 'dowodzić'. nie achandyja; w polskim Jancza arka Noego, w 16. w. archa, rze po r. 1500: »o gońcach albo z łac. arca, przenosi się na 'łodzie'; kozakach tureckich, które zową nowa to pożyczka; w 9. i 10. w. prze Akandie*, z tureck. akindzL Na stawili Słowianie trybem swego języ Litwie używają wyrazu archandr ja ka łac. arca na, (raka) raky, stąd je w znaczeniu ironicznem, niby 'star szcze po dziś dzień czesk. rakew szyzna, kahał'. Jest i archandza. 'trumna', serb. raka, 'grób'. Stąd Tureccy akindzi, to dawni baszybo- i archivum, 'skład aktów'. zukowie, wolni i swawolni łupieżcy, arkabuz, arkabuzik, 'strzelba', czę wyprzedzający wojsko albo sami ste szczególniej w 16. w. (Rej!),»nie na łatwe łupy wychodzący. wstąpi bez arkabuza* Potocki, »do arcy, 'nader', w złożeniach (np: arcy- jazdy ciężkiej arkabuzyrowie; arkaśmieszny), przejęte z łac. (a to z greek. buzyróto albo muszkietów używają*; T
y
A
a r k a n — as
% franc. arquebuse (z niem. Hakenbûchsé), arquebusier; włosk. archibuso, archibusiere. arkan, 'lasso tatarskie do łowie nia koni z tabuna', przenoszone na 'więzy, łyka'; przez Ruś od Tata rów, arkan i i. 'sznur*. Zupełnie inne, przestarzałe, arkan, a raczej w licz bie mnogiej arkana, 'tajemnica, se kret', z łac. arcanum. arkas, 'rodzaj galarety'; przepis (ile jaj, mleka itd.) dał Z. Gloger w Encyklopedji staropolskiej I 73; Mickiewicz jeszcze wymienia »te półmiski kontuzów, arkasów, blemasów«; kontuzy od łac. contusum, 'zgniecione', blemasy dorobił sam wedle arkasów z blomuzów (p.) Mo że w jakim związku z łac. arcus, p arkusz (oàíormj?),sk^à.arcata, franc. arcade, późna u nas pożyczka arkada^iui. sklepienia'. Nazwy podobne potraw czy strojów rychło z modą i smakiem giną, np. ankry, szarpy, w 17. w. dosyć ogólne, już w 18. za pomniane ; domowa to nazwa, bo franc. ancre, tylko 'spięcie' (w budownic twie), od nazwy -'kotwicy', łac. ancora, znaczy; adrjan (franc. andrienne, 'suknia z trenem', od ak torki nazwana); aèusta (franc. ajustement) itd. arkusz, z łac. arcus, 'łuk', tak samo jak niem. Bogen, 'arkusz' i 'łuk' jako złożone we dwoje znaczy ;czesk. arch, 'arkusz'. Końcówki łac. -us, -es, -urn stale odrzucamy: medyk, materja, testament; nieraz ocalały: animusz (bo -s w takim razie w -sz odmieniamy,z wyjątkiem: Chrystus, Jezus), jubileusz, a więc i arkusz zamiast ark; podobnie zatrzymu jemy je w luksus (luks w Geldhabie Fredrowym i i.), w muzeum, gimna zjum; -es liczby mnogiej w mar gines lub pulares.
7
armata, ludowe harmata, 'działo'; w 16. w. 'flota wojenna': w pi smach politycznych bezkrólewia z r. 1572 stale o niej mowa: »gdyź sam (cesarz) na morzu armaty i porto wych miast niema*; jeszcze u Knapjusza armata 'wojsko wodne' (jak hiszp. armada), z łac. armato,'uzbro jona'; dawniej i całą 'artylerję' ozna czało: * starszy nad armatą koron ną*, »oficerowie armaty*; dopiero od 18. w. nazywano tak 'działa' same. Armja, jak almarja i alarm, wkońcu od łac. arma, przez niem. Armee, co za wojny trzydziestoletniej z franc. armée poszła. aron, nawet »broda aronowa*, jakby o biblijnym Aronie mowa była, z łac. arum {maculatum), a to z grec. aron; w 15. w. tylko na zwy polskie: obrazki i i . arsenał, słowo europejskie, z We necji, od arabs. dâr canakh, 'dom pil ności, warsztat okrętowy'. as, es, 'jedynka w kostkach i kar tach', »kość zmyli esem«, »tyle mu es, co i zyz«, Potocki. Franc. na zwami zastąpiliśmy dawne polskie, t . j . czeskie, niemieckie nazwy ma ści i figur (wino, czerwień, żołędź, dzwonki, wyinik, niźnik, kralka). Od wieczna jest gra w kostki, gdy gra w * pisane* (malowane odręcznie) karty dopiero od 16. w. się roze szła. Otóż u kostek zwały się z niem. rzuty: es, tuz, dryja (również nazwa herbowa), kwader, cynek i zez; 'tuz' ( = JDaus), 'dwójka', ale w kartach zastępował i esa, jako malowany o dwu okach, bo dwójka sama w kartach nie miała znacze nia; stąd 'tuz' i 'as' jedno i to samo. Dama, walet, dyska, nefka zastą piły dawne polskie nazwy, jak i atut, adut, franc. à tout ('na wszystko'), kozerę (p.). Es, Esse niem., pocho-
8
asawuł(a) — aż
A
dzi od łacińsk. as, jedynki monetar ków! jak n.p. dla tragarza: mikstatnik, hamał, fakin), z włos. osteria; nej. a s a w u ł ( a ) , 'godność w wojsku od 18. w. oberka, z franc. auberge, kozackiemu jak wszelkie inne z ta włosk. albergo (z niem. Herberge, tarskiego, jesuał, 'dowódca konnicy'; 'gospoda'); od 19. w. hotel (z franc. zeszło na 'włodarzy, dozorców, kar hotel, z łac. hospitalts, skąd i szpi tal,— od hospes 'gość', skąd i oste bowych'. astrych, jastrych, z niem. Estrich, ria); skąd au-?. Podobnie auszpik, 'podłoga twarda z cegieł'; u Mia- 'galareta', z franc. aspic (a to z łac. skowskiego r. 1612 jeszcze bez j : aspis, 'wąż', od śliskości). awantura, awanturniczy, z franc. »(przy tańcach) po długiej kurza wie astrychy skropiwszy«, ale przy aventure, p. wyżej abentajer; zupeł końcu wieku ziomek jegoks. Ausz- nie innego początku są również franc. purger już ma jastrych. Niem. po awanse (awansować) i atvantaze, od szło z łac. astracum, greek, ostrakon, franc. avant, a to z łac. ab ante, 'na przód'; >bez wszelkiego jako dziś 'klepisko'. P. strych. ataman, 'starszy w kureniu ko mówią awantaze*, Potocki. zackim' ^»terpy kozacze, atamanom a wizy, 'doniesienia', 'gazety' w 17. budesz«, przysłowie); z niem. het w., atoizotoać, z włosk. awiso 'wia manem (p.) nic nie ma wspólnego; domość', z łac. ad-visum, franc. pojawia się na Eusi jako wataman avis. i wotaman już w 13. w. dla 'star awo z a owo, *aivo jeśm*, biblja szego (nad majtkami i i.)', z tatars. (>oto jestem* Leopolita, »owom ja* odaman, 'starszy nad pasterzami Wujek), jak ato z a oto, ano z a ono; i »koszem* 10000 owiec'; na Rusi ale -tvo, przyrostek, por. haiwo,jedwo zeszło w 16. w. na 'wójta, ciwuna, i i . , obok -wa, ponieważ, owa. dziesiętnika', aza, azali, azaliby, jedyne po atłan, 'do koni!', hasło tatarskie do prawne postaci; nowsi pisarze zmy gotowania się w pochód (at, 'koń', ślili aza, azali, czego język nigdy końcówka mi nie zrozumiała); »han nie znał, p. za; już Leopolita: aza, okrzyknąwszy zwyczajnym ordy swe azali biblji zastępował innemi spój atłanem* (Wojna Chocimska), »gdy nikami: »azali nie boga< (alboć niewiosna porę otworzy atłanu*, »skoro masz Boga?), »azali nie odpuścisz okrzykną ordynowani przez murzów temu miastu* (toięć), »aza jest Saul między proroki* (więc i Saul), »aza atłan do koni*. atłas, powszechna nazwa 'mate- mi będzie miłościw* (albo snadś mi); w psałterzach aiza, 'czyż?' azarji', z arabs. atlas, 'gładki'. atrament, dawniej inkaustem (p.) wiem i azaliwiem, 'czyż?'. aż, już w psałterzu i biblji z przy zwany, przejął nazwę od czernidłaatramentu, siarkanu żelaza, z któ słówka (»az do końca*, »az na wieki* i t. d.) w spójkę przecho rego go niegdyś wyrabiano. austerja, z mylnem au, w r. 1607 dzi : » aèe pominie «, »aze i wszedł«, osteria, wircausz, karwaser, dla »ai się i narodzi*; p. a i ze. 'karczmy' (aź z trzech obcych języ
B
b a — babrać
9
B ba, spójka, dla potwierdzenia, od :źmurek', babka, 'gra z kostką, babką' czasów Rejowych; czy to nie ba, (szczególniej na Rusi lubiona). Do bak raczej, t. j . ogólnie europejski :mitologji patrzą: baba jędza (ruska wykrzyknik, niź bo, z którem go baba jaga), 'czarownica, wiedźma'; łączą? p. bo. baby, babki, w 16. w. 'plejady baba, babka, babcia, babunia (dżdżownice, kokosz z kurczęty)', nie (z przyrostkiem, jak ciotunia, dzia- ;gdyś nierównie poetyczniej zwane: dunio, córunia, mamunia), 'matka własozelicy, wolosozary (t. j . 'ród ojca łub matki', 'zamężna kobieta', :z świecącemi włosami'); baby ka 'stara kobieta'. Niemowlęce to zdwo- ;mienne, aż do Prus zachodnich się jenie, jak mama, papa, tata, dada, gają; pierwotne wyobrażenia nieraz nana, pierwotnie bez znaczenia ści wyraźnie żeńskie; najsłynniejsza słego. Ulega najrozmaitszym prze z. nich bajeczna » złota baba* na nośniom; tak nazywają 'zatyczki', dalekiej Rusi (nad Obem u Czudzi), 'kłody do ubijania'; formy wszelakie; 0 której od początku 15. w. ciągłe ciasta, gruszki (o szpetnym wyglą a częste wzmianki u nas, a od nas dzie), owady i ptaki, (pelikan n. p.); 1 zagranicą; znana kamienna baba rośliny (babka, 'plantago', że leczy chęcińska różni się jednak znacznie rany, bo baby leczyły); babka, 'aku wyglądem od przeciętnych »bab«. szerka', jeszcze w 15. w. pęporzezą Baba, 'ciasto' (np. »tatarczana##éa«), przezywana; babie, 'odbierać dziecko'. od kształtu, por. korowaj. Babą Takie zdwojenie oznacza pieszczotli nazywano i 'królowę w szachach'. wie i małe dzieci, franc. bébé, ang. Ogólno europejskie jest też babie baby, serbskie beba, u nas bebiś lato o 'pięknej jesieni'. — Prasłowo, u Glicnera r. 1558. Było i nazwą lit. boba, 'stara kobieta', niem. Bubę drobnej monety, bitej najpierw w Cze 'chłopiec', dawniej babę bóbe, 'stara chach za Ludwika I I : »dwie babce kobieta'. (babki) w jeden pieniądz starej szło Powtarza się w nazwach wielu minnice«; »pulbabcza, nie tyło sze roślin, np. babimór albo morzybab ląga nie warty*, Potocki. Babizna, 1472 r., od czarodziejskich własno 'spadek po babce', jak dziedzina 'po ści, inaczej 'widłak' lub ' wroniec'. dziadku'. Babina zdrobniałe; bab Stańko nawet wierzbę babicą na sko, babsztyl (w różnych odmian- zywa. Por. Babica r. 1135, nazwa kach) zgrubiałe. Co innego turec solarni; dalej babi {Babia góra); kie bab, w 17. w. (u Twardowskiego) babiniec, 'przedsionek w kościele'; 'brama, dworzec': »wrzucić do baby babiarz, babozeń (w 16. i 17. w.); sarajowej, smrodliwej*; »Turcy, na babski, dawniej babińskie płotki, sze konie zową babami nikczemny nie od Babina p. Pszonki, lecz od mi* (Twardowski), dla ociężałości. bab. W tych samych znaczeniach po babrać, p. paproć, chociaż właśnie wtarza się baba także w czeskiem postać z b u sąsiadów częsta, czesk. i ruskiem (baboczka 'motyl'); dla babrali, co nawet Węgrzy przejęli; gier: ciuciubabka, 'ciemna babka, u nas i bablać, beblać, a jest i na-
baca — bagnet
10
B
zwa jeziora: Bebło, Bybło; podobnie nie nasze, od nas na Ruś; u innych Słowian nieznane. Już w psałterzu bacnąć, p. pacnąć. baca, 'starszy (pasterz) nad ju stałe, baczycie, 'uważajcie'; p. bały. hasami', w »mazurskiej* postaci, za bać Się, ściągnięte z bojać, jak miast baczą, bo z węg. bacs(a), stać z stojąc albo pas z pojas; nabacsó, 'pasterz', z rumuń. baciu. rzeczowe bojeć, z mylnem e (jak bachmat, 'koń tatarski', »ich i stojeć); boję się, bojazń (p.), obawa bachmaty*; »bachmatek* w figliku (p.). Prasłowo: cerk. bojati sę, boją białoruskim Rejowym, bo z Rusi do sę i tak u wszystkich Słowian. Pień nas nazwa przyszła, a na Ruś od OĪ-, bi-ja-, boje-; lit. bijotis, 'bać się', bajus, 'straszny', prusk. bijatwei, Tatarów samych. bachor, bachur, 'dzieciak ,'bęben 'bać się', pobajlnt, 'ukarać (stra (żydowski szczególnie)', z hebraj. szyć)', ind bhajate, 'boi się', bhlma- i bhiti-, 'strach', awest. bfa)bāchur, 'młodzieniec'. bachorze, szczególnie w nazwach jentc, 'boją się'. Juź w psałterzu topograficznych, 'moczar'; p. bagno; bać ściągnięte. jest i nazwą brzucha: » rzepą na- baćkory, 'meszty, papucie', z węg. pchany bachor*,Potocki; z czesk. boczkor, słowack. baczkor. bachor, bacharz, brzuchacz. badać, badacz, złożenia z z-, tvy-, bachUS, bachusy (bekusy), 'ostat o- (późne stosunkowo; dawniejsze nie dnie zapust' i 'maski', bachant, tylko: zbadać i wybadać), badaw bachandryja, od obchodu świąt ^ba czy (jak spostrzegawczy do przy chusowych*, bachować; wszystko miotników na -owy, jak ciekawy); częstotliwe do bóść (p.); tak samo od nazwy Bakcha. baciarz, baciarskì, baciaryga, u Czechów, bádati, gdzie i pier z bruku lwowskiego, jak i maka- wotne znaczenie 'bodzenia' istnieje; bunda, 'urwisz', z węg. betyár, 'zu cerk. probadati, rus, probodaf, 'przebijać', serb. badał, 'oścień', ba chwalec'. baczmaga, 'obuwie', z tur. pas- dała, 'sonda', badil, 'łopata', badmage, 'sandały'; w Janczarze około kawica, 'lancet'. Juź w psałterzu r. 1500 mowa o pasmage, czego stałe słowo: badanie, 'scrutinium'. tłumacz polski nie zrozumiał, 'nobadrak, 'rumak', Potocki; wschod gawice (spodnie)' wstawił. Do nas nie oczywiście; skąd? z Rusi, jak ruskie b (baszmag) badyl, 'łodyga', p. badać (serbsćt świadczy. badiłl). baczyć, od *baki, 'oka', jak pa bagatela, bagaż, najpospolitsza trzyć od patry; » świecić baki lub francuszczyzna; pierwsze ostatecz bakę«; baczny, baczliivy; szczegól nie od bague, 'pierścionek', z łac. niej w złożeniach: obaczyć, dziś bacca; drugie od bague, 'pakunek', jeszcze raz złożone: zobaczyć (»do z łac. baga, niem. Pack, Gepāck, zobaczeń ia, zobaczyska«); przebaczyć skąd nasze pakować (się). znaczy jeszcze u Lubelczyka 1558 r. bagazja, 'materja, tkanina', z tu'przeoczyć', a z tego urosło nowe reck. i arab. takiegoż słowa, przez węg, znaczenie: 'odpuścić, darować', jak bagazia; »żupany z bagaży i, koni w wybaczyć; zobaczyć, 'zapom tusze z tuzinku*, Potocki. nieć', z niedobaczka. Słowo wyłącz bagnet, z bajnetu, franc. bawnette 1
B
bagnięć — baj
11
od miasta Bayonne, gdzie je naj wieńców juź tak, jak i na Zacho pierw wyrabiano; od nas, dla owego dzie: bajati, 'gadać'; na Rusi bisz g, nieznanego gdzieindziej, na Ruś (»kak jewo bisz*, 'jak jego zowią'), i do Czechów. z baisz, bajesz ściągnięte. Brak bagnięć, zamiast bagniędź, ba- tego pnia Litwie; ogólny on w Gre cji, fēmē i fonē, 'głos', fasis, ogło gniątko, bazia, p. jagnię. bagno, prasłowo zachodnich i szenie', fēmi (doryckie fāmi), 'mó wschodnich Słowian (wszystkich); wię'; łac. fāri, 'mówić', fama, 'po południowi mają tylko (od rudawe głos' (cośmy przejęli), fabuła, 'baśń', go koloru bagien) nazwę dla czer (nasze fabuła, fabularz), fas, 'pra wieni: bagur, 'purpura', bagrjano- wo' (nefas, 'krzywda'); niem. Bann, rodnyj, 'w purpurze urodzony' (por- 'rozkaz', bannen (stąd banita, 'wyfirogeneta), bagrjanica, 'purpura', co wołaniec'). Tu należą i bajtała, baji Ruś dobrze zna (bagrit\ 'barwić tałaszki, 'fraszki', ale bajtłować na rudo'; małorus. bahrja, 'ruda z niem. beutełn. P. bąkać. krowa') — my już nie, ani Czesi. W19. w. zaczęto bajki zbierać z ust Na bagnach gnieżdżący się bo ludu, przy czem nie obeszło się bez sty cian zwał się bagiem; o czesk. ba- lizacji literackiej, a nawet bez przy kina, 'bagno', twierdzą jednak, że mieszki obczyzny (np. u R. Zmorto mylna pisownia zamiast barzina, skiego i w jego Wieży siedmiu ryce (z i rz nawet w czeskiem mieszają, rzy). Dawniejsze pisemnictwo bajką cóż dopiero u nas!), od bara (p.). gardziło, Potocki np. pisał o niej: Jeśli znaczenie pierwotne od czer »lepiej by bajkę, jaką mamki z swo wieni wzięte, co bardzo prawdo jej głowy (!!) dzieciom prawią podobne (por. błoto, bieławy), to tu 0 królu, pisał, i królowej«; *bają należy i bazyć się (p.). Nazwy ro poetowie, ale nie tak przecie, jako na ślinne, od miejsca gdzie rosną: ba sze starki dzieciom przy kolebkach gno, 'eriophorum' r. 1472 (i koli zwykły: był też to król z królową« cię, kołi go, kołi je zwane, od łusk 1 t. d Jedyna u nas wzmianka po kolących owocu), i bagno, bagnisko, dobnej bajki fantastycznej u Szczę 'ledum palustre' (to samo i porej, p. snego Herburta (co się ludowemi vorai), bahnn (z rusk.). wątkami chętnie parał) w pisemku baj, baika, baiać, baięda (do bezimiennem z r. 1607, Rozmowa gawędy; różnowiercy katolicką'agen 0 rokoszu ( I I , str. 124 wydania dę' i 'legendę' tak przedrzeźniali), Czubka): »własna ona o czerwonym bajda, bajdała, ba*dek, bajkopis, kapturku [niem. Rotkappchen, o wil bajeczny, bajdurzyć i badurzyć, juź ku i babce], bez końca i początku od 16. w. Prasłowo, od pnia ba-, bajka«.W 16. w. Rej, np. gromiąc 'mówić', p. baśń; cerk. bałij, 'lekarz' człowieka, puszczającego przestrogi (co zamawia chorobę, jak rus. wracz, 1 rady mimo uszu, stale się wy 'lekarz', od icrat', 'mówić, kłamać'), raża: »jakby mu o żelaznym wilku bałakać; u południowych Słowian bajał*, — ale takiej bajki nie było bajati wręcz 'czarować', a w cerk. nigdy; było tylko podanie histo obawati (zamiast obaiati, jak da ryczne o Gedyminie, że na łowach wał?', stawa ti, obok dajati, stajati) nocą zaskoczony, śnił o wilku że tylko 'czarować, zamawiać'; u Sło- laznym i na tern miejscu Wilno »za-
baja
12
— bałwan
B
rąbić* kazał. Inne bajki, np. o smoku balaustro, balaustrata, 'poręcze*, wawelskim i szewcu Skubie, wple (franc. balustradę, 'balustrada'), i nazwa jabłek granatowych (łac. ciono do dziejów najdowolniej. baja, bajóioka, 'spódnica', 'rodzaj balaustnim, z greek, balaustion), dla sukna , z niem. Baje; europejskie; podobieństwa słupka do granatu. u Czechów z p: paj, pa j/ca. bal bot, balbotać, bełkot, rodzime, bajura, bajoro, . 'bagno*, słowo dźwiękonaśladowcze; jest i balbotać, późne, może toż co banior, 'głębia'. bełbotać, bałękać. baldachim, z mylnem -m zamiast bąkać, 'wołać', od ba- (p. baj), 'mówić', z przyrostkiem -k (jak znak -n (u nas i zupełnie spolszczona na do znać), przestarzałe; już nowe wy zwa botaniczna baldaszkowy), 'opona danie polskiego Terencjusza zaba- z tkaniny złotogłowowej', nazwanej kałem(r. 1545) odmienia na zawo od Bagdadu, t. j . Baldakn, łac. (śre łałem. W 15. wieku ogóine: »z ba dniowieczne) batdakinus, włosk. balkiem a giełkiem przydać do sądu«, daccMno; we wszystkich językach o bąkaniu w sądzie, »przez ba- europejskich. klhvość*, krzykiem!; częste w Ezobaldrian, 'koźlik' lub 'kozłek'; r. pie. W IG. w. znane, chociaż mało 1472 ivaldrlan, z łac. valerinna, używane, potem ginie zupełnie. jak u Niemców; od nas na Ruś. U Czechów »bákati koho k niebalja, balijka, 'ceber do prania czemu«, 'namawiać'. bielizny*, z niem. bal je, z franc. bakaIje, 'łakocie',przez Ruś z tur.- baille, z łac. bacula od baca; od arab. bakkal, 'handlarz korzenny'. nas na Ruś. balwierz, z niem. Balbier, rozbakałarz, liczne urobienia; od pierwszego stopnia »akademickie podobnionego z Barbier romańsk. go*: bacca łaureaius, 'gronem ozdo języków: włosk. barbiere, franc. biony'; bacca, prasłowo (w nazwie barbier, od łac. barba; p. broda; Bakvhn), o 'gronie winnem' pier bar wierz r. 1500, zawsze tak u Reja. wotnie. ba Iza m, tak go wymawiamy, balbakembardy, 'bokobrody' (pozorne zamować, piszemy balsam (tak za spolszczenie), z niem. Backenbart wsze w 15. i 16. w.); z łac, balsa(w niezliczonych odmiankach na Li mum, z grec. bałsamon, a to ze Wschodu. twie; rus. bakentj). bałakać, bałamut, bałamucić,obok bakier, dziś tylko o nakryciu głowy »na bakier*; rus. pożyczka: tego z ą: bałamąt, balamuntvī 16.w. »na biekrien* (dziwacznie odmie (p. mącić), o 'gadule', 'trzpiocie' (baniona); od komendy flisowskiej ru łaguła z rusk. bałagnr, 'gaduła'? bakier, z niem. back kek ren, 'na- bałałajka, 'gitarka ruska', pożyczki zad, na lewo obracać'; bak i w ba- nasze, od tegoż pnia), urobione od kort (z niem. Bachbort), 'lewa burta' ba-, p. baj. bałta, bełta, z węg. balta, a to (w plecach sterownika). bal, bałik, balować, ballada, balet,z tur., w 17. w. 'toporek, obuszek'. bałuch, 'wrzawa', bałuszyć, 'ha od romańskich tańców i przy śpie wów nazwane; franc, bal, baliet, bal łasować', od bał- (bałakać) do ba-, p. baj; częste w 17. w. ladę, ogólno europejskie. bałwan, 'słup, bryła (soli)', łac. balasy, 'słupki', skrócone z włosk. 1
B
bały
— banda
bancus, przeniesione (późno) na 'nie ruchomych, ciężkich', 'głupich'; przed wiekami na 'słupy-boźyszcza', stąd bałwan, 'bożek, idolum', bałwo chwalca (skrócone z bałwanochwalca); tak samo w węgierskiem; prze niesione i na 'fale morskie', bałwany (a te dowolnie na bałchany prze kręcone, od gór bałkańskich, — jeśli nie raczej odwrotnie, z gór na fale?). Słowo zagadkowe, powszechne u Sło wian, u Serbów i Słowieńców: 'bo żek' i 'belka' U Czechów nigdy 'boż kiem' nie bywał, tylko 'kłodą'. Na Rusi w 18. w. franc. idołe przez bałwanczik oddają, zresztą bołwan, 'kloc, kłoda, głupiec'; w cerk. tylko 'kłoda'; stąd węg. bńłuany, 'bożek', 'słup jego'. Wyraz przybył ze Wscho du, ale jak i skąd? Jedni wywodzą go z starotursk. bałbał, 'słup zwy cięstwa nad zabitym wrogiem'; dru dzy z pers. pahławan, 'bohater', przez kirgiskie pałwan, bałwan, 'bohater', 'słup na cześć jego (bożek)', 'kloc, głupiec'. Z tegoż perskiego pahlawan ma pochodzić i turec. bałaban, 'wielki' i nazwa 'sokoła', znane u południow. Słowian (u Serbów: 'wielki', 'czapla') i na Rusi ('sokół', 'bałwan', 'wielki garnek'), a w dzie jach Lwowa jako imię osobowe* znaczne (j episkop Bałaban, prze ciwnik unji r. 1595; w 19. w. ku piec Bałaban)\ u nas z wszelką pewnością od Rusi, jak i bałabuchy, 'ciasta'; bałaburki, 'ziemniaki', co od bałabana, 'wielkiego', prze zwane. Pomijam urobienia: bałwański, bałwańsłwo (bałwochwałstioo), bałwofałca. bały, bałonie, bałuchy, 'ślepie', wybałuszyć (oczy), bałuch i o za jącu (dla wytrzeszczonych oczu). Możnaby, jak baki, odnosić do pnia ba-jzbhe-i bho-, 'świecić' (ind. bha-
13
łi, grec. faino), ale przeczy temu wiek i ograniczoność słowa. Nasuwa się inny wywód, od bałdy, 'gałki (zatyczki)', co wzięte z rus. bałda (z tatars.) 'narośl na drzewie, pałka', 'bałwan' (o człowieku - niezdarze); u Korczyńskiego r. 1698: »nikt nie przyprawił urżniętych bałdów* ('ga łek'), u niego o rusyzmy nietrudno; bały byłyby zgrubieniem bałd? Takie zetknięcie się słów narzeczowych z ruskiemi bywa, np. w pol skim Fortunacie z r. 1560 mowa 0 czapcc-bodatce, przenoszącej cudembłyskawicą posiadacza; bodacić się, 'przenosić się w ten sposób'; ależ bodziać, badziać się, 'włóczyć, tłuc się', powtarza się tylko w białorus. badziacca, co to samo znaczy; rusk. badiaga, badiazka, badiaznik o 'za bawce i zabawnikach' (do bodę?). Obok bałd są na Rusi i bołdy, a da lej bułdyr, 'pryszcz', bułdyga, 'pija czyna', bołdyr, o 'mieszańcach', a stąd 1 gwarowe polskie: bałdyga, bełdonek nawet, o 'niezgrabnym'. Więc baczyć, słowo dawne, od nowych bał( ucho w) oddzielić wypadnie i po zostawić na razie nieobjaśnionem. bałyk, bałuk, odwieczna turska nazwa 'ryby wędzonej' (juź Grek Tzetzes w 12. w. zapisał nazwę kar-bałuk dla 'Krymu', skąd szły te ryby do Carogrodu); dziś u nas tylko »na bałuku* albo »na bały ku chodzić«, 'na czworakach', o nie zgrabnym ruchu, co i u Turków tak się wyraża; rus. bałyk, 'stokfisz'. bambry, 'chłopi z pod Bamberga, szwabi', w Poznańskiem. ban Kroacji, nazwa turska, awar ska, od baiana, 'władcy hordy'; turskie baian, 'bogaty', stałe i jako imię własne. banda, 'rota, zgraja', 'orkiestra wojsk', 'poręcze (bilardowe)', z włosk.
14
bandoch — bank
banda, franc. bandę, a to wszystko z niem. Band. Tu i bandera, ban derola, z włosk. bandiera, banderuola. Natomiast bando, bandyta, banita, z włosk. bando, 'ogłosze nie, wywołanie z kraju' (»Bando na Arjany« W. Koehowskiego, » Bando na Gorzałkę*, 1716), bandito, z niem. Bann, bannen.— Ban daż, bandazysta, wprost z franc. bandage. bandoch, bandos, 'robotnik sezo nowy, na żniwa', od bandy, z czem w związku niem. binden, Bandę, lit. bendras, 'spólnik', ind. bandhu, 'spółka, ród', grec pentheros, 'teść', ind. badhnāti i bandkāti, awest bandaiti, 'wiąże'. bandolet, 'pas przez plecy'; na nim dragon karabinek zawieszał; stąd u nas nazwa samego 'kara binka', »wystrzelić z bandoletu* pospolite w 17. w.; por. włosk. franc. bandoliera, w znaczeniu 'pas'. bandura, bandurzysta, dziś tylko na Małej Rusi znane; do niej od nas w 17. w. przeszło; u nas jeszcze i w pierwotnej postaci: pandora, włosk. pandora, z łac. i grec. pandura (stąd i mandolina). baner, 'átrych', »na ganku albo banerze* u Seklucjana 1551 r.; z niem. Bóhne, Buhne (o 'rusztowaniu', 'sce nie'). bania, baniak, bańka, boMieczka w znaczeniu 'naczynia' i 'dyni, tykwy', (r. 1500: »korbasalbo bania*),a jest i trzecie: 'kopalnia' (węg. banya); czwarte na Rusi: 'łaźnia' Nic łatwiej szego, niż utożsamić ruską banię z romańskiemi kąpieli nazwami,franc bain, włosk. bagno (z łac. balnia, balineum i balneum, grec. balaneion), i powołać się nawet na jed norazowe dawne balnyj zamiast bannyj\ 'kąpielowy', i twierdzić, że od
B
łazienki przejście do naczynia łatwe. Na Zachodzie jednak bania jako 'łaźnia' zupełnie nieznane (u Cze chów banie, bańka, 'naczynie baniaste'/bańki na wodzie, mydlane','bańki u cyrulika', 'kopalnia'; naszej bani, 'dyni czy tykwy', nie mają). Ależ Słowianin 'łazienki' nie znał, miał tylko izdebkę, istopkę, gdzie się parzył, gdy mu wodę na gorące ka mienie lano (żadnegoż tam naczy nia pękatego nie było, chyba wodę konwiami donoszono). Bania zna czyło może pierwotnie 'dół, dołek', (por banior u Potockiego, 'moczar, głębina') i takby się i nazwa 'ko palni' sama tłumaczyła; do dołu w ziemi właził (stąd 'łaźnia') Sło wianin, zanim sobie istopkę przy rządził nad ziemią; od dołu na zwano wszelką pękatość, od dyni bańkę (wodną i t. d.) i kopułę. Związek między ruską banią a bain byłby w takim razie złudzeniem optycznem. Węg. pożyczone od Sło wian. banialuki,* 'bajdy', od królewny Banialuki, bohaterki pierwszej dru kowanej a oryginalnej bajki pol skiej Hier, Morsztyna; z niej się w czasach stanisławowskich na trząsano, bo postaci bajek i roman sów schodzą na typy, por. seladon, lotoelas. Jak Morsztyn wpadł na to imię (Banjaluka, w Bośni, czy od olejkarzy węgiersko - słowackich?), nie wiem. bank, z włosk. banco, 'stół wekslarski', a to z niem. Bank; bankarz, 'wekslarz', w całem 16. w., ale już r 1607 czytamy: ^bankierze z wło ska, wechslarze z niemiecka, zamieniacze pieniędzy *; włosk. banchiere; (niewypłacalnemu wywracano jego stół, włosk. bancarotta, stąd nasz bankrut, zbankrutować, bankruc-
B
banować — barć
15
two); bankowy, bankocetle lub bank »makarami kilku wycięli*, *makanoty. Bankiet, od 16. w., również rem kolejno weźmiecie*,około 1700 pożyczka włoska, banchetto, właści r.; jeszcze w odzie bizunowej Bowie 'ławeczka'; jest i u Francuzów homolca: »gdy go z kołka makarym wychłostał«; na Rusi siergiej: i u Niemców, b a n o w a ć i b a n t o w a ć , podgórskie ^przydatku dam sergiejem po pie z węg. pożyczki; banuwaty, 'gryźć czach*, około r. 1730); albo od się', r. 1693: »na nas nie racz miejsca wyrobu (nahajka, słynne pobanowaty* (węg. ban, 'żałuje'); Boćki, boćkowski);2lbo od wykrzyk »nie ciężko nam po chałupie ban ników, p. bizun, herap (harap). tować wszędzie*, r. 1620 ('rozbi barbarzyniec, słowo europejskie, jać', węg. bant, 'niepokoić'). z grec. barbaros, u nas z dawną bant, już w r. 1393 banty, 'za wymową łacińską jeszcze, u Rusi wiasy, obręcz', z niem. Band) por. z nowogrecką: war war; u Czechów tylko barbar, barbarsky; u nas do banda. bara, prasłowo, u nas tylko w na robiono barbarzyniec do barba zwach: rzeka Barycz (urobione jak rzyński, a w przymiotnik wkradło gorycz, słodycz), u innych Słowian się ~in »ludowe*, jak w murzyn, nazwa 'bagna': cerk., bułg., serb., Turczyn,albo jak babiński odbaby. słowień., słowac.: bara, barina, czes. barch, barchnieć, o 'zawrocie barina i bašìna (p. bagno), może głowy', 'kołowaciźnie', u ludzi i by w związku z borem (p.). dła; ch z k, por. czesk. zbrkly baraban, 'bęben', p. taraban; 'szalony'. barchan, już wr. \bQ0,barchanik, ruskie. baran, baranek, baraszkować (od: barchanowy; z łac. barcanus, a to baraszki, 'żarty', baranieć, baraszek, z arab. barrakan, barnakan, przez zdrobniałe do baran); jest i w po romańskie do niem. Barchent, czes. staci beran (u Czechów) i boran(?) na barchan; z niem. Bar chat i rus. barRusi; »wziąć na barana*; częste chat, 'aksamit'; inne postaci: baraw nazwach. Prasłowo nieznanego kan i barkan. początku; podobne, ale bez -an, po barć, prasłowo; u wszystkich Sło narzeczach starogreckich (barion, wian 'ul pszczół leśnych po sosnach barichoi, 'owce'), albańskich i pół- i innych drzewach'; bartnik, barto nocnowłoskich (bera, bar), i uznano dziej (to jest prawidłowe złożenie, je dlatego za prasłowo (tubylców tak samo: konował, śivinopas, ka przedsłowiańskich) alpejskie, aleź znodziei, od konia, świni, kaźni); właśnie u alpejskich Słowian go od bartodzieja i bartosz, bartek, co niema wcale, a i u bałkańskich ono już w 14. w. z Bartłomiejem po bardzo rzadkie; głównie ruskie i za mieszano, najniesłuszniej, skoro je chodnie; barani, baranina, baranieć. dyny Bartłomiej między apostołami Może w związku z prasłow. *borw, był królewiczem i bogaczem, a Bar serb., czes. braw, 'bydło (nierogate)', tek, Bartosz i pod względem inte* rusk. borów, 'wieprz'? ligencji najniżej stawali (por. przy barbara, 'bicz, lina'; »nahajską słowia odnośne); bartodziej (jak ko barbarą* bije Potocki. Baty prze łodziej) od barci, którą dział (p. zywają stale od imion (np. makar, dziać), nazwany, przenigdy od barty.
16
bardon — bark
O olbrzymiem znaczeniu bartnic twa w zielonych puszczach kielec kich i mazowieskich (nadnarwiańskich) świadczy jego bogate słow nictwo i prawa, zwyczaj owe, wyro bione między bartnikami, nawet do druku r. 1557 i 1618 podawane; p. chąźba, rączka, piesznia, czerchlić, kleczyć. Brak tego słowa na Południu; jest u całej Rusi (bort', bortnik) i na Zachodzie (czes. brt, brtnik, brtiti, 'dziać', załab. bart nik). Znaczy 'wydrążenie', łac. per-forare (co u nas w 16. w. jako przeborować przejęto, i przeberować\ tak na Ruś od nas poszło), niem. bohren, grec. faros, o 'brózdzie\ farad, 'orzę'; nawet litew. burna, 'usta', tu włączają (bułg. bûrna, 'usta'). bardo u tkaczy, 'przybijaczka'; prasłowo; takież u wszystkich Sło wian: rusk. biordo, bułg., serb.,słowień, czes. brdo, łuźyc. bardo, załab. biordo, 'opałka', pobiordie, 'przy bijaczka'. Może do barć; — róż nica (tu miękka, tam twarda półgłoska) nie wadzi, bo się powtarza często; znaczenie 'ostrza, końca'; niem. bort, 'krawędź (borta u sukni)', Bord okrętowy, 'burta', może i Bartę, 'siekiera' (p. barta), albo i da wne ang. bord, 'szczyt, deska, stół'. U innych Słowian znaczy brdo i 'pa górek'; u nas to już nieznane, chyba w nazwach miejscowych, Barda(?). bardon, 'lutnia, lira', czes. bardun z niem. pardun. bardzo, od 16. w. zamiast barzo, por. imię Barzy, co ocalało w przy słowiowym zwrocie: » wsadzać na barzego* albo >zsadzać z barzego (konia)« o 'hardym, upornym'; dz zamiast z, na Litwie (ruskiej) zd zamiast z, borzdo, (ród dawny Borzdobohatych). Dawna ortogra-
B
f ja siliła się nad rozróżnianiem tego r-z od zwykłego rz. Juź w psałte rzu i biblji znaczy to samo co dziś; 'wiele', 'nadto'; wyjątkowo ocalało w biblji pierwotne znaczenie, 'pręd ko' (cito), które zachowali wszyscy inni Słowianie (czes. brzo, brzky, 'prędko, prędki'; rus. borzoj, 'chart'; są i odmianki pierwotne z g: serbs., bułg. brgo, 'prędko'). Lit. burzgeti, 'trzepać', burzdēti, 'ruchać się', czę ściej z przestawką: bruzglti i bruzdēti, 'ruchać, śpieszyć się', bruszkum, 'prędko', burzdus i bruzdus, 'ruchliwy'; zd i w serbs.: brzdica obok brzica, o 'rwącym potoku'; zg i zd mogą się odmieniać; że u Słowian burg- postać pierwotna, tego dowodzi nazwa ptaka bargiel (PO-
bargieł (Stańko r. 1472 przy tacza jakieś łacin, bargula?), dziś 'kowalikiem' zwany, u Cygańskiego tylko bargieł, bargła: *i*kbartnik po drzewie mknie się, śpiewać nie umie«; więc odnoszę go do bûrg-, 'rychły'; przyrostek -uł (por. szczy gieł) nierzadki u nazw ptaszych. U wszystkich Słowian, przeważnie w dalszem urobieniu na -ez: rusk. biergliez, serb. brglijez (niby do łez-, 'łazić'), słowień. brglez, czesk. brhel, brhlik, brhiez: same gatunki bywają odmienne; nie brak i z: serb. brzelj, 'certha muraria'. bark, głównie w liczbie mnogiej; barczysty, 'pleczysty', obarczyć (»wziąć się za bary*, nowotwór sztuczny—jak tany do tańca); u nas dziś o 'ramionach', dawniej, np. u Po tockiego, o skrzydłach i lotkach ptaka, orła (»gdy barki wypierzy*, o starym orle); u Czechów brk wręcz 'lotka', u Serbów, Słowieńców brk, 'wąs', ale i wszelka ostra kończyna, 'szpic' (w cerk. brczich, 'loki'), Pra-
B
baika —
słowo, od pnia oznaczającego •ostrość'; por. brona, ber. barka, z włosk. (jak inne nazwy czółn, gondula, fusta, obie w 17. w. z włosk. gondola, fusta); romańska nazwa barki z łac. barca, z grec, a to z koptyjskiego bart. Tak samo bat, bacik, z włosk. batto (łac. battus, niem Boot); batki r. 1532. barkracht, barkmistrz, upro szczone w bachmistrz juź w 16. w.; z niem. Bergrecht, Bergmeister, 0 'dochodach' i 'dozorcy kopalni', u nas głównie wielickiej. barłóg, r. 1500 barlogo (albo świnie koryto, kob), rodzaju żeń skiego na Rusi: bierloga, mierłoga; prasłowo, u wszystkich Słowian to samo, głównie o barłogu niedźwie dzim (węg. medve barlaga, r. 1463, ad speluncam porloga, 1357, juź r. 1467 barlang, z tego dziś ballang), jak i o 'podściółce, mierz wie'. Urobione przyrostkiem -og od *barła, 'mierzwy'. Narzeczowe bardlić,'mierzwić'. W psałterzu: »w barłodzech*. barszcz, prasłowiańska nazwa dla 'heracleum', por. świni barszcz, barszczycą w 15. i 16. w. dla 'delphinium'; u nas od 18. w. nazwa 'zupy kwaśnej z buraków'(ale i 'żuru', barszcz biały), co zastąpiły pier wotny barszcz; od ostrych, kończatych liści, niem. Borste, Bitrste, 'szczeć, szczotka'; pień ten sam, co 1 w bark (p.); por. ind. bhrsztisz, 'szpic, kant'; prapostać naszego: burst-j; czes. brszt, rus. borszcz (nazwa zupy od nas!), słowień. brszcz: wszystko 'heracleum'. barwa, barwić, barwny, z czes, barwa z dawnego niem. prasłowa tance, dziś Farbę, cośmy na nowo przejęli w 16. w., zatrzymując, jako w nowej pożyczce, niem f bez Słownik etymologiczny.
baster
17
zmiany: farba, farbować (*farbo wane lisy*!), farbierz, farbiarnia; od nas na całą Ruś (gdzie / i przez chw zastępują, lit. kwarba). Fran cuzi od niem. Farbę szminkę prze zwali fard; u nas 'szminkę' w 15. i 16. w, barwicą ibarwiczkązwano; inne urobienia: barwiany, bar wisty, bartvnik; w 15, w. 'niezapominajki': barwica, nowa banva, barwik, »że wiosną łąki malują*; biblja »bartvy modrej* używa, gdzie Leopolita »o jedwabiu modrym* prawi; barwa, 'liberja' w 16.—18. w. barwinek, z łac. pervinca, co tę sarnę roślinę oznacza; do nas z Czech, barwinek (ich postać barwienek i u nas zapisana), od nas na Ruś całą. baryła, baryłfeczjka, od 15. w. ogólne; z włosk. barile, z łac. barillus. bas, basować, o głosie, jak wszel kie inne nazwy, alt i t. d., z łac; bassus, 'niski'; stąd basetla (czes. basetl, baska); basy, 'baty', 'pręgi' (»basy pod oczami*), p. bat basałyk, obelżywe basałyga,w 15. w. przejęte dla 'bicza z ołowianą kulą', r. 1500 basałyk albo pilatyk, tłumaczy łac caestus (słowa ba szłyki niema, są tylko basałykt). Rej wymienia je jako tatarskie. basarunek (i odmiennie), 'odszko dowanie (sądowe), głównie za ska leczenie', z niem. Besserung, niby 'ulepszenie', po polsku 'nawiązka'. basia r. 1697, dziś bazia, 'owiecz ka', i bazia, 'kotka', p. bagniędz; zdrobniałe do bagnie albo baranek; baś, baś, je wołają. basta, 'dosyć', zabastować (w kar tach); z włosk. bastal bastare, 'star czyć'; europejskie. baster, bastrzę, 'bękart'; bastert i bastard, o 'winie pośledniejszem'; 2
18
bastramy — bażyć się
B
wszystko od 15. w.; od nas na Ruś, (częste u Reja), »zabawiać się do gdzie j przybrało: bajstruh; z łac. mem* , 'oddawać się gospodarstwu basłardus, franc. ba tard (o spło domowemu', zabatvca, o 'psie, co dzonym na byle czem, — bast, 'pod ślad stracił'. Od zajęcia, zatrudnie nia, przeszkody, przeszło na zajmu kład siodła?). P. bękart bastramy, 'mięso suszone', w 17. jące, wesołe spędzanie czasu: za w.; z tur. basterwa, pasterma, co bawa, zabawny (aż do 'śmieszny'), i samo bawić sir, nabrały tego od to samo znaczy. baszłyk, 'kapuza na głowę', od cienia wesołości, słowu pierwotnie tur. basz, 'głowa' (częste na Rusi, zupełnie obcego. Podobnie rus. i czes. baszka); skrócone na Rusi w szłyk, zabawa (polonizmy) Urobienia: baczęste u pisarzy 16. i 17. w., gdy widło.bawidełko; ba wialnia (od ba wialny pokój, wedle gotowalnia, mówią o Rusi. baszta, od 15. w., z niem. Ba- pralnia), w 19. w. Brak w litew.; siei, z łac. bastia, czesk. baszta; ind bhāwajāii, 'wywodzi, ożywia'. powtarza się w basijonach i bàbawćł,już w biblji; druga część wy styłi (paryskiej); rus. basznia. wołana od, czy upodobniona do wołu; baśń, 'bajka'; prasłowo, urobione pierwsza u innych Słowian odmienna: przyrostkiem -śA (por. pieśń) od na Południu by- (biwoł, i u Cze ba-, p. bajać; czes. basen z my lnem chów), na Rusi buj-, u nas ba-; wszystko, zdaje się, odmianki łac. e, rusk. baśń. bat, z przyrostkiem -o//: batog, bubałns (grec. bitbałos wykluczone, batożyć; oba prasłowiańskie, po bo bjłoby*'wywołem); niem. Bilffeł, wtarzają się wszędzie, ale batog włosk. bufało, franc. buffle, dla zwie tylko na Wschodzie (u Rusi) i Za rza, dopiero po Chr. do Europy chodzie, gdy bat i Serbom i Sło- (przez Awarów?) wprowadzonego. wieńcom dobrze znany, bata}i, 'bić', bazgrać, bazgracz, słowo nowe, batuta. może pokrewne z rusk. bagor, bab a w e ł n a , bawełnica, 'tkanka'; gra, 'hak'; zg obok g nieraz bywa. czesk. ba wina, z niem. Baumwołłe, Bazyli (imię) a u Rusi wedle wymo z tłumaczeniem Wolle przez wełna, wy nowogrec. Wasil, więc roślina ba a zachowaniem ba- z bau-; od 15. zylika w 16. wieku i wasiłkami na wieku. zwana. bażant, od 15. w., słowo euro bawić od *bawa, zabawa, a to od być (jak sława od slyć); 'bywać, pejskie, do nas przez Czechów (ba przebywać', w złożeniach ma zna żant, z niem. Fasant), a od nas na czenie przechodnie: »nabawić kogo Ruś (gdzie i nowa pożyczka fazan czego« (por. nabyć co); ^pozbawić z nowego niem. Fasan); wszystko kogo czego* (porównaj: zbyć się z łac grec. fasianos, od kraju ro czego); wybawić, wybyć; zbaioić, dzinnego ptaka (rzeka Phasis w Kol zbawienny (zamiast zbaicny, do chidzie na Kaukazie). bażyć się, »zabazylo ma się*, 'za zbawienie), zbawiciel, zbawca; zabaicić, 'bywać'; zabaiviac się czem, chciało'; przestarzałe, w 17. wieku 'zabywać się czem', 'zajmywać, tru jeszcze znane; u innych Słowian dzić się czem'; zabawny, 'zajęty'; żywotne, szczególniej na Rusi: * ba »żywot zabawiony*, 'zatrudniony' zy t'sia mnie«, 'chciałbym', ukraiń-
B
bąbel — bednia
skie baka, 'żądza', zabahaty, 'za pragnąć', zabahy, 'zachcenia', czes. baziti, 'pragnąć', zabahnou ti. Domnie many pień bag-, co i w bagno, więc właściwie 'czerwienić się od żądzy ; por. rus. zardief, 'zaczerwienić się'. b$bel, prasłowo dla 'kropli' i 'nabrzmienia wszelkiego'; oboczne buba, bubli, w języku dziecięcym; serb. bubulica, czes. boubel, bublenka, 'galasówka'; litew. bumbulas, 'bąbel na wodzie', bumburas, 'pączek', bumbolas, 'węzeł'; porówn. bęben. bgk, bączek, bąkać i bąknąć (pod nosem), beczeć, prasłowo dla 'brzęku' i 'głuchego głosu,' oboczne z u; p, pszczoła; liczne bukati innych Sło wian, co i buk- i bąk- (bęk-) pra widłowo oddaje; załabskie bące, 'wyje', bąkar, 'bąk' (ptak wodny); bączywle, 'ziele', bąk, 'owad' i 'wartałka', od beczenia; »bąki zbijać«, 0 'próżniaku' (od IG. w.), »bąka strzelić«, 'palnąć głupstwo, myłkę (»byka zrobić*)'; czes. bukacz, 'bąk' (ptak i wartałka), bukati, o 'gło sie bąka i sowy', bukat, 'ryk'; rus. buczeń, 'bąk' (ptak i owad), bukaszka^ 'chrząszcz', buczał', 'brzę czeć'; serb. bukawac, 'bąk (ptak)', buka, 'ryk', bukati, 'ryczeć', buczati, (o morzu). Podobne słowa wszędzie: ind. bukkati, 'szczeka', bukkdra, 'ryk (lwi)', grec. byktes, 'wyjąc', łac bucca, 'wydęte lice' (czes. bukacz to samo), niem. pfauchen(?), litew. bukcztis, 'jąkała'(?) ii.Bąk r. 1500 1 'sowę, puhacza' tłumaczy; tak i w 15. w., ale u Cygańskiego 1584 r. »Kantor niezły bąk, w trzci nie gdy bąka*, jak i dziś. bean, 'fryc', cham', z gwary ża kowskiej, łac. beanus z franc. béjaune, 'żółtodziób', — tak samo jak i bedeł z łac. bedełłus, 'woźny', niem. 1
19
Pedeli, ale bedełłus wj szło z niem. Biittcł, u nas butel w 16. w. bebechy, 'wnętrzności', 'graty'; por. bebis (p. baba)? bebłać, bebrać, p. babrać. bechtać, na-, podbechtywać, je dyny u nas ślad bardzo ogólnego na Południu słowiańskiem buck (na Rusi tylko w cerkiewnym ję zyku: biechma i bochma, 'wcale, cał kiem'), serb. bach (ubach, 'wcale', szczególniej przy przeczeniu, udriti u bach 'przeczyć', zabasziti, to samo, jak bułg. chwasztam buch). U Ser bów ten sam pień w znaczeniu wsze lakiego 'tętentu, tupania': bachat, 'kłus', bachnuii, 'wpaść', bachatost, 'pycha'. Z inną wokalizacją p. buck. bechter, becktyr za Reja, 'pan cerz' w 16. w., rychło ginie; ze Wschodu; porównano dawne serb. bachtercc, 'kolczuga'. beczka, beczułka, u Czechów jesz cze pierwotne beczwa, rus bo czka, boczonok, boczar, 'bednarz', cerk. buczę w; pożyczka, jak największa część nazw odnośnych, źródło jednak niepewne: niem. Butte, Bottich (stare botahha), łac. butica, włosk. botłe* bedewia, badawia, w 16. w. 'koń arabski', od nazwy Beduinùw, od bedu, 'pustynia', tur. bedem at. bedła, 2. przyp. liczby mnog. bedl zamiast *bdeł; bcdłka zamiast *bdełka; bdły jeszcze po narzeczach, bdła u Stanka 1472 r.; bdły w 16. w. obok bedły; znane tylko na Zacho dzie (u Czechów bedla, łuż. bodło), ale jest i na Litwie {budę w 16. w , dziś na Wschodzie, ogólniejsze zdro bniałe budele, 'grzyb'); bedła po śledniejszy rodzaj, dlatego -dzię kują z bedł*, t. j . z lichego daru (mają doma rydze). bednia, 'kubeł', ogólne tylko w be dnarzu; pożyczka, jak i putnią (to 2* J
20
begiel — Benedykt
B
nowa), z niem. dawnego budin, pu- Balken, — ale bal, 'dyl', z dolnoniem. tin, dzisiaj Biłtte, Buten (a te z łac. bal (w górnej niemczyźnie tylko butina), 'kufa, kubeł'; serb. badań, Bohle). słowień. bedenj, czes. bedna, 'skrzy beluarda, 'baszta', z włosk. bania', rus bodńa, a bodnar przesta loardo, franc boulevard (z czego wili w bondar, stąd słynna w pieśni nasze bulwary), a wszystko z niem. ludowej bondariwna. Bollwerk ('zastawa z tarcic', Bohłe); begiel, 'precel'; r. 1500 tłuma w 16. i 17. w. częste. czą niem. Krapfen, łac. artocopzis: bełch, bełk (por. barek, bark »pączek albo nagnieciony chleb albo wyżej), bełkot, bełkotać; jest i bełornaf (t. j . niem. Hornaffe, średnio gotać, i bhigotać lub bułgotać, bułwieczna nazwa 'rogalka') albo be- kotać (to wszystko jedno); czeskie gieU\ u Stanka 1472 r. *artocoptis, błkati, błkotati, o 'głosie, płomie gniecieniec, nagnieciony chleb *,a tor- niu, szumie wody, wirze'. Dźwięko telle (nasze torty) »rogłiczek (czes. naśladowcze; podobne niem. bułken, rokłicz), władyki (ubogiej włoang. betek, o 'wytrysku'. dyki kraple, dla fricella), ornaf*, bełt, 'grot, pocisk, strzała', od &pirgus (ciasto) »czorman* (ta sama bełtania w znaczeniu 'bicia, kłóce nazwa jest przydomkiem szlachec kim w 16. w., z niem., jak Rej i t. p.); nia', rus. bołt (rybacy nim ryby pło begiel i w r. 1532; z niem. Bógel szą), bołtień, 'kielnia', bołtaf, 'ma chać nogami, językiem (pleść)'; bełod Bogen, 'łuk'. taniem mącimy wodę, więc bełty bejcować, dawać bejcę, z niem. 'męty', bełtanina; prasłowo (u nas, beizen. Rusi; u Słowieńeów bołt, 'wir, na bek, beczeć, beknąć, beksa (wedle imion osobowych, jak Jaksa, por. bezdeń'), dźwiękonaśladowcze; po płaksa), bekowisko (jelenie podczas dobne w innych językach: niem. rui); prasłowo, dźwiękonaśladowcze; bułdern, dziś połtern, norwes. bału wszystkich Słowian o beku owiec, dra, 'hałasować', litew. biłdeti, biłbekati; be- tak samo o owcach i w łac, dinti, 'stukać, dudnieć'. Bełz, Bełżyce, Bełza, narzeczowe greek., niem. (nordyjskie bekra, 'be bełzy (bełzy) się, 'bieli się'; pra czeć', bekri, baran). bekas, z franc; Ruś go od Niem słowo, tylko w polsk. zachowane (jak ców przezywa waldsznep; patrz np. uścieć, uścić się); może toż co łac fidgeo i nasze błyszczę. słomka. bela, 'paka towaru (papieru)', Benedykt (imię)spolszczał na, Bień, »pijany jak bela*, 'nieruchomy'; Bieńko (nazwa Bieńkowski); pomi u innych Słowian bala; z niem. Bał- jam Benedyktynów i inne złożenia len; »opić się jak bela*, Potocki; z bene- (benefis), ale jest i roślina »pijakowi dajemy nazwisko bela*, benedicta, u nas już w 15. w. jako benedykt i benedykta biała zapi Wadowski r. 1699. belfer, 'bakałarz', belferka, bełfe- sana, a i budzicht nic innego: bn, rować, z żargonowego Behelfer, stałe skrócenie z bene, odczytał ktoś mylnie bu-; zwą ją i kukli 'pomocnik' belka, dawniej balka, belk balk kiem (nie kubłikieml) i wasiłkiem. (albo bierzwno), belkować; z niem. Pieśń o Bieniu uchodziła w 17 w. 9
B
ber
—
Beskid
21
za arcynieskromną, jak słynne niem, wobec której nasza barta najmniej Bohnenłied; czy to to samo? 0 tysiąc lat młodsza, bo nasze » broda ber (bru), 'rodzaj prosa'; nazwa u siekiery* rodzime). Odpowiednika prasłowiańska, obca litewszczyźnie, do cerk. brady nie mamy. jak i inne imiona prosa; brzyk, berkut, 'orzeł', w 17. w.; z tatar. brzyca, roślina podobna, ale brzifc, birkut przez Ruś. nie brzyca, u Cygańskiego (r. 1584) berlacze, 'papucie', z niem. Bd'rzęsa brzozowa'; zdrobniałe to; tak renlatschen (Latsche, papucie, niby: samo u wszystkich Słowian: rus. niedźwiedzie, wielkie). bor, serb., słowień. bar (węg. borberlinka, 'szkuta, wicina'; Berlin kółes, 'proso', złożone, obie części sam, od nazwy osobowej Berła(?), to samo znaczą), czes. ber, łużyc. pojawia się nieraz na Zachodzie bor. Nazwy od ościstości; co do pnia 1 Wschodzie słowiańskim. p. barć, barki(?) berło i feruła, jedno słowo (jak: berbeć,'dzieciak, bęben', por. serb., szłora i hełm, barwa i farba, kło cze&.brbłati, 'gawędzić', 'ją buk i kołpak), dwukrotnie: w 10. albo U , i w 15. w. (wtedy ze kać', bcblati i bebtati (to samo). berbenica (sera, bryndzy), z węg. szkoły) przejęte; 'laska kulawego berbcnce, 'faska', przez mało ruskie i drążek sokoli', u nas do 'sceptrum berdebllSZka, śmieszna nazwa monarszego' wkońcu ograniczona; 'rusznicy' w 17. w., berde, p. fiute, berło wzięliśmy przez czes. berła z feruła, a raczej z pochodzącego buszka, niby puszka (Buchse). Berdyczów, rus., ale »pisz na Ber stąd niem. ferała, którą » pacy* bito dyczów*, t. j . 'na przepadłe', może (łac. feruła, 'rózga'; później 'laska nie z pantoflowej poczty berdy- pasterska'); ferułę sami żacy ze czowskiej (co była pewniejsza, zwła szkoły płacząc odnosili. Bernard (imię), stąd bernardyn, szcza dla posyłek pieniężnych, niż ruska państwowa), lecz z Berde- barnardyn u Reja, i bernadyn lub cliowa (nazwę tę wymienionoby póź barnadyn, rozpodobniony; zgru niej na nierównie lepiej znaną), t. j-. białe: bernach; spolszczony Biernat i Bernad, bernacki 'pustoci': »(rozum wyganiają na (Biernacki) miętności) gdzie do Berdechowa*; (jakby węgierskie co do głosowni); »na pustej roli, którą Berdechowem »prosty Biernat*, przysłowie. zowie, skąd i dziś modę wzięli utrabertram, z pirethrum, przez niem. cyusowie*, Potocki. i czes.; w 15. i 17. w.: bartram, berdysz, bardysz, 'halabarda'; od bełtram, biertram, pełtram, piełnas na Ruś; z łac. barducium; stąd i tram, piwotrank i piretr(um); obok bardyzan(a), przez dolnoniem. barde- tej łac.-niem. nazwy (Bełtram), zaan. górno-niem. Partlsane, co z rom. z arab. tharkhun w 16. w. tarhun, przejęte; barducium samo od barda, torhon, ludowe torun ziełe; dziś barta, z niem. (a z tego i nasza tylko estragon z franc, a to z łac. barta, 'siekiera'; niem. zaś, od brody dracunculus, niem. Bragun (Arteprzezwane, do pierwotnej Słowiań misia dracunculus) Pirethrum szczyzny dotarło, cerk. brady, bał z grec. pyrethron. kańskie i słowień. bradîva; to praBeskid, ruskie, zamiast pol. Biepoźyczka z niem. barda, 'siekiera', szczadu, wystawiam jako godło, bo
22
bestja
— bez
B
dziś (u geografów obcych) zamiast goda bzowa, zapisana już w słow Bieszczadu i Krępaku panuje. Be niczku botanicznym z początku skid i Bieszczad jedno słowo, zbio 14. w. Prasłowo; na Rusi i z u, rowe na -d (samogłoska przed tern buz, buzina, serb. baz i zowa z bzo d obojętna, u nas e, u Rusi y); może wa, słowień., czes. bez, bzina; brak od nazwy Besóto, ludu (na Bałka- na Litwie. nie nierównie lepiej znanego, aż do bez, przyimek, złożony z be (lit., 6. w. po Chr.), który Ptolemeusz prus. be: »be to*, 'bez, oprócz tego'; nad Karpatami i źródłami Wisły be-nosis, 'bez-nosy') i -z; częsty to osadził. Najczęściej przytacza tę w przyimkach »dodatek*; pierwotne nazwę Potocki, podgórzanin: ogorzej miękkie e zastąpione tu wyjątkowo żyli niż na Krępaku albo na Bie- przez twarde e; zamiast oczekiwa szczedzie*, »gorzej od bieszczednich nego *biez, istnieje tylko bez. Dziś zbójców «, »zbójcy na Bieszczadzie*; i juź od połowy 16. w. bez wyłącz »wieś Beskidnej niedaleka dziczy«; nie w piśmie; w 14. i 15. w. gro ^bieszczad łez« o 'padole ziemskim*. ziła mu zagłada; miejsce jego za Więc od Biesów bieski, zbiorowe jęło wtedy przez (w narzeczach: bieszczadz, jak rus. płoszczad od *j>obiegl przez czapki bez las«; wy płoskij, jeśli arcyplotkarz Ptole mieniały się niby oba przyimki, por. meusz nie pobróździł. >na bez rok«, 'przez rok', chociaż bestja, bestyjka, bestjaīny, be- język pisemny takiego bez, 'przez', stwieć i bestwić, besztać, besztanina, nigdy nie przyjął); w przelicznych za u ludu i bezkurja i beskurcja, bytkach 14. i 15. w. ani razu bez wszystko z łac. bestia, 'zwierz', ale nie znajdziesz (w rotach sądowych besztać wprost z węg besta, bo za w r. 1387 »przezjego wolej«; 1388 Batorego mawiali: »nie mów kró »przez prawa«, i tak zawsze); je lowi beszte, bo cię zetną jeszcze«; szcze w 16. w przeważają przezstąd i besztefranty, beśtefranty: dzięki, 'gwałtem'; przezpieczfiy, 'bez r. 1698 »grał skoczne kuranty i co pieczny'. Bez jednak nie ustąpiło mógł na besztefranty* (złoź. z fran nigdy zupełnie, znajdziesz je za wsze w nazwach osób i miejscowo tem, p). bet, przeważnie tylko 1. mnoga: ści (Bezprzem, Bezdziady, obok bety, u Potockiego: »spisz w betach Przezdziecki) i w luźnych słowach, np. w psałterzu florjańskim albo jako buba«; z niem. Bett w biblji, co zawsze przez używają,, betlejki, 'jasełka', od Betlehem, jest i bez mała; bezwinny i bezludowe. bez, bzu, po narzeczach i bezd, wiństwo; bezednowie, 'otchłań'; pobest (z czego litew. bezdus), u innych bezczynić, 'pokalać, zgwałcić' (por. Słowian i bezy; nasz bez czarny (sam- rus. bezczinije, 'nierząd'; pisarz psał bucus, 'Hollunder'), i bez bialu (ogro terza puławskiego nieznane mu słowo dowy, turecki: syringa, 'FIieder'), mylnie oddał: pobiezczynić) i i ; dwa zupełnie odmienne krzewy. Dla podobnie w pieśniach nabożnych silnego zapachu możnaby o Védzie bez obok przez (a jest i »bcz trzy (p. bzdy) jako źródle nazwy my godziny, t. j . 'przez'). Zdaje się, że śleć; wadzi brak brzmienia pier właśnie praktyka kościelna to bez wotnego z p-(?). Atropassa, t. j . ja wbrew ogólnemu przez podtrzy3
B
bezmian — bękart
23
mała i do zwycięstwa przewiodła. Potocki; Falimirz (r. 1535) zowie Czesi mają tylko bez; ale na Po go bezaar albo sirotka, 'pory', p. śro łudniu obok bez jest brez; bez, da; do leków wprowadzili Arabo przez, czrzez mieszają się widocz wie wydzieliny gładkie, okrągławe, nie; czrzez, rus czerez, 'przez', na o smaku ostrym, wonne w paleniu, Zachodzie zaginęło; wspólne wszyst co się tworzą w kiszkach kozła kim -ez wywołało to zamieszanie; azjatyckiego, arabs. būfdij zahr; nadto czrez i prez znaczeniowo europejskie, franc. bezoard. stały blisko obok siebie. — Pomijam bęben, prasłowo, urobione od setki złożeń z bez, względnie przez; bęb- jak tęten od teł-, niby skró do rzadszych należy bezlisz, przez- cone zdwojenie: bomb-, powtarza się lisz i przellsz (całkiem czesk.) w bi u wszystkich Słowian: rus. bubien, blji, co Leopolita przez barzo za- bubienczyki, serb. bubań, bubnjati, stąpił; przezdziatkini, 'bezdzietna' 'bębnić', łużyc bubon. Oboczne huba (i w psałterzu); bezednowie, 'prze (p.). Litew. bambełi i bambti, 'mru paść' (bezdenny, bezdnial itp); bez czeć', bambale, 'chrząszcz' (serb. ład. U Łotwy bez (czy nie od Rusi?); buba, 'owad'), bimbiu, 'brzęczę', bimłączą je z ind. bahlsz, 'zewnątrz', ale bałas, 'ślepień, bąk', greek, bombeo, bombos, o 'głuchym odgłosie, grzmo litew. be temu przeczy. bezmian, przezmian (jakby bez- cie', bombyU, rodza] pszczół', nordyjbyło naszym przyimkiemO, nazwa skie bumba, bomme, 'bęben' Nasze 'wagi ruskiej' i 'ciężaru pewnego'; bęben, bębennica, bębniarz i t. d , rusk. bezmien (od 14. w. znane). bębenek (mylnie, zamiast bębnek), Pozornie bez- (z)miany, w istocie dowodzą twardej półgłoski, bąban, może pożyczka z turskich języków ruskie miękkiej: częsta różnica. Bę (toezne, 'waga', wezmin, 'ciężki', ben pogardliwie i o 'dzieciaku', por. z arab. tocizna, 'waga', wazn, 'cię słowień. bobljati, 'bąkać'. żar', albo nawet tur. watman, na będę, tworzy czas przyszły do: zwa pewnego ciężaru?). Od Rusi jestem, więc bęa\(cy, 'przyszły' w ka przejęła nazwę Skandynawia i Niem zaniach świętokrzyskich, biblji; »bę cy: szwedz besman, besmar, duńs. dący potomkowie « stale w biblji; ale bismer, niem. Besemer, Besmer. Inna będąc zajęło już oddawna miejsce ruska nazwa wagi, co do nas prze imiesłowu teraźniejszego, dawnego szła, to b(i)erkowiec, 'dziesięć pu sąc (np. »sąc dziecięciem*, »karan dów', z rus. bierkowiec, a to z szwedz. sąc* biblja, jak czes. jsouc; ale bierko rettr, nazwa '10 pudów', we to nie czechizm). Jak od ja-ć, ja-dę, dle »prawa miejskiego*, właściwie od i-c, i-dę, tak od by-ć, *by-dę; prawa słynnego w 10. i 12. w. miasta miejsce tegoż zajęło bę-dę (z tą handlowego Birka (t j . Brzozowa) samą wymianą y: ą, ę, jak w łyko: na wyspie szwedzkiego jeziora Mâ- łączę); prasłowiańskie, wszędzie tak lar, Biorkó; tak nazywano tę wagę samo: rus. budu i t. d. bękart, bęś, bastard, baster, baokrętową, Schiffpfund. bezoar, »Bezoarem zowiemy łzy strzak, obce nazwy 'dzieci nieślub jelenia, skoro połknąwszy węża, plą nych'. Domowe były: wyleganiec cze, wlazszy gdzie w jezioro «, »Jako (ogólne w 15. w.) i pohrzywnik bezoar ciału ludzkiemu pomaga*, (do dziś narzeczowe; nie dlatego, k
biada — biały
24
B
że »w pokrzywach spłodzony«, co wtóre utraciliśmy już oddawna pra byłoby gustem osobliwszym, lecz słowiańską pobiadę, 'zwycięstwo', dla przesądu, że kobieta po akcie (Pobiedziska, miejsce gdzie je od mokrząca na pokrzywy płodu po niesiono), cerk. pobéda, pobéditi, zbędzie). Bękart z niem.; ę stałym 'zwyciężyć', ubedili, 'przekonać' (tak trybem (por. wędrować z wandern) samo rus. priedubiezdienije, 'uprze z ati a więc z Bankhart, Bankart, dzenie', ubiezdat\ 'przekonywać'); od Bank, 'ławki' (w przeciwieństwie porów, biedzić, 'pasować się', bie do łoża małżeńskiego), wedle imion dzenie, Kwiatkowski w r. 1564. na -kart, -art; u Czechów przeważ U Czechów, tak jak u nas, bida, nie z p-, pankhart i panchart. Ba- 'bieda', bieda, 'biada'; u Bułgarów stard również na Niemce przywę i Serbów bèda i o 'obmowie, podrowało, ale wyszło z «îalszego Za twarzy'; wszędzie jest i biedny, po chodu (od Celtów?) Nazwę prze wtarza się i nasz biedak, biedactwo noszono i na rzeczy mniej pewnej (małorus. bidołasznyj). Brak w lit.; dobroci, napoje, sukna; czy i bą7c jest w niem., gockie baidjan, 'zmu o 'nieślubnem dziecku' od bękarta szać' (czy i grec peitho, 'namawiam', poszło? Potocki odmienia bęś, basie por. czes. nabizełi, 'podbudzić'; łac. (w 1. mnogiej) i szydzi z »bękarc- fido, 'ufam', fides, 'wiara'?). Narzekiego szczęścia kostyry i gracza«; czowe biadfkjować się, »pójść w Ma do bąka od bęksu już niedaleko. dy* (o zapasach), zachowało rów Co innego bęcnąć, 'uderzyć, upaść', nież pobiadę, 'zwycięstwo'. dźwiękonaśladowcze; bęcfał, bęcwał biały, bielszy, biel, biełizna, bieo 'bałwanie*, 'niezgrabnym', może od łić, obiełić i inne złożenia, biełmo, ludowego bucefata (z Aleksandrei- białogłowa i skrócone białka (ale dy) poszło; por. świdry gał; beczeć, tylko u ludu; sama nazwa, nasza p. bąk wyłącznie, Czechom obca; w pisembiada, dziś tylko w okrzyku, stąd nictwie białka nazwa 'chleba bia biadać, biadanie; rzeczownik sam łego, bułki', w biblji spieczoną dziś bieda; biedny, biedzić się, bie białkę*, 'Żemłę', u Reja: ^białki dota. Więc utraciliśmy rzeczownik ukęsując« o chłopie); białko i bia biadę, stały w biblji, np »rani cię łek; częste w nazwach roślin i ptac pan biada* ('ubóstwem', Leopolita), twa, np. białycz (jakgorycz) r. 1472, »będziesz cirpieć biadę* spotwarz', białacz, też podbiał albo białmech Leop), » rozmnożę twoje bladę« (1472 r ) , lub białpuch; białozor, ("biedy twoje\Leop); »z niedostat 'sokół islandzki', do nas tylko kup ków albo z biady*, psałterz, tamże nem sprowadzany, nazwany od biebiednik, 'ubogi'. Ogólne w 17. w. łenia się starszych ptaków, naj biadaszek i biedaszek, 'nędzarz', większy i najdroższy; białorzyi(ka); »barwa ('liberja') biadaszkowa na przymiotniki dalsze: białasy (po grzbiecie^, »ach! biadaszku ^ ('nie spolite w 16. w\), białawy, Biełastety'), »biadaszkuz, żem tam nie wy, 'łąki błotne'; ciekawe ludowe: był«; »o biedaszku śpiewać« zna biełednia, biełedniowy (z pierwot czy wprost 'biedę klepać', r 1666 nej odmiany rzeczownikowej: bełe »wiem, że w Polszczę niejeden dnie,'w białym dniu'); biełidło; »poo biedaszku śpiewał piosnkę*. Po- biełać garnki«; »białym chlebem* 9
1
B
biba — biel
25
bawił się kobieciarz w 17. w. Pra duchu', 'krzepić się', w cerk. 'chętny', słowo; tak samo u wszystkich Sło w serb. 'żwawy (o koniu)', litew. wian, np. bełmo, bel w drzewie; budrus (Budrys Mickiewicza), 'czuj litew. bałti, 'bieleć', bala, 'bielawa ny, świeży', od pnia bud-; p. bu (błoto)', bałaś, 'biały', bałinti, 'bie dzić. Wymiana twardej i miękkiej lić', ind bhiila-, 'blask', 'czoło', jak półgłoski nic rzadkiego. prus. bało; grec. falos, 'biały', goc. bieg, biec, biegnę; dawniej (psał bala, o 'białym koniu'; pień pier terz, biblja) bieżeć, bieżę (»biezą wotny ind. bha-ti, 'świeci', grec. obłocy«); częstotliwe biegać; liczne pefē, efavīt, 'objawił się'; odmienne złożenia z po-, za- wy-, prze-, przy-; od bhā-, 'mówić', p. baj. — P. bioto; zbiegły, przebiegły; zabiegać,zabiegi, zabiegli wy; biegun; biegunka. Pra biel (liba, bibosz, bibuła ('wsiąkająca, słowo ; taksamo u Słowian wszystkich; wpijająca kleks atramentu'), z łac. na Rusi jeszcze 1. osoba biegu, bihu. Li tew. begu, begti, 'biec', grec febomai, bibo, 'piję': p. pić. bić, bitwa, bitny, bicz, biczować 'biegnę', fobos, 'strach', 'ucieczka'. (stąd wzięli Niemcy Peitsche, od 15. w.; Z biegłym por. niem. gełdufig (od urobienia na -cz nierzadkie, u nas Lauf, 'bieg'); pomijam bieguny osi szczególniej na -acz częste), bitka, ziemskiej, podbiegunotoy; są i biebijak (do ubijania); nabić i często- gusy (i nazwa ptaka); obieżyświat tliwe nabijać, i wiele innych zło i bieży świat w 15. i 16. w., 'pężeń z przyimkami. Z wokalizacją o: pownik'. bój, 'walka' (p.). Prasłowo, u wszyst biel, p. biały; w biblji biel za kich Słowian: rus. bju, bit', staro- miast 'białej mąki', 'żyta','zboża'; bieczes. bju (dziś biji, jak u nas); bi- las obok białasa; bielka, 'wiewiórka', dlo, 'klepadło'. Litwie brak słowa. chyba ruska biełka (czem bardziej Tu należy niem Beil z dawnego *bi- ila północ, tem »bielsze« wiewiórki). hal, odpowiadającego owemu bidło; Natomiast Melon, bieluń nic z bia dalsze odpowiedniki pomijamy (grec łym nie ma spólnego; postać pier fi-tros, 'kloc'). Urobienia: biczować, wotna była *blon, blen u Stańki biczownik; ubity, w cerk. ubjen; r. 1472, i to podprowadzono myl *bity gościniec*, *bita droga albo nie pod biel — (podobnie Ruś pisze wielka droga« r. 1500, por. franc. le dziś bielena, z è, ależ małorus. bełend), i tak powstały postacie najche min battu. bida, bieda, 'dwukółka', z łac. biga mylniejsze bieleń, bieleń, Melon, bieluj, bieluń, 'roślina jadowita', więc 0 tern samem znaczeniu. biedrzeniec, 'pimpinella', w 15. i szalejem ją zwano. Prasłowo: czes. 1 16. w. częściej wiedrzeniec, ale błen (Stankowe), bułg. błenika, blèn, biedrznik, biedronka i inaczej, za- 'fantazja', blênuwam, 'fantazjuję', zulka; biedroń w Krakowskiem u Serbów z inną wokalizacją (bln), 'nygus'; wszystko może od *biedry bun i bunika fkao da se Mina na(w nazwach miejscowych, Biderici zobao, = rusk. kakby bieleny objeł w 10. w. w Marchji), co na Zacho sia); nieznane na Litwie, ale jest dzie zupełnie zresztą zaginął, jest u Niemców: staroang. belene, win w cerkiew, i rusk., budr (i bidr), nych narzeczach Milen-, bylne, bilme, rus. bodryj, bodriVsia, 'krzepki na bilisa, dziś Bitsenkraut, a więc s
26
biera
— biesiada
B
z -s, nietylko z -n; to s powtarza raz, por. nasze Krwały obok Kar się w naszem blesny, 'szalony' (u Mą- watów i i. bierzmować, z czes. birzmoicati, czyńskiego), serb. blesast, głupi', bleska i blezga, 'głupiec'. R. 1500 a to z niem. dawnego firmon, firdla 'hyoscyaraus': szelcj(\), bielon; mcn, z łac. firmare, confirmare; r. 1557: bielon, zaly(\), Ruthenis w pożyczkach od 9—12. w. oddają memica (od niemy). Wywód całej Czesi (a my za nimi) niem. / przez nazwy z celt. bilinuntia, a tego b (p. barwa, berło, bażant); łac. fir od nazwy bożka celtyckiego Bele- mare, niby 'ustalić, utwierdzić'; pro nos (niby Apollo) wobec postaci testanci zowią to dziś Einsegnung. Nasi różnowiercy łączyli dowolnie z s nie da się utrzymać. biera, bierka, birka, 'los' w 16. tę nazwę z bierwionem (p.). bies, biesić się, biesówski; pra i 17. w. (»o żałosna biera*,Potocki), od gry (w kostki, warcaby, karty); słowiańska nazwa 'czarta', u nas co innego birka, 'owca z tłustym zapomniana (nasze psałterze czes. biesa stale 'djabłem' zastępują), wró ogonem', z węg. birka, 'owca'. dopiero w 15. w, jak Długosz ciła biermuszka, 'polewka piwna', wyraźnie świadczy, z Rusi (nieraz z niem. Biermuss. u nas bis, całkiem z małoruska) bierilia,'pobór', z czes. bernieKazi i jeszcze w 16. i 17. w. o tern do mierz W. około r. 1350 przejął; jest brze wiedziano, bisa jak dietka w biblji: »aby niżadnej biernie od z Rusią stale łączono (»trafił bis nich pożądali* ('daniny', Leopolita), na Iwana*). Cerk. bes, 'zły duch', potem ginie; p. brać. bésn, 'opętany', bèsnowati i besiłi bierwiono, bierzwiono, bierz w no, sę, 'szaleć', bułg., serb., słowień, fo>r£/#0,'belka', »bier(z)wiona, bierz- czes. bies, w tern samem znaczeniu. ma w oku twoim nie widzisz*; w 15. Pień boj-, p. bać się; litew. baisa, w. birzwno, ale już w pierwszej jego 'strach', baisus, 'straszny', ale wadsi połowie a dalej r. 1500 i 1532: słow. s, gdyż należałoby oczekiwać birzmno, bierzmno u Seklucjana *ck (bieck,niemsLSz go), więc twierdzą, 1551 r.,bierzmo u Reja. Prasłowo, że lit baisa z *baidsa, łac. foeurobione od pierwotnego, u nas już dns, 'brzydki, okropny'; więc bies nie istniejącego *birw, 'belka' (bułg., z *bieds. Bies był takim demonem, serb., słowień. brw, 'belka, kładka'), jak jędza. urobionego od bir- (p. brać) przy biesagi, 'sakiewki podwójne, prze rostkiem -w, jak np. werw, 'lina', wieszane przez plecy', ogólne w 15. od wir-, ('wiązać', 'wrzeć') do 17. w.; tylko u nas i na Połu Obok pierwotnego *bir-w istnieje dniu, bułg. bisagi, serb. bisage, sło i przestawka *briw-, rus. briewno wień. bisaga i besaga; z łac. bisuc(obok bierw, bierwno), czes. brzew, cium ('podwójny sak'), grec. nowego brzwi, 'kładka', brzewno, 'belka' bisakki (a jest i grec. disakki, bułg. (nazwa słynnego klasztoru, Brzew- disagi, od dis-, 'podwójny'), włosk. nowa), u nas Brwinów obok Bi(e)rz- bisaccia wiennej; taka przestawka w grupie: biesiada, 'uczta', biesiadować.Wypółgłoska i płynna między spółgło wód jej dawny: »co innego biesiady, skami (Art, Alf) powtarza się nie* gdzie bies siada, znaczą?* (Potocki)
B
bigas — bisurman
27
równie trafny jak ów nowy, co konie I z tego łac. bindallum ('medal'); w 16. cznie z siadaniem ją łączy, a w bie- i 17. w. ogólne; bindas jest jednak albo spójkę be- (litewską, nie sło i 'kilofem', niem. Bindaoct\ bindawiańską), albo bez upatrywa. — sami dziurawią mury r. 1648 Ko Od zasiadania, zgromadzania, ura zacy. sta znaczenie mówienia, ale pier bindarz, z windarz (w. 16), a to wotnie biesiada ani: 'uczta', jak rozpodobnione z tvirydarz, 'ogró u nas, ani: 'kasyno', jak u Czechów, dek' (p). lecz wyłącznie 'mowa', cerk. besèda, binduga, winduga, o 'spławie 'rozmowa, mowa', jak w ruskiem, drzewa', por. rus. bendiuga i binbesédowati, 'rozmawiać, prawić'. diuga o 'ładunku', 'wozie'; bendiuzZ tego wynika raczej, że -iada jest nik, 'tragarz'. przyrostkiem (zbiorowego znacze biodro, biodra, rodzaj nijaki nia), a bies- 'mówić' do owego pnia, i żeński w biblji, w cerk. bedro od którego bajać z inną wokaliza- tylko nijakie, r. 1500 u nas tylko cją; trudność w tern, że niema żeńskie; u wszystkich Słowian tak dalszych śladów takiego bes-, bo samo i takież wahanie się rodzaju. trackie bassara, o 'kobiecie-wróżce', Prasłowo, przyrostek r, bod- nie zbyt odległe Rus biesiedka, 'altan znane dalej; chyba przestawkazbrdo, ka', tak od mówienia przezwana, 'pagórek'(?) jak np. dywan, co z 'rozpraw, rady', birbant, z włosk. Urbanie, 'łotr', na 'kobierzec' przeszedł. od birba, 'oszustwo*. bigas, u Potockiego tyle co'kulfon, biret, bieret, ze wsuniętem Z (por. niedołęga', ależ u niego (i innych) spichlerz i i.) bierlet (szczególnie w tern samem znaczeniu bik, 'drągal, żydowski), europejskie, z łac. barkiep': »w rewerendzie lada ujrzysz retum (włosk. beretta, franc. barbiku*, »kiedy leda bik piórkiem tak rełłe), biretum, 'czapeczka'. dziwaczy«; zupełnie co innego biczak, bisior, cerk. biser, 'perła', 'dętka, 'nóż, gnyp', w 16. i 17. w., z węg. paciorek'; jeszcze w 15. w. tak bicsak, a to z turec. beczak. Dla (z arab. busra, 'paciorek', rus. busy, bika, bigasa nasuwa się niem. Bicke, 'paciorki'?), ale to pomieszano u nas 'oskard', u nas bika, biga, kaszub około r. 1500 z łac. grec nazwą skie beknąć, 'dziobnąć'; to niem. Bi- 'cienkiego płótna', bysson, i juź Mącke ma pochodzić z franc. bec, 'dziób' czyński 1564 r. tylko tak bisior (stąd nazwa bekasa i beana), co tłumaczy, kmentem; u Leopolity ma być celtyckiem. »szata bisiorowa*, z »najprzedniej bigos (hultajski), 'siekanina'; szej bisiorowej wełny«, Grochow »baby, starce rąbali Tatarzy na ski. biskup, z czes., a to z niem. Bibigosy drobne«; z niem.'Bleiguss, schof (dawne biscofj\ Niemcy zwy 'kawałeczki ołowiu'. bigot, z franc, a to z niem. bei kłym swoim trybem odrzucili nagłos, episcopus łac, z grec. episkopos, Gott, 'na Boga'. bigwanty, w 15. wieku 'nako- 'nadzorca', co cerk. i rusk. zacho wały: jepiskop, archijepiskop, 'ar lanka', z niem. Beingewand. binda, bindał, bindas, 'opaska', cybiskup' (jest i grec. piskopos). bisurman, bisurmaństwo, z mnó'zawieszenie', z niem. Binde, Bàndel,
28
biszkokt — blanka
B
stwem odmianek, basurman (w Jan biciu bity lub bijący wołał (por. czarze polskim bubromani(ì) »wy harapy, » Oda, do bizmia* Bohomolca kłada się wyborni ludzie w wierze*; nie o wiele młodsza od wyrazu, co inne rękopisy: muzurmani, bursor- wyszedł od Słowaków (węgierskich), mani, burso mant); z arab. turec. służących za hajduków, od Matjamûsulmān, muslimtn, 'wyznawcy sów owych, co raz bitych. islamu, poddania się woli Bożej'. blacha, blaszka, blach, blacharz, Zamiana m- w b-, t . j . rozpodobnie- blasza/nka; z niem. Blech, co do nie (stałe; tak samo starorus. Boch- bleich i Blick (od 'jasności') należy; met z Mohamed), polega na narze od nas na Ruś; Czesi mają plech, czu tureckiem, jak i wymiana pier a to było i u nas, w 15. i 16. w. wotnego l na r w staroczes. Bcser- pleszki są 'blachy pancerzowe'. Ale mene. blachmal i blachman, z niem Blachbiszkokt, biskwit, 'chleb dwa razy mai, 'szumowiny na kruszczu, sre (bis) pieczony (cocttisj, suchar', brze', dalej u nas i 'bielmo', od łac; podobnie: biskantować, 'śpie innego niem. blach, 'płaski' (flach), wać' (r. 1500), włos. biscanto, bis- i Mol, 'plama'. cantare, z czego w 17. w. biszkunty, blady, bladaczka, zbiednieć; pra 'wybiegi', »psie biszkunty* (inne słowo, cerk. bied, powtarza się włoskie biscanto :od canto, 'kąt', zna w niem. blass (anglosaskie blat); czy 'wybieg, kryjówkę'). Nazwy mu lit. blêdau, blesti u Juszkiewicza zyczne szły od Włoch przeważnie. nie odpowiada przypuszczalnemu ai bitarnia, 'gruszka', w 17. w.; dziś pniowemu. narzeczowo witarnia; Potocki wyli bla\was blajgiel(b), blejczyki blejcza rodzaje gruszek: »są panny, baby, szczyk ('ołowianka', 1574 r. Strumuszkatelki, są gdule i bitarnie*; mieński), blejer ('modła'), wszystko u Kochowskiego: »mijasz winniki złożenia z niem. Blei, 'ołów', nie ('jabłka') i smaczne bitarnie*; obce. znanego początku: Bleiweiss (piszą bitun(e)k, bittmkować, bitunkarz, je w 16. w. najróźniej: blejwejs, 'łupy wojenne', ogólne w 16. w., blajivas, blajwąs, blejwas, jedyny z niem. biutunge od biute, dziś Beu- Stańko daje r. 1472 bielidło zate, 'łup'; u Czechów jest i samo bit, miast tego); Błeigełb. Do dwu ostat nich brak dokładnych odpowiedni bitowati, 'łupić', obok bitunk. biuro, biurko, biurokracja, z franc ków. Ale blejtram nie z Blei, lecz od bureau, 'stolik (do wypłaty, do pi Blendrahmen, 'rama ślepa, zakryta'. sania)', od pokrywającego go sukna blak, błakować, wyblakły; blech, grubego, bure (z łac burra). 'bielnik', blecharka, 'bielniczka', biust, z franc buste, 'popiersie', o 'bieleniu (bleichen) płótna'; po z łac. bustum, 'żal (t. j . miejsce, gdzie staci z a jakby z dolnej niemiectrupów palą)', dalej 'grobowiec, po czyzny; k i ch mieniają się; »źyły Makiem zachodzą*, 'blednieją'; blemnik' (do uro, 'palę'). Bizancjum, nazwa tracka miasta, chować, blechownik; pień niem. ten w którem wkońcu światowładny sam co w blacha. bizantynizm urósł, Carogród. blanka, raczej tylko w 1. mno bizun, bizon, 'baty', od węg. bi giej: blanki, 'poręcze, przepierze zonyi, 'naprawdę, zaiste', co przy nie, gzyms na wieży', w 16. i 17. w.; f
blansz — blond
B
29
z niera. Planken, 'dyle' (z łac. plancd) blewiązaać w 15. w. to samo co i Blanken; r. 1500 blanki, 'tanecz blazgonić, 'pleść od rzeczy'; por. bluz gać. nica, tanchaus'. biariSZy blamanz, blankiet, z franc. blichtr, bliktry, z czesk. bliktr, blanche, blanc manger, ale i włosk. 'pozór, mamidło', urobienie od blik, bianco mangiare (blomuzie zrobił dla 'krótkowidza' i 'zeza'; blikaicy z franc. Potocki), caria bianca stąd i w biblji, u Leopolity: »o jed (Blankett niem.), wszystko (i inne) nym oku«; czes. blikati i o 'mru od blanc, bianco, z niem. blank, żeniu oka', blikesz, 'mrużek, krótko blinken, 'błyszczeć'. widz'. Nasze jednak zawodowe bliki, blask, bleszczyć (stale w 16. i 17. blikować, z niem. Blick. w., wydawcy psują to na błyszczeć, biizki, bliżej; blizyć się, z liczu Reja, Potockiego i i.), blaskowy, nerai złożeniami, z nich ubliżyć »blaskie abo białe oczy«, »blasko- komu osobliwsze (por. niem. nahe oki, blaskaty, szyU r. 1500 o 'ze treten, 'ubliżyć'); blizko i blizce; da zowatym', ponieważ mówiono daw wniej zawsze blizu, jak do dziś niej: »blask jest do czego «, 'stro w bułg, serb. i słow.; np, w biblji: nie od czego' (»uderza blask*, 'razi'), »miasto jest tu blizu* (blisko Leo odblask. Prasłowo; cerk. błesk, z od polita), » blizu przystąpić «, »zamętek mienną wokalizacją blisk- i blisk- blizu jest«, psałterz; w biblji i samo (do bhsk- możnaby odnieść nasze bliz, jak w cerk., »jaskini dwoista bleszczeć zamiast *blszczeć), i o 'bły bliz siebie« ('przeciwko', Leopolita), skaniu'; niem. bleich, lit. blyszketi, »bliz Egiptu«; bliźni, w biblji i tara, 'błyszczeć', błyszkau, 'zbladłem'. Por. gdzie Leopolita'ród', 'pokolenie' kła błysk i Iścić się. dzie (»dowód, kto kiedyś był moim bledzin syn, bledyniec, błędnik, bliźnim*, t. j . tylko 'krewny'); blizu pisarzy 17. w. wyzwiska ruskie nięta, bliźniacy (w cerk. bliznca (bladin syn, 'syn nierządnicy'), odpo i HesticuW, grec didymoi), bliźnia czy, blizkość; wreszcie blizna, nawiednie naszym takim samym. blekot i blegot, blekotać i błeaotać, rzeczowo już w r. 1500, łuźyc. i in. blekotliwy, blcgotliwy i blegot, 'ją bluzna, z wymianą U na łu, co ni kała' r. 1500, zresztą 'plotkarz' czego dalej nie dowodzi I u innych (blegot); blekot to samo co 'szalej, Słowian pribłiziti, jak u nas, we bielon': » plecie, jakby się blekotu dle z z 2. stopnia: blizefj), a i bliźni objadł« (p. biel). Prasłowo, czes. u nich wcale częste. Prasłowo; brak blekotati, 'paplać', słowień. bleko- go w lit. (łotew. blaizit, 'gnieść'?), tati, 'jąkać się', ale jeszcze ogól łac. fligere, 'uderzać' (stąd nasz konniejsze jest blekati, u wszystkich /fe'AY,'zderzenie'niby); przecież i franc. innych Słowian o 'beku owiec, by près, 'blisko', od łac. pressus, 'ści dła', niby dalsze urobienie od ble- śnięty'. w blejati, cerk., na całem Południu blok i bloch, bloczek, blokowy, i na Rusi, błejaf; dźwiękonaśladow blokauzw 17. w. 'strażnica'; z niem. cze, powtarza się podobnie np. Błock zamiast Bloch; obie postaci w niem. blójen, blócken grec. błe- obiegały niegdyś. chaomai. blond, blondynfkaj, o'jasnych włoblewięzka, 'tasiemka', 'smuga'; ale I sach'; wedle franc. blonde, niem. Blon}
30
blozbark —
Błażej
B
dine; blondyna, o 'koronce'; Niemcy bów bluzgati, 'pleść', bluzgaw, 'plot przejęli w 17. w. to słowo od Fran ka'; u nas dalej bluznąć, bluzgocuzów, jak i brunet, ale oba ich pier tar. wotna własność, co przez Romanów błagać, p. błogi. do nich wróciła, por. blenden i braun. błahy, 'lichy', błahosć, błahostka, blozbark w Sowizdrzale (IG. w.), ogólne od 16. w\; rus. błagaj? uparty', rozpodobnione z niem. Blasebalg, błaz, 'błazeństwo'; p. błazen 'miech kowalski', narzeczowe blozbłam,'sztuka, kawałek futra', od bak. 16. w. ogólne, z niem. Fłamme, bluć, blwać, bluje (bezokolicznik Fłamm, o tern samem znaczeniu; bluć, chociaż już w r. 1500 zapi od nas na Ruś. sany, nowy; cerk. odmienia tylko bławatek, 'chaber, modrak', już blwati, blują, tak samo staroczes); w 15. w. bławat i bławacz; bła prasłowo; na Litwie o 'ryku', błiliti waty, 'tkanina jedwabna' (pierwot i błiauti, grec. fleb i fh/o, 'wylewać, nie niebieski kolor w niej przewa pleść', apoflyein, o 'czkawce'. P. błuź- żał), »materje bławatne*, bławatnić, błuzgać; por. blwoia, bhvo- nik, ^chodzić bławatno^^w jedwa ciny. biu'; wszystko od bławy, z niem. blusbrach,'pancerz', w 15. wieku, błau; błatoa albo obłoczna maść, z niem. Brustblech; czy i bluzyier, 'błękitna farba', 1564 r.; od nas na bluskier, z stroju damskiego 18 w., całą Ruś. Samo błau niem. łączą z łac. fiavus, 'żółty'; nazwy farb, tu zachodzi? bluszcz (na Rusi pluszcz, por. jak drzew, łatwo się mieszają. blwać i plwać): prasłowo, nazwa błazen, w 15. w. i błazno, zbłaźi roślin trujących, więc od brzyd nić sic, błaźniwy, błazeństwo; pra kiego smaku nazwana, por. serb. blusz- słowo; cerk. błazn tłumaczy scantiti, 'brzydzić się', blntaw, 'wstrętny, daluw, znaczy 'błąd', subłazn, 'zgor a więc od blucia; postać pierwotna szenie', czes., łuźyc. błazn (u nas e biust-. Jest i druga nazwa, dziś za wsunięto), 'głupiec', u Serbów błazpomniana zupełnie, w 15. i 16. w.: niti, 'pieścić', przez 'zwodzić', co brzostan, brzestan, brzeszczan, czes. w bułg. błazńu i w rusk. błaznit'. brzecztan, serb. brsztan i brszlan, Błazn i błahy, którego h u nas bułg. bruszlan, co powędrowało do szesnastowieczne jak w hardy, hań Węgrów, Rumunów, Greków, po ba, szczeropolskie, jedno i to samo chodzenia nieznanego; co dałoby słowo, z odmienną gardłową (podsię porównać, cerk. brsełije, odbiega niebienną i welarną, z i g), co nie znaczeniem ('czerepy', niby do bruś- nowina Dalszych odpowiedników nanicy należy, p.). razie nie znamy, chyba łac. flagibluzgać i pluskać (wodą), błaz- tium, 'wstyd', flagitare, 'wymagać'. gonić i blewązgać (słowami), bluz- Dalej błaznować, błaźnica, błaź nić,, bluźnierca, dawniej bluznierz niwy w 16. w. ogólne (czeskie ta (1500 r.), od bluć, por. serb. błu- kież). titi (lu nie miękkie jednak), 'pleść Błażej (imię), zBlasius; na Wscho od rzeczy'; zresztą tylko u nas tak dzie Włas z tejże nazwy; patron bydła przemienione, u innych Słowian (słowiańskiego bożka Welesa, Woo 'pryśnięciu wodą', ale i u Ser łosa, z nim najdowolniej mieszają);
B
błąd — błozno
31
błazek, błazejek, 'krążek woskowy'; terze i godzinki z 1 połowy 16. w. por. gromnica. Częstotliwe do tego było błogać, błąd, błądzić, do tego błąkać się w 15. w.'jeszcze ocalałe, co odmie (jak brukać do brud, puskać do niono w błagać, błagałny; dalsze puścić); złożenia z za-, po-; błędny, częstotliweprzebłagiwać. Prasłowo; błędłiwy, obłęd. My mamy ten pień cerk. błag, 'dobry', błazen, 'błogo tylko z samogłoską o {blond-), ale sławiony', ruskie dawne i ludowe cerk. ma go jeszcze z e: biedą, blę- bołogo, bołozie àobvze\ zresztą #fo#osfi, 'błądzić', i o 'nierządzie', stąd w mnóstwie złożeń »jelejnych«, błaruskie blad (por wyż. błedzin sifn); gomyślnyck; u Serbów i Bułgarów błesłi u Serbów, Słowieńców, Cze blag den, 'święto' (jedzą z mięsem), chów, 'pleść od rzeczy' (u nas na- u Łużycan błokko, 'na szczęście!', rzeczowe błędzieć?). I błąd pra czesk. blahỳ, Błakosław.Gay w błazsłowo: cerk. błąd, o 'nierządzie' (po nie, błagim pień *błag-, w błogim wszechne, błudnica, 'nierządnica'; pień *bołg, i moglibyśmy go z wyżej blndni sin, 'marnotrawny', serbskie; omówionym bełz- z tą samą odmien rusk. nbłjudok, 'bękart', z j wsunię- nością gardłowej połączyć. tem, jak często). Prasłowo; niem. błokać, błockać, wybłokać, 'wybłind, 'ślepy', błenden, 'oślepiać', rzygnąć', wokalizacja z o, p. błekot. Błendłing, 'mieszaniec', ang. błunder, błona, błonica, błoniasty, błoniarz, 'błąd, błądzić'; lit blandytis, 'spu 'szklarz' (od błon okiennych), bło szczać oczy', blindo, 'pociemniało nie, 'płaszczyzna', 'łąka', błoniawa (woda się zmąciła)', pryblindeiprie- (por biel 'warstwa biaława pod korą' błanda, 'zmierzch', blendkin, 'śpię', i 'polana', 'bagno'); w obu znacze błandas, 'śpiączka', 'pochmurna po niach prasłowo; rusk. bołon, 'biel goda*, błandus. 'mętny' (i o 'zapra (drzewna)', i bołonje, obołoń, 'niziny wianiu mąką', jak słowień obłoda wystawione na powódź', czesk. błana, i obłoja, o 'paszy, zaprawianej mą 'skórka', 'biel', i błana, 'pastwisko', ką') Por. obłąkaniec. 'łąka'; postać pierwotna *bołna, lit. błękit, błękitny, z czesk. blankyt, bałnas, 'biały' P biały, por błoto. a to (p. wyżej błansz) z łac. blan błoszczyca, 'pluskwa', p. płoek etus, błanketus, o 'jasnem płót szczyca. nie'; u nas ę jak zawsze z an błoto, błocko, błotnisty, zabło w 16. w. cony; prasłowo; cerk., bułg., serb., błoć w nazwie roślinnej, prasło- słowień., czes błato, rus. bołolo, wie: prosiana błoć, mylnie zamiast lit. bałtas, 'biały', p. biały, biet, zołoć (p.). błona; stąd nazwa łużycka Błota błogi, błogo, błozyć, pobłażać, bło (nadsprewskie) i węg. jezioro Bala gosławić zamiast błogosłowić (cerk. ton (Węgrzyn wstawia samogłoski, błagosłowiti tłumaczy dosłownie nie wymawia dwu spółgłosek w nagrec. eułogein, jak ich błagosłow, głosie), t. j . Błotne. błozno, 'nasad u sań'; prasłowo; 'teologa', bogiem sławiena w Bo gurodzicy zamiast błogosławiona), rus. bołozień, 'nabrzmiałość', boi bogosławić trzyma się upornie do łozno, 'deska gruba', słowień. i serb. 16. w., jedno wydanie pisze bogo- błazina, 'poduszka', 'belka', 'nasad'; słaioić, drugie błogosławić, np. psał litew. bałzienafs), 'nasad', prus. bałl
ì
32
błysk — bóbr
B
zinie i pobalzo, 'poduszka', 'bety', (inaczej w mowie potocznej) do niem. Bałken i Bloch, grec. fałanks, piero od 16. w.: ba, bawej (niby: 'klin', 'belka', falkes, 'bełka' — są 'patrz, oto'), niby europejskie bah jednak w niem. itd. drugie słowa Spójka bo służyła potwierdzaniu, dla poduszki itd., Bałg, Bulge (p. lit. ba (a z odmienną wokalizacją bułga niżej), ind. upo-barhanam, pruskie be, ' i ' ; lit. be- przy czasow awest. barezisz, 'poduszka', niem. niku dla oznaczania trwania, bet, Połster;obok słow. *bolz-, lit. *balz-,prus. begi, 'bo'), awest. bu potwier jest z odmienną gardłową i prus dza, grec. fi, jak, goc. bā, 'jeśli'. balgnan, litew. bałnas, 'siodło'. b ó b ; prasłowo; wszędzie tak błysk, błyskać, (błyska*, 'grzmij', i w temże znaczeniu, prus. babo (po psałterz; błyskanie, biblja), błyska życzka od nas?), łac. faba; bobek, dla wica (psałterz), błysnąć, błyskotfki), 'jagód wawrzynu' (od 15. w., drzewo błyskołłiwy, błyszczeć, zabłysnąć, bobkowe, liście bobkozoe^wawrzytf) wyłącznie na Zachodzie (u nas, Cze od ich podobieństwa do bobków chów, Łużyczan: błyska se, błysk, owczego gnoju; »owce bobczą*. blysztiełi), gdy u Rusi (oprócz Małej* bobak, »spać jak bobak w no Rusi) i na Południu tylko pień rze*, nowe, pożyczka z Rusi, gdzie z miękką półgłoską i £,p. blask, blesz- i bajbak, przeniesione na 'niedo czyć; ale ta sama odmienność powtarza łęgę' (a tam skąd?). się przy łyskać obok lśnić się, i do bobo,'straszydło', bobak; dziś dla wodzi chyba, że łysk i błysk jedno, dzieci wyłącznie, niegdyś bynaj jak błesk- i łesk-, t. zn. że w łysk, mniej (w pisemnictwie pierwszy Sołesk-, b- odpadło. likowski r. 1565 i n. go używał), bo, przysłówek potwierdzenia; częste u Potockiego: »straszyć jako samo nie wystarcza, dodają mu wiem dzieci bobem*, »świat już nie strasz(1. osoba): bowiem, albo ciem (6. nem śmierci bobem*, »jako wróbel przypadek od ten,]).): bociem, razem owych bobaków zawieszonych na lub rozdzielnie: »bojadał ciemw&ra. trześni *; »że to wielkie bobo*, ją«, »bociem zwolił* ('bom wy r. 1637, itd. Ale z tego nie wy brał'), biblja; boć; przedsuwają a nika, by to zawsze tak było; są i po i ałe: abowiem, albowiem, abo (bi innych mitologjach (np. greckiej) blja: y>abośmy sobie bracia«, »abostraszydła tegoż nazwiska: Batibd jest ciało« (u Leopolity w obu ra (nocna). zach samo bo); abo w dzisiejszem bobonek, bobonki, bóbenki, poznaczeniu, skrócone z albo, pojawia peniec, popiniec, poponiec, oponiec, się również w biblji, »abo ja ałbo pupienki, wszystko nazwy z r 1472 oni«, »zajutra abo po zajutrzejszem (oprócz kilku innych) dla 'alkakengi', dniu«. Prasłowo; tak samo u wszyst wprowadzonej przez Arabów do kich Słowian; w cerk. ibo, nasze medycyny; nazwa polska z niem. abo (bo), czes. neb(o), bo; twierdzą, boborell(a)(?). że to bo jest odmienną wokalizabóbr. Prasłowo, pojawiające się cją od ba, lecz wolno o tern wąt jako bóbr i jako biebrs (nazwa rzeki pić; ba, zdaje się, nie spójka, jak Biebrza, obok nazwy Bóbr); i na bo, lecz wykrzyknik (ogólno-ludzki) Rusi ta dwoistość: bobr, ale daw jak ha, pojawia się też w piśmie niej biebrjan, 'bobrowy'; czes. bobr, f
boch -
B
bóg
33
'serb. dabar, rozpodobnione z *ba- busieł (ludowe) i dla wszelakich bar, u Słowieńców breber. Prus. 'siwych, szarych zwierząt' (np. bu bebrus, lit. bebrus, bebras, bàbras sko, 'kot popielaty', busyj, o tej bar ' i debrus, dabras, łac. fiber, niem. wie), nieznanego początku. Bieber, awest. bawra-, 'bóbr', ind. boćwina, do nas z Białej Rusi bábhru-, 'brunatny'; słowo uchodzi (t.j. Litwy); z rus botwa, 'ćwikła', za zdwojenie pnia ber-, 'brunatny', u nas i botwina, a to nie z łac. .lit. bēras, 'brunatny', niem. Bar, bēta, niem. Beete, 'ćwikła', lecz p. 'niedźwiedź'. butwieć; u Serbów i Słowieńców boch, 'tułów wołu', czesk. bóch, blitwa i bitwa, z włos. bieta, narzecz. bieda, łac. beta i bleta. z dawnego niem. bache, 'połeć'. bodaj, bodajs, bodaś, skrócone bochenek, zamiast dawnego bochnek (2 przy pad. bochenka), w biblji z bóg daj, od 17. w. bochniec, »pięć bocheńców* ('pię bodę, bóść, bodiak, niby ruskie, cioro chleba*, Leopolita; na innych bodziakibodłak, 'eryngium'r. 1472; miejscach placki, krepel u niego); bodnąć, bodliwy; bodziec, bodźca, czes. bochnec i bochnik,— u nas i bodawniej bojca, zwykłą odmianą chen nowo dorobione, jak tan do (»ostre bojca w bok włożyć*, Po taniec. Z dawnego niem. fochenz(e), tocki; nijakie, zwykłej męskie, ru z łacin, focacia, 'podpłomyk', od skie bodiec, 'ostroga', serb. bodąc, focus, 'ognisko'; w pożyczkach 10. 2. przyp. boca z bodca); częstotliwe do 12. wieku niem. / w b się od badać (p.) Prasłowo; cerk. bodą. bomienia. sti, lit. z wokalizacją e, bedu, besti, bochnary, nazwa monet, u Reja; 'kopać', z o, badyti, 'kłóć', bedre, te zowią się i od osoby mincarza 'dół', prus. bodis, 'sztych', em-ba(jak tymf itp.), albo od miejsca bicia. dusi-si, 'tkwi', łac. fodio, 'kopię , Bochnia, od pnia bech: boch, nie niem. Bett, 'łóżko', Beet, 'grządka*, rzadkiego w dawnych nazwach miej goc. badi, 'łoże'. Jeśli 'geranium' scowych; czes. Bechyń, Bochotnica i bodziszkiem przezywają, to po równaj z tą nazwą pichawiec (myl i i . , nieznanego znaczenia. bocian, i w wielu odmianach, np. nie piachawiec) w 16. w., od piboćko (stąd nazwa: Boćki, a od chania, t. j . 'pchania', 'bodzenia'; nich: boćkowski, boćkowiec, o 'bizu- inne nazwy dla 'geranium': czapinach'); słowo nasze i nadodrzań- nos (od czaplil, czes. czap, 'bocian'), skie (łuź. baćon i bośon, załab. bo- bocianie noski, grabki i grabie, zótian; postać pierwotna *boten, por. rawie noski, dziębrenoski r. 1557 rus. botat , 'tupać', 'dyndać', botalo, zamiast ziębie noski (? od zięby), o 'ciężkim chodzie', botnia, 'wrzawa', później dziębrenoski. bot,'żerdź rybacka'; może w związku bóg, pierwotnie 'szczęście', 'po z batem, p.); kłobocian i klebocian, myślność' (ind. bhagas, w temźe zna bo dzieci śpiewają: *kło kto bocian*; czeniu bhadzati, 'udziela'); stąd:#0flisacy go w 16, w. dla powagi gaty; ubogi, t. j . niebogi, niebogaty księdzem Wojtkiem zwali; białorus. (u w pierwotnem, przeczącem znacze botjan u Skoriny r. 1518, od nas; niu), *niebozec (stąd z nowym przy na Rusi zwie się on i busko, bu- rostkiem 4k, jak Niemczyk, niesieł, busoł, stąd nasze busko, bus, boèczyk, pisane mylnie nieboszczyk), 3 Słownik. r
1
34
bohater — bojarzyn
B
nieborak (umyślnie zamiast: niebo- \\gurodzicy, którą pieśń od 2. po zak); zboże jeszcze w biblji 'bo łowy 15. w. Bogarodzicą zwano); gactwo', ogółem wszelkie 'dochody', bozyć się; bodai z bógdai od 17. w. 'majątek', później ograniczone (juź zapisywane; bogać tam (ludowe, od i w biblji) do 'roli'; zbożny, 'szczę r. 1610 znane — inteligencja mówi: śliwy', właściwie bogaty' Obok djabła tam,'wcale nie', 'bynajmniej'); »biernego« był i »czynny« bóg, pobożny, nabożny, voboznośé, na 'udzielca', 'pan' (ind. bhagas, przy bożeństwo, zbożny ('szczęśliwy', p. domek bóstw; pers. boga, 'bóg'), wyżej; niezbozstwo, 'nieszczęście', i zastąpił w słowian., jak w pers, w psałterzu); Bogoryja, niby w prze nazwę boga (Darjusz pisze: »baga- ciwieństwie do źle zrozumianej hja radi«. jak Ruś mówi: »boga radi, Czartoryji. Ruskie: Boiuian, boh'dla boga'); bóg jednak nie po danka, Bohomolec (nasze bogomożyczka z pers., lecz samorzutnie dlec, bogomodlca, bogomolca w 16. urósł, niema bowiem łączności mię •i 17. w.); bogatka r. 1472 nazwa dzy Persją a Słowianami; o Scy rośliny »bogacącej*, boże drzewko, tach, pośrednikach mniemanych, że w klasztorach hodowane. ani wiemy, czy słowo to kiedy bohater, bohatyr, 'heros', 'pół kolwiek znali; w ich nazwach mi bóg' (»znaj się człowiekiem, z botologicznych niema po niem naj hatyrem się nie wspieraj*, Biernat mniejszego śladu I zaginęła u Sło w Ezopie); z rus. bohatyr, nazwy wian pierwotna nazwa boga, lit. podaniowych rycerzy drużyny ki diewas, łac. deus, zastąpiona przez jowskiej Włodzimierza W ; naj tę nową, Litwie zupełnie obcą. pierw u pisarzy z połaci wschod Urobienia od bóg- 'udział': bo niej, jakBiernat i Rej Z pers. bahagacz, bogacić, bogactwo; od bóg: dur, 'zapaśnik', 'szermierz dzielny', bozia, bożyszcze, bożek, bozkować, przez pośrednictwo tureckie, mon o 'bigocie' w 10. w. ogólne (boz- golskie bahadur, kirgiskie bāter, kotcanie); bożnica (dziś żydowska, stąd węg. bator, 'dzielny' (Batorego niegdyś każdy kościół), bogini (lu nazwa); rus. lud. botoryj. dowe, od 10. w. znane boginki, bojarzyn (liczba pojedyncza), bo 'mamuny', 'rusałki', 'wiły', złośliw jarzy (1. mnoga — tak jeszcze sze jednak niż południowe, p.; bo u Biernata w Ezopie), najwcze ginią k, 'odmieniec'); w złożeniach: śniejsza pożyczka polska z rus., bo bogobojny, częściej bogu- (3. przyjuż w 14. w. w Wielkopolsce znana, padek) zamiast pniowego, pierwot ale mylnie do boju odniesiona, więc nego bogo-, bogurodzica (cerk. bo- tłumaczy 'bellator', 'miles', 'bojow gorodica, 'theotokos', grec dogma nik', 'rycerz'; bojarha, 'rycerka' tyczne, nie łac. mater dei, 'matka (jeszcze w powieściach ludowych boża'), Bogusław, Bogumił, Bogu 17. w.). Na Rusi bojarin (ścią chwał, Bogn wola (Zofja, u ludu gnięte w barin, 'pan', barynia; ba bogwola, 'wilga', bogumiła, 'trzna ryszn ja, 'panna') wielmożę ozna del'); bogalna baba; bóstwo, boski; czał, ale nie domowa to nazwa, bozyc ('syn boży', jak sądzie itp; lecz z cerk bolarina pomylona; cerk. serb. bozie, 'boże narodzenie'; bo zaś bolarin, bolare (1. mnoga) jest ży ce albo bozycze/sjmx boży', w Bo- awarsko - bułgarską nazwą 'wiel-
B
bój — bonować
35
moźów', od tureckiego bojlu, 'wy bokał, pokał, bukal albo szczak soki', u pisarzy greckich bojlades, w 16. w., 'puhar', z włos. boccale, boljades przezywanych. Dawna na od bocca, 'usta', franc. bocal, rus. zwa stanowa pojawia się tu i ow bokał. dzie w pieśniach weselnych, np. ból, bolączka, boleć, boleść, bo białoruskich (bamre, 'panowie'); na lesny, boleściioy, bolejący, ubolewać, Litwie bajoras jest jeszcze w peł- przeboleć, zbolały; prasłowo, wszę nem dla własnej szlachty użyciu, dzie tak i w temźe znaczeniu; dalsze gdy w Polsce tylko ruskiej służył. odpowiedniki wątpliwe; 'cykutę' na bój, 'walka', bójka, bojowy, bo zywa Stańko r. 1472 bolehlaw jować, bojownik; rozbój, rozbójnik; (z czesk.), inni nawet bolesławem(i) zabójstwo; nabój; i bój ,'strach', (zresztą świnia wesz). Niebojan, bojahuz, 'tchórz' (huz, p. Bolesław, imię, to samo co Wie huzno) — od bić i od bać (p.) się ce sław (czes. Wacław) lub Uniewywodzą; znaczenie odmienne i sa sław; *boli, *więcy, *uni, Hepi są mogłoska różna: w boj, 'trema', 'bo- wyższe stopnie, bez niższych, do: jączka', od o czasownika boję; nato wielki, dobry. U nas i u Czechów miast w bój, 'walka', » stopniowanie«, ocalało *boli w nazwach. Prasłowo; jak w łój, rój. Dalej bojażń (od cerk. bolij, źeńs. bolszi, nijak, i przy bojać, jak przyjaźń od przyjąć), słówek bolje, 'większy', rus. bolszij, bojaźliwy; natomiast boisko, boje- 'większy', nowe balszoj, 'wielki'; wisko, bojowisko (w gumnie), tyle serb. bolji, 'lepszy'. Brak go na co 'klepiskp', od ubitej ziemi; po Litwie; grec. bel-teros, 'lepszy'; łac. bojowisko, 'miejsce walki' (dawniej dē-bili$ 'słabszy', ind. balljān, 'moc i boisko w temźe znaczeniu); zbójca, niejszy', bałam, 'siła'. Pochodne: zbójnik, Zboiska. Próbowano oba Bolesta; Bolko (śląski). pnie:foV i bojać połączyć jako jeden, bombiza, bambiza, pani bombipowoływając obce, indyjskie przy zina (na Litwie ocalało do dziś), kłady. Zbój w 15. w. 'rozbój' znaczy. nazwa uszczypliwa 'księdza prote Bojki i LemMSĪ&wÁvi podgórscy'; stanckiego', 'ministra'; wyszła od Łemki od swego łem, 'tylko', wła jezuitów, co mu prawa do X (t. j . ks., ściwie jeno, jen, len; Bojki zaś od ksiądz) odmawiali i do rzeczowni swego boj, *bo i', przezwani; nazwy ków łacińskich na -x (bombyx i i.), odsyłali; żakowski to dowcip, co nowe. bok, boczek, bokowy, boczny, wy- stulecia przetrwał.Inne obce: bomba, boczyć, wybaczać, zbaczać (nie mie bombarda, bombast, z włos.; bomszać tego z wybaczać od baczyĆK); baz, o 'materji', wkońcu od łaciń boczyć się, w biblji: »się przeciw skiego bombyzinus, 'jedwabny'; bomkrólowi boczycie* (»się sprzeciwić«, blotcać zaś z niem. bumnieln. Leopolita), »bocząc się przeciwko bonować, 'używać', 'dobrze źyć', mnie« (»chodzić«, Leopolita); ubocz juź u Mączyńskiego r. 1564; od ny, bocznica. Prasłowo; — tak łac. bonus, 'dobry' (stąd i bon; aboi w tern samem znaczeniu u wszyst nować, abonament, z franc. abonkich Słowian; dalsze odpowiedniki ner; bona, franc. bonne; bonifrater, wątpliwe; bokobrody przedrzeźnia 'zakonnik św. Jana Bożego'; bonifikaniem. Backenbart, p. bakembardy. cja); co innego narzeczowe bonić, 3* t
36
boiiczowie — borysz
'krasić, maścić potrawy', z niem. boh- borsuk, turecka nazwa zamiast ner?, o tem barnem znaczeniu, dziś rodzimej, p. jaz wiec, już w 16. w. 'woskować posadzki'. Bończa (herb), w Wielkopolsce obiegająca; Ruś pi od Bonifacy, jak Amadeja, Lary sze je barsuk] tur. borsuk. sza, od imion chrzestnych. borykać się, borba, borbifaks bońCZOWie, na »popów« turec borytel, z rus , narzeczowe bróć się, kich przeniósł Potocki nazwę »po- 'walczyć', bródło, 'palisada'; zupeł pów« chińskich, japońskich, bonzów. nie zapomniane prasłowo, ocalałe bór, borek, borowy, borowica w broń i w imionach Borzywój, i borowizna ('torf), borówki, 'jagody', Bory sław (rus.), Barnim pomorski 'czernice', i borotvnik, ale borowina i marchijski (byłoby nasze *Broi borowiec tłumaczą w 15. wieku nim); cerk. bor ją sę, 'walczę', brati i 'wrzos' i 'paproć'; boruta, 'duch sę, rus. boriuś, borot' sia, cerk. za leśny', 'djabeł' (w 8. w. i imię oso brało, rus. zaboroło, 'ostróg', 'pali bowe książęce, niem. Barutk); bo- sada około twierdzy', nasze brodło, roîtik, 'grzyb' (w Panu Tadeuszu), por rus. zabór, 'płot'; częstotliwe może z rus. Prasłowo; brak go wzbarać, zbarać się, 'wzdrygać , oca w lit.; oznacza innym Słowianom lało głównie po narzeczach. I Czesi głównie 'las szpilkowy', chociaż to je zapomnieli. Lit. bart i, baru, 'kłó niekoniecznie pierwotne; wychodząc cić, łajać', ^ww/s,'kłótnia'; łac i niem. od 'torfu', moźnaby bór z bara, 'błoto' z wokalizacją e, ferio, 'uderzam', (p. Barycz), łączyć; inni od nazwy niem. dawne berjan, 'bić', bara, bar, szpilki łączą go z pniem blier-, 'ostry', niby rus. zabór. p. brona. Jedyny dalszy odpowied borys, 'gruby chleb razowy' w prze nik w niem, islandzkie borr, sta- ciwieństwie do zemły pszennej, po roang. bearo, 'las'; bór (cerk. bo- wstał całkiem przypadkowo u nas rowije i borije) może pierwotny w 16. w. od śś. ruskich, braci (synów pień na -u. Włodzimierza Wielkiego) Borysa borg, borgotrac, 'pożyczać', z niem. i Głeba (Małorusin wymawiał go boryen, od 16. w. (szczególniej o 'za Hłib, co nasi z chłibem, 'chlebem', ległościach »lemingu*, żołdu': »na pomieszali i taką różnicę obojga borg służyć «). Co innego borkawf, pieczywa sami zmyślili). Nazwa Bo 'fundusze akademickie z zapisu ks. ris bułgarska, t. j . turecko-tatarska, od ich cara Bogorisa, co w r 865 Borka', od połowy 16. w. boroczno, boroszno, ruskie, ale chrześcijaństwo przyjął Nasze Bow przysłowiu: #nie cięży swe borzyszewy itp. od rodzimego BOrzy roczno koniowi* ogólnie w 16. i 17. sza, odfor-,'walczyć' (p. borykać), w. używane; cerk. braszno, 'po całkiem odmienne, »Tu chleb cze trawa', rus boroszno, 'mąka'; uży ladny i borys. tam (w niebie) szczera wano go o ciele Pańskiem, więc zemła pańska«, w rękopisie z ka łuźyc. broszma, 'Boże Ciało'. Pra zaniami z początku 17. w. borysz, borysznik, barysznik rus., słowo; łac. far, 'proso', z *bhars, farina, 'mąka' (p. farynd), goc. w mało- i białorus. do dziś o 'litbarizeins, 'jęczmień', od ostrości kupie', gdy rus, barysz, 'profit', ba kłosów przezwany, dziś barsch, rysznik, 'przekupień', z tur, barisz 'pokój' (bułg. baraszûk, 'ugoda'). 'ostry'. y
5
y
bosman — brać
B
37
bosman, bosak, u flisów, z niem. basas pożyczka, ale jest niem. bar, Bootsmann, Bootshacke, o 'szyprze', 'goły', dziś w znaczeniu przenośnem 'pomocniku', i o 'drągu'; od Boot ( bez czci').
9
38
braha — brat
B
P. bierka, biernia, brzemię, so brama, dawniej tylko brona, ale bór, ubiór. i brana, branny, i broma\ a jakby braha, 'wywar', pożyczka z ruskiej z czeskiego brana, 'podwoje', 'wrota'; (zapisanej u Macieja Miechowczyka właściwie 'szańc', 'brodło', bo z *borr. 1518) braha, pożyczki z celt., na, jak i to z *bor-dło, powstało: 'to skąd i łac. bracium, franc. bras- co służy do bronienia się'. ser, nazwy 'słodu* (iryjsk. braich, brandybury, 'szata zwierzchnia' kimr. brag); słowo wyłącznie ru w l 6 . wieku, jak tyle innych nazw skie, obce innym Słowianom; por. strojów od ich miejsca, tu od Bran brzeczka. denburgu w Marchji; w tej nazwie braja, breja, bryja, 'papka', 'za (nie słowiańskiej, chociaż bają cierka'; 'błocko'; z niem. Brei o Braniborach jakichś już od 17. w.) to samo brand-, co mamy w po i Bruhe. brajcary, 'haczyki'; >ładownicę życzkach brandmaister i t. p., a przez gęstymi braicarami*, r. 1620; dewszystkiem w brancie, t . j . 'szcze w rachunkach Zygmunta Augusta; rym kruszcu': »boskie słowa brani szczery, siedmkroć przelewany«; z niem. brak, brakować, zabrakło, »bra- ogólne w 15.—17. w., co raz u Reja, karz osób« w 16. w.; z niem. Brack, Kochanowskiego i i . : »w ogniu pró 'wyrzutki'; u Czechów (n. p. bra- buje złotnik, gdzie brant prawy«; karz, 'sortownik') równie jak u nas »z kłóci mierzwa twój brant prawy «. zagęszczone, t. j . o bardziej rozwinię- Z niem Brand, od brennen, 'palić'; tem znaczeniu, niż niem.; od nas por. Branntwein z 'gorzałką'. U Cze na Ruś. Jest to dolno-niem. brak, chów pożyczek z Brandenburgu t.yBruch, 'wada', nowe Gebrechen, jeszcze więcej, np. brambory, 'ziem niaki' i i . gebrechłich, 'ułomny'. brałt, w kartach, w 17. i 18. wieku: branzoletka, z mylnem n, skoro »chcąc im brałt odbić*, »brałtem z franc. bracełet, 'naramiennik', od brałt zbijając*, »brałt i krępce*, bras, łac. brachium, 'ramię'; braceniem. Bretling i Krimpełfspiełj, lety, Wargocki r. 1609, z włosk. franc. brełan. bracciałetto, 'naramiennik' (braccio, bram, bramować, ogólne w 16. 'ramię'). bratj jak łac. frater, greek fra i 17 w. o 'obszewkach', 'listwach', 'lamówkach', u Reja co raź i prze ter (należący do tej samej »fratrji«, nośnie: »obramować cnotą*. Tak organizacji pierwotnej), niem. Bin samo na Łuźycacb, gdy u Czechów der, ind. bhrātar dowodzą, odmie i Słowieńców też słowa z p~\ czes. niał się niegdyś: brat, bratra (mia prem, prym, 'borta', słowień. pram. nownik brat wedle wszelkich innych Z niem. Bram, verbrāmen, 'obłożyć', mianowników męskich z jakiegoś 'obszyć'. Od nas na Ruś dostało się * brat i), bo końcowe -r odpadało. jako barmy (bramy, baramy) nawet Wedle dalszych przypadków wci do ubioru carskiego (jeśli to nie pa skało się r i do mianownika: bratr, ramenty raczej). U Reja bramka, obok albo zamiast brat w cerk., brameczka: »cudzym się nie bramuj czesk., łuźyc; stąd i u nas brater ('strój')«, *bramy ze cnoty, z ro ski, braterstwo obok bractwo (w in zumu strzępki, a z sławy forboty*. nem znaczeniu). Zamiast liczby mno-
bratna1 — brekla
B
39
giej używają wszyscy Słowianie zbio teur (tytuł noweli Turgieniewa); rowego rzeczownika bracia (z tego breloki i berloki, franc. breloque mylne brać), jak księża, kacia, świe i berloque, 'ozdóbki u zegarka'; brar cia, swada. Dalsze urobienia: bra zole i brezole, niem. Brisolet, 'ko tanek i brataniec; zgrubiałe brach tleciki', serb. brizoliea, z wenec. (u Reja i i . , szczególniej w woła- brisiola* włosk. braci(u)ola, 'kotlet', czu brachu!). Zdrobniałe: bratki, od brace, 'węgle', braciere, 'ruszt', ('kwiat', »brat z siostrą, fijołek, bracioliere, 'brytwana'. siostra z bratem*, r. 1472; »Iwan brel bre! okrzyk hulaszczy, ogólny da Marja« na Rusi), braciszek (kła w 17. w , »ąf bre bre, lej rozlej«, sztorny). Urobienia: bratowa; bra Przywędrował do nas z Bałkanu tać się; bratni; »za pani brat zińm* i od Rumunów; u nich to bre i do Moskwy dostało się od nas. z mre powstało, a to jest skrócone Na Litwie: prusk. brati i bratrikai grec. more, 'błaźnie!' pierwotnie (od (niby 'bratrzyki'), litew. broterelis, moros, 'błazen'), co zeszczuplało na zdrobniałe, ściągnięte w brolis, 'brat' okrzyk (bułg. more na 'mężczyznę', (jak serb. bralel); grec. fratria od mori, na 'kobietę'), tur. bre. powiada naszemu brati ia bracia, zu brechać, dziś pospolitsze niż brzepełnie. Pomijamy zdrobnienia i zło chać (mówią tylko breszę, nie brzeżenia, bratobójczłf i i . szę), brechun, brechliwy, brechnia; bratnal, bretnal, z niem. Brett- prasłowo; por.brzecli(oJtać i o 'sroce'. nagel, bo -nagel, 'gwóźdź', zawsze Pień bre- służy ogółem dźwiękom; nazwa litewska 'jelenia-łosia', brew -nal ściągamy. brawować, 'hałasować', w 17. w.: dis (to samo słowo tkwi w nazwie skąd nazwa bronzu y>brawuje po sejmikach szlachta«,Brindisium, »na jednego brawo wnika pod Go urosła!),nasze brzedzić, w 15. wieku łębiem*; brawarje, dziś breiverje, o 'ryku jelenim', obok i z tego bre ogólne w 17, w.: »swoje rozpoście dzić, brydzić, brednia, jak brech rać brawarje*, »cudowne brawarje nia, »brednc marzenia*, tcybredny, stroi*; brawura, braiool Wszystko brdać w »ubrdać sobie co«; bredzić z włosk. bravare, braveria, braco ma to osobliwsze znaczenie bajania ('dzielny'), bravura, a to z łac. bar tylko u nas i na Rusi; postaci z bre-, barii s (franc. brace, co i Niemcy àn/-, już w 16. w ogólne; wybredny właściwie 'wymyślny', Bre- znaczyło przejęli, brav); p. barbarzyniec. Brda, dopływ Wisły, r. 1145 Dbra, pierwotnie 'głosić', 'mówić', por. stai tak jeszcze w 13. i 14, wieku roczes. brecze, brecz, 'mówił', bre(pisownia Dzbra bez znaczenia), na czeti i brzęczeli, 'beczeć', breca, zwana więc od dbry t. j . debry (p.). 'klępa', brecna; p brznieć, brzęk; Są jednak i dawne nazwy: Brdów, br(z)echać nie jest też dźwiękona Brdawa, co może do brnąć należą. śladowcze, lecz urobione przez -ch bre-, liczna, poczęści zupełnie jak machać, pachać, jechać, spieprzestarzała francuszczyzna dawnych chać, *śmiechać, wąchać brekla, 'zatyczka gorsetu', w 17. w. powieści (powtarzająca się i u Tur gieniewa), np. bregiet (nie breglet), ogólne: »z rogów sznurówkami, pod o 'zegarkach Szwajcara Bregueta', kładając je breklami*; brekle tłu breterstwo, 'pojedynkomanja', bret- maczą r. 1682: »kij, co go z przodku %
y
40
brekleszt —
broda
B
pod kabat wsuwają«; z niem. Pri- zwano i pobrzeże i kraj cały Brą ckel, Prockel, 'zatyczka'; u nas i bry zyiją; por, włosk. brizzolare,'pstrzyć', franc. brêsiller, 'farbować'. kiet, brykiel. brlok, brlokowaty, o 'oczach zę brekleszt, jak kromleszt, 'licha materja'; »rychlej cnotę w breklesz- zowych', w 10. w.; tak samo czesk. cie znajdziesz niż w purpurze «, »na brlooky, brlaity, brlozuby, 'z krzychłopcach brekleszty*; r. 1618 jako wemi zębami', słowień. brlaw, 'zez'; 'podlejsze sukna': »lundysze, brek- u Serbów przeniesione na rozum: lesly, szychtuchy, baje, karazyje, brlaw, 'tępy', 'głupi'. »Oczy rozokie i brlokowate», r. 1535; brlok, prze kiery «. Breń, nazwa rzek, potoków, wsi, zwisko z r. 1412. Urobione od brl-; Brenik i Brnik, Brenna, Brenno, por. barłóg, z odmiennem następ Brynica, Bryńsk (sławne na Rusi stwem płynnej. bryńskie lasy). To samo co mo brngć #ro7/, Brody, Kamienobród, rawskie Berno, — miejsce płynnej r brodzić; zbrodnia, zbrodniarz (tyle bywa i nieustalone; cerk. brnije, co 'zdrożny'); złożenia z prze-, wy;'błoto', rusk. (z cerk.) briennyj, »ku brodom Jordanowym« biblja 'ułomny', 'doczesny (ziemski)', sło w 1. mnogiej (porów. Brody), gdy wień. brn, 'ił', brnje, 'brudy'; rusk w łac. 1. pojedyncza; w biblji: przebierni je, 'błoto', to samo, z innem bredł jeśm, przebredwszy (»przepra (mylnem?) następstwem płynnej; dal wiwszy się«, Leopolita), nie *przesze odpowiedniki wątpliwe. brzedł; por. wyżej brechać zamiast brew, brivisiy, *wbrew komu« brzechać. Prasłowo; Ruś ma jeszcze ('w oczy i przeciw niemu'), czarno- brjedn, brjesti, 'brnąć' (z *brdnąć); brewa zamiast czarnobrwa; pra Czesi mają czas teraźniejszy brzdit, słowo; cerk. bruw, rusk. brow; są brdu, obok brzedit, dziś wszystko i postaci z o-, serb. i inne obrw, przestarzałe; brak go niemal na obrwa; 1 przypadku *bry już niema; Południu; litew. bredzi, &r/.
bróg — broń
B
41
z pierwotnego *borda, cerk. brada, brocare, franc. brocher, 'wyszywać', rusk. boroda; brodawka i podbró 'haftować'; »sługi odziać koralem, dek są już prasłowiańskie. Prus. burkatela stropy*, Potocki; broka bordus. 'broda', lit. barzda, barz- tela właściwie 'podrobiony brokat', dotas, 'brodaty', łac. barba, niem franc. brocart. Bart (jest i w nazwach berdysza). brona, bronować, broniaki, 'ko Liczne nazwy roślinne: czartowa nie do brony', brono włok; prasłowo; broda, kozia broda (bródka), już z *bor?ia, załab. barna, rusk boz 15. w ; u Załuskiego jest i siwo- rona, boroniV, południowe i czesk. broda/iasz. brana, od pnia bkcr-, o 'ostrości', brdg (także nazwa bożnicy luter- greek, faros, 'brózda', farao i jaroo, skiej czy kalwińskiej), brożek, bro- 'orzę', łac. forare, niem. bokren (na zec: »czapkę lub chustę na głowie sze przeborować,przeberować, 'prze brozcem* ('na bakier'),»przełożywszy wiercać', w 16. wieku). ferezyą brozcem*, Potocki, »spód brony, o 'maści konia'; brość, 'za nica z brozcem*; brozyny, 'drągi wiązek liścia'; brośń, 'pleśń', od i dach brogowy*; nazwa herbowa. nazwy koloru, maści jasnej; cerk. Prasłowo; pierwotne *bory, ruskie bron, o 'szymlu', rusk. broń, o 'kło oborolt, czes. brali, bróg'. Do pnia sie dojrzałym (owsa)', broniet\ 'doj bery-, u nas nie zachowanego, do rzewać* (o owsie), czesk. bronỳ\ brze znanego innym Słowianom, 'biały', słowac. broneV, 'dojrzewać'. cerk. bregą. breszti, 'strzec'; na Rusi Czy te słowa istotnie razem należą, woła woźnica na przechodnia: bie- wątpliwe; brona, 'białego', łączą reffiś, giś, 'strzeż się', niebrieznyj, z ind. bradkna-, 'płowy' (o koniu, 'nieopatrzny', 'lekkomyślny', cerk więc u Słowian d wypadło, jak nebrêszti, prènebrèszti, 'zaniedby zawsze, przed n); broeć, w porów wać'. U Serbów i Czechów i postać naniu z serb. słowień. brst, o 'pącz z półgłoską, serb. brżem, 'strzegę' kach', brstiii, 'objadać pąkowie', (cerk. brgsze, 'ostrzegłszy'), czes. brk, bułg brus, wygląda na małoruskie 'nora', 'chałupa' (niby ochronka); brosl , a to będzie to samo co barszcz, niem. bergen, 'chować', horgen, 'po z odmiennem następstwem półgłożyczać' (nasz borg z tego), biirgen, ski twardej, przed lub po r, o co 'ręczyć'. nietrudno. bronz, bronzowy, 'śpiźa', i o 'kolo broić, 'wyrabiać'.'stroić'; rzeczow nika broj, co u wszystkich południo- rze śpiży', europejskie: franc. bronze, wj ch Słowian 'liczbę' znaczy (serb. z włosk. bronzo, co wywodzą od bułg. broifi, 'liczyć', brojfapiica, 'ró Brundisium (p. breckać), albo ze żaniec'), już nie posiadamy; broić Wschodu, persk. brencz, skąd tłu w dawnym języku ogólniej uży maczą i nazwę mosiądzu (p.). broń, bronić, bronny, obrona, wano, o 'niepokoju', 'zabiegach'; do obronny, zabronić, zabraniać. Pra brzy-; p. brzytwa. brok, 'śrót', z niemiec Brocken; słowo; cerk. bran, 'walka', braniti, »wsuwszy broku do fuzyej*, obro 'bronić', wuzbraniti, 'zabronić', rusk, kiem ustrzelano głowę*, Potocki. cerk. branii', 'łajać', oborona, 'obrona', brokat, brokatela, burkatela, 'ro czesk. braẃ, braniti, jak u nas; tu dzaj raaterji', z łac. brocatum od należy i nazwa brony (czesk. brany), l
1
brosza — bruálao
42
B
'bramy'. Pierwotne *borń, litew. bar- brunatny, brunet, i franc. brun, nis, 'kłótnia', od pnia bor-, 'wal 'brunet', z niem. braun, co w związku czyć', p borykać, brać się, brodło, z nazwą 'niedźwiedzia' Bar, i lit. beniem. berjan, 'uderzać', łac. ferio. 'brunatny'; -<*t* P« bławat od błau; brosza, broszka, z franc. broche u nas juź r. 1394 »(sukno) brunatiz łac. brocca, o wszelakich 'ostrych, cum*, 'ciemnawe'; w dawnej niemspiczastych kolcach','szydłach'; stąd czyźnie brunāt o 'ciemnej tkaninie'. i broszura. brUS, 'osełka', brusić, 'ostrzyć na brotfas, z niem. Brodfass, 'dzieża niej', dziś rzadkie (w poezji: »na brusiku toczyć strzały«, »na krwa na chleb'. browar, browarnik, z niem.: dawne wym brusie pociągnąwszy strzały«), broawer, dziś Brauer od brauen, zwykłe u Czechów: *brus jazt/ka 'warzyć'; w r. 1500 poprawniej bro czeskćlio; pobruszę, 'pokręcę (żarna)' około r 1250; obrus, właściwie 'odwaru ia, browarz, 'piwowar'. brózda (także na czole), bruździć darty, odcięty kawał płótna', jak (także 'przeszkadzać'); prasłowo;. to nieraz (por. czes. dras ta, 'suknia', z * borzda, cerk. brazda (ale rus.od drasati, 'rwać'; słowień. drapa, brazdy prawlenija, 'cugle', zupełnie 'łachman', od drapać). Prasłowo; odmienne), rus. borozda (i brona'), obrus i ubrui u wszystkich Sło południowe brazda (a jest i brązya, wian o 'suknie', 'serwecie'; cerb.obruto samo słowo, o 'bliznach': zd i zy siti, 'odedrzeć', bułg. bruśu, 'zgar mieniają się); od pnia bhars (por. niać owoce z drzewa'. Stąd nazwa bruśnic (co Niemcy jako Preiselboroczno), o 'śpiczastem'. brud, brudny, brudzić, brukać (do beere pożyczyli) dla jagód brusznic, brudzić, jak puskać do puścić, błą że się dają tak łatwo zgarniać, po kać do błądzić); w innych językach niem. i Streichbeerc, od sireicheu, słowiańskich tylko: brukati, 'wybu 'zgarniać'; nazwa brusnika, bruschać', bruj i brujaii, o 'wybuchu nica, ogólna i na Rusi i u Czechów. wody, moczu', 'roju pszczół'; litew. W 15 wieku u nas (1472 r ) brus, brani is, 'napierać się*, 'leźć gwałtem', 'osła', brusiny, szlif. Nie posiadamy braukti, 'trzepać', briaukszti, 'pić'. odmiennej wokalizacji z twardą półBrud od bru-, jak brzyd od brzy-, głoską, cerk. briimąti, 'golić', 'strzy c', bułg. brudził, 'obcieram', serb. brsati, hyd od hybruk, z niem Brūcke, 'trotuar', 'ociągam', obrsącza, 'ręcznik', rus. i w Rydze tego co u nas znacze bros, brusiny, 'odpadki', do tego nia (por. rosyjsk. mostowa ja, 'ulica nowy czasownik brosat \ 'rzucać', bromoszczona', 'brukowana'); »żyć na sit, broś jewo, częstotliwe brysati, bruku «, brukowy, brukowiec, bruko'skrobać', słowień. brisawka, 'ręcz wać; brnkotłuL; u ludu przesta nik'. Prasłowo to i Litwie dobrze wiają ru w uri »naburku*, jak durk znane, ale z odmienną gardłową, z druku, co w 17, wieku i w piśmie k nie sz, coby słow. s odpowiadało, uchodziło; burk u nas już w 15. w. braukti, 'obcierać', brukti, 'międlić brukiew, z niem. Wrukc i Bruke, len' (rusk. brosat'), brukis, 'pas(ek)', co ma pochodzić z włos. ruca, ru- brukne, 'bruánica'. chetta, franc. roquette, z łac. (bras- bruślac (i rozmaicie), 'stanik', z niem. Brusilaiz. sica) eruca. f
4
b r u t k a — brzad
B
48
brutka, 'narzeczona , pożyczka lu stuchów wołoskich; ^bryndzę bić«, dowa z niem. Br aut \MZ od 15. wieku; 'biedowaé'. jest i brukan, Bràutigam, 'narze bryt, bret, z niem. Breite, o 'suk czony*, nierównie rzadszy. nie' (szerokości), i o 'ziemi', 'łanie'. bryczka, do niej dorobiono brykę; brytan, 'pies', od 17. w. (por. mew 17. w. jeszcze oba nieznane; od nas djolański), nazwany od Anglji, Bry na całą Ruś; u Czechów z p-, tanii (brytyjski, jak niem. ang. pry czka; czy nie z niem. Pritsche, british); zdrobniałe bryś. 'ławka' (por. franc, char à banc, brytwana, brytfana, »brutfana 0 podobnym 'lekkim wozie')? Inni albo panew« r. 1500, później i brotwywodzą ją od włos. biroccio, ba- fana, z niem. Bratpfanne, 'panew do roccio, 'dwukółka' poprzez niem. pieczenia'. Birutsche i Pirutsche, o 'lekkim bryzgać, bryznąć, to samo co wozie'. pryskać,prysnąć] u wszystkich Sło brykać, 'skakać', niby odwrócone wian tak samo, używa się o wyrus prygato tem samem znacze bryznięciu (mleka); w czesk. obok niu? (por. co do spółgłosek nasze bryzgati i bruzgati, serb. bruznuti, gusła, a czes kouzła); bryknąć, bry bruzdati, 'lać się': więc chyba uro kała, ogólne w 16. i 17. wieku nie- bienia od owego bruj (jest i u nas tylko o 'wierzganiu', ale i o wsze- narzeczowe bfuić, bruj, o 'moczu'), lakiem 'sprzeciwianiu się', por. wy cośmy pod brudem poznali. Rze bryki (w 17. wieku i same bryki, czownik bryzg, w bryzgi, na Rusi 'szturmy'); powtarza się na Rusi, brjazgi, brjuzgaf, brjuzzaV, 'mru brykat', 'wierzgać', brukał* (toż zna czeć', kaszub, brzazdzić, 'szumieć': czenie). Zestawiają z tem samem wokalizacja chwiejna. lit. braukti, 'skrobać', brtikti, 'wpy bryże, od 14. wieku ogólne, od 18. chać', bruksznis, 'pas', cośmy wyżej w. przestarzałe, ocalało na całej Rusi; pod brusem poznali; takby i Sło r. 1394 w rachunkach Jagiełłowych wiańszczyzna sama obie gardłowe brize, w rachunkach Zygm. Aug. (k i s) znała, por. słonic, kłonić i i . frise, niem. dawne brize, Preis(e), bryła, bryłka, o 'grudzie' i o 'bryle o 'fryzie', 'suknie kosmatem' (nasze ziemskiej'; od nas na Ruś. Jest serb. fryzować, fryzjer), z łac. niem. frisum, 'frędzla', skąd i fryz? gzyms ; briła, 'łupek'. bryiłda, u nas zupełnie zapom •dzisiejsze płci niewieściej bryzę*, niane (w 16. wieku w prawie miej- » niechaj strznii bryzę*. brzad, obrzad, 'owoce sadowe ; skiem mówią o bryndach, 'kosztow nych strojach niewieścich'); tem bar dziś tylko kaszubskie. Prasłowo; dziej (od nas) rozrosło się na Małej cerk. (jjabrèd', obrèda tłumaczy 1 Białej Rusi i na Litwie, o 'strojach' 'szarańczę', zamiast 'pędów roślin i'strojeniu się', »baba się bryndujc*, nych. Nie mogli się bowiem dawni 'stroi', percbrynduwaiy; w czeskiem tłumacze ewangelji pogodzić z my brynda tylko o 'lurze', 'podłym na ślą, jakoby Chrzciciel jadł akridy poju'; na Białej Rusi i o 'włóczędze'; (grec, łac. lom^tae, 'szarańcze'),i do małorus. bryndy byty, toż samo wolnie wstawili zamiast nich, nie znając Wschodu, nazwę roślinną; znaczy, ale bryndyk, 'elegant'. bryndza, z rum. brinze, od pa tak samo postępowali u nas, i łac. 5
1
1
brzana — brzęk
44
B
locustae najdowolniej 'owocami leś- skiego barezah-, 'góra'), por. gęś, nemi', 'miodunką', zastąpili. Bréd, giviazda z takiem samem g słowiańz nagłosowem ja- i wszelakiemi te skiem zamiast oczekiwanego z, albo goż odmianami («-, o-), pojawia się barzo i brgo. Urobienia: wybrzeże, i z nosówką, nasze dawne jabrząd, nadbrzeżny. U wszystkich Słowian czes jabrzadka ijabratka, 'latorośl', tak — i w temźe samem znacze litew branda, 'dojrzałość', brendes, niu: cerk. brèg, rus bierieg, czes. 'dojrzały', brindau, 'nabrzmiałem', brzeh, serb. brijeg (czy tu i nazwa prus pobrendints, 'obciążony', bren Prieg nitz, mhy Brzezan?); awest. bedek er w n en, o ciąży'. rez, 'wysoki'; może i niem. Burg. brzana, brzanka, i wiele nazw Cerk bregynję, 'nimfy', może rów odmiennych, mrzanka, mrzewka nież 'duchy górskie', nie 'brzeżne'. r. 1472, barwina. barnena, z łac. brzechwa,'strzała bez grotu', prze barbus (barbena),— muraena; na starzałe; jest i nazwą osobową; por. zwy przej mywano parokrotnie z źró* brzeszczot. deł wszelakich brzęk, brzok r 1472, brzekinia, brzask, brzeszczy się, 'dnieje', a od berek, brzęk, z pierwotnego *bcrk, obocznego brzuzq: na brzezdzeniu, nazwy dla 'crataegus' i 'sorbus' psałterz (»z zarania«, puław.). Jest u wszelakich Słowian; postaci z -eredwojaka postać.z dźwięcznąi z niemą u nas ruskie, berekfa/, bułg. brè(z/f i <s£), i dwojakie znaczenie, o 'sza kinia, czes. brzęk, brzekynie, łuż. rzeniu dnia', 'jutrzence', i o 'rzadnie- brakowe, 'morwa'; ę, o mylne, jak jącym (kisnącym) smaku', przenie w macocha i t p. sione ze wzroku. Prasłowo w obu brzemię, 'noszą','ciężar', brzemionpostaciach i znaczeniach; cerk pro- 7co, brzemieniła, 'ciężarna' (por. niem. brèzg, 'brzask jutrzenny', czes. brzi- gebaren), od pierwiastka bher- (p. ska i brzezdi se, rozbrzèsk i za- brać), w pierwotnem znaczeniu 'no brèzh, 'zaranie', 'świt'; cerk. obrez- szenia*; przyrostek -mię, jak w zna gnuti, rus. obrjeznuV, o 'skisiałem mię; prasłow. *bermę, cerk brétnę, mleku': u na$ obok obrzask, obrzaz- rus bieriemja, południowe bierne, gly, rus. briezaaC, 'brzydzić się', 'po czes brzimè i brze meno: ánd. bhàrigardzać czera'. Litew. apybreszkis, man- i bharman-, 'noszenie', grec. 'świt', breszko, 'zaświtało', może da ferma, 'płód' lej i ind. bh radzą te, awest. brazaiti, brzeszczot, głownia szabli', od 'jaśnieje', 'świeci'. brzasku, 'jaśnienia'; przyrostek -iet brzeczka, 'moszcz', 'syta', ogólne zwykły. w 15 —17. wieku, por. r 1500: »nek brzęk, brzęczeć, brząkać, brząktar, brzeczka wedle Polaków«; tak nąć, brzdąkać, brzdąknąć, brzęsamo u Czechów i Łużyczan; wraz kacz, pobrzękacze ('grosze'), brzdęk, z brahą (p.) z celtyckiego. urobione stałym przyrostkiem -k od brzeg, z prasłow. *berg, pierwot *bren w brznieć — brzmieć (p). Pra nie nie 'kraj lądu', lecz 'wyniosłość', słowo: nosówka jego ocalała (dla 'góra', por. śląski Brzeg (Brirg); naśladowania dźwięku) nawet u tych niem. Berg, ale to nie pożyczka: Słowian, co się nosówek pozbyli spólne to słowo obu językom, a co wszystkich: rus brienczaf, małodo /; zamiast z (z powodu irań rus breńkaty, słowień brenczati 4
B
brzmieć —
brzuch
45
i brenketati, serb. brencati, 'brzą rz zamiast pierwotnego r przy kać', czes. brnk, brnkati, obok zwy brała, bo poszła z włos. brasca, a to kłej ich wymiany ę na ja, e: rusk. z łac. brassiea (z celt. bresik), brjacat \serb brecati, breczati, trzū,- i -kapustę czarną' oznacza; formy skać', łuż. brjakaś. Z wokalizacją z mylnem rz są już średniowieczne. na o, brak-, czes brouk, 'chrząszcz'. —U Czechów odwrotnie; dziś dla 'brzoSłowa dla brzęku, 'głosu', przecho sk^ini' obowiązuje forma brosk^w dzą stałe i na 'wzdęcie' wszelakie, (zamiast starego brzeskew); czy nie por. zabrzmiał ('głos') i nabrzmiał pod wpływem polskim, skoro nazwy ('wzdął się'), więc brzęknąć znaczy broskew, 'brassiea', nie znają? i 'nabrzmiewać', (» obrzękła twarz «), brzost, p. brzoza. tak samo na Rusi: nabrjaknuł' brzoza, częste w nazwach miej i obr/aknut\ słowień zabreknem, scowych, Wąbrzeźno, B> zezno, Brze 'nabrzęknę', lit. brinkłi, 'nabrzmie zie (zbiorowe), Brzozów; brzezina. wać', branka,'obrzmiałość'; dla głosu Przestawione z * ber-za, rus. biema Litwin postać z dźwięczną: rioza, małorusk. bereza, oznacza to brenzffu i branzgu, 'dźwięczę'. P. samo drzewo, w lit. berzas, niem. brzmieć. liirke (i Borke, 'kora'), a nazwana brzmieć, brzmienie, o 'głosie', od jasności kory, od pnia berz, 'lśnić' i o 'wzdęciu', nabrzmiały, nabrzmie (por. bełz\ lit. berszłi, 'bieleje', niem. wać, z dawniejszego brznieć, czę (gockie) berhts, 'świecący', ind. bhūrstego jeszcze w biblji: »brznicli dza-. Od tego samego pnia pocho w trąby«, »a gdyż zabrzni zwięk dzi i nazwa brzost, ale to drzewo trąbny«, »głos jeż brzni«, »aby nie ma jasnej kory, więc nazwane brzniał*. Tak samo u Czechów i Sło od korku na powierzchni gałęzi, co wieńców, brniełi, brnim, małorus brzozę i brzost śród innych drzew brenity; z brzmieć por. bułg brum- wyróżnia. Odmianką owego pnia czu i brumkam, brumbał, 'bąk' (na- berz- jest bełz-, narzeczowe bełzu rzeczowe u nas brzmieł). Z innych się, 'błyszczy', stąd nazwy miej języków przytaczają tylko postaci scowe, pierwotne polskie, na ziemi, z m, łac. fremo, 'grzmię', niem. brum- którą Ruś od Włodzimierza W i Ja men, dawne bremo, dziś Bremse, rosława ostatecznie zagarnęła, jak 0 'bąku'; ind. bhramara-, 'pszczoła', Bełz, por. Bełżyce lubelskie Brzosto (z r. 1584\ albo brzosta, rus. grec. forminks, 'cytra'. brzoskiew. Nazwa objęła dwie bieriosta albo bieriosto, czes. brzeróżne rośliny. Brzoskiew albo brzo- sta, służą wewnętrznej 'korze brzo skinia i brzeskinia dawniej, dziś zowej'; rus. bieriestień i pol. (na wyłącznie brzoskwinia, jest prze rzeczowe) brześcian, 'garnek stary, stawką z *bersky, łac. persica (ma- opleciony łykiem'. Od brzozy nazwa lum persicum, 'jabłko perskie') 'pstrych krów': brzezuła, brzezia1 przez Niemców (Pfirsich, dawniej fsjta. Nazwy miejscowe od brzostui Pfersich) do Słowian zachodnich Brześć, zbiorowe jak Brzezie, daw przyszło; r.1500 istniała obok brze niej Brzeście; Brzostów. brzuch, dawniej brzucho (biblja skim nowa pożyczka: ferska, co / niemieckie zachowała. Druga brzo i i.), brzuchowy, brzuchaty, brzu skiew»(pod wpływem owej pierwszej) szek, brzusiec z brzuszec, brzuszcze, %
7
ł
brzydki — buda
46
B
'wszelka wypukłość, palca, dłoni, mie (jak u nas, i o 'brzuchaczu'), a buchta cza*. Prasłowo; tak samo w obu ro 0 'pieczywie' (unas przejęte w 16. w.: dzajach u Słowian. Brak go jednak «wieśniacy buchty rozdęte droż u nich na Południu, i w l i t ; łączą dżami warzą*). Dziś u nas bucha niem. Brust, Brusche i Brausche, 1 busznić się, 'pycha', 'pysznić się', o 'nabrzmieniu*. tylko między Kaszubami w obiegu, brzydki, brzydota, obrzydły, brzyd- w 15. i 16. wieku było ogólne; brak kość. Prasłowo; w cerk. briduk, w litew. całego pnia; jest w niem., rus bridkoj, serb. bridak, występuje nord. baus, 'pyszny', busil-kinna, jeszcze jawnie pierwotne ostrości o 'pyzatej kobiecie', dawne bus, dziś znaczenie ('ostry', o smaku kwaśnym, Bausbacken, 'pyza', Bausch, 'na o szabli), serb. bridjeti, 'swędzieć'; brzmiałość', bdsi, dziś bose, 'zły', przymiotnik, pierwotnie zdrobniały z 'bujny.' To samo z nagłosowem p-, na k, od brid, a to od bri-, 'ciąć', p. pycha. p. brzytwa. R. 1500 *brzydkość buchsztaby, buksztaby, 'litery', albo ochwat* i o'chorobie morskiej'; ogólne w 16. wieku , z niem. Buchbrzydal, brzydliwy, dziś obrzydliwy, stabe, od Buch (p. buk), co się po brzydliwoéé, brzydnąć. wtarza w buhalterze czy buchalte brzytwa, brzytewka, przyrostek rze, bo u nas ch i h to samo. Ale zwykły -twa (modli-łwa), od *brzyć, buchta, 'zatoka', co innego, z niem. 'strzyc', 'golić', rus. brit\ brieju, Bucht. czes. brziti, brziju, bułgar. bricz, buczeć, beczeć, o bydle, wodzie, 'brzytwa'; britwa juź prasłowiań kominie, i o wszelkiem 'wzdęciu' skie. P. broić; brzydki. Prasłowo; (p. brzęk), buczny, 'nadęty', 'szumny', brak w litew.; trackie brilon, 'bal bucznieć, 'nadymać się', i o 'próch wierz', awest. pairi-brtnaiti, obc,iū&\ niej ącem drzewie'; » hucznoiuczno «, broithro-tàēza, 'z ostrą klingą', ind. buczyć się, którego dla chwiejnej bhrinati, 'uszkadza'. W 17. wieku pisowni dawnej od bucie się (p. buta) śmieszne »sekretne brzytwy*; tyłu- nie odróżniamy. To bucz- oboczne utarnią inny to przezwał. od i do bąk (p.). bu ba, czesk. bubák, to samo co buda, budka ('żydowska bryczka'), bobo (p.); u Potockiego jednak opi budnik, czes. bouda, budka, z niem. jany jak buba*, to chyba bumbacy Bude, zastąpiło nam i Czechom w kazaniach husyty około r. 1450, także niem Bau, więc budować całkiem czeskie, bumba(ti), 'pić' (bauen, »książka budująca*, erbau(o dzieciach), bumbal, 'pijak'. lich, edifiant, aedificans); budowa; buchl buchnąć, buchać (płomie budowla (jak torgowla, ruskie); bu niem), wybuch, wybuchnąć; buszny, dynek, zamiast budunek, znaczyło 'pyszny' (z taką samą przenośnią, p. 'budowanie', dziś 'budowlę'; budow pycha), buchasty od bucha, 'wzdęte niczy; budulec (Bauholz). Pomijamy ubranie', 'pycha'. I tu, jak zawsze, złożenia przyimkowe z za-, wy-, z-, 'brzęk' i 'wzdętość' od jednego pnia co od 14 w. zastąpiły pierwotne usieprzezywano, p. brzęk. Prasłowo w obu dlić, jeszcze w psałterzach istnie znaczeniach; rus. buchat',buchnut', jące (od siadło; słowiańskie zidati, 'bić (buchnąć)', i buchnuf, 'nabrzmieć'; 'budować', nam juź obce). Polskie czesk. bouchati, 'bić', i nabouchanỳ na całą Ruś przeszło; może na l
B
budny — buje
47
wet czes. i słowac. jego wpływowi Ge-bot, Angebot, i 'rozkaz', i 'ofia podpadło; Niemcy przejęli polską rowanie'. Pień olbrzymiego znacze czy czeską budę jako Baude ('cha nia i rozgałęzienia, z którego u nas właśnie jak najmniej ocalało; nie łupa górska') napowrót na Śląsku. budny dzień, 'roboczy', w przeci równie więcej na Rusi. wieństwie do niedzieli i świąt, z ru Bug, zachodni, (Busk), i Boli, po skiego bud^den, 'byle dzień'. łudniowy, dawny Hypanis (nazwa budyń, 'legumina', z angielskiego Scytów, powtarzająca się w nazwie (plum)pudding, nie z franc. bou- Kubanu, nieobjaśniona dotąd), nic spólnego nie mają. Jedyny naszego din, 'kiełbasa'. budzić, i złożenia z pod- (podbu- Bugu wywód poddał mistrz Win dzać), po- (pobudka), prze- (prze centy Gerwazjuszowi (Anglikowi) budzać), z-. Prasłowo; u nas tylko w 12. wieku: od 'zgięcia', niem. Bug w tej postaci, u innych Słowian (»srebrne bugi*, nord. baugr, były jeszcze z twardą półgłoską: cerk. 'monetą'i'ozdobą', 'naramienniki'; to búdéti,wūzbunqti, 'czuwać', 'ocknąć bug przejęli już Prasłowianie w 3. się', wûzbydati, 'ocykać się', serb. wieku od Gotów; ocalało w cerk. badniak ('wigilja Narodzenia Pań fo<#,'pierścień', Staroniem bougfpierś skiego', od 'czuwania', bdijeti, 'czu cień'). Dla, Boku niema ani takiego wać'; 'kłoda w tę noc palona', któ wywodu, ale wszystkie czarnomor rej popiół i węgle siły magicznej); skie rzeki mają nazwy od Scytów czes. bdim, bedliwy, 'uważny', zbędny, albo od Turkotatarów; słowiańskich 'uważny', 'skromny', 'cny' (przejęte niema między niemi. przez nas w przeczeniu: niezbędny, buhaj, bugaj, w topografji (»na dziś niezbędny, p.); rus. bodryj, Bugaiuf), od 17. w. (dorobił do tego 'dzielny', 'raźny' (p. biedron u nas, buliać Żebrowski r. 1637, 'ryczeć') z miękką półgłoską). Naszemu bu z Rusi (buhai), a na Ruś z tur. buga, dzić odpowiada lit. pabaude, 'po 'byk', bułg. buga; ale od tegoż buga, budzili', prus. etbaudints, 'wzbu z licznemi odmiankami we wszyst dzony'; twardej półgłosce (bdieti) kich turecko-tatarskich gwarach, wy odpowiada prus. budę, 'czuwają', wodzą i węg. bika, 'byk', z czego, lit. budau (busti) i budziu (b?i- mimo odmiennej końcówki, byk sło dētt), 'czuwać', budrus, 'raźny'; wiański ma być pożyczką? bausti, baudziu, 'naganiać', baubuje,'loty', bujać, bujny; bujak, dziawa, 'pańszczyzna', odpowiada 'byk', narzeczowe; »skrzydeł bujacerk. (u nas jak i budèti zupełnie za wym przystrzyga*, »płócienne na pomnianemu) bludą, blusti, 'uważać', wom rozdymającfo^/e,» gdy mu (ciału) rus. nabiudat', 'spostrzegać', ind. bo- rostą buje*, »ogorejąć te buie zu dhati, 'czuwa', 'uważa', 'uznaje', bo- chwały drygańcie«, Potocki. Pra dhajati, 'budzi', budhjate, 'poznaje'; słowo; cerk. buj, 'dziki' (buj-tur awest. baodaiti, 'czuje', baodajeiti, w Słowie Igorowem), bujest', 'okru 'daje znać', frabudiate, 'obudzą się', cieństwo', serb. słowień. buica, 'po grec. peuihomai i pynthano, 'po tok górski', czes. buj, 'szalony', buje, znaję', 'dowiaduję się', niem. an-bie- 'przepych', łuź. bujowas, 'przeciwić ten (goc. anabiudan), anglosas. beo- się'. Urobione od pnia bu-, co dan, ge-bieten (z tego nasz gbit, p.), i w buch, bystry.
48
bujurdun — buława
B
bujurdun, tur. 'rozkaz', z bu jur, bukłag(a), pisane i przez o, bu 'rozkazywać'. kłak, bukłaszek, bukłaszka, 'naczy buk, buczę (zbiorowe, »leśny pro nie', 'bańka', 'dzban', w 16. w. ogólne; went z dąbrowia i buczą«), bukowy, przez Ruś z tur. bakłak; i na Ma Bukowina, Buków, Bukowiec; bu- łej Rusi bywa z u, na Wielkiej kie w, buczyna; bukwica (bukwa, tylko z a i o. Częste u Reja, Leobukuwica) r. 1472, 'betonica', dla polity i in. Co innego bukał, p. bo liści owłoszonych, jak u buku, prze kał. zwana, a od tej biikwicy przezwano bukszpan, od 16. wieku, z niem. i inne rośliny o podobnej skuteczno Buchsbaum, z łacin, buxus, a to ści, n. p. kuroślep, biała bukwica, z grec. pyxos. Co innego buksy, 'primula' i 'bellis perennis' (r.1472 'spodnie', z niem. Būxen (tak i Ruś i mayduszkami przezwane, z niem). brjuki z niem. Bruch pożyczyła); Prasłowiańska pożyczka z niem., buksztele, buksztyl (wedle tego co od nas do Prusów przeszła; an- i babsztyl, urągliwe?) z Bogengeglosas. boc, boctrêo, 'buk', niemiec. stell, 'podstawa', »ze sklepienia wy dawne buohha, dziś Buche (rodzaj padły buksztele*, Potocki; bukniezgodny, żeński, nie męski, jak 'szpryt i bukszpir, 'rodzaje masztu', u Słowian); Buche zaś, to odpo od niem. bug, 'przód okrętu'. wiednik do łac. fagus (rodź żeński), bukwita, z niem Buchweizen, 'buk', grec. fagos, 'dąb'. Praniemiec. 'gryka'; r 1532 buthveiss wypi postać była bok; niem. o w po sane, narzeczowe; p. (rrecja. życzkach odpowiada słowiańskie u, bu la, dawniej buła (papieska), od (por. Dunaj i i.), więc o pożyczce pieczęci przywieszonej przezwana, niema co wątpić, lecz wszelkie wy łac. bulla, 'pieczęć', 'pęcherzyk','guz'; wody z faktu pożyczki wysnuwane stąd i buła, bulka (od 15. w.), bu (jakoby na prarodzinie Słowian łeczka (dawniej bułka chleba), ibulba buku nie było!) są mylne; buk na albo bulwa, na 'ziemniaki' od wsze zywali Słowianie grabem (p.) i po lakich »korzeni« przenoszona; bułka życzka niczego nie dowodzi. — Buk od nas na całą Ruś (bułocznik, nabrał i innego znaczenia: bukwy 'piekarz'). są 'litery', 'list', 'pismo' (por. rus. bukiet, z franc. bouquet, zastąpił bukwojed, 'pedant', bukwar, 'ko 'równiankę' 16. i 17. w (od łac. na menjusz', azbuka, 'abecadło'; sło zwy 'gaju', boskietu). wień. bukowski jezik, -{łacina', niby bułany, o 'koniach maści płowej', 'książkowy język'), ale i to znacze z tur przez Ruś, butan. nie pożyczka z niem.: goc. boka, bułat, 'stal', przez Ruś z tur. 'litera', bokos, 'list', 'książka', dziś bułat, a to z pers. pUlâd. Buch, Buchstabe. Zachodni Słowia buława, tylko u nas i na Rusi nie tego nie mają, to cerk, i po (od niej do nas, czy odwrotnie?), łudniowe; tylko u Źałabian bukwy, 'odznaka hetmańska' (wielka i mała 'książka' (i 'bukiew'). buława), 'regiment', 'laska z grub bukat, bukon, w 16. i 17. wieku szym końcem'; rus. buławka 'szpilka'; 'kąsek', 'kawałek', z włos. boccała mniemanego turec, początku(?); inni i boccone, w tem samem znaczeniu, wywodzą od buły w znaczeniu niem. od bocca, 'usta'. Beule, dawne bulla i pUlla (?).
B
bułga — burka
40
bliłga, w psałterzu (»pęehyrz« wieku barczący, o 'silnym wietrze'. w puław); >ladra albo byk* w Ol Dźwiękonaśladowcze, powszechne u kuszu 1564 r., t. j . 'wory ze dwu Słowian: bułg mor eto se burka, skór zeszyte dla wyciągania wody'; 'pieni się morze', serb. słowień. »w btûsach* mylnie (zamiast bla brkati, o wszelakim 'głosie i hała gach, 'worach') u M Bielskiego; z łac. sie', słowień. brczek 'bąk* (czesk. bulga, 'wór' (i Niemcy to przejęli). brczadlo), czesk. brkati i brczeti, 'brzęczeć', 'latać' (brczniak, 'maik'), bumaga, bumazka, bumaznik, 0 'papierze', 'pieniądzu', 'pularesie', i wszelakie inne dla 'hałasu, niepo po Rusi utkwiły w pamięci war koju', bułg. brkotija (por. nasze barszawskiej; te nazwy'bawełny', bułg. kotać, o lisach, rok 1532), serb serb. pąmuk, ze Wschodu przyszły brka itd. 1 najrozmaitsze przybrały w tej burak, 'ćwikła', 'boćwina', z łac. wędrówce kształty; przecież i bom- borrago, 'ogórecznik'; juź r. 1472 biza (p.) wkońcu z tego urosło burak obok borag, borak; przenie (z łac. grec bombyx)\ z persk. sione u nas tylko na całkiem odmienną panba, co z ind. pambak, 'bawełna',roślinę, dlatego, że z obu przyrzą wyszło Najrozmaitszych wędrówek dzano sałatę; u nas w 16. wieku boi odmianek tego obcego słowa nie racz, niem. Boretsch, a od nas śledzimy; Ruś »chłopczatą bumagą* wszystkie postaci na Ruś przeszły, nazywa bawełnę. boracz. bunda, 'zimowa burka', z węg. burda, 'ciężar', 'pakunek', »cięż bunda, nazwy'futra'; pożyczka nowa. kie burdy a brzemiona*, r. 1564, bunt, buntować, buntoivnik, bunz niem. Burdę, 'ciężar', fbrzemię'; towniczy, niem Bunt, 'wiązka' (od dziś zapomniane, oprócz czasownika binden, Band, np. »buncik korali, burdać, wyburdać się, 'wygramolić'. trawy «>; bunt znaczył więc tylko burda, 'walka', 'zapasy turnie 'związek', zbuntować się, 'przymie jowe', dziś na uliczne zeszła; u Reja: rze, związek zawrzeć', i tylko u nas * cnot a z niecnotą zawsze ma burdę*, od 17 w. nabrał znaczenia 'spisku', >burdę z sobą stoczyli*, w 16. 'sprzysięźenia', 'rokoszu'; od nas na i 17. wieku; burderz i bunderz (por. Ruś: buntowszczik, 'powstaniec'. bindarz z viridarium), 'rapier'; burbuńczuk, znamię tureckie (ogony dynk, 'pojedynek'; w nazwach, Hakońskie na drzewcu; ich liczba god raburda, Ilaiaburda; franc. bourde ność wskazuje), z turec bunczuk, z bohord, bouhord, 'turniej', włosk, 'znamię'; od Małej Rusi do nas, bigordo, niem buhurdiren. a buńczuczny, buńdiuczny, buńdziuburdziuk, wór z koziej skóry', czyć się, przeniesiono na 'zawadja w 17. wieku, >natka kiszki jak burków'. dziuki*, Potocki; przez Ruś (mabura, burka, burczeć, burczymu łorus. bordiuh, bordiuk na Kauka cha, burkotać, burknąć, burkliwy, zie) z tur. bardak, 'dzban'. 'opryskliwy', dawniej ibruczeć (»bruburka, 'opończa', w 17. wieku wy czy w żołądku*), brukać, o gołę łącznie żołnierska, odznaka hetmana, biu; bura nowo dorobione (18. w ) do dozwolona i żołnierzowi tylko po burki, barczenia, bo barczeć a burścięciu Turka - Tatarzyna (szlach czeć, bruceeć,jeano i to samo, por. z 15. cica domatora, co burkę przywdział, 4 Słownik. ł
50
bury — but
B
wyprano za to kijami\ więc na Bornstein ('płonący kamień'), dziś leży się jej wywód ze Wschodu, jak Bernstein (niby brennstein, borni kierejce; »Sobieski lekką okryty dolno-niem. postać); bursztynowy. burką dla zaszczytu*, »wodzów Słowianie nie mają żadnej własnej przybrali w buzdygany i lipnickie dlań nazwy, rusk jantar z litew. burki*. Do nas przyszła nazwa ze gen taras; Litwa ma dwie rodzime, Wschodu, Rusi, nie naodwrót, ale bo Prusowie nad samem jego gniaz na Wschodzie tylko nazwy koloru dem od prawieku siedzieli. nadają się do jej wykładu, tur. burt, burta, 'pobocza nasypu, pers. bur, o 'rudawym', 'lisim', mong. okrętu': »nawa rozpuści źle sklibilriij, 'ciemny'. Natomiast innego jone burty*, Potocki, burtnica, burta pochodzenia może być przymiotnik i borta, 'tresy', 'galony'; niem. Bort następny: (-bord, bakbord) i Bortę. bury, 'szary', chociaż i ta nazwa burza, burzyć, burzliwy; burzyć, tylko u nas i na Rusi istnieje, coby burzyciel i burznik tyle co burca również Wschodu dowodziło; inni (obrazoburca); zaburzenie, burzan wtaczają łac. burrus, o 'lisiej bar (późne, zdaje się małoruskie bttrjan, wie', burra, 'pilśń' i 'ubiór z sukna', 'zielsko', chwast'), oburzyć się (piszą birrus lub burrus, franc. bure, stąd także oborzyć, bo tu wmieszano bureau; p. biuro. pierwotny, zupełnie odmienny cza burmistrz, burmistrzować,**? 14. sownik ob-orzyć, p. orzy) Prasłowo; tak samo i to samo wszędzie: cerk. i J 5. wieku burgmistrz, i burgrabia, rozpodobniony w murgrabia, z niem. burja, buriti; lit. biaurus, 'okropny', Burymi ster (Burger meister), i Burg-biaurybe, 'brzydota', z j wtórnem, graf, od Burg, 'gród', i mister, jak w kiaun?, p. kuna; może łac. graf; węg, tur., rumuń. burkatab furia (nasz furjai), furo, 'szaleję', norwes. bure, o 'ryku wolim', łoz tego. bursa, konwikt',z łac. bursa, niem. tew. bauiuot, w tem samem zna Bórse, 'sakiewka'; bursować, 'być czeniu, baurat, 'szczuć'. żakiem' (w bursie), u nas juź zapo buszować, 'rozbijać', rusk. bu mniane, używane w 10. wieku (a na sze wat \ 'hałasować', 'burzyć', od Litwie bursawoti do dziś) dla *ło- buch (?) do bu- w bujny, z czem trowania', 'zbytkowania', bursoivnik,i litew. burys, 'kupa', 'gromada' litew bursaunłnkas, 'rozpustnik'. (i o deszczu), łotew. būra, 'kupa Z grec. byrsā, 'skóra', 'wór', 'sa ludzi', łączą; u nas późne, jakby kiewka', 'opłata', przeszło na na z roalorus. buszowały \ł). zwanie 'spółki','giełdy', niem. Borse, but, z późnem i mylnem u za stąd franc. bourse, rusk. birza a da miast ó, stale w słowach łac. lej i niem Bursch (ze wszelkiemi i niem. zastępującem o oryginału urobieniami, burszówski), co ozna (por. kluski, nuta); bucik, butiska; czało od 15.—17 wieku 'rotę', od nas ca Ruś juź w 15. wieku (jest 'spółkę', zanim przeszło na osobę, w kronice); nie z franc. (stąd bonależącą do niej, por. fraucymer.tynki), ale z łac. bot ta (Czesi mają bursztyn, r. 1472 bíírstetn, póź jeszcze ìodzaj żeński, »głupi jak niej borsztyn (tym 'asbest' w 15. but*: hłoupyjako bota); w 16. wieku wieku tłumaczą najmy lniej), z niem. (nie mówiąc o 15.) przez o pisane. s
B
buta — być
51
buta, butny, bucie się, w psał by, spójka; dla warunku (»by to terzu: buca się, bucie się będą była prawda*); życzenia (*by się (»wznaszać się«, puław.), można spełniło«); zamiaru (»chcę byś mu i bucz- czytać, p. huczny; p. but- powiedział*). Jest to trzecia osoba wieć (oboje o 'wzdęciu', por buch); liczby pojedynczej niezłożonego już w 15. wieku buta i bucie. czasu przeszłego (bych, by, bychom butel, z niem. Biitteł, 'pachołek', i bych my, bychwa, w dawnym ję 16. w.; tak tłumaczą liktorów rzym zyku, jeszcze u Reja i Kochanow skiego, używanego zamiast dzisiej skich; por. bedel. butla, butelka, butelkowy, odszego: byłem, byliśmy), ale co do franc. boutcille, a to wkońcu od znaczenia jest to dawny tryb wa botte, łac. buticula, niem Butte, runkowy (bim, bi; pierwotne i, por. łac. fit, lit bit, zastąpiono przez y 'naczynie'. butwieć, zbutwiały, zbutwiałki, od być); by znaczy więc: esset, ce 'zgniłki', Potocki; postaci z bo-, bot- serait, es tviirde scin; łączy się ze wieć, są starsze. Prasłowo; juź w 9. spój kami: gdyby, aby, oby, zeby; wieku w psałterzu (64, 13) rasbotêti, byle, p. łe; zdania z by były pierwot rus. botief i butiet\ 'grubieć', bo- nie spółrzędne, nie podrzędne. tiełyj, 'gruby', botwit sia, 'bujnie By- w nazwach miejscowych (odoróść' (stąd nazwa botwiny, o 'roz sobowych) bywa rozmaitego po rosłej roślinie', naszej boćwiny, p.); czątku. W Bytów, Bytom (przy u Słowieńców buta, 'głowacz, cie miotnik na -om lub -im, jak Ra mięga', bufica i butec w temźe zna dom, Postąpim-Poczdam, Okocim, czeniu, butast, 'głupi' (tu i buta, czes. Chroudim) od byt do być, ale bucie się nasze, p.), ale to raczej w Bydgoszczy od byd-, co do bu pożyczki z węg. buta, 'tępy', 'głupi' dzić itp. należy; obok tego mamy (i w romańskich językach takież ten pień i z nosówką, kaszub. Bęboto, botto, 'but', o 'tępych', franc. dargowo z *Będdargowo (ruskie Died bot). przestawione Dorohobuz), Będłewo, buza, 'breja', pożyczka przez Ruś i w wielu innych nazwach: Bądecz, z tur. boza, buza. 'napój z prosa Bądków, Bętków (Bentkowski), Bęalbo kukurudzy'; nazwa bardzo roz domin (por. Badom), Będziechów, (por. Radziechów), Będzieszyn (łuź gałęziona na Bałkanie. buza, 'nagana', buzować, wy- i zbu- Budiszin, niem. Bautzen), Będzizować, w 17. w., z włos. far buzzo, mirowo itd., a w drugiej części zło żenia: Wszeband, Zdeband, Rado'gniewać się na kogo'. buzdygan, »regiment«, t. j . 'bu band itp., coby jednak i do będę, ława, laska dowodzącego (rotmi nie do budzę, odnosić można. Bystrza?, z tur. bozdogan, 'pałka', chów, Byszew, Zbyszewski, Bycz przez Małą Ruś; postaci tego słowa ków i t. d. od zgrubiałego Bychmogą zarówno należeć do Byt-, jak u innych Słowian zmienne. buzia, dziecinne, 'usteczka', buziak,do Byd-. być, był, były; tubylec; (z)byty; 'całus', bułg. buza, 'usta', na Bał kanie, u Arabów, po całej Europie dalszą odmianę p. pod jestem i będę; słowa podobne (niem Busseł, lit bu- częstotliwe bywać, bywały, bywa cziuoti, persk. bośi-dan, 'całować'). lec. Pień znaczył pierwotnie: 'róść'. 4*
52
bydlinek — bydło
B
Ale juź w prajęzyku nabrał zna od by-ć, jak sta-dło od sta-ć. By czenia ogólniejszego: 'być' ('miesz dło i dobytek (dobytczę, jak bydlę, kać', 'bawić'); lit. buti; łac. fui, fio, biblja) spółcześnie, juź w 14. wieku, fułurus; ind. bhawati; niem. bin. odmieniły znaczenie na 'inwentarz Najwierniej zachował język grecki ^ywy', 'oborę'. Pierwotne znacze pierwotne znaczenie: fyd, 'płodzę', nie: 'byt', 'stan', 'mieszkanie', zacho 'daję róść'; fyomai, 'rodzę się', wane do dziś w czesk., u nas nie 'rosnę', 'stawam się', lecz i tu juź mal zaginęło, bo zwroty: »tyś (Hiarja) schodzi na najogólniejsze: 'być','by rozkosz bydła rajskiego* (w pieśni wać'; por. dalej grec. fyton, 'ro Przeworszezykowej). albo »dobre ślina' i 'drzewo', fyllon, 'liść', fysis bydło mając* ( t . j . 'dobrobytu uży 'przyroda' (fizyka). Złożenia są wając') w »Janczarze« są widoczne liczne, a znaczenia nieraz wcale czechizmy. Urobienia: bydlić, byodmienne. Pomijam częstotliwe, więc dlący, bydlenie, bydlicieh stałe wypiszemy samo: przybyć; przebyć; w psałterzach i biblji, 'mieszkać', odbyć; ubyć; zbyć (kogo czem; 'mieszkanie', 'obywatel'; podobnie zbyło się); pozbyć się czego; na w pieśniach nabożnych 15. wieku: być; dobyć, zdobyć; wybyć; złoże »daj mi z tobą bydlic*, »racz nas nia nabierają i znaczenie przechod darować niebieskim bydlenim*. Od nie (przebyć chorobę; nabyć coś; 'bytu', 'mieszkania', przeszło bydło dobyć czegoś; wy być czas). Najcie (jak w czeskiem) na 'własność', 'po kawsze z nich: zabyć, dziś niemal siadanie' (w psałterzach, obok »pań nieużywane wcale albo tylko jako stwa*), a wyłącznie juź u nas na zabytvac się czem, dawniej: 'za najpospolitszą miarę własności, na pomnieć', zabędę, 'zapomnę' (ruskie 'żywy inwentarz rogaty' (por. łac. zabudu, stałe do dziś, więc u wo- pecunia, 'pieniądz', obok pecus, 'by łyniaka Kraszewskiego, nam jego dło'); wedle liczby mnogiej łaciń zabyć, 'zapomnieć', ruszczyzną trąci; skiej (pecora) i psałterz i biblja istotnie ruskie są tylko: na neza- jej używają: »dobytkom i bydłom*. budesz, 'na pamiątkę', w 17. w,; Dla dobytku ten przechód znacze niezabudku narzeczowe, u Słowacnia z 'posiadania' na 'bydło' jest kiego i innych, 'niezapominajki'). niemal ogólnie słowiański (czeski, Jeszcze w Orlandzie P. Kochanow serbski, bułgarski; tu nawet dobiskiego czytamy: »waśni zabywają*, cze, t . j . dobytczę; natomiast mało'zapominają'; zabyły, 'oszalały', bi ruskie dobytok, 'bydło', może poloblja, *zabywałes się na mię*, 'sza nizm, bo niema go w ruskiem), ale lałeś przeciw mnie', poszły z cze dla bydła ten przechód jest wy skiego raczej. — P. bawić, bydło, łącznie polski. Tak samo przeszło tylko w polskiem wardęga (z niem. bylica, byt, przybytek; zbyt. Wertung, 'oszacowanie') na 'bydło', bydlinek, dziś tylko ludowe, w psałterzach, biblji, narzeczowo w 15. i 16. wieku ogólne, 'śledź wę (mazowieckie jeszcze w 16. wieku). dzony'; z niem. Būckling, bo dl Bydło i wardęga wyparły dawne (tl) i kl się wymieniają; piszą go skot (p.). w 16. w. i bytling. Bydło. Nazwy jego przedstawiają bydło, bydlę, bydlęcy, zbiorowe dla 'zwierząt domowych', urobione się osobliwiej. Słowianie zatrzy#
byk
B
63
mali pierwotne, aryjskie, dla bydła gatego z jedynemi innemi roga drobnego i nierogacizny, natomiast czami, jeleniami, ale to powtarza dla bydła większego, dla koni i psa się i gdzieindziej, np. między szcze utracili je, i rzecz to nie przypad pami fińskiemi nazwa wołu u jed kowa. Aryjskie są nazwy owcy, ja nych, służy reniferom u innych. Tak gniąt, kozy (przestawionej umyślnie się wyjaśnia nazwa krowy, dosłow z *ozki, jak Niemcy Geiss w Ziege nie 'rogacz', to samo co łac. cerprzestawili), świni, prosiąt, wie vus, 'jeleń', prus. sirwis, 'sarna' (od prza, warchlaka; w nazwie pro cornu, róg', grec. keras; ale ru duktów ocalały dwie dalsze: aźno ska ałynia, 'krowa', bynajmniej i jarina ('skóra z kozy* i 'wełna'; łanią nie jest). Słowianie znali bo wyrazy cerkiewne, u nas zapom wiem jelenia, łosia, sarnę, — nie niane). Natomiast zaginęły nazwy znali renifera (taranda starożyt dla koni i bydła rogatego; Litwa nych — chyba nie w tarancie, p., ocaliła choć: aszwa, 'kobyła', łac. ocalała ta nazwa o 'odmienności, eguus, ind. aśwa-, grec. hippos, pstrociźnie sierści', jako pożyczka, a Łotwa nazwę 'krowy', guows, oczywiście późna?). Nazwa psa, niem. Kuh, ind. awest. gausz, grec. naj pierwej udomowionego zwierzę bus, łac. bos; u nas z pierwotnych cia (z wilków?), zagadkowa zupeł tylko zbiorowe gawędo, 'bydło' (p. nie, jak i druga, sobaka, ruska gaiciedz). i źrebię; wszystkie inne wprawdzie, ale u nas od 16. wieku są nowe: wół, krotoa, cielę (lit. rozpowszechniona; i szczenię tylko karwê, krowa', prus. kurwis, 'wół', Słowianiom znane. Słowianie-Pola łotew. telsz, 'cielę', są pożyczki sło nie hodowali głównie świnie i owce, wiańskie), koń, kobyła, nawet stróż dla mięsa (kiełbasa wyraz prasło bydła, pies, utracił nazwę pier wiański!) i dla wełny, obfitość świń wotną, ocalałą w suce, lit szuo, u nich poświadczają wyraźnie Ara łac. canis, niem. Hund; prastare są bowie; hodowali zaś woła, krowę, natomiast nazwy trzody, pasieniakonia przenigdy dla mięsa, lecz dla i pasterza. Słowianie-Polanie odmie jarzma, mleka, jazdy (i wieszczenia); niali więc nazwy, może i celowo: stąd wielka ich cena, a w związku stronili, jak inne ludy, od nazw z tem i owa odmiana nazw? Ho daw nych z byle jakiego powodu dowli dowodzą dalej wyrazy pra (p. niedźwiedź, dąb) i brali na ich słowiańskie: jasła, obora, masło, miejsce inne (czy z języka tubylców?); młcko, syr, twaróg. bo Słowianie, jak wszyscy Arjowie, byk, byś {żartobliwie i na'chłopa': lud najeźdczy, pasterski, podbili »otóż tobie bysiu mazią«, gdy małpierwotne osiedlenie łowieckie, co mazję płacić mu przyszło), byczy. się wkońcu między nimi rozpłynęło, Prasłowo; uważają za pożyczkę ze ale może w słownictwie ślady po Wschodu; istotnie niezliczone są zostawiło, i może napróżno szukamy wyrazy tursko - tatarskie podobne, dla nazw woła, capa, barana, po ale z y istnieje jedyny węg. bika chodzenia aryjskiego; może to, jak (inne są z o, u itd.. i z g końcowem). Wisła i inne, nazwy przedsłowiańU wszystkich Słowian bez wyjątku skie, t. j . przedaryjskie. Mniej byk, a w czesk. jest nietylko bydziwi mieszanie nazw bydła ro kati (bukati), 'ryczeć', ale i bowy4
T
by lica — B z u r a
54
B
czeti, z owem rozszerzeniem samo bzdyk*, bzdyś); bzdyr, u Biernata głoski piennej, jak np. kowyczetityle co bzdura; bzdurzyć, bzdurobok kifkati, więc może i rodzime (?). stwo; bzdandarzoioie, Jurkowski bylica, 'artemisiura', roślina cza r 1007; bzdęga (o 'smrodliwej rodziejska, w obchodzie święto wódce'); bździeł (i 'mały młyn' tak jańskim sobótek znaczna; b//liczka,obzywano), Prasłowo; czes. bzditi; by lek, nazwy innych roślin; od byle, lit bezdełi,bezdałas, 'bździny'. Pier 'ziele' (w biblji), a to od być, 'róść', wotne brzmienie było inne, zacho jako osobliwsze ziele; byl, 'łodyga', wane w niektórych narzeczach sło wiańskich, np w słowień. pczdeti, Potocki. bystry, 'prędki', 'przenikliwy'(oko), łac. pedo z *pezdo i podex; niem. częste w nazw ach rzecznych: By- flsten; w grec.bdco, jak u nas, głu strzyca; -ry zwykły przyrostek, a t, che p przed d, zd zdźwięczniało; jak zawsze, między s-r wsunięto; wszystko o 'cichych wiatrach'. Tu z byp. buszować; przysłówek nie należy bziu, fiu bziu, bo to mazowieckie zamiast biu. bystro i bystrze. byt, 'istnienie', 'stan', od by-ć; bzik, »ma bzika* ^manję','warjacbytność 'essentia' niegdyś tłuma two'); bziknąć i bzyknąć, o owa czyło, dziś 'pobyt' oznacza. Złoże dach, co bzykając bydło niepokoją; nia: pobyt, przebyt, nabyi(ek), do ono bzika, 'ucieka'; naśladuje brzę by t(ek), p. bydło; przybytek i zbyt;czenie owadu. Prasłowo; czeskie zabyt, 'sposób', 'krój' (»suknia daw bziti, bzikati, 'brzęczeć', rus bzyk, nego zabytu*, Potocki), zabytek, 'bąk', słowień. bzikati, 'bryzgać'; 'pozostałość', 'szczątek'. Obok byt, z dalszych języków niem. biesen, por. zyt, było i by to, jak zyto, »do o bydle uciekaj ącem przed bą bre było*, Ezop, a jak od żyło kami ; Bifejse, 'wiatr wschodni'; zytło, tak od było nowe by tło, co przytaczają nawet ind. ba bhasti, więc nie odpowiada lit. bukłas; ale 'dmie', bhastvū, 'miech'. lit. but as, to nasz byt, buta, 'chata'. Bzura, nazwa rzeki, z * łn zura bzdy (jest i liczba pojedyncza: od burzy, 'rychły' (p bardzo); na bzdem\ »na bzdy żywic, o 'paso- stępstwo płynnej odmienne od pier rzytach'; bździeć, bznąć, bzdzina, wotnego, jak np. w Kr waty obok bździoch; rzeczownik na -y w dal Karwatów szych urobieniach: bzdyk (»stary r
T
Gdy cz wyłącznie z k poszło (w nagłosie i z sk-), a ć z t, bywa c najrozmaitszego początku. Powi jam narzeczowe c zamiast cz (coło), choć nieraz i do języka pisemnego się wkradło, okaz t. z w. mazurze nia, spólnego językom północnym (nawet łitewskim). W środku słów
pochodzi c albo z kt (piec z *piekti, nocy — iac.noctis); albo z tj (świeca z * swiet-ja, por. świecić, światło; wrócę z *wort-ję, wrócić, zwrot); albo z k, odmieniającego się pod pewnemi warunkami (czasowemi) nie w cz (dziki - dzicz), lecz w c (dzicy; końcówka -ica obok -ikigrze-
o
cacko — cały
55
sznica-grzesznik). W nagłosie cCajg, cajghauz, cajgwart,z niem. powstało również z k- (cesarz z kai- Zeug, 'narzędzie' (od ziehen, 'cią sar), ale tu wchodzi w grę i sk-, gnąć'), Zeughaus ('arsenał'), Zeugi postaci słowne chwieją się mię wart; są i odmienne: cejkauz, cedzy cz- a c-, co jednak ze wspom- gauz; od nas na Ruś; »ceykhaus nianem wyżej mazurzeniem nic nie rozmaitej armaty pełen «, Wargoma spóinego; p. cudzy, czuć itd.- cki r. 1609. Swojem ć, jak dz, ś i t d , wyróżnia Cal, calowy, od nas na Ruś; u Sło się polszczyzna od innych języków waków, Czechów, Łużyczan z o (ó), słowiańskich najdosadniej. col, coul; z niem. Zoll, 'klocek Cacko, wycacany, »mazowieckie* drzewny'. zamiast czaczo, czaczko, jedynie Całta, w 15. i 16. wieku ogólne; używanego w 16. i 17. wieku (Rej, r. 1172 colt; z niem. Zelten, czes. Potocki nie znają innej postaci); colta, 'strucla', por. Lebzelten dzi więc w figliku Rejowym: »dwa się siejsze, o 'pierniku'. pięknie ubrawszy, czaczem miano cały, cal (ocala puścić«, cale wali*, »żeście czaczo, prawda*, i wcale, z pierwotnej odmiany rze »siła tu małych dzieci czaczem czownikowej), całek, całkiem; całko grają*, »a też czaczka niedługo*. — wać, całkowity, całość, całuszka Nazwa dla 'zabawki* (i 'stroj nisia') (o 'chlebie'); ocalić, ocalenie; calec urobiona od czadź, czac, czacz, i calizna, o 'ziemi nieru-zanej, twar w 15. i 16 wieku dobrze znanego, co dej' (»ziemię wykopać aż do ca* 'nagrodę (w zapasach, gonitwach)' lizny*); całki, o 'rzepie krajanej oznaczało, łac. bravium, a później w plasterki i tak suszonej'; cało zeszło na 'zabawki', 'śmieci', jako kształt; całować, pocałować, poca kupa bez wartości: »rzuć w czacz łunek, całus. Prasłowo; znaczy cukry i orzechy*, »czacz porzuci 'zdrowy'; cerk. ceł, 'zdrów', 'cały snadnie*, Górnicki 1566 r. U Po (nienaruszony)', céliti 'leczyć (uzdra tockiego bywa i nieodmienne cza- wiać)', cêlèa, 'leczenie', cełomądr czu: »(piastunka dziecięciu) różne (rus cełomudryj), 'skromny', 'dzie ukazuje czaczu*, »im dzieciom piękwiczy' celowali, 'pozdrawiać'. Przy niejsze mafka daje czaczu*, udaw pozdrawianiu, gdy sobie ceł, 'zdrów' szy do zabawy czaczu*, obok od (bądź; jeszcze Kochanowski tak Ba miennego: »lada zbędzie czaczem*,torego pozdrawiał) mówiono, i męż »te powierzchowne czacza*, »nam czyźni ustami się dotykali; w 16 tak śliczne śmierć wydziera czacza*. wieku uchodziło to za barbarzyństwo Wyraz czac średniowieczny, więc nie ruskie, ale w 17. w. do tego wró z tureckiego wzięty, ale z czeskiego, ciliśmy ponownie i do dziś zatrzy gdzie czac i czacz, czaczany i czenmali; stąd nabrało całować nowe czany ogólne, i na czędo, 'dziecko' znaczenie 'całusa'; krzyż całowano (p. szczątek) wskazują. Por. Czacki. przy przysiędze, na Rusi ogólnie. Gaf, jak i zbir, z włosk. zaffo Tak samo było u wszystkich Sło (a to z niem. Zapfen, właściwie wian; jedyni Bułgarzy mają cèrjû 'szpunt') i sbirro, birro, 'oprawca', i cer, zamiast 'leczę', 'lek', z r za 'policaj'; caf dziś zapomniany, znają miast l. Na Litwie słowo zaginęło, jest w Prusiech: kailustiskan, 'zdrogo Serbowie i Słowieńcy.
całun — cech
56
C
wie' (dosłownie 'całostka'^, kailes ceber i dzban, oba ze spółgło i paschkeiles (t.j. kails—patskails,ską >mazurską* ( t . j . c zamiast cz), 'cał' — 'sam cał') pozdrawiano się pochodzą od tego samego kia-, 'wi przy biesiadzie. Niem. heil, heilen, sieć', lit. kibti, 'zawisać', kibeti, heil set pozdrawiano się również 'ruchać się'. Najstarsze to słowo (nord. heilsa, 'pozdrawiać'). polskie: czebri zapisane r. 1113 całun, ^mazowieckie*, zamiast przy opowiadaniu o Piaście i jego czalun, jak jest w czeskiem, bo od gościnności. Pierwotna odmiana niem. dawnego schalūne, 'materji brzmiała: czber, czebra, jak sjem, na suknie' i 'pokrywy (tapety)*, od sejmu; psek, pieska, z t. z w. miękką miasta franc. Châlons, po niem. półgłoską po cz i b {= lit. kibiJSchalūn. ras, 'wiadro'); zaś z zastępstwem Canka (mylnie czanka), 'sztaba małopolsko - mazowieckiem cz, dz u wędzidła końskiego', w 16. i 17. przez c, dz: cber (dzber), cebra; wieku; tak samo czes. cańk, od ćzber do dziś czeskie, a u nas naczes. cân, 'sztaba', z niem. Zain, rzeczowe i dawne, zastąpione owem 'sztaba'; por. cajngult, o 'złocie ceber od dalszych przypadków. Z niem. Zuber, Zober, nie ma nasz w sztabkach'. Cap, ocapieć, »capkiem stawać*, ceber, mimo łudzącego podobień zdaje się nabytkiem od pastuchów stwa, nic spólnego, chybaby niem. rumuńskich {cap), co to słowo (bał było pożyczką z słow, co nie do kańskie? albańskie? cap, łac. caper) wiedziono, bo zubar, zwibar, w prze roznieśli po Węgrzech i Karpatach, ciwieństwie do eimbar, 'amfora', bo znane tylko u Słowian, co się z czego u nas icęborek (p), niby 'dwubierny' być może. Z Polski po z nimi bezpośrednio stykali. Capa, czapa, 'skóra (szagryn)'; wędrowała nazwa cebra na całą miecz w czapie*, »pochew ca Ruś; por. cebratkę. Pierwotne czepowa*, »oblecz pochwy capą*, »tak ber, czabar (serb.), istnieje do dziś dychtownej przemoknąć niepodobna na całym Bałkanie; Czesi wedle czapie* (wszystko z Odjemku Po pierwszego przypadku czber i dal tockiego)*, »co innego ma w pier sze urabiają (czberu zamiast i obok siach, co innego w capie* ('pochwie'); czebru). R 1500: *czber albo czetak samo u Czechów; z niem. Zapp. ber«. * czber albo wanna*. Capnąć (a jest i cupnąć, przycap- cebula, tak juź r. 1500, ale cynąć i przycupnąć), zacapić, ca- bula dawniej, i przez 16 w.jeszcze panka (chapanka) i t. d., lap(u)- się zjawia; u Czechów tylko cicap(u); dźwiękonaśladowcze; tak bule, tak samo u Łużyczan, ale juź samo w rus. cap capat\ capnut\ w średniowiecznej niemczyźnie Zi'chwycić (po uchu!)'; inni Słowianie bolle i Zebulle, z łacińsk. clpulla, używają tego cap, capać, o 'cho zdrobniałego od cêpa, 'cebula'. TJ nas w słowach obcych i (y) i e mieni aj ą dzie ciężkim w błocie'. Capstrzyk, z niem. Zapfensireich, się, por. subtelny z dawnego subod Zapfen, 'czop', 'uderzenie po tylny, łacińsk. subiilis. Urobienia: cebulka, cebulowaty; imię Cybula czopie, na znak: dosyć!' car, carz, carowa, carzyk, car- juź w 14. wieku. cech, cechowy, cechmistrz, *komziele, p. cesarz. f
cecha — cembrować
o
57
panja (rzemieślników)', czes. cechfaj; ceklarz, 'siepacz', 'pachołek', >zbi od nas na całą Ruś; z niem. Ze- rom albo ceklarzom* r. 1600, cekłoche, 'kompanja'. wać albo »cekłatum chodzić*, 'wa Cecha, cechować, 'znamię', czes. łęsać się po nocach'; czes. cerkłirz, cejch, cejchowati, dawniej i bez j ,a to z niemiec Zirkłer, 'pachołek', jak n naš; z niem. Zeichen, 'zna z łac. circator, niby '(domo)krąźca*, mię'. Ale cecha, 'poszewka', prze od circare, 'krążyć', od circus. 'koło*, starzałe, jest niem. Zieche z grec. (skąd nasz cyrk, cyrkówka, i cerki, cyrkiel)) cekłatum, łac. t. zw supithēkē, 'teka'. Ceckać, cieckać, cackać się, 'pieś num, jak równoczesne spaciatum, zamiast spacjować, 'spacerować'. cić', p. cacko. ceduła, tak samo węg. ceduła, Cektać i cetać się, 'spierać się'; czes. cedule, włos. cedoła, ceduła, czes. celi, ani cek ('ani mmmm!'), z łac. ceduła, schedula, 'kartka',cekati i ceknouti, 'mruknąć', ani od greckiego schedę (nasze scheda necekej, 'ani mi mruknij'; s odpa stąd), 'deszczułka', 'rzecz odłupana', dło; cerk. skukutati, rus. szczeko'cząstka'. taf, 'łaskotać', ale szczekot sławij, cedzić, w 15. i 16. wieku i pier 'trele słowicze', w Słowie Igorowotne cadzić (jak calić), przece wem. dzać, przecadzać, cedzidło, cadziCel, cyt, celować, celny, celsztat, dło. cedziny, cadzka i cedziłka do celujący, wycelować, celik, celowy, cedzenia mleka. Prasłowo; tak samo celowny ('celny'); czes. cii; z niem. u wszystkich Słowian; cerk. cèditi, Ziel, zieleń, Zielstatt ('strzelnica'); rus. cêz, 'kleik', serb. cijed' 'ług', od nas na całą Ruś, cèlesoobraznyj, czes. cediti, cez, 'druszlak', cidice, 'celowy', ale ich cêl rodzaju żeń 'sito'. Pień ten sam co w czysty, skiego, z powodu odmiany miękkiej céd- jest skaid-, a czyst- jest skeist-(celi). (z skeid-t\ o różnej wokalizacji; Ceibrał, od r. 1500 ogólne, z niem. lit. skiedzu, skiest, 'rozpuszczać Zahłbret; obnoszono go i w ko (mleko wodą)'; skaid-rus i skaistas, ściele; Potocki i inni. 'jasny' i 'promienny', łotew. skaists, Cembrować, cębrować, cembra, 'ładny', odpowiada prasłowiańskie cebra, 'oprawiać'; »studnie cemcèsta, 'droga' ('oczyszczona', dosłow brują dębiną*; z niem. Zimmer nie), o której zapomnieliśmy tak, (Zimmermann, 'cębrownik') z daw że już tłumacz biblji nie rozumiał nego zimbar, 'budulec (budowla, czeskiej cesty, 'drogi', i zastępywał pokój)'. Co innego cąbr, comber, ją »częścią* albo »czcią« albo cząber, 'krzyżówka', niem. Ziemer, »prawdą czystą*, zamiast »prawą dawne zimbere, z franc. cimier, cestą*, recto itinere' (»prostą dro 'krzyżówka', czes. cemr. A znowu gą*, Leopolita). inne, trzecie, cąbrzyć, *cąbrowe Cegła, cegiełka, cegłasty, cegłarz, baby*, o 'zabawach zapustnych', co (dawniej strycharzem zwany), ce w nazwie jedynie w Krakowie oca gielnia, ceglany; czes. cihla; od lało, łuż campor, z niem. schampern, nas na całą Ruś; z niem. Ziegeł, o zapustnych maskach i zabawach' z łac teguła, od tegere, 'kryć', niby (zampern, zempern, narzeczowe, od 'dachówki*'. Schemefi, 'maska'). 4
cena — ceregiele
58
C
cena, w 15. w. wyjątkowo i cana *rozorywam', 'rozdzieram', serb. cjep(por. caly\ pierwotne cè- z koi- ka, 'polano', słowień. cep, 'szczep', daje u nas i ce- i ca-), cenić, ocena,drewocep, 'drzewoszczep', małorus. cenny, cennik, przeceniać, niedo cipok, 'łaska', rus. ociep, 'ramię (stud ceniać. Prasłowo; tak u wszystkich ni)'; tu i cerk. i rus. ocèpènèti, Słowiaii; brak go na Litwie (kaina 'wysychać (jak szczepa)', 'zmart ich niebardzo mi pewne); grec. wieć', u Czechów i 'zdechnąć', s-cipoinê, 'pomsta' i 'kara' (stąd łacin. plina, 'ścierw'. Pień skoip, skeip poena, 'kara', nasze i ruskie penia, i skep, grec. skoipos, *koło garn penować, penitent, pieniu); łac pu- carskie', niem. Scheibe z skiba (stąd nire, karać', awest. kaēnā-, 'od nasze skiba i szyba, p.), grec. skiwet', 'kara'; grec. tino, 'płacę (od pon i łac. scipio, 'pałka', niemiec. wet), pokutuję', timê, 'cześć', 'cena'. Schiff, 'okręt'(?); do skep, grec. Cenar, ogólne w 16. i 17. wieku, skeparnos, 'siekiera'. nazwa 'tańca'; z niem. Zeuner(tańz). ceptiki, 'warkocze', w wokabułacensus (wyborczy), cenzora z cenrzach krakowskich od roku 1537; zurą, centrum, centralny i t. d. poz niem. Zopfel, od Zopf, co i plot mijamy, jako jawną i nową łacinę. kami tłumaczą. Centnar, dziś rozpodobniane w cet- cepuch, 'rura kominowa', utwo nar; z łac. centenarius, 'setny' (od rzone przyrostkiein -uch od sop, centum, 'sto', por. centymetr, centep. sopot; czes. copuch i sopuch. zymalny; cent, 'grejcar', sto ich szło cera, 'mina' (»poz w ierzchowna na reński) Ale centl, 'dziesiąta część' cera*, Potocki), 'płeć', 'barwa'; (por. dawne firacentlé), z niemiec. z włos. cera, 'barwa', 'mina'; to Zehntel. Nazwa centaurea, centurja samo co cera, 'wosk', łac. cera, (w 15., l i i . i 17. wieku tylko centu- 'maska woskowa'; stąd i cerata, cyrzya, jeszcze u Potockiego, i cento- rata, cerat (włos. cerotto), niby rzya) nic z centum, 'sto', nie ma 'nawoskowana'. Zupełnie co innego spólnego, choć ją i wyżej szaco jest cera, cerować i cyrować (np. wano, niem. Tausendgūldenkraut pończochy), co bułg. cèriû, 'leczę', (nasz tysiącznik z tego), albo r. 1472 przypomina, p. cały, tem bardziej, drozezłot i drogozlot, lepiej glistniże mamy w 16. w. scelować, 'na kiem i szczotkami tamże przezwany,prawić' (nieraz u Reja i Miaskowalbo ziemną żółcią, łac. fet terrae; skiego); ale to raczej czeskie sceloroślina nazwana od centaura-ìék&- wati. rza, mądrego Chirona ceregiele i cer gicie niegdyś do Cep, cepy, cepak, do młócenia, stroju niewieściego należały. »pierśale i 'przybór błazna', » błazen z ce cień i ceregiele* jeszcze u Zimoropami*. Prasłowo, to samo co wcze wica r. 1660, przedtem w usta pić, przyczepić, i W szczepa, szczewach miejskich (jak bryndy); ze pić, bo pień skoip- 'odłupywać, od- szło później z 'upominków' na 'ko łamywać'; u nas i na całym Zacho rowody i ceremonje', ceregielować dzie tylko cep, cepy, w owem ogra- się, ceregielant; z niem. widocznie; niczonem znaczeniu, ale na Połu czy z Zieren, Ziererei właśnie, co dniu i Rusi cep nierównie szerszy, także znaczenie odmieniło od 'stroju' cerk. cèpiti, 'szczepać', bułg. cèpiū, do 'ceremonij'? T
cerkiew
c
—
cewa
59
Cerkiew, dawniej i cyrkicw (dal cesarz, cesarski, cesarstwo, po sza odmiana cerekwie i cyrekwie;życzka z 4.—5. wieku (jak wtórna pierwotnego mianownika cerky tylko przemiana gardłowej k- w c- do jeden wątpliwy ślad w paskach lu wodzi), z goc. kaisar, z łac. Caebelskich z początku 15 wieku); dziś sar, wymawianego jeszcze kaisar; tylko o kościele wschodnim, nie wedle innych rzeczowników przy gdyś o każdym (tak jeszcze w psał brało formę na -arz; dwugłos a i, terzu flor., ale już w 15. wieku jak zawsze, w ê przeszedł. Obok ginie zupełnie, zastąpione przez cesarza powstało na Rusi skró kościół, p.). Rodzaj żeński dowo cone, jak stale w tytulaturach bywa, dzi, że nie wzięte wprost z grec csar, car, pierwotnie nazwa cha kyrikon ('dom Pański , od kyrios, nów tatarskich, co wielki książę 'pan'), lecz z górno - niemieckiego moskiewski 1547 r. sobie przywła kiricha, co nie poszło od Gotów- szczył, jakby nad hordą tatarską pogan, nieznających tego wyrazu panował, a dopiero Piotr W. na wcale, ani od Bałkanu, lecz Sło- impieralor odmienił; u nas dawniej wieńcy przyjęli je w 7. wieku od carz (zawsze w 16. wieku tak), póź Bawarów i Salzburga; Konstanty niej car (czy według ruskiej wy i Metody zatrzymali, jak całą sło- mowy, czy za przykładem ogar wieńską terminologję chrześcijań z ogarz i pod.); cesarzewic(z) i ca ską niemiecką, tak i to, a przez rewicz. Dawne caryna, 'pastwisko' nich rozeszło się po całej Słowiań- (w aktach 15. i 16. wieku z ziem szczyźnie. U nas pochodzą od niego ruskich), poszło z mowy pasterzy i dawne nazwy miejscowe, Cere- wołoskich, i nie z cara, lecz z łac. kwica i Cyrekwica \ nawet Cyrk- terra. Carogród, 'gród basileusa', wica); wymiana / i ie przed r nie później Stambuł z greek. /5 tan rzadka. Obie nazwy, cerkiew i ko- polin, 'do miasta', a dawniej Kon ściół, zastąpili nasi róźnowiercy stantynopol i Bizancjum (nazwa nową, dosłownie z łacińskiej, t. j tracka). greckiej ekklesia (franc. egłise, Ceter, w prawie miejskiem 15\ w. włosk. chiesa) przetłumaczoną: zboto samo co 'nastójcie', 'gońcie' (na rem. Grecy sami używali kyriakon, gorącym uczynku); z niem. Zeter kyrikon, tylko w ciągu 4. wieku. Póź ('mordio'). niejsze tegoż słowa niem. pożyczki: Cetno i Ucho, 'do pary i nie do kiermasz (p); kierchów i kirchów, pary', u nas juź tylko w grze, za 'cmentarz*, z niem. Kirchhof, prze kładzie, ale w 16. wieku jeszcze kręcone wkońcu na kirkut żydowski. o byle parzystej liczbie, »liczby certa, nazwa ryby, z niem. Zdrthe, w cetnie*; u innych Słowian z cz-, jak tyle innych nazw ryb, nietylko rus. czot i nieczot, co z czeta, 'para', morskich, por. dorsz, fłądra, sztokłączą; p czata. fisz, koza (tłumaczy niem. Ziege), Cetyna, czacina, p. szczec; o 'igli rapa, ukleja, sandacz, dubicl, śledź,wiu'; podhalskie, z słowackiego. Cewa, cewka i cywka, rurka', bydlinek. certować się, 'spierać', z łac. ccr- 'szpula'; prasłowo; tak samo (lub tare; i certyfikat, 'świadectwo', tu cew) powszechnie; powtarza się w l i t , ale z odmienną gardłową: należy. 1
cęgi — ciąg
60
C
słowiańskie z * kotwa (cerk. cèwnica, CiapaĆ, »ciapu-groćh, ciapn-ka'lira'), litew. z *k'oiwa, szaiwa,pusta*, o 'chodzie niedołężnym (i po (i szeiwa), 'szpula'. Pień skei-, 'łu błocie)' i o 'niedołędze'; dźwięko pać', ind. czhjati, 'odcina', łac. de- naśladowcze; por. wyżej capnąć. sci-sco, 'odpadam', sci-o, 'wiem', 'ba ciarać, 'walać',' tarzać', darach, dam'(?). 'szlachetka', urobione jak ziarać (p.). Ciarki, 'tarnki', prapolska oboczna C§gi, cązki, dziś tylko w złoże niu obcęgi używane, z niem. Zange postać (jak ziarno, dziarski, obok (ę z an, jak stale); obcęgi właści żarno, darski); używane głównie wie Hebzange, heb- spolszczono. o 'dreszczu', 'mrowùu': »ciarki mnie Cęta, cętka, cętko wany, 'nakra- przechodzą«, »ręce mi ciarnieją«; piany', o 'blaszce innego koloru', p. cierń. 'plamie'; tu i czaty, 'dukat'; pra Ciasny, ciasność, ciasnota, ciassłowiańska pożyczka z goc. Mn- nocha, 'koszula' (od 16. w. ogólne), tus, 'moneta (grosz)', co samo z łac. ścieśnić, cieśnina, Sąciaski (to samo przejęte (z centum, 'sto', czy z ąuin- znaczenie, 'wąwóz'; prasłowiańska tus, 'piąty',?); w cerk. cęta jeszcze nazwa, Sąteska w Bułgarji). Pra nazwa 'monety', później 'drobiazgu', słowo ciasny (cerk. tèskn, tèsn, 'błyskotki'. bułg. słowień. tèsen, serb. tijesan, czes. tésny, rus. tiesnyj) powstało Ch, słowa z ch p. po / / . CÌ, spójka, dwojakiego początku, z *tesk-n, p. ti-cisk, cisnąć; z trzech bo albo skrócenie do tobie (»a to spółgłosek średnią, jak zawsze, wy ci historja«), albo samoistna spójka, parto. cerk. //, ' i ' , od pnia zaimkowego ten Ciasto, ciastoch łub ciastuch (t-). lit tei-tei, 'i-i', prus. tei-nu, 'nuż',0 'niedołędze'; prasłowo; cerk. tèsto ten-ti, nuż (teraz)', lit. tai, 'to', 'tak'; itd., łączą z iryj. tais, 'ciasto', Sta pień to- pierwotny, z prajęzyka. U nas roniem, theismo i deismo, *kwas'(?); straciła ta spójka samoistność^służy lit. teszla, 'ciasto', odbiega znacz tylko jako przydatek potwierdza niej od słowiańskiego. jący, skrócone -ć już od 13. wieku: Cięć, tnę, ucinać, ucinek, odci »boć się jego boję«, %jać jeśm ubo nek, wycinek; prasłowo; cerk. tęti, gacił A brama« (biblja), »toć to i jeść*, liną, lit. tinti, 'klepać (kosę)'; po kazania świętokrzyskie. mijam złożenia: wy- (wycinanki ciachnęć, ciach-ciach , dźwięko łowickie), po-, z-, na-, nad-ciąć. Z wokalizacją o: ton w naton, naśladowcze. Ciało, Boże ciałko w 15. wieku, znane od 14. wieku: »jako na natonie cielsko, cielesny (dawniej iciełestny,złej odszedszy siekiery*, >jeśli niemylne), wcielić, tocielać; ciało, jak masz natona* ('drwalni'), Potocki; niebo, pień na -es, dlatego cielesny.serbs. drwoton. Ale słow. i litew. Prasłowo; powszechne, ale w cerk Cm- poszło z (im n, grec. tamno tèlo o znaczeniu róźnorakiem, *obraz, 1 temno, 'tnę', tomos (więc nie ton, nawet 'słup' i 'namiot'; brak dal ale * tom winnoby brzmieć), 'uci szych odpowiedników, bo łotew nek', stąd łac. i nasz tom (wielo tels, 'obraz', 'cień,' może potyczka tomowy, tomisko). Cięg, 'następstwo w czasie i miejz rusk. Przyrostek -ło do tego tê-, scu' (»ciąg dalszy«, »w c»<$£tt lat*), co i w cień? f
ł
o
cichy — ciem
61
4d pierwotnego, mechanicznego po sty', por. co do znaczenia włoskie łcia; ciągnąć, ale rus. tjanuf bez g piano, 'równy', 'cichy'. poprawniejsze, my g później wsta Ciec, ciekę, cieknąć, ciekać, cie wili, wedle ciągu; ciągły; zło- kły, ciek, cieczą i ciecz; w licznych ienia: pociąg ('skłonności' i 'pociąg złożeniach: uciec (ucieczka, żarto kolejowy'); przeciąg (powietrza); bliwe: uciekinier); wyciec (wy zaciąg ('werbunek', żołnierz za cieczka, por. niem. Ausffug); ście ciszny); wyciąg, i odpowiednie cza kać (ścieki); naciec; pociec; dociec sowniki; naciągać kogo, niem. auf- ('dojść do czego'), dociekanie; za ziehen ('kpić z niego'); wedle sta ciekać; przeciekać. Od ciekać: cie łego trybu przysłówkowe wciąż, kawy, niby 'biegły', 'rozbieżny' (>cie 'ciągle'; ciąża, 'brzemienność', 'dole kawe zagony tatarskie*; o 'psach gliwość', i ciążyć, 'dolegać', 'użalać dobrze węszących', a potem o 'lu się*, znaczeniem swojem do ciężki dziach i rzeczach, co zajęcie bu należą; ciągadło, 'dyszel* (dawne dzą'); ciekacz i ciekun, 'biegun', i narzeczowe); w złożeniach korko w dawnym języku. Lit. teketi, 'ciec', ciąg, samociązki ('co sam ciągnę'); *biec' (i o 'toczeniu noży'), indyj. żartobliwe cięgniskóra ('szewc'); takti, awest. taczaiti, 'ciecze', 'bie da-wne robociądz ("robotnik', ciądz, gnie'. P. tok, wściekły. TJ innych 'pracujący'). Ciąg jest dalej termi Słowian tak samo. Pomijamy uro nem sądowym, dla kantowania, gra bienia od ciekawy: ciekawość i inne. bienia', a w tem samem znaczeniu cieciorka w r. 1472, cieciorka zastąpiły go rychło ciądza i ciąża; i ciecierzyca w 16. wieku, 'groch wło czasownik ciądzać i ciązać; ciądzacz ski', z łac. cicer, cicera, 'groch', albo ciązebnik, 'co fantuje, grabi'. bezpośrednio; u innych Słowian po Nasze ciądzać jest czeskie tazati, przez Niemców (Kichererbsen, Ci'pytać', rosyjskie istfazaf, 'katować' ser, Cisem, czes. cizrna) albo Wło (pytanie bywa katownią, p. pytać), chów (włos cicerchia); u nas słowo cerk. tędzati, teza, tęzba, o wszel upodobniono nieco do cieciorki, p. kim 'sporze' (u nas ciązba). Obok cietrzew. 'ciągnienia' znaczy ten pień 'ciąże ciele-piele, o 'niedołędze' (cielenie', p. ciężki; z samogłoską o, p. pać się i ciełepajło), sztuczne, jeśli tęgi i tązyć; lit. tingus, p. ciężki; nie z rusk. po części; jest w 17. wieku. awest thandzajeiti, 'ciągnie', than- cielę, ciełątko, ciełec i ciołek, ciewan i thanwar, 'łuk' (od napina łak, ocielić się, ciełęcy, ciełęcina, nia) ciełętnik, cieliczka, ciełuch. Pra Cichy, ciszszy (cichszy dzisiaj), słowo; tak samo u wszystkich Sło cisza, ciszyć, uciszyć, cichość, ci- wian: cerk. tełę, rus. tiełoszok. Na chacz (cichaczem), cichajta (lu Litwie i Łotwie może pożyczka dowe, o rozkazie), cichostępy, zci- z Rusi ftełias, łot. tełsz i tełens). chapęk, cichnąć, ucichł, zacisze, Dawniej łączono tę nazwę z grec. zaciszny. Prasłowo; cerk. Uch, tich-teren, ind. taruna, o 'młodem', 'denąti, czes. Uchy, tisziti; z wokali- likatnem'; wadziłoby r (?). zacją o: ciecha, p. cieszyć (teichciem, 'więc', od 14. do 16. wieku i toichr, cich- i ciech-). Lit. prze ogólne, samo i jako przy czepka: bo nośnie, tiesa, 'prawda', tiesus, 'pro ciem, tjaciem pan«, w biblji nieraz,
62
ciemiec
ciepły
C /
w psałterzu tylko raz ciem. 'bo'; taka bynajmniej nie wyjątkowa); w Ezopie stałe, w drugiej połowie cerk thłuk (ale pierwotne tīn« IG. w. gubi się, u Kochanowskiego jeszcze w is-tin-iti, 'ścieńczyć'* już go niema wcale Jest to 0. przypa flnost , cienkość'), słowień teniti] dek zaimka ten, cerk. tem, 'przez to . 'rozcieńczać', serb tanak, czes tenkyf. 'skóra', p. zamsz; »zaLit fen was, tę was, 'cienki', iudyj. safjan ciemiec*, »w mizernym pa tanu- i tarnik a- ('cienki'), -drobny}, łasz ciemcu*, Potocki, »od sta skór grec tanaos, 'rozciągły', łac tenuis, 'cienki', niem diinn: do *lino' 'rozcierniowych*, r. 1629. Ciemierzyca, 'helleborus', zamiast (i agam'; p. cieciiva dawnej czemicrztjcy (jak zielazo cień, 2 przyp. cieniu (męsk) i cieni zamiast żelazo, siu ty zamiast szu ty); (źeńsk ). ocieniać, cienisty, ^cieniów nazwana od czemieru, 'jadu' (któ naez3'nili«, biblja (»gaje«, Leopo rym strzały zatruwano), co my za lita), ale obok tego był ścień: je pomnieli, ale w innych słowiańskich szcze w psałterzu »zaścienił jeś«, językach czemier do dziś 'jad', (»zasłoniłeś*, puław); a u innych 'złość', zgryzota , np. w serbskiem. Słowian i sień, co u nas już tylko Już Potocki nazwę z ciemieniem'sionkę' znaczy, p. sień. Troista po mieszał tniby że wskutek niej »mózg stać: cień, ścień, sień dowodzi napokryty ciemieniem*). Nazwę przegłosowego pierwotnego sk-, więc niesiono i na inne trujące rośliny, jest to grec. skia, 'cień', skēnè, np. 'serofuìaria'; pisownia mylna 'namiot' (sień) W dawnym języku z cie- zamiast cze- pojawia się już cienie, kształty', np. w Myślistwie w 16 wieku Czemier, 'jad', już Ptaszem podehodzi się ptaków cie znaczenie przenośne; czemier ozna niami (koni itp.); cienie, 'wieże' czał pierwotnie tylko silnie wonne w opisie herbowym 15 w U innych ziela, jak 'helleborus' właśnie, tak Słowian: cerk. czes. sten, łużyc. samo po niem. zwany, hemera(Nicss-scen, serb stijenje, 'knot'; cerk. wurz, u nas kichaczkd), lit ke seń. serb. sjen, 'cień', zasjena. 'ma mem i: wszystkie trzy nazwy od mi dło', sjenica, 'altana', łużyc. seń, pnia kem-,skem-(o 'duszącej woni'),'cień'; cerk. tenja, rus. tień, 'cień'. z przyrostkiem -er; i inne rośliny Urobienia: cieniować i inne. wonne od tego pnia przezywano, ciepły, ciepło, ciepłota, cieplice, p czabr i szmer. cieplarnia, cieplik; prasłowo; po Ciemię, ciemięga (jak tołóczęga), wszechne, z tą jedynie różnicą, że »w ciemię bity«, 'odurzony', 'głup obok ciep- występuje top-, co się tas'; stąd ciemiężyc, ciemiężycie!. nieraz zdarza, a więc cerk. topi Prasłowo; tak samo powszechnie; obok tepł, Topika i Teplice, rus. jest u Czechów i tiemeno; brak daltopił', 'palić', u nas tylko 'topić' szych odpowiedników. (kruszce): u Czechów topili ma, jak na Rusi, oba znaczenia. Brak ciemny, p. ćma cienki (cienki), cienko, wycień tego prasłowa w lit.; ind. tapati, czyć, cienkusz, cieniutki, i liczne 'grzeje, 'pali', tapas-, 'gorąco', tą inne zdrobniałe, ale cienki samo pała/i, 'ogrzew a\ awest. tāpajeiti, już lakiem było. Prasłowo; na Rusi łacin, tepere i tepidus, o 'letniem'. z twardą półgłoską, tonkij (różnica Inne ciep-, paciep, p. ciupać. 1
5
t
1
T
\ ^ C
cierlica — cietrzew
63
I CÌerlíca/ do >tarcia* lnu, p. tar- szyn; prasłowo; cerk. tèsziti, utêlica, trzeć; z *cierdlica, czes. trdlice;cha, rus. potiecha w 17. wieku 'teatr* por. ciardłko pod Sowizdrzał. tłumaczyło; co do pnia, p. cichy. ciernie, ciernisty, ciernisko; do Cieszynka, 'fuzja' w 17. wieku. cieś, 'strop', p. cieśla. viernie (zbiorowe) urobiliśmy nowe Herń (jak ft'ic do liście), zamiast cieść, p. teść. dawnego tarnu. Oboczność pier cieśla, ciesielski, ciesielstwo, cie wotna: tam—zbiorowe cirznie, cir-siołka (zamiast ciesielki), cieślica nie, ciernie, cierń (w ciągu 15. i ciosla, ciosać, cieszę, cios, pocioi 16. w.); do cierń: cierniowy Pra sywać; ciosna i ciosno, 'wręb na słowo; p. tamki, Tarnów, cerk., drzewie', Marznięcie'; ciosowy. Pra serb. czesk. trn, rus. tiorn; brak słowo; cerk. tesati, teszą, tesla, 'sie w lit.; jest niem. Bom {goc.thaur- kiera', czes. tes. tesati, tesla, 'sie nus), ind. trna-, o 'trawie', 'ziołach*. kiera', tesárz, 'cieśla' (stąd tesarz Dawniej: cierznie albo tamie, me Rejowy), tesdk (tesak i tasak chanicznie do tam- dorobione, gdy u Reja i in.i, rus. tiesaf. Litew. tylko cierfzjnie poprawne. taszyti, 'ciosać (drzewo)', ind. takCierpieć, dawne cirzpieć, cier szati, 'cieszę', 'działa', takszan-, 'cie pliwy i cierpiętliwy, cierpiączka śla', awest. taszaiti, 'działa', tasza-, ('szubienica'), cierpieć, cierpota (17.'siekiera', taszan-, 'działacz', grec. w.) i cierpkość, cierpki, cierpnąć tekión, 'cieśla', łacin, tearo, tkam', (i pierwotne tarnąć z * tarpnąt), tela (z *teksla), 'tkanina', niem. htare łączy dwa znaczenia: o'smaku gorz dehsala, 'siekiera'. Cieśla tylko u nas kim' i o 'bolu'. szczególnie moral o 'rzemieślniku', u innych Słowian nym, co znosić trzeba, wy trwać spo tesla i teslja, 'siekiera'. W 16. w. kojnie. Prasłowo w obu znacze cieszykamneń, kamienny cieśla niach; pierwotne o 'cierpnieniu, drę ('sztamiec'). twieniu (zębów, ciała)*; z wokalicieén(ina), p. ciasny. zacją o, a, p. trapić. Cerk słowień Cietrzew (narzeczowo i ciećserb czes. trpèti, rus. tierpieV, 'cier wierz), samica: cieciorka, od cieciepieć'; cerk. utrpèti, utrnąti, serb. rza psałterzy i biblji; prasłowo; trnuti, czes. trpnouti (ze wstawio- cerk. tetrêw i tetrja, o 'bażancie', nem ponownie p\ rus terpnuf (tak rus. iietierew i tietierja. tietiorka, samo), o 'zmartwieniu członków, czes. tetrze w; i u nas w 15. i 16. wie ciała', a przymiotnik słowień. trpek, ku 'bażanta' cietrzewiem tłumaczą. czes. trpky, 'cierpki'. Litew. tirpti, Lit. teterwinas, 'głuszec', tetirwa, 'cierpnąć (o członkach)', łac. torpeo,'cieciorka', grec. tetraon, tetrax, 'martwieję', 'głuchnę'. »Krzyż bez tetrix, o 'cietrzewiach' i innych cierpoty*, »przyłożyć cierpcu* ptakach, ind, tittiri-, 'kuropatwa', cierzeń, cierzeniec, rodzaj nie łac. tetrinnire, 'gdakać', nord. thiwodu, sieci'. thurr, 'głuszec'. Dźwiękonaśladow Cieszyć, pocieszać, od * ciecha cze. U H. Morsztyna 1620 r: ^cie w pociecha, uciecha, po- i ucieszny, trzewie grały, cieciurki kokały*. cieszyciel, dziś pocieszyciel, w imien Ptaki uchodziły za »czyste, wsty nictwie: Wojciech, Sieciech z Szwiedliwe«, »miłośnik czystości* u Cy ciech-Wszeciech, Ciechocinek, Ciegańskiego 1584 r. %
cięciwa — ciułać
64
C
cigiędź, 'zarośla', 'gęstwina', dziś cięciwa, 'sznur (u łuku)'; pra słowo; cerk. tętiwa, 'struna', czes. zapomniane; zbiorowy przyrostek tietiwa, od pnia ten-, 'naciągać', -ędź (jak w gatv4ędź, łabędź); od 'wiązać', skąd i prasłowiańska 'sidł' cig-, z czem por. cis z *iig-s nazwa, u nas zapomniana, cerk. te- ciotka, od ciota, ciocia (zamiast neto i toneio, rus. czesk. teneta ciecia), ciotunia, ciotuchna ('wrona' (liczba mnoga) i tonią (p.), 'sieć na u flisów w 16. w.), ciotczany {ciot" ryby', cerk. tonja, 'sieć', lit. tin-czanek) w 15.—17. w., dziś cioteczny kłas, 'sieć', prus. sasintinklo, 'za (nie rozróżniano ciotki po ojcu czy jęcza sieć', łotew. tanis, 'pająk'; po macierzy); ciotą eufemistycznie pień ten (jest i w cienki), o 'na przezywano i 'febrę' (ciotuchna) ciąganiu', 'wiązaniu', ind. tanoti,i 'czarownicę' (porów, strych pod 'ciągnie', grec. teino (i tonos, 'na stryj) Prasłowo; cerk. teta i tetka; pięcie', stąd nasz ton, intonoioać, dziecinne zdwojenie bez znaczenia, przez łacinę), łac. teneo, 'trzymam',jak tata (p); litew. teta chyba po tendo, 'naciągam', tenus, 'sznur (przyżyczka od Rusi, bo tam tetis nazwą łowieniu ptaków)', niem dehnen, ojca i dziada bywa. Dohne ('sieć ptasza'), ind. tanti- CÌOZka, mylnie cioska, ciosek, po i tati-, 'szereg', grec. tasis, na polsku »druźba« dawniej ('imiennik', pięcie', co to samo imię nosi), tylko na Cięga, cięgi, 'pręga' i 'plaga', Litwie, z rus. tiozka, a to z cerk. »osiekszy tą cięgą* ('korbaczem'); ttz, fízoimenit, rus. tiezoimiennyj, cięgota, cięgotki, 'darcie w stawach'; od zaimka wskazującego t-, p. ten. CÌ8, cisina, cisowy (o 'maści'), p. ciąg. cięgatura, pas\ »jedwabne cię- cisowy; prasłowo; cerk. tis, z *fig-s, gafury* w 17 w., z włos. cinghia- p. cigiędź, łac. taxus, o tem samem tura, 'opasanie', od cinghiare, 'opa znaczeniu. sywać'; r. 1564 cyngatura, 'pod- ciskać, cisnąć, ściskać, ścisk, wiąsło'. ciżba (z *ciszczba\ uścisk, ciśnie ciężki, ciężka, 'brzemienna', cię- nie; cisk zamiast 'druku*, jak u Cze kyć, ciężar, ciężarna, ciężarowy, chów; znaczenie 'rzucania' pochodne, ciężkość, uciążliwy; prasłowo; cerk. pierwotne tylko w ucisku, porów tęzik, tęzest\ fęzawa, tęgosf, 'cię naj z lokalizacją o: ciasny (p.). żar', czes. tiezkỳ, iiz, tihota, 'cię Prasłowo; cerk. tiskati, 'dusić', tisżar' (tęzar* albo ięzak u innych Sło nąti, 'pchnąć', tak samo u innych wian znaczy 'robotnika' tylko, nie Słowian (chorw, tisk uz warosz, 'brzemię', jak u nas), rus tiazkij, 'przy samem mieście'), czes. tisk, tiazotyj (u dzisiejszych pisarzy i lu'druk'; i u Łużyczan ciskać, 'rzucać'. dowe cze- lub czizołyj), tiaga ('waga CÌUCÌa, ciućka, 'pies', węg. kutia, ziemi' w bylinach), tiagota, 'ciężar'.przez małorus. cucyk; »wołam ciu Co do pnia, p. ciąg; z samem ciężki ciu, ale pies itd.«, »hajwo ciu ciu*, (cerk. otęg-cziti, 'ociężyć'; od tego Potocki. Ciuciubab(k)a, 'gra', co tęg- z przyrostkiem -ìk, tęzik) por. innego, por. czes cuka baba, 'ślepa lit tingus, ting(ē)ti, o 'ociężałych', baba'. leniach', duńskie tung, 'ciężki'. Daw ciułać, 'zbierać skrzętnie', od 16. niej: »nie byłem cięzek*. •wieku; p. cuła. k
Ł
c
ciupa — ćma
65
CÌJipa, 'nora', ciupać (i dukać), ckli mię, cknąć i cnąć, z tesk-, p. ciupnąć (ciuknąć), 'uderzać', ciu- tęskny; obie półgłoski (tûskúrì) paga, 'laska do ciupania (z nasie- głuchną, a ts piszemy c; rus. toszkiem)', od pnia tep*, 'bić'. Prasłowo; nit mienia, 'cni mię', i u Czechów cerkiew, tepą, łeti (później tepti, tylko teskliti, teskliwy, tęsknili, tepsti), 'biję', czes tepu, tepjsti, te-tęskno; ale do cna, 'do gruntu', pati, tep i fepof,'puls i jego bicie', 'z kretesem', jest tyle co serbskie otep i otiep, 'wiązka' ('obicie', naszedo cne, docno, dockan, t . j . 'do ksna', ociepka, ocipka), por. nasze dawne'do późna' właściwie. paciepa, 'nora', zapaciepić się, 'za Cło, z niem. Zoll, clić, »płacić nurzyć, zapaść się', »słońce w pa- cło*, celny, celnik, 'mytnìk', wy clić, ciepit, »w duchownej paciepi*, 'opłatą cła uwolnić od nagabywań', » jeśli świat gorszą i paciepią (o ob- wyclenie, 'uwolnienie', 'exbrigare', skurantach) miasto światła«, »źe termin sądowy 14. i 15. wieku: się nie długo (niebawem miesiąc) »z tego mię nie wy clił i nie wyrę zapaciepi*, Potocki. Lit. tepu, tepti, czył* r. 1393; termin sądowy prze 'mazać'(przenośnie!), tapyti, 'z błota, niesiono na 'zachowanie', 'zdrowie': śniegu lepić', tapnoti, 'ręką ude wyclić, 'wyleczyć', clić, clenie, 'ku rzać*. racja', oclenie, 'uzdrowienie' (r. 1584 Ciura, ciora, obelżywe, na 'obozo tytuł pamfletu przeciw Batoremu), wych pachołków' i na 'psów' (Po wyclić się, 'wyzdrowieć' r. 1620; tocki: »leda ciora zająca wytropi«), niem. Zoll z łac teloneum, tolopor. ciurkiem, ciurczeć, ciurkać, neum; n zachował rzeczownik ZólU ciurknąć, o 'powolnem cieczeniu', ner, 'celnik' por. serb. curiti, 'ciec', cura, curica, Ćma, ćmić, zaćmienie, ciemny, 'dziewczyna', czes. curkati, u innych ciemnia, ciemność, ciemnica ('wię Słowian z cz-: małorus. czurity, zienie', od 13. w., stąd dawne niem. łuż. czurać; dźwiękonaśladowcze, Temnitze, 'więzienie', Temlitz, węg. i po innych językach. tómlócz),pociemku, ciemnawo, ociem CÌurba, 'polewka', w 17. wieku; niały; częstotliwe dawniej zawsze z i, zacimiać; pomijamy złożenia; tur. czorba, arab. sorbet. CÌWUI1 (trocki, wileński, źmudzki), są i urobienia z -r, ciemrza, ciem'urzędnik ziemski', z rus. tiwun, rzyć się, ciemrak. Prasłowo, po a to z nord. thiun, 'Diener'; w wsta wszechne; cerk. t ma, fmnica, rus. tiomnyj, tiemrjawa, czes.tma, temnỳ. wione jak w Iwan. Ciia, ciza, średniowieczne, z niem. Lit. temti, 'ciemnieć', tamsa, 'ćma', Ziese, 'czynsz', 'cło' (akcyza po tam sus, 'ciemny', timsras, o 'gniadobnego pochodzenia? franc. accise, dym koniu'; ind. tamas- i tamisra'ćma', timira-, 'ciemny', awest. tewłos. assisa). ciima, ciżemki, 'buciki', z węg. mah-, 'ćma', łac. tenebrae, 'ćma', temere, 'na oślep', niem. Dámmecsizma, z tur. Ćkać, naćkać się, 'najeść', 'na- rung, 'zmierzch'. Ćma znaczy u nas pchać się', tak samo ćpać, czeskie juź tylko 'motyla nocnego', w biblji itd. tylko 'ciemność', 'ciemnicę'. Inne cpati, łuź. opić. Ckliwy, ckni i cni mi się, ckle- ćma, w 15. w., znaczyło albo 'lenie (morskie, 'choroba morska'), gjon, 6666' albo '10000', ćma ciem. 5 Słownik. 3
J
66
cmentarz — córa
C
hnyrias myriadum', jeszcze w tłu wej postaci, dorobionej do czemu, maczeniach biblijnych; tak samo czym), np. »co chcesz« lub »czego w cerk, starorus. Czy tu nie wpływ chcesz«, »niema co mówić*; słusznie wschodni, gdzie tuman i 'mgła', więc Malczewski pisze: »czy się co złego nie dowie*, lub: >co nikt nie i 400007 Ćmuk, ćmok, 'upiór'. cmentarz, cmętarz, cmentarz (r. wyraził*. Od 14 wieku zastępuje co 1415), mylnie smętarz (niby od wszelki zaimek względny: »dziel smętny); z łac. cimeterium i cimi-nicę co o nią żałowała* ('o którą'), terium, z grec. koimeterion, 'miej »ten las co w nim siekiry pobrano* sce spokoju' (koimē); nosówkę albo ('w którym'), rota z roku 1389, sami wstawiliśmy, albo od Roma »ta krowa co ukradziona* 1390 r., nów zasłyszeli (starofranc. ci men- »koń co stał za dwie kopie* 1391 r., tire, obok dzisiejszego cimetière); »za Wójtkowym początkiem co Pio-arz i -erz raieniają się. Od nas na tTowi rany dał« ('który', t j . Wojtek) Ruś, cwyntar. R. 1500: cmijnterz. 1401 r. P. nieco, nic. Dzisiejszy cmok, cmoknąć, cmokitjać, o wsze język najniesłuszniej stroni od lakich odgłosach przy łykaniu, ca tego wygodnego sposobu mówienia, łowaniu; serb. cmokali, cmoknuti;który koniecznie, szczególniej poe odmianka od smok, smoktać, mało- zji, wrócić należy zamiast drewnia rus. wysmoktaty, 'wysysać'; por.nego który. — Pomijamy złożenia po copel, częste w 16. wieku, obok sopel.zorne, jak codzienny, cobądź, cokol cny, zacny, bezecny, bezeceń wiek, coś, cóz, czegóż; u ludu co tyle co 'źe'; »co mi dasz, com stwo, cnota, cnotliwy, zamiast *czstny, *czstnota (obie następujące po sotwoje gąski wynalaz«; »pedział mu, bie półgłoski zgłuchły przeciw zwy (obn tego konia nie brał«; co — to, kłemu trybowi, bo postać pierwotna 'czem — tem', zwykłe: »co dalej, to czísfín- od czìst', 'cześć', tak samo gorzej«, dziś: »czem dalej«. jak w cknić z tûskûniti), więc cofać, cofnąć, zacofany, tak samo psałterze, kazania gnieźnieńskie, w łużyc, czes. coufati, coufnouti, piszą (raz w psałterzu czstny, zre z niem. bawar. zaufen, 'iść wstecz', sztą) przez cały 14. i 15. wiek zuruckzaufen, 'nazad odchodzić'. czsnota, czsność i czsnosta, biblja: COkoł, 'podstawa', z włos. zoccolo »ze czsnoty*, »czsnego męźa«; (niem. Socket stąd), z łac. socculus, i u Czechów dziś cny, cnost, na 'trzewik'. Rusi czestnoj, ale i tu pocztienije. CĆra, córka; w nagłosie Podpa P. cześć. dło, co Czesi jeszcze piszą, dcera; CO, do 16. wieku pisane czso, drugi cerk. duszti (czes. dci), drugi przy przypadek pytajnego nijakiego, padek dusztere, z pierwotnego *dujedyny w Słowiańszczyźnie przy kti, dnktere (kt przechodzi u nas kład 2. przyp. na -so (ind. iaśja. w c), lit. dukte, 2 przyp. dukters, grec tojó), zajął u Słowian zachod grec. thygater, niem. Tochter, pers. nich miejsce pierwszego (i czwar duehtar, ind duhitar-. Znaczenie tego) przypadku, zamiast cz-to, sztopierwotne nieznane; przypuszczano południowych i wschodnich Sło różne, między innemi:'duża','tęga'(?). wian Ponieważ to drugi przypadek, W innych językach słowiańskich więc sam tyle znaczy co czego (no odbiegają postaci znaczniej od na-
cuch — cukier
c
67
szych: rus. docz, zdrobniałe donia, ność nagłosowa dowodzi, że nagłos dońka; u Serbów kci, chci, z tci, dci, brzmiał pierwotnie skjud-; stąd te drugi przypadek kciere i cieri. Spie różnice; i to możnaby więc od pnia szczone: córeczka (bo córka zajęła skju- (p. czuć) wywodzić: >obce« miejsce córy zupełnie, podobnie jak i »cudem« bywa. Bardzo ciekawe nut tka), córunia, córuś. I na L i dalsze kombinacje: w cerkiewnem twie skrócenia, dukra, prus. pod'ukre,i ruskiem sztud i czud (czudin, inne ('pasierbica'), obok dukt i dzid, bułg. i serb.) 'olbrzyma' zna CUGh i czach, 'zapach', 'węch psa'; czy, a wszelakich Finnów Ruś czucuchnąć, 'śmierdzieć'. Nagłos chwiej dzią od lat tysiąca zgórą nazywa, ny, c i cz, jako od pierwotnego i nasuwa się, z powodu nagłososkju-; urobione Ao czuć, juk śmiech wego pierwotnego skju-, grecka (nie scytyjska!) nazwa Scytów, skydo śmiać CUChthaus, cychthaus u W. Po thaj; więc jak Niemiec od 'nie tockiego, 'dom karny', z niem. Zucht- moty', tak Czudź od 'obczyzny' (albo odwrotnie?) przezwane. Jedno z naj haus. GUCiĆ, przyprowadzać do *cuci, ciekawszych przeddziej owych za do 'zmysłów', a to od czu-ć, ponie gadnień słowiańskich. Imię Scytów waż przy nagłosowem skj- język (sami zwali się Skolotami) wywo dzą najrozmaiciej, od niem. Schiltze, waha się między c a cz. CUĆ, dawniej cudo, od czu-ć (jak 'strzelec', od ich kołpaków, itd. stado od stać), cudny, cudak, cu CUg, 'przeciąg (czasu, miejsca, dacki: 'to, co wpada w czucie (słuch)', powietrza)', 'posunięcie (figury)', 'za jak dziw 'to, co wpada w oko' Pier prząg', wszystko z niem. Zug; jest wiastek skju- (p. czuć), dlatego róż i sądowe cog albo folga, sekwela nica w nagłosie między ctid a czuć, w 16. wieku; nawet » puszczano cug ałe cud nie mazurzenie, chociaż Sło komu«, t. j . 'ustępywano mu miej wacy czud mają (Czesi nie znają sca'; ludowe i dla 'pociągu kolejo tego słowa); rus. czudo; cudowny,wego', i dla 'oddziału wojska (plu cudować. tonu)'; u Czechów mało znane (cuk), CUdzić, 'czyścić', 'ćwiczyć', 'targać u nas powszechne. (za włosy)', 'bić'; »kwasem szwiec cucugiel, z niem. Zūgel (od Zug), dzi bydlęce łupieże*, Potocki, »Tur 'wodze'; przenośnie: »ująć cugli*, ków częstokroć cttdzil*. »cudzie lub »puścić cugle**, dawniej krygi konia*; czes. couditi i ciditi, 'czy w temźe znaczeniu, również z niem. ścić', od cuda = 'sąd (rugi/, cud, cukier, cukrować, cukrownia, cu 'wstyd' (bez cudu a studu, o 'bez kiernia, cukierek (czes. cukr, cukewstydnym'), cudny, wstydliwy'; może rek), z niem. Zucker, a to z włos. więc nasze cudny, 'piękny', od cudowzuchero, z arab. sukkar; źródło ich nego odłączyć a tu przydać należy. pierwotne ind. szarkara, później Cudzy, w złożeniach: cudzozie sakkhara (stąd grec. sakchar, rus. miec, cudzołożyć (tak samo w Cze sachar), bo z Indyj przeszedł cu śkiem), cudzyslóto (zamiast cudzo- kier do Arabów, a od nich dostał słów), czes. cizi, rus. czuzoj, cerk. się za czasów pochodów krzyżowych do Europy, gdzie przedtem tylko czuzd, tuzd i sztuzd' (bułg. czuzd, serb. tudj, słowień. tuj). Ta odmien miodem słodzono. 5* f
68
cuła — ćwirkać
C
Cliła, 'szmata'; »jako cuła, którą Zweck, 'gwóźdź', 'cel', i (bawars.) baba z cholewy wyzuła*, Potocki; zwack Ćwierć, dawniej ćwirć, ćwiertnia por. rus. czułok, 'pończocha' (z tu (w 15. wieku ćwirtnia, »pięć ćwirreckiego ?). Clima, 'lina', cumować, odcumo-cień*), ćwiartka, ćwiartkowy, ćwiarwać łódź do lub od brzegu, w 16. tować i ćwiertować; z *cztwierć, i 17. wieku, z gwary flisowskiej. *cztwiartka, p. cztery i czwarty; CUpnąĆ, przycupnąć, z »mazur- czes. cztwrt' i cztwrtka, cztwrtiti i skiem* c zamiast cz, jak i w kuc czwrtkotcati, rus. czetwierf, z czetnąć zamiast kucz?iąć; po polsku przeciw naszemu czt-. czepiec (p.). Ćwik, ćwiczyć, oćwiczyć (batem), CUŻ, to cuz (fałszywie i przez o ćwiczenia (szkolne, wojskowe),»czer pisane, ale dopiero w 16. wieku), 'to wony jak ćwik*; o 'sokole wypra znaczy','to jest', w 15 wieku ogólne wionym' i o 'karpiu starym' (prze i bez to, ale z to częstsze; i to niesione na 'starych, doświadczo mazurskie c, zamiast polskiego cz, nych'), ale i o 'kogucie-kaplonie'? bo czu jest spójką potwierdzania, Czes. ćwik, cwicziti, wszystko to cerk. czu w nynieczu, tak samo samo znaczy (oprócz »czerwony jak w staroczes. czusz, cziz, tocziz (dziśćwik*), jest ono u nich jeszcze bar zastąpione inną spójką podobnego dziej w obiegu niż u nas (cwiczba, znaczenia, totiz), rus. czu, wykrzyk cwiczenec, cwiczna, cwicziłeh, po nik. Toczuz znaczy więc 'toć', do minąwszy cwikati, cwikadlo, 'ob daje objaśnienie; »aby w tego wie cęgi'; poza nami i Czechami u in rzyli tocuz w Jezusa«, »córki Syon nych Słowian niema go wcale; cuz dziewki Jerozolimskie*; częste jest w niem. zwikken, 'batem świ i w biblji, »ona to czuz mężowie* snąć (kogo)', Zuńck* o takiem 'świ(czytać można to c i cz\), w kaza śnięciu', ogólne zicicken, 'szczypać'; z niem. Zwickel, 'wycinek', 'klin', niu Wszystkich Świętych. Cwał, cwałać i cwałować, wyjąt i nasze dawne cwykiel (16. w ) lub kowo i u nas z cz, o 'wielkim ćwikieł. biegu'; »z kłusu na cwał*; od 16. Ćwikła (pomawiają ją, że do wieku ogólne; pochodzenie? »czerwony jak ćwik* swoją czer Cwany, mazowieckie (warszaw wienią się przyłożyła), dziś prze skie), cwaniak, 'sprytny', 'przebie niesiona na inną roślinę, dawniej gły', to samo co rus. czwan, 'zaro (r. 1472) o'betha', zwaną też z niem. zumialec', czwanit'sia, 'chełpić się', manholtem, a z polska kuczyną czwannyj, 'dumny'; pierwotnie 'na- i włóczęgą; czes. ćwikła, u Bułg,, dęty'(?),odczban-,ip.dzban. »Cwany Serb., Słowieńców cwekła, rus. interes«, 'pyszny', * czwan iąc się swiekła, jak w cerk. swekł, z grec. seukłon* dawniej seutłon, łac. sicla, odpowie«, Korczyński r. 1694. CWelich (r. 1500), z niem. Zwil- siccula, cicla; »kalnszka albo ćwi lich, por. drelich, o 'dwu- i trój- kła* r. 1500. Ćwirkać, ćtcirk, ćwierkać, ćwiernitnem płótnie'. ćwiek, ćwiek, oddawna z myl- gotać i ćwierkotać (r. 1500 ciukać, nem o: ćwiok, ćwioczek; czes. civek czy nie cirkać?), o 'głosie ptac i cwok, łuż. cwok i ćwieka, z .niem. twa'; dźwiękonaśladowcze; por.
c
cybeba — cymer
69
świerszcz i świrkanie; u innych 'członka' dawną (16. i 17. w.), piszą Słowian bez w\ crkati. wydawcy Kochanowskiego i inni Cybeba, 'wielka rozynka' (włos. mylnie przez cis; od barwy wzięta. zibibbo, z arab. zabib), z niemiec. Cygarka, 'jagnię', 17. wiek, spu Zibebe. szczą do nich (do owiec) cygarki*; cybuch, z tur. czubuk; czibukod pastuchów wołoskich, rum. cii czubuk u innych Słowian, więc goje, o tem samem znaczeniu. u nas niby mazowiecka wymowa. cygaro; europejskie, z hiszpań Cyc, 'tkanina', z niem. Zitz, czes. skiej nazwy (dla kształtu) 'konika cic, rus. sitiec, wkońcu z bengai. polnego'; cygarnk (zk)a. czyni, czyts. Inne, pierwotne, ro Cykać, cyknąć, dźwiękonaśladow dzime cyc. cycaszek (16. w.), cycek,cze, i o 'głosie zegara', 'sączyć (się)', cycka, cycać i cuckać ('mlaskać 'siusiać'; »po trzewikach cyka*, ustami', 'ssać'), cycoń, cycuś; tak Potocki; wedle słowac. cikali, 'siu samo nietylko u wszystkich Sło siać'; cł/kawka, 'ssawka'. wian: czesk. cec, cicik, cecati, ci- cykada i cykata, 'skórka cytryny clati i caclati (ale cuckati znaczy smażona'; u innych Słowian z u 'wikłać'), serb bułg. cica, cicam, (rus. cukat, czes. sukada); z włos. słowień. cecati i cizati, ale i Niemcy succada od succo, 'sok'. i Romani mają podobne: niem cykorja, cykuta, cydr, wedle Zitze z Titte, odmieniane i w Pie- nazw łacińskich cichorium; cicuta; tee, włos. zizza, cizza, zitta i tetta.włos cidro, z łac. grec. sicera. Cy W r. 1472: cyc i cycek; cysiać. kor je, zowią u nas od 15 wieku Cyfra, odcyfrować, cyferblat, dziś podróżnikiem, wedle niem. Weg'liczba', jak niem. Ziffer (Zifferblatt) weise, Wegwart. lub francus. chiffre, ale jeszcze Cymbał, przeniesione dowolnie, w 18. wieku znaczyło 'zero', wedle jak i w czeskiem, na 'głuptasa'; pierwotnego arab. sifr, 'pusty' (tłu z łac cymbalum, z grec. kymbalos. maczy ind. śunja, 'pusty', t. j . 'zero'), Cymbory, cymbury, 'więzy'-tatar jako to samo słowo. skie (arkan z tur.), 16 wiek, póź cyga, 'bąk', 'wartałka', z mazo niej zapomniane; turec czenber, wieckiem c zamiast cz, serb. cziya, 'obręcz'; do nas przez Ruś; serb. czigra, węg. csiga; u Potockiego: ćzimbar, 'żelazne pręty tkacza'. »piły, gałki, cygi* (dla dzieci), cymbulec i cymbulc, w. 16., »sza»(dama) w opasaniu cyga*. szor. cymbulec, bełt, kijec* r. 1607, cygan, cyganka, cyś, cygański, 0 'pocisku', z niem Ziehbolz. cyganić, cyganek, 'piecyk'; tłuma Cyment, z niem Zimmt, Zimczą r. 1500 i klasycznych Myrmi- met; cynamom (tak w 15 wieku donów: Cygani Europejskie; u in 1 1500 r.; rozpodobnione cynamon nych Słowian i z k, czes. cikán, już w r. 1472 i częściej; wedle cerkiew, ciganin i aciganin wedle Czechów nazywają go 1472 r. i czę greckiej postaci Wywód słowa nie ściej skorzy ca, skorzice, t . j 'kora'); pewny. Cyganerja tłumaczy franc. z łac cinamomum, a to z grec, La Bohemę, lat czterdziestych ze a to z fenickiego, a to z malajszłego wieku; z ocyganić porównaj skiego knju manis, 'słodkie drzewo'. oszwabić, co starsze; cyś, nazwę Cymer, 'kita'; » przyłbica o dwu
cymes — c y t r y n a
70
C
cymerach* w 16 w.; z węg.c/wer, w r. 1500 cyb (czyb pisane), 'zwój', a to z franc. cimier, od łac. 'zatyczka'. R. 1564 cyplik, 'nos u konewki'. c.t////#, 'wierzchołek', grec. /cyma. cyprys, w 15. i 16. wieku cypres, cymes,'wybór', nazwa konia bohatei skiego w romansie z 18. w., z łac. cypressîis z grec. kyparissos. z węg. ci mes, 'utytułowany'. Cyprys było w 17. wieku przezwi Cyna, r. 1472 cena, i tak stale skiem piesków modnych damskich, w 15. wieku, r. 1500 cena i ceniany,»wyglądając jako cyprys z zarę'cynowy'; z niem Zinn. cin u Ser kawia«; por. Cyprian, nazwa psia, bów, Czechów; cynobr, od 15. w., u Niemców. z niem. również. Cyranka, r. 1472, 'kaczka', z ma cynadra, 'nerki'; »tyś parzył cy- zowieckiem r; rus. czirok i czirka, nadry w kuchni«, Potocki; z niem. czes. czirek i czirka (od głosu), rus. czirfijkaf i czilikaf, słowień. cziGeschnader, 'wnętrzności' (?). Cyndelin, 'kitajka', 'tafta'; z nią riti, 'ćwierkać', bułg. czurulikam; pomieszano rychło nazwę roślinną u nas cyrkać (i w znaczeniu 'ciur 'sandał(y)', syndelln i cyndalin kania', 'cieczenia powolnego', 'ka w 16 w. z łac sandali, gdy nazwa paniny'). 'ki taj ki' z niem. Zindel( taffet), franc. cyrk, cyrkowy, cyrkiel, cyrklowy cendal. (z niem. Zirkel), z łac. circus Cynek, dwojaki: jeden, narzędzie i circulus, 'krąg'; »złote cyrki*, muzyczne, z niem. Zinken, czes. 0 włosach w 17. wieku, r. 1500 tak cinek/róg'; drugi, 'rzut w kostkach, samo cyrkiel 'loki'; tu i cyrkuł piątka': »zły to cynk kostyrza 1 cyrkularz. zjadł«, w pieśni z końca 15. wie cyrograf i cyrulik od chirograku; figura odpowiednia (»drzewa fon, 'rękopis', i chirurgos, 'rękodziel w cynk sadzone«) i przenośnie nik', grec. (wedle wymowy daw wszelka 'plama', np. u psów; czę nej, i miasto ci) przez łac. cirograste u Potockiego: »skąd wyżłowe phum i drurgas; to rozpodobniono kondysowi cynki*, »na białym u nas, a od nas na całą Ruś (cyriulczarne cynki deku«, »pstre cynki nik, 'balwierz'). kondysa nie przerobią w rysia«, Cyt, wykrzyknik nakazujący ci »ma po gębie tynki* (o 'papli'). szę, cytnąć; dawniej i jako rze Z niem Z ink (z łac. quinque, włos. czownik: »długim cytem wychodzi cinque), albo z czes. cink* jak wszel z pamięci *, »cyt okropne świat kie nazwy rzutów w kostkach; cyn trzyma«. »milczenie, lecz pod onym kowane (albo 'cętkowane') futra. cytem*, Potocki, Gawiński; czes cit, cyngiel, z niem. Zūngel, 'języ 'pstî'. czek' (Zunye). cytara i cytra, narzędzie mu cynûzura, gwiazdozbiór, z łac. zyczne, gitara, z łacin cithara tak nazwany, a później (17. wiek) (z grec. kiihara, wschodniego po i 'przepowiednia', 'prognostyk', jeśli czątku), włos. cetra, niem. Zilher, pomyślne; z grec. kynos urē, 'psi franc. guitare. ogon'. cytować, z łacin, citare; cytacja Cypel lądu, z niem. Zipfel, zdrob i cytat, icyrecytować. niałego od Zipf, Zopf, 'czub', co Cytryna, dawniej (15. i 16. wiek) ł
cytwar —
c
czaj
71
lemonją nazywana, skąd do dziś zastępuje acz biblji nieraz przez nazwa limonady; z łac. citrus; cy-»jeśli*; psałterz florjański: »acz się trynat już 1472 r.; niem Zitrone, nie nawrócicie*, puławski: »jedno czes citron, serb. citrun. się nie nawrócicie*; aczli, dawniej cytwar, cytwor, z łac. cythuar, częste, dziś wcale nie używane. Por. ceduara, zeduar, z arab. zadāwar, czu. dèadwar, zarwar; tak tłumaczą czabaje, 'kontusze', w 16. wieku. u nas i 'canotum' i 'succarium' ('cu czaban, 'wół podolski' i 'pastuch kier') od 15. w. wołoski', u Reja jeszcze czubani, Cywil, cywilny, cytoilizacja, z łac.'pastuchy', u innych Słowian czocivilis, od civis, 'obywatel', a to ban, z tur. czoban, 'pastuch'; do pokrewne z słowiańską nazwą ro nas przez Ruś. dziny, siemja (p). CZaCZ, p. cacko; r. 1500 czacz cyzelować, mylnie cyzlerować, tłumaczy łacin, 'bravium', 'pretium z franc. ciseler, ciseleur, 'rzeźbić quod datur cursori', wygrywają cemu zawodnikowi, ale u innych (w metalu)', od ciseau, 'dłóto'. Cyziojan, 'kalendarz świąt nieru Słowian zeszło zupełnie na 'lalki' chomych', głównie dni świętych, i 'zabawki dziecinne'; czes. czacz, układany ze skróceniami w łacińskie słowień. czacza, czecza, 'lalka' (ale wiersze pamięciowe, czego w szkole czacza, serb. ciacia, ciaćko, ciako, jeszcze w 17. wieku uczono; na 'tata', więc to napewne słówka dzie zwany od dwu pierwszych słów cięce pieszczotliwe bez znaczenia; (cisio, 'obrzezanie', Jan z Janua- chyba i tamte takie?). riusi, tłumaczony na języki nowe; czad, czadzić, zaczadzenie, z wou nas cyziojan płocki z końca 14. kalizacją l, z * kēd-; z U, p. kadzić; wieku; inne, z 16. i 17. w., całkiem brak pewnych odpowiedników poza odmienne. Słowiańszczyzną, gdzie to prasło-CZ, w złożeniach z przyimkami, wem; wszędzie czad. czwarty przypadek pytajnego nija czaić się, zaczaiony, przyczaić kiego: nacz, ocz, przecz, zacz ('na się; prasłowo; cerk. czajati, 'oczeki co?', 'o co?', 'przez co?', 'dlaczego?', wać', otczajati, 'rozpaczać* (rus. ot'za co?'), łac. quidP, grec. ti P czajannyj, 'zrozpaczony'), rus. czaj, (d odpadło z * czid, a miękka pół spójka niby, 'mniemam' (jak nasze głoską, dawne krótkie i, zgłuchła). wiem, p), niewzna-czaj, 'niespo To samo czt — w dalszej odmianie: dzianie', małorus. oczajdusza (od czso (p. co), dziś czego, czemu,nich do nas), 'łotr', serb. ne czaj czym, w czem; szósty przypadek wiszę, 'nie czekaj więcej', słowień. (narzędnik) brzmiał pierwotnie może czai, 'czekaj'. Pień ten sam co i czy (p.). W niskiem dodaje się w czas i cza-kać (czekać) (p.); por. -to: cztoP (szto szczo na Małej ind. czājati, 'obawia, strzeże się', Rusi). grec. tēros, 'strzegący', 'uważający', -CZ, pierwotne cze, łac. -qne, grec. têreQ, 'uważam'. CZair w 17. w., czahar, czdhor, te, służy potwierdzaniu we złoże niach, jak lecz (p, le); acz (p. a), 'zarośla', 'wiklina', przez małorus. to nabrało znaczenia 'jeśli', dziś co czahar z tur. czajer, 'łąka', z pers. Czaj, 'herbata', z rus; czajnik, raz mniej używane, już Leopolita t
72
c z a j k a — czarny
C
ogólne; ruskie z tur. czaj, a to Reiher-Czapski w poprąwnem tłu maczeniu) Ptak nazwany od czego? z chińsk. czā. Czajka, czeskie czejka, co Ruś Jest czapić, przyczapić, co może (z niem P) czibizem zowie, gdy jej z capaniem, capnięciem (p.) w parze czajka 'mewę' oznacza, ale to nie chodzi?. I u nas czapinos dla 'ge właściwie; czy ptak nie nazwany ranium' r. 1472. od czajenia się, wydawania głosem Czaprak, ogólno europejskie, z tur. swoim tego, co się ukrywa? Inni czaprak, franc. niem. Schabracke, go od głosu samego, więc dźwię- 'nakrycie siodła', konaś lad owczo, wywodzą. Czajka, czar, czarować, czarownik, cza 'łódź', zamiast szajka, tur szajka, rodziej, rozczarowany; prasłowo; przez Ruś; »nawy, które szaikami tak samo zawsze i u wszystkich zową«, w 16 wieku. Słowian, czar odèj juź cerk. w 9. Czako, 'kaszkiet wojskowy', ogól wieku. Czesi jedyni ocalili pierwotne nie europejska pożyczka z węgier. słowo, czára, 'linja', czaraii i czarziti, 'kreślić', bo kreślenie było od csakó. CZał, 'tył', z węg. czai, bo u tego »czarzeniac nieodłączne: kreślono Wargockiego (rok 1609), co i cy- (pociągano linje) nad człowiekiem przy zamawianiu. Lit. keras, 'czar', mery (p.) ma od Węgrów. czamar(k)a, pierwotnie 'suknia kereti, 'oczarować (urzec, słowem księża', włos. zimarra, później 'suk czy wzrokiem, uszkodzić)', awest. mana zapinana pod szyję', franc. czara-, 'środek', ind. krnoti i karoti, chamarre, 'sukmana futrzana', u nas 'działa', krłja- i karłra-, 'czary' w szamerunku Te romańskie słow a (a dalej i lit. kurłi, 'budować', t j . wywodzą ze Wschodu. U nas nazwa 'działać', prus. kurkę, 'bożek uro dzajów', słowian, kurczij, 'kowal'?). niedawna. Czambuł, 'zagon (tatarski)', w czara, czarka, czareczka, tylko czambuł, 'ogółem'; z małorus, a to polskie i ruskie, u nas niedawne, z tatar, czapuł, 'zagon'. widocznie z Rusi wyszło, a tam do czamlet, 'kamlot', w 15. i 16. w., stało się ze W schodu, tur. czara, wedle niem Schamłat czes. szam- 'misa'. łat, obok łac. camełotum, 'sukno czarny, czerń (u zębów, >koń nadz sierści wielbłądziej, koziej', włosk. jadszy czerni*), czarniawy, oczer ciambełoito. nić (z *oczyrznić), czarnoksiężnik, czapa, czapka, czapeczka, czapczarnobrewa i inne złożenia; 2. sto kować, czapnik, jak i czepiec (p),pień: czyrńszy, dawniej przyczyrń, rodzime, prasłowiańskie, powtarza 'nieco czarny', czyrnidło, czyrnice się w tej lub innej postaci (rus. (dziś czernidło, czernice), czyrniec szapka, szapował) u wszystkich i czerniec w 15. i 16. wieku nazwy Słowian. roślin czerniących, czernobył i na Czapla, tak samo u wszystkich zwa 'bylicy'; już w 15. w. nazwy Słowian (rus. capła z narzeczy »ma wszelakich roślin: Czarnocka, czar zurzących «, północnych); j edynie nucha, czarnuszka, czarnogłów. u Czechów czap, 'bocian'. Stąd na Prasłowo; czeskie czerny, z daw sze nazwy Czapelski i Czapski nego czrny, serb. cm, rus. czornyj, (a więc nie Huiłen- Czapski, tylko czerń, 'tłuszcza', cerk. czm, czrniło T
c
czart — -cząć
73
('atrament'), czmorizīc, czerniec znaczeniu powszechnie; brak dal ('mnich', w przeciwieństwie do kleru szych odpowiedników, bo pruskie 'białego', t. j . świeckiego); czeskie kiosi, 'czasza', od nas przyszło; czernokniznik, z niem. Schwarz- czes. czisze dziś, czisznik, dawniej kiinstler, a przez nas i na Ruś. czasze, czasznik (czego u nas dla Prasłow.; czīrn, z cztrsn, prusk. cześnika nigdy nie było, bo on od kirsnas, 'czarny', i w nazwach rzek, czci nazwany, nie od czaszy !). Kirsna, 'Czarna', indyj. krszna-, Czata, czatować, czatownik, 'pod 'czarny'. jazd', 'zagon', 'straż', 'stróżować', Czart, czarci, czartopłoch ('eryn- z węg. csata, 'bitwa', 'tłum', a to gium' r. 1472, dla kolących liści?, z słowian, czeta, 'drużyna', cerk. ale druga nazwa, dziewięćsił, wska sczetati sę, 'połączyć się', serb. zuje czary, siły? — mikołaiki, jak bułg. czeta, 'oddział', na Rusi czeta, urbanek, bez większego znaczenia); 'para' f»on mnie nie czeta*); to Czartory ja jednak, ludowe rozpo- prasłowo zapomnieliśmy (czy stąd dobnione Czantoryja (!!), nie od nazwa Czechów, zgrubiałe na -ch? — czartów, jakby wedle Bogoryja drużyny czeskie juź w 9. wieku da wnosić wolno, lecz od kretów prze wały się zaciągać). Dla tego wcale zwana. Prasłowo; czes. czert, daw nie pierwotnego znaczenia ('pary'), niej czri, rus. czort, serb. crtitû nie należy naszego (mazurskiego) 'zaklinać' i 'przeklinać'. Może toż cet, rus. czot, o 'parze', tu wciągać. co czarodziej, czarownik, 'co czary CZailSZ lub czaus, z tur, a to robi, wcina', (lit. kirtu, 'rąbię'), bo z pers. czawusz, czausz, o'kurjerach', wszelkie czary za biesowstwo ucho 'lokajach', 'poborcach sułtańskich'. dziły; wprost do lit. kerēti, 'cza CZ$br (w 16. wieku z mazurska rować', z przyrostkiem -t? i cambr), 'satureia', z rodzaju ro ślin wonnych, tymianku i macie Czas, czasem, czasowo, wywczasy, czasownik ('słowo'), czasosłow (ru rzanki, więc od pnia kem, skem skie, 'horarium', 'brewjarz'); to je (p. ciemierzyca), z przyrostkiem -r dynie uprawnione a ustąpiło myl (b wsunięto mimowoli, por. Imbranemu e: w czesie, zamiast w czasie,mowice od Emmerana; albo też pień kem o b rozszerzono). Ocalało skwczesny, doczesny. Prasłowo; tak i w tem samem znaczeniu u wszyst w ruskich tej rośliny nazwach, kich Słowian (tylko u Rusi czas, szczebreć i szczabryk; obok ę (forma 'godzina', a czasy, 'godzinnik', t. j . pierwotna czębr-) pojawia się u 'zegar'). Od tegoż pnia, co i czaić w bułg., serbskiem (czubar), Cze i czakać; tak samo w pruskiem śkiem (czubr, czibr, obok czabr). 0 pożyczkach międzysłowiariskich kismas (z * kèsmas), 'czas'. czasza, czaszka (z głów — cza (bułg. z serbskiego!), albo z grec. szek zabitych wrogów pijano chęt (i łac.) thymbros, timbra, niema nie, wcielając niby ich siły), cza- 1 mowy. -CZQĆ, nie używane bez złożeń, szułka (i z niejakiem rozpodobnieniem czasułka 1472 r., czasoły),t.$. jest dwojakie: spocząć, odpocząć, 'czaszka żołędziowa' (16. w.); pod i spocznąć, odpocznąć, częstotliwe czaszy z podczasze (tylko cześnik spoczywać, odpoczywać, co z koić, tu nie należy!). Prasłowo; tak i w tem pokój w bezpośrednim związku; czę-
74
czeczotka
C
stotliwe (por. wypoczywać) i wypo czczenie (morskie, o 'chorobie'), z tszczy, tszczość, po zgłuchnięciu czynek, spoczynek dowodzą, źe cza sownik brzmiał odpoczynąć, odpo- półgłoski; rus. toszczyj, 'próżny', czynę itd., i psałterze i biblja znają cerk. tuszf, słowień. teszcz, na le tylko tę odmianę: otpoczynął jest, szcze, 'naczczo', serb. taszt, na szte srca, czes. teszt, tsztitróba, 'czczy otpoczyniecie, »da tobie ot poczy nać*, otpoczynienie; to skrócono:żołądek (wątroba)', cztice, nasze odpocznę, a taka postać wywołała czczyca, z tszczice, rus. szczeduszzamieszanie z zupełnie odmiennem nyj, tszczeta, 'próżność', tszczetno, pocznę, począć, p. następne. Nie 'napróżno', na toszczak, 'naczczo'; mamy juź wcale pierwotnego cza lit. tuszczias, 'próżny', ind. tuczczja, sownika, cerk. pocziti, pocziją, p. 'próżny', 'daremny', awest. taoszapokój, słowień. pocziti, poczijem,jeiti, 'wypuszcza'. Pisane jeszcze czasem przez t, np. tszczyca w psał łac. ąuils, 'pokój', prus. sklt. -CZCĆ, drugie, również jako nie- terzu. złożone w językach słowiańskich Czech, (czeski na Śląsku, 'grosz'), juź nie istnieje, zato w złożeniach: nazwa środkowego plemienia z Pra nacząć, nacznę, zacząć, począć, gą, później na cały kraj przenie wszcząć, i w częstotliwych: naczy- siona; zgrubiałe, jak Moch, Stach, nać, zaczynać, poczynać, wszczy więc można je od byle czego ura nać; od poczęcie (Niepokalane Pobiać, bo mógł się wódz klanu Czech częcie) początek, podobnie zaczą (jak Stach, np. od Czestmir, Cze tek, początkowy. Pień czen-, czen-sław) nazywać, a drużyna przybie (z miękką półgłoską), od ken-; rała jego imię (Czesi są słudzy z samogłoską o: kon-, p. koniec Czecha) — albo to imię nie osobowe, i konać. W ken- odpadło s- nagło- lecz plemienne, np. od czeta, 'dru sowe, lit. skin-ti, 'zrywać' (gałęzie, żyna'. Wobec tylu możliwości wy owoce), ale to zachowało się u nas bór niepodobny. w częstotliwem * szczyniać, *wyCZecheł, czechło, 'prześcieradło' szczyniać zęby«, itp., »rogi przez i 'koszul* śmiertelna', jak w Cze siano się wyszczynily*, Ezop; bezśkiem; na Rusi czechow czechia, 'fu s- niem. be-ginnen, 'za-czynać', łac.terał', u Bułgarów czechill, 'trze rc-cens, 'nowy', toż co grec. kainos,wik kobiecy' Prus. kekulis, z pol. 'nowy', 'młody' (p. czędo, cędo, szczą czechła, znakomicie odpruszczone, tek, to zbiorowe do tych ken-, por wyżej kiosi z czasza. Dalszy 'młodych'), ind. kantna i kanâ-, wywód nieznany, jeśli nie od czech 'młody', 'młoda', 'dziewczyna', awest. tania, 'rwania', bo nazwy szat ze kaini-. rwaniem, drapaniem, darciem stale się łączą; przyrostek byłby -ûl. CZChać, 'zmykać'. Czcić, p. cześć; ćciwiarski zna czeczotka, nazwa ptaszka i 'kij czy dziś to samo co w 17. wieku nie- z czeczotki, brzozy', a jest i czeczuga, ćciwiarski: >w twojem wojsku sami wielka ryba rzeczna; nazwa ptaszka wydziercy, nieczciwiarscy*, Piekarmoże dźwiękonaśladowcza, bo taka ski, gdy dziś ściwiara przezwiskiem sama u wszystkich Słowian (a jest u ludu. np. i słowień. czeket, czekaiati, CZCZy, czczość, naczczo, czczyć, o 'ćwierkaniu') i Litwy, kektttis
c
czekać — czepiec
75
i kikilis, 'czeczotka*. Ale tamte obie? Leopolita, ale i u niego: »ociec cze Od ryby jesiotrowatej i nazwa 'sza ladny*, t. j . 'gospodarz'), »wiele bli'. z książąt czeladnych* ( t . j . 'rodów'), Czekać, do 16. w. i czakać,pocz- »w pokoleniu czeladnem* (»po nakaj, skrócone z poczekaj juź od rodziech i familiach«, Leopolita), »toć 16. w., na poczekaniu, poczekalnia;są czeladnice* (»familje*, Leopolita), czekanka i czakanka, czekana od*k czeladzi* (»do rodziny*, L ) , roku 1472 'podróżnik', 'cichorium\ »ma czeladź pije«(»moi robotnicy *, czekadlnik, 'polygonum' r. 1472. L.); czeladnikowie znaczy tylko Od rzeczownika czaka, czeskie, 'na 'familje'. W 15. wieku czeladzin dzieja', urobionego przyrostkiem -k i czelednik, 'należący do familji (jak znak od znać) od cza-jati (p. pańskiej' (słudzy, nie krewni!). — czaić), 'oczekiwać'. U wszystkich U wszystkich Słowian to, i w tem niemal Słowian z obu postaciami: samem znaczeniu; cerk. czelad*; tu czakaii (zwykle starsze) i czekali; i owdzie przybiera znowu ogólniej poczkałi i u Czechów skrócone jak sze znaczenie, 'ludzi, człowieka'. u nas. Czelny, bezczelny, p. czoło. Czekan i czakan, 'obuch', 'kilof, Czeluść, 'szczęka', 'gęba', 'komin', i (najmłodsze w użyciu) 'narzędzie 'jama'; to samo i w temźe znacze muzyczne, rodzaj fletu w lasce'; niu u innych Słowian, ale pier ogólne u Słowian; a czasami prze wotne znaczenie wyłącznie o 'ustach', waża; z węg. csákány, a to z tur. 'gębie', 'pasczzece', ponieważ słowo czakan (od czakmak, 'bić, tłoczyć').urobione od czoła, z przyrostkiem Czekczery, czckmen, zapomniane -/ust , tak samo np. jak od skrzeli, nazwy dawnego ubrania; pierwsze, krzeli, serb. kreluszt; na 'czeluści to 'spodnie', tur. czakszer. czach-piekielne' dopiero od 'otworu ust' cznr, z perskiego; drugie, to'płaszcz', przeniesione; »w czeluściach żo tur. czekmen (z pokrewnego suk łądka* r 1535. man, snchman u Czuwaszów, ruska Czepić, czepiać się kogo, zacze i nasza sukmana). piać, zaczepka, uczepić się, przy Czeladź, czeludka, czeladnik; rzeczepny; na Rusi to samo, ale z c, czownik zbiorowy, bo przyrostki priciepit' sia, ciepkij ('czepny'), z -d- (o rozmaitej samogłosce przed cieplaV sia, 'zaczepiać', uciepka, d) zbiorowości służą, por. sta-do, 'zaczepka', ciep (w dawnym języku czę-do (p. szczątek), gawiedź, gro czep*), 'łańcuch', ciepoczka. 'łańcu mada. Więc zbiór *czeli czy *czela,szek' (na Małej Rusi przeważają tego samego początku co w czel- znacznie postaci z cz-, czipkij, wiek (p. człowiek), lit. kel-tis, 'po 'czepny', przyczipyty); wymiana tego kolenie', celtycka nazwa 'klanu*. Cze cz- i c- dowodzi, że w nagłosie ladź oznaczała 'familję (z niewolni było sk-, por. cep i szczepać. Czepiec, czepek, czypek (ć), cze kami)'; w 14. i 15. wieku słowo bar dzo znaczne, wcześnie zeszczuplało; pić, oczepiny (gdy pannę młodą w psałterzu: »prokna (proknia w pu oczepiają); tak i w tem samem zna ław, mylne) czeladź ludzka« 'wszyst czeniu u wszystkich Słowian; rus kie pokolenia ludu'; w biblji: »syn czepiec, serb. czepac, czes. czepec; macierze czeladnej* (» gospodyniej *,czepiec w biblji, czapkę, Leopo9
76
czereda — c z e r w
lita — oba słowa jedno, ale o woka- nowotwory, czru, naczierati, obok czerpu, czerpali; u innych Słowian lizacji odmiennej. Czereda, czerep, czereśnia, cze- bez tych nowotworów, chyba ma rewo, ruskie brzmienia, zamiast łorus. czerpsty, a białorus. czeru; trzoda, trzop, trześnia, trzewo; p. rus. czerpał \ czerpajtt, u Serbów crpem, crpsti (z stałym u nich przepod trzczeremcha, dziś w tem ruskiem chodem czr- w er- przed spółgło pełnogłośnem brzmieniu z ich ereskami); u Łużyczan poczrjeć, pozamiast naszego rze (jak ich oro,czrieju. Co do postaci zgadza się olo, zamiast naszego ro, io: serebro, z naszem czerp- (to jest * kirp-) 'srebro'; gotowa, 'głowa'); zamiast najzupełniej lit. kirp-ti, kerpu, ale polskiego trzemcha, por. nazwy odbiega co do znaczenia, bo zna Trzemeszno, Trzemeski,ktoryẁ trz- czy 'strzygę', jak łac. car po, 'obry od 15. w. dawniejsze czrz- zastą wam', grec. karpos, 'owoc', niem. piło, znane w 10.—12. wieku (Sci- Herbst ('gdy owoce zbierają'), ind. remusine). Z tą nazwą łączy się krpānī-, 'nożyce'; odmiana znacze nazwa innej rośliny, 'allium ursum', niowa wyłącznie słowiańska W psał dla silnej woni obu. Trzemcha (por. terzu czyrpać, ale w biblji i czyrzkrótsze irzemno w nazwach miej pać scowych) poszło z * ker mucha, Czerstwy, czyrstwy, 'krzepki', lit. ker musze, 'allium'; obok niej 'twardy', 'nieświeży' (o chlebie); było * sermucha, z odmianą k-s prasłowo; to samo i w tem znacze (jak g-z), lit. szermukszne, 'kalina',niu u wszystkich Słowian; na Rusi a od tego serm- pochodzi nazwa 0 'twardości', czorsiwyj ('nieczuły', Śrzemu (przestawką brzmień, stałą z przestawką czwiorstyj, podobnie w polszczyźnie) wielkopolskiego, twieriezyj z trzeźwy), u Bułgarów równobrzmiącego (przypadkowo ?) cz(e)wrust, i o 'prędkim', 'raźnym'; z sławnem dunajskiem Sir mitem stau Serbów czwrst, i o 'mięsistym'; rożytnych, co dało ^ ser emskie wino« czes. czfejrstwỳ, o 'raźnym'; przy Kochanowskiego. rostek -to, pień kirt; czy = niem. czerha, czerga, 'szereg', czerhą, hart, grec. karteros i krateros, 'koleją' r. 1697, ruskie, a to z tur, 'silny', kratos, 'siła' (arysto-kracja), czy prus. korto, 'opłot', łac. cratis, czerge, 'kolej'. Czerpać, czerpak, czerpaczek, za'plecionka'? czerpnąć, dawniej czyrpać, naczyrpCzerw, 'robak'; 'płód pszczeli'; nąć, naczyrpnę, biblja. Prasłowo; dawniej czyrzw, czyrw; czyrwotocerk. czrpą i czrplą ('czerpię'); czyna, czerwotocz, 'toczenie drzewa bezokolicznik pierwotny naczrêti przez robaka'. Od czerwu, w Pol z *na-czerpti (p musi wypaść) był sce czyrwcem, czerwcem zwanego, i u nas, naczrzeć, jak umrzeć, więc t. j . od 'porphyrophora polonica', do tego imiesłów »naczarli wody« 1 od jego baruiku poszła we wszyst (jak umarli; » nabrali*, Leopolita), kich językach słowiańskich nazwa a jak do umrzeć umirać, podobnie czerwieni i barwienia na czerwono: do naczrzeć naczyrać; »wody na- cerk. czrweń, bułgar. czrwiło, czyrałi* (» czerpać«, Leopolita). Tak 'szminka'; czerwony, pierwotnie samo u Czechów, gdzie podobne czyrzwiony, imiesłów od czyrzwić,
c
czesać — cześć
77
'krasić na czerwono'; więc j u i pier którą i cucono omdlałych. Dawną wotni Słowianie na prarodzinie zaj- 'maść w kartach', czerwień, zastą mywali się zbieraniem tej »kosze- piły kiery francuskie. Częste w na nili« domowej, żyjącej na korzon zwach miejscowych: Czerwieńsk kach 'scleranthusa', również czyrw- mazowiecki, a od grodów czerwień cem przezywanego; korzenie wy skich, które Włodzimierz W. na trząsano na płachty, a poczwarki Lachach zdobył, cała przyległa Rus suszono; wywożono je szczególniej Czerwona nazwę otrzymała. Kolor na Wschód i dochód bywał z tego czerwony był narodowy. Czerw, znaczny; amerykańska koszenila, jako 'robak*, utrzymał się w przymiotni silniej barwiąca, zastąpiła czerwiec ku czer(w)lhvy, 'robaczliwy*: »czerpolski juź od 16. wieku. Stąd i na liwe ze spodku*, Potocki; w biblji zwa miesiąca czynvca, czerwca czyrzic (>robak*, Leopolita), w psał (u Czechów czerwcu; czerwenec, terzu czyrw i czyrzwiom, zawsze 'lipiec'); wedle innych miesiąc czer czyrzwiony i czyrwiony (bo zmięk wiec nazwany tak, źe się w tej po czenia się jeszcze nie wyraża), ale rze lęgnie czerw pszczół, a pszcze w biblji juź czyrwony, nie czyr larstwo było jedną z najważniej wiony, bo nigdy inaczej nie pisane; szych gałęzi gospodarstwa słowiań z czÌfrwieńca (»z karmazynu*, Leo skiego. Spór rozstrzygnie, kto ustali polita). porę zbierania czerwca, właśnie na czesać, czeszę i czochrać (czuchMazowszu obfitego. — Obok czyrzw, rać się, obok czochać) wymieniały istniał z innym przyrostkiem Vą//r2 w, samogłoski; brzmiały dawniej czo0 tem samem znaczeniu; od niego sać i czechrać; czosać wedle czeszę przymiotnik cerk. czrmin, 'czer e przybrało, w czechrać ustąpiło e wony', czrmnowati, 'czerwienić'; przed o, jak w macecha, ćwiek. u nas tylko w nazwach miejsco Wszystko prasłowa; z wokalizacją wych (Czyrmin i i ) i w nazwie o, p. kosa; to samo i w temźe zna botanicznej czermienia. Pierwotne czeniu powszechnie; cerk. czesati, znaczenie czerwu i czermu było czeszą; czechrać jest tylko dalszem tylko 'robak'; lit. kir mis nic innego, urobieniem od czes-, a raczej od ale juź ind. krmis obok 'robaka', zgrubiałego czech- (serb. czechati, 'czerwiec' oznacza i od Indów 'zrywać', ocze(ch)nuti, 'oderwać') dostał się jako kirmiz do Ara przyrostkiem -r; »który wełnę bija bów, a od nich rozszedł się na albo czechrze*, > wełnę czechrać* Wschodzie (tur. kyrmyzy) i Zacho stale, czochać i czochrać się, o by dzie (włos. chermisi i carmesino, dle, 'ocierać się'. Tu ipacześ (o 'wyczoskach'). Lit. kasti i kasyti, 'ko carminio; franc. cramoisi i carmin), 1 doszedł do nas jako karmazyn,pać' i 'drapać' (kasa, 'kosa', po 'materja jedwabna czerwono czerw życzka od Rusi), grec. kseD, 'gła cem polskim farbowana', 'szkarłat'. dzę', ksaino, 'czeszę', keskeon (zdwo Koloru tego na źupanach używała jone), 'pacześ'. Cześć, czci, 'honor', czcić, czci tylko rodowa szlachta, więc: »ja kem karmazyn*. Alkiermes (z arabciel, od pnia czet (z ruchomem e, skim rodzajnikiem) nazywano je czasownik dawny cztę, 'poważam'), szcze w 18. wieku i 'syrop-wódkę', przyrostkiem t' (ć) urobione. Od
78
czeżuja — Członki i części ciała
C
cześć przymiotnik czestny, czesny,czup-); z wokalizacją o patrz kęoa, stąd czes(t)ne, 'honorarjum' (daw kąpać. Prasłowo; słowień. czepeii, niej 'opłata sądowa', 'pamiętne sę 'czupieć', czesk. narzeczowe czadziego'); czestność w psałterzach; pieti, małorus. czepity, jakby bez czestnik, cześnik, 'urzędnik' (dy nosówki, od czep-, por. Czepiel; »na gnitarz, stałe w 15. wieku, ogólne; czepku*. przez nieporozumienie rychło do częsty, często gęsto (brak częczaszy odniesione i pocillatorem szczy, rus. czaszcza, do gąszczu, rus. tłumaczone, który tylko czaszni- guszczy), częstokół, 'palisada'; jak kiem brzmieć winien, por. podcza od biały - bieł, tak od częsty: część, szy); wreszcie czasownik drugi: cze- częściowy, cząstka, uczęszczać; sczęstoicać, a ze wtórną nosówką, jak ście. sczęsny, niesczęśłiwy (wszystko nieraz przed syczącemi, częstować pisane w 15 i 16. w. nieraz stale (Częstochowa wykazuje ją juź od przez samo e, cośmy do dziś za 15. wieku, od imienia własnego Cze- chowali w uczestniku, uczestniczyć, stoch); cześć znaczono i ucztą, zamiast jedynie popiawnego uczęstobiadem, więc w 16. wieku proszono n ika, uczęstn iczyć); «poszczęściło »na cześć*, t. j . 'na obiad', stąd zna mu się«. Prasłowa; tak samo u in czenie częstowania (poczęstunku). nych; cerk. częst, częsf, uczęstije,nxs. Jak podwójny czasownik (czcić i czę sczastje, sczastłiicyj, 'szczęśliwy', stować), jest i podwójny przymiot czesk. czasły czast (dawniej cziest'), nik, czes(t)ny i czsny, z czego: cny,sztieszti, sztiastnỳ, 'sczęsny' (pi cnota, cnotlhvy, cność (w psałte szemy szczęście, chociaż samo srzu i biblji jeszcze stale przez czs- jest przyimkiem; s-częście znaczy pisane). Obok cześć był i inny rze 'udział w czemś'). Częsty, lit. kimczownik (do cztę), czta, w złoże sztas, 'zapchany', od kimszti, kemniach: poczta ('ofiara'; dar, którym szu, 'zapycham', kamsza, 'ścisk (lu czcił chłop pana, gdy go o co pro dzi)', do pnia kom-, z skom- (p.). sił), niby 'pokłon' innych Słowian, czkać, czknąć, czkawka, patrz i uczta (*biesiada', por. cześć w temźe szczkać. znaczeniu), a z tych poszły czasow Człapać, człapak, p. szłapać, szłaniki: poczcie, uczcić\- przymiotniki:pak. poczciwy (pisany w 16. i 17. w. pot- Człon, członek, członkować; pra ściwy, podciwy), i uczciwy, a z przysłowo; cerk. człan, obok czlén, czes. rostkiem -liwy, obok -iwy, pocz- człen obok czlanek i czlenek; pier liwy, itezliwy (niegdyś ogólne, póź wotnie *keł-n, *czełn, czołn, z czego niej mazowieckie; wyszydzano ich czlèn i człon, człan prawidłowo; *pocliwe paniątecka* i »ucliwe* p. kolano. juź w 17. wieku). Czostka u Skargi Członki i Części ciała. Imien zamiast czestka, jak wioska zum. nictwo »anatomiczne* aryjskie było wieska, skoro -ie- półgłoskowe nie bardzo obfite; strzelec i pasterz przechodzi w -io-. rozbierali zwierzynę, a w ofiarach CZelllja, czeszuja, 'łuska', od ludzkich, spożywaniu wrogów (np. czesać; rus. czeszuja. ich serca, aby wcielić w siebie ich Czepiec i czupieć, o 'przycup siłę), doznano tożsamości członków nięciu' (cup- mazowieckie, zamiast i wnętrzności; tylko do żołądka %
%
c
człowiek — czmiel
79
Arjowle nie dotarli. Imiennictwo (człowiek niby 'dziecko', czy 'sługa', wyszło od zwierząt, więc nie roz bo te dwa pojęcia stale spływały,, różnia np. palców u ręki od palców 'czeladny' familji, 'członek czela u nogi; nietylko ramiona, serce, dzi'), skoro niema u Słowian śladu po nogi, język, zęby, oko, ucho, nos itd., dobnego znaczenia; słow. wiek zna ale śledziona, wątroba i i . mają czy tylko 'siłę' ( = lit. wailcas, prus. już nazwy aryjskie, chociaż postaci waiks, jeszcze 'sługa', 'pachoł'), więc tych samych nazw bywają nieraz i w tem złożeniu, wyłącznie słobardzo odmienne. Brak jednak na wianskiem, to samo znaczy: 'siła zwy aryjskiej dla ręki, palców i i.; czeladna'. Gdy z konieczną prze dopiero litwo-słowiańska doba wy stawką (człowiek z *czołwiek, a to robiła nazwy dla nich, jak i dla z *czetìviek, bo juź w prasłowiań innych części ciała, p. dłoń, łokieć, skiem e w podobnem otoczeniu pięta, rzyć itd. Do tego pierwot w o przechodzi, por. człon, złób, nego bogactwa później juź mało z czełn-, zełb-) związek z czeladzią co przybyło; najwięcej chyba przy się zerwał, mogło tera łatwiej uogól oznaczaniu palców, gdzie jednak nić się znaczenie złożenia. juź każdy język z własnych zaso Czmiel, pisane i trzmiel, a od bów sam czerpał; u nas np. nazwy: mieniane i w przmiel, z pierwot świerzbień i drapirzyt, albo uszniknego sczmiel, używanego jeszcze i dłubiuch, wierzeń; najciekawsza w 16. wieku, np u Biernata Lubelz nich nazwa małego palca, u nas czyka; owady (sierszeń, bąk) i ro tylko narzeczowa i z Rusi przy śliny, głównie 'melampyrum' (z żół jęta, mizynny, cerk. miezinTc ozna tym i fioletowym kwiatem, dlatego cza 'dziecko najmłodsze', lit, ma- zwane też noc i dzień), pisano zas, 'mały'; czes mezenec. Nieraz w 15, i 16. w. szczmielina, szczmiel, zgadzają się nazwy członków i to szczmil, przmil (dla owadu 'bompograficzne, p. grąd i i . , głowy bus': szczmiel, przmiel 1472 r., lub kolana a pagórka, itp. pczmiel); i 'asplenium' nazywają Człowiek, człek (ściągnięte), czło (wyjątkowo) sczmielką (dla dwuwieczy, człowieczeństwo; od 16. w. bar\i ności listków?). Pierwotnie bez liczby mnogiej, ale w 14. i 15. przysługiwała nazwa 'bąkowi', od wieku » dwadzieście człowiek ów *. beczenia, pień skom-, niem. HumPierwotne * czołwiek (przestawione mel z humbal, hummen, summen, juź w prasłowiańskiem, więc w ja 'beczeć', litew. kamine i kamanē, kim 4. czy 5. wieku, w człowiek, 'pczoły dzikie', prus. kamus, 'bąk'; jak kłobuk, p.), z *czeiwiek, a to ale od dwubarwności bąka (czarnoz *kełwiek; ruska forma czełowiek źółte pasy) przeniesiono jego nazwę ze wsuniętem e mylna. Słowo zło na dwubarwne rośliny, a wkońcu żone; czeł- powtarza się w czeladź i na krzewinę. Sczmiel jako 'me (p.), więc całość oznacza 'należącego lampyrum' tłumaczy tylko średnio do czeladzi'; istotnie dawniej tak wieczne tej rośliny nazwy łacińskie mówiono: »żałował na Ociesławo- (fucus, fusarius, vesparia, scabro — wego człowieka*, »W. ręczył Iwa nie scabo, Rostafiński, I I , 303), nowi swego człowieka*; lecz -wiekwięc dla polszczyzny niczego nie nie może być lit. waikas, 'dziecko' dowodzi, jako przeniesione z łaciny
80
czmyr — cztery
C
CZmyr lub cemer, p. szmer; czmu'prom'); łac. cello (excello, stąd cić, czes. czmouditi, czmud, o 'dyekscelencja), 'wystaję', celsus, 'wy mie', 'dymieniu', a czmychnąć, czmy soki', collis, 'pagórek' (lit. kałnas, chać, również z szm-9 serb. cmo- kałwa, 'wzgórek'), columen i culliti lulu, 'czmucié', cmolja, 'czło men, 'wierzchołek' (stąd kolumny, wiek bez energji'. kolumnada), grec. kolonos, 'pagó CZOboty, 'buty', ruskie, u Klono- rek', niem. nord. holmr, 'wyspa', wica r 1600; ruskie ma być po starosas. holm, 'pagórek' (skąd życzką turecką, ale kazań, czabata mylnie nasze Chełm wywodzą). patrzy mi raczej na pożyczkę z ru CZOp, czopek, czopowe; od nas skiego, niż odwrotnie. na Ruś całą, do nas z niem. Zapfefn); Czesi mają czep. CZOChaĆ, czochrać, p. czesać. CZOkolada, czekolada (skąd e?), CZOSnek, czosnku (z tego: czofranc. chocolat, włos. cioccolała sku i czostku; czostkiem, o czosłku (d mamy z niem. Chokolade), z mepisze juź Potocki); pierwotne czesn ksyk, czoko, 'kakao', i lali, 'woda'. tylko na Południu, zdrobniałe czeCZOłdar, 'czaprag', z 17. wieku; snuk na Rusi i Zachodzie, cerkiew, wschodnie; węgier. csóltar, turec. późne czesnowituk. Nazwany od korzenia, łupiącego się w pazury, czuldar. czołgać, w 15. w. czołkać się, czoł od czosania (a od tego czosnek, giem, czołganiec, czołgatny i czoł- 'ostrokół', »miasto czosnkiem z pagotnyf pełzający', wyłącznie polskie. lów warowne*, »czosnki albo ro CZÓłnO, dawniej czołn, i tak gatki*), jak niem. Knob(lauch) od u wszystkich Słowian bez wyjątku klieben, 'łupania'. (rus. czołn i czełnok, czes. czlun Cztery, dawniej męskie cztyrze, i czlunek. łuż. colń), od *kil z przy człyrzej (jak trzej, dwaj); żeńskie rostkiem -n, na Litwie -m, kełmas, i nijakie cztyrzy; juź w bi 'pień drzewny' (bo z niego czołn blji e zamiast y: czternaćcie i czter powstawał), z skel-, niem. dawne dzieści częste, obok cztyrnaćcie skalm. 'okręt'. i cztyrdzieści; czicarty, z cztwarty CZOło, czółko; czołowy, na czele, (jeszcze w 16. w.), i czwiarty (pra dziś tylko w znaczeniu przenośnem widłowe, jak ziarno obok żarno, (ale »guz na czole*), naczelnik;dziarski obok darski), to szczegól niej w wielkopolskich zabytkach;. czelny, bezczelny, bezczelność; czo łem (bić, czołobitnia do nas do ćwierć, z ćwirć. a to z *czćwirć; piero od Rusi przyszła, w 17. w., czworo, a nie cżwioro (por. pięcioro), przedtem czołem nikt u nas nie bił, z cziworo; czworaki, »na czwora ale w 17. w. już się tak ogólnie wi kach*; czternasty, zamiast czwarttf tano: czołem f). P. czeluść. Prasłowo; na ście. Tak samo we wszystkich czelo u wszystkich Słowian, łuż. zachodnio-słowiańskich językach bez czoło i coło. Nazwane od wyniesie wyjątku, od czeskiego do załab-' nia, lit. kel-łi, 'podnosić', kałnas, skiego, gdy południowe (oprócz sło'pagórek', kitli, 'wstać' (stąd na wieńskiego) i wschodnie mają czezwy dla 'pokolenia', p. czeladź, i 'ło tyre, czetwero, czetwrty, jak litew. dzi', p. czółno; lit. kilme i kiltis, keturi, 'cztery', ketwęti, * czworo', 'pokolenie', kełłafsj i kełtuwas, i ketwirtas, 'czwarty', ind. czatwa-
c
czu — czupira(d)ło
81
ras, grec, tessares, tetartos, łac.wiązać«, 'pieniądze wydawać', bo guatluor, quartus, niem. vier (z fid-w workach składano je, papiero wor), vierter. Od czwartego urobionowych nie znając; szupryną, czu nazwę czftjwartku (cerk. czetwrtiék, pryna uchodzi ogólnie za pożyczkę rus czctwerg), i czwartaków; od małoruską, czupryna, ale Rej żad ćwierci: ćwiertnią i ćwiartka (któ nych podobnych pożyczek nie znał!). rej *7i więc mylne i nie na równi Nie wiemy więc, co pierwotne; z ia od czwiartyl) Obok cztery po brak dalszych pewnych odpowied jawia się od końca 15. w i sztery, ników. jak w słowień. i łuź. sztyri, lecz CZUĆ, czuwać, czucie, uczucie, to »ułatwienie* nie utrwaliło się czuty, czułość, czułostkowy; czułki, w pisemnictwie, chociaż się tak 'macki'; rozczulić; czujny (por. czujwymawia. Z łac. quartus: kwarta, świt, czujduch); czuć dawniej i 'czu kwarciany, kwartana ('febra co wać' znaczyło; czuć i o 'zapachu' cztery dni'); kwatembry ('suchednie') (por. ctich, cuchnąć: »cztić z ust«); z quattuor tempora; kwader (kwau Słowian pień czu- (z skju-, dla drować) od 'rzutu kostek'. tego wahania w nagłosie) 'słucho CZU, spójka, podobnego pocho wi' i 'węchowi' służy, gdy u Gre dzenia co cz, służy potwierdzeniu, ków i Niemców 'wzrokowi': thyomianowicie w złożeniu toczu, 'to skoos, 'co ofiar dogląda', niem. jest', nierównie rzadziej i samo czu; schauen (dawne scouwon, gockie obok to czu: toczuz, toczusz; pius-skaws, 'przezorny'), ale i u innych sano je od 16. w. mylnie przez: Arjów ten pień bez s- nagłosowego: to coz, z czem żadnego nie ma łac caveo, 'czuwam', 'strzegę się', związku; por. nynie-czu cerkiewne, grec. akuo, 'czuję', t. j 'słyszę' nyńcze, nyńcza, ruskie ('teraz wła (akustyka), niem. hóren z goc. hauśnie'); tak samo w staroczeskiem: sjan, grec. kydos ('czudo', p. cud), koeo, 'miarkuję', ind. kawi-, 'wiesz toczuz (obok totiz). czy'. Litewszczyźnie brak tego pnia. CZUb, czubek, czubić, czuba^sjty; czuba, pogardliwe, 'dziewka', 'chłop CZUha, czacha, czuja, czuhaj, ka': »kędy pani w pomietle, wszyt- czuhań. czuszka; niewyraźna po kiem rządzi czuba*, »posadzono też stać, jako u obcego przybłędy; 'gu czubę do stołu«, »a moja czuba*, nia', sukmana'; z węg. csoha, csuha, »w niezwykłej stoi czuba szacie«, a to z tur. czoha, 'sukno', z pers »na miesiąc mu mało jedna czuba*, CZUmak, czumakować, 'wożący Potocki; »czuby słuźyste*, >do owej towary', szczególniej sól, na Podolu; wiernej czuby *, Jabłonowski 17 31 r.;z małorus. czumak od tur. czumak, u Serbów czupa, 'babsko (niecze- 'buława'. sane)', i tak samo u innych Sło CZUpira(d)ło, śmieszne, o 'kobie wian. Obok czub (nawet u Czechów cie czupirzącej się, czupurnej', juź czub, nie *czib, i bynajmniej to nie u Potockiego: »przy szpetnym czumorawskie, lecz czeskie, choć »gło- pirałe*; postaci bardzo odmienne, sowni« czeskiej przeczy!) jest wszę może i z Ar-, np »z gachem kuperdzie i czup (u nas tylko w czu docha* r. 1698, bo jest i kupiraprynie, co Rej stale szupryną pi dło albo kopiradło; z małorus. czesze, np. *szuprynki workom roz- purnyj, czepuryty sia, rus. czopor6 Słownik
82
czuryło — czyBty
C
nyj, o 'mizdrzącym się i chełpli stawianiem sparu; stąd czihati wym', jak i o 'elegancie'; obok cze- i czouhati i o 'sterczeniu'). purnyj i czupurnyj inni Słowia Czyn, czynić; uczynek, uczynny nie mają czepyrziti (czes. słowień. czynny, czynność, przyczynić, przy-, czeperiti se), o 'nastroszeniu pie czyna, przyczynowość, czyniąc (to« rza', 'wzdymaniu się'. przejęli Węgrzy, csinal w 16. i 17, CZliryłO, w 16. w, znane, u Reja wieku), czyniwać. Dziś czyn 'dzieło', i i . , o 'błaźnie-strojnisiu' i 'uwo ale dawniej 'sposób', 'to, co do czegoś dzicielu kobiet', z bohatera ruskich należy', ocalałe w dzisiejszem na bylin o Czuryle (z Cyryl) Plenko- czyniu; gdy to jednak kuchenne wiczu, cokobietom kijowskim głowy tylko, oznaczał czyn 'zbroję' i 'war sztat', a więc czyn, czynowaty je zawraca. CZWarzyć, 'naśladować głos i mo szcze w psałterzu i biblji w tem wę', poczwara, poczwarka (o 'istoznaczeniu: »tym czynem* (»tym cie niezwykłej, udającej człowieka, sposobem*,Leopolita),»złamie czyn* kryjącej się'): »podobne słowaczwa- (»zbroję«, w obu psałterzach), czy rzyć słowom naszym«, »źe się kawy nowaty, 'uzbrojony'. W cerk. czin czwarzą o dym«, »cz warząc je (sło jeszcze wręcz 'porządek', cziniti, wa ludzkie) czas długi« (o srokach 'urządzać', 'ustawiać', 'działać', stąd i papugach mowa), »kaci na hańbę rusk. czin, 'urząd', czinownik,^urzęasię czwarzą* ('zmawiają') 1610 r., nik'; u Serbów czini i 'czary', a czi»choć się też kto z Antonem czwo> niti o 'garbowaniu skór* i o 'wia rzy« ('zmawia'), »ptak jednako czwa- niu zboża'. Rzeczownik * keinurzy głosy«, »mowę sobie czwarży (osnowa na -u, por. czynowaty, czynownik), prasłowo; brak go w lit.; łem*, Potocki. czworobok, czworonożny; czwór, pień czi z *kei~, ind. czinoti, 'zbiera', we czwórnasób; czworaki, czwor(a)-'układa', czi-ti- i czają, 'warstwa', kaja-, 'ciało', awest. czajeiti, czinkować, czwórka; p, cztery. waiti, 'wybiera', grec. poie-o, 'czy Czy, czy z, czyli, czy — czy> od co (zaimka pytajnego) 6. przypadek, nię' (stąd poeta, poezja, właściwie później czy-m (z nowym tegoż przy 'czyn', por. składacz, dawną naszą rostkiem). Prasłowo; ìao.quī ('jak?'), poety nazwę). Czynsz, czynszownik, czynszować, quln, niem. dawne hwt, dziś wie, awest czt, 'jak?'; brak w litew. Od od 14. wieku ogólne, z niem. Zins, pnia zaimka pytajnego (ko-), a ra z łac. census. czyrak, czerak, 'wrzód'; prasłowo; czej od jakiegoś jego przypadku, może od czy, pochodzi i czyj, jak rus. cziriej, bułg. czirka, serb. sło mój i i . , prasłowo (u wszystkich wień. czir (w słowień. i z nagłoSłowian bez wyjątku), dla 'posia sowem s-, szczirowec). To samo co dacza', por. łac. cuius; czyjkolwick,grec. skirros (cośmy pożyczyli jako skir, 'rak'), o 'wrzodzie', od przy czyjbądz. Czyhać, czuhać, od ptaszników, miotnika skirros, 'stwardniały' (na czes. czih, czihdni, czizba, czihatiRusi czir 'pierwszy, cienki lód', (i wiele urobień, a jest i czouha, 'śrzesz'). czouhati, w tem samem znaczeniu), Czysty, czysto i czyście, czyścić, od czyhania, 'łowienia ptaków' (wy czyściec, czystota i czystość; zaniey
c
czytać — dach
83
czyszcząc; »na przeczyszczenie*w czcienie, 'lekcja', czcionka, ' l i (stąd nazwy roślin tak działających: tera', czesk. cztena; w złożeniu: czyściec, czyścisz, czyścica; przeszły poczet, 'liczba', pocztowy, 'szerego od nas na Ruś i do Niemców: Ziest, wiec'; uczta, p. — Pień ten stra 'stachys'). Prasłowo; cerk. czist, czi- cił s- nagłosowe; nasze czysto (je stiti, rus. czistiliszcze, czyściec* szcze w 16. wieku dla 'liczby' uży (czeskie oczistec), nieczistaja siła wane, dziś znane tylko u Czechów (o 'djabelstwie'), czistiec,j&k i w Czei Rusi, urobione przyrostkiem -sło śkiem dawnem, 'cyna'; prus. skistai od czyś-ć), lit. skaitłius (przyro i skistan, 'czysto', litew. skystas, stek i samogłoska nieco inne), skai'rzadki' (o płynie), skeisti, 'rozczy- tyti, 'liczyć' i 'czytać', skeisti lub niać', skaistas, 'błyszczący', p. ce keisti, 'odmieniać', kitas, 'inny'; dzić, niem. scheiden, łac. scindo, łotew. szkist, 'mniemać', 'zdawać się'. grec. schidzo, 'dzielę'; u nas bez s-. Bez s- w ind. czitti-, 'myśl', 'zamiar', Czytać (czytanka, czytanieć), czę czetati,'uważa' (zdwojone: cziketati, stotliwe od czyść, cztę, zastąpiło je czikitwan, 'znający'), awest. czisti-, od 16, w.; czytam znaczyło daw 'mniemanie', czikithwā, 'mądry'. niej 'czytuję', a cztę, 'czytam'; od Czyi, czyżyk, ptak, nazwany od czyść-.- czy teiny (nieczytelny), czyćwierkania, od pnia kig-, od tego telnik, czytelnia. Pierwotne czyść, samego co i w szczygieł (od pnia cztę, czciesz. czcie, cztą, rozkaźnik: skig-, bo sk- czy k- w nagłosie przeczci ('przeczytaj'), czedł (za stale się wymieniają); nazwy obu miast czetł, mylnie pisane wedle ptaszków mają i to spólne, że szedł do iść), 'czytał', znaczyło: obie na Śląsk między Niemców po 1) 'czytać'; 2) 'liczyć' (czytanie na wędrowały, bo niem. Zeisig i Stiezywano od sylabizowania, t j . od glitz (miejscowość Steglitz pod Ber liczenia, skupiania liter, niem. łesen linem) są pożyczkami z zachodniej 'czytać' i 'zbierać'); 3) 'poważać', Słowiańszczyzny. p. cześć, uczta. Cztę odnachodzimy
da, spójka, ludowe, 'ale': »da ja nie pojadę*, »nie Wieliczka ta zbro ja, da dobreńka*, częściej ta, ZSLmiast tej powszechnej u innych Sło wian spójki: cerkiewne da, 'tak', 'ale', 'niech' (da bądet, 'niech bę dzie'), rusk. da, date. 'nawet', naj bardziej na Południu; jest jakimś przypadkiem od pnia zaimkowego do-, di- (pruskie din, 'jego'), od którego najrozmaitsze spójki po innych językach: greek, dé i ede,
łac. -do w quando, dē w dēnique, 'nakoniec'; w słowiańskiem może w de (p. gdzie). Da jako spójka może w biblji: *dał niż (zamiast daliz?) ja mogę syna mięci?«, por. ludowe: dali i to być może —Bez znaczenia przyśpiew ludowy: da, danaz, itp. dach, dachówka, poddasze, da szek, od 14. w., z niem. Dach (deckeu, p. deka), »w dachu*, psałt. (»w przykryciu«, puław., strzegący
84
dać — D a n j a
D
się germanizmów); dachówka i zdatna', prus. datš, łac. datus (stąd 'rynna', w 16 wieku. datum, data, datować), grec. dotos, dać, dam z*dadm, dadzą (zdwo dosis (stąd doza, dozys), awest. jone, jak grec. didomi, ind. dadāti, dāiti-, 'dar'. Wyliczanie odpowied lit. duodu); imiesłowy: dany (dań,ników słowiańskich zbędne; wszę dannik, 'płacący haracz') i *daty dzie się powtarzają, np. dawati, dawam, cerk dajati (razdajati), (datek, dodatek; podatek, daca na dają (dajati dziś zaginęło niemal Pomorzu, wydatek, zadatek, przy datek; dodatni, przydatny, wy ogólnie); rusk. prodaza (z *prodadja) datny obok wydajny); częstotliwe inne niź nasza przedaz. dawać, dawam i dajać,daję (dziś: daga, dazka, 'sztylet', z włos dawać, daję, w* biblji zawsze da daga, a to z łac daga (franc. dawam); w licznych złożeniach nie gue) nieznanego pochodzenia; stąd raz o cale odmiennych znaczeniach: niem. Degen, a z tego czes. deka, przedaj, sprzedai, sprzedamy (nie i dyka, cośmy w 16. w. przejęli; gdyś wyłącznie niemal używane, oba słowa od 17. w. zapomniane. dziś zastąpione przez sprzedaż, uro dal, dałszy, dalej, od- i wydalić, bioną wedle rzeczowników na -z, daleki, dalece (»tak dalece*) i da jak kradzież), jako termin pier leko (i w złożeniach: dalekonosny). wotnego handlu wymiennego; wy Prasłowo; tak samo powszechnie: dać (za mąż, jak greek ekdidomi; cerk. ddtiń i dalek, udaliti, u Sło »panna na wydaniu*, por. czes. od- waków dial (i w biblji raz diałdawki, 'ślub'); dziś, jak w niem., szy, ale to błąd). Lit. z niemą: tołe, o 'wydawaniu książek', ivydawca, 'daleko', tolus, 'daleki', tołinti, 'da wydawnictwo; udać się, udały, jaklie'. Z polskiego dalej f niem. narzerus udałoj, 'dzielny', Walcerz Udały czowe Dalłi. w powieści 14. w. (nie »Walgierz dalmatyka, 'ubiór do mszy'; euro Wdały*, jak mylnie odczytywano); pejskie (z łacin, dałmatica, 'dalnadawać, nadawca; oddawać, od macka szata'), u nas w 16. w. i dałdawca; »zdawać się nasądczyjś«, mucja. zdaje (wydaje) mi się; zdanie, zda dama. damski, od 17. w., z franc niowy; dawca, dawka, przedaw-danie (łac. domina, 'pani'); spółczyk; poddany, poddaństwo; zada cz^sna i Niemców pożyczka. wać (w kartach), zadanie, por. niem. damaszek, damaszkowi/, adama Aufgabe. Pierwotny rozkaźnik od szek, damascenki (śliwy), demeszka, zdwojonego pnia brzmiał dadz (póź 'szabla', od nazwy miasta syryj niej daj); ocalał w imieniu Dać- skiego Damaszku (-enus końcówka bog (zamiast Dadzbog), od głów dla oznaki miejsca, pochodzenia, nego bóstwa Słowian, słońca, na jak nasze -en); e samogłoski tu ludzi przenoszonem P. dar. — Z ję reckie Powszechnie europejskie, zyków pokrewnych: dawać — łotew. włos. damasco; ad- z rodzajnikiem dawał, lit. dawiau, 'dałem', doivana,arabskim, w 16. wieku u nas jak 'dar'; przedaj— prus dają, 'dar'; i w łacinie średniowiecznej. dany — łac. donum, 'dar' (stąd do Danja, z łac, zwała się po pol nacja, pardon); *daty — lit. duotas, sku Dunią, stąd Dunin, 'człowiek duołina, 'co ją wydają', niby 'datna, stamtąd przybyły'; duński do dziś
D
daniel — dąbrowa
85
ocalał; Duń, zbiorowe, jak Ruś, tylos, 'owoc' i 'stopa wierszowa', od palca przezwana. Saé, Czudz; co do u, p. duma. daniel, 'jeleń', w 17. wieku, np. dawić, udawić, 'udusić', 'udła w opisie Warszawy 1647 r., z czes. wić', jedyne używane od 15. do daniel, a to z włos. daino, franc. 18. w.; prasłowo; cerk. dawiti, rus. daim i daine, z łac. dama, niem. dawka, 'ścisk'; brak go w litew.; Damhirsch, niewiadomego początku niem. Tod (goc. dauths; diwans, (celtyckie?). 'śmiertelny', af-dauidai, o 'znużo dar, darzyć (obdarzyć) i daroioać, nym'), frygijskie daos, 'wilk', awest. podarek albo podarunek (z przy dwaidi, 'dusili się (oba)'. rostkiem niemiec); z przyrostkiem dawny, dawność, przedawnienie; »sposobu«: dar-mo (zadarmo), darzeczownikowe przypadki u przy remny, udaremnić; złożenia: na miotnika: z dawna, z dawien darzyć się, zdarzyć się, zdarzenie,(2 przyp. liczby mnogiej) dawna. wydarzenie; w przeciwieństwie niby Prasłowo; cerk. dawie, 'niegdyś' (na do udać się: niezdarny (niezdara);Rusi niedawno, 'onegdaj'), izdawna, od da-ć; w greckiem tak samo bułg. otdawna, u innych Słowian z r, doron, gdy w łacinie z n, i dawni obok daiony; łac. du-rare, dónum, 'dań' (lit. duonis). Złoże 'trwać', dū-dum, 'dawno', grec. deni*: darmo leg (o 'kołnierzu futrza ron, daon (narzeczow e), 'dawno'. nym', co świat grzeje, a grzbiet dąb, Dąbie (zbiorowe), Dębno ziębi), darmopych (»piętą przed (nazwa miejscowa i herbowa), Dę ledakim wierci«, Potocki), darmo- blin, Dębogóra, zamiast Dębią góra, jad; darmochy, daremszczyzna. Dębolęka; dąbczak; w garbarstwie: dard(a), 'włócznia, dziryt', włos. dębić (skóry); przenośnie: »sta nąć dęba, dębem*, »duby prawić dardo, franc. dardę, z niem. dardański osieł, dowcip szkolny (smalone)«, 'brednie'; dubas, rodzaj z lektury klasycznej; dowolne, od statku (z kłody dębowej?). Ozna nazwy, od której i Dardanele, kraina cza to samo drzewo ('quercus') u wszystkich Słowian, ale znacze pod Troją. dam, r. 1500, zbiorowe darnie, nie pierwotne było ogólniejsze: jak liście, do czego nowe darń, 'drzewo', więc w cerkiewnem mówi darnina dorobiono, dosłownie dar- się o dębie ( t . j . o 'drzewie') jawocizna ('oddarta ziemia', płat jej, rowem, a nad Łabą zwali Apfelp. drzeć). Prasłowo; oboczna postać baum jdbtkodębem. Nazwa może dziarnjuź tylko u Kaszubów, dzarn; pokrewna z niem. Tanne; obca por. litewskie dirłi, o 'kopaniu darni', Litwie; pierwotna nazwa dębu, p. rus. dierba, o 'kopaniu nowiny'; rus. piorun, jako święta, stała się »tabu«, diorn. Słowianin przysięgał niegdyś, t.zn. niewolno jej było używać po spolicie, wzięto inną. Dębieć w psał darn na głowę wkładając darski, zamiast darzki, darznąć, terzu (»laska«, w puławskim) 'kij', 'odważyć się', darznie, 'odważnie', por. dębczak, dębczyna (dąbek); dę oboczne obok dziarski (p.); niedarz-bianka i dębówka, 'galas' (narośl). nienie, 'małoduszność', w 15. w. dąbrowa (u innych Słowian i dądatły, 'daktyle', w 16. wieku, brawa) nic z dębem nie ma wspól z niem. Datteln; to % łac. grec. dak-nego; była debrzą(\>.), z ą obok u, T
86
dąć —
dejnek
D
jak nieraz (por czes dubra o tem w 18. wieku dawne tązyć; »pójść samem znaczeniu), dalej 'dołem za z kim w dązki*, 'zapasy'; p. duzy; rosłym', 'zaroślami', 'gajem', a dla pierwotne znaczenie 'silić się', od przypadkowego równobrzmieniaz dę *dęgi, 'silny'; por. dzięgieł. bem przeszła na 'dębinę' wcześnie, dbać, dbały, niedbalstwo, tak od niemal u wszystkich Słowian, cho 15 w ; częste w biblji: »nie bę ciaż pierwotne znaczenie 'lasu','gaju', dziecie dbać snów « (»przestrzegać *, chyba tylko u nas zupełnie zapo Leopolita), »zboża nie dbałem*, mniano. Słynny Dubrownik np. (Ra- (»nie domagałem się«, Leopol.); ale guza, z swoim handlem i pisemnic- w staroczeskiem stale tbati, więc twem) nazwany niby od dąbrowy, pień łeb- (cieb-), por. wścibiaé się(?). ależ nigdy tam żadnych dębów nie Słowo zachodnie, obce innym Sło było, tylko zarośla szpilkowe, de- wianom. Dybać tu nie należy. brzy. Że później dąbrowie z dębem dca, w biblji, p. córa; postać pomieszano (np. »prowent z dą- dziwaczna, tzcza pisana, jakby z teś browia i buczą*, Potocki), niczego cia pomylona (?) nie dowodzi dla pierwotnych cza debra, debrz (dawny drugi przy sów. Dąbrótoka jest i nazwą kilku padek: dbrzy), 'wertep', 'dół'; rzeka roślin; tylko żona Mieszki tak się Dbra, dziś Brda, Dobrzycki nigdy nie nazywała: nazywała się z Dbrzyca; lit. duburas, 'dół'; od Dóbrową; nonsens z Dąbrówką wy tegoż pnia, co i dno i dąbrowa łonił się później. i (z p zamiast b) dupina, 'dół' dąć, dęły, dmę, nadęty (ruskie (cerkiew.), dupło, dziuplo (p.); cerk. nadmiennyj), wzdęcie, wydmikufłe; dûbrí i dîbrî (półgłoski się mie»wody się dmące* ('wzbierające'), niają), rus. diebr , czesk. debrz, biblja. Prasłowo, u wszystkich Sło dbrzi (dziś debrzi). wian; cerk. dąti, dmą; lit. dumti, dech, tchu; oddech, oddechu, dwmiu, prus. dnmsle, 'pęcherz', lit.dawniej odetchu, tchnąć (z t- za dumplēs, 'miech', indyj. dhámati miast d-, według wymowy, a prze 'dmie', niem rozszerzone o war ciw etymologji); częstotliwe dychać, gową (jak lit.) Dampf (i w Dampf- oddychać; dyszeć; tchawica obok schiff, z czego ludowe damsif), dychawicy, westchnąć, wzdychać; dumpfen, dumpf. Dęty o »ryci- zdech (»do zdechu*), zdechnąć, zde nach*. 'bałwanach lanych' (w biblji: chły, zdechlak, zamiast zetchnąć, »bogów dętych nie czyń sobie«, zetchły, ale zdychać; zatchły; na• rycie dęłe«. *z złota klepanego tcha, 'katar'. Z samogłoską innego dętego'; Czesi 'cygaro' tak prze stopnia, p. duch, dusza. Lit. dusas, tłumaczyli, doułn/k, co nam dzie 'dychawica', dūsēti, 'dyszeć'. Pier ciństwem pachnie) Tu: wydma; wotny pień *dhous-, rozszerzony p. dmuch. Co innego duć (p.). przez -s z pierwotnego *dhou- (p dąs(y), dąsać się, czes. dus, du- duć); to rozszerzenie przez -5 jest sałi, dusot, o 'dudnieniu', 'tupaniu', właśnie charakterystyczne dla Sło 'wrzawie' (co nie pożyczka z niem. wian i Litwy, w innych językach dawnego duz, 'wrzawa'), od dąć brak dlań pewnych odpowiedników dejnek, 'kozak', »dejnekiememsię przez -s urobione. dążyć, dążność, dązny, zastąpiło nazwał« r. 1661., »z chłopami dej1
D
dek
— derwisz
87
nekami*, »na kształt naszych dej- czerga, 'kołdra', węg. cserga a tur. nekotv*, »gorzej niż na Rusawie cserge, 'namiot*. gdzieś między dejneki*, Potocki; derdać, dyrdać, dyrnąć, derdołjuź w 18. w. nie znają go więcej kowie u Reja, w derdy, dyrdy, dyr(dejneka w małorus. intermedjum dem, o 'prędkim ruchu', 'poskoku'; z r. 1730); z tur. dejnek, 'kij'ale u Czechów drdol, drdlice, drdati, i 'raz kijowy' (por. »dejnekam o 'czubie', 'czubieniu' (Rejowi deralias wegierę*, r. 1665, o 'kiju', dołkowie mogą być 'czubaci'); w akcie sądowym), a więc o 'chłop dźwiękonaśladowcze. stwie w kije zbrojnem'. — Stawiszcz dereń, jak ere dowodzi, pożyczka przeciw Czarnieckiemu bronił ko z małorus. (z równie niepierwotnem zak Daszko Dyneka. -ń, jak w darń), juź r. 1472 obok dek i deka, 'pokrycie końskie' rodzimego drzonu i dracza albo i i . ; »koń dekiem przychędoźonyc, gliki, t . j . igły', zapisana, więc od Łorichius 1557 r.; »krzywoprzysię pnia der-, p. drzeć. Prasłowo; bułg. stwu swemu deki szukał*, r. 1564; dren, serb. drijen, czes. drzin, rus. »musi z nich tę dekę zdjąć«, r. 1566; dieren i dioren oznaczają jednak »pod dekiem tej skóry«, Potocki; nie 'berberys', jak r. 1472, lecz ale u koni: »dla kładzenia deków*, 'cornus', 'świdwę' (dla jagód czer «pod dekiem*; dekiel, Potocki; wonych na nią przeniesione?); dawne z niem. Decke, Deckel. Co innego niem. tirńbaum, narzeczowe dirndeka, 'sztylet', w 16. wieku częste; lein, dirle, dla 'cornus', byłyby po życzką od Słowian. p. daga. deresz, o 'koniu siwawej maści' dełijunak, 'dzielny junak', w 17. w. (Zimorowic, Żywot kozacki, r. (i 'ławka, na której bito', żarto 1620), złożone z tur. deli, 'szalony, bliwe), z węg. deres, 'koń siwawej odważny żołnierz' (ogólne u Ser maści' (a u Słowaków i owa 'ławka'). bów i Bułgarów, delija, 'żołnierz'). derewnia, w 16. i 17. wieku prze Czy nie stąd nazwa nasza delji, de- niesione z małorus. dla 'wsi': derelury, 'sukni wierzchnej', w 16, i 17. wicnka; »w lichej derewni*, »półwieku? nocne derewnie* (Kochanowski); denar, denarek, w 16. w, dynar,przywędrowała nazwa jak sioło (p.); 'trójnóg', 'podstawka', z niem. Die- przysłowiowo: »wielkąście wy de ner, 'sługa'. Co innego łac. nazwa rewnia w Koronie naszej*, r. 1606 (o senatorach), »wielką derewnią monety, denar, niby 'dziesiątak'. deptać, od 14. w. (psałterz, »dep- świecą*, Potocki; ale na Małą Ruś cącemie*), depcę; tak samo w czes. przyszło słowo z Wielkiej, gdzie deptali, ale rus. toptaf, więc pień od 14. wieku dieretcnia 'wiosczynę' tójD-, p. tupać; nasz deptak, dep-znaczy (sieło jest większe) i 'fol wark', 'co w lesie (w dierewach) talnia. dera, derka, 'płachta', dawniej wyrobiono, wykarczowano'. derkacz, dyrkacz, dzierkacz, inna tylko derha (por. kotara, dawniej tylko kotarha), »gunie, siermięgi, nazwa 'chróściela', dźwiękonaśladerrhe*, -»nic nie ma derrha z kar- dowcza; rus. dierkacz, czes. drkacz; mazynem«, Potocki; z małorus. są i słowa z g, rus. diergacz. derwisz, w 17. vr.derbisz (>goły, derka i dzerha, 'gunia', rumuń.
D
deseń — diak
88
chudy jak derbisz*, albo »jak fe- niczego nie dowodzi; powstało renc«; ten od Słowaków węgier z *dûzg-, powtarzającego się w lit. skich, węg. Ferenc, 'Franciszek'); duzg-ēti, 'brząkać', duzgenti, 'pu tur. z pers. o'żebrakach-zakonnikach'. kać', dunzgUy 'grzmię', co się dźwiędeseń (franc. dessin, z łac. de- konaśladowczem wydaje; w takim signare), deser (franc. dessert od razie deszcz nazwany od odgłosu
%
D
diament
— dłubać
89
konos, 'sługa', 'kapłan (niższych d ł a w i ć i dłabić, 'dusić', dławiświęceń)'; węg. Deak (słynny pa- duda, 'organista' ('kalkancista'), dłatrjota, polityk umiarkowany); u nas ivikura; zastąpiło dawne da wić; tak tylko o Rusi używane. samo w czesk. obok dawiti jest diament, diamentowy, w 15. w.dławili i dlabiti; u nas i dłamsić, 'gnieść', 'tłamsić'; nie pojawiają się diamant, z łac. diamantum, z grec. te dł- przed Leopolita, wywołało je adamas (adamantos), 'niezwalczony' ('nie rysujący się'); adamentny może dłazyć (p.). w 16. w. Liczne inne z dla-: dialog; dłalyć, 'gnieść', 'tłoczyć (nogami, dieta, diumum pomijamy. wino)', częste u Reja i Kochanow dla, narzeczowe la (la Boga, skiego: »liche pieszki dłazył* (Sza labiedzić), obok dzieła Bogurodzicy, chy), »niech go dłazy nogami nie stawało nie przed, ale po słowie przyjaciel*; z o w po-dłoga, do rządzonem (jak łac. gratia lub słownie 'co po-tłoczone' (my mylnie pod-łogę dzielimy); czes. dlaziti, causa): tegodla (pierwotnie togodla), nigdy dla tego; »twego dzieła 'brukować', dlaha, 'szyna', łuż. dłochrzciciela«, 'dla twego chrzciciela' zić, 'brukować'; lit. dalgis, 'kosa', (Bogurodzica); w 16. i 17. w., gdy nord. tełgja, 'obcinam'. dła już przed słowo kładziono (dla dłoń, przestawka z * dołń (rusk. Bogd), wstawiano między nie (we dołoń, i przestawione: ladoń), lit. dle dawnego trybu) bezprzyciskowe dełna i dałna, znaczyło pierwot postaci: »dła cię Boga prószę«, bo nie: 'otwarta', 'rozwarta', od pnia te się zawsze przodu w zdaniu do del-, der- ('drzeć', 'otwierać się', 'pę pominały. Dła i dzieła znaczą to kać', ind. ā-drt-jū, 'z ręką otwartą', samo, lecz są odmiennego początku: celt. dema, 'dłoń'); od tego samego dzieła, p. działo; dla — a jest *del pochodzą liczne lit. dilti, dełu, i dle, wedle, podle, lub wedla, po 'ścierać się', 'ubywać', dilinti, 'ście dia — należy do dla, 'długość', rać (pilnikiem)' i dilditi, delczia dlić, 'dłużyć', przedlić, 'przedłużyć' i deltija, 'ostatnia ćwierć miesiąca'; (por. takie same według, podług, z elementem b, p. dłubać. albo franc. sełon z łac. secundum dłóto, przestawka z *dołto, a to longum, sełon Dieu, 'według Boga'). z *dołbto, prus. dałbłan, od pnia Tego rzeczownika nie używamy już; dełb-i dolb-, 'dłubać', więc 'narzę czes. dle, delku, 'długość', dele, dzie do dłubania'; por. lit. dilinti, 'dłużej', delszi, 'dłuższy', dłiti, 'dłu 'odpiłowywać pilnikiem', dilinèti, żyć'; rus. dlina, 'długość', dHnnyj, 'wałęsać się', dilbti, 'zużywać się', 'długi', dolszij, 'dłuższy', prodlił , diłba, 'próżniak'. 'przedłużyć'.— Również przysłówekdłubać, przestawka z *dełbać przyimek spoiny wszystkim Słowia (jak długi z *dełgi), czasownik niby nom: słowień. wadle, tvale, pole,do rzeczownika dłóto sprzed przy serb. tak samo, rus. podle (podlinnyj,rostkiem -to pnie mają zazwyczaj 'wedle tegoż', z tego podlinnik, 'ory brzmienie o), od del-, der-; do słów ginał'), ^0z/0,'obokV#rc,małorus. bila lit. wyżej przytoczonych dodaj dilz pila, pidla, czes. dle, wedle, po ba, 'z oczami spuszczonemi', delbti, dłe, dle loko, dawniej tokodle. P. 'spuszczać oczy'. Złożenia: dłnbiząb, dał i długi. dłtibiucho. 9
dłag — Dniepr i Dniestr
90
D
dłlig dłużny, dłużnik, w 15. w. i czego*: »dłużna ślubem* i»ślubu*, 'wierzyciel'; dziś 'ten, co dług za w biblji; dłuzec, dłuznia, 'przy ciągnął', jak juź w cerkiewnem rządy sokolnika i bartnika'. dma, p. dąć, dmę; z przyrost i w innych językach słowiańskich; zadłużyć się; przestawka z *dełg, kiem -uch (por. sopuch), dmuch, rus. doły; nie pożyczka to z goc- dmuchnąć, ^podmuch wiatru*,dmu kiego dulgs, 'dług', lecz należy do chać, dmuchawka; tak samo w czes., długi, jak lit. ilges, 'danina' ('com tylko tam dmych, dmychati, z y, częstsze niż z u, dmuch. dłuźen dać'), do ilgas, 'długi'. dna, » denna niemoc*, 'artrytyzm długi, długość i dłuza (»w dłużą poszło«), wzdłuż, »dłuży mi się«, w stawach', więc we dnie; p. dno; Długosz; przedłużać, podłużny; po juź w cerk. dna, 'słabość', — 'reu dług i według czego, juź w cer matyzm' u innych Słowian. kiewnem używane jako przysłówekDniepr i Dniestr. Łączę obie przyimek, niby franc. sełon, t . j . se- nazwy, raz dla ich widocznego cundum łongum. Przestawka z *dułgi, związku; po wtóre, źe obie w 16. co jeszcze w 12. w. w nazwach oca i 17. w. nazywały się Nieprem i Nielało, a to z *dełgi, rus. dołgij; lit. strem (u Paprockiego na jednej iłgas (d- odpadło, jak nieraz w l i - stronicy obie postaci obok siebie), tewskiem bywa), grec. dolichos, ind. jak i w bylinach ruskich (Niepr, dirglia-, staropers. darga-; ind. dtr- Niepra, z Niepro, Sławutycz). Na ghatū = Długota i Dułgoła, imię zwy obu rzek wielorakie. U Gre osobowe; powstało z elementem g- ków Dniepr zwał się Borysthenes, od dlić, podle, wedle, co również t. j . irańskie (scytyjskie) wouru'długość' oznaczają. Nasze dłu-Ą stana-, dosłownie jak dziś: wielitłu-, prawidłowe z dawnego deł-,. kij ług pod Chortycią, dla swej teł-, przed spółgłoskami. Lit. iłgas \ szerokości; u Hunów zwał się War, różni się od długiego nietylko od- j u Pieczeniegów Waruch (irańskie padnięciem d (p. co do tego jeżyk uruch, 'szeroki'); u Turkotatarów i mak), lecz i »jasnem« brzmie ozu (u Włochów foso); u Jordaniem^*) przeciw naszemu ciemnemu nesa (r. 550) Danaper, u cesarza (prasłow. * dulg). Oba słowa, dług Konstantyna (r. 950) Danapris; Dei długi, czasownik dłużyć (obdłu- neper jako imię osobowe polskie zony) i przedłużać (czas), są więc w ~12. i 13. wieku. Dniestr nazy jednem właściwie; i po innych ję wał się u Greków Tyras (scytyj zykach słowiańskich nie różnią się: skie, irańskie tura-, 'prędki', 'silny'; rus. dolg, odołzW, ja dołzefi ('wi turla po turecku od tegoż pnia, nien', 'muszę'), i dołgij, prodołzat , stąd Trullos u Konstantyna, a u Wło •ciągnąć dalej', dołgota, 'długość'; chów w 15. w. i później Turlo, czesk. dłuh, dłuzen, 'winien', i dlou- Tarło). Od 4. w. występuje dzisiej hy, dlouhost; serb. dug, duzan ('wisza nazwa, naj pierw Danastius (arab. nien') i duzina, dugota, 'długość'. Dānasi), Danastrus u Jordanesa, Z innych języków należą tu i łac. Danastris u Konstantyna. W obu i niem., bez d- nagłosowego i z no dzisiejszych nazwach tkwi pień sówką, łongus, Longinus, 'Długosz', d(a)n; łączą go z irań. dānu-, 'woda' i lanq, 'długi'. — »Dłużny czem (od czego i Don i Dunaj wywov
1
D
dno — dobry
91
izą, bo u Osetów do dziś don skrócone, jednopniowe w Dobku, 'woda, rzeka', a Etui, jak Węgrzy Dobczycach; cerk. dobV i dob\ Bon nazywali, turecka nazwa 'rzeki', 'dzielny', doblesf, 'dzielność', doblno, i Wołgi'; ależ Dunaj nie Irańcy 'dzielnie', 'mężnie', rus. (z cerk.) nazwali, lecz Celtowie?). Dniestr doblesf, dobiestnyj, 'heroiczny'; od nie pojawia się w nazwach osobo doba (przyrostek -/). wych, jak Dniepr lub Dunaj; obie doba, 'czas pomyślny', »póki czas nazwy nie słowiańskie, ale ich -str, na dobie*, *nadobiebyć*, 'w pełni', •pr, nie wyłożono zadowalająco. O po dotychdób, 'dotychczas'; 'przeciąg rohach Dnieprowych Grecy nic nie 24 godzin'; znaczenie pierwotne: zasłyszeli. 'pora', 'co odpowiednie'; podobać się, podobny (stąd podobno, ponno, pono, dno, denko, bezdna, bezedna, bezden (1. mn, bezednowie w psałterzu,skrócenie, jak rus. nado z na dobie), » otchłani« w puław.;» do bezednów *), spodobać i upodobać; nadobny; bezdeń, bezdenny (dawniej i przez-zdoba, ozdoba, ozdobny, ozdabiać; denny); »po suchem dnie* i »po przypodobać się; » w tę dobę « używa dnu morskiemu, w biblji. Prasłowo; biblja z czeska dla 'tedy', 'tak', 'więc'. tak samo u wszystkich Słowian; Tak samo u wszystkich Słowian; cerk. rus dno, rus. donce, 'denko', czes. doba, 'ozdoba', nadobi, 'naczy i podienja (z miękką półgłoską); nie'; rus, udobnyj, 'dogodny', naczeskie dno, oddenek, 'odziemek dobnyj, 'potrzebny' (co na dobie drzewa', 'pniak przy ziemi'; bułg. jest), upodobifsia, 'przyrównać się'; izdunka, 'odrośl', serb. izdanak, cerk. podoba, 'ozdoba', podobin, 'kij odcięty przy ziemi', izdan, 'podobny'. W lit. odpowiednikach 'gdzie rzeka wypływa'; czes. bez- trudno odróżnić, co rodzime, a co den, bezdna, cerk. bezduna Dno pożyczka ruska, np. lit. daba, 'cha z *dûbno, lit. dugnas z *dubnas, rakter', dabinti, 'zdobić', łotew. nełotew. dubens, dibens, 'grunt', celt. dabls, 'jadowity'; goc. gą-daban, dubno, w nazwach; od tegoż pnia 'pasowap', gadofs, 'pasujący, sto co debrz (p.; Dubra, nazwy rzek sowny'; p. dob i dobry. celt., niem. Taubcr z tego, i litew. dobOSZ, 'bębniarz', w 16. i 17. w., Dubra, por. wyżej Dbra) i dziu od piechoty węgierskiej, z węgier. plo (p.); gock. diups, niem. tief, dobos od dob, 'bęben' (stąd nazwa 'głęboki', goc. daupjan, niem. tau- zbója Dobusza). Ale doboszować, fen, 'chrzcie (ponurzyć)'. doboszanie u Paska zamiast dedo, przyimek z 2. przypadkiem boszować, z franc. debauche (od stai we złożeniach: dojść i t. d.; tak rofranc. bauche, 'warsztat'). samo u wszystkich Słowian; brak dobry, dobroć,dobrota,dobrotliwy, go w litew.; niem. zu (z to), grec. dobrowolny, dobrowoleństwo (jeszcze awest. łac. po słowie: grec. oikon-de, w 16. w. używane), dobrodziej i do 'do domu', awest. waesmen - da,broczyńca, dobrodziejstwo, udobrzyć łac. en-do, in-du (stąd indygienat, (ziemię), udobruchać; dobrorzeczeńimperator z indu-perator, a stąd stwo, 'błogosławieństwo'; dobroimperjum, imperjal). myślny; i w licznych imionach, Dó dob', 'dobry', u nas już tylko br oniega i i . ; dobrochna dla 'gera w imionach, Dobieslatv, Dobiegniew; nium' r. 1472 (częste jako imię), do-
doić — dom
92
D
bropan dla 'szczyru' w IG. w.,a do- słowo polskie i ruskie (cerk. dola brownik dla 'maruny' (dla ich po i doi, 'dział'), i urobione odeń żytku). Prasłowo, przyrostkiem -r odolełi i odeleti (w psałterzach od dob- (a jest i odmiana deb- po cerk. ciągle się obie postaci mie narzeczach, w cerk. i łuż., derje szają), 'zwyciężyć' (właściwie 'wyz debrje = dobrje, podobnie jak obokdołać komu'), do pospolitych wyra debel, 'wielki', czego sami już nie zów należą: rus. odolet\ serb. odo mamy, jest i dobof); łac. faber (co łełi i nadołełi, czes. odołati, mio z * dhabro = 'dobro', powstało), tali, zdołali (= nasze z ł), nezdołny, 'rzemieślnik, twórca, kowal*, fabrê, 'nieprzemożony'. Doła i dolać do zręcznie', fabrica, 'sztuka', 'budowa', tego pnia, do którego i dział, bo 'zręczność' (stąd nasza fabryka, fa dola właściwie 'udział', gdy dołać, brykować, fabrykant), ormiańs. da- 'zwalczać', 'zwyciężać', znaczniej się brin,'kowal'. Dziś »dobra« używamy oddala. Inni dzielą dolę od działu. tylko w 1 mn, »dobra ziemskie«, Litew. dalis, 'dział', 'dola', dalyłi. i pokpiwamy z żyda, co nas na 'dzielić'. swoje dobro ('sein Gut') zaprasza, do lik, p. lik. ale w 14 i 15. w tak stale mó dćł, z dołu, dołek (dołki, 'leguwiono: »siedząc na jego dobrze*, mina'), dolny, dolina, x>adót (pła r. 1389, »na swem dobrze, ani na czu), podołek (szaty); prasłowo; królewie drodze«, r. 1397; »dobro wszędzie tak samo; cerk. dole, 'na wolna droga«, 'gościniec publiczny'. dole', dołu, 'na dół' (nadołny, dawny doić, wydój lub udój, dojki; dziś przymiotnik), rus. Podole, dołoj tylko o zwierzętach; do 16. wieku ('precz!','na dół!'), czes. duoł, duolek i o ludziach, oddojony, 'karmiony',(ale dołek o 'leguminie'), łuż. dele, doić, -karmić (piersią)', dójka, 'mamka', 'nadół'. Brak w lit., zato w niem. jak w cerk. doili ca, serb. słowień. bogato zastąpione: gock. dal, niem. dojnica, bułg czes dojka, 'mamka'. Thal, 'dolina', dolno-niem. dcd, 'na Prasłowo; cerk. doiti; od tęgo pnia dół', Tiille, 'tuleja', nazwa dzieci (p.) w innych języ dołęka, dziś nieznane, »dołękę kach i kobiet, t. j . 'dojących', łac. czego mieć«, 'dostatecznie', w 17. femina z całym korowodem swych wieku; niedołęga, zamiast niedołęka urobień; grec. thē?y$, 'żeński', łac. 'niesposobny'; p. łączyć. filius, syn', również licznie zastą dołman, dawniej dołoman i do piony; ind. dhajati, 'ssie', dhènā, łowa, dolman, 'suknia wierzchnia', 'krowa (dojna)', łotew. dlt, 'ssać', 'płaszcz', z węg. dolmany, co się dèh. 'syn', lit. dclē, 'pijawka', grec. po całej Europie rozeszło; w 17. w. thesthai, 'ssać', łac. fēlare, 'karmić'. tak nazywali dawniejszą 'kurtę'; doktor, dochtór, dokrowsko, luwęg. z tureck dolamafn), 'ubiór janiczarów', bułg i serb. dolania, dowe z 16. w., z dochtorowsko, z łac. 'długa suknia'. doctor,'nauczyciel',od docere, 'uczyć'; docent Dom. Pierwotnem mieszkaniem, dokuka, dokuczka, dokuczać, do-jeśli pominiemy przybytki od przy hucznica, dokuczliwy, p. kuczyć. rody stworzone, jaskinie, albo w ziemi dola, 'los', dolać, podołać, wy- wykopane doły, był namiot, dla dolać, zdołać, zdolny, uzdolniony,którego język prasłowiański ma t
r
D
dom
93
trzy nazwy: stan (u nas jeszcze dzime (np. cerk. czertog, co nie w 13. w. jako nazwa daniny dla pożyczka ze Wschodu, jak twier księcia, w której okolicy swój stan dzą powszechnie, lecz rodzime), da rozbijał), wieka i jata; te obie od łyby się te szczegóły pomnożyć. Wy przewożenia nazywane, bo Słowia braliśmy tylko to, co i dziś jeszcze nin woził je i jeździł z niemi. Obok u nas istnieje. Wobec bogactwa tych całkiem ruchomych przybyt rodzimego słownictwa raźa wczesne, ków były i stałe, budowane wy prasłowiańskie pożyczki, jak chyża łącznie z drzewa albo z lepieniem gli i izba, nie mówiąc o późniejszych nianem (kamienia Słowianin nigdy chatach, komorach, komnatach. Do nie używał, i dlatego jego ściana Niemców przybyła od Słowian tylko z niem. Stein, 'kamień', chociaż nazwa izby mieszkalnej: Staroniem. wszyscy oba słowa utożsamiają, nic turniz, średniowieczne durnitze; nie ma spólnego). Najogólniejsza, dorntze, narzeczowe dornze,dórnsse; przedsłowiańska nazwa była dom, twierdzą powszechnie, źe to słow. ale właśnie dla tej ogólności nie dwornica, ależ takiego wyrazu Sło wystarczała, i juź w prarodzinie po wianie wcale nie znają (załab. dwor jawiły się liczne inne wyrazy dla nica jedyna nie wystarcza mi), zabudowań, których istotne znacze zato mają wszyscy, począwszy od nie - przeznaczenie nam dziś trudno cerk., górnica, 'izba' (stąd i rus. gorodgadnąć, bo po językach mieni nicznaja, 'pokojówka'); więc czy się ich treść, nieraz bardzo znacz Niemcy nie pomylili d z g? Mnie nie. Prasłowiańskie są * kajja, serb. górnica dowodzi, źe Słowianie i pię kuca, nasza kucza (kuc?/ nie mamy, tro (również prasłowiańskie) już czyżby ją mylnie odmazurzono ?), wznosili i że trzem właśnie do ta rus. kucza; chałupa, plecionka, jak kiej budowy należy, jak i czertog, sama nazwa dowodzi (z chróstu, chociaż to może tylko odmianka gałęzi); chrom i trzem (oba, zdaje pierwotnej * czerty (por. oczrszta się. szczególniej zaś trzem, o 'nad cerk., 'namiot'); tylko ruskie czerbudowie, piąterku'?); chletc (co póź dak, bałkańskie czardak, są istotnie niej do 'obory' zeszło). — Cechą pożyczką z tur. czardak, 'balkon'. domu mieszkalnego był piec; do dom, domek, domowy; od przy mostwa bez niego były klęcia, (do słówka doina, 'w domu', z przyrost spania, do przechowywania wszela kiem -cy (jak w obcy), domacy, zakich rzeczy czy zasobów). Dalszy domoîviony, 'łaskawy'; domoivit, do postęp polegał na wydzieleniu sieni- mownik, do mak; domator z koń ściany. Kominów nie było, dym ucho cówką łacińską; domalegaj, o 'próż dził lukami strzechy: później nad niaku, piecuchu'; Domarad i inne ogniskiem strop pierwszy urządzano nazwy osobowe, ale łacina tu wpływa: z lasek (łase, lesicę, na której i su Domaniew, Domanowa, należą i do szono co należało); próg (uświęcony łac. Damiana, — Domek i Domietradycją), drzwi i okno dopełniały nik(owo) do Dominika, jak Dobiesz budowy W niej stół i ławy; poły i Dobiesław do biblij. Tobiasza. Dom (półki); łoże na ziemi. Płot z wro jest prasłowo; tak samo u wszystkich tami otaczał dwor z domem Gdyby Słowian; domowina jednym 'ojczy uwzględniać dalsze słownictwo ro zna', drugim 'trumna'; rus. domo-
94
donica — drab
D
woj, o 'duchu opiekuńczym domo dospielỳ, to samo znaczenie; ^.spiechf^ stwa', 'didku'; doma, 'w domu', do-pośpieć. ì masznij z domacznij, 'domowy'; dostojny, dostojeństwo, dostoj~ dotnoj (z domów*), 'do domu', jak ność,od 14.w,»dostojno festu, w psał dołoj; łac. domus, pień na -u, jakterzu ('zasłużyłem'); p. stać z stojeć; słowiański; u innych pień na -o, w biblji: »dostojen kaźni i śmierci«, grec. donws, ind. dama- (ale da- 'zasługujący na kaźń, śmierć', ale mīlna-, 'domowy'). Od pnia dem-, już w naszem znaczeniu: » dzień •budować', grec. demo, niem. (gockie dostojny* (»wielebny«, Leopolita, timrjan) zimmem, 'budować (z drze'venerabilis', 'czcigodny') i dostojeń wa'; Zimmer 'budulec' i 'budowla', stwo, 'godność'; r. 1500 dostojnie, 'pokój'); od tegoż pnia i lit. dim- 'zasłużenie', 'merito'. stipats ( = rus. domowo/, 'didko') dosyć jest, stałe w biblji; stąd od dim-stis, 'dwór'; samego dom dosyt (por. przesyt): ^żadnego nie ma brak litewszczyźnie; ma za to namas, człowiek dosytu łakomy*, Potocki, ale to = grec. nomos od nemd, 'mie»dosytem nakarmieni*; skrócone szkam'. dość; p. syty; dosyć uczynić, zadość donica i dunica; obie postaci, np.uczynienie; »bez dosytu*, »dosytem u Reja, stale się mieszają; r. 1500 mierzyć*. »donica albo tar łka*-, powtarza się doszto, 'doszło się', »doszto tego na Morawach; czy nie zdrobniałe i wierzono«, »jeśliby doszto tego od * dona, * duna, z niem. Tonne?nań«,»którym tego fortelem doszto*; dopiero, dopiro r. 1407, dopirow 14.—17. w. częste; p. szedł; por. i dopioro w biblji, rus. tiepier, 'tedoszły, niedoszły raz', z *topirwo; są i inne postaci, dowcip, dowcipny, dowcipniś, * dopirz, dopirz wo; czes. teprw(e), dawniej i dochcip (w 16. w. dowcitepruw, teprziw; u Słowieńców i Ser pliwy, dowcipnik), czes. tak samo bów stoprw, stopram; por. niem. (duowtip, duowtipny), — p. ciepać. erst, 'dopiero', od erster, 'pierwszy'. dowód, r. 1500: »dowiedzienieeAbo dorędzie, tylko we zwrocie na- dowód*, 'argumentum', p. wieść. < dorędziu i napodorędziit (mylnie na dozór, dozorca, dozórny, prze-* doreczn, niby od doręczny), p. oręzorny, 'pilny', p. żrzeć. dzie W biblji: »maszli tu na do- drab, drabina, »za drabią*, zwi rąszu (?) kopie« (»na dorędziu«, dział we śnie drab*, biblja (»dra Leopolita). binę*, Leopolita), »za drabinę* (t. j . dorka, dorotka, nazwa 'lochu', 'wyrzucić'), »wóz drobny« 1584 r., 'więzienia' (jak maciek o 'kiszce', albo drabiniasty; drabinka; drabo'jelitach'); pogardliwie, tyle co Da- wać, przedraboicać (włosy grzebie radzka (u Opaleńskiego 1648 r ) ;niem), 'przetrząsać', draboiliwy (ję dowolnie od imienia Dorota (pozyk, 'prędki w mowie', r. 1535); słowo dobnie i niem. Dorcheń). polskie; mało- i białorus., jak i mo dospiewać, »dospicwając łuk«, rawskie, z niego Może z (nie-pol'naciągając', w psałterzu; por do- skiem) a zamiast o (por. dtazyć, spiety w biblji: »zczedł dospiefe*,władza i i ) , toż co rus. dorób, 'kosz' (•sposobne ku po tykaniu«, Leopo (u nas przezwisko dorobajlo, z ma lita), rus. dospiełyj, 'dojrzały', czes. łorus., o 'babie'), litew. darbas, 'ro-
D
drab — drażnić
95
bota, plecionka' (darbai), co dalej a to z niem. Drache z łac. draco; łączą z niem. Torf. jest i drach, trach, nazwa herbowa. drab, draba, »drabską służyć*; drała dać, 'uciekać', drań, dra niegdyś 'żołnierz pieszy', dziś wy nica, 'gont'(»szkudła albo dranica* zwisko na 'nicponia'; drabować ko r. 1500), drańfciej; p. drzeć. niem albo konia, 'kłusować'; dradrapać, drapnąć (także tyle co bant, trabant, 'gwardzista', w 17. w.drala dać), drapieè, drapiestwo, i nazwa 'tańca'. Wszystko, jak drapieżnik; prasłowo; tak samo w czeskiem, z niem. Drab, Trab, wszędzie, u Czechów, na Rusi ze o 'kłusie' i o 'żołnierzach', Nach- wtórnem j , drjapaf, toż u Słowa trab, Vortrab, Traber; nasz dra- ków, czes. drap, 'pazur'; grec. drepo~, barz ^średniowieczny i o 'wielbłą 'oddzieram', i dropto, 'druzgocę', dredzie', 'dromedarze'; my może wprost panon, 'sierp'. Dalsze to urobienie z czes. drab, nie z niem.; drabant do pnia der- (p. drzeć); drapacz, dra z niem. Drabant (dziś Trabant, we pak, drapaczka, drapichróst (17. w.), dle włos trabante, co samo z niem.), drapirzyt, 'palec średni', r. 1540; od niem. draben, 'biec'; drabstwo, drapienie tyle co 'drapieź' r. 1449 jak szetvstwo. (w statucie). dracz, w biblji: »draczom* (»dra drasnąć, zadrasnąć; u nas tylko pieżnikom*, Leopolita*); dracza, to, u Czechów nierównie liczniej 'drapiestwo'; draka, 'bój', Potocki; zastąpione: drasati, drasta, 'drzazga' p. drzeć. i 'suknia' (stale i od oddzierania dragnie, 'raźnie', u Kochowskiego; nazywana), draslawy, 'nierówny' ma być pożyczką z czes. drdhnie, (o drodze, drastina, o 'wybojach'), 'dużo', 'wiele', drahnỳ, 'wielki, silny' drastiti, 'potykać się'. Prasłowo; (od draka, 'siła', 'huf, a to do bułg. z sk: draskam, 'drapię', draska, 'drapnięcie'; podobne w lit. drogi, 'cenny'?). dragon, dragan, żartobliwie »co z inną samogłoską: dreskiu, dradrą a gonią* w 17. w.; dragonja, skyti, 'rozdzieram', sudriskelys, 'obdragoński; europejskie, od draka szarpaniec', łotew. draska; wkoncu (smoka) na chorągwi; walczyli pie do tegoż pnia der-, p. drzeć szo i konno. Co innego dragant, dratwa, dratew, może wprost o 'gumie' i o 'cukrze dragantowym ,z czes. dratew i dratwa, a to z niem. od 16 w., z łac. dragātum (franc. Draht, cośmy w 16. w. na nowo prze dragee), a to z grec tragakanthos jęli jako drót, drut; druciany, dru (nazwa rośliny). ciarz, drutotcać; »język ci drotem draj- i dre-, z niem. drei, w zło (albo drutem) stanie«, Potocki. Od żeniach, np. drajhulc, 'szubienica', nas na Ruś. w 16. i 17.w., t . j . »trzy drewna«, drażnić, rozdrażniać, drażliwy; jak ją wtedy również zową; »kłu- prasłowo; tak samo u innych Sło sze drajszlakiem*, o koniu, u Reja; wian, z ową chwiejnością między drelink, 'miara wina', niem. Drei- ź a z, cerk razdraziti (do gniewu), link; drylich i drelich, dreliszkowy, rus. razdrazaf, czes. dráziti, dziś z niem. Drillich, por cwelick; dry- drázditi, 'drażnić' (niby od -eg-), fus, z Dreifuss; wszystko z 16. w. i rus. draznif, bułg. drazniu, czes. ^'drak, 'smok', w biblji, z czes., dawne drażnili. Tu należy nasze 1
96
drąg — dręczyć
D
przedrzeźniać, rozdrzeźniać. Wta grec. drys, 'dąb', 'drzewo', ind. dru czają ind. drāghatē, -męczyć?). wa ja-, 'naczynie drewniane', awest drąg, drążek, drążkowy (kaszte drwaena, 'drewniany': p. drzewo, we lan mniejszy, co nie na krześle dle którego u nas i drzewiany, drzewosobnem siedział), drągal, 'drab'; niany, obok drewiany (z * drwla prasłowo; cerk drąg, 'kij', wdrą- ny, wedle drewno); drewnuajsty, źiti, 'wetknąć', bułg. drag, serb. drewniak,drewnianka;boze drzewko drug, słowień. dług, czes. drouh (lub drzewce) i drewno dla 'arte(a są i postaci z niemą, drączek, misia' (od chowu w klasztornych rus dr juk, druczok); żmudzkie sadach); »drwiec naszczepal», bi dranga, może pożyczka; nord. blja, »na obietę drewna*, »naledrangr, 'wystający kamień', drengr, ziono drewno« (»obraz«, Leopolita); 'kij', 'słup' (i nazwa 'drągala', »niemasz co wziąć we dwie drew nie (albo we dwa wióry)«, pogar 'chłopca, sługi'). drążyć, wydrążyć, nic nie ma z po dliwie o maleństwie w 17. wieku; przedzaj ącem wspólnego, bo nastało »drwisz czyli drogi pytasz«, również dopiero od 18. w. zamiast dawniej 17. w; u Potockiego: »nowe drwa szego drożyć (przed syczącemi zja i ci piszą*, »bez drew nie bywa wia się nieraz wtórna nosówka- (pijaństwo)«, »skoro drew na pa przybłęda), druzyć (na kamieniu); siekę naw alił« ('nałgał'); podobnie p droga. 0 dubach (smalonych) prawimy dreptać, drepsić, drapsić, tak R. 1500: »drewna piłka«, »czyrw samo w czes. dreptati, drepsiti, nie- drewny*; drwoszczep, 'drwal'. tylko o 'chodzie', ale i o 'głosie, dreznar, w 16. w., 'tokarz', z niem. paplącym lub jąkliwym'; dawniej Dressler (J)rechsler), i 'trepki', (17. w ) drypcić i drepcić: »w miej z niem. Trosscr. scu tylko drypci« ('nie pociągnie'). dręchngć, 'nędznieć', o ciele, to dreSZCZ, dreszczyk, którego -szczsamo co truchło, 'smutek', o duszy; może równie niepierwotne jak w cerk. z wokalizacją na ę, dręchł w deszcz; por. małorus. droz i drozdz,1 dręseł, 'smutny', rus. drjachlyj, 0 tem samem znaczeniu, do tego 'nędzny', 'ułomny', jak w biblji: pnia co w drzeć, drgać (p). Spe »2^£cwwawzłościachswych« (»wy schną*, Leopolita); p. truchlić. cjalnie polskie. drewno, drewniany, . zdrewnieć, dręczyć, zdręczył biblja ('zgnę drewko, od: drwa, drew, co w 16. bił',) udręczenie, udręka, już w cerk. 1 17. wieku przenoszono i na 'nie w przenośnem znaczeniu, udrącziti, smaczne mowy i pisma', »jakby dębu 'pognębić', tak samo w rus. udruliznął* (przysłowie dawne), stąd czaf; pierwotne w słowień. drodrwić, podrwić, drwiny, drwinki; cziti, droczkati, 'ugniatać', i w rus. fraszki swe obezwał Karmanowski drjuk, 'drąg'. Lit. trenkiu, 'trącam', r. 1610 drwami. Prasłowo; cerk. tranktts^wybojow&ty', trinka, 'kłoda druwa, rus. drowa, na całem Po (do rąbania drew)'. Juź wyżej, np łudniu i liczba pojedyncza drwo, jak pod dążyć, zauważyliśmy wymianę nasze drewno; drewutnia, drewotnia, dźwięcznej i głuchej; przy dr- ta ('gdzie drwa tną'), jak drwalnia; wymiana bywa tak częstą, źe się brak tej właśnie postaci w litew.; nieraz sami wahamy, pisać np. dręr
D
drętwieć — drogi
97
twieć czy trętwieć? Nie odstraszy d r o c z y ć (się), 'drażnić kogo', więc podobna odmiana przy łącze w rus. drok, 'giez', droczifsia, o 'gźąniu pnia słowiańskiego i litew cem się bydle', w rus. cerk. droczenije, skiego. 'pycha', drocziti sia, 'pysznieć'; bułg. drętwieć, zdrętwiał, o 'cierpnie- droczu, 'biesiaduję'. Innych odpo niu", 'truchleniu", drętki, o 'smaku wiedników nie znamy, oprócz serb. ostrym', drętwy, toż znaczenie; p. dreka, 'krzyk', dreczati, dreknuti, 'krzyczeć', czes. drzeczeti, 'płakać'. trącać. drgać, drgnąć, drzeć (por. dreszcz), droga, dróżka (święta,'pielgrzym drzliwy, częstotliwe drygać, podry- ka'), podróż, podróżnik, zdrożny gitcać, drygi, 'skoki'; prasłowo; rus (por. zbrodnia, 'co z drogi, brodu drozaf i drognuf, droz, 'dreszcz', wykracza'), dawniej i drożny, 'co serb. drchat i drkat, 'drżenie', godny'; drożyć, dziś drążyć, bo drhtati i drktati, 'drżeć', czes. drhati,pierwotne drogi znaczenie 'rysa', łuż. zrjeć i zaś; lit. drugis, 'febra' 'brózda'; stąd czes. draka, 'nawsie', (i 'motyl'), prus. drogis, 'sitowie'. albo 'wągroda', albo 'skotnica' (dla Drgawka, drzączka (psałterz). bydła, by między polami wolno prze drób, drobić, odrobina, drobny,chodziło, na tem się pasło), albo drobiazg (przyrostek -ezg, oczeki i 'ślad' (np. w trawie wydeptany), walibyśmy drobiozg, ale samogłoski stąd i znaczenie 'okraj ku szaty', się wahają; -ezg to samo co -eg, -og), cerk. podrag, czes. podrahy, 'brzeg, drobiaszczek zamiast drobiazdzek:krawędź szaty', dalej nadragi, 'spod »drobiaszczek (t.j.'drobną szlachtę') nie', co Węgrzy pożyczyli, a po tylko serce a cnota ochabi«, Po tem (w 16. w.) nam nadali. Pra tocki; drobięSowctf, drobnosć i drób- słowo; postać pierwotna * dorga, nostka, podróbce; narzeczowo dre~ rus. doroga, dorożka, 'falc', 'rynwa', mny; drobne (pieniądze). Prasłowo; dorozczatyj, 'w paski'; serb. draga, rus. drób? 'ułamek', małorus. dro- 'dolina', słowień. draga, 'rów', 'iiół', bjata, 'owce', bułg. dróbowe, 'po łuż. dróha, 'ślad'. Należy do pnia dróbce', czes. droby, druobez, 'drodirg-, p. dziergać. Tu może i rus., biazg (ptactwo, ryby)', drobet, 'odro z xo zamiast oro, co nieraz bywa, bina'; u Bułg. obok dróben i dre- droga, 'rozwora', drogi, 'wóz', 'ka ben, rus. drjebjezg, łuż. drjebjeńca, rawan', drozki, 'lekki wózek', co my 'odrobina', co naturalnie niczego nie spolszczyliśmy na, dorożkę, a, Niemcy dowodzi (żadnej osobnej wokalizacji stąd Droschhe, Droschkenkutscher pniowej!); cerk.razdrobiti,&erb. dro- wzięli; na Litwie drążki i dróżka. biti, 'rozrzynać'; łuż. draby, o 'ubio Dawne podrózstwo; drogo(w)skaz. rze', moraw. zdraby, 'łachy'; litew. Brak w litewskiem. Łączą z nord. drobē, 'płótno', drabuzis, 'suknia', drog, 'dolina', 'ślad', 'smug', draga, drabanas, 'łachy' (azjo: drapanos, 'ciągnąć', dorg, 'sznur u wędki'. Por. 'bielizna'); z e, łotew. drebe, 'łachy, troku ubiór'. Biblja: »drobow wiele« drogi, drokyć się, wzdrakać, dro (»stada«, Leopolita), »z droby* żyzna i drogość, drogocenny; pra (»ze trzewy«, Leopolita); r. 1500 słowo; z * dorg, cerk drag, rus. drobienie, później drobionka, 'za- dorogoj, serb. bułg. drago mi je, cierka'. 'lubo mi', czesk. drahy, łuż. drohi; 7 Słownik.
98
drop —
drugubica
D
bardzo częste w nazwach, Draga, »mówił drugi ku drztgiemu*; wkońcu Drozek i Drogomyśl, książęta nad- zeszło na liczebnik, i u nas drugi łabskie w 8. i 9. wieku. Łotew. dargs, zupełnie wyparł pierwotnego wtó'drogi', może tylko pożyczka z rus., rego, którego np. o czasie (druga chociaż przytaczają dawne nazwy godzina, drugiego lipca) nigdy juź pruskie, Darge(l). Innych odpowied nie używamy (zato powtóre, powtó ników brak. rzyć, jedynie niemal popłacają); drop, dropie, dropia, w 15. i 16. w dawnym języku i druginasty wieku, dropia(s)ty, o maści, kolo obok włórnastego (dziś ani jedno, rze ; rus. drafa, drach w a (czy f czy ch, ani drugie). Znaczenie więc u nas chw, to obojętne), małorus. drofa, pierwotne (i tak samo u wszystkich drochwa\ chyba z Rusi do Polski, Słowian): 'przyj aciel' (podruzefźons, , więc /, chw, pierwotne? Od nas w temźe znaczeniu); więc stąd i drużba dla 'spółimiennika', bo niem. Trappe. drozd (drost 1584 r., błąd druku?), czcząc tego samego patrona św. (por. prasłowo; u innych Słowian i inne znaczenie »krsno ime* na Bałkaprzybiera postaci, drozg (wymiana nie), juź się niby sprzyjaźniamy zd i zg nierzadka), drozn; litew. (dawniej: »druzebna niedziela«, — słrazdas, prus. irezde, nord. trast, kiedy zawierano w kościele »połac. turdus, niem. Drossel, okre bratymstwo«, w 15. wieku jeszcze). ślenie tego samego ptaka (słow. Na Litwie draugas, 'przyjaciel, dr- więc nie pierwotne), grec. stru- towarzysz', zachował w całej pełni to znaczenie, draugybe, draugysta, łhos, 'wróbel'. drożdże, dawniej rodz. nijakiego, 'przyjaźń', ale i tu juź zaczyna się drokdka, drożdżowy, to samo co uogólnienie: drauge,'razem', 'z',prus. 'troski', 'opiłki', 'to, co wrzucano draugiwaldunen, 'spółdziedzic'; jest dla kisania', albo też 'osad na dnie'. i czasownik dawny sudrugti, 'przy Prasłowo; cerk. drozdiję, później łączyć się'. Ale ten pacyfizm nie pier i drosztija (nijakie), rus. drozzi, wotny; w niem, zachowała się wojow czes. drozdi (nijakie), łuż. drozdzieje,niczość dawna: gockie driugan, 'wal ale w słowień. jest i troskfwja; prus. czyć', ga-drauhts, 'żołnierz', dawne dragios, lit. dragēs, 'drożdże' (w słow. niem. trucht, 'orszak (wojenny)', zg wobec lit. g, co bywa); nord. truhttn, 'wojewoda'. I to znaczenie przebija w słow. drużyna, 'orszak dregg, 'drożdże'. drugi, drug, 'przyjaciel' (druze, wojenny' (por. drustwo biblji dla wołacz w 15. w.), obok tego druch, 'dzielności'). — Z urobień pomijamy druchna, drużba (w 16. i 17. wieku złożenia z drugo-; przysłówki, drugdy, 'spółimiennik': »Janie, mój drużba*), ('kiedy indziej'), drugdzie ('gdzie ograniczono do 'orszaku weselnego', indziej'), drugojcy ('drugim razem'), druzka; w biblji jeszcze: ^dobrego Druch (do drug, jak brach do brat) druga a csnego męża syn*, »jego piszemy mylnie druh, jakby coś drustwa* (» moc«, Leopolita), 'czyny ruskiego. drugubica, drgubica, drygubica, dzielne'.Znaczenie 'przyjaciela' uogól niło się na 'bliskiego', 'innego', drug »siatki podrgubne*, »podrgub na druga, 'jeden drugiego', już w cerk.; ptaki* (obszernie przez Cygańskiego w biblji: »jedna z drugą* albo r. 1584 opisany) i » sieci podrgubne 9
9
ą
D
drujki — dryzdać
99
albo żaki na ryby«; dziś podry- 'rozdrobić'; »drzewca druzgajac*, gawka, niby od drygania złowio 1549 r. drużbart, dawna gra w karty, nego ptaka (ryby), ale to wymysł; z tńgub-, 'trzy guby' (fałdy), — niem. Drosselbarł ('broda drozdowa' t- zdźwięczniało; u innych Słowian króla tej gry). tregub. drwa, drwić, p. drewno. drujki, 'słodkawy'; podobne nazwy dryakiew, nazwa lekarstwa, 'anlitew. 'barci' (drewè, prus. drawine, tydot przeciw truciznom', roślina nazwa kraju Nadrauen) wywodzą 'scabiosa'; dryjaka, drzakiew daw się od drew (p. drewno), ind. dra- niej; jak i czes. dryak z niem daw wja-, 'drzewny', goc. triu (ang. tree), nego drlakel, z franc. triacle, z łac. 'drzewo'. thericum z grec. thērakion ('prze druk, drukować, drukarz (nie ciw ukąszeniom gadów'; therion, gdyś impresor, imprymować; rzadko 'zwierz'); przyprawiane z gadzin tłoczyć) częściej wybijać, prasować); pierwotnie, później i ze wszelakich w 16. i 17. wieku przestawione durk, roślin i miodu. durkiem (por. burk z bruk), było drygać, p. drgać, drzeć; dryw ustach nietylko ludu, jak dziś gatvka flisowska, niby 'ster'. jeszcze, ale np. i Krasińskiego, pod drygant, drygunt, dryś, ogólne skarbiego w. kor. od 16. w., znaczy i 'wałacha'i 'ogiera'; drumla, od 16. w. ogólne, drumka, wyłącznie polskie; obce czy naśla Potocki (błąd?), drumkać, 'bąkać', dowane? z niem. Trumel, Trommel, Trumdryja, z niem. drie, drei, o 'rzu bel, Maultrommel; słowień. dromla,cie kostek'. Inne złożenia z dre-, dry-, bułg. serb. drombula, drumboj, czes. z niem., p. pod drai-. drumbla. drylować, drelować, 'wyjmować druszlak, do cedzenia (cadzenia), pestki z owoców','świdrować'; z niem. ogólniejszy (z odwrotną przestawką, drillen, Drillbohrer. p. druk) niż dawne durszlak (16. w.), drynda, 'dorożka', dryndziarz, z niem. Durchschlag. drut, p. dratwa; druty (do poń dryndulka, dryndać (nogami), drynczoch), u Niemców S trick - dr akt, dolić, 'wlec się'; podobnie czeskie Czesi znają tylko drat, sami więc drndati, 'wlec się', 'machać', drnpożyczyliśmy drot, drót, drut; juź daczka i drnkaczka, i o 'rozwolnie w 17. wieku piszą go przez o i u; niu', drncati i drnczeti, o 'tarkocie'. dryzdać i drystać (drzystawka, niem. od drehen, 'kręcić'. druzgać, druzgi,zdruzgotać;uSer- r. 1532), dryzdaczka i drystaczka, bów i Słowieńców z o obok er. dr oz- dryz(djnąć i trznąć, dryzdać i trztać; gati i druzgati (por. bułg. drusam prasłowo; u nas zamiast drży- (kozi obok drosam, druskam, 'trzęsę'), drzyst, 'anemona'), jak chrypka za to samo co troskotać, troskać; tak miast chrzypka; u wszystkich Sło samo w lit. druzgas, druzgēti, 'roz wian dristati i driskati,czes. drzibić się w kawałki, zdruzgotać się', zdati i drzistati, drzizda i drziobok druska, 'sól' (znane Druskie- skoń, także 'plapla'. Że nagłos pier nikt), t. j . właściwie 'kruch soli', wotny był t-, dowodzą nasze dawne łotew. druska, 'okruch', sadruskāt, trznąć i trztać, więc tu należy lit. 7*
drzazga —
100
drzewiej
D
tride i trieda, 'biegunka', pratry- dirati, jak btrati, był i bezokolicz nik * der-ti (chociaż * berti nie dau i triedzu, 'laksuję'. drzazga, p trzaska; zbiorowe, istniało), jak nasze, serb, czes. drzeć, drzazdze, w 16 w.; ale kilka razy drijeti, drziti dowodzą; do niego drzazdze, błędne (?), por rus. drjazgi,dorobiono (jak do mrzeć mrę)\ drę a więc z ę (?), 'gąszcz leśny', w cerk. (bezokol. darć jest »litewski*; prze drzeć, drę, darł; częstotliwe dzie- strzegają przed nim Wilnian Je rać z dzirać; rozdrzeć, rozedrę, zuici r. 1711); są i narzeczowe rozdarł (zamiast rozdrzeć mówimy derty itp.; z inną samogłoską, lit. rozedrzeć, wedle rozedrę, ależ drzeć durti, 'kłóć', p. dziura. Z innych przestawką z der-ti powstało, gdy języków ind. dlrjate, 'pęka', darltylko w drę półgłoską między d-r man, 'roztrzaskanie', dara-, 'dziura', ogłuchła, więc jego roze- upraw drta-, 'pęknięty', drti-, 'miech (skóra nione), rozdzierać; wydrzeć, wy odarta)', grec. edaren, 'rozdarto dzierać, wydzierca,wydzierczy; pomię', doros, 'miech', dratos i dar drzeć; zadrzeć, zadarł, zadzierdć, łoś, 'obłupiony'. Podzarł, 'podarł', zadzierka; zdrzeć, zdarł, zdarty narzeczowe; » przed się drzeć*, bi (mówimy zedrzeć, wedle zedrę), blja, 'pędzić' (por. drała dać). zdzierca; obedrzeć, obdarty, obdar drzemać, drzemka, drzemota łaś (końcówka łacińska). To dziś (»sen«, Leopolita), drzemłiwy (stąd jedyna odmiana; do 16. W . była inna: nazwa ptaka drapieżnego, drzemlik, drać, dziorę, dzierzesz, drał, drany czes. drzemelik, 'falco aesalon'), (jak brać, biorę); jeszcze Biernat drzemała, ale ^drzemiący las* po w Ezopie tak odmienia; por. uro wtarza rus. driemuczij łes; mylnie bienia: dzierzęga (p.), drała dać drzymać. Prasłowo; drémati u wszyst ('uciec); drany, odrany (nie odarty),kich Słowian bez wyjątku; jest Odraniec, dranica, drań, drańcie, jednak i rus. dryckaf, serb. drichati, drantywy. Pierwotne * dzior-, p. słowień drićhmati, 'drzemać'. Łac. paździerze; dr- w nazwach: Odrzy- dormio, 'śpię', urobienie od pnia, koń, Odrowąż (węże odzierano z skóry co w ind drUti i drājatê, 'śpi', nidla wszelakich celów); odra, 'wy dra, 'sen', grec. darthanū, 'śpię'. sypka', por. rus. odriny, 'plewy'. drżeń, drzoniek), p. rdzeń, je Prasłowo; litew. dirti, deru 'drzeć szcze 1500 r ogólne, czes. drżeń, (skórę)', 'bić'; grec. dero; ind dr- o 'treści drzewa', 'jądrze'; drzenināti. 'pęka'; goc. disteran, 'rozdzie sty, drzenność; rdzeń przestawka rać', niem. Zorn, zer ren; z l za z drżeń. miast r, p. dłoń Z o, p. Zadora. drzewiej, 'dawniej', do 17. wieku Liczne dalsze urobienia: drapać i i . ; ogólne, później zapomniane, w bi por nader; dracz, dawna nazwa dla blji co raz drzetoie, ale częściej 'berberysu' i 'agrestu', draka, 'bójka' drzewiej (z dodaniem-,/,}, »siedm lat (drało, drań i drjań, draka, są drzewiej uizlU, »do jednego z drze i dobre ruskie słowa!) Nazwy stąd wiej uczynionych miast*, >żonoma dla ubioru, bułg. drecha, czes. dra- drzewiej rzeczonyma*; w psałterzu sta (czes. drało i drałec, 'magnes', »drzewiej niż*, ale już tylko w tym nowe to wymysły), dranc, 'łach', przysłówku i w urobionym odeń drancowati, 'łupić', drancerz. Obokprzymiotniku drzewiejszy: > ślubu t
%
D
drzewo — duch
101
mego drzewiej'szego* (»przymierzeobok drzwiczki, i w odźwiernym, dawne«, Leopolita); »podle oby co u Reja i i . zwał się odwiernym, czaj a swego drzewiejszego*, »drze-odwirnym, a nawet otwirnym. Lit. wiejszych dni«; u innych Sło duris, prus. dauris, łacin, fores, wian przymiotnik drewn ogólny, forum, ind. dwaras, duras (ze zmien rus. driewnyj, driewnosf, 'starożyt nym pniem), niem. Thiir (p. dwór, ność', czes. drziwe, 'rychlej', drzewni,to samo słowo z samogłoską o), 'dawny', serb. starodrewan, 'starogrec. thyrā. I Czesi przestawili żytny', cerk. drewle i drewìn. Jak drztvi; słowień. duri i łuż. durje siary od stać, podobnie drewin od z dwr~, cerk. dzvtr\ dzoiricą, dwirsłów dla 'stania silnego', lit. drīttas, nik, rus. dwier , dwiercy, dwiernik, 'silny', prus. druwit, 'wierzyć', ind. czes. dziś tylko diverze, dwerznỳ, dhruwa-fstaiy, pewny', awest. drwa-,dwerznik. 'zdrowy', niem. treu i irauen; pień du- złożeń łacińskich, włoskich, ten sam, co w drzeivo. duo, duet, dualizm, pomijamy; duel, drzewo, drzewny i drzewiany, europejskie, z łac. duellum, prze zbiorowe drzewie; drzewko, drzewce starzałego zamiast helium, 'wojna', ('kopja', Rej i i ) ; złożone: drzeivo- co od duo wywodzą (?). stan, drzeworyt. Prasłowo; tak samo dllbelt, dubeltowy, dubeltoivka, u wszystkich Słowian, z *derwo, z niem. dupel, 'podwójny', Doppelrus. dierezvo, serb. drijewo (i 'okręt'),schnepfe. o 'bekasie' i o 'piwie' (»po czes. drzewo, zbiorowe drziwi; na całować się z dubeltówki*). Ale Litwie derwa, 'smoła', darwokszne, dupla z włos. dupla, a dublować, 'pochodnia', niem Teer, 'smoła (smo dublet, z franc. double, doublet; laki)', celt. dervus, 'dębina', iryj. wszystko z łac. dupla, 'podwójne'; derb, 'pewny'; t u należą drwa, drze duplika, duplon, duplak. wiej, zdrowy (p.); drzewsko, ma,ry\ dubiel, 'prostak', 'głuptas', ogólne r. 1500. w 16. w., dziś zapomniane; nazwa drzwi, wyłącznie w liczbie mno giej (cerkiewne i ruskie mają i nie- ryby i 'głupca' niemiecka: I)bbel, pierwotną liczbę pojedynczą, dwier*); Diibel. Por. flądra i grundal. duby, 'brednie', p dąb; będzie to przestawione z *dwrzi: między w a r była, miękka półgłoską, więc ruskie; dubacz, o 'gołębiu leśnym', w 6. przypadku, dwirzmi, głuchła r.' 1472; dubas, 'szkuta', z rus.(?) w diorzi Późniejsze dicier- albo u Potockiego przenośnie: »dubas dźioier-, bo obu używa się naprze- (babę) zmierziwszy paskudny*; »knumiany (np. Seklucjan 1551 r.: dźwie tami i dubcami* r. 1607, ruskie. rzy i »wprzededwierzu*), brzmiało ducb, duehcnowtj, duchowieństwo, w 15. wieku prawidłowo dwir- lub duchnik: w znaczeniu przenośnem dźwir-, w biblji: »u dźwirzy*, (o »Duchu św.«, »do św. Ducha*, * przede dzwirz mi*, »ze dwyrzy*; t . j . do Zielonych Świąt); w pierprzestawka sama (drzwi) istniała wotnem: »duchem wrócę«, »dusz już od 14.w.(w biblji: »ku drzwiam*, kiem ('jednym tchem') wypić«; »pod »ku goździom drzivianym*); pier dać ducha* ('pary' w łaźni); ma wotne ocalało do dziś w zdrobnia cierzą duszka ('macierzanka'), której łych dźwirki, dźwierki, dzwicrka, napar dla macierzy ('macicy') zdrowy; 9
i
t
102
D
d u ć — dudek
»żywego ducha nie było«; dusza (por. nazwę Dukla), czes. duczeje, (od dychania, jak łac. ani/na od 'wodospad'; p. dukwieć, ślęczeć'. duć, duję; dunąć, 'dmuchnąć' an-, 'dychać', grec. psyche od psy cha, 'dmucham'). Pień ten sam co (»ć&mtf£dolasa«, *uciekł').Grec. thyo w dech (p.); samogłoska jak w lit. i thyno, 'wieję', thyella, 'burza', dausos, 'kraj obłoczny, kraj du ind. dhunoti, o 'ruchu gwałtownym'; chów' (ik pacziu daitsu, 'do sa dolno-niem. Diine ('wydma'), góraomych obłoków', u Wajczajtisa); na niem. Dunst; litew. duja, 'mżenie tomiast 'duch' nazywa się u nich (deszczu)' i rodzaj tańca, dujti, 'tańczyć', dujnoti, 'guzdrać się'. Dal dwase (dwasna, 'zdechlina', dwasintis, 'zdychać'), a dioesli 'zdechnąć'. sze urobienie tego pierwiastka p. Ze złożeń por. zaduch albo za- duch. Tu należy i zapomniany zwrot ducha-, zaduszki albo »zaduszny o ucieczce: »z ratusza umknął dutedzień*; duszkoz,wykrzyknik, 'oby!', pasem *,»kot ('zaj ąc') poszedł w dute'gdybyź!': » niejeden rzecze: dtiszkozpasy* (częste u Potockiego); »& poznowu być młodzieńcem« (17. w.); tym dute passa ('uciekł'), nie cze dalej duchna, 'pierzyna', duchenka, kaj ąc guza* (u spółczesnego Kor 'pierzynka' i 'czepiec (nocny, pu czyńskiego), jakby z włos. passo, chowy)', po-duszka (a więc nie pod'krok', złożone źartobliwie(?). Cerk. uszka, niby franc. oreiller); niem. dunąti, 'wiać', serb. rus, dut \ dunut\ Duchent, Duchet, 'pierzyna', jest po'wiać'. życzką z duchenka, nie odwrotnie. duda i dudka, dudarz i dudziarz, Wszystko to prasłowa; cerk. duch, 'grający na dudach', dudki i 'wnętrz 'dech', duchati, 'wiać', ivûzduch, ności, bebechy': »znowu mu dudy 'powietrze' (rus. wozduch, woz- potężnie opiorą« ('wytrzepią go'), dusznyj, 'nadpowietrzny'); » Zielone Potocki. Pierwotne narzędzie mu bwiatki*: rus. duchów dicń, serb. zyczne, chociaż Bułgarzy i Serbo duchowi, czes. swatoduszni; ogólne wie dziś tureckiego słowa dnduk naducha, o 'katarze', rus. duszW, zamiast własnego dud używają; od 'dusić', dusznyj, 'duszny', dusznik, Słowian zachodnich przejęli Niemcy 'lufcik', słowień. ducha, 'zapach' Dudel, Dudetsack, dudeln. Dźwię (rus. duchy, 'perfumy'), duszce, 'zły konaśladowcze, por nasze »&mdudu« zapach' (rus. duszok\ czes. dusz- (u Potockiego: »o mszy ani dudu*, uost, »wypiti douszkem*, niaterzi'ani mowy ; po narzeczach: oduduszka, duchna, poduszice, 'poduszdzieć, 'oniemieć'). Dudnieć i dudnić, ka'. — Pomijam ciekawe ale wąt o 'głuchym, przytłumionym odgło pliwe zestawienia dalsze: grec. theos sie' (p. ięten, to samo). Przeniesiono (stąd teolog),'bóg\ t . j . 'duch', z* ihwe- na 'wydrążone rzeczy', 'rury'; dudło, sos (lit. dwesiu, 'oddycham', dwasē, dudtawy, o 'spróchniałem, dziurawem 'duch' i 'oddech'), theejon, 'siarka' drzewie', dudlić i dudlać, 'dłubać'; (od zapachu); niem. Thier (goc. dudki, 'trele smutne'; 'kawecan na dius, z dheus-, łac. bestia) konia', itd. ducza, duczaja, narzeczowe duca, dudek, ptak, 'upupa', 'hupek', od 'dołek w żarnach do wsypywania głosu nazwany duda (hupak na Łuzboża','jamka'(i w górnictwie), 'rura', życach; w cerkiewnem wdod, wdid, 'kosz'; wyraz rdzennie słowiański rus. udod, małorus. w ud w ud), dud 5
D
dudnić — Dunaj
103
jeszcze u Czechów; nazwa dla 'narada' (dumnyj diak), w 20. wieku 'smrodu', od nieczystego gniazda jego, wznowione dla 'parlamentu', przed więc »prześmiardł dudkami przez tem duma 'ratusz' i 'magistrat'; skórę* (nieraz u Potockiego). Orła Czechom prawie zupełnie obce; na drobnych monetach polskich, zyg- przejście na 'pychę' nam wyłącznie muntowskich, przezywano żarto właściwe. Gockie doms, 'sąd', 'zda bliwie dudkiem, więc monetę samą nie', domian, 'sądzić'; w pożyczkach tak nazywano, i juź Rej stroił z tego zawsze słow. u z niem. 5, p. buk, żarty (»dudka wymieniać*, t. j . Dunaj; całkiem ruskie duma w zna ptaka zamiast grosze,); z polskiegoczeniu 'pieśni', 'byliny' (t. j . pieśni dudka wzięli Niemcy Duttchen, co historycznej, a później i byle innej), wróciło do nas jako dytek, dydek dunąć, p. duć. ('sześciogroszówka dawna', 'dwa graj Dunaj. Nazwa największej rzeki cary'). europejskiej (Wołga za-europejska, dudnić, dudnieć, dudnienie, to wedle podziału starożytnych geo samo co tętent (p.); ale dudlić, du- grafów), powtarza się dla rzek, rze dłać, dudrać, wraz z dudu! od czułek, stawów, a w pieśni, z jej nosimy do dud; wszystko dźwięko zwykłą przesadą (o kniaziach itp.), naśladowcze. Jedyne lit. daudyte,dla każdej wody (»dziewczyna idzie 'piszczałka', narzeczowe, to chyba do dunaju*, t . j . 'ruczaju'),szczegól niej na Litwie i Rusi; również jak pożyczka z rus., mimo au-. dufać, dufnosć, dufliwy, dufaly w nazwach osobowych; stąd różne i dufale, podufały, wszystko z dou- osady: Dunajów, Dunajec, dalekie fać, doufały, ściągnięte; p. ufać, od wszelkiej rzeki tej nazwy (tak ufny; dufały przestarzało, w 16. samo zową się ludzie Dnieprem). wieku jeszcze częste; w biblji stale: U Słowian Dunaj na Zachodzie >doufać w boga*, »przebywać dou- i Wschodzie, Dunaw na Bałkanie; fale*, »dozifanie wiełikie*, u Leo- nasz Dunajec nazywał się jeszcze w 13. wieku Dunawcem, i dowodzi, polity stale dufać, dufność. dllk, granduk, Potocki; dukat, źe to jedna nazwa; wahanie mię pieniądz (od napisu), zdrobniałe dzy j a w można rozmaicie tłuma dusie; dukt^ciąg', toż: edukmoać, czyć. Słowianie przejęli nazwę Du edukacja, dedukcja, indukcja — naju-Dunawu od Gotów (1. przy wszystko z łac. dux, ducatus, duc- padek Dunawi, drugi brzmiałby Dūnaujos — stąd nasza chwiej tus itd. dukać, o 'głosie' (żabim), 'stękać'; ność?), ci zaś od Celtów; łacińskodukać i dukwiiejć nad czem, 'ślę celtyckie brzmienie: Dânuvius, od czeć', »odukały karlik* r. 1664; dźwię pnia dānu-, 'woda', istniejącego do konaśladowcze; i dulczeć nie inne. dziś na Wschodzie aryjskim (stąd duma, dumać,saduma(ny); duma, i nazwa Dorni, don 'rzeka' u Osedumka, o 'pieśni', od 16. w. ogólne; tów; są rzeczki Dony i w Anglji). dwma, 'mniemanie', a od »górnej Jedna to z niewielu rzek o nazwie podwójnej, bo na dolnym biegu był dumy* poszła duma, 'pycha', dumny, dumność. Prasłowo, ale pożyczone Istrem, w ustach Daków (Getów) od Gotów; u Serbów i Bułgarów i Moesów (Traków), i pod tą nazwą diunom, mówię'; na Rusi duma, najpierw, u Herodota i i., wystąpił.
dunal — duży
104
D
dunal, 'gwóźdź', z niem. Dohn- 'zły', 'brzydki', durman, 'bielon'; w serb. duriti se, durnułi se o 'sza nagel. dunder, z niem. Donner, znane lejącym', słowień. o 'odludku' (serb. duranliw, 'mruk'), bułg. durlú se, od 15. wieku; nd zamiast nn. dupło i dziuplo, dupla i dziu 'gniewam się'; na Zachodzie brak pla, dupa, 'wydrążenie', 'wypróchnia- słowa, oprócz nas, ale czes. durdik, łość', 'dziura', 'rysa', porów. czes. o 'gniewliwym', durditi se na koko, doupa, 'otwór', 'wydrążenie', na Po 'gniewać się', durzmatost, o 'na morzu r. 1240 »dupna mogiła* ('wy brzmieniu', wyraźnie do tego dur drążona, próżna'); pień pojawia się należą. Dalsze odpowiedniki: prus. i z b może i w dubas (obok dziu- durai, 'płochy', lit. padurmai, 'gwał bas), 'rodzaj statku (wydrążona townie', grec. ihuris, toź(?). kłoda)', przeważa jednak p: dupdusić, zadusić, dusigrosz, »du nieć, dupniasty. Inaczej w litew., szona pieczeń«; u wszystkich innych gdzie b stałe: dauba, parów', 'dół', Słowian dusziti od duch, ruskie, dubus, 'głęboki a próżny', dubti, serbskie, oprócz czeskiego, co w to 'zapadać się'. Niem. tief, goc. diups, dus- bardziej nawet obfituje niż my, 'głęboki' (z * dhoup). P. dąbrowa, de dusiii, dusiwỳ kaszel, 'koklusz'. — bra, dno. Służy przezwiskom dla nie dusikiem 'azot' przezwali, a dudołęg wszelakich: dupdh (i w kar sidłem albo dusitkiem 'surdynę'; tach dupah, dupek, dupnik, 'niźnik',dusić więc jakby od rzeczownika 'walet'). Prasłowo, ale u innych Sło dus (jest taki w dawnem czeskiem wian, Czechów, Rusi, nie oznacza, jak 0 'zmorze', ale on do dusiti doro u nas,'tyłka' (tak i u Bułgarów i Ser biony). bów); u Serbów dupljasz, a u Cze dusza, duszyca, duszyczka, duszny chów doupnak dla'gołębia dzikiego' (nieprzyjaciel, dusznik), duszno, przypominają naszego wyżej przy dusznie, 'raźnie'; prasłowo, p. duch; toczonego dubacza (że się w dziu tłumaczenie dosłowne: duszpasterz, ple gnieździ?). Cerk. dupina, 'jama', 'Seelenhirt'. powszechne dupło dla 'dziupla', na dutka, 'tutka', 'torebka', z niem. Rusi dupłak i 'barć', dupłenik, 'miód Dutte, Diite. Co innego dętka ze leśny'. Nasze kurdupeł zawiera toż szkła, u Czechów dutka również. słowo, jeśli to nie pożyczka raczej dutepasy, p. duć. z ruskiego. duży, duzo i duze, duzość, 'tęgi' dur, durzyć, durzeć, durny, du (to samo słowo z d- obok t-, por. reń, durak, durnica (za durno, 'za dążyć i tązyć; i u obok ą, jak darmo'), pień najbardziej na Rusi 1 w bułgarskiem); »kto duzszy ('sil rozszerzony, tak, że niektóre z przy niejszy, tęższy'), ten lepszy*; nietoczonych słów można wprost za duzość, 'bezsilność', »sierdzit, a nierusyzmy uważać, bo jedyne du- duz*, »kto duzszy nad Pana Boga?« rować, dziś już nie używane, wiek pyta Skarga; »póki był duz ('silny')«, 16. i 17. dobrze znał; durować »najduzszy koń*, stale u Potoc mawiano o 'dobrej fantazji' (»łacno kiego. Dopiero później, od 18. wieku, durować, kołiprzystupaje«, całkiem nabiera duzy, duzo, znaczenie 'wielki', ruskie, 'kiedy się powodzi'). Rus. 'wiele', z tą samą przenośnią co dur \ 'głupota', durak, dura, durnoi, w moc (pieniędzy), lub siła (Rusin y
ł
D
dwa — dybać
105
pyta zawsze: syla za to?). Ale gdy dud, ang. two, niem. zwei, lit. du, obok tęgi jest ciąg (tong : teng),dwi, prus. dwau W dawnej polniema juź obok dong (duèy, dąży) szczyźnie, na oląsku do dziś, poja dzięg-, chyba w dzięgiel (p.); jest wiają się i formy czeskie, np. dwanatomiast dęga, o 'zgiętem', więc cet (w Terencjuszu 1545 r.), 'dwa 'łuk' (dęga, 'tęcza', to samo słowo), dzieścia'. Dwoisty, dwójka i dawne i duka u wozu ruskiego, od nas dwójko, dwunogi, i wiele innych i jako duga przejęte. Cerk. ma tylko podobnych złożeń, * dwurożne piwo« przeczenie, nedąg, 'słabość', nedą- t. j . dupelbir, dziś dwu-, gdzie daw ziu, 'chory', rus. niedug(a), a obok niej dwo- bywało. Z dwój, dwojaki, tego, z wtórnem / bez znaczenia por. litew. dweji i dwejokas, ind. jakiegokolwiek, djuzij, 'silny'; bułg. dwaja, grec.dojoi (grec.dyo, z *duwo, nedug(a), 'słabość', i nedug(a), czes.ale dódeka, 'dwanaście', z *dwo-) neduh, neduznỳ, duzi, 'silny'. Lit. lit. dwigubas, 'podwójny' (por. wy dengti, 'pokrywać', dangus, 'niebo'żej drgubica, ten sam pień!). — (w prus. i 'podniebienie', niby na U wszystkich Słowian te same słowa, śladując polszczyznę?), ale dongo co pomijamy, np. czeskie dwoupruskie, 'szyna', może z pols. dęgi znaczny, jak nasze. wzięte (jest jednak i łotew. dandwór, dworzec, podwórze, od te dzis, o 'kole'); z innych języków goż pnia co i drzwi (dweri, p.), może niem. Zange (nord. tengia, znaczył 'wrota' (ind. dwāram, 'wro 'wiązać', staroang. ge-tenge, 'ścisły,ta'), potem 'miejsce za wrotami' (łac. uciskający'); ale to i inaczej tłumaczą. forum); we zwrocie: »fora z dwora* dwa, dwie (żeńskie, dawniej i ni powtarzamy więc te same słowa, jakie: mądrej głowie dość dwie jedno łacińskie, a drugie polskie. słowie«, »dwie ście«, » w * e j a b ł c e » , Dwór, dworować ('służyć' i 'kpić'), »dwie jai* u Seklucjana), dwu, dworny ('elegancki', 'dowcipny'), dwiema i dwoma, a później z końdworzanin (stąd rosyjski dworjanin, cówką liczby mnogiej: dumek, dwum'szlachcic'), ustaliły się wedle wzo (pisane więc mylnie przez ó); dwój, rów niemieckich (hiibsch,t.y hófisch, dwoić, podivajac; divojcy, skróconehofiren,tfofmann),od 15. w.; nowy we dwóje (kazania gnieź), dwójec jest dworzec, 'Bahnhof; dworak, w biblji (»dwakroć«, Leopolita), dworaczyć. Już w biblji na dworze por. małorus. dwijczy, cerk. dwaszti;znaczy 'foras' (niem. draussen). Lit. dwojaki (ściągnięte w dwaki, o 'garndwaras pożyczka z polskiego; niem. kach'); dwojako, podtcójnie; dwoi Durnitz, 'izba', ma być pożyczką sty, biblja; dwójny (podwójny); we z słow. górnica, co do nas jako dorzłożeniach dwu-: dwuznaczny, dwunica, dwornica niby wróciła; niem. nasty, dwudziesty, gdy dwanaście,postaci chwiejne, Dornitz; p. dom. dwadzieścia, dwieście, nie złożone, dyba, 'kłoda', »w dyby zakuć«, lecz ściągnięte ze dwu lub trzech słów dybki(n& ręce), tyle co duby, dęby? w jedno, p. dziesięć. Forma sło » Kajdan, dybków, pęta nie trzeba*. wiańska miała głuchnącą półgłoskę dybać, 'czyhać', dybkiem, 'na pal między d i w; dlatego jest we dwu, cach', czy od poprzedniego, * dębem ze dwu, poprawne,nie w dwu, z dwu. stawać*?, dybidzban i dybikufel, Prasłowo; ind. duwau, grec, dyo, łac. dawne złożenia (16 i 17. wiek); t
T
106
dych — dynia
D
zdybać kogo, nadybać. Słowo wy mieniczne ('aster'); prasłowo; tak łącznie polskie; porównać można samo u wszystkich Słowian; cerk. tylko z zupełnie odmienną samo dym, nadymali (poddymacz), serb. głoską cerk. prastare udebnąti, udè- dimije, 'pachwina', czes. dyme (dyben, 'kogo się podeszło', bułg. dę mene) i dỳmèj, 'pachwina', małorus. bom, 'chyłkiem', dêbiu, 'zasadzam nadymy, 'kiła', łuź. dymjo, 'pach się', dèbnu, 'podstrzegam, czyham'; wina'. Lit. dūmai, 'dym', prus. durus. bowiem dybaf, dybief, stojaf mis, łac. fumus (nasze fumy stąd), grec. thymos, 'odwaga', ind. dhūma-, dybom, dyby, należą do owego dyba, nie do dybać; Ruś mówi stojaf dy 'dym'; pień tenże co w duć, przy bom, jak my »stanąć dęba* (ą-y, rostek -mo. Dymienica i dyminica r. 1532 o 'wrzodzie w pach jak w łączyć — łyko?). dych, »ani dychu, ani słychu*, winie'. dychać, oddychać, wzdychać, dy dyma, dymka, 'rodzaj materji' szeć, dychawica (r. 1500 dla 'su i 'spódnica z niej', późne i obce, chot'), dychawiczny, 'astmatyczny',z tur. (na Ruś) dimi, t. j . 'dwelich' dychawka, dychnąć; prasłowo; cerk. niby ('ze dwu nici', dosłownie), 'bar dychati i dychają albo dyszą, tak chan' (z grec. dimitos; por. aksa samo rus., czes., p. duch; samogło mit). ska (y z u) ta sama co w litew. dyndać, od 18. wieku (ale dyndusēti, 'dychać', atdūsis, 'oddych'. dyrze, 'co niedźwiedzi wodzą', juź dych, dyszek (cielęcy), 'ćwiartka', r. 1570?) — o 'kołysaniu się cze goś zawieszonego', dźwiękonaśladow z niem. Diech, od 16. w. dychtować, z niem. dicht, 'gęsty', cze, czes. dynda, dyndali ('trząść dichten, »sparę dyktować*, Po się ze strachu'). tocki, *dyktowne drzwi*, *dychto- dyngus, dziś 'oblewanie wodą wne sukno*. — Pomijamy mnogie w poniedziałek wielkanocny' (gdy wyrazy z dy-, co z łaciny, wło śmigus od rózgi palmowej), w 15. skiego lub francuskiego przybyły: wieku 'okup od tego' (albo i 'dardyktować (dictare), dyliżans (dili- okup' chłopcom, obchodzącym wtedy gence), dyplom, dyrektor i t . d. domy z życzeniami - śpiewami); dyg, dyga, dygać, dygnąć, dygo z niem. Dingnus, Dingnis, 'okup' tać, »kolano dygoce*, tylko u nas (od dingen, 'najmywać'); dyngowai na Rusi, dygat', 'uginać się'; na nie w 15. i 16. w. o 'oszacowaniu'. leżą tak do dęgi, 'skrzywienia', jak dynia, 'melon' (t.j. nie dzisiejszy, łyko, dyb, do łączyć, dąb; więc 'sku cukrowy, indyjski, lecz dawny, harlić', 'sklęczyć się'. buzem, kawonem dzisiaj zwany), dyl, dylina, dylować, 'tarcica', jedyna, obok tykwy, prasłowiańska z niem. Biele, 'deska' (później 'ściana' nazwa »bani«; powtarza się, jak czy 'podłoga'). ogurek, u wszystkich Słowian (bez dym, dymowy, dymić, dymny, zmian) i również jak sama roślina dymnik, dymek, nadymać się, dy- obcego pochodzenia, lecz skąd? od marka lub dymówka w górnictwie, owocu, jakbania, przezwana — niem. 'ognisko do wypalania rudy'; dy Tonne, cośmy wyżej w donicy od mię, dymiona, dymionka, 'pach naleźli ? Roślina przyszła z Azji wina', dymienica, 'kiła', ziele dy-jednak, jak ogurek.
1)
dyptam — dziad
107
dyptam, dyptan (1472), z łac. pończochy lub sieci *, » dziać drzewo * diptamutn, a to z grec. diktamnos, ('barć na niem wyrabiać'); drzewo nazwa słowian. trzemdała(r. 1472), dziane jest dzienią, dziatwa i dziez czes. irzemdała i trzewdała (od twa, 'robota koło niej'; »dziać komu trzy? dla liczby kwiatów?). imię«, 'nazywać go', »fraszki tym dyszeć, p. dychać; dysze, dyszał. książkom dzieją*, »imię dziano Sydyszel, dawniej (r. 1500) dyszla, billa« (wiek 14.); częstotliwe: obok albo oje, albo ciągadło; z niem. dziejąc (dziać), dziewać; nadziać, disisjel, disle, dziś Deichsel; od nadziewać, nadzianka; podziać, ponas na Ruś; dyszel już u Mączyń- dziewać, spodziewać się, niespo skiego (r. 1564); »dyszełny szkapa«, dzianka; odziać, adziewać; wdziać, Potocki; słowo niem. we związku wdziewać; stąd: odzienie, odzieiv, z łac. terno, 'dyszel', i prus. tenzis,przyodziewek. Ind dadhāmi, grec. tithèmi, 'stawiam', 'kładę', niem. do,ciągnąć należy. dywan(ik), u nas juź tylko 'ko saskie dawne don, dziś thun, łac. bierzec', ale u Serbów i Bułgarów facio, lit. deti, 'kłaść'. I słowiańskie jeszcze i 'izba radna, kobiercami i litewskie mają (lub miały) zdwo zawieszona', z tur. diwan, 'rada', jony pień w czasie teraźniejszym, 'biuro', 'szeroka sofa u ściany', a to cerkiewne dezdą, lit. dedu, z pier z pers. diwān, 'trybunał'; serb. di- wotnej odmiany *dhedhe~nii: *dhedhmes, d przed m wypada; stąd waniti, 'mówić'. dzban, dzbanek; wymawiają i bezodziecka (od odziedza), 'skórka', d-: zban(ek); forma »mazowiecka « por. cerk. nadezda, odezda, 'na zamiast czban; w biblji jeszcze dzieja', 'odziew'; odzież wedle kra »octowe czbany* obok »wina dzbadzież. Pień powtarza się w dziej; nów sto«; pień ten sam co w dzber działo; dzieła Bogurodzicy ('dla'); (p ceber), lit. kib-iras; -an jest węda (p.). częstym przyrostkiem u nazw na dziad, dziadek, odpowiada ba czyń. Prasłowo; rus. zban, serb. bie, babce, mniej liczbą znaczeń, dzban i zbań, czes. czbàn i zbán, niż podobnym początkiem z mowy w cerk jednak z w, cziwan (rus dziecięcej, zdwojeniem, jak grec. czwanW sia, 'nadymać się', z tego, tēthē, 'babka', tUhis, 'ciotka', rus. po wyżej, cwanny, czwan, 'zarozudiadia (z tego lit. dēde, dêdis), 'stryj'. mialec'); jest i cerk cziwan-, o 'na Spadek po dziadzie, dziadku, był poju mieszanym'. Urobienia: dzbadziedziną, przechodził na pochodzą nuszek; dzbanarz u Reja, o 'opoju'. cych od jednego dziadka, w prze dziabać, dziabnąć, 'rąbać', dziob ciwieństwie do ojczyzny (ojcowizny), ka, 'motyka'; jest i dziachnąć, 'ude dla dziedziców, co dziedziczyli, dzie rzyć', dziakać, dźwiękonaśladow dzictwo; dziedzic oznaczał później 'właściciela dóbr ziemskich'; i dziacze, ludowe, późne, z dziubać. dziać (ściągnięte z dziejąc), dowizna trwała obok ogólniejszej dzieję, 'czynić', 'stawiać', 'kłaść'; dziedziny. Obok 'dziada', 'przodka', dziać się, 'zdarzać się', »to się czę oznacza dziad 'starca' i 'żebraka', sto dziejalo» (dziś działo), w le »pójść na dziady*. Ale dziady Mic gendzie o św. Aleksym; te ogólne kiewiczu we nie polskie ani litew znaczenia specjalizują się: »dziać skie, lecz białoruskie ('duchy przód-
108
dziakło — dzieci
D
ków, proszone w gościnę i często stwo, o 'żwirze', dźwiarstwo, zdziarwane parę razy do roku, szczegól stwo, słowień. drstew, drstel, drsten, niej na wiosnę i jesienią'). Mało- rus. drieswa, 'żwir', czes. drst, raskim jest didko, 'djabeł', 'duch 'śmieci', drsftjny, 'szorstki', serb. domowy', pisany i ditko (dèdky w sta- zwrst, rus. narzeczowe gwiersta, lit. roczeskiej kronice, które Czech, wy zwirzdai; p. zwir. chodząc z »Charwacji«, z sobą za dziarski, pra-polska (nie kaszub biera), od nas od końca 16. wieku ska!) oboczność obok darski, od przyjęty (»ruski djabeł«) Zdrob darznąć, 'odważyć się', rus. derznuf, niałe: dziadzia (dziadzio), dziaderzkij, 'czelny (bezczelny)'; patrz dunio; dziadostwo,dziadówka; dzia- darski. dyga. dziąsło, »dziąsła moja* w psał dziakło, 'dawna zbożowa danina terzu (1. mnoga), dziąsłowy, i dziąlitewska', z białorus. dziakło, a to sna, a są i dawne i narzeczowe po z lit. duokłe, 'danina', z niezwykłem staci z twardem d, dąsna (w 15. w. zmiękczeniem, dzia- zamiast da- (od_i 1500 r.), dusna 1532 r , obok duoti, 'dać'). dziąśl(a)ny; u innych Słowian prze dział, dzielić, dzielnik, dzielnica;ważają albo wyłączne są postaci podział, rozdział, udział, wydział; z -na, rus. serb. desna, czes. dasfejń; dziel... dziel, 'częścią' (w zachod d- odpada w małorus. jasny i jasła, nich dzielnicach); dział, 'pasmo gór', czes. jasna; załab. diąsna i jasna. z małorus. dił, a to z rum. deal, co Czy to resztka od pierwotnej zę z Słowiańszczyzny wyszło (góry bów nazwy, lit. dantis, łac. dens graniczą); p. dola; lit. dałis, 'dział', (dentysta), niem. Zahn, ind. dant-, daliti, 'dzielić'; narzeczowe litew. grec. odon?. daiłyti, 'dzielić', coby samogłoski dzieci, dziecię, dziatki, dziatwa ai (pi) dowodziło, wydaje się podej- (zbiorowe, jak gęstwa); dziecko, dziś rzanem; w językach innych, oprócz nie odmieniamy go w liczbie mnogiej, niem. Teił, teiłen, są podobne słowa, w 17. wieku ogólnie dziecka, dziecki, grec. daiomai, 'rozdzielam', dais, dziecek; dziecina, dzieciński, dzie 'dział', ind. diti-, 'dział', obok datu- cinny. Nazwane od dojenia, 'kar i dūnam (toż); można jednak dział mienia' (»dojono« dawniej dziecko); i z działo ('dzieło') łączyć. dziecko od przymiotnika na -skl, dziama, dziamać, dziamdzia »z ust dziecskich* w psałterzu, prze i ciamkać, o 'powolnem jedzeniu' szło na rzeczownik. Ponieważ nazwy (albo o 'cmokaniu przy tem') i o 'nie dzieci i sług, czeladzi, niewolników dołędze'; dźwiękonaśladowcze, t. zn. stale się spływają, więc na Rusi bez historji, ludowe. znaczył dziecki 'sługę (książęcego), dzianet, o 'koniu', jak tyle innych sądowego, woźnego', i stąd czasow »kawalkatorskich» wyrazów, z włos. nik dzieckować, 'ciądzać' 'grabić', gianetto. 'fantować', w tłumaczeniach >Widziardyn, ogólne w 17. w., po ślicji«, powstałych na Czerwonej tem zapomniane, z włos. giardino, Rusi. Dziecińccm nazywała się na 'ogród'; romańskie słowa (franc, jar- całej Rusi 'twierdza wewnętrzna din) z niem. Garten. w grodzie - ostrogu', t. j . omurodziarg, dziarno, dziarstioo, drzą-wany placyk - schronisko załogi ł
D
dziegieć — dzień
109
(dzieckich), i stąd przeszła do Pol sztucznie, dzieło i działo, chociaż ski nazwa dziedzińca, zamiast dzie- to to samo. Prasłowo; u wszystkich cińca. Dziedziniec, był wewnątrz Słowian to samo; cerk. dęło, de pałacu - twierdzy, podwórze przed tali, 'dréwodêlja, czes. dilo i délo, nim leżało; dziś oba to samo znaczą. jak u nas dzieło i działo. Prasłowo; tak samo u wszystkich dzienie, 'barć', 'mellificium' (toySłowian, cerk. dèti, dèùsk, rus. di- dziane, 'wyrobione' w sośnie czy tja zamiast dietja, dieti, dietskij, dębie dla pszczół leśnych), od dziać bułg. serb. djeca, zbiorowe, czes. (>drzewo dziane* u Świętosława ditè, dèti, dêcko, załab. diatka. r. 1449); obok tego i rzeczownik dziegieć, 'smoła brzozowa', lit. żeński, dzienia, dzień, dzietwa degutas, ale nie z niego pożyczone, i dziatwa, rus. dietwa i dietka, bo jest i w czes. (dehet, dehtu), rus.o 'czerwiu pszczelim'. diogof; od pnia dhegh-, 'palić', ind. dziengi, 'pieniądze', z rus. diengi; dahati, dahas, 'upał', lit. degłi, da- przybrało w 17. w. polskie formy, gas, 'żniwa'; prus. dagis, 'lato'; ten dzięgi, 2. przyp. dziąg; dziązki. sam pień w upodobnionem geg- Ruskie słowo wschodniego pocho z dag-: zegę, 'palę'; p. zec. dzenia, u Tatarów kazańskich, Kir dziej, w złożeniach, o 'czynnym', gizów, tenge, 'pieniądze' (jeśli to 'działaczu': dobrodziej i złodziej (t. j . nie ruskie?), aż do nowo-perskiego 'złoczyńca', jak dziś jeszcze w ni tanga, ale jest i nowo-perskie dang, skiem; ale u nas i u Czechów o 'kra 'moneta'; nic wspólnego z tamgą, dzieży' i 'chąźbie', juź w 14. wieku, 'stęplem', 'cłem' (skąd tamoznia, w psałterzu); kołodziej; bartodziej; 'urząd cłowy'), co z tursko-tatardzieją w nadzieja ( t . j . nadziać, na skiego tamga poszło. Dziengi (dienga, dziewać się na co, 'ustawiać się 'miedziak') pojawiają się na Rusi na co'); w liczbie mnogiej dzieje w drugiej połowie 14. w.; r. 1420 ('co się działo*), 'historja', dziejowy. »Nowogrodzianie poczęli targować Prasłowo; tak samo u wszystkich srebrnymi diengami, a artugi (na zwa niemiecka, nasze orty dawne) Słowian; czes. dèjiny, 'dzieje'. dzieło, dawniej działo, 'czyn' (od posprzedawali Niemcom* (Kronika). mianę pierwotną: działo, w dziele, dzień, dniowy; tydzień, tydniowy w dzielech, wyrównywano od 16. (p.); dzienny (całodzienny), dzien wieku); dzielny; dzielnik, 'robotnik'nik, dziennikarz; dniować, dniówka, (jeszcze w 16. w.; dziś zapomniane; jednodniówka; dzionek, z mylnem io, nasz dzielnik od działu poszedł); zamiast * dzienek, porówn. piesek działać, działacz, w dawnym ję (a z równą myłką wioska, czostka, zyku i dziełać (np. w biblji); jak zam. wieska, czestka). Prasłowo; tak czyn znaczy i 'zbroję', podobnie samo u wszystkich Słowian; cerk. działo używano dla 'machin oblęź- dtń, dtnnica, 'jutrzenka', rus. dieńniczych' (»obiegli miasto z działy szczik (niby 'dyżurny'), serb. darozmaitymi* tłumaczy biblja łac. nica, 'jutrzenka', czesk. den, den 'munitionibus', »udziałał rozliczna nice, rozedniti se; lit diena, prus. działa*, 'machinas'), i jak w czes. deinan, 'dzień', ind. dina-, 'dzień', oznacza działo od 15. wieku (Jan łac. nun-dinae, 'targ na dziewięć czar) 'armatę'; tak rozróżniamy, dni'; goc. sin-teins, 'codzienny'; pień
110
dziergać — D z i e t r z y c h
D
ten sam co w łac. dies, diurnus więc pozornie brak zgody z litew(stąd dijur?lista), od pnia diw-, 'bły skiem, oczekiwalibyśmy, wedle dir szczeć', 'jaśnieć'. zas, dírzēti, nie *dtrgèti. I to istnieje dziergać, dawniej dzirzgać, 'obry rzeczywiście, w dawnem darznąć wać', 'rwać', 'czochrać (len)', 'obszy- 'być odważnym', niedarznienie, 'ma wać'; zadzierg, 'supełek', zadzierz łoduszność' w psałterzu, przymiot gnąć, 'zawiązać'; od tego samego niki darski i dziarski (dziś tylko pnia (dalej urobionego od der-, drzeć) to w użyciu), por. rus. dierzkij, poszły rzeczowniki z samogłoską o, 'zuchwały', dierznuf, 'odważyć się'. droga (p.). Prasłowo; rus. diorgat, Oboczność, darski i dziarski, jest pospolita, p. ziarno, sarna; i pierw czes. drhati. dzierlatka i durlatka, dzirlatka sza oboczność, dzrgeti-dirznąti, nic w 15. w., dziurlatka r. 1500 (por. nadzwyczajnego, p. błahy, gęś, dziura i dura spółczesne), nazwa gwiazda. Więc łączymy oba słowa, ptaszka (z rodziny skowronkowy dziarski i dzierzeć; por. ind. drhati, od *dzierla, 'czubka'(?), dziurla, 'umacnia', irańskie derez-, 'więzy', łac. fortis, 'dziarski' (to samo słowo); 'taniec' (?). dzierzba, dzirzwa w 15. wieku, prus. dirzos i dirstlan. 'dzielny'. ptak z rodziny wróblów, dzir- Inni łączą mylnie darski z lit. dranbołka r. 1500 to samo?; dzirbić, sus, 'odważny', dresu, 'ważę się', dzirbolić się, 'dźwigać powolnie' grec. thrasos i tharsos, 'męstwo', ind. dhrszta- i dhrsznu, 'mężny',, (do der-)? dzierzęga, nazwa roślin rodzaju i dzielą oba słowa. wyki i innych, i 'człowieka wątłego', dziesiąty, dziesięć, dziesięcina, 'dzierzmoły'. Prasłowo; czes. de- dziesiątka, dziesięcioro (przykaza ryzdie, dereszti, 'suche zielsko', sta- nie, stąd dawne ludowe zadziesięrorus. derjazdije, 'zarośla'; od pnia tać, 'zakazać), dziesiętnik; skrócone: der-, p. drzeć. U nas w licznych dwanaście z dwanadzieście (dwa nazwach miejscowych, w Wielko na dziesięcie, dawny miejscownik), polsce samej w 16. wieku sześć dwunasty z dwunadziesty; dwa osad z mianem Dzierzązna, jezioro dzieścia do czterdzieści, ze dwa Dzierzązno, lasy, skrócone Dzierzna; dziesięcia; dalej pięćdziesiąt itd., rus. derjuga, jako nazwa roślin, 2. przyp. 1. mnogiej. Słowiańska i derjaga. liczba główna, nie pierwotna; po d z i e r i e ć (mylnie dzierżyć, dzier wstała z porządkowej [dziesięć po żony), 'trzymać', dziś coraz msiej szło z dziesiąty; pierwotna główna, używane; dzierżak, dzierzadło; dzier to łac. decem, grec. deka, indyj. żawa, dzierżawca; dawniej dzirzeć; daśa, niem. zehn), tak samo lit. pierwotnego * dzirzać (por. dzier deszimtas, 'dziesiąty', deszimt, 'dzie żawa) juź niema, a wedle dzirzeć sięć' (ind. daśatis, 'dekada'). W na mówiono i dzirzenie lub dzierżenie zwie tkwi pojęcie dwu ujęć (dwu ('posiadanie'), zamiast dzierzania. piątek), de ('dwa') i sęt-, p. sto. Por. imiona: Dzierzykrai, Dzierzek Dzietrzych, z mem.Dietrich(Theo(Dzirzek), Dzierzan-ów. Jest to derich), u nas, jak u Czechów (za lit. dirzas, 'rzemień', dirzti, 'tward ich wzorem?), przechodzi juź w 15. nieć'; dzirzać poszło z *dirgeti — wieku stale w Wietrzych, więc f
D
dziewa — dziewierz
111
w Dialogu o śmierci (około r. 1450): zamiast tego dziewosłato w 16. w. »Saznpsona wielmi mocnego i Wie- po słowniczkach. trzycha obrzymskiego (olbrzymi, za dziewana, od 16. w. dziewanną miast Werony, Dietrich von Bern) pisana, 'verbascum', w 15. wieku śmierć pomorzyła*; tak samo w na też z czeska dziwizną przezwana, zwach miejscowych: kujawskie i ma więc od dziwy (p.); dostała się, wedle łopolskie Wietrzychowice nazywają Diany, i do mitologji polskiej u Dłu się Dzietrzychowicami (r. 1392 2?o-gosza, jak najdowolniej, z Marzoną guslaw de Dzetrzichotoice, r. 1393razem; ależ obie do botaniki, nie Boguta de Wetrzichouicze), a takdo mitologji, należą. samo i witrychem obezwaliśmy niem. dziewiąty, dziewięć; jak u dzie Dieterich. Dodaję kilka nazw miej sięć (p.), tak i tu liczba główna do scowych od innych niemieckich imion: piero od porządkowej urobiona; L i Dziećmiarki, Dziećmiarowo, Dzieć- twin ma jeszcze dewini (łac. novem, marowice,oà imienia Dietmar (Thiet- niem. neunj, obok dewintas; dzie-, mar; diot, 'lud'); Bartatow pod lit. łotew. de-, zamiast ne- (jeszcze Lwowem z Bartóldesdorf; Lubra staroprus. newints, 'dziewiąty', nniec, dawniej Ludbrańc, z Liut- zachowało) powstało albo pod wpły brand; Jerzmanów od Hermana; wem nazwy dziesiątki (liczby wpły Iwonicz od Iwona; Jaszczultowicewają na siebie, mówiono szeć we od nord. Askolda; Godprzydowa oddle pięć, sietm wedle ośm, oziem Gotfried; Gierałtyoa Gerold; Gun-wedle siedem), albo rozpodobniono cerzewice, Gącerzewo od Gūnther newen- w dewen-, unikając następ (por. rycerz); albo Łańcut z Lands stwa tego samego n-. Nazwy roślin, hut, Lanckorona z Landskrme; dziewięcife) mika, dziewięciornika Fulsztyn, Melsztyn, z niem. -stein, i dziewięsiła, tłumaczą nieraz łac. i t. d. nazwę 'nonenaria' (od dziewięciu skutków leczniczych), ale dziewięsił dziewa, dziewica, dziewka; dziew czyna, dziewczę (oba słowa prze (i nazwa olbrzyma w bajce) wyprze jęli Rusini); liczne zdrobnienia; dza łacinę, jest ogólnie słowiańskie; dziewoja (rzadki przyrostek, częst rus. diewiesił, serb. dewesilj (stąd lit. szy u Czechów); znaczyła pierwot pożyczka, debesyła). Pomijamy, jak nie 'kobietę', jako »dojącą« (kar przy dziesięć, przytaczanie odpo miącą), łac. fe-mina, grec. the-lys, wiedników słowiańskich, skoro wszę 'kobiecy', thBīē, 'pierś', lit. delê, 'pi dzie to samo; przytoczmy tylko jawka', od *dhei, 'doić'; stąd nazwa osobliwsze ruskie diewianosto za dzieci (p.), łacin, filius, filia. Od miast diewiatdiesiat (90), czes. nedziewy nazwa grodowa Dziewin, wiesil zamiast (i obok) naszego dzie nie rzadka; domyślano się z niej więsił ('nonenaria'); dalej staroczes. dowolnie Amazonek słowiańskich sposób liczenia od 21 do 29, jeden (u Czechów). Litwie brak tej na itd. me(zi)dcietma, jedenmecitma; zwy, zastąpiła ją inną, merga. Dzie- rus. tridcat', jak czes. dwacet, trzicet dziewierz, dziewiorek, przesta wosłęby, dziewosłębić, niby od siać, w istocie zamiast dziewosnębić, co rzała (w 16. w. jeszcze powszechna) jeszcze w biblji ocalało, p. snębić; nazwa 'brata mężowego', dziś po-
112
dzieża — dziękwa
D
życzką, szioagrem, zastąpiona. Pramylnie dziegnę z dziąsłamil W cersłowo; cerk. dewer\ rus. czes. die-kiewnem (od 11. w.) degna i dogna, wier, dewerz; litew. dieweris, ind.'strup'. dêwar-, grec. dcfêr z *daiwēr, łac. dzięk, dzięka, dzięki, wdzięk lewir (stąd leivirat starozakonny), (od Górnickiego 1566 r, 'gracja'); dawne niem. zeichur. wdzięczny; bez i przez dzięki/gw&ldzieża na chleb; prasłowo; rus. tem'; dziękować, dziękczynienie, za dieka, i tak samo u innych Sło wdzięczać, odwdzięczyć się, po wian; brak w litew. (dizti, 'sma wszechne od 14. w. (w psałterzach rować'?); goc. deigan, 'gnieść cia i biblji), poszło z czeskiego, n. p. sto', niem. Teig, grec. teichos, 'mur w ewangeljach 15. i 16. wieku: (zlepiony)', łac. figulus, 'garncarz', »miej go dzięk* =mèjjho dik, dieka, fingere, 'kształtować' ('lepić'; stąd dika, wdiek, wdiecznỳ, bez dieky, fikcja i figura), ind. dēgdhi, 'maże, diekowati, ależ nosówkę chyba je szcze Czesi sami posiadali, inaczej lepi'. dzięcioł, prasłowo; rus. diatieł, należałoby przypuścić, źe z czes. czes. datel, serb. djeteV i djetao diek Polacy sami dzięk urobili (ze wtórną jotą, jak zawsze); od (wtórne nosówki zjawiają się do jego pstrocizny i nazwy 'koniczyny': piero później), chociaż to bynaj dzięcielina, u innych Słowian dete- mniej nie wykluczone; samo czes. lina, czes. jetel, bez d-. Ptak sam diek przejęto z niem. dank, ależ nazwany od pukania, dęt-, niby tęt-; niem. an Czesi pierwotnie przez ą = u oddawali, en, in przez ę = ie -ioł przyrostek, jak w kwiczoł. dziedzierzysty i dzidzierzysty, fiaj, więc i tu trudność znaczna. 'krzepki', w 17. wieku, o zwierzęciu Inne języki słowiańskie nie znają (zając, drop) i o człowieku; z rus., tego słowa; małorus. djakuwaty zni od nazwy rośliny (?) dendera, w naj szczono dowolnie z pol. dziękować. rozmaitszych postaciach, dziędziera, W 15 i 16. wieku przejęliśmy po dziędzierzawa, z małorus. dywde- wtórnie dank wprost z niemiec kiego, 'nagroda', 'pierwszeństwo*: rewo. dzięgiel, dawniej dzięgil, ro »dank przyznawać, oddawać*; ale ślina 'angelica' (arcydzięgiel, 'ar- i 'wdzięczność': umiejcież dank*; changelica'), nazwa prasłowiańska, abdankować wojsko, 'rozpuszczać', od cerk. dęg, 'rzemień', rus. djagłyj, 'abszytować', abdanken. Nazwa her 'silny', djagnut* 'róść', małorus. bowa Abdank nie poszła wedle odjaha, 'ubiór'; p. dęga i duzy; roznanej legendy z hab-danku, cho ślina o silnych skutkach. Przyrostek ciaż juź 1408 i 1432 r. Habdanków wymieniają, bo w pierwszej -yl rzadki, por. motyl dzięgna, rodzaj szkorbutu, 'sto- połowie 14. wieku i przez cały 15. matitis'; ę nie pierwotne, *dziegna,przeważały formy z au: audank, zamiast czego oczekiwalibyśmy *de- audaniec, co z dankiem nic nie ma gna wedle cerkiewnego »twardego* spólnego (od Audentius, czy od brzmienia dugna, ale wymiana twar normańskich Audunów, od audr, dych i miękkich półgłosek nie na 'skarb', ?). dziękwa, >źuć dziękwę* r. 1500, leży do rzadkości, por. łza i inne. W dawnych słowniczkach mieszają narzeczowe dkwięgaCć), dźwiędać,
D
dzik —
dziurla
113
i dzięgafć), o 'żuciu* (i o 'marudze z pierwotnego dzińsia (tak jeszcze niu'). Prasłowo; słowień. dwekati w ułamkach świętokrzyskich z 13. i dwecziii, serb. dweka, dweczilo,wieku), co a od wczora przybrało; 'smoła', bułg dūwczú, 'żuję'; dzię zamiast dzień-ś, t. j . 'dzień ten'; kwa więc przestawka z dźwięka właściwy zaimek wskazujący był dzik, dziczki (owoce), dziki, dzi bowiem si, sie: »do sich miast*, kość, dzikus (z łacińską końcówką, 'do tych miast', jeszcze w 15, w., jak obdartus, negus), zdziczał, dziczi >ot sich miast; »do siego roku* i dziczyzna Istnieje niemal tylko (życzono sobie dożyć na Nowy rok); u nas i na Rusi; nam zastąpiło zu latoś, skrócone z »lato sie*, 'tego pełnie dawne dziwy, dzitvoki, 'dziki'lata', >latosie cielę*, 'tegoletnie'. (powszechne u wszystkich innych Dzisia przybrało, jak wczora, j : Słowian, cerk. diwij; u nas w przy dzisiaj; przymiotnik: dzisiejszy, za słowiu: »tento diaboł dziwy, co miast dzisiajszy; dawniej odmie Ruś wiąże«; » dziwę mięso «, » dziwyniano:^*^, »do dzisiej chwili*, Zdzi szczaw* w 17. wieku). Więc może siem cały wiek człeczy*, do i od dziki i dziwy od jednego pnia, cho dzisia (lub dzisie) dnia, »do dziciaż byłaby to wcale niezwykła siego dnia*, biblja, powtarzając para. Dalszych odpowiedników pew dzień dwukrotnie. I po innych ję zykach są takie same złożenia, lit. nych niema. dzinia, w psałterzu puławskim, szendien, niem. heute, grec. teme'Włosienica' ('cilicium'), czes. kinie, ron (z następstwem zaimka odmieńsinice, w tem samem znaczeniu, nem, jak w rus. siewodnia); form jest i w słowień. zinja; w biblji czeskich, ruskich i innych: dnes, nieraz dzianica (»koc«, Leopolita), nie znamy; mamy tylko, jak staro»jedno przykrycie ze wszech dzia czes., łuż.i załab.: dens,z i zamiast nie**, w czes. tekstach diejnice, di-ie i ze zgłuchnieniem dwu po so nice (czy to nie pomyłką, ta dzia bie następujących półgłosek: dîmsí. nica, pozornie od dziany urobiona, dziura, dura częste w 15. wieku, skąd i dzianiczka w 15. w.?). dziurawy, durawy, durkou)aty, dziób i dziub, dzióbek, dzióbać, durkar. 1500, przedziurawić, dziudzióbnąć; d- przystawione, jak rzysty; dwoistość dziu- i du- po w dzwon; ale pierwotna postać z twar- wtarza się w dziuplo i dupło, durdem z-, zob, zobać, cerk. serb. rus. latka i dziurlatka, dusna i dziąsna. czes. zdbati, 'dziubać', zob dla pta Uderza nadzwyczajna odmienność ków; postaci odpowiednie naszej samogłoski: rus. dyra, cerk. dira, po ruskich i czeskich narzeczach, czes. diera (dziś dira); odnosi się dziób, dziub, diób, diub; dziubatydo dziorę, drać (p. drzeć), ależ (dzióbasty), o 'twarzy ospowatej, i litew. posiada durti, dla 'kłócia', i z długiem u (dūris), jak rus. dyra. podziobanej'. dzioki, 'skoki', »(tańczą) jedni Pisownia z ió mylna, dawnemu ję hołubca, drudzy ruskie dzioki* (nie zykowi zupełnie obca. dziurla, *doskoozj6 dziurla*, 'tań dziołyl), Potocki; z włos. gioco. dziryt, 'oszczep', z turec. dzirid cem', r. 1570. Co innego dziostra, dziostrować, 'pojedynek', w 17. w., z arab. dzerid. dziś, z pierwotnego dzińś; dzisia z włosk. Słownik. 8
114
dziw — e (ie)
E
dziw, tylko męskie w 14 i 15. w., suniętego d-: zwonki, zwoneczki, »wiele dziwów*, biblja, później 'cymbałki'; roślina, od której bo i dziwo; dziwny, dziwić i dziwo ginki uciekają ('hypericum'): zwować się, »wielikie dziivo wonie*,niec i ztvonki. Od pnia *zwtn-, 'dźwię biblja, dziwowidze juź w 14. wieku,czeć' (lit. zwingti i zwengti, 'rżeć', -widzę', dziwoioisko, zfajdziwić, wyzwangeti, 'dźwięczeć'), w staropolska dziwiać, podziw; dziwoląg i dziwo-i czes. przestawione: wznieć, 'brzę twór; dziwak r. 1500, dziwaczyć, czeć', wzniali i zawzniali w psał dzūvactwo. Niema nic spólnego terzu ('sonare'); Żmigrody (jest ich z dziwy, 'dziki*. Prasłowo; cerk. kilka, prastare) są Zwenihorody diw i diwo, diwin, diwiti sę; wszę ruskie (zwnigród, niezrozumiałe, dzie tak samo; pierwotne znacze przekręcono na żmigród); Zwīnu nie: 'patrzyć', małorus. (po)dywyś, mir, król kroacki, r. 1070. '(po-)patrz', czes. ditoadlo, 'teatr dzwono u koła; dzwono u ryby, (dziwowisko)*. Wywodzą od pnia 'zwój', 'koło', 'pierścień'; d- przy diw-, 'jaśnieć', od którego aryjska sunięte; w innych językach słowiań bogów jasnych nazwa, lit. diewas,skich zwieno i zwono. 'bóg', deiwe (słow. diw ?, 'straszy dźwięk, dźwięczny, dźwięczeć, od dło'), ind. dēwa-, łac. deus i divus, tego samego pnia zwiń-, co w dzivon, 'boski'; inni raczej od ind. su-dtti-, z przyrostkiem -k, zupełnie tak, jak 'z dobrym blaskiem', grec. dtlos, jawny' (z* deielos, homer. deaio, brzęk od brznieć (p.); d- przysu 'zjawił się'); lit. urobione z -r, dy- nięte; pierwotne źwięk, w psałte rēii i dyrotL 'patrzyć', bułg. dirja, rzach; z o, rusk. czes zwuk, 'dźwięk'. dźwigać; dźtmgnąć, dźwignia, pra 'ślad' (u nas niema), niem. Zier, słowo; u nas stosunkowo mało roz 'ozdoba' dziwerować, od dziwiru, dziweru,rosłe, tem bardziej w cerk. i na Rusi, 'wzoru, deseniu na stali', z turec. cerk. dwignąti, dtvidzati, dwiziłi, podicig, 'walka', rus. dwizenije^mciiL, persk. dzewher. Dziwisz, imię Dionizy, jak Ja wozdwizenije, 'podniesienie Krzyża rosz, Hieronim, pozorne spolszcze św.'; u Serbów jeszcze bezokolicz nik pierwotny dići z * dwig-ti, czes. nie; Dziwisz i czeski. zdwihnoułi i zdwihati. Brak dal dziwy, dzhooki, dziwoczek, 'dziki', szych pewnych odpowiedników. I u nas p dzik. parokrotnie bez ÎV: udzignąć, biblja. dzwon, dzwonić.- »dzwonka ru dżuma, 'zaraza', serb. rus tur. szać*, 'ogłaszać', dzwonki (w kar tach, dziś 'karo'), dzwonnik; w biczuma, z hebrajskiego w 15. wieku blji i w 16. w. jeszcze bez przy przejęte. E 6 (Ì8), jest dwojakie: stałe ie, przegłosowywane przed twardemi spółgłoskami w ia lub io, wedle tego, czy odpowiada pierwotnemu é, czy e
(leśny : las, pierwotne Us; niesiesz: niosę, pierwotne nesą); nie ginie nigdy. Drugie jest ruchome, miękkie i twarde, nie ulega żadnemu
E
eź, eźe
115
przegłosowi: pies, psa, len, lnu, łeb, łac. ex- oddajemy przez egz-, egza łba, i odpowiada, miękkie, pierwot min z examen (wedle dalszych przy nemu krótkiemu i, i, twarde krót padków, examinis, albo poprostu kiemu u, Ł Co do nagłosowych sa wedle francuskiego), egzorta, egzemogłosek są języki słowiańskie na kwje, egzaltowany, egzecyrka, egze der kapryśne; odrzucają je (np. kucja (egzekwować), egzemplarz, p. pod i), dodają im j , w, h, lub egzystencja, egzotyczny; przed bezodrzucają /. Owo stałe e pojawia dźwięcznemi przez eks-, eksport, się w nagłosie tylko jako je-, stąd ekspedycja, eksperyment, eksplikoróżnica między jest a łac. lit.: est; wać, eksces, ekscytarz ('pobudka'), jezioro: lit. ezeras, i tak zawsze. ekscelencja, ekskuza, ekstrakt, eks Lecz zamiast tego je- zjawia się tra. Wyjątkowo wplącze się tu i tu nieraz o-, u nas tylko we dwu sło reckie lub arabskie raczej słowo, wach: osa (drzewo) i olcha (p.); albo i węgierskie, np. emir (niewe Lwowie i w ozynach (wyma tylko 'książę', ale i 'rozkaz sułtanwiają uzyny), z jeżyn; najliczniej ski'; u Paska »śle cesarz emiry do u Rusi: nasze jezioro, jeleń, jesień, wezyra*); eliksyr (europej., z arab. rus. ozfero, oleń, osień itd. Jakiej eliksir, 'proszek' i 'kamień filozo kolwiek prawidłowości co do tego ficzny', z grec. kseron, 'proszek', zastępstwa niesposób się dobadać przeniesione i na 'płyn', jak. alko hol); (i najnowsza próba z roku 1924 za elearowie (»Przewagi elearów pol wiodła), ależ niem. Helga, t. j . w wy skich*, t . j . Lisowczyków za wojny mowie ruskiej Jelga (Elga u Kon trzydziestoletniej, a przedtem w Mo stantyna Porfirogenity w r. 950), skwie), z węg. elóljaro, 'przodujący, w Olgą w 10. wieku się odmieniła, harcownik'; Ij wymawia Węgier a grec. Helena, Jelena, w Olenę; jak /. wieszczy Oleg kijowski, to niem. Niejedno przestarzało, np. elekHelgi. Niema więc słów rodzimych twarz (w najrozmaitszych odmianz nagłosem e-, oprócz wykrzykni kach, i bez e-, lekwarz i lektwarz, ków, ej (ale rus. jej), juź w psał 'na cukrze lub miodzie przypra terzu, ejze; ehej, częste w 17. w. wiane leki', z łac. electuarium, ele(ehe, europejskie), i spójki ez (p.). ctarium, 'wybrane', 'złożone', niem. Każde słowo z e- nagłosowem jest Latwerge); essy, p. as; co innego więc pożyczką z łaciny, włos., franc. esy-floresy, 'ozdoby w gzygzaki', od Lud oczywiście i przed obce e- jotę nazwy litery s i łac. flores, 'kwiaty', albo h przedsuwa, co i do pisma z zachowaną końcówką łac. liczby czasem dotarło, np, Jetva albo Jatca mn., jak w pulares. (chwiejność nagłosu!) w 15 i 16. w.; ez, eże, 'aź' i 'iź', dawniej ogólne, inne przykłady pomijam. O wymia od 16. w. ograniczane coraz wynie he- ha- i e - a (herb z erb) wspo łączniej do Mazowsza; w psałterzu: minałem pod alzbant. Wyliczanie >iż bychą wiedzieli pogani, ez ludzie i objaśnianie owej cudzoziemszczy są«, ale w puławskim: >ez by wie zny na e- należy do słownika słów dzieli pogani, ize ludzie są*. W bi obcych, powtarzają się bowiem nie blji ez zawsze niemal 'aż', rzadko zmienione w całej Europie. Zaznacz- 'iź*: » ez do jutra «,»ez na toto miasto*, myź jedynie, źe przed samogłoskami *ez do Ebron*, »eze do nieba*; 8*
116
facelet — fagas
»tako eze się rozdarł*, » bośmy rze kli królowi ez moc boża będzie*; wszystko dowodzi, że to odmianka z az lub iz i nie pochodzi z jeze
F
(p. jego); powtarza się i w dawnej czeszczyźnie; pisownia z h-, heze, niczego nie dowodzi, skoro piszą i ho, hosada, zamiast o, osada.
Brzmienie obce Prasłowiańszczyź- Fach; używa się właściwie tylko nie zupełnie, pojawiło się późno 0 'przedziale' i należy do słów jak jako odmiana do chw i ch; w 14. filgen, Fugę, grec. hapaks, 'raz i 15. wieku język wahał się stale mię złożone', łacin, pango, pax, 'pokój dzy chw i / , w słowach własnych nasze fuga, paz. i obcych: chwalą i fala, chwila fachel, r. 1532, 'dymnik', z niem. i fila, lichwnik i lifnik; wkońcu dafācheln, później wachel, wachlować, wniejsze chw wyrugowało nowsze wachlarz, u Czechów foch, fochr / ponownie i utrwaliło się jedyne 1 fofr, z niem, Fācher, Focher. w języku pisemnym. Inaczej ponie facjata i facjenda, oba włoskie; kąd w narzeczach. Ślady dawnego jedno o 'twarzy, kształcie' (włos. / ocalały po nazwach (Falętg za- facciata wyłącznie panuje w budow miast Chwalęty, por. Faleński; Fal nictwie, o 'fasadzie'; faccia samo kowski zamiast Chwalkozvskt); samo 'twarz, minę' oznacza, łac. facies); ch i f wahają się dalej w słowach drugie z faccenda, 'zajęcie', facobcych, falagowie i chalagotvie (tu cendiere, 'co się do wszystkiego reckie), kafle i kachle (niem.); miesza'. Oba słowa, jak i fason, po /obcych języków zastępy wał Słowia szły z łac. facere, 'czynić'. nin przed 5. wiekiem przez p; w 9. facka,'policzek', jak w czes., z włos. i 10 w. przez b; od 14. i 15. w.faccia. zatrzymywał już obce brzmienie f facz, faczować, 'obwiązywać (ra bez zmiany. nę)', 'zawijać', jak w czes., z niem. facelet, przestarzałe, 'chusteczka', Fatsche, fatschen. z włos. fazzoletto, juź od 15. w., faferkraut r. 1532, 'cząbr', z niem. przez Niemców (do obcierania twa Pfefferkraut. rzy, więc je i ścieradłem tłuma fafoły, fafały, fafełki, o 'szma czą); facylet około r. 1500, póź tach' i o 'gręzach, mętach, brudach'; niej facelet i, bardziej z włoska, fa- stąd i pogardliwe, dla 'niedołęgi', colet; po narzeczach ocalało; wło fafuła; z nosówką fąfoły, 'płaty', skie poszło z fazzolo (czy od fac-i fąfle, 'smarki', a wkońcu i fąfry, cia? czy z niem. Fetzen, 'fecy'?). fonfry, 'grymasy'; domowe, / za facet, 'elegant', facetka, z łacin. miast ch, chw; fąfry jednak przy facetus, tegoż znaczenia; stąd i fa- pominają i czes. fafnjfrnoch, fanfrcecja, jak łac. facelia; włos. face toniti, o 'pędziwiatrze', fafrnoszka, tylko 'żartownisia' znaczy. Od bły 'strojnisia'. szczenia (fax, por. fakla, 'pochodnia', fagas, 'lokaj' (a od 'przysługi wania się' w gwarze żakowskiej z niem.). fach, fachowy, fachowiec, z niem.i 'donosiciel'), jak i fagola, 'oszust',
F
fajerka
— fanatyk
117
fogólny, 'niepewny' (tylko narze tuszka'; w językach europejskich czowe), przekręcone z franc. fagot falbala włos., Falbel niem.; niewia (z łac. fagus, 'buk'), przebogatego domego pochodzenia; od nas w tej w znaczenia (od pierwotnej 'wiązki formie z n (rozpodobnione) na Ruś drzewa' przeniesione na 'niezgra- przeszło. biasza' albo 'podejrzanego', na 'bajki' fałat, dziś narzeczowe, 'szmata', i 'instrument muzyczny, dęty'). Słowa z węg. fałat, 'kawałek*. u nas późne; Linde ich nie ma wcale fałd, fałda, fałdować, fałdzisty, (ma tylko fagot i fagocistę, o in z włos. fałda, a to z niem. Falte; strumencie). »przysiąść komu fałdóic*, 'ukrócić fajerka, 'piecyk', z niem. pra- go'; »fałdy łamać*, 'zalecać się'. słowa Feuer\ por. fajerwerk. fałdysztor, 'krzesło w kościele'; fájfrowie, od 16. w., z niem. Pfei- i fotel wyszedł z tegoż słowa, niem. fer; później faika, fajeczka, fajkarz fałt-stuol, t j . 'składane krzesło', \fajczarz,fajczany ifaikotvy, z Pfei-dziś mylnie Fełdsłuhł; łac. fałd ife; f-, jak zawsze, zamiast niem pf-, stołium, starofranc. faudestueil, por. fafer, funt, »fifha wina«, PJiff, a z tego faułetiil, przezywany niem. słowo pożyczka z romańskiego, i wołłerem i balzakiem, bo nazwy p. pipa. autorów nadaje się i sprzętom, por. fajll, pożyczka niemiecka z ro- /lnu bert itp., jak nazwy tualety mań. fino od ffnis, 'koniec*, w zło i mody od aktorek. żeniu fajnzilber, w 17. wieku stale fałsz, fałszywy, fałszować, fnłfancliber, fandzłibrou y, fanszli- sz"ìz, dawniej wyłącznie falcciny browy, u Paska, Potockiego; por. i falvszny (jak w czes.; tam i pierw fahindysz, 'sukno' (fein luudisch). szy przypadek fałesz), co bardziej fakt, faktyczny (u nas dorobione po polsku brzmią; sz dowodzi i>owedle praktyczny), z łac; nasz fak życzki z niem Fałsch, a to z łac. tor przypomina i włos. fattore, 'po falsns, 'pomylony', od fałłere, skąd średnika, pomocnika', bo nieraz ko i falować (p. fala) jarzymy znaczenie włoskie z posta famuła, chamula (narzeczowe), cią łacińską. 'rozgotow any chleb z owocami', może fala zastąpiła od 16. wieku sło nazwa łac, famułas, 'sługa', jak grawiańskie wełny (p.), *fale prze matka itp ciwne*; falisty, falować (o morzu); famurały, 'spodnie', w 16. i 17. z niem. Welle (od tegoż pnia co wieku, z łac fe morał ia, jak oku i wełna, p.), chociaż niem. w przez lary, sulejały i inne części ubioru. f zresztą nie zastępujemy. Inne fafana, 'chorągiew', z niem. Fahne, loioać, dziś przestarzałe, z włos. łac. pannus, co tylko 'szmatę' ozna fallare, fallo z tegoż, o 'błędzie, czało; dopiero we złożeniu gundszwanku*; falit, 'bankrut', z fallire, fano, franc. gonfałon, 'chorągwią wo 'bankrutować'; z włos. słowa poszło jenną' się stało; w 16 w. są i fendłe, niem Fehler, fehlen, co i do nas przy 'proporce' (niem. Fdhndcl), i fen(d)szło: feta, felotoać, feler (o 'maści rych, 'chorąży' (Fdknrich), d niem. końskiej'. Jest i fel, niem Feli, dodatek fanatyk, fanatyczny, fanatyzm, 'skóra'). fal bana, 'obszycie u spódnicy, far z łac. fanaticus, 'oszalały', przenier
118
fancz — faryzeusz
F
sione w 17, i 18. wieku na'szał reli młodsza pożyczka (od 15. w.) za gijny'; łac. słowo wkońcu od fa- miast dawniejszej barwy (p.). farfura, 'fajans (to od miasta wło num, 'świątynia'; przeszło na 'reli gijny szał' dopiero od początku 18. skiego Faenzy), glina, porcelana', rus. farfor; farfurka, 'miseczka'; wieku. fanCZ,'nieprzyjaźń', r. 1604,z niem. przez Ruś z tur. far fur, fag fur, Feindschaft, Feind, dosłownie 'nie nazwy Chin i porcelany chińskiej. nawidzący'. farmazon, z drugiej połowy 18. fanfaron, 'pyszałek*, z franc. fan wieku, przekręcone z franc. franc faron, z fanfarę, 'chełpić się' (od macon, 'wolny mularz'; od nas na muzyki, tuszu czy wiwatu). Ruś przeszło; frank- zachowaliśmy fankiel, z mvm. Fenchei, a to z łac.w innych pożyczkach, np. tabula foeniculum; nowsza pożyczka dla franka, Potocki; z niem., skąd na zwa Franków, Francuzów, fran 'kopru włoskiego'. fant, fantoivaé, *loterja fantowa*, koński. farsa, 'krotochwila', i farsz, 'naz niem. Pfand, pfānden, przenie dzianka', z tego samego franc. jarce, sione i na 'sprzęty domowe', 'rzeczy', juź w 17. w,; słowo niem. z staro- z łac. farcire, 'nadziewać'; farsz naturalnie starszy, może z włos. franc. (łac. pannus). farsa; z farszowania przerobiono fantazja, fantazjować i fantau nas faszerowanie, »kapusta fazować, fantastyczny, fantazma, fan tastyk, 'to, co urojone', 'przywidze szerotcana*, 'nadziana'. fartuch, fartuszek, z niem. Vornie', 'wyobraźnia', 'zmyślenie'; z po lemiki religijnej 16. wieku ogólne; tuch; niem. Tuch ('sukno') zacho z grec. fantasia od fajnejn, 'zja wane, jak w rańtuch, wańtuch, gdy w łoktuszy ch przez sz zastąpiono wiać się'. fartyczny, fertyczny, od fertać, fara, »chuda fara*, famy, farski, z niem. Pfarre (przekształco fyrtać, rus. fiert, o 'zwinnym, zręcz nego co do znaczenia wedle łacin. nym'; »fartować konie«, ale * far parochia, p. paraf ja)) fararz, 'ple tyczne zamki«, 'zapory', r. 1698,? ban', niem. Pfarrer, w 16. w. faryna,'mączka'; »tejże faryny*, faramuszka, rodzaj 'polewki', fa- jak franc. de même farine, 'tegoż ramuśny, 'grymaśny', w 16, wieku gatunku'; w 17. w. faryniarz urzą (1558 r.) frymuśny, więc a wsta dzał łoterję (farynę) przez wyjmo wione później i nie z niem. warm- wanie karteczek z szuflady, stąd mus, co mamy w jarmużu, lecz fary narz i »stół farynny*; włos z frūhmuos; ale far muszka r. 1532 farina z łac, od far, 'boroczno'; świadczy przeciwnie, chociaż i w far- częste u Potockiego i i . , »gra na mark, z 16. w, farmarcznik (p. farynie*, >w niepewnej fortuny farynie*, farynnik. frymark), podobna przestawka. farba, farbować, »lisy farbofaryzeusz, w brzmieniu łacińskotcane*, farbierz, farbiarski (zam. greckiem; dawniej zachowywano poprawnego farbierski), farbka, nieraz i pierwotne hebrajskie farusz, 'sinka dla bielizny', farbiczka ( ruź 'oddzielony', 'sekciarz', »zbór fant do twarzy'), farbisty i farbowny, ków*, faruzajski. ł
F
fasa — F a u n a i flora
119
fasa, faska, faseczka, 'beczka', sów bezleśnych, najrychlej osiedlo z niem. Fass; fasować, 'ładować' nych) i moczarowatej; wyliczamy rnafasować), *brać porcje wojskowe', tu zwierzęta i rośliny, wszystkim z fassen; stąd fasunek i fasulec Słowianom znane, jednolicie na zwane, wszelkie obce przymieszki (Fassholz). fasola, fasolka, z niem. fasol, (buk, Urn, limbę, cer — na Połu 9 to z łac. phaseolus, z grec. /a- dniu dla 'dębu') wykluczając. Co do zwierząt, odsyłamy do artykułu selos. fasoł, częściej w liczbie mnogiej, Bydło; dalej tur i ząbr (fałszywie dziś przestarzałe, 'kłopot', 'kłótnia', żubrem nazywany); ryś i zdeb^źbik'); od fasola (w skali muzycznej, dore- lis i wilk; zając; (s)krzeczek ('cho mifasolasi, skąd i solmizować dawne mik'); mysz i szczur; kuna, tchórz, łaska (łasica), gronostaj, wiewiórka, wzięto, czem trudzono żaków). fason, fasonowy, z franc. faconsobol; jez; jazwiec ('borsuk'); wy z łac. factio, 'czyn', skąd i nasze dra, bóbr; nietoperz. Ptactwo licz nie zastąpione: orzeł, sęp, krogulec, fakcje fastryga, fastrzyga (w 17. w.), krzeczotj raróg, kobiec (kobuz, kop fastrygować, 'szyć wielkiemi ście czyk), kania, jastrząb; sowa, pugami', 'obrębiać', juź w 16. wieku hacz, pustołka; kruk, wrona, ga ogólne, z czes. fastrka,fastrkowati. wron, kawka, sroka, kras(k)a; lelek; faszyna, 'wiązka (chróstu)', z niem. skworzec i szpak, kos, drozd, sło Faschine, z włos. fascina od fas- wik, wilga, wrobi, skowronek, cis, 'wiązka' (łac. fasces; stąd fa czyè, szczygieł, zięba, dzięcioł, cze czotka, kwiczoł, trznadl, remiz, zółna, szyści włoscy). fatałachy, fa(j)tałaszki, nowe soj(k)a, bargiel, gil, dudek; chróściel; (pożyczka ?, przypomina włos. fetta, kukułka (o dwu nazwach różnych); fettuccia, fettuzza, 'kawałeczki jaskółka (tak samo, jak i szpak); wstążki', cośmy jako fetocje prze słąka, czajka, kulik, bąk;jarząb(ek); jęli); ale może to i wymysł, jak kuropatwa; przepiórka; drop(?); gołąb; łabędź (dwie nazwy, kiełp); dyrdymałki i podobne słówka. fatum, z łaciny; stąd i nazwa cietrzeto, zóraw, czapla; kur, gęś, fei, franc. fée, z łac. fata (por. Fata ątka ('kaczka'). Ryby najuboźej się Morgana; tak jedne przezywano, przedstawiają: szczuka, lin, śliz, a od niej 'złudne widziadło'); dalej, pstrąg, kielb, jesiotr, piskorz, lipień, wedle łac fatalis, fatalny, fatal- jelec, płocica, jahdz (węgorz nie ucho ność i fatalizm, fatalista; fatum dził za rybę).—Z owadów ipczola, dosłownie 'wyrok losu', 'los sam, trąd, osa, bąk, sierszeń, mucha, śwircz, pająk, kleszcz, chrząszcz, szczególniej przeciwny'. fatyga, pofatygować się, z włos. ploszczyca ('pluskwa'), wesz, pchła, fatica, albo raczej, bo niedawne to gnida, csmtf.Wreszcie ślimak i małż, słowo, z franc. fatigue, jeżeli nie jaszczurka, zaba, żmija i wąz, rak, wprost z łac. fatigare, złożonego żółw. z * fatim agere ('do znużenia pro Co do flory, z drzew rozróżniano: dąb, lipa, grab (obejmywał i 'buka'), wadzić') Fauna i flora ziemi Prasłowian- brzoza i brzost, jawor i klon, ja Polan, lesistej (acz nie brakło pa sion, cis, wierzba, rokita, olcha,
120
fawor — ferje
F
osika, sosnajodła, modrzew, smrek,głoski nieraz), z łac. febris (bez jałowiec, iwa, laska (leszczyna); końcówki). jabłoń, grusza, drzon, tam, trzem fechtować, fechtmistrz, z niem. cha, świdwa; zbiorowe: las, bór, fechten, prasłowa wątpliwego po gwozd, dąbrowa, łęg, gaj; choina czątku. i szysze. feld- w rozmaitych złożeniach. O ziemi samej: kamień, piasek, feldwebel, feldmarszałek, z niemglina, nie wyliczając terminów dla Feld, słowo to samo co nasze pole skał-opok (gór) ani moczaróio (^marszałek polny*); webel(w feld (bagien, błot). Z roślin wszystkie webel), 'woźny'; felczer, 'cyrulik', uprawne wyliczamy pod zbożem; Feldscher (scheren, 'strzyc'), od nas dalej: mech i liszaj, rogozie, treść na Ruś przeszedł, gdzie nazwę, (trzcina), chebd i bez, ślaz, bluszcz, jak i u nas po narzeczach, stale prze dzięgiel, bielon, lebioda, szypszyna, kręcają, najczęściej w ferszał. jemioła, kąkol i kostrzetoa, paproć^ felpa, przestarzałe, 'plusz', z włos. szczaw, bdły i grzyby, piołun, omieg, felpa. rdest, głóg, chrzan, poraj. Nazwy fenik, p. pieniądz. czeskie przechodziły do nas, a nie ferenc lub ferens, 'hołysz' (z węg. równie więcej, niemal wszystkie, od Ferenc, 'Franciszek'), jak (chudy) nas na Ruś, tak, źe powtarzanie się derbisz, Matyas. tej samej nazwy u Czechów, u nas feret, feretek, w 16. wieku czę i na Rusi bynajmniej nie dowodzi ste (u Reja i i.), 'sprzążka', z włos. pierwobytności czy tylko dawności ferretto (od ferro, 'żelazo'). nazwy, co mogła dopiero w 15. w. ferezja, 'suknia wierzchnia' o sze do nas z Czech przybyć, a w 16. rokich rękawach, nie przepasywana, i 17. w. od nas na Ruś się dostać. często czerwona, a podszywana fu Nazwy roślin, rodzime napozór, by trem, w 16. i 17. w. noszona przez wają juź w 15 wieku tłumaczeniem zamożnych; z turec. feredze, a to z łaciny, a czasem i z niemczyzny, z grec. feresia, 'płaszcz z ręka są więc tak samo sztuczne, jak na wami', 'zarzutka dla kobiet'; »dę zwy utworzone przez ks. Kluka i i . bowa ferezja*, częsty żart w 17. w , w 18. i 19. w.; dlatego je pomi o poceniu się w wannie drewnia jałem. nej dla pozbycia przymiotu. Z fefawor, 'łaska', wprost z łac, skąd rezji szyto kontusz, z kontusza i dawny czasownik fawować, 'dobrze zupan, a z zupana szarawary. życzyć', łac. favere; faworyt i fawo ferje, wakacje'; oboje łac, dla ryta wprost z włosk., a fawory, dni wolnych od pracy; od ferjalny, 'wstążki', i faworyty, 'bakenbardy 'świąteczny', odróżniaj feralny,'nie z franc. faveurs i favori szczęśliwy , fatalny': łac. ferialis i fefaza, 'stan, stopień rozwoju'; euro ralis (od feralia, Dziadów lutowych pejskie; z grec. fasis (bez koń rzymskich, gdy ustawały ofiary) cówki grec, jak się należy; nie jak są zupełnie różne; pierwsze do fekryzys, zam. kryza), od fajno, 'zja stum (r z s), 'czasu boskiego, czy wiam się'. ustanowionego'; drugie do 'dusz febra, narzeczowe frybra (w sło zmarłych przodków' (fcr- z dhves-, wach obcych »podwaja się« spół p. duch, dusza).
fest — filiżanka
121
fest, z niem. Fest z łac. festum, (p.), przez narzeczowe figuły, por. (franc. festin, stąd festyn, i fête, zwrot: » nakreślił na czole jakiś stąd feta, fetować, 'częstować'); figiel*. Z polskiego czeskie i ruskie »fest sprawił*, Rej, »na jakiś fest* słowa tej samej postaci (czes. figi, itp.; od pierwiastka, jaki i w na rus. figlar) i znaczenia. zwie feriae i fanum {fanatyk). figura, figurotoać, figurant, fi Inne fest, 'mocno', z niem fest. gurka, figuralny, z włos. (figuryna, feteć, fetoć, 'wstążka', przesta figurynka, z figurina) i łac. figura rzałe, narzeczowe (fetecie, 'strzępki'),(od fingo, 'kształtować', skąd i fik z włos. fettuccia, 'wstążka', od fetta,cja, fiktywny i fikcyjny, o 'wymy 'kawałek', 'pasek'. śle', a fiks, fiksat, fiksować, fiksafetor, z mylnem ó, jak w doktór, cja, o 'manji, czepieniu się jednej odór itp, z włos. fetore z łacin. myśli'); p. figiel. foetor, 'smród'. fik, fikać, fiknąć, Fikalski, fikfiakier, europejskie, z franc. fia- mik albofig-mig,dźwiękonaśladow cre: w domu z wizerunkiem św. cze; czes. fikali metlou, 'ćwiczyć Fiakra najmy wano w Paryżu pierw miotłą', słowac. 'szlochać'. sze dorożki; fiakierski. filar, z niem. Pfeiler z łac. pifiasko, z włos. fiasco, 'flaszka', lare od pila, 'słup'; Czesi mają po co z niem. pożyczone; europejskie stać dawniejszą, pilerz, pilirz. w tem znaczeniu osobliwszem. filja, dosłownie 'córka' (łac. filia), ficać, 'wierzgać', i fikać, fic i fik, pierwotnie kościoła (klasztoru) ma dźwiękonaśladowcze, fiknąć, fik- cierzystego, dalej określenie wszel mik. kiego zakładu » bocznego«, zawisłego ficygierna, w 18. vt.,frytigierna od głównego;fitjacja,'wywód rodo w 17. wieku (u Piekarskiego), 'ko wy'; filjalny; łac. od ńlius; p. doić, chanka', sztuczne, jak fidryganc(j)e, dziewa. 'figle', 'zaloty', u tegoż. filip, nazwa 'zająca' (jak maciuś, figa, dawniej fig i fik: to z łac. 'kocur'; p. kaczka); »wyrwał się ficus wprost, tamte z niem. vīge, jak filip z konopi* ('na swą biedę') Feige; w psałterzach i biblji wa Od imienia własnego, grec. filippos, hają się i postaci z g lub k, i rodzaj, 'koniomił'; od tegoż imienia i na męski lub żeński (»z swego figu* zwa Filiponów (starowierców ru itp.); słowo łac. p. pigwa. Figowy, skich, albo Filipowców, nazwanych figownica. » Pokazał figę*, »dostał od herszta swego) i Filipin (od figę*, z włos. far le fiche a... 'szy króla hiszpańskiego; od niego i na dzić z kogo, znanem wystawianiem zwa monety filipa). palców'. filistyn, w 15. w. nazwa Kuma figatele, 'drobnostki' (od potraw no w;filister,pogardliwa nazwa 'my przeniesione, włos. fegatello od fe- dlarzy, burżujów', z uniwersytetów gato, 'wątroba'). niemieckich wyszła (dla nie-studenfigiel, figlować, figlarny od fi tów), jak bursz, knajpa itp. glarza, i figlarski, zdrobniałe figlik filiżanka, fildzan u Bułgarów i figielek; do rymu dorobiono fi- i Serbów, z tur. fildzan zam. fingiel-migiel, wedlefig-mig;figlasy, dzan (a to przez arabskie z pers 'ozdóbki', wedle wykrętasy; z figury pingān), może za pośrednictwem
122
filozof — fiu
F
rumuńskiem, filigean, — wszystko firka i fierka, 'drobna moneta' nazwy dla 'kubka kawy*. (z niem. vier, 'cztery'), przeniesione filozof, u Rosjan lubotnudrcemna'ludzi małej wartości'; por. włos. dobrze tłumaczony, filozof ja, od ferlino. greek, fileo, 'kocham'; filo- w licz firleje, 'tańce', z niem. dawnego nych złożeniach, filantrop itp. virlei (a to z starofranc. virelai, filtrować, 'przepuszczać dla od 'pieśń w kółku'), o 'tańcu z pieś czyszczenia', z niem. filtriren z łac. niami', więc: »baba stroi firleje*, 'puszcza się w tany'. Było, jak rej, filtrare, od filtrum, 'cedzidło'. filut, filutek, filuterny (wedle i nazwą rodową, wygasłych w 17. innych zdrobniałych, jak maciuper- wieku Firlejów. ny), z franc. filou (-t dodano jak firletka, r. 1472, roślina 'lychnis', w kajet, tętent), 'oszust', od łac. z nazw łacińskich średniowiecznych: filum, 'nić', 'przędza'. farlaria, felłaria, fiłorosa, żywcem finanse, europejskie, wkońcu z łac. przejęta, jak tyle innych, np. forfinancia, jak kwitancja, od finire, muza, formuzka, z łacin, formosa, 'kończyć (regulować) rachunki', włos. w r. 1472. finanza, 'koniec' i 'majątek', 'ra firma, z włos., właściwie 'podpis, chunek'. potwierdzenie', 'afirmacja'. Ale firfinfa, 'żakowski żart' i wyraz, man, ferman sułtański, z pers. ferman, 'rozkaz', z staropersk. wyrazu może z fifa, p. fajfrotoie. fiok,fioki,fiochy,o 'stroju głowy' dła 'prawa'. przeważnie, z włos. fiocco, 'kutasy fisk, fiskus, fiskalny, z łac. fisz niem. Flocken. cus, 'worek na pieniądze', 'skarb', fiołek, fiołkowy; dawniej i fioły; 'kasa'; europejskie; fiskał juź w 17. rodzaju żeńskiego fiołka; obok tego wieku. i fiałek, fiołkowy, fijałka (juź w 15. fistuła, 'piszczałka', 'rurka', z łac. wieku); fiołet, fioletowy (o kolofistuła, niepewnego początku, zesta rze); z łac. (przez niem. wymowę wianego nawet z naszem gwizdać. łac. v jak / ) viola (w niem. obu fiszbin, z niem. Fiscitbein, 'pręt rodzajów); postać z a przyszła na rogowy', właściwie 'rybia kość'. Czechy, fiolka; u ludu często z chwfiu, wykrzyknik, dalejfiut!fiute, zamiast /-, jak i w innych słowach a z tegofiutyniecobok rzeczownika z /; włos. violetto, o kolorze. fiuta i przymiotnika fiuty, z mazo* firacyntel, »na firacyntele sre wiecka fsiu bziu r. 1607, fiutebra*, Potocki, z niem. vier Ach- brde, czasownik fiukać i fiuknąć, 'gwizdnąć* — wszystko dźwięko zeutel; achcentel w 15. w., achennaśladowcze; ściąga się w urobietal (!) r. 1541. firanka,firaneczka,z niem. Fūr- niach na 'wietrzników' i 'pustaków', hang, Vorhang (por. fartuch), 'za fiułacz i na 'złodzieja', fi utka i na 'polewkę' (po narzeczach): »widzia słona', 'opona'. fircyk, najpierw u Paska zapi łem często fiute między pany*, sane, ogólne w 18. w., o wszelkim 1697 roku, »do fiutego Myszkow 'strojnisiu' i 'wietrzniku*,od firc- uro skiego*, r. 1620; »po fiutyncach da bione, por. czes. fre, 'żart*, freati, Bóg dobrych panów*, r. 1654, »masz li być fintyńcem*, Potocki, «tiai^c' *fyrtać się'.
F
fÌ y — floren Z
8
123
fizys (z zachowaną końcówką flascho i fiascho(ne). Słowo nie grecką, jak w kryzys), fizyka, fi- mieckiego pochodzenia; należy do zyk, fizyczny; europejskie, z grec. flechten, 'pleść', bo pierwotne flaszki fysis, 'postać* i 'przyroda', fysikos były plecionki z łyka, wymazywane i fysikl, o 'nauce przyrodniczej'; później dla szczelności gliną, za »stanął hej fizyk*, tak samo lekce nim do wyrobów całych z gliny ważąco o mądrości książkowej, jak przystąpiono. Z flascone, franc. flanp. jurysta. con, nasz flakonik (s wypada); flader, 'słój w drzewie lub ka zfiaschone,włos:fiascho(p. fiasko). mieniu', »fladrowa robota* (stołów flgdra, flondra, flonderka, na i szaf), ftadrowanie; z niem. Fla zwa ryby ('pleuronectes'), z dolnoder; » do sadzonego we flader dziar- niem. Flunder; jak dubielfo), prze dynu*, Potocki. niesiona dowolnie i na ludzi, prze flaga, 'słota', 'burza'(morska szcze zwisko pogardliwe 'niechlujnej i nie gólniej), stąd rozflazyć (p.); z dolno- rządnej kobiety'; jeden z nielicznych niem. Flagę,'burza'; słowo ciekawe okazów dolnej niemczyzny; p. flaga. jako jedno z niewielu, cośmy z dol flejtuch, flejtuszek, 'kłak' (na nej niemczyzny przejęli, właśnie co ranę, do strzelby), pogardliwie morza, ryb itp. dotyczy. Flaga, dziś i o 'świntuchu'; z niem. złożenia wyłącznie znana, z niem. nazwy 'ban z -tuch i flete, 'puszczadło'(?). dery', 'chorągwi okrętowej', Flagge, flet, flecik, fletnia, fletniczek, słowa późnego, w 17. wieku zSkan- z niem. Flotę, włos. flauto* franc. dynawji wziętego. fiute, z łac. flatus, 'dęcie'. flak,flakowy,flaczki,flakowaty, flink, 'raz, cięcie', wyjątkowy, 'wnętrzności bydlęce' i 'potrawa u A. Kochanowskiego zapisany wy z nich', juź w 14. w. zapisane, z niem. raz, z niem. flink, 'raźny'(?). Fleck (szczególniej słynne króle flinta, z niem. Flintę; częstsze wieckie);'słabeusza'juź w 17, wieku fuzja, z franc. fusil (-7 się nie wy flakiem przezywano; było i na mawia), z włos. focile od l&c.focus zwą innej potrawy (?), ze ślazem; (fuoco, 'ogień'). Ale fizyler wprost »baranie flaki* i nalewajkami (od od Niemców, Fūsilier, 'strzelec'; kozaka ćwiartowanego w Warsza flinta i fuzja, z wojny 30-letniej, wie ?) nazywano. Wyjątkowo flak różnią się krzosem, w flincie ka i 'plamę', oznaczał, niem. Fleck, miennym (od ang. flint, 'kamień'), z tegoż pnia co i Flicke, 'łata'. w fuzji stalowym. flis,flisak,flisówy, fliśnik, flisówflanca, flancować (w 16. wieku), z niem. Pflanze z łac. plantu, 'ro ski, z niem. Floss; pierwotnie 'spu ślina' (sadzonka; toż co plan ta, 'po szczanie statków Wisłą', później i na 'ludzi-flisaków' przeniesione, deszwa', plantacje, planować). flanka, z niem. Flankę z franc. a wobec nieznajomości morza i na 'żeglugę' wszelaką; inna nazwa p. flanc z niem. flasza, flaszka, zdrobniałe po oryl; »bawić sięflisem*,» dlaflisa*, dwójnie: flaszeczka; zgrubiałe: fla mawiano w 16. i 17. wieku ogólnie. cha,flaszysko;flaszkowy; — słowo Niem. słowo do fliessen, p. fluks. floren, skrócone fl., 'dukat', łac. europejskie, do nas wprost z niem. Flasche; dawna romańska postać: florenus, od miasta i herbu Flo-
124
flota — fołdrować
F
rencji (lilji), zwanej od 'kwiatów', Augusta, podobny ogród warszaw flores (nasze esy-ftoresy), co poski (przy Nowym Świecie, gdzie wtarza się w floryzowaniu, 'rysodziś ulica Foksal). waniu kwiatów dla ozdoby sprzę folga, niem. Folie, z łac. folia tów', i w florecie (włosk.floretto od folium, 'list', 'podkładka wszel w obu znaczeniach: 'szpady', i 'ga kiego rodzaju (pod kamienie dro tunku jedwabiu', franc.fleuret);flo- gie)'; łac. słowo, por. foljo, niewy ryzować używano i o 'upiększaniu jaśnione na pewne. albo i barwieniu rzeczy i mowy'. — folga, 'ulga', folgoioać, 'ustępo Nazwy monet od miasta czy kraju, wać' (o mrozie: 'łagodnieć'), z niem. gdzie je najpierw bito, najzwyklej Folgę i folgen; u Czechów z k: sze, por. reński, ruskie jefimki (Joa- folk, folkowati; słowo niem. ma być chimstaler) i i złożone z coll(?). flota,flotyla,europejskie, z niem., foljo (in f), foljał i foljanty a to z włosk. flota, z łac. fluctus o 'książce wielkiego formatu', z łac. (od fluere, 'płynąć', p. fluks), po folium, 'list (nie składany) papieru', wtarzającego się u nas dosłownie: 'arkusz'. »flukta rozbujałej wymowy«. folusz, 'młyn blecharski dla foflliks, fluksja, z łac. fluxus od lowania tkanin'; w r. 1447: »panfluere ('płynąć'), apłynienie wnętrzne num ('sukno') lanificabant (niby po członkach«, wedle dawnej nauki 'wełnili') alias folo wali*; poru lekarskiej; była jednak, w 16. wieku szany wodą dla bicia sukna w stę głównie, 'gra w karty' fluksem i fiu- pach, aby nadać mu barwę (kutner, sem zwana (sekwensy jednego ko p.); »koło foluszowe*, folusznik lub loru), jak wszelkie inne dawnych folarz; jest to włos foliare, łac. kart nazwy z niem., Fluss, przez fullare z fullo, 'wałkarz', niem* czes. (r. 1512 mówią tam o flusie); Fuller, Fiiller, Walker; końcówka niem od fliessen, 'pływać' (to samo -usz, jak w ratusz (J). słowo), 'ciec'. folwark, niegdyś forwark, z rozf lura, 'nierządnica', flora, od nie podobnionera, jak stale, podwójnem* rządnicy rzymskiej, Flora; w 16. r, folwarkowy i folwarczny, fohvai 17. wieku: »jak flura chodzi*, reczek, fol warczy na; z niem. Vor^ »włóczą się jak flory*, r. 1637 werk, 'dworek pod (przed) dworem^ foch, dziś wyłącznie w liczbie czy miastem'; juź w 14. wieku domnogiej, fochy, 'dąsy', zdrobniałe nas przeniesione, a od nas do sta foszki, ulubione u Reja; fochować, rej pruszczyzny: burwalkas. 'flirtować', r. 1614; jest to zgru fołdrować, fodrowaó, przestarzałe, białe fortel (p.); por. czes na foch, o 'skardze sądowej' (foldrunek, fol•napozór', foch, 'mamidło'. Co in drotoni/i), z rozpodobnionem r po-, nego foch, 'fach', i fochr albo fofr, dwójnem, bo z niem. fordem, 'oskar 'wachlarz, do wdymania świeżego żać' Niem fordem, 'wspierać', znano powietrza', niem. Facher. w 16. wieku: »huitaje foldroicał foksaI, 'miejsce zabaw'; z ruska (piciem i jedzeniem)*, * fałsz jaw i 'dworzec kolejowy'; z ang. nazwy nie foldrujesz*, 'popierasz'; oba wsi podlondyńskiej z ogródkiem xlla słowa niem. spólnego początku, od zabaw; w 18. wieku, za Stanisława vorder, 'naprzód', 'wpierw' (do vor).
fontana — forsa
125
fontana, włoskie, od fonie, 'stud orlemi forgami*, »po szyszaku się toczy forga piór*, w 17. wieku. nia' (łac. fons), juź u Reja. f o n t a í , 'kokarda', franc. fontange, forgocz, 'uwięź konia', 'pobocz'; od nazwy panny de Fontanges (na »stoi Turek na forgoczy*, »stały dworze Ludwika XIV, jego ko na forgoczach konie*, »wiąże kandybę na forgoczu* (rodz. męski, po chanki, zmarłej r, 1681). for-, złożenia niemieckie, jak for- prawny), z węg., jak i czes. farszpan, forszus, forwachty, -co po kusz, 'rzemień podogonny'. forma,foremny, formować (dawne mijamy. fora, z włos. fora, fuora, fuori, złożenia: formibzdy, formfeliczek), 'zewnątrz', venir fuori, 'wystąpić' formalny, formalność, formuła, for (więc tak wywoływano, bis ). Ale mułka, formularz, sformułować) formacja, nieforemny, format; z łac. i fora z dwora, 'won!', 'wynoś się!', forma, formare, formalis, formuła; z łac. foris, foras. forma, 'stalą w kościele i na chó forbot, 'frędzla', dawniej farbot, rze', »wyga się za formą zakradła*, np. w 15. wieku: »(dziesięć łokci) 'napijewa się w formie*, u Reja franzy alias farbo tki*; w 16. wieku 1560 r. Słowo łac. niewyjaśnione, ogólnie z o, częste u Reja: » Ślęzak mimo wszelakich pomysłów, nawet (t. j . kupiec Ślązak) z forbotem*,takiego, źe to przestawka z grec. »pstrzyć cudzymi forboty*; z hiszp.morfē, 'kształt' (skąd amorficzny, farpado,*z frędzlami'; wyraz, u nasmetamorfozy, itp.). zapomniany, żyje do dziś na Rusi fornal, 'hak u dyszla', z niem. i Litwie, dokąd od nas się dostał; Vornagel, bo-niem Nagel stale w nal »czepców trojakimi forbotami bra ściągamy: bretnal, uf nal; od 'haku' mowanych * (r. 1558), »po głowie przeszło i na 'furmana' samego, jak poprawując forbotków*, » forboty ten hak i furmankiem ochrzczono; na pochwach (u konia) się trzęsą*; fornal, 'woźnica', fornalka, fornal robiono je z nitek złotych, więc ski) odwrotnie 'hamulec' folajtrem, u Reja: »z łyka forboty szlachcic niem. Vorreiter (p. foryś), po na bez cnoty«; jeszcze u Haura (1680) rzeczach przezywają. mowa o praniu koron i forbot. forpoczta, zamiast forposzta, bo Fordon nad Wisłą u Bydgoszczy, iposztę (Post) odmieniliśmy w pocztę, gdzie cła wodne pobierano, stąd z niem. Vorposten; wojskowość pol »rejestra fordońskie* albo »z for- ska od 17. wieku w niemieckie stroiła duna*, 'podatki poborowe, czwarty się terminy, np.: »na furicachcie grosz'; fordan dowodzi, źe nazwa stoj ąc «, » furio achty zawodzić «; od ferdonum, 'ćwierć grzywny', »fergadrony*, 'alarm' (tver geht z niem. Vierdung; p. wiardunek. rum^);fajfry; panszrajter (Panzerfordyment i furdyment, 'kaptur reiter); oberszter, kapral, sirantou szabli', z włosk. guardamano wie, wachmistrz, kwatermagister, ('ochrona ręki'); karabele go nie miały, leiłnantowie, fendryki — wszystko bo służyły tylko do stroju, nie do z jednej satyry około r. 1662 boju. forsa, dawniej forca i forc, for forga, 'kita, pióropusz' (u konia, sować, forsowny, z włos. forza, forna hełmie), węg. forgó; »konie pod zare, franc. force, przez średniof
forszt — forytować
126
F
wieczne forda z łac. fortis, 'dzielny, bina)', może tylko błąd rękopisu silny'; stąd i forteca (włos. fortezza,zamiast focaria (od focus, 'ognisko', właściwie 'siła', por. naszą twier 'kuchnia'). dzę, p), i fortyftkować z fortyfika fortel ifortyl, fortelny i fortylny, cjami, i forty (frant. fort). zgrubiałe foch (p.); z niem. Vorforszt, pisane forst i forzt, od teil, 'korzyść'; u nas 'sztukę', 'pod 15.—17. w. powszechne (np. u Po stęp', 'sekret' oznacza, czego w dzitockiego), 'tarcica, deska'; drugie siejszem niem. niema, jest w czes. wydanie Leopolity wymieniało for- i w dawniejszej niemczyźnie; u Wę sty pierwszego na »deszczki«; »leźę grów tak samo jak u nas. jako tram przybity na traczu, póki fortuna, fortunka, fortunny, for śmierć tego forztu rzeką łez nie tunie, Fortunat (bohater powieści zerżnie*; »tram świeży... woda w go ludowej), z łac. nazwy bogini szczę dzinę trzy forzty odstrzyźe*; około ścia, losu (od fors, 'los'), przenie r. 1500 i foszt, fosztowanie,o 'sufi siona i na 'majątek', 'kapitał'; na cie'; forsztować, 'przepierzać'; z niem. morzu jednak fortuna tylko zła, i po Forst (w złożeniach: Forstholz, narzeczach, szczególniej ruskich, for Forstwand), a to z franc. forêt, 'las', tuna, chwartuna, 'burza', jak włos. dawne forest, z łac. foresta od fo-fortuna; prasłowo fors należy do ris (p. fora). fero, 'niosę' (niem. Ge-burt itd.). forsztat ifurstat), 'tkanina jed fortygał, fortugał, 'kolista suknia, wabna wschodnia', nazwana, jak inne, krynolina', w latach 1580—1620; od miejsca wyrobu, Fostat (arab Zbylitowski w Przyganie strojów ska dawna nazwa Kairu, z grec. r. 1600: »ten portugal jak się na forsaton, łac. fossatum, 'obóz'). niej koli, kiedy się nachyli, wszytforta, fórtka, pisane mylnie przez kie nogi widać*; czes. kor tykał; u, furia, z niem. Pforte, a to z łac. postaci odmienne, o co przy obcem porta. Podobnie piszemy furt w in słowie nietrudno; rychło tak za nej pożyczce: »on furt swoje*, pomniane, źe juź Kochowski mógł z niem. fortfwahrendj, 'ciągle, zaimię męskie z tego urobić: For dy wsze'. Od forty i furtjan, furtjanka,gał; »panny w fortugały rosną, wedle zakrystjana; słowo łac. te- a kurczą się w posag*, szydzi Zbo toź pnia co i portus 'port', i niem. rowski w liście około r. 1620, »od Fuhrt, 'bród' (do fahren, nasze per-, for ty gała bez bramów*, r. 1603 £ w taksach miejskich z tych lat: p. przeć). fortalę, w wydaniu pierwszem, fortygał i fortugał; nic nie wycho-» fotarlę w drugiem i trzeciem Wi dzi tak łatwo z postaci i pamięci zerunku Rejowego, o 'dziecięciu nie- jak nazwy strojów. forytować, forytarz, niem Vorślubnem'; przeniesione od 'bałwa nów solnych mniejszych', łac. for reiter, skrócone u nas w forysia talę, szczególniej i fortalia non va- 'służącego, wysyłanego wprzód dla lentia (nie trzymające miary usta odszukania dogodnej gospody czy nowionej) w języku górniczym; for drogi', więc 'pomocnik', a dalej i 'pro talę nie dochodzi miary bancus salis,tektor' (» forytować sprawę czyj ąś « ). 'bałwana soli'. Łac. średniowieczne Ale furysic, 'służący oficera', z niem. fortaria, 'gospodyni księża (konku Fourierschūtz, a to z włos. foriere, t
y
F
fosa — fraucymer
127
co to samo znaczy, co Vorreiier. niegdyś i 'wędrowny komedjant', Natomiast furgon z franc. fourgon 'komik', frantowski, 'komiczny', z łac. furca, 'oźóg', a furaż, fura- (» prawa frantowskie «, satyryczne, zować, zamiast dawnego picować z początku 17. w., naśladują ory (p.), z franc. fourrage, od fourrer ginał czeski, drukowany w Norymz niem. futtern, p. futro. Niem. Vor- bergu 1518 r.); zakon św. Fran reiter powtarza się w narzeczowem ciszka, franciszkani; wszystko od folajter, folajtra (mają to i Wę francus. grzy od 15. w., dziś fullajtdr), 'ha Francja, Francuz,francuski, franmulec'; por. fornal. cuzka i francuzica, sfrancuzidły, fosa, od 17. w. ogólne, z włos. francuszczyzna; pierwsze słowo ła fossa z łacin, fossa, 'rów', od fo- cińskie: Francia, drugie niem. Franzose przez czeskie; od szczepu nie dere, 'kopać'. fosfor, z grec. fosforos, 'świa- mieckiego Franków, Frank en (Frantłonośny'; to samo fūs (w 2. przy konja, frankoński); nazwa przeszła padku fotos) w przelicznych złoże na 'ludzi wolnych' (frank und frei) niach z foto-, /ofo#ra//a,'rysowanie i na 'rzeczy wolne' (franko, 'opłata przesyłek', z włos.); nazwa monety światłem'. foza, przestarzałe, 'moda', w 16. od r. 1795. Od Francuzów, niby i 17. wieku częste, z włos. foggia od rozsadników syfilisu, który majt wedle wymowy narzeczowej, z łacin. kowie Kolumba z Haiti do Europy fovea, 'dół', i do odlewania, formo przywieźli, przezwano od końca 15. wieku i chorobę samą franca; franwania, służący. fracht, dawniej i frocht, »wóz cowy; francoza i francozy w słow frachtoivy*, z niem. Fracht, wła niczkach około roku 1530—1540, wprost z niem. ściwie 'opłata od przewozu'. frasunek, frasunki 16.w.,fra fraj-, we złożeniach, dawne frajbiter (i frejbiter), 'korsarz (i na lą sować się, frasobliwy (dawniej i fradzie)'; z niem. Freibeuter, p. bitu- sowliwy), frasowity i frasowny, wy nek; nowe ludowe fraj kury, Frei- jątkowo i fras, 'smutek'; w 16. w. ł korps, 'ochotnicy', itp.; niem. frei nieraz z e: fresunk, fresować, co u Czechów jedynie popłaca* (fre \ toż co nasze sprzyjać (p.). « frak, europejskie, z ang. frock, sunk, fresowati); z niem. fressen - a to z franc. froc, 'habit mniszy', (por. nasze gryźć się, zgryzota), i od końca 18. w. z niem. starego 'pożerać', z ver-essen. i Rock. fraszka, przez Kochanowskiego framuga, dawn. frambuga i fram- ogólne, tak samo i w czeskiem, boga, u Czechów prampouch i ram-chociaż tam raczej tylko o 'farsie', i pouch, złożone z niemiec. Bogen; 'burleszce' używane, u nas dziś szczególniej o'drobnostce'; fraszko i pierwszy składnik niejasny. Franciszek, Frącek u Kocha pis i inne złożenia; z włos. frasca, nowskiego, Franek, Franio, Fra- 'gałązka', w liczbie mnog. frasche, i nia; z czes. skrócenia, Franta, wy- 'bagatele'. Zgrubiałe fracha. Tak 4 nikł frant, 'szalbierz' (»trafił frant samo u Węgrów. fraucymer, przestarzałe, częste ỳ na franta*), frantowski, frantówka, 'pieśń świecka, nieskromna'; w 16. w., francy mer, froncymer,
128
fraza — frywort
F
0 'kobietach, szczególnie dworskich'; fryga, 'bąk (zabawka)', frygać, nazwa pomieszczenia, niem, Frau- frygnąć, 'rzucać się', dźwiękonaśla zimmer, 'pokój kobiecy', przenie dowcze; Czesi zowią 'bąka' frczasiona na ludzi (i w niemieckiem dlem; por. frunąć. samem oddawna). Od tegoż Frau fry] i , częściej, fryje; fryjerz, pochodzą zdrobniałe frejlina ('osoba fryjerka; 'zaloty', 'gach', 'nierząd dworska') i narzeczowe frelka nica'; fryjerstwo, fryjerski, czasem z Frāulein, co do 19. wieku tylko i przez e pisane, fryjować, fryszlachcie przysłużało, gdy Mamsell jowny, od 15. w. ogólne; z niem. mieszczankom służyło. freien ('zalecać się', Freier, dziś fraza, mylnie frazes (z zacho frajer, frajerka, gminne). U Cze waną obcą końcówką), z licznemi chów z e wyłącznie, frejownỳ; u nich urobieniami, nawet frazesowicz; (a za nimi u nas) nabrało słowo zna z franc. phrase z łacin, szkolnego czenie występne, obce niemczyźnie, phrases, z grec. frasis, 'wyrażenie', gdzie freien o rządnej miłości się używało. perifrasis, 'omówienie'. frez, tak niemal stale za fryz fryjor, termin flisowski, z niem. w 16. i 17, wieku, 'koń ciężki', na Fruhjahr, 'wiosna' i 'wiosenne spła zwany od miejsca chowu, Fryzji; wianie', od frilh, 'wczesny', grec. por. sekiel, wałach, zmudzin; >inprdi. sze frez, insze zmudzin*, Potocki; frykas, frykasować, z kuchni przysłowie: »upominek jak żmudzi- francuskiej juź w 17. w.; już Po nek, jak fryz oracyja*. tocki wymienia jako potrawy wy f r ę d z l a , pierwotnie, jeszcze do myślne: »blomuz, potaż i frykacz* końca 16. wieku, bez owego przy (t. j . blancmanger, potage, 'zupa', rostku: frandza, franza (zapisana i fricassee); z łac. fricare, skąd juź w r. 1394), framza r. 1600; i frykando poszło, frykcja ('wcie z niem. Franse z włos. frangia, ranie', skąd i żartobliwe frykafb&by'); franc. frangę", dz i z się mieszają, z łac. frictare, 'nacierać', franc. frotter, u nas froterować {X), z zacho por. bardzo, dzwon, a ę, jak zawsze, z an; l dodane, jak w spichlerz; waną końcówką, zamiast frotować. dziś frędzelka albo fręzelka. Włos frymark, frymarczyć (cnotą), 'wy 1 franc. słowo z łac:fimbria,'otok', mienny handel', z niem. Freimarkt ('targ wolny'); u Czechów frejmar'lamówka'. f r u n ą ć , 'ulecieć', dźwiękonaśla cziii, frejmark, 'wymiana'; u nas dowcze; przed n wypadło może g, bogaciej rozwinięte; por. jarmark. bo frugać istnieje po narzeczach, fryszki, 'rzeczy świeże', z niem. ale jest i samo fruf (fru-bru); czę frisćh, w 16, w.; niem. łączą z nastotliwe fruwać, wyfrunąć. szem przaśny (p.). fryc, frycowka, frycować, 'nie fryszt, fryst, 'odwłoka', 'wolny doświadczony' i 'kpiny z niego'; czas' (termin sądowy), z niem. Frist, termin flisowski, z niemiec. Friłz prasłowa wątpliwego początku. frywort, rozpodobnione w fry(zdrobniałe od Friedrich), dowolnie wybranego (por. niem. hânseln, 'wy wołt, w 14.—17. wieku, 'śniadanie', śmiewać', od Hans; przemykicić od 'feta', z niem. Fruhwurt (tak samo Mykity). u Czechów), o 'rannej (Fruhe) za-
F
fryzjer — fusy
129
bawię'; frysztukować, z niem. frilh- z ś podrwił); *in fundo*, 'na stiicken, 'śniadać', r. 1549. dnie' (wieży, turmy), odsiadywano fryzjer, fryzjerski, fryzura, fry ciężką karę; »brać na fundusz*, zować, z franci friseur, frisure, fri- 'kpić z kogo'; fundować się, 'opie ser, od frise (łac. frisium), 'fryz', rać się', i 'zaopatrywać się', wybie 'pas ozdobny, borta', skąd i fryza, gły za granice słowa łacińskiego, fryzka, 'kreza', 'szlaczek', dawne co może, jak nasz byt, od fu- (p. bryzę. być) pochodzi. fugas, żartobliwe (juź w r. 1569 funt, fnncik, Rej, funtowy, we użyte), o 'ucieczce', * fugas chru- złożeniach funtcol, z niem. Pfund, stas* ('do chróstu') z żakowskiej ła a to z l&c.pondus, od pendere,'wi ciny, 'dać drapaka'; z łacin, fuga, sieć ; tak samo rusk. wiesy, 'waga', 'ucieczka' (fugere, 'uciekać'). Co od wws#Vwiesić'; tenże Pfund na innego fuga, 'szpara', z niem. Fugę, Rusi w pud przeszedł, ale nierów nie wcześniej; n wypada, por. rus. i fuga muzyczna. fuja, fujać, o 'wichrze', fujawa, jakor z Anker, Igor z Ingvar, serb. fujawica, słowac. fujak, o tem sa sat z santo, Jakin z Ancona, itd. mem znaczeniu, niby od fu, dźwię fura, furka, furlon, furman, furkonaśladowcze; ale fi ch mieni aj ą mański, furmanić, czasem przez o się: chaja, chajawica, to samo (niby 6) pisane, z niemiec. Fuhre, znaczą. Fuhrmann (do fahren); *furmanfujara, fujarka, 'dudka', przenie kowie przestrożni«, nazwa ptaka sione na ludzi, 'głupi', z dowolnym u H Morsztyna r. 1620; dziś 'pli dodatkiem: z Mościsk; od pasterzy szkę' lud tak zowie; furman i o wołoskich (fluera po rumuńsku), po gwiazdozbiorze, r. 1530—40; fur całym Beskidzie (słowac. fujara), lon od 15. w. o 'opłacie cła i prze aż i na równiny zeszło; co do prze wozu', z niemiec. Fuhrlohn; »jedną niesienia znaczenia por. równie do forą*, 'razem'. wolne cymbał. furda, 'fraszka', por. czes. hurfuk, ftiki, fukać, fuknąć,fukliwy, dyburdy, churdalek, 'chrząstka'(?). to samo co huk (zamiast chuk); furfant, furfanterja, 'krętacz, f i dźwiękonaśladowcze, od fu-,z stałym lut', z włos. furfante, furfanteria. dla podobnych tworów przyrostkiem furja, furjat i furjatka, furjo-k (por. puk, stuk, jęk); od fuk wać, z łacin. Furia, 'piekielnica'; i fuczeć, 'huczeć'; u Czechów fou- furorę z włos., ogólnie europejskie; kati, 'dąć, dmuchać', 'fukać na kogo', łac. słowo por. burza. fuczeti, 'świstać', fuczik, 'świstak'. furkać, furknąć, furczeć, furko fum, fuma, fumy, od 18. wieku tać (a jest i furgać), por. frugać, powszechne, o 'nadęciu zarozumiafrunąć; dźwiękonaśladowcze, jak łem', fumy pańskie*; z łac. fumus, i furnąć i furtać. 'dym'. fusta, 'bacik (statek)', z włos., funda, fundować, zafundować, jak gonduła, w 16. i 17. wieku. fundament, fundamentalny, fun dusz, funduszowy, fundacja, z łac. fusy, w 16. wieku (u Reja) je fundus; fundusz zatrzymał nawet szcze fuza, z niem. Fuss, 'co osiada -us łacińskie (a w fundusiku znowu na dole', 'grzęzy'; także fuz (np. 9 Słownik 9
130
fuszer — gach
G
»fuz oliwy*); *fuzą czas ucieka* Urobienia: futerko, futrzany (futrzny, Mączyński). Niemiec. Futter, ('mętem, nikczemnie'). fuszer, fuszerka, fuszerować 'pasza' i 'futro', przeszło do języ (dawniej i siurarz, stułarz), nazwy ków romańskich, franc. fourrer, 'pozacechowych rzemieślników- par- 'wpychać', fourrure, 'futra', fourtaczów' i 'pozacechowej roboty'; rage, 'furaż', 'pica', furazować, z niem. Pfuscher (i Stórer) albo 'picować', fourrier, 'furjer, co kwa Fuscher (od Busch, bo pokryjomu, tery wojskowe naznacza', włos. pokątnie, po krzakach, Busch, pra fodero, fodera i fodro (franc. fourreau), foderare, 'futrować' (w obu cuje). futor, chutor, bo / i ch się mie- znaczeniach), z łaciny średniowiecz niają, 'folwarczek, dworek'; po nej, fodrarius; z jej fudrus i fuźyczka z Małej Rusi, ale tam skąd? trus poszły owe fourreau i fodro, U Serbów jest chatar i kotar, 'oko 'obszewka', 'pochwa'; futerał, łac. lica', 'granica', ale i to niepewnego futrale, do nas z niemczyzny, a od nas na Ruś, futlar. pochodzenia. futro, futer (podfutrować), fufuzja, fuzyjka, 'strzelba', i fizytertuch i futrowizna w 16. wieku, ler (z niem. Fitsilier), franc. fusil, łączy, jak niem. Futter, z którego fusilier, łacin, fusillus, 'strzelbawzięte, dwa odmienne słowa i zna krzemień', z włos. fociłe, 'krzemień' czenia: 'kożuch' i 'jadło, paszę'. 'Ko (od łac. focus, 'ognisko', albo, jak żuch' poszedł u nas z 'podszewki', i fuoco włoskie, 'ogień'). Co innego bo niem. Futter, Untcrfutter, Fut- fuzja, 'zespolenie, związek', z łac. tertuch (stąd nasze fodertuch fusio (franc. fusioń), o 'topieniu w 16. w ) znaczy 'podszewka, pod rudy', od łac. fundere, franc. fondre, bicie'; jeszcze Mączyńskiemu (r.1564) włos. fondere. jest tfutroicane odzienie, sukno fyrkać nosem, fyrtać nogami, drugiem suknem podbite*, niemiec. dźwiękonaśladowcze; fyrtać przy gefūttertes Tuch; stąd i futryna, pomina chwierutać, bo / = chw. futrzyna, 'rama u drzwi lub okien'(?).
gabać, gabnąć, niegdyś termin btdz, 'obfity' (staroczes. obih, z hosądowy, gabanie, 'napastywanie', bih, to samo?), lit. gabuzas, 'garść'; 'skarga', gabacz, 'oskarżyciel'; dziś ind. gabhasti, 'ręka'. w zagabnąć, 'zaczepić', obojętne, gablotka, gabilotka, 'szafka i pó w nagabywać kogo, dotkliwsze; wy łeczka oszklona', z włos. gabbia, raz wyłącznie polski, od nas na #a&6wita,'klatka'. Z włos. gabinetto, Ruś, ma jednak znakomite pokre nie z franc. cabinet, nasz gabinet, wieństwo: lit. gabenti, 'nosić', ga- 'pokoik', 'ministerjum'. bana, 'naręcze', goblti, 'pożądać', gach, gaszek, gachować, o 'nie łac. habere, 'mieć', niemiec. Gabel, rządnych zalotnikach', zgrubiałe od 'widły', i geben, 'dawać'; w cerk. gamrat, gamratka, gamratować, est jeszcze i gobino, 'obfitość', i go- gamracja, 'popęd płciowy'; o 'nie-
G
gać — gadać
131
rządnikach' jeszcze w 16. wieku 'nieczystości', 'robactwa','wszy*. Pier ogólnie; z łaciny średniowiecznej: wotne znaczenie właśnie to ostat gameratus (Antigamerata napisał nie; pień powtarza się w hydzić około roku 1320 kanonik krakow się (p.) i w kadzić się (p.). W cerk., ski Frowin dla szkół, i Niemcy go jak i w serb., gadīn, 'wstrętny, w szkołach aż do 16. wieku do brzydki', tak samo rus. gadost', chowali). Znana osobistość, ks. Gam gadkij, gad, nagadit , 'napaskudzić', rat, biskup krakowski i arcybiskup por. czes. had, hadice, 'gadzina', gnieźnieński z łaski królowej Bony. haditi, 'ganić'. Powtarza się dla Z nazwą kamerada nie ma gamfej-'ohydy', 'wstydu', w lit. glda, prus. rat nic spólnego; słowo zjawia się gidan, litew. gedingas, 'haniebny', najpierw w krajach alpejskich, w Sty- prus. negidings, 'bezwstydny'; niem. rji. Gach więc zgrubiałe, jak foch, dawne quāt, dziś Kot, 'błoto'. foch, Moch, zach. gaáaú, gadka (dawniej i'dysputa'); gać, 'faszyny i pomost z nich', gadany, gadanina; gadatliioy; ga 'grobla', gacić, 'wyścielać drogę' dacz; gaduła, gadulski; gadateusz (i przez rzekę), 'okładać chatę mchem (albo gadatywus, napoły łacińskie), na zimę'; gacie, gatki, 'kalesony', gadaj, gadu-gadu; liczne złoże »gaci się« niemi nogi, przykrywa, nia: wygadyioać, pogadanka, za więc i 'kudły u nóg niedźwiedzich', gadnąć, zagadka, zagadkowy, do a w ruskiem gaczi, 'opierzenie gadywać się, zgadnąć (zgadł), od nóg ptaków drapieżnych', a więc gadnąć, odgadywać. Te ostatnie i w botanice gatka, 'błona otula naprowadzają na pierwotne zna jąca łodygę'; gacek, 'nietoperz', i ga- czenie, co bynajmniej nie było dzicoperz, bo włochaty (narzeczowe); siejszem 'gadaniem', 'mówieniem', por. czes. hace, 'pas (od przepu lecz 'dumaniem', 'mniemaniem', 'zga klin)'. Gacie wyraz prasłowiański, dywaniem', i stąd u wszystkich Sło ale c' mylne; słowo brzmiało gace wian nazwy dla 'zagadki' (u Cze (por. gacek), z pierwotnego *gatję chów i hadanka); gadacze, 'wieszcz(bułg. gaszti, rus. gaczi), i tak pi kowie', może jednak czes. hadaszą je słowniki 1500—1564, np. czów naśladują. U Słowian połu >femoralia (stąd Rejowe femuralg dniowych powtarza się ten sam pień ifamurały),gacze*;8lowaikzr. 1500 i z bezdźwięczną, gatati, gatanije, ma i »gacny pas«: zarówno 'lum- gatka i gatanka, 'zagadka', a z wy bale', jak i 'bursa testiculorum', padłą zębową (d czy t, to obo i gacica dla lędźwi, a Mączyński jętne) przed-: cerk.gananije, zg&1564 r. pisze »famurały, gace*, dywanie', słowień. ganati, ganalica, a dodaje, mylnie raczej, »fartuch uganka, zaganka, 'zagadka'; z tem i .szorc«,inni:#ac#£; u Tucholczyka samem o, co u nas w godło (p.), r. 1533 gace. Były to niegdyś serb. (dalej urobione) goneta, 'za 'spodnie wierzchnie', węg. gatja. gadka', gonetati, rus. ugonut , 'zgad Spoiny pień tych wszystkich słów nąć', łuż. godaś, 'zgadywać', czes. uhodnouti. Oboczność d i t utrud p. pod gaj. gad, gadzina, 'płazy' i 'drób do nia poniekąd dobór odpowiedników mowy', gadzina nawet wszelki dalszych; zgadywano na Staroniem. zwierz zastępuje; oba wyrazy i dla gedan (goc. githań), 'mówić' (ang. 9
l
9
9*
gagatek — galas
132
G
quoth he, 'mówił'), co odpowiada hajiwki (= gaik, 'zabawa wio słow. gatati; z gadati por. nord senna'). (fâta, 'zagadka', niem fir-gezzan gajda, gajdy, 'dudy', gajdarz (ver-gesscn), pi-gezzan (goc. bigitan), i gajdak(l6 w.), gajdos, 'dudziarz', 'dobywać*. — Pewniejsze niż to przeniesione i na członki ('nogi wszystko jest zgoda z litew. zodis, ciężkie') i ubranie ('spodnie'; stąd 'słowo', be zado, 'bez mowy', za hajdawery, napoły ruskie, z szara dęli, 'obiecać ; różnica co do gar warami zmieszane umyślnie); słowo dłowych (tam welarna, tu podnie- przywędrowało z Południa (na Wę bienna) powtarza się nieraz, p. gry?), z turec. gajda, 'dudy'; do f/CŚ, gwiazda i i . Por hasto. Turcji od Arabów; ci wzięli je gagatek, nazwa minerału, 'czarny z Hiszpanji (iberyjskie, a więc bursztyn' (nazwany od miasta Ga- pierwotne, przed-aryjskie), gaita. gas w dawnej Licji, grec. łac. gagala, galówka, galant i galangates), mieszany z agatem juź w 15. tom, galanto i galancie (ludowe), od wieku, chociaż to różne minerały; galanty, galantować się, o 'elegan u nas przeniesiono, dowolnie i przy tach' i 'gachach', z języków romańpadkowo, na ludzi, czy 'pieszczo kich (np. włos. galante, golantuomo, nych', czy 'zepsutych', w 18. wieku; gala: essere in gala), a te wzięły sam minerał dziś dżetem (z ang. galę od Niemców; i u Włochów są jet) nazywamy galanterie nietylko 'komplimenta', gaj (nazwa i dla 'łowu ptaków', ale i 'towary galanteryjne', jak »ptacy ani na gaj ani na lej) się- i u Niemców, a za nimi i u nas dą«), gaik (nazwa i 'zabawy wio (nie w Francji). sennej, maika, nowego latka'); gaigalar, 'statek', galera, galernik, sty, gaić (domy gałązkami); pra z romań. galera (włos. francus), słowiańskie, od tegoż pnia co i gać z hiszp galije, u nas w 16. wieku i gacie, we wszystkich językach galioty, galiony, o wszelakich 'stat słowiańskich. Tłumaczyło niem. Hag kach', włos. galea, galeotta i gale ('zagrodę'), hegen, — a ponie onę, z grec. waż Niemcy goili miejsca sądowe galarda, dawny taniec, jak pad(zieleniną) i otwarcie roków sądo wych od tego przezywali (Gericht wany, z włos. przezwmj,gagliarda (a to od gagliardo, 'dziarski', franc. hegen, liecht albo Bing hegen), więc u Czechów i u nas rodzime gaić gaillard, z celtyckiego?). galareta, 'studzieniec', zgaìareprzybrało to obce znaczenie, i za przykładem Niemców »gajono« u nas ciały, galaretowy, z niem. Gallerte od 15. wieku sądy (»sąd zagajony*),od łacin, gelatus, 'zamrożony' (od a później i wszelkie zgromadzenia: gelu, 'mróz'), od czego i franc. ge»cech gajny*, »kako mają sąd gaić, latine (nasze żelatyna i galatyna) aby gajon był podług majdborskiego i włos. galatina; galareta, galreta prawa«, w 15. wieku. Dalsze urobie i garleta od 16. w. nia: gajowy ('leśniczy'), gajowe galas, z łac. galla, gallas i gal('opłata'), gojotvi(zjna ('ziemia po lacmm, od 15. wieku, obok nazwy gaju »wykopanym*') albo gajówko. domowej: dębianka lub dębówka, We Lwowie znano niegdyś i ruskie dla 'narośli na liściach od owadów'. 1
G
galbin — gałgan
133
galbin, nazwa monety (dukata galoty, 'spodnie', czes. kalhoty; niby) w 17. wieku, z rumuńskiego. goliatów (2. przyp. 1. mnog.) w Algaler, przestarzałe, 'kapelusz', bertusie r. 1590; u Czechów daw z włos. galero; łac. galeriis tłuma niej i galifhjoly i pod., z romań czą w 15. wieku przez kłobuk lub skiego, ale nie z franc. culołte, ra przełbicę. czej z włos. calze, calzoni, 'spodnie'. galerja obrazów i w teatrze, galagała, dziś wyłącznie gałka (gala ria u nas roku 1607, 'przechodnik', uchodzi za zgrubiałość, por »wy z franc i włos galleriafg&nck kryty',trzeszczył gały*, 'ślepie'), gateczka, z grec; różne zupełnie od wymie gałki przy głosowaniu (białe i czarnionej pod galarem galery (i ga ne), gałuszka, a we Lwowie i z ru lernika, 'skazanego na galery'). ska haluszki (potrawa); 'główka galeta, gieleta, 'skopek', wraz łaski', 'narośl'; z niem. Galie, 'gałka, z innem słownictwem pasterskiem guz', a to z włos. i łac. galla, 'dę z rumuń. galeota, galeta, z łacin. bianka' (p. gcdas), 'orzech', 'narośl', galleta, nieznanego pochodzenia, co 'pęcherz'. i do niem. Gellete, Gelte przeszło; gatQÍ, galazka\ słowiańskie, ale czy z niego gielela?, bo i Litwa niemal wyłącznie zachodnie (czes. i Prusy pożyczyły swe gelda (w za halit z; obok niego tylko małorus. gadce u Łasickiego niby mitologicz hahtź, czy nie odpolszczone?),z owem nej 1566 r.) i galdo, dla 'dzieży', po g nieraz występuj ącem a za 'koryta', z niem. miast o, więc ga- zamiast go- (por. galić, przestarzałe, już w 16. w. gaworzyć, gowiedź; rus. garozd), najczęściej przy grze w piłkę sto więc od goły (rus. gol ja, 'pręt'); przy sowane, »jako galą ('służą'), tako rostek -z po przymiotnikach nie biją«; pierwotnie ogółem: 'służyć rzadki, np. Hubiez od luby (z inną komu' (nagalec, 'pomocnik', 'paro samogłoską przed -z, co zwykłe). Jak bek', jeszcze w r. 1428), a więc gałąź zamiast goląź, podobnie gai 'sprzyjać komu': »bratugoląc*, »na liti zamiast golili u innych Sło stronę Polaków golisz*, »na obie wian, rus. progalii\ o 'wyjaśnianiu strony gali*, aż wkońcu i »na zgubę się nieba', progalina, 'polana w le gali*. Prasłowiańskie to, już w psał sie', serb. zagaliti i razgaliłi, 'roz terzu Cyrylowym tłumaczy 'skakać', jaśniać się'; czes. zahołiti przybrało a stadna oznakę wesołości, okrzyku (nieporozumienie spowodował przyprzechodzi, rus. nagaliV, o 'przy- imek roz- w rozhalití) znaczenie śpiewie przy pracy', małorus. ha- 'zakrywania', zahała,'pokrywa'. Pier łyfy, 'napędzać', zakałom, 'ogólnie', wotne znaczenie 'golizny' tkwi w na czes. haliti se, 'śmiać się głośno', zwie Hal (Podhale, podhalski), u nas narzeczowo galuch, 'hałas', co u nas jeszcze w 16. w. Golami gałować, 'krzyczeć' (kaszubskie), się zwały; z Gól przylatuje Kmi zagałuszyć, 'zakrzyczeć'. Jest i cał cie (r. 1584) ptactwo. Tak przy kiem odmienne gał, 'czarny', nam brało czes. haliti, 'zakrywać', zna zupełnie obce, ależ Galicja prze czenie wręcz przeciwne od holiti. gałgan, nazwa rośliny, z niem. zwana od Halicza, a to nazwa zboru gałek ('kawek'), i trzy gałki Galgan(t), a to z łac. galanga; tylko u nas przeniesione dowolnie ('kawki') zdobiły herb Galicji.
134
gamoń — gardło
G
na 'szmaty, strzępki' i na 'ludzi ob wrona czy gawron), obelżywe, stąd dartych, nicponiów': galganki, gał- gap {gapia), gapiątko, gapiowaty; gański, gałgaństwo, galganiarz, gapa o 'przypatrywaniu się bezpor. podobne dowolne, przypadkowe płatnem, bez biletu'; z wsuniętem /: przenośnie w gagatku. Nazwa ro glapa, glapić się, po narzeczach. śliny (u nas w 15. w. i galgand) Pień ten sam co w Gopie (p.); tu arabska, khulanjan, dla rośliny chiń 0 szeroko rozwartym dzióbie u ptaka, skiej (kau-Uang khiang, t. j.'imbiergębie n ludzi; glapa już w 17. w. z Kau-Uang'). gara, 'dziura od szpunta', 'rowek, gamoń, gamajda, wyrazy obel żłobek w drzewie, desce', z niem. żywe dla 'gapiów, niedołęg, po Gehre, co i 'fugę' oznacza; od tego wolnych', od pnia gam-, oznacza Gehre garować (a stąd garuga, jącego to samo, gamać i gamgać jak żegluga od żeglować), o pły się, 'chodzić ociężale'; czes. ha moń nięciu łodzi (okrętu), gdy wiatr może z pols., ale hamoniti toż co bokiem w żagle dmie, a więc uko nasze gamorzyć, 'paplać', a to przy śnie (holandzkie geer, geeren, to pomina lit. gomurys i gomere, 'krtań',samo); u nas i gary, o 'sznurach od wydawania głosu, a dalej niby po obu końcach rei'; garować zna 'gapa'(?). czy i 'żłobkować'. garb, garbaty, garbus, garbowały gandziara, 'pałka cygańska', późne (koniec 18. wieku) i obce, cygań (w biblji), zgarbić się, a obok tego 1 gurbić, zgurbić się (por. kurcz, skie (?). ganek, 'przechód', 'przedsionek', burczeć, z podobną nierzadką wokaniem. Gang (do ge/ien); e wstawione;lizacją); garbacić ('wyrzucać garby', jest i gang, gank, u zegarka i jegonp. o kretach); złożone: garbonos. Używa się i o 'garbach gór czy »werku«; »gankowe drzwi«. ganić, od gana (czes. hana), pól', — więc por. prus. garbiš (czę u nas we złożeniach tylko: przy- ste w imionach topograficznych, gana, nagana (naganny); dalej: mylnie grabis, 'góra', zapisane). Po gańba, gańbić, ganiebny, ganieb-równywają lit. garbana, 'kędzior', ność, w 15. wieku jedyne; od 16. a niemiec. nord. korpa, 'zmarsk'. wieku h i tu wkradało się: hańba, U Słowian jest to prasłowo dla haniebny, zhańbić. Od nas na Ruś 'karku','garbu', 'zmarszczku' i 'wierz przeszło. Istnieje pierwotnie tylko chu'; rus gorb, czes. hrb, hrbol, u nas i u Czechów; nasze g usuwa hrbolina, i o 'pagórku', hrbaty, podejrzenia o zapożyczenie słowa. hrboun, 'garbus, garbaty', hrbacz, Do porównania nastręcza się cerk. hrbous, hrbowatỳ; hrbonos, 'z orlim gonèjet, 'wystarcza', lit. gana, 'do nosem'; jest nawet cerk. grba, o syć', gaiidziaus, 'raczej'; inà.ghana- 'skurczeniu' (nord. korpna, 'skur-» 'twardy, gęsty', grec. fonos, 'gąszcz', czyć się'): serb. grbe, 'nierówności terenu'. euthenBSs 'silny, pełny', par-thcnos. garbować (skórę), garbarz, gar 'dziewa (okrągła)', a z słowiańskich słów słowień. gonoba, 'strata' (czes. barnia, wygarbować (i przenośnie,' hanobitù 'lżyć?), rus gonobW 'przetrzepać kogo'), garbaz (15. w.),* z niem. gerben, Gdrber, Gárbhaus. 'skąpić', 'dbać'. gardło, garfo, zdrobniałe gargapa, 'wrona', gapić się (jak
G
gardzić — garnek
135
defko zamiast gardlko, gardłacz, maczą r. 1532 »wole, podgardle*, gardłować (za kim); gardlić, gar- okazując wpływ gardła. Dolnołuź. Uć się, 'gniewać się'; »gardłowa zachowało pierwotną gardzieli po sprawa*, »gardlane suchoty*. Od stać: gjarsieja, gjarś, zagjarsyć, żarcia ('połykania'); pień ger- (zer-, 'zadusić'. p, zreć) z twardą półgłoską (gûr-J garkuchnia, z niem. Garkuche, i przyrostkiem -dło, lit. gur-klys, 'traktjernia', rok 1500 gorbudy, to samo. Prasłowo; cerk. i połudn. a dawniej i same gary, o 'gotowcu', grlo, rus. gorło, czes. hrdło, łuż. 0 'tem, co uwrzało', bo niem. gar to hordło i gjardło. Powtarza się znaczy. w gardlicy,y>. synogarlica (od »gar garnąć z *gartnąć, stąd częstotliwe dła*, 'zobu, wola', przezwana). Zu zgarływać, wygartywać, gdy now pełnie co innego gardziel (p.). sze: zagarniać, ogarniać, najmylgardzić, od gardy, zastąpionego niej urobiono; pierwotne zagarłać; od 16. w. przez hardy (p.), 'pyszny' jeszcze w 15. wieku ogardnąć, z d (o 'bydle, co w paszy przebiera', do zamiast t (udźwięcznionem między dziś po narzeczach), pogarda, po dwiema dźwięcznemi); jak garść gardliwy, wzgarda, wzgardzić; 1 gardziel zamiast *garciel, od pnia dawne, w 15. wieku nieraz zapisane, ger-, 'zbierać', grec. agejrú, 'zgrogardzina, 'bohater', czes. hrdina; madzam',o^ora,'zgromadzenie' (panjuź w cerkiewnem zapowiada się êgyris, 'ogólny, uroczysty zbór', ogólne w nowszych językach przej panēgirydzd, 'przemawiam na nim', ście od 'dumnego' do 'gardzącego, skąd nasze panegiryki), rozszerzo brzydzącego się' (u Serbów i Sło nego o ł: gurt-. Jak ogardnąć psał wieńców grd wręcz 'brzydki'), ale terza puławskiego z *ogartnąć, tak nie odwrotnie, więc nie pierwotne samo gardlina, 'wiązka słomy' ('fa'brzydota', lecz przeciwnie: 'wynio szyna', z włos. fascind), częste od sły, dumny', cerk. grd, rus. gordyj, 15. do 17. wieku, później zapom gordif sia, 'chełpić się'. W Ezopie niane, z *garllina powstało (od nie 1510 roku: »kto gardy, jada chleb znanej juź *gartli). Prasłowo; ma twardy*, o 'wybrednym'. Pień może łorus. pry hor taty i pryhornuty, serb. ten sam, co w garb o 'wyniosło grtati i #r#«#,'płynąć', czes. hrnouti, ści'; części ciała od przyrody nie 'cisnąć się'. raz nazywano, więc prusk. garbiš, garnek (2. przyp. garka, z garnka), 'góra', pierwotne, i tu się nadaje; garnuszek, garniec ('miara'); garn przyrostki byłyby -b i -d do gūr-; carz, garncarski, rozpodobniane por. góra. w gancarz, gancarski; od *garna, gardziel, zdrobniałe gardziołek, 'pieca' (do pnia gor-, p gorzeć) i wy pozornie od gardła urobione, tegoż palonego w nim garnka (zdrobniała znaczenia; dawne (15. w. i r. 1500) zajęła u nas i u innych Słowian i narzeczowe garściel dowodzi, źe miejsce pierwotnej postaci); zesta gardziel nie pierwotne, lecz wedle wiają je wprost z łac. formts, furgardła odmienione z pierwotnego nus, 'piec', fomax, ind. ghrna*garciel; i gardlina,'wiązka?, równie'żar'. Małorus. honczar (z hornczar* nie pierwotne; należą obie do gar jak nasz gancarz), w nazwie słyn ści (p.); gardził (l) i garłowaty tłu nej mogiły stepowej: Honczary-
136
garść — gawiedź
G
chy (niby od żony garncarza); Słowian; cerk. gasiti, gaszą, uga» z czego u nas i Janczarychę zro sati. biono i na oznaczanie niebezpiecz gatunek, z niem. Gattung, 'zło* nych przejść i miejsc przeniesiono zenie', 'skupienie' (por. Gatte, dziś (jak harmider, p.): obędziesz mie 'mąż', dawniej 'spólnik, towarzysz'). szkał jak na jańczarysze* (nieraz gawiedi, w 16. i 17. w (Paprocki,. u Potockiego); jeszcze w r. 1755: Zimorowic) gawędź; gawędzić; gar »bez pokuty w świata Anczarychę węda, 'bajda', Potocki o głupim sena iść niebezpieczno«. Prasłowo; cerk. torze, co urząd kupił: »urągowisko grn, grnczar\ rus. gorn(o), gor- obcych a gawęda w radzie*; prze szok, 'garnek', serb. grnac, czes. niesione na 'poufałą pogadankę' i na hrnec. podobny 'utwór literacki'; zadomo garść, garstka, garsteczka, przy-wione przez Wójcickiego i Pola, garśń, od tegoż pnia co i garnąć Pozostałość po prasłowiańskiem go(p.), urobione przyrostkiem -ii, łotew. wędo, 'bydło', ocalałem po narze gurste, 'pęk lnu', to samo co krtań czach jako gowiędzina, 'wołowina', (p.) i garściel, co więc od innego od aryjskiej nazwy 'krowy', łacin* pnia niż gardło pochodzą, łużyc. bos, bovis, grec. bus, boos, indyj. gjars, gjarsieja, gSLralo\ zagjarsyć, 1. przyp. gousz (3. przyp gawe), 'zadusić'. Prasłowo; cerk serb. grst, niem. Kuli, łotew. gaows, 'krowa'. czes. hrst, rus. gorsf, prigorszeń, Nazwa zbiorowa, jako z przyrost kiem -d (por. stado); u Czechów, łuż. gjarsć, załab. gorsie. wedle ich głosowni, howado (z ię), garna, 'sok owocowy', 'zupa owo a to i u nas słyszy się jako wy cowa', 'marmelada', z grec. garos zwisko. Nasze ga- zamiast #o-bywa przez rus. garus. nieraz, gałąź, gaworzyć; cerk. gogas, 'strach, trwoga'; przesta węzcT, 'bydlęcy', rusk gozciado, bjaią\ rzałe, w 16. i 17. wieku częste, gowiadina, 'wołowina'; na całem Po u Potockiego i i . : »gas na wszyst łudniu gowedo, łuż. hotvjado. Mamy kie piecuchy«, »juźci to na mię gas niejeden wykład pierwotnego gow-, uczyniono*, woła Zamoyski r. 1583 jeden wcale dowcipny u Rostafiń przy napadzie; »jeźli lada kiedy gas skiego; usuwano im jednak pod na cię nie będzie*. Istnieje tylko stawę, przypuszczając, że to słowo u nas; z węg. gaz, 'łotr'. pożyczone, o czem wobec paster gasa, 'ulica', z niem. Gasse,w 15. sko - zdobywczej natury' pierwot wieku ogólne, osobliwie w Pozna nych Arjów bardzo wątpić wolno niu, ale już w 16. wieku na wieś, (pominąwszy inne trudności); naramiędzy Mazurów, odeszło; niem. zie więc nie poruszam szczegółów prasłowo, gock gatwd, o 'otworze',dalszych i nie objaśniam słowa. Ale naszą gawiedź od gawiędziny od 'przechodzie' (?). gasić, gasnąć, gasidło (biblja), łączymy, bo powtarza się w ni gasideł, lit. gesti, 'gasnąć', gesyti, skiem, a bardziej w czeskiem jako' 'gasić', grec. a-sbestos, 'niezgaszony'hawied*, 'hołota', 'gad' ( t . j . 'drób (stąd nazwa azbestu), sbennymi (zei 'brud'), co pozostaje we związku sbesn-), 'gaszę' (z zges- obok ges-). z ohawnỳ, 'szkaradny', ohawa, 'szkaPrasłowo; tak samo u wszystkich radność', cerk. ogawije, 'nędza', ogai
l
G
gaworzyć — gbit
137
witi, 'nędzić', co do gowęda, 'by cone z słowac. gospoda, jak ich dła', wcale nie należy, tak, żeby wajda z naszego wojewoda, tarsz tylko u nas gawiedź z gawiędziną, z towarisz, i t. p. gaw- i gow-, razem spłynęły. gazeta, gazeciarz, gazeciarski, gaworzyć, zamiast goworzyć (por. europejskie, szczególniej w 17. i 18. imię Goworek), jak gawiedź- za wieku, z włos. gazzetta, 'pienią miast gowiędź-; 'mówić, prawić'; żek' (opłata dzienniczka). w tem znaczeniu niemal u wszyst gąbka, hubka, zdrobniałe od gęba kich Słowian, rus. goworif, czes. (P ); gąbkowy i gąbczasty. howorziti; pierwotne znaczenie gąsienica i wąsienica, gąsionka 'wrzawy, wrzasku', ocalało w cerk. i wąsionka, gąska, 'liszka'; chwiejU nas dziś arcyrzadkie; zamiast ność nagłosowU g- i w- ogólno sło goworu mamy gwar (p.) Pień jest wiańska: bułg. wûsenica i gúsegow-, -or przyrostek; gow- dla 'wo nica (u Serbów i Czechów nawet łania, wrzawy' i 'beka* (gowiędo ?);g-, h- wyłączne, tak samo i łużyc w grec. goao albo boao, 'wołam, kie), rus. gusienica; p. wąs. biadam'; ind. (zdwojone) dzo-guwe, gąstać, gąstolić, w 16. i 17. w 'ogłaszam', 'sławię'. 'szemrać, skarżyć się', od gąst-, a to gawron,prasłowo; przedrostekga- od gąd- bo przed przyrostkiem -t lub ka- oznacza umniejszenie,wzgar samogłoski pienne przeważnie o, ą; dzenie, niby jak pa-, chociaż nie od p. gąść. przyimka wyszedł jak pa-; w indyjggść, gędę, nieużywane dziś; skiem podobne złożenia z ka-, ku-, o wszelkiej 'muzyczce, szczególnie ku-, wcale częste; i nazwa wrona, cichej,pokojowej'(»sam sobie gędę«), 'kruka'; ale postaci tego słowa są o gędźbie na harfie, dudach; po wcale chwiejne: bułg. garwan (z ga wszechne w psałterzu (»śpiewajcie wron), czes. hartoan, serb. kawrana gądźcie Panu«); gadek; gędźba; i łużyc. karwona; rus. gajworon p. gęśl. Prasłowiańskie; ms.gudok, i grajworon. serb. grawran. Ga o 'skrzypcach ludowych', czes. hudba wronić się, jak i gapić się, o 'bez- 'muzyka', cerk. gądą, gąsti, od pnia myślnem patrzeniu'; Mazurom i L i gad-; u Litwinów z u: gausti, gautwinom ten ich specjał często wypo dzia, o tych samych dźwiękach, co minają, od 17. wieku. rus. gudieV. Gędziec, 'grający na gaz, gazowy, gazownia, wyraz gitarze', w 15. wieku, czes. hudec^ od 17. wieku europejski, sztucznie gciew, gązwa, gązewka, 'wić', urobiony przez słynnego alchemistę 'kapturek u cepów', z podobnem gvan Helmonta. Inne gazoioy od gazy, jak w gąsienicy, t.j.niepierwotnem; nazwy pewnej 'tkaniny', z franc. od tegoż pnia, od którego toiązać gaze (a to, jak przeważna ilość nazw (p.) poszło; czes. houź, houzew, podobnych, od miejsca wyrobu, sy hoazwa, 'wić' i 'powróz', houzewnỳ, • ryjskiej Gaza). Jest wreszcie gazon,'twardy' (o mięsie), 'skąpy' (o czło gazonik, 'trawnik', również z franc, wieku), houzniak, 'sknera', houzgazon, z niem. Wasen, 'łąka', witi koho, 'gnębić kogo'. gazda, 'gospodarz zamożniejszy' gbit, z niem. Gebiet, ponieważ na Podhalu, gazdostwo, gazdyni, wszelkie niemieckie (dawne) złoże gaździna; z węg. gazda, co skró nia z ge- przejęto jako g-, p. gbur r
9
T
y
138
gbur — gęba
G
gmin, gioer z Gcwehr; niejedno na Krecie), co inni Słowianie prze z nich po wiekach średnich znowu jęli jako gdiiiiia, z czego dunja zapomniano, jak właśnie gbit, 'po lub gunja na Rusi, u Bułgarów wiat' ('włość', od wlodnąć; podob i Serbów; u Czechów gdoule do nie -biet od bieten, 'rozkazywać'). dziś 'pigwa', u nas tylko w 15. i 16, gbur, dziś i juź od 16. w. prze wieku; inna jej nazwa: koktan, po zwiskiem powszechnie trąci, niby życzka z łac. coctanum, franc. coing. grubjan, prostak', przeniesione od gdy i gdzie, od zaimka pytajnego; 'zamożnych i dumnych gospodarzy*; dziś je ściśle rozróżniamy, gdy: niem. gebūr, gebauer, tyle co Bauer;0 czasie, gdzie: o miejscu, ale gburka, 'gospodyni', gburski, 'go w 14. — 17. wieku gdzie i o cza spodarski'; — natomiast gburo waty,sie stale używano (wydawcy np. gburowatość^burowaćtylko w zna Kochanowskiego tego nie zazna czają!); wrotach r. 1386: »jakośm czeniu gminnem. gdakać, o kurach przedewszyst- przy tem był, gdzie S. umówił się kiem, dźwiękonaśladowcze; por. rus. z J.«; »iźe miał upominać P. o ten dług, gdzie by go nie upominał, kudacktaf, czes. kdakati. Gdańsk, około r. 999 Gidanisk miał .«; r. 1388: »jako przy tem byli, wypisane, pierwotne (jeszcze w 16. gdzie W, umówił z S. rok« Gdzie, wieku) Gdańsko (wszelkie nijakie cerk. Mde, czes. kde, rus. hdie (gdie, nazwy miejscowe przechodzą od 16. małorus de, bez /?-; i u nas dzie wieku na męskie); od tego samego już w 14. w. zapisane, narzeczowe pnia co i Gdynia (Gdowo, Gieczdo dziś), a z przeczeniem nigdzie; z Gdecz - Giedcza, wskazują, przez przyrostkiem -de od ku-, por. lit. ciwnie, imiona osobowe), może od ku-r, 'gdzie', ind. ku-ha i ku-tra, słowa oznaczającego 'las', pruskie 'gdzie', awest. ku-dà. Mniej pewny gude, co rozmaicie tłumaczyć można. natomiast wywód gdy, bo obok Gdańsk samo przyrostkiem swoim niego mamy i kiedy, a w 14. i 15 uniemożliwia wywód od imienia wieku kiegdy: cerk. kugda i kogda, osobowego; nazwany on od miej rus. kogda, czes.kehdy, łuż. kegdy; scowości, jak wszystkie na -sk, -ck; obok tego, cerk. nikMaze, 'nigdy', przymiotnik gdański, ale Gdańszcza serb. kada, 'kiedy', czes kda, kdy, nie zamiast pierwotnego *Gdania- łuż. kdy, dy, litew. kada, 'kiedy?' nie, wprost od *Gdáni urabianego prus. kaden, 'gdy', ind. awest. kadā, gderać, z gdgrać, gdera, gderal-'kiedy?'. Gdy już od psałterzy ski, gderliwy, od gdyr, urobionego1 biblji stałe, więc nie z kiegdy, (jak bzdyr) od pnia gud- wielora kiedy, ani z *jegdg skrócone, lecz pierwotne; nigda w psałterzach kiego znaczenia. gduła, grdala (u Kochowskiego (zresztą: nigdy, ale nigdzie i ni i po narzeczach, nawet grzdida). gdzie] w 14 i 15. wieku i zamiast a z odpadnięciem nagłosu: dnia, nigdy, np.: »nigdziej się do domu nazwa słowiańska 'gruszek', ogólna; nie wracaj ąc«, »nigdzie] nie bę przeniesiona na pigwę (wyraz per dziecie nosić«, biblja; r. 1406: »iźe ski), zwaną w Europie od staro nigdzie B. nie biegał na dom«). P. żytności kitana (niem. Quitten), odkiedy. kydonia mila ('jabłka z Kydonu' g?ba, gębka (dawniej drugi przy4
G
gęgać — gęsi
139
padek liczby mnogiej gąb; gąbka), gust, słowień. gost, czes. hustỳ, gębusia, gębować, gębaty, gębacz, *gcsty', Jiouszf, housztina, 'gąszcz'; pogębek; to samo co gąbka co do urobione albo od pnia gąz-, p. guz, pochodzenia; oboje oznaczają pier lit. guztis i gauztis, 'skłębić się', wotnie 'miękką narośl', później więc gęsty 'skłębiony, gruby'; albo i 'wargi', 'usta', lit. gumbas, 'na od pnia gąt-, czesk. hutnỳ, 'ma rośl' (z e, gembe, 'gwóźdź'); huby sywny'. ('grzyby', » poszedł na huby*) i hubka g?Ś, gąska, gestor (dawniej wsa ('gąbka', przy krzesiwie) są ru- dzano do gąsiora, 'kłody', za karę); syzmy, jeśli nie czechizmy (*houbyspoina nazwa aryjska; łac. anser dostanesz*, 'nic nie dostaniesz'), z hanser, ind. hansa-, grec. chēn, z houba i hubka. Wszystko może niem. Gans, lit zansis; wedle lit. tylko odmiana do gub- (p.). Gębuś należałaby się Słowianom * ząś, (»mój gębusiu*) w dawnym języku ależ nieraz niema zgody co do k, (16. wiek) i dla 'miłego' używano, g i s (sz), z Cz), por. lit. zwaigniby 'kochanek', a gębiczka, 'całus' zde a gwiazda i i. Czeskie hus, na (jak łac. osculum, 'całus', od os, zwa Jana Husi, nie Husa, jak 'gęba'). Czesi i my oddawna odmieniamy. flCgaĆ, gęgnąć, i gągać, gągnąć; 'Kłodę' (dla kary) nazywali i Niemcy gęgłić; gęga, gęgawa, gęgot; u nas gąsiorem (Gante), chyba więc od przeważnie o 'głosie gęsi'; dźwię nich to znaczenie przejęliśmy. Gą konaśladowcze. Prasłowiańskie; ale ska jako nazwa pieczywa ^bułeczki') cerk. ąągniwyj, rus. huhniwyj ogólna po Słowiańszczyźnie, bo (o papieżu pseudo-Piotrze, w dogma wszędzie z ciasta niby ptaki lub tycznych sporach z łacinnikami od- bydło {p.korotoaj, byczki) wyrabiano. stępcą od prawdziwego Piotra mia Przymiotnik: gęsi (»iść gęsiego*); nowanym od 11. wieku) nie od gęsiniec; gęsiarz i gęsiarka, ale »gęgania« gęsiego, lecz od »beł gęsiopas (w 16. wieku) sztuczne, kotu*, więc niby 'jąkała', albo 'mó nie ludowe, chociaż poprawnie utwo wiący przez nos, z trudem', nawet rzone; gęsiorz przyrostkiem -r, jak o 'niemym' używane. Podobne wy kaczor, kocur, malpierz. razy są i po innych językach, lit. gęśl, słowiański instrument mu kagenti, grec. gongydzo, 'mruczę',zyczny,'cytra' (serb. gusle, 'skrzypce'; pers. gung, 'niemy' (?). Bułg. gugńu, już w 9. w. tłumaczą gąsli grec. słowień. gognjam, 'jąkam się', czes 'cytrę'); por, tytuł wierszo w Rybiń hnhniati i huhlati, 'mówić przez skiego: »Gęśli różnoryme «; urobione nos'. przyrostkiem, tworzącym nazwy na gęsty, gęstwa, gęstwina, gąszcz, rzędzi, -tīí lub -sit, od gąść, gędę gęstnąć i gęstwieć; liczne złożenia (p.); częste w biblji: »umie wgęślki z gęsto- u poetów 17. wieku, nie gąść«, >i wziąw gęślki* (»harfę*, ludowe; rus. husto, stąd u pisarzy Leopolita), gęśliczek (»fletów«, Leo 17. w. hustem i chustom (»krew polita), gęśli (»lutnia*, Leopolita); lał chustem*, » niewinna krew się por. »dzierżąc gędebę* («instru hustem cedzi*), a także i huszcze menty*, Leop.), »wszytki gędzby* (u Potockiego), zamiast gąszcze. (»instrumenty«, Leop.), » w rozliczne Prasłowiańskie; bułg. gust, serb. gędźby śpiewając « (»na instrumen-
140
G
giąć — giez
ciech rozmaitych grać«, Leopolita), skoce mnie', gûdfeljiczkam, 'ła»z gędźcy* (»z cytarami«, Leopol.), skocę'. »gędziebnego zwięku* ('symfonji'). gidyja,pogardliwa nazwa 'szkapy' giąć, gnę, gięty, giętki, giętkość (w 17. w.), 'drągala' (po narzeczach (w psałterzu flor. giący tyle co dziś); bułg. ii.gidya, o'junaku', ale giący się, 'gięty', dawnym zwykłym i o 'drągalu'; z tureckiego *-ybem imiesłów czynny w znacze giełda/miejsce zgromadzenia (ban niu biernem); powstało z *gnąć, kierów, kupców)'; przezwane od sa a to z *gub-nąć, bo b, p, przed n mego 'zgromadzenia (kupców, od ich wypadają; *gnąć przeszło w giąć cechu)', niem. Gilde (rus. gildja), wedle wzoru: pnę, piąć. Często niegdyś 'spoina uczta (ofiarna)', tliwe do niego dziś naginać, zagi później 'cech'; giełdowy, giełdziarz. nać, wyginać, zginać (jak napinać), Ale gałda (narzeczowe; silniej roz zamiast pierwotnego gibać (p gibki), winięte u Litwinów, co to od Bia por. ogarniać zamiast ogartać we łej Rusi zapożyczyli bez g, a/da, dle ogarnąć. Pień gub- powtarza ałdaicoti, ałdrawoti, o 'rozpuście', się z samogłoską u w gub- (p. gu 'hulance', rus. gałdief to samo), dla bić), a z samogłoską y w gyb- (p. 'hulanki', 'opilstwa', gałdns, 'pijak', ginąć). Znaczenie pierwotne: 'zwi nic nie ma z giełda wspólnego; od jać', 'składać'; litew. guba, 'sterta gał-C). zboża', dwi- i trigubas, 'dwu-, trzy giemzać, giemzić, o 'rojeniu się krotny', prus. dwigubbu, 'wątpi'. (rybek)' o 'mrowiu, przechodzącera Prasłowo; cerk. g&ną, gunąti, czes. ciało', o 'łaskotaniu'; pień gtimhnu, Jmouti, hbity i hebkỳ, 'giętki,z przyrostkami -yr (p. gmerać), -yz gibki'. (gmyz) i -uz; prasłowiańskie; rus. gibki, gibkość; narzeczowe gibać, gomozif i gomzai w podobnem zna gibnąć, gibotać, 'chwiać się'; czę czeniu, bułg. gúmzìí, 'roję się', czes. stotliwe do gnać (do pnia gub-); hmyz i Innez o 'owadach' i 'gadach', cerk. prćgybati, rusk. sgibaf, 'zgi hemzałi, 'łazić' Giemza, 'koza', pra nać', gibkij, czes. hybati, 'poruszać',słowo alpejskie w niem. Gemse i franc. chamois. pohybnỳ, 'ruchliwy'. gierka, raczej Gieìka, skrócone gichać, gichnąć, dziś narzeczowe z Gerłnida, przeszło w nazwę tylko, w 17. wieku u S Twardow skiego i i. o 'nagłym zbiorze ludzi, 'dziewki' wogóle, giermek, 'noszący broń za pa tłuszczy' (dziś o deszczu mówią, że nem', z węgier. gyermek, 'dziecko'; gicha, 'leje'). przeszedł więc u nas dopiero na giczały, 'nogi', 'goleń'; dziś tylko 'pachołka'; porówn. niem. Knappe narzeczowe, giczel w słownikach i Knabe, i rus. dietskij, 'pachołek', 16. wieku,giczetnik, 'źywokost' ('con- z naszem dziecko; wymiana taka solida'), leczy złamanie nogi. stała. gid, 'plugastwo', p. hydzić; po gierzynek, 'rodzaj sukna'. narzeczach jest i gizd (o ludziach giez, gzy, giezek(\), gzić się, gzik i robactwie), gizdawy, gizdraga. »bący i gzicy gzą bydło*, o lu gidlić i (z przestawką) gildzić, dziach o 'wszelkiej swawoli' (»giez 'łaskotać', bułg. gudel mi je, 'ła- go napadł«, »ma gzika*, o 'manja9
7
G
gigle — gleta
141
kach': 'ma bzika'); pień gûz- (litew. »każ spuścić glanki*, »pętlica ni guza, 'rój owadów', guzełi, 'roić żej glanku przyszyta*; z niem. Ge* się'); słowo niemal wyłącznie pol lenk (?). skie; załab. gaze, 'gzi' (o bydle), ga- glądać, glądnąć, przeważnie w zło zeiwe, 'ruchliwy'. żeniach ze wszelakiemi przyimkami: gigle, dawna nazwa gigi z niem. zaglądać, doglądać, wyglądać; nieGeige, 'skrzypce', w 17. wieku nie oględny; pogląd, wzgląd, względny, rzadka. bezwzględność; w dawnym języku gil, nazwa ptaszka, czes. hył jest i ględzieć (ględzę, jak rus. (ruskie nazwy odnośne może tylko gladief, głazu), 'patrzyć', a narze pożyczka z naszych); pierwotne; czowe ględzić i o wszelakiero 'bzdu nazw ptactwa nie pożyczaliśmy od rzeniu' czy'marudzeniu'. W dawnym języku glądać samo jeszcze nieraz, nikogo. ginąć z *gib-nąć, p. gubić i giąć; np. w psałterzu: »nie glądał jest zginąć, i z innemi przyimkami: za-, na próżności*, albo w biblji: »ani wg-, po--, prasłowiańskie; rus. gi- glądaj ich«. Prasłowo; cerk. glęnuf, i z nowo wstawionem b: gib- dałi, rus. gladieC, czes. hledeti. Po nuf, już w cerk. ggbnąłi, 'ginąć', krewne niem. Glanz, bo 'patrzyć' wedle gybati, gyblją, 'ginę', i po)- i 'błyszczeć' niedaleko odbiegły; gybèV (u nas z małorus. pohybel, z tego Głanz nasze pożyczki: głanna pohybel), 'zguba','zginienie', rus. cować, »na glanc*, i glans, glansogi(b)nuf, pogibaf, czes hynouti, wać, glansowny (juź w 17. wieku). zhynouti. gleba, z łac. gleba, równie nie giźa, 'nogi wołowe lub świnie', potrzebna pożyczka jak np. stywa; 'ćwiartka tylna cielęca', w słowni ale rus. głyba, glyza, podobnego kach 16. wieku, gizka, 'kiełbasa', znaczenia, rodzime słowo giznik, 'kiełbasiarz' (tamże), gizlaty, glegotać, jak klekotać, dźwięko 'nogi' (narzeczowe, pogardliwie; naśladowcze, 'bulgotać'. przyrostek jak w szkurlaly); czes. glej, o 'ziemi gliniastej', glejowy hyze i hyzdje, 'biodro', 'szynka'; i gleisty; mówią i glij, głijowaty, może i giczel (p giczaly) tu należy, p. glina; dalej i gleioieć, zgliwiały zamiast gizel (?), por. łużyckie h wie (o serze); p. oboczne klej, klij. dze!, to samo; dalej litew. gūzys glejt, 'list żelazny', 'przymierze, i gunzys, 'kość w kłębie' (ale i 'gar rozejm', niem. Geleite; głejtować, dziel', 'grdyka'), 'głowa kapusty'; g lejłowny (list), glejto w nik i glejtguzius, 'kurczę się', guzêti, 'zbie nik; niem. leiten, 'prowadzić'. gać się do kupy' (w lit. wcale roz gleń, 'kromka chleba', glanek gałęziony pień); we związku z gu i glonek, obok tego i gielnik w na zem (p). rzeczach (zapisane juź w 16. w.). glan, glon (a i o przed n wy Pień gūl-, dalej nieznany, może mieniają się często), 'muł', 'gnój w lit. gulti, 'leżeć' (prasłowo, po gęsi albo kurzy', 'fusy', »woda z glo wtarza się w grec. itd.) istniejący, nem*; czes. hien, cerk. glén, 'fle ale raczej niem. Knáuel z Klduel, Kugel z Klugel, Kłotz, grec. głytos, gma', od tegoż pnia co i glina. glanki, 'ozdoby szmuklerskie'(?), 'okrągłość'. w 17. wieku, Potocki, Kochowski, gleta, glejta, gletować, o 'tlenku
G
głewja — gładki
142
ołowiu', z niem. Gīātte (Bleiglátte), międzić, glemięza. Z tego poży i o 'emalji, szkliwie', w 15. i 16. w. czyli i drugą swą nazwę 'twarogu* rodzaju męskiego: glet i glejt, 'ly- Niemcy: obok Qnark i Gloms Glems, thargirus*,'piana srebra albo złota'. w Prusiech Wschodnich Lit. glema glewja, glawja, 'miecz', z łac. i glejma, 'śluz na mięsie i serze', glavia, glaivus (od gladius), przez glemesa, glemeti i glejmeti, 'śluzem niem. dawne glavîe i gleme (z tego się pokrywać'; czes. Jilemyzd*, 'śli mak' (tak samo od slimu, t. j . 'śluzu', lit. kalawijas, 'miecz'). glibiel, 'trzęsawisko', z przyrost przezwany), łotew. glemesis, o tem kiem ~iel (por. kąpiel), od glib-, p. samem znaczeniu; w czeskiem przy lgnąć; por. glibki (glipki pisane rostek -yzg obok -yz,jak np. w chmyz w 16, wieku), o 'rzeczy klejowatej'. i podobn.W#?<w io zamiast te, jak glina, glinka, gliniasty, glinny,w ziomek; albo glom zamiast glom, gliniarz, gliniarski, złożone glino- istniejącego obok. pac; w nazwach miejscowych na glut, glot, glotka (po odpadnię der częste. Prasłowo, ogólne wszę ciu g-, lotkayśrut najgrubszy','siekadzie; w innych językach słowiań niec ołowiu'; przeniesione na wszel skich przestawiają je i na * gniła. kie 'sople, smarkle, knoty (narasta* Pochodzi, wraz z glanem, glejem,jące na łojówce)'; z niem. Gelothe, glewicniem, od pnia glei-, grec. o 'siekanym ołowiu' (Loth, 'ołów'). glinę, glia, gloia, 'klej', ang. clay, gluza, z i&c.glossa (a to z grec); 'glina', lit. glieti, 'mazać', glaistas, 'objaśnienie (w dopisku albo mię 'kit', gleiwus, 'ślina', glitus, gładki'.dzy wierszami) czegoś mniej zrozu Glinka bywa nazwą i osób i koni miałego'; rękopisy łacińskie średnio (Kochanowskiego: »glinko mój bia- wieczne bywają pokrywane glosami; łogrzywy«). Glinę dawnych psałte glozować, 'objaśniać', ale i 'nacią rzy oddają r. 1532 »błotem«. P. gać na swoją myśl', i gluzować, wyglista. gluzoicać, 'tępić', 'gładzić'; gluza, glista, 'robak dźdżowy', 'robak we 'plama', 'utrata', 'uszczerbek', ulu wnętrznościach'; prasłowiańskie; od biony Potockiego wyraz: »choć na tegoż pnia co i glina, rozszerzo gluzie gluza nic dobrze nie napi nego, jak lit. glitus, o t (grec. glit- sze*; »uczyniwszy w przystojności ton, łac. glis, glitis, 'ił', gluten, gluzę* ('plamę, defekt'); »stanie się 'klej'), z przyrostkiem -ta; po na winą, grzechem, gluzą*; »wielka rzeczach bywają i postaci jak glizda; gluza żydowskiej bożnice «; u z łac rośliny przeciw robakom używane o, jak stale; może małorus. hłuzunazywają się glistnikami, gliśni- waty, 'kpić', z tego wzięte? kami; por. lit. gleizvêtas, o 'grzybie', gładki, gładko, dawniej i gładce, gleiwus, o 'ślinie'. Tu należy gliwy, nieraz w dawnych złożeniach (głado 'kolorze brudno - kasztanowatym', komowny); gładzić, 'wyrównywać', dalej glom, 'szlam na kiszkach wie 'poprawiać','zacierać', 'trzebić', 'zno przowych', glomza, glomzda, z sić', ł: 'niszczyć': ogładzić grzechy głomza, 'twaróg', przeniesione na świata*; zagłada, wygładzić; gła'niedołęgów i ślamazarników', <7/aw£# dzizna, gładziuchny i inne zdrob (glamzać i glamać, 'jeść powoli', niałe; gładysz, o 'strojnisiu', głaglamkać, 'ciamkać') glemda, gle-dyszka, 'piękność'; gładzik; gtaf
v
głaz — głodać
14£
dzidło. Prasłowiańskie; lit. głodus, nąć'. Litwini zachowali pierwotne co gładko przylega' (Litwin ma znaczenie i wokalizację całkowitą, pierwotne przymiotniki, my stale ich więc gUbti, 'obejmywać, ściskać', umniejszenia niegdyś, z -k); niem. głibys, 'naręcze', głobti, głobstyti, glatt (ang. gład, 'wesoły') i Głatze, 'ukrywać', ^tfoàa/piecza, opieka , prus. 'łysina', od pnia na -dh (gładh-). pogłabu,'objął'; grec. głafo, 'wydrą Lit. głostyti, 'głaskać', prus. głosto, żam', głafy, 'jaskinia'; niem. Kłafter. 'brus' (do ostrzenia noży), urobione g ł ó d głodny, głodowy, zgłod przez -t; u nas urobienie przez -sk niały, głodzić (kogo), głodować, we w głaskać, głasnąć, pogłaskać. złożeniach głodo mór ('mrący z głodu') głaz (w rus. 'oko', u nas tylko ji mrzygłód; głodek (oba ostatnie o'kamieniu'; z 'kamyka — kulki — i nazwa roślin: głodek r. 1472, gałki' przeniesione na 'oko', por. 'aridella', bo w przednówek kwit gały u nas, tak samo), pokrewne nie, gołaszem wedle łac. herba rasa czy z niem. Głas (głaren, 'bły przezwany). Przestawka z prasłow. szczeć'), czy raczej z lit głeznas, gołd- (rus. gołod, czes. kład), a to 'słaby, wątły'(?). Ale głośny, 'raźny', do pnia gełd- (ziłd- z półgłoską), niegłazny, 'nieraźny', chyba nie od w cerkiewnem zîídèti, 'pragnąć*, głazu, lecz od gładzenia. zīídí, 'upragnione', serb. zudan, głąb, głębi; głębia, głębina, głę 'spragniony', zudnja, 'żądza', ztiditi, bić w złożeniach: pogłębić; zagłę 'żądać, pragnąć', a z n z większą bie; głęboki, głębokość, głębszy odmianą znaczeniową: złesti, złedą, (u Reja i głębokszyl); prasłowiań obok kładą, 'płacić karę', 'pokuto skie; na Bałkanie i u Słowaków wać', złedba i zładba, 'kara', wy pojawiają się odmiany z półgłoską, łącznie w cerkiewnym języku; od głub-; w rus. i indziej z y: głybo- miana ê i a z e i o stała w pokij; u Bułgarów i Serbów d za dobnem otoczeniu (zełd-, żołd-); o za miast g: dulbok, dubok. Od tegoż pożyczeniu cerkiewnego, zupełnie pnia pochodzą i nazwy: głąb głą- zresztą odosobnionego słowa z niem. bia (kapusty), głąbiki i głębiki ('sa Gełd (goc fragiłdan, 'vergelten') łaty'), głąbiasty; przeniesione i na niema mowy, juź dla z, którego, 'głowę kapuścianą', t . j . 'niezdarę'; jak i cz, pożyczki nie znają, jak Ruś posiada i głybę ('grudę'), z tą i dla owej wymiany złedą i kładą, samą samogłoską co w głybokij również obcej pożyczkom. Dalsze Pień głu- z obocznem głą- dla ozna odpowiedniki niepewne; przytaczają czania wszelkiej 'grudy'; obok niego, ind. gardha-, 'pożądanie', grdhjati, w tem samem znaczeniu, pień gru- 'pożąda', z pierwotnem r(?); e by i d^ą-, P- gruda. łoby wyłącznie słowiańskiem (wy głobfć, 'uciskać', 'gnębić'; głobić miana 1 i r nic nadzwyczajnego; się, 'troszczyć się'; głoba (na Bał p. krzyk i kłik, 'głos', i i.). głodać, 'ogryzać' (kości), głodzę, kanie o 'karze pieniężnej'); ogłobłe u wozu, uprzęży (por. głobić, 'spajać częste jeszcze u Potockiego, potem beczkę obręczami', a u Potockiego: zapomniane; lit. głoda, 'zagłada'; »szkoda pługu głobić w twardej zie prasłowo; tak samo u wszystkich mi*); wy głobić, wygłabiaćfwydrążać'; Słowian, rus. głodaf, głozu. Por. narzeczowe głabać, głabnąć, 'grab- głóg. ł
1
y
144
głóg — głowa
G
głóg, nazwa kilku roślin, prasło stawka z prasłowiańskiego * gołs, wiańska,'cornus sanguinea' ('dereń') lit. garsas (to samo), od pnia gołi 'crataegus'; lud i 'owoc dzikiej i gor-, dla 'mówienia' (załabskie gorróży' głogiem nazywa; u Stanka nit\ 'mówić', tak samo w dolno(1472 r.) »wieliki i miękki głóg* łuź.: groniś, w górnołuź.: hrono, i męczygłóg i głogobicz(?) dla 'ru- 'mowa', z *górno); goł i gor stale bus,' t. j . 'jeżyn, ostroźyn'; biblja się mieniają, por. głogoł i gorazd; i 'ciernie' głogiem tłumaczy. Łączą lit. ma stałe r, gerdas, 'słych', z grec głóches, głochis, 'ostry ko prus pogerdaut, 'mówić' (por. imiona niec' (i kłosa), głUssa, 'język'; por. jak Olgierd, niby nasze -sław), lit. girdeti, 'słyszeć'. Prastare złożenie, głodać,'gryźć' (?). głogoł, zdwojone gol-, 'mowa' cerk. wiegłas, o 'rozumnym', i prze (p. głos), u nas juź tylko w na ciwne newiegłas, 'głupi', czes. prze 'rozum', wiezwach miejscowych: Głogoły i Gło- starzałe wiehłas, gołice, ale w prasłow. * gołgoł, 'sło hlasnỳ, 'roztropny', istnieje u nas wo', *gołgołati, 'mówić', cerk. głagoł, tylko w imieniu Wigłos. Cerk. głas^ 'słowo' (stąd nazwa pierwotnego rus. gołos, czes. hłas. alfabetu cerkiewnego głagołica, głowa, główka i inne zdrobniałe; śś. Cyryla i Metodjusza, zastąpio główny ('od głowy\ więc pogłówne nego od 10. wieku przez nowszą, 'podatek od głowy', później *kamylnie t. zw. cyrylicę), głagołati piialny*, wedle łac); główszczyzna (stąd w rus. i na Bałkanie zacho (w rozmaitych odmianach), 'opłata wały się oba słowa); u Czechów za męźobójstwo, »za głowę*'; gło(niemal jedynych) oba w żywem tvaty, gtoivatka ('konopie, roślina używaniu pozostały (hłahoł, klako- żeńska'); głowacz; główki (ptaszę łiłi). Zdwojenie częste u Słowian, i i.) w nazwach roślinnych; głowica p. proporzec, krokorzyć; u Cze ('rękojeść miecza'); głowizna, 'łeb chów i Rusi przykłady takiego wieprzowy', ale gło wina o 'główce'; zdwojenia nierównie liczniejsze, pła~ głównik, 'męźobójca'; głowowy; zło polali, chłachołiti, i i . żenia rzadkie; głowołomny; z przy głos, głośny, głosek i głosik, gło- imkami: ogłów (w psałterzach, ro sić, szczególniej w złożeniach z wy-, dzaju żeńskiego, ogłowi), 'uzda'; za o- i i . , rzeczowniki: odgłos, roz główek, 'poduszka', ale i 'stykanie głos, pogłoska (w gramatyce na się niw'; wezgłowie, i z wtórną no głos i wygłos, o 'początku i końcu sówką: wezgłowie. — Przestawka słowa'); częstotliwe dawne głasać z prasłow. *gołwa, litew. gałwa, (w 16. i 17. wieku głasaj, 'wołaj'), 'głowa', gałwotasfgiow&ty ; od goły późniejsze głaszać w złożeniach: ('goła czaszka , por. łacin, calva, wygłaszać, rozgłaszać; głosować, 'czaszka', od calvns, 'łysy'). Zagad przegłosować i przegłosowy wac^(czę kowe nasze gałwak, gałwacki, na stotliwe); głosiciel; głośno i głoś rzeczowe, 'gruczoły' (u dzieci i koni nie, dawniej w złożeniach, np. głoś- zołzujących), starorus. gołioaze igołnóbrzmiący; głoska (dawniej i głoś waznie, 'topki soli', ale bułg. glûnik, np. u Seklucjana 1547 r.), we woczka chyba z glaw- (por. gladle łac. vocalis (od vox) urobiona: ivaczka) się odmieniło. P. głownia. samo-, spół-, z- i dwugłoska. Prze U wszystkich Słowian; cerk. gława, 1
7
G
głownia — gmerk
145
rus. gotowa, czes. klawa (u nichrus. hłum, 'odurzenie'); więc juź i 'rozdział w książce', wedle łac). w 10. wieku w cerkiewnem bez głownia, głowienka; prasłowiań głuma, 'bez żartu', serb. glumac, skie ; cerk. gławnia, rus. gołownia, 'kuglarz', 'aktor', staroczes. gluma, 'szczapa niedopałona', od głowy prze 0 tem samem znaczeniu, rus. głuzwana, niegdyś za broń służąca; mif sia, 'dworować sobie z kogo, 'klinga'. kpić'; — wobec tych przykładów, głozn, 'kostka (u nogi)', prasło jak często bywa, narzecza jedyne wiańskie (w innych językach z e, ocaliły prapolskie słowo (?). glezn: taka odmienność nierzadka; głupi, głupiutki i inne zdrob rodzaj bywa różny, męski, żeński, niałe, głuptas, głupstwo, zgłupieć nijaki); ginie w 16. wieku; litew. 1 ogłupieć, głupiec, głupek i głup slesnafsj to samo, zamiast zlesnas: kowaty; prasłowiańskie, od tegoż z obok naszego g. pnia, co i głuchy (p.); (słowień. głuchy, głuch, głuchota i głu- glup znaczy istotnie i 'głuchy' chość, głuchnąć, głuszec, głuszyć, i 'głupi'; załabskie glaupy, 'młody'; głusza, głuszec; złożenie: głucho w słowieńskiem i z m przed p, co niemy; o- i za-głuszyć; głuchowaty; bez znaczenia). Do przytoczonych prasłowiańskie (lit. kłusas, 'głu- tamże wyrazów: głuzyć J. Rybiń chawy', łotew. kluss, 'cichy', ?); od skiego (r. 1588), głuzą, 'przymilają tego pnia, od którego \głu-pi,głu-m, się'; tu i rus. gliuzdaf (gliozdaf), głu-da (ruskie, 'bryła'), serb. glu-ta, o 'ślizganiu się'; bez / : głuzdit, 'narośl', małorus. hłuzd, 'mózg, ro głufzjdkij, 'śliski', głyzaf, 'ślizgać'. zum'. Oznacza pierwotnie 'pień'; gmach, gmaszek, inderfgJmach, głuchy (głuchmań) i głupi, nie tylko 'pokój', nie 'spokój', gdy niem. zważający na głos ludzki, sobie nie Gemach (Rintergemach) pierwot mal równi; inne lepiej uchowały nie 'spokój', a dopiero później i 'po pierwotne znaczenie. Lit. głausti, kój (izbę)' oznacza (średniowieczne 'przytulać się', głwudus, 'potulny, gimah, 'wygoda', od machen, 'czy cichy', nakties głudas, 'głusz pół nić'), por. jeszcze dzisiejsze genocy', głudumas, to samo (?). W daw machlich, 'wygodnie'. Słowo niem. nym języku z prasłowiańskiego ważne dlatego, źe pod jego wpły ogluhnąti (półgłoską w pniu) nasze wem i nasz pokój ('spokój)', znacze ogłchnąć, a z tego okłchnąć, ok- nie 'izby' przybrał. Od nas na Ruś. chnąć, okchły, okchnęły, albo, z prze gmatwać, gmatwanina, od mastawką płynnej: ołknąć, w 16. w. tać, z przysuniętem g-. jeszcze stałe, później przez nowe gmerać, z dawnego gmyrać,gmeogłuchnąć, jako wyraźniejsze, zastą racz, gmeranina; od gmyr, 'robac pione. Głumu nie znamy, chyba po two', 'co giemzi? (gmyz i gmyr tak narzeczach, bliskich i Białej Rusi; samo od pnia gum-, o 'rojeniu się', uderza jednak, źe nie z h- biało- urobione); jest już w psałterzu pu ruskiem, lecz z polskiem g-aią po ławskim: *gmyrząca w nich« = jawia: głumić, 'marnować', w głum, 'reptilia'; prapolskie, przeszło od nas 'w niwecz', właściwie: 'w żarty', na Ruś. bo to główne po innych językach gmerk, merk, 'godło' (mieszczan, słowiańskich znaczenie (por. biało- rybaków, niby ich herb), z niem. 10 Słownik.
gmin — gniazdo
146
G
Gemerke; g- może dopiero u nas nawet o 'klocu drzewnym'. Mimoodpadło (?); ale por. niem. Merk(zei- woli przypomina się łac. genu, grec. gony, niem. Knie, ind. dzanu-; róż chen). gmin, gmina; gminny, 'ordy nica co do gardłowej, która w ind. narny', i 'co do gminy, włości, na podniebienna, u nas welarna, ale taka różnica nierzadka. Cerk. goleży', »pisarz gminny*, gminowy, bez tej dwuznaczności; w nowych naiy znaczy 'członki', ale serb. gozłożeniach: gminowładztwo, 'demo notar, 'nakolennik', tu może wcale kracja', itp.; z niem. gemein i Ge- nie należy. mein(d)e, co już w średniowieczu gnębić, gnębiciel; powtarza się z ei, zastąpionem u nas przez i; w innych językach słowiańskich, ale niem. gamains to samo co łac. z dziwną odmiennością: małorus. communis, tak, źe gmina a komuna honobyty, hnobyty, 'gnębić', rus. od tego samego pnia (u nas w mie gonobiV, 'zbierać', 'troszczyć się', niąc, p.) pochodzą. słowień. gonoba, 'zniszczenie', stagnać, gnam (dawna odmiana: ropzes. Kanóbiti i hanubiti, 'drę zonę, zeniesz, zoną, bo gnać od czyć'; dalej gnjabiti, narzeczowe mieniało się jak brać, biorę, bie (morawskie), serb. i słowień. gniarzesz, biorą) ; między g-n półgłoską witi. Przytoczyliśmy te słowa już zaniemiała, więc ode-gnać, rozegnać; wyżej, pod ganić. inne złożenia: wygnać, wygnanie, gniady, o maści końskiej; pra wygnaniec, wygnaństwo. Pień gun-,słowiańskie; brak go tylko na Bałgen- (zen-) i gon-, p. gonić. Aryj kanie; rus. gniedoj, czes. hniedy; ski to temat: ghen; lit. ginłi, 'pę słowień. gnēt, o 'winogronach osob dzić', gink gywólus ganyti, 'pędź nej barwy'. bydło na paszę' (p. gonie), gynèii, gniazdo, gniazdko, gniazdowy; 'napędzać'; ginłi znaczy i 'bronić', gniazdosz i gniazdowiec, o 'sokole, gin-kłas, 'broń', gincza, 'upór'. U nas zostającym na gnieździe (po zwie odmiana nieraz mylna, np. wyzeną dzeniu innych)', »domatora* tak zamiast wyzoną, zenąc zamiast zo- tłumaczono; przymiotnik: gniezdny, nąc. Tak samo u wszystkich Sło-' stąd nazwa Gniezna (od niego przy wian: cerk gunati,zeną, czes. hnáti, miotnik, jeszcze i w 16. wieku, zenu; i u nich gonię nieraz pier gnieźdźieński, zastąpiony przez wotne zeną zastępywa. Ind. hanti, mylne gnieźnieński lub pod.); cza 'bije', 'zabija', grec. theino i fonos,sownik gnieździć się, zagnieżdżony. 'zabójstwo'. Por. gon, ząć. Słowo nietylko prasłowiańskie, ale gnarować Się, 'żywić się', prze indoeuropejskie: łac. nidus (z *nizstarzałe, z niem., dziś Nahrang, duś), niem Nest, ind ntda-, 'miej nahren, ale w średnich wiekach sce spoczynku', 'gniazdo' (od przygeneren (to samo), od genesen, 'wyimka ni- i pnia sd z sed, 'siąść', więc 'siadło'); Słowianin dodał gzdrowieć . gnat, 'kość', gnatek; prasłowiań w nagłosie (por, wyżej gmatwać, skie: cerkiewne gûfiaty; serbskie niecić, i i.), a Litwin odmienił n wtrąca j , gnjał; znaczenie pierwotne w l, lizdas, 'gniazdo'. Gnieznik (por. czes. hnat) 'członek', 'udo'; i gniazdosz, o roślinie - pasorzycie więc gnat o 'długiej kości, goleni', z gniazdowemi skupieniami, w 15. 1
G
gnić —
god
147
i 16. wieku. Cerk. gnêzdo, czes. i z j , gnjoj; znaczenie pierwotne: hnizdo, hnizditi. 'ropa' (»rana się gnoi*), gniew to gnić, gnicie, gnilec, 'szkorbut', 'ropienie, jątrzenie umysłu'; i: oj gniłki i o 'ruderach', zgniły, zgni stała wymiana pniowa, por. lic: łój. lizna, nadgniłość, wygnie'; zgniłki, gn liany, gnuśnieć, zgnuśniały, rok 1472 gniłki; prasłowiańskie; gnus, gnuśnik, gnusstwo (»albo p. gnój, gniew. Tak samo u wszyst lenistwo* r. 1449); u pisarzy z stron kich Słowian: cerk. gniti, gniją, wschodnich (Smotrycki) albo na gnił, 'leniwy', u Serbów z wtórnemy, Litwie z i: gnius, gniusny (r.1711 co nic nie znaczy, gnjiti, gniiliłi; przestrzegał wyraźnie Wilnian przed czes. hniti. takiem wymawianiem gramatyk-je gnida, 'wesz', prasłowo (u Ser zuita); i u Serbów i Czechów obie bów i gnjida, z stałem u nich nie- postaci (gnus- i gnjus-); ważniej pierwotnem j), niem. Nisse, dawne sza oboczność w cerk. i bułg. po hnitu, grec. konis (2. przyp. koni- staci z ą: gnąs, gnąszati sę, 'brzy dos), łac. lens, lendis, lit. glinda dzić się', gnus; w rus. gnus ozna (łotew. gnida, pożyczka słow. ?). cza i 'robactwo', 'gnidy'; jest zaś Wywodzą je dalej z grec. knidz, i cerk. gnis, gnes, o 'brudzie', albo 'pokrzywa' (i u nas gnidą rodzaj o 'występku niecnym ; więc pier pokrzywy, 'źagawkę', przezywano), wotne gnęs-, gnąs-, przyrostkiem -s knidzD, 'drapię', lit. knisti, 'ryć', ale(z poprzedzającą nosówką) uro bione do gni- w gnida (?). to niepewne. gnyk, gnik (narzeczowe), gnygnieść, gniotę, częstotliwe gniatać z przyimkami, gniotek, 'wy kowy, 'kość gardłowa', z niem. Geskrobek ciasta', ale i , jak gnieciuch, nick, 'kark', por. Nacken. god, 'czas', 'pora'; podobne wy 'zmora gniotący śpiącego'; na- i odgniotek. Prasłowo; u Serbów i i . razy przenoszą się na oznaczanie z j wstawnem, gnjesti, cerk. gnetą, albo świąt, uroczystości, albo pory gnesti, zignetati; brak w litew.;roku; gody, 'Boże Narodzenie i dnie od B. N. aż do Trzech Króli'; »od niem. kneten. gniew, gniewać się, rozgniewać, gód do gód* najmywano czeladź; '»gody weselne« (w Kanie galilej gniewny i gniewliwy, gniewnik (w 15. i 16. wieku), 'pobudzający skiej); godować i godowauie, stałe mnie do gniewu', 'winowajca'. Pra w biblji o 'ucztowaniu', godownik, słowo, w tem znaczeniu, przenośnem, 'biesiadnik', »dom godowny* i »szata od gni-ć; istotnie oznacza gniew godowa*, »godne święta* ('Boże (wyjątkowo) w cerkiewnem 'gnój, Narodzenie'), godnik ('grudzień', dla zgniliznę', a w załabskiem 'gruczoły tych świąt, u Kaszubów i Łuży w mięsie, sadle'; -ie z oj. Częste czan). U innych Słowian (na Rusi) god 'rok', lub ogółem 'czas' (cer w imionach: Zbygnieto, Jarogniew, kiewne, czeskie), i (jak nasze wczas) Gniewomir, Gnieivosz, o 'złości ja 'pora dogodna', czes. w kod, 'sto dowitej dla pomsty wroga'. gnój, gnoić, gnoisty, gnojek (po sownie', 'właśnie', serb. u god, 'wła gardliwie o 'chłopie'), gnojoioisko,śnie'; albo służy uogólnianiu (jak gnojownią, gnojówka, gnojnik; pra nasze -kolwiek), tak na całym Bałsłowo, od gni-ć; w serb. znowu kanie: bułg. gdegode, 'gdziekolwiek', 10* 7
148
godło — gogodze
G
serb. sztogodfj), 'cokolwiek, cobądź\ dziło się; liczne złożenia z przyim My jedyni (oprócz Łużyczan) utra kami, a do nich rzeczowniki na -a: ciliśmy 1. pojedynczą, god, ale pień przygodzie się, przygoda; zgodzić, sam i u nas bardzo rozgałęziony, zgoda, niezgoda (»zgodne małżeń stwo*; zgodzić, 'nająć'); nagodzić, p. godny, godzić, godzina. Jak czas od czakania, czekania, nazwany,nagoda (nagodą, 'przypadkiem', bi moźnaby i god od zdania, 'czeka blja); dogodzić, dogoda, dogodnie, nia', wywodzie, ale zdać (p.) włą niedogodnie; wygoda, wygodny, wyczają do pni z ei, co się tu nie godność, wygodnicki; pogoda i nie godzi. Zestawiają god powszechnie pogoda, pogodny; ugodzić się z kim, z niem. gad- (gai-), gaden, 'godzić»ugoda małżeńska*, por. bułg. gosię', 'pasować', gada (fryzyj.), 'łą dez i godjawka, 'zaręczyny', godeczyć' (ang, together, 'razem'), ge-nik, 'zaręczony'; godziwy, niego gada, 'towarzysz', Gatte, 'małżonek',dziwy, niegodziwiec, niegodziwstwo; Gattung (p. gatunek), a wkońcu godziły przestarzałe, jak i uro i z gut, 'dobry' (gockie goths); na bione od imiesłowu czasu teraźniej Litwie brak odpowiedników pew szego: godziętny i niegodziętny, niejszych. Zupełnie odróżniamy ten 'ważny' (np. świadectwo, artykuł). pień god- od owego god-, gad-, cośmy Częste w imionach: Godzisłaio (Gowyżej pod gadać omówili, z obocz cłaio i Gosław); Godzięba (nazwa nością gat-,got- (nieistniejącą dlaherbu, nie obrazka na herbie, pniaka, godu, 'czasu'). Od »czasu« różni sosny), Godzimir. Częstotliwe gasię god wyraźnym odcieniem sto- dzać z przyimkami: dogadzać i wysowności, godności; w całej Sło- gadzać. Czes. koditi i 'rzucać' zna wiańszczyźnie nader ogólne, z mnó czy. Prasłowo, ogólne. stwem urobień i znaczeń. Od niego godzina, od god, 'czas', pierwot godło (p.). nie też 'czas','chwila' (»juź nam czas, godło, urobione jak czeskie hod- godzina grzechów siękajaci«,w 13. łati, 'postanawiać, zamierzać', 'co wieku), u Serbów 'rok' i 'rocznik', nam odpowiada', 'na co się go u Słowian zachodnich w naszem dzimy, umawiamy', 'zawołanie »stry znaczeniu (a od nas i na Rusi i na jów* herbownych', a później i 'herb' Litwie adyna, ale gadynl, 'czas'), sam, jego przedmiot', 'symbol' (^go stąd godzinny, godzinnik, 'zegar', u Skargi i częściej w 16. wieku, dło pokoju*). godny, godność, godno i godnie,godzinki, 'horae', 'pacierze kapłań wiarogodny, niewiarogodność\ odskie', 'nabożeństwo' (»odprawiać, god, właściwie 'co jest w czas, w po odmawiać godzinki N. P. Marji*). rę', 'odpowiednie, stosowne' {nie U innych Słowian godzina i 'po godzien, 'niewart'), wkońcu i 'zacny', godę', dobrą lub złą, oznacza, jak 'znaczny' (godno, 'sporo'). Prasłowo;fortuna; czes. hodiny, 'zegar' (jak rus. czasy), hodinarz, 'zegarmistrz'. cerk. godîn, rus. godnyj. gogodze, 'borówki' (narzeczowe, godzić, w kogo, lub na kogo, 'na cierać, brać na cel, czyhać'; godzić obce?), por. u Mączyńskiego gogółki, się do czegoś, 'być zdatnym,'; go o 'świeżo zawiązanym owocu'. Bez dzić kogo, 'łączyć', 'najmywać'; go związku z nazwą »głośnej kaczki«, dzi się, 'należy, trzeba'; nie go gogoł (w 15. wieku i gogolica, 'dzika
(*
goić — goły
149
kaczka'), u nas dziś zapomnianą, językach słow.; por. rus. goleniCygańskiemu (r. 1584) dobrze znaną; szcze, o 'wierzchniej części buta'. na Rnsi gogol, hohol, słynny pi goltślar, goltslarz, gultszlar, sarz Hohol; urobione przyrostkiem z niem. Goldschtaher, 'złotobijacz' -oł od gog-, dźwiękonaśladowczego, (dosłownie w 16. w. tłumaczone); powtarzającego się w gog-otać, czes. samo Gold powtarza się w fajnhohtati, rus. gogotaf i gagaf, rus.gult itp., a od tegoż pnia co na gaga, gagara, serb. gagalica, lit.sze złoto (p.). gagVti, 'gęgać', gaigałas, 'kaczor', gołęb, gołąbki (potrawa, ruskie prus. gegałs, 'nurek', niem. gackeln hołubci), gołębi (i o kolorze; i gachem, itd. Na bruku lwowskim stąd pożyczone pruskie golimban, urosły gogo, goguś, gogątko, 'sztu- 'modry'; w 16. wieku: »gołębie mo cer', naśladuje niem. Gigerl o tem rze*); gołębnik, gołębife)niec; gosamem znaczeniu. łębiarz. Prasłowo, ogólne; brak go goić, niezagojony, zgoió się, u naszupełny w litewszczyźnie; łac. cotylko w tem znaczeniu, sile goj sta,- lumba i palumbes podobnie utwo rorus. tyle co 'żyw' lub 'zdrów' rzone; może gołąb i coltimba jedno (przy witaniu: goj jesi*), serb. goj, słowo; jeśli columba od »czarności« 'pokój', czes. hoj, 'obfitość' (stąd przezwana, toć i gołąb od gał, 'ciehojny (p.); na Bałkanie powszechne mny'(?); przyrostek jak w jastrząb. i o 'hodowaniu, pielęgnowaniu'; czę goły, goła o 'śmierci' powszechne ste w imionach: Gojmir (obie czę w 17. wieku; golić, ogolić, wygolić; ści znaczą to samo!), Gojko. Jak golicz w 15. i 16. wieku, dziś tylko gnój do gnie, tak goj do kyć (p). Lit. golarz, golarnia; częstotliwe ogagyti (gyju), 'zdrowieć', i gyti, 'na lać; golizna, o 'gołem miejscu', żyć (pieniędzy)', atgajus, 'orzeźwia 0 'próżni wszelakiej'; zgolić się, jący'; awest. gaja-, 'życie', 'wiek', 'zblamować'; golibroda; golec, go ind. gaja-, 'dom', 'źydło'. P. hojny, łek, gołysz, 'chudopachołek'; goleeyó. niec, o 'młodym'; golec (gołeje); golcz, lub galcz, dawna (r. 1894) goło- w iicznych złożeniach: gołonazwa materji, czes. kolcz (!) z niem. wąs, gołoledź, gołogumno, »przy Goltsch, węg. gyólcz, od Kolonji. gołojuchu* ('jucha bez ryb'), goło golemy, 'wielki', juź w r. 1570 słownie, gołoszyjca, 'chudeusz', gołouchodzi za »chłopskie« (*zgolemobrody; ogołocić (od gołota, 'czło ukroił«, 'wielki kawał'; ostatni Że wiek nieosiadły' albo 'odartus', za browski go używał 1637 r.). Pra miast czego mówimy z h: hołota; słowo; dziś najbardziej u Bułga por. ganić i hańba); gołaźń i gorów pospolite. Lit, gale-ti, 'móc', łazń (gołoborze, gola, »na goli*, galingas i gałunas, 'mocarz','mag 'otwarcie'), o 'niezarosłem pustko nat', galia, 'siła'; u Słowian tylko wiu'; golanka, o 'owocu nieźrzałym' w owem przymiotnikowem (jak 1 o 'dziewczynie', por. czes. holec, hoch, hoszek, holka, hochna, 'chło rzekomy i i.) urobieniu na -m. goleń, goleniowy, 'noga od kopiec', 'dziewczyna'; golnąć, jeden lana do stopy', od goły; prasłowo z niezliczonych wyrazów na 'pal (o 'kości gołe/, w przeciwstawieniu nąć' ('uderzyć; wypić duszkiem'). do łydki); tak samo we wszystkich Prasłowo; powtarza się w tych sa-
gomoły — góra
150
G
mych zwrotach, np. zgoła ('cał fonos, 'zabójstwo', indyj. ghana-, kiem'), goleń, 'nieźrzały'; czes. ho 'pałka'. Goniec, gońca, gończy, gołota (i holomek, w naszych przeniwać, używa się o 'posłańcach', kładach Wiślicji zatrzymane, i ho- 0 'psach', o 'turniejach' (^zbroja lomęka, z widocznem nieporozumie gończa*); gon przeważnie o 'polo niem, pisane; z czes. holomka mawaniu' (myśliwe, psie, sokole gony), pochodzie niem Hallunke, 'łotr'). ale i »gon(o)ro\U; dalej goniacz, goZestawiają z niemiec kahl, 'łysy', nicha, goniciel; goniony, nazwa łotew. gala, 'gołoledź'. tańca w 16 i 17. wieku; »gońba gomoły, 'bezrogi' (ciołek, księ ostra«, 'zapasy w szrankach'; zło życ), 'tępy' (kij); gomółka, 'gałka żenia: goniwiatr i i . twarogu' Prasłowo; przyrostek -oł gondola, gonduła w 16. i 17. w., (jak mozol) do gom-: gem-, 'gnieść', 'łódka', z włoskiego gondola grec. gema, 'jestem pełny'; gomoła, goni i gonta, 'dachówka', gonprasłowo, dła 'gałki', 'kulki', stąd ciarz, gontowy; gontal, 'gwóźdź gon gomoły 'bezrogi , u nas i u Cze towy'; od nas na Ruś, w rus. jest chów. nawet gonot(l); czes. hont, 'deszczka'. gomon, 'hałas', gomonić, 'hałaso Nieobjaśnione. wać', przestarzałe; słowo głównie gontyna, niefortunnie zmyślony ruskie, i twierdzą, jakoby tam z nor- wyraz modernistów naszych dla dyjskiego gaman ('wesołość przy 'świątyni pogańskiej', przeniesiony uczcie') pożyczone, do nas przeszło; z Pomorza (w Stettin - Szczytnie sprzeciwia się temu poniekąd g- było kilka kącin za misji Ottona i dawność wyrazu: »żona rzadko bez z Bambergu 1125 r.) na nasze po gomona«, przysłowie w Ezopie, gaństwo. Ależ zapiska o niej ła tamże gomonić, 'hałasować'; przy cińska brzmi contina, więc nie od rostek -on w podobnych słowach gontów, lecz ód kacy (kuczy) prze nierzadki: blazgonić i inne na -o wie. zwana, najzwyklejszą dla domo Inni Słowianie nie znają tego stwa wszelkiego (serb. kuca) na gon, gonić, gonitwa, gonny ('któzwą; p. kąt i kucza. Poprawnie po rego na posyłki gonią', *gonna polsku brzmiałoby kącina; należy Masia« u Reja), częstotliwe ganiać. więc gontyna do tej pseudosłowiańNader liczne złożenia: ogon (czem szczyzny, co i ivitezioivie i chramy się koń ogania); zagon, 'niwa'; wy(po polsku: wiciędzy i chromyX). gon, 'droga, którą bydło gonią'; Gopło, największe jezioro pol zgon, dozgonny (pierwotnie od poskie, od gop-, gep- (rus. kopa); może łowu ryb, jakie do zgonnej, 'ostat 1 gapa (p.) tu należy; ale lit. zioniej', toni pędzą; miesza się u nas psoti, 'gapić się', ma inną gardłową. ze skonem poniekąd); czasowników: Nazwa od 'szerokiego rozlewu'. wygonić, wyganiać (wyganiacz, po góra, górka; górny (o stylu); ganiacz, zaganiacz. naganiacz) itd. górzysty; górować; góral, góralski, wyliczać nie trzeba, Lit. ganyti,góralszczyzna, góralka; górnik, gór 'paść bydło', ale iszganyti nietylko niczy, górnictwo; górka, górnica, 'wypaść', lecz i — wedle ruskiego 0 'pieczeni' i o 'sukmanie'; górnospasaf, spasitel, 'zbawiciel' — 'zba1 góro- we złożeniach: górnolotny, wić', iszganytojis, 'zbawiciel'; grec.górnomyślny; górowaty; górski; pa1
G o r a z d — gorzeć
G
151
górek; wzgórze, Podgórze; w imien sione na umysł, to samo co żar nictwie miejscowem niezliczone razy liwy (por. zagorzalec). Wobec ro się powtarza. Prasłowo; znaczenia dzimości naszego gorliwy nie na 'góry' i 'lasu* (góry bywają lesiste) leży wątpić i o rodzimości biblij spływają razem, np. bułgar. gora, nego gorlic. I serb. gorljiw 'żarli 'las'; podobnie na Litwie. Ind. giri-, wego' oznacza. P. gorzeć. Rodzimość 'góra' (pers, gar, gir); lit. gire^letf, gorlenia wspiera: »krówka się tym a prus. garian nawet 'drzewo'. Pier rozgorzliła ('rozgniewała')* w Ezo wotne znaczenie 'wierzch': »do pie. góry*, »na górę*, »górne piętro«. gors, gorset, gorseciarka, z franc. Gorazd, imię osobowe; jest i Go- corset (od corps, łac. corpus, 'ciało'), rzędzieK jako imię miejscowe; u in o 'staniku', i corsage, o 'biuście' sa nych wszelkich Słowian przymiot mym. Skąd#? R. 1703 wymieniają nik gorazd, gorazn, 'doświadczony, »hazuczki ('kaftaniki') z korszetami*, biegły', właściwie 'mówny', od gor-, a więc z poprawnem k; może 'mówić', p. głos; czes. narzeczowe wpłynęła tu inna nazwa stroju (na horazditi, 'hałasować'; na Rusi ha- głowę): »garsety z włosów« (od razd igoraz(d), 'bardzo', używa się włos. garza?). Gors całkiem nasz i dla powitania: harazd doszli! dorobek. g ó r z e , 'biada!', wykrzyknik (ago gorący, p. gorzeć. gorgi, 'głosy', »(słowik) niekon- rze nam!«, woła Henryk Brodaty tent z gorgów wrodzonych« uZimo- pod Lignicą r. 1241); rzeczownik, rowica, u innych gorgi 'trele'; Po 'bieda, nieszczęście', dochował się tocki nawet o koniach używa; wy do 16. wieku: >wnet ją tam na jątkowo w liczbie pojed.: »z gor padło górze*, Ezop; »kto zna mo giem*; włos. gorga, 'gardło', lecz rze, wie co górze*, * zbywszy swego raczej gorgia, 'trele, rulady'; stąd gor za*. P. gorzej. u Reja: »teperele z gorgulikiem*, gorzeć, gorzeję; 3, osoba: gore 'naszyjnikiem', por. włos. gorgiera, (krzyk od ognia), jak wre, a do 'kołnierz'; dalej gor golić się (włos. tego i goresz, goreją, gorejący, pogorgoglio, gorgogliare, 'mruczeć'),gorewają 1549 r.; pierwotna od »gdzie się na możniejszego ubogi miana: gorzę, gorzysz, zapomniana; gorgoli*, »na ich niewinność się od niej imiesłów, dziś przymiotnik, gurguli*, r. 1615, »gadania (ich) gorący, gorętszy; gorącość, go gorgoleniem zowie«, r. 1650; dawnorączka (z mylnem cz zamiast ć), wszystko zapomniane. gorączkowy, gorączkować się; czę gorlic Się, » gniewając sięat/or- stotliwe gorać i ugarać, dogarać, ląc się« ('oburzając się'), w biblji wygarać; zagar; ugor, ugorować, (i u Leopolity), w wielkopolskich 0 'ziemi wystawionej na słońce, bez narzeczach; zwykłe u Czechów (np. uprawy'; ogorzały. Gorzałka (prze horlicz, 'zelota'); urobione jak gor szła od nas do Czechów, korzalka, liwy (gorliwość, gorliwiec), ogólnie 1 na całą Ruś, horiwka, por. niem. słowiański przymiotnik, od gorzeć Branntwein); zgrubiałe od go (jak cierpliwy od cierpieć); gorliwy rzałka: gocha i gochna; dawny u Serbów i i . znaczy 'to, co łatwo wywód tego słowa: »gorzał K* gore , u nas i u Czechów przenie (alchemik); liczne urobienia: go?
152
gorzej — gospodí
G
rzalina, gorzałkoś, gorzałczany. i gorycznik; dalej gorczyca, 'sinaŻółtogorący, o kolorze; »na gorą pis', gorczyczka, 'musztarda', »gorcym uczynku*, 'na świeżym'; go czyczne ziarno*. Gwzki wyma rąco, gorącz, 'upał'; dogorywać wiają oddawna i piszą przez z, (przeniesione na umierającego); 'ro gorzki, odróżniają od niego gorśliny kwitnące jaskrawo': gorze- kiego, t . j . 'gorącego' (ludowe: »mokwiat, gorzykwiat (od 15. w.). Przedluł siegórko*), ależ to to samo, bo niesione na umysłowość: zagorzały, gorzki smak przezwano od piecze zagorzalec, 'zapaleniec, zapalczywy'.nia, palenia, gorzenia na języku, Pień: gor- (gar-) i gur- (p. grzaćpor. slinogorz; pień gor- rozwinął i garnek) i zar- (z gēr-; p. karsię więc szerzej niż zar-, ale zna i zarzewie); pierwotne gher-, ind.czenie to samo w istocie. 'Genkara-, 'żar', grec. theros, 'lato', tiana' przezywają źródła 15. i 16. niem. warm, prus. gorme, 'gorąco', wieku: gorczyca, gorczyczka, go ryczka, goryczki i , z czeska, hogarewingi, 'żarliwie'. gorzej, przysłówek do stopnia rzec. Z czasowników przytaczamy wyższego gorszy (od zły), najgorjeszcze gorzknieć, zgorzkniały, i roz szy (najgorzej); gorszyć, gorszyciel,goryczyć, rozgoryczony; dalej: gorz kawy. Prasłowo; cerk.gortk, goresf, zgorszenie. Gorszy zajęło więc miej sce jakiegoś źlejszy, jak i dobrzej-'gorycz', rus. gorkij, gorczica (z pols.), ogorczif, serb. gorcziti, czes. horzkỳ, szy ustąpiło lepszemu; gorzki zaś we wszystkich językach słowiań horczice, horzknouti. skich przenoszą od 'smaku' na'gorzką gospoda, gospodzin (dalsza od dolę', 'niedoię' (gorkij, 'nieszczę miana: gospodzina lub skrócone sny'). Czasownik górzyc przesta gospodna; wołacz: gosponie!, z gorzały i wyjątkowy, ale jego częstotli spodnief), przymiotnik: gospodnowy we przegarzać powszechne w daw i »angioł gospodzinótc*; gospodyni, nym języku, począwszy od psałte gosposia, gospodza ('pani'; jeszcze rzów: »pofcoienie złe i przegarza w 17. w. u Morsztynów dla 'ko jące* (w tłumaczeniu z r. 1532:chanki', wołacz dawny: gospodzef). >gniew pobudzający*), » świętego Pierwotnego rzeczownika gospoda rozgorzyli* (r. 1532: »gniewali«); (ruski wołacz: hospodi!) juź wcale w psałt, florjańskim nawet raz: nie znamy, tylko urobienia z Hn, przegarających (!); rozgorzyć i roz- -ja (gospodza z * gospodja); gosgarzać, 'irritare' ('irytować'), w obu podź był 'panem' (poć = lit. patis, psałterzach częste. Prasłowo; cerk. *małżonek', 'sam'; grec. posis, 'małgorij, rus. gorszij, czes. huorze, źonek\potniā, 'władnąca', des-potēs; ind.pati-, 'pan', 'władca', 'małżonek') horszigorzki, drugi stopień (o 'smaku') gości, więc to samo co łac. hospes gorzczejszy (w 16. i 17. wieku), z * hostipotis, 'ugoszczający' (stąd gorzkość, gorycz (jak słodycz, Ba hospitium, hospitale, niem. Spittel, rycz; rzeczowniki na -y przybierają nasz szpital); gościpoć skrócono, -nja: dobrynia, goryń, lub -cz), gojak w łac, na gospodź; od tego ryczka, o roślinach wszelakich (np. pochodzi zbiorowe gospoda ('miej 'sporysz' nazywają r. 1472 gorycz,sce ugaszczania', u bogatych Sło gorycze!!, goryczka èytnia), tak wian osobne dla tego domostwo),
G
gospodarz —
Gotowie
153
a stąd gospodarz. U nas gospodzinznaczeniu, Gast, bo łacina odmie (stały jeszcze w pierwszej części niła hostis w 'obcego', t . j . 'wroga', psałterza florjańskiego około r. 1380) i tylko w hospes (por. gospoda) zupełnie ginie, wobec pana, w ciągu ocalało pierwotne znaczenie. Częste 15. w.; juź w biblji rzadki. w imiennictwie miejscowem i osogospodarz, gospodarny, gospobowem: Gostyń, Goszcza, Gościejewo, Gostków, Gościrad albo Raddarstwo, gospodarzyć i gospodaro gost (juź w 7. wieku wymieniony wać, gospodarski, gospodarczyk; przybrał wyłączne znaczenie »eko Słowianin), Gośćmir; jeszcze czę nomiczne «, co najwyżej 'pater fa- ściej jako druga część złożenia: Mimilias' w 15. wieku, ale pierwot łogoszcz, Bydgoszcz. W 15. wieku nie tylko 'pana' oznaczał, stąd ty gościństwo, gościnny, gościów, wręcz tuł panujących: ruskie gosudar 'przychodnia' albo 'pielgrzyma' tłu (bezpośrednio z gospodar wyszłe) maczy, np. w biblji. i osudar od 14 w. (jest i ospodar, gotów, gotowy; gotować, przypor. wospodarz u Kaszubów), skrógotoioać, z mylną odmianą gotuję cone w sudar (sudarynja), ster (we i t. d (wedle wzoru: kupować, ku dle pisarzy polskich 17. w., Nie- puję, aleź powinno się odmieniać: mojewskiego i Paska, używane na gotowani, boć -ow nie przyrostek, Rusi jak nasze »waść«), może i sta lecz do pnia należy!); gotówka i go (pozaiujsta), a wkońcu samo su (da towizna, o 'pieniądzach'; inne zło su, t. j . 'tak, panie') i das; Serb skraca żenia, z wy- itd., pomijamy, por. to inaczej: gosa, gospar, gospa (dlapogotowie; gotowiec, 'naprędce spo 'panie'). Z ruska nazywaliśmy ho rządzona potrawa, gotowa zawsze', spodarów mołdawskich i multań- już u Reja, w 17. wieku tylko u Ma skich. Słowo już prasłowiańskie; zurów używane. Gotować nie ma nic wywód p. gospoda. z kuchnią do czynienia, lecz, jak g o ś ć , żeńskie: gościa (częste u Bułgarów (gotwacz, 'kucharz'), w Ezopie), nijakie: goście (Malczew przeniesiono je i u nas na 'przy ski); gościowy; gościć, częstotliwe rządzanie potraw', a nawet na 'zaugaszczać; gościna, gościnny, go kipienie, wrzenie wody' (a przeno ścinność; gościnne, 'dawna opłata śnie: »wszystko się we mnie good gościa, t . j . chłopa wolnego, ^re«,'kipi', 'wre'). Gotowalnia, we albo od gospody'; gościniec, albo dle umyioalnia, skrócone z goto'gospoda', albo 'dar', albo 'bita wadlni, 'gdzie się panie gotują?, 'toa droga gości-kupców' (na Rusi go- leta'; gotowdtniany lub gotowalstinnyj dtcor, 'hala kupiecka'), już niowy. Prasłowo; Litwinom obce; w dawnej cerkiewszczyźnie. Cho od jakiegoś rzeczownika got-, coby roby przezywają eufemistycznie (aby z gat- (p. gadać) stał w związku. nie »urzec«) gośćmi, więc gościec Cerk. gotów, gotowati, gołowaią, nazwa dla 'reumatyzmu' i dla 'koł rus. gotowif; czes. hotuju, jak tuna', gośćcoicy, i starano się trafić, u nas. Gotowie, przymiotnik gocki (od co gościec polubił, aby mu dogo dzić. Litwa zapomniała to słowo Goci), mylnie gotycki, szczep nie doszczętnie, jedyni Niemcy zacho miecki (wschodni, niegdyś panowie wali je i w naszem pierwotnem Słowian, Litwy i Finów; i znacznie
154
gówno — grabarz
G
drobniejszy, zachodni), co z Skan- pierwotnego igra, igrać, igraszka dynawji (porów. Gotland) wsiąkł (dochowanych w znaczeniu szczewkońcu w włoską, gallijską i hi gólnem, o 'zabawie swawolnej'), szpańską ziemię. Ależ nazwy Goci. igrzec (13. wiek, 'śpiewak-kuglarz', Gototvie, gocki, to nazwy książ'ioculator'); jeden z liczniejszych kowe (znaczą 'dzielnych'); pierwotną, przykładów odpadania nagłosowego ludową nazwę upatrywano w Gâd-, i-, u nas jeszcze częstszego niż lit. Gudas (tak przezywa Litwa u Czechów, cechującego zachodnią Białą Ruś i Moskwę, a pruscy L i Słowiańszczyznę (Bałkan i Ruś albo twini Żmudzinów); to Gud- ocala wcale tego nie znają, albo w bar łoby w prastarych nazwach miej dzo ograniczonych rozmiarach). Pra scowych, Gdów. Giecz (z Gdecz, słowiańskie więc tylko igra, obce Giedka), ponieważ niemożliwe, żeby Litwie (przyrostek -ra do pnia ig-, te prastare nazwy, powtarzające się ind. idźati i ingati, 'rusza się'). Grać na najgłębszej Rusi (Gdów), po znaczy pierwotnie 'skakać, pląsać' chodziły od biblijnego Gedeona, od(» pagórki igraią* w psałterzu bułg. którego moźnaby istotnie późnych 9. wieku). Dalsze urobienia: gracz, polskich Giedków wywodzić. Ale gracki (ygracko się spisał*), gra to mylne domysły, boć lit. Gudas jek; igrzysko, 'miejsce gier', jak może tyle co 'Lasowiak' (prus.#&<2e, tvidowisko, przeszło i na znaczenie 'las'), a razi -d zamiast oczekiwa 'igry samej', 'widowiska'; często nego -t nazwy Gotów. Słowianin tliwe gratoać (naigrawać się), gry zadowalał się widocznie nazwą śmie wać (wy-, przegrywać, wygrana); szną 'Niemca' i dla Gotów. naigrawać się, 'szydzić'; w 15. w. 'gracza' znaczy. Cerk. igr, jigrzec gówno, gowoniec (r. 1584), gówniak, gótoniarz, przenoszone i na igrati, rus. igrok, 'gracz', czes. kra, 'nic z tego'. Prasłowo; por, ind. gu-, kercc. 'cacare', gū-tka-, 'brud'. Stąd wy grab, prasłowo; Grabovius, 'bo wodzono i nazwę aryjską dla 'by żek dębu u Umbrów', prus. wozidła', a napewne gawiedź; na Litwie grdbis (grabion, 'dębina', macedoń brak odpowiednika; u innych Sło skie), u Czechów hrabr i kabr, wian gaw- dla 'brudu', 'obrzydłości', podobnie u Serbów, u Bułgarów częste, por. czes. okawnỳ, 'obrzy gabr (Gabrowo), ale z tego nie wy dły', okawiti, 'spaskudzić', hawez, nika, żeby grab z grabr powstał. roślina 'cacalia'. Grabie nie od tego drzewa na gOWOf, imię Goworek, 'rozmowa',zwano. Częste po nazwach miejsco 'mowa', 'słuch', zjawia się wyjąt wych, Grabowiec i t. p. kowo, np. u Birkowskiego; częściej grabarz, grabarka (i 'praca na rozhotoory, co całkiem ruskie, więcpolu'), z niem. Graber (od Grab), i gowory może, mimo polskiego g, ale jest i grubarz do gruby z niem. niepolskie; p. gaworzyć i gwar. Grube w tem samem znaczeniu; Gozdawa, i inne słowa z go- za oprócz tego gruba, toż co i niem. miast gwo-, p. gwozd i gwóźdź. Grube, o 'dole', 'piwnicy', 'szybie', gra, grać, granie, w Ezopie •piecu'. Inne dawne pożyczki (16. w.): i i . o 'popędzie płciowym u zwie grobsztyiifaommk', (hrabsiein;grabrząt', gierka, już w 15, w.; zamiast sztykiel i grabsztych, 'rylec, dłóto',
grabie — graty
155
Grabstichel. Niemieckie słowa są kach pierwszej połowy 16. wieku z naszem grób pokrewne; p. grób. przeważa gryfka i gryfla n&dgrafką. grabić, grabież; grabie, grabie gramatyka, 'nauka o języku'; (z przyrostkiem -le); prasłowo; tak niegdyś nazwa 'klasy drugiej'; niesamo u wszystkich Słowian; p. grze- gramatyczny, z łac. grammaticus, bać; lit. greblis, 'grabie*, i czasow a to z grec grammatikos, od niki grēbti, 'robić grabiami', grobli, gramma, 'pismo'; humorystycznie 'grabić, łupić', Urobienia: grabać, przezywano gramatką 'polewkę' grdbnąć, grabolić i gramolić się w 16. i 17. wieku; umyślnie prze (wygramolić); grabieć (od zimna, kręcano to w gamratkę; dziś je o palcach) i grabnieć; grabiciel; szcze gamrot(k)a 'tłucz z ziemnia grabołusk (nazwa ptaszka); grabka, ków w barszczu lub żurze'; od 'widelec'; zgrabny, niezgrabność; grammata pochodzi i ramota (p.). niezgrabiasz (wedle przymiotników grań, grania, 'róg, krawędź, gdzie węgierskich). się stykają płaszczyzny', graniasty, graca, gracować, z niem. Kratze, czworograniasty i czworogranny, granowity (słynna granowitaja pa juź około r. 1500 zapisane. gracja, 'wdzięk' (Kochanowski łała w Kremlu moskiewskim); gra boginie Gracje przez Łaski tłuma nica, graniczny, granicznik, grani czy); gracjalista (sarka na nich juź czyć; to pożyczył Zakon pruski od Potocki), 'rezydent'; gratka, 'obryw- Polaków, a Luter ostatecznie przyjął ka', już w 17. wieku znana; graty- (Grenze, Grenzer, begrenzen). Igrań i granica prasłowa; oznaczają 'wę ska, graty sowy, gratulacja, wszystko z łac. gratis, gratulatio, i t. d., od gieł', *stos usypany na węgłach dzie grałeś, co ma pochodzić od pnia dla dzin'; u nas a przed ń miesza się 'dziękczynienia, chwały', lit girtas, z o, ó, stąd narzeczowe, podhal'chwalony' (p. zerzeć), ind. grnati, skie, groń, gruń, dla 'góry', 'szczytu', 'polany'; pierwotne znaczenie wsze 'sławi'; gracja z włos. grazzia. grad,gradowy, gradobić, Potocki; lakiej 'spiczastoáci', niem. Granne prasłowo; to samo u wszystkich 0 'ości', 'szczecinie', 'kłosie', a Grat Słowian; łacin, grando, w tem sa jest 'grzbietem górnym' (Ruckgrat, mem znaczeniu, lit. grodas (i gruo- 'grzbiet') Tak samo u wszystkich das), 'błoto zamarzłe', 'krosta u koni Słowian; czes. hranice i 'stos', cerk. od mrozu'. »Sól gradowa albo kru- grań i 'rozdział', czes. hranaihrano, piasta«, zwana i gradówką, chociaż 'róg'; granica wszędzie to samo, ją akty łacińskie grandinosum (sal)u Bułgarów i Serbów i 'rodzaj zowią, nic nie ma z gradem do czy dębu' nienia, poszła z niem. gradiren, graty, grat, 'sprzęty', 'rupiecie', Gh^adirwerk, o 'tężeniu solanki'. z prawa miejskiego, co wyprawę grafka, gryfel, 'wskazówka', z łac. panny gieradą (z niem. Gerade) graphium z grec. grafion od gra- zwało; »po śmierci mieszczki wszy fejn, 'pisać', u Czechów bez g(h), stek grat i szczebrzuch do męża rafije; stąd, nie z grec, w starej 1 dzieci przysłusza*; i w Niem Rusi rafie, 'księgi do wróżenia'; czech Gerade na Geráth, 'narzę grawkę biblji, 'stylum', tłumaczy dzie' i 'wyprawa', przeszło, bez Leopolita: prątek-, już w słownicz kpiącego znaczenia; od Bath.
156
grąd — gręda
grfd (pisany: grond, grundin&y czuszki odrzuciły, jak ramota, ruby, mylniej z gruntem mieszany); pra nagłosowe h-, rus, hreczuchy), po polskie; oznacza 'wyniosłość na mo- nieważ to zboże od Południa późno kradlniach', od 16. wieku we wszel się szerzyło i we wszystkich języ kich aktach granicznych co raz kach od tego bywa nazywane: u nas wymieniane; w literaturze u Kres- tatarka, poganka, u Niemców Haicentyna i innych; »siano gradowe*dekorn, t . j . 'poganka', franc. blê ('nie z mokradlni, lecz z suchego sarrasin; druga nazw a, gryka (»gry wzgórza'), grądowi na; grądzik; tłu czane pierożki«), z niem. (wschodmaczy i 'wyspę', np.: >na ostro- nio-pruskiego) Gricken (z Griecheń), wiech albo na grządziech (U) mię tak i lit. grikaj; wreszcie po na dzy wodami*, u tegoż Krescentyna rzeczach i niem, Buchweizen jako (1549 r.). Od 'wzniesienia' nazwano bukwita przejęto. Sama nazwa ła i 'piersi' gredziami (pospolite na cińska, obca Grekom, co się Helle Rusi i Bałkanie: grud\ grudnoj), nami później zwali, od szczepu Graiu nas zapomniane, ale biblja je zna koi, Graioi, albo Hellenes, co około dobrze, o grędzi, 'mostku cielę Dodony mieszkał. cym', nieraz prawi. grajcar, graicar, krejcar, dawna grgdziel, grządziel (pierwotna drobna moneta, z niem. Kreuzer postać), 'dyszel u sochy (pługa) (od krzyża na niej); po narzeczach z dwiema odnogami'; prasłowo; rus. i inne postaci. Ale grajcar, któ grjadil, czes. hrzidel, serb. gre- rym wykręcają kulę z lufy (bywa delj; przypadek może zbliżył to i 'korkociągiem'), z niem. Kratzer, słowo z niem. Grindel, 'rygiel', 'drapacz'; Potocki zna tylko kraj'dyszel' (i u pługa, po narzeczach), car: » gwinty jeśli kraicarem skro bo i słowiański i niemiecki wyraz bią*. dadzą się łatwo wywieść z zaso grele, 'kopje, w zabawie chłop bów własnego języka; p. grzęda. skiej używane' (^trzy grele*, »grele grdyka, 'jabłko Adama', 'krtań', miasto kopjej, co się piwowary z *krtyha, tak samo jak grdęczyć, niemi zbijają*, szydzi Księga Cha 'męczyć, dusić', z dawnego (15. w.) mów z r. 1620); czes. krale, 'lanca', krtęczyć; z my lnem z: grzdyka, dawne niem. grelle, 'widełki'(?). grzdykać, ^yk&ć głośno', grzdęczyć; grgda, o 'biegu koni', przeciw -yka przyrostek; p. krtań. inochodzie, częste u Reja: »komu Grecja, Grek, grecki, greczyznainochody nie zstawa, więc grędą*, i greka, wedle łac. graecus. Czesi »jeden Qioń)grędą, drugi inochodą«, mają starszą postać, hrzecki (dziś »iź się nas mało inochodą puszcza, rzecky); Ruś greckij od nas poży więcej grędą* (o rozmaitym 'kroku czyła; na Bałkanie, jak nieraz bywa końskim'; p. jednochodd)\ w 17. w. (por. np. serb. grmada, 'gromada', ginie zupełnie. Gręda przedstawia grk, 'gorzki'), powszechnie, od 9. wokalizację o do pnia grzęd-, nie wieku, Grk, grczki. Najszerzej ro istniejącego u nas, zachowanego zeszło się u nas to słowo w na w cerkiewnem gręsti, grędą, 'nad zwie hreczki (hreczkosiej nawet),chodzę', rus. grjaduszczyj (z cer hreczychy, z małorus. hreczka, hrekiewnego), 'przyszły', na Bałkanie czycha (a nasze reczuszki i ra- w ograniczonym użytku; por. rus #
G
grępa — gród
157
nagrjanuf, 'napaść', 'uderzyć'. To »grochoà ściany*('odpada bez śladu'). samo słowo co łac. gradior, 'kro Brak pewnego odpowiednika poza czę', do gradus, 'krok' (por. naszą Słowiańszczyzną. Zdrobniałe: gro grędę), goc. grid, 'krok', 'stopień'. szek, groszkowy, groszkować; groPożyczki z łac. gradus, 'stopień', po chol (Grocholski); bułg. grachol, mijam; stąd i niem. gradiren, 'tęźyć znaczy 'grad, krupy gradowe'. Jak sól', z czego u nas »grad jer owanie ziarno (lit. zimis, 'groch') od pnia soli« i »sól gradowa* w 16. w. (sal zvr-, 'trzeć', tak wywodzą i groch grandinosum), o której p. pod grad.(z *gors) od ind. gharszali, 'roz grępa, w najrozmaitszych odmia ciera', ghrsztas, 'roztarta. nach: grepa, grzępa, graba, grapa, gród, grodzić, gródś i grodzą, grzepa, grzypa; od 16. wieku, naj ogrodzenie; ogród i ogrodziec, częściej topograficzna nazwa, t. j . ogrodźca (z tego ogrojca, a do tego związana z miejscowością, wyjąt nowy mianownik ogrojec); zagroda; kowo używana ogólniej o wszel podgrodzie; gródek (częste w na kiej 'wynioslości'/kupie', »spoiwszy zwach miejscowych); grodzisko ślepe w morzu grzępy*, Miaskow- ('gdzie gród stał'; w nazwach miej ski; jest wyraźną odmianą do gradu scowych nawet Grodzisk, zwykłym (p.); pień tenże co w grani, z przy trybem wymiany rodzaju nijakiego rostkami -d, -b, -p; powtarza się na męski od 16. wieku począwszy, może w grabym, grubym (p.); lit. tu jednak bez sensu); grodziec, grumbu, grubti, o 'wybojach', gru grodzca (z tego grójca i nowe Gró biał i gruoblè, 'kupy', łotew. grum- jec); z ruska niepotrzebnie: horodyszcze. Ogradzać; przeniesione: »bez buli (toż) i gramba, 'wyboje'. grób, grobowy, grobowiec, nad-ogródek*, 'wprost', 'bez omawiania'. grobek, p. grzebać; u Rusi grob, Na(djgroda. Prasłowo; przesta 'trumna'. Prasłowo. Równe niem. wione u nas z *gord; oboczne gard Grab, ale bynajmniej nie pożyczka. zachowały nazwy na Pomorzu (Star grobla, dawniej (15. wiek) i gro gard, 'starogród', Belgart, 'białobla (por. kropla i kropią), i w ro gród'), załabskie gard i wogard dzaju męskim grobel, również jak ('ogród'; gard znaczy i 'stodołę', poprzednie od grzebania, nasypu, 'stajnię', por. kaszub, zagarda w sto przezwane, lecz czy to już prasłowo, dole, 'sąsiek'). Przymiotniki: grodzki co do znaczenia i postaci?, brak jej i grodowy. Od zagrody: zagrodnik; bowiem w różnych językach, zna ogrodnik, ogrodnictwo, ogrodowy. czy na Rusi i 'rów'; przymiotnik: Grody (rus. gorod, czes. hrad) sta nowią wybitną cechę ustroju sło grobelny (opłata). groch, grochowy (wieniec), gro wiańskiego; 'krajem grodów', Garchowiny, grochówka i grochowianka;dariki, zwali Skandynawowie całą wielogroch; prasłowo; przestawioneRuś; każde plemię, i najdrobniejsze, (u nas) z * gorch; rus. goroch (»za posiadało ich kilka, schroniska dla króla Horocha*, w bajce), czes. osiadłej ludności, otoczone rowem hrách. Groch był nieodłączny od i wałem z żerdziami (p., od tegoż obiadu szlacheckiego, więc »zapro pnia co i gród sam), t. j . płotem, sić na groch*, tyle co 'na obiad'; większe lub mniejsze, nad wodą przysłowiowo:»groch o ścianę«, albo lub na nasypie wśród bagien; L i -
158
grodetur — gronostaj
G
twini zastąpili je swojemi pilis, pile, gromot Budnego (r. 1570) polskie, 'nasypami'. Najobficiej zastąpione wolno wątpić, mamy zresztą tylko to w niem., goc. garths, 'dom', garda,grzmot. Złożenia, jak gromowładny, 'stajnia', niem. Garten i Gūrtel; goc. pomijamy. weinagarłhs i aurtigarłhs przejęli gromada i grumada (w 15. i 16. (albo naśladowali) Słowianie, wino- wieku); grumadki, 'kupki chróstu, grad i wertograd ('winnica', 'ogród stosy (zapalane w Wielki Czwar zielny', niem. Wuri, Wurzel), ale tek dla ogrzania dusz nieboszczy grodzi nie pożyczyli od Niemców ków)'; z 'kupy luźnej' na 'kupę zor (jest nawet w Małej Azji, u Fry- ganizowaną^ nas przeniesione: gro gów, Manegordum, 'gród Manesa').mada, 'gmina', gromadzki; groma Słowo pojawia się z gardłową dwo dzić; gromadnie. Postać słowa nie jaką: z giz (p. ozierod), na Litwieustalona, u innych Słowian gro z g i z, a więc gardas, 'ogrodze mada i grmada, a postaci z -zd po nie w chlewie', gardyti, 'grodzić', jawiają się w rus. (gromozd, 'ru gardis, 'drabina od wozu', i zardis, piecie', gromozdiV, 'nawalić') i czes. 'grodzą', prus. zardis, 'płot'. W na hromazditi. Przyrostek -d ma zna zwach miejscowych, Grodno (z czego Litwini Gardinas upletli). U nas czenie zbiorowe, ale jakiż pień, czy miasto zajęło wcześnie miejsce grood gromu (por. ogromny = gro du, więc nie mamy ruskiego grazda- madny] rus.) ? Raczej może ind. nina, 'obywatela'; Stryjkowski to grama-, 'kupa, gmina', łac. gremium, za Rusią powtarzał. Złożone: gro- 'naręcze', 'łono' (pożyczka nasza: dodzirzca, 'kasztelan', w 15. wieku.gremjalny), litew. gramatas, 'kupa', Ale Rozgard chełmiński jest niem. gramantas i grumułas (por. grmada Rossgartcn, 'pastwisko' (nietylko dla serb.), 'gruda ziemi'. koni, przekręcane i w Rosengarten). grono (winne; 'to, co się zrosło', grodetur, grodenapl, i w odmien'kupa'; 'kółko'), gronowy, gronny nych nieco postaciach, pożyczki w biblji, gronowaty; postać polska z francuskiego gros de Tours, gros z groźno (dawnego, por. czes. hrode Naples, 'grube (sukno) z Tours, z(e)n),u. innych Słowian obok z jest z Neapolu'; grogren, 'z grubego i zd: cerk. grozd (a są i postaci z e, grezn, grezdno), na Bałkanie ziarna' (grain). grozd, grozdije, grozdober, 'wino grom, gromowy, gromić, dawne branie'. Może we związku z grań częstotliwe gromiwać; zgromić; (p.); jest bowiem serb. grana, 'ga ogrom, ogromny, ogromność, tak łąź', granast, 'gałęzisty'; podobnie samo w rus.; pogrom, jak w rus.; u Bułgarów i Słowieńców. rozgromić; gromki, gromny (rzad kie); gromnica ('świeca od gro gronostaj, gronostajowy, 'hermemów zapalana, święcona 2. lutego, linowy'; słowo złożone; drugi człon w dzień Oczyszczenia N. M. P.'),od stać?, a pierwszy? Na całej gromniczna (Matka Boska). Do Rusi hornostaj i hornostdl, stąd grzmieć (p). Prasłowo; zestawiają i ród Hornostajów; czes. kranostaj je bezpośrednio z grec. chromos, wskazywałoby pierwotne * górno-, 'wrzawa', niem. Gram, 'złości, lit. ocalałe w ruskiem (?), do gor-, 'żreć',? gramèti, 'gruchnąć (o ziemię)'. Czy lÁt.garnys, nazwa (żarłocznej)'cza-
G
grosz — gruda
159
pli'; bułg. graniu, 'jełczeję'(?), serb. z niem. Grube; grubarz, p. gra gronka, 'angina' (?). barz. grosz, zdrobniałe (mylne) grosik, gruby, niegdyś i graby (ocalało jak i grosiwo (poprawne: groszywopo nazwach, nasz Gręboszów, a ru groszysko), groszowy (w 15. wieku ski Hrubieszów), w cerkiewnem jeszcze i grosze wy), groszówka, gro(w 10. wieku) grab, w słowieńszak; z czes. grosz, z łac. grossus skiem tylko tak, grob, u Bułgarów, ('gruby denar', w przeciwieństwie jak u nas, grub, małorus. hrubyj do dawnych cienkich blaszek, »brak- (stąd u nas rubo, ntby, bez nagłoteatów«); z czes. (nie naodwrót!) sowego h-, w 17. wieku); grubość, pożyczyli i Niemcy swój Groschfen), grubieć, zgrubiały, grubo waty; przy którego sch byłoby inaczej niezro słówek grubo, dawniej grubie; nie zumiałe, bo tę nową monetę naj rzadkie złożenia: gruboskórny i i . ; pierw w Pradze bito; stąd i nazwa ale grubjaństwo, grubjanin, gruczeski na 'grosz', np. na Śląsku. bjański, o 'gburze, chamie', od 16. Od nas na całą Ruś; jest i na ca wieku, wedle niem. Grobian, co od łym Bałkanie, 'piaster'. nas i na Ruś przeszło. Prasłowo; grot, 'ostrze', grocik, tak samo lit. o 'wszelkiej twardziźnie i gru na Rusi i u Czechów, ale oni (i Ser dzie': grubus, 'zdrętwiały' (grumbu, bowie) mają jeszcze hrot, grot, 'drętwieję'), grubłus, 'chropowaty'. w znaczeniu 'kosza młynowego' Brak dalszych pewnych odpowied (gdzie wsypują zboże), grotlo u Ser ników. bów i o 'wąwozie'; na Rusi grot, gruca, 'krupy, kasza', z niem. z 'źeleźca' na cały 'oszczep' prze Grūtze, od 15. wieku. szedł. Inni rozróżniają dwojaki grot grucbot, gruchotać, z przyim ('ostrze' i 'kosz'), i łączą pierwszy kami: po-, z-,roz-; gruchnąć; w in z niem. Grat, Grdte, 'ość' (rybia, nych językach słowiańskich grou kłosów). Jest i rus. dr ot, 'oszczep'. chot, grochotati, w tem samem zna groza, groźny, grozić, groźba, po czeniu, gdy gruchati i o gołębiach gróżka, zagrażać, ograzka, 'febra',(jak zresztą i u nas) się prawi; my groźliwy, zgroza. Prasłowo; groźny groch- zapomnieli; jeżeli u pier przybiera znaczenie'ogromny','okrop- wotne, to gruch- jest dalszem uro ny', a u Słowieńców 'piękny'. Na bieniem od greu- w litew. griuti, Rusi groza znaczy i 'burza', a z sa 'gruchnąć', griauti, 'pogruchotać'; mogłoską e (io), grjoza, 'mara', łac. congruo (kongruencja), 'spa grjezif, 'marzyć'. Jak słowian, dcrz- dam', ruo, 'padam', niem. grūs, 'żwir'; (p. dziarski) odpowiada lit. drasus,albo należy do gruda. 'odważny', tak samo odpowiadają gruczoł, gruczołek, gruczołowy, sobie groza i lit. grasa, 'groźba', 'guz', czes. hrcz i hrcze, 'guz', 'na 'wstręt', grasus, 'groźny', 'wstrętny', rośl', 'zołza', hrczfowjaty, 'z guzami, grēsti, 'zbrzydzić', grastis, 'zakaz'. sękami'; hrczeti, o 'turkocie koło Jest jednak i w lit. z (równe słow. wrotka, ruczaju'; przyrostek u nas z), w grazus, 'piękny' (stąd Gra jak w mozół. żyna Mickiewicza), łotew. grezus; gruda, grudka, grudzie, gru co do znaczenia, p. pod kardy. dzień, grudzisty i grudowaty; pra gruba, 'dół', 'szyb', 'skrzynia', słowo; tak samo u wszystkich Słos
grunt — grzbiet
160
G
wian; cerk. grudije i gruzdije; nagruzła, gruzełka, i gruzeł, gruzoł zwa grudnia dosyć ogólna, serb. (odmienny od gruczołal), urobione nawet grumen z *grudmen, gruda, jak węzeł, dla 'bryłki', 'kulki'; Oczki czes, krouda; lit. grudzu, grusti, (1580 r.) gruwazłki, i grwaski(U), 'rozbijać', grudus, 'ziarno', grau- rozszerzone gruzłki: wa, ow, we dus, 'łupki', i 'wzruszający' (rusk. i podobne zgłoski służą temu nie grusf, grustit , 'smutek', u Serbów raz; od gruzły i gruźlica. Gruzła i Słowieńców 'wstręt', cerk. grą- powtarza się tylko u Łużyczan. stok, 'wstrętny', z ą), graudulis, gryf, 'rączka, chwyt', z niem. Griff, 'grzmot', niem. Grūtze (p. gruca),od greifen, 'chwytać'; gryfelz Grifnord. griót, 'żwir', łac. rudus (na fel; gryfik,grefik, częste w 17. w, sze rudera, p.), 'gruz'. (do szczepienia latorośli), z franc. grunt, gruntowny, zgruntować, greffe ; gryf, ptak bajeczny, niem. »gruntowy podatek*; z niem. Grund, Greif z łac. gryphus. prasłowa o wątpliwym początku; zło grymas, grymaśny, grymaśnik, żenia: gruntioaga, pisane i przez d.z franc. grimace. Późne, ale już znowu przesta grynszpan, grynszpanowy, r. 1553 rzałe grądal, grundal, grundychwat, gryszpan, z niem. Grūnspan, 'zieleń 'prostak', poszło, jak inne podobne, hiszpańska', 'viride Hispanum' śred z najniewinniejszej nazwy rybki, niowieczne. Grundling dziś, w 15. i 16. wieku grypsać, grypsnąć, 'zarwać', »na Grundel, tak samo jak dubiel lubhonorze grypsa», Potocki, grapnąć, /iądra (p.). grapsnąć, dźwiękonaśladowcze ra czej. grusza, gruszka, gruszkotc(at)y, gruszecznik (jak jabłecznik), grugrys, z niem. Gries; słowo niem. szczanka Qakjabtczanka, 'polewka'); w tem znaczeniu nowe, dawniej prasłowo; bywa z g, lecz u nas na tylko dla 'żwiru','piasku', p. gruda. Północy i z k, kruszą, Kruszwica gryźć, gryznać; złożenia z u-, (co do w, por. w biblji: »w wirzchu z-, roz-, nad-; częstotliwe: dogry gruszewia*, u Leopolity: gruszek-, zać; zgryźny, zgryźliwy; zgryzota; gruszewim, u Leopolity: gruszkom)-, gryzipiórko; gryzoń; gryzmoła, to samo k powtarzają inni Słowia gryzmolić; gryzą, choroba. Litew. nie (Bułgarzy i Serbowie, tudzież grauzti, gruzineti, 'gryźć', gruzas, Łużyczanie) i Litwa cała: kriauszē, 'kusy', gruztis, 'ból'; grec. bryćho, prus. krausi. Nazwa ma pochodzić 'zgrzytam'. Prasłowo; cerk. grysti, ze Wschodu (kurdyjskie koreszi, gryzą, i u wszystkich* Słowian. kureszi, ?), jak i nazwa wiszni. grzać, zagrzewać, z przyimkami: gruszt, »na gruszt założyć* ode-, wy-; grzanka (i w znaczeniu: (u Reja), z turniejów, 'drzewo (ko- 'gratka'); ogrzewalnia. Pień griepję) na toku dla natarcia na prze (grè), odmiana pnia glr-\ gor- w kar ciwnika założyć'; z niem. Gerūst, i gorzeć ($.). Prasłowo; cerk. greją, por. rusztowanie. grêjati, súgréwati, czes. hrzáti, gruz, 'rudera', 'ram, mur potłuczo rus. grief, griewaf. ny' ; podobieństwo przypadkowe grzbiet, grzbietowy, grzbietowiz dolnoniem. Grus, p. gruda; gwz zna ('świnie mięso ze grzbietu'). jest gręzem, p. grązyć i grzęznąc; Prasłowo, z pierwotnego skríbīt-,m& 9
grzebać — grzech
G
161
u nas trojaką postać: najpierwot jakiego, różnego grzeb- (jednego niejsza, skrzepi (świni), z sk-, wy dla 'grzebania' i 'grobu', drugiego jątkowa całkiem (u Potockiego i i.); dla 'grabienia', 'wiosłowania', cerk. z sk- powstaje ch-, więc chrtbtt-, grebą, greti, rus. griesti, griebiec, z czego prawidłowa dawna odmia 'wioślarz', griebło, 'wiosło') nie na: chrzbiet, chrzebta (chrzepta);uprawnione (a już mowy być nie z chrzbiet powstało grzbiet, co wymoże o jakiemś trzeciem grzeb-, rugowało sobą dawne chrzepta cerk. oitjgrenąti sę = nasze od (grzeptd) itd., tak, źe dziś odmie grzonąć się, 'wstrzymywać się'). Lit. niamy: grzbiet, grzbietu (jak sejm,grebti, 'grabić', grabus, 'zgrabny', sejmu, lub szeioc, szewca, zamiast łotew. grebt, 'wydrążać', ind. agrasjemu, szwieca); obok chrze-, jak bham, 'uchwyciłem', niem. graben, nieraz przy miękkiej półsamogłosce grub, griibeln; na Litwie szczegól (por. cerkiew i cyrkietv, kryślić i i.), niej z o, grobli, 'chwytać', grobechrzy- w chrzybiet. Więc w psał klis, 'rzezimieszek', grobas, 'kiszka', terzu: »za chirzybet* (myłka!, zaobok e, grèblys, 'grabie'. miast chrzybiet, jak w tekście grzebień, prasłowo, z przyrost z r. 1532 chrzibięt, w puław. kiem -ień (jak w stopień albo chrzbiet), »na chrzebcie*, chrzepw nazwach miesięcy); do słów na -ń ta; w biblji chrzbiet i chrzebiet bywają zdrobniałe na -yk, więc grze (Leopolita: grzbiety); w słow byk,}^ kamyk, promyk, co jednak niczku poznańskim około r. 1500: niczego osobliwszego, jakiejś od chrzybiet, na chrzypcie, w późniejmiany pierwotnej: *grzeby, nie do szych grzybiet i chrzeptowe; grzbiet wodzi. Grzebiennik i grzebieniarz, juź od 16. wieku powszechnieje. grzebieniasty i grzebieniowy. Tak Prasłowo; cerk. chr^bit, rus. chrie- samo u wszystkich Słowian: cerk. biet, chriebta, serb. chrbat (i bez bułg. serb. greben, czes. hrzeben, c^-), czes. chrzbet i hrzbet; pocho łuż. grjebjeń. dzi od chrib, 'pagórek', ocalałego grzech, grzeszny, grzesznik, grze u innych Słowian; u Serbów jest szyć (rozgrzeszyć jednak, p., z grze i chrid, 'skała'; przyrostek jak chem w żadnym nie pozostaje w łokieć. związku). Prasłowo, ale dopiero grzebać, grzebię, czem zastąpi z chrześcijaństwem nabrało specjal liśmy pierwotną odmianę: grześć nego znaczenia, u nas jedynego, lub grzeć, grzebę, co panuje wyłącz gdy u Rusi, Bułgarów, Słowień nie w 14.—16. wieku (»grzebienie ców grzeszyć jeszcze i 'zmylić' zna ciał«, pogrzebę, pogrzebł); najczę czy, np. bułg.: *ako ne grjaszu*, ściej złożone z po- : pogrzeb, po- 'jeśli się nie mylę', grjaszka sled grzebny, pogrzebotcać (oddawna grjaszka, mylk& na myłce', rus. broda tylko pogrzebywać), zresztą z za- grieszisza (stare), 'zmylili brodu'. Wywodzimy więc grzech od'upadku', i wy-', grzebak; grzebnąć; grzebiołucha i grzebołucha, 'rodzaj ja cerk. sûgréza, 'zmieszanie', wuzskółki' (jest i grzebułka); p. zgrzebło grêziti, 'zamieszać': oba pnie uro i grzebień; grób; grzonąć (1636 r., bione przez s (ch) lub z od grie-, 'oddzielić'), odgrzonąć; zgrzębie; 'upadać': lit. grieti, 'zbierać (śmie grobla; grabić. Rozróżnianie dwo- tanę, pianę)', griezti (z tem samem z), Ł
Słownik.
11
16*2
grzechot — grzmieć
G
'obrzynać', griezinys, 'okrawek', griniijczia, 'izba czeladna', z ruskogryzuoti, 'dłubać', gryztinas, 'aku- skandynawskiej (odWarjagów) gridratny'.»Pani grzesznica* (dziś * staranja, t. j . 'izba gridi. straży przy pani«), żartobliwie w 16. wieku. bocznej książęcej' (z nord. gridh, grzechot, grzechotać, grzechotki 'służba u kogoś', — dziwne, że nor('klekotki, od W Czwartku do dyjskie podobnej nazwy dla 'straży' Wielkiej Nocy'), wąż grzechotnik;samo nigdy nie używa); z 'wielkiej od pnia grzech-: groch-, grochot,izby stołowej książęcej' zeszła na to samo; u nas gruchot zamiast zwa na 'czarną, kurną izbę', ale niego, p.; u Czechów wcale rozro w pieśniach weselnych gra jeszcze słe: hroch dział, hrochati, i o świ rolę jako swietłaia grydnia knia niach, hrochna i rochna, 'świnia'; zia ('narzeczonego'). P. grądziel hronouti se, 'rzucić się'; jeden to grzęznąć, za- lub u-grzązł, pień pierwotny, gre- : gro-, wsze- grzązki i grzęzki, grzęzatoisko, lakiemi brzmieniami rozszerzony, grząznąć, grzezy ('ciężarki' i 'osad, a więc grem-y gresk- itd ; p. grzmieć.fusy', zgręzy), grzęzidło i gręzidło grzeczny, grzeczność, grzecznie, albo grędzidło — juź w tem sło urobione od zwrotu: grzeczy, k rze wie mieszają się obie postaci: grzcz-, czy, »nic grzeczy nie czyni«, i z wokalizacją o: grąz; czasownik »wszystko mu się nie grzeczy w i grązić, częstotliwe grązać, pogrą dzi«, »jestli to słuszna i grzeczy*, żać, którego z zastąpiło pierwotne »grzeczy mówią«; p. rzecz. prawidłowe z w grązyć, pogrążyć, Grzegorz,zdrobniałe: Grześ, Grze- zagrązyć się; cerk., rus. i inne za la; łacińską postać zachowała pio trzymały prawidłowe z: pogrąziti senka żacząt (»Gre Gre Gregory,(pogrążą, pogrąziszi), rus. gruz, 'ba pójdźcie dzieci do szkoły«), zwa last', gruzif, 'ładować (okręt)'. nych Gregorjankami; grześ nabrałW lit. liczne odpowiedniki obu po w 16. i 17. wieku, dowolnie (jak staci: grimsti, 'tonąć', gramzdyti, np. u Czechów łub na Rusi manda), 'pogrążać'. Obok postaci z nosówką znaczenie 'kpa' ('cunnus'), a stąd mamy postać z u: p gruz, lit. grauzwroty: »to grzesia robota«, »ty kas, i gryz; por lit. grumslas, dziadu grzesia (niby: 'kiepska', 'bryła', grumsti, 'trzeć' 'kpie'). grzmieć, narzeczowe, u Wujka grzęda, grządka, od pnia gręd-, 1586 r , u Kaszubów, grze mieć; do którego grad- w grądzie (p.). grzmiący, zagrzmiało, grzmot, Znaczenie pierwotne 'belka, drąg grzmocić, grzmotnąć, grzmotać; do wieszania (i dla kur)', przenie z wokalizacją o, p. grom; często sione na 'zagon' (ogrodowy i i ) . tliwe grzymać tylko w nazwach Prasłowo; bułg. serb. słowień.greda osobowych, Grzymała i i . Lit. gruczesk. hrzada, rus. grjada; litew. mefnjti, 'grzmieć', prus. grumins, grindis, 'podłoga', grindziu, 'mo 'grzmot' (z »ciemną« wokalizacją, szczę', grindinys, 'powała', grindas, z »jasną * prus. grimikas. 'śpiewka'). 'strop z żerdzi w chlewie', gran- Prasłowo; czes. hrzmi, rus. gricmił dis, 'ogniwo', prus. grandiko, 'belka',(grjemiet'), cerk. wûzgrímèti, grec. łac. grunda, niem. Grintil, 'belka'. chremidzo, 'rżę', chremetaG, 'brzmię', Natomiast narzeczowe hrydnia, lit. niem. Grimm, grimmig. y
G
grzyb — gunia
163
grzyb, grzybek, zgrzybiały, zgrzy gub, 'fałd' (»suknia z gubami*), białość, w przeciwieństwie do mar przegub, drgubica ( sieć z trzema gunych, chudych bedł; litew. griebłi, bam'C\ giibać się, 'zwijać, stulać się' greibineti, 'podbierać (mleko)', łotew. (u Reja i i.); od 'zwijania, stulania', gribet, 'chcieć'; grzybki porastają 'zupełna znikanie' przedmiotu: więc na knocie, bywają osadem, stąd gubić, zgubić i liczne inne złożenia grzybie, grzybiewie, grzybowie (por. (po-, za-, wy-), zguba, zgubny, zgubgrusze wie), grzybień, grzybienie ność; gubicieł. Prasłowo w obu zna i odmianki dla'nymphea alba'czyli czeniach (cerk. dwogub, 'podwójny', » wodna lelija« (1472 r.) albo 'wodny i gubiteł albo * paguba, 'zguba', p. kosaciec'. U innych Słowian grib; giąć i ginąc); cerk. pogzddją, po z lit. griebłi i greibti łączy się niem gubili, i tak u wszystkich Słowian, greifen, Griff. lit. gaubti, 'okrywać głowę', gaubgrzywa, grzywotvie ('długowłosi'),tuwe, 'naniitka', z inna samogłoską grzywacz (rodzaj gołębi), grzywka;dwigubas i łrigubas, o 'podwójnym' grzywna, pierwotnie 'ozdoba grzy i 'trojakim'. wy, szyi, naszyjnik'; później 'waga gubernator i guwerner, guwersrebra', wkońcu 'moneta', przeważ nerka, pożyczka z łaciny i z fran nie tylko liczalna, półgrzywnie, cuszczyzny, od tego samego guber i 'kara pieniężna, liczona na grzyw nator, od gubernare, 'sterować', co ny'; ^grzywna mincarska jest pół od Greków {kybemao) pożyczone. funta, 16 łotów«; «grzywna słowiań gula, p. kuła; i w innych sło ska* liczyła 48 groszy, 3G szelą wach miesza się gu- z ku-, np. gugów; tłumaczono nią i'talent' w no łasa zamiast kutasa, kułisz, 'za wym testamencie. Znaczenie pier cierka'. Inne guła, z licznemi od wotne 'kark, szyja' (ind. griwil, grec. mianami, nazwa ludowa 'indyka', derę), od tegoż pierwiastka co dźwiękonaśladowcza, por. gulgotać i gardło (p. zreć); wedle pręgi (z najróżniejszenii odmianami), o 'beł u szyi,'gołębia-grzywaczi.' powszech kocie' nie tak nazywają (hrziwnacz u Cze guldynka, nazwa 'rusznicy', jak chów). Na Rusi ocalała nazwa mo cies
gusła — gwar
164
G
gown, 'suknia'); we wszystkich ję guz nietylko z gazem (dawne gęzykach słowiańskich; na Bałkan (i na zica, gąz), lecz i z kusym, kesym, Ruś) przeszła wprost z grec. guna, oboczny, a więc guzy tyle co kusy 'kożuch' (z łac). (kęsy): »daleko guzy Ckusy', pies) gusła, guślić, gusłarz (w znacze od zająca*, a guzdrać się, guzniu 'wróżbiarza' głównie od Mickie drała, »pani guzdralska*, o 'powol wicza i jego Dziadów się roze nych ludziach' (por. rus. guzaf, szło; dawniej raczej 'zabobonnik'); serb. oguzati, 'marudzić') zajęło u Czechów brzmi niby odwrotnie: miejsce dawnego kustrać się (jak kouzlo, 'czary'; urobione, jak hasło, kustrzyca to samo co guzica). do gna- (p. gąść, gędę), w znacze W lit, gufnjzys, 'kość w kłębie', niu 'zamawiania, naszeptywania'; 'głowa kapusty , 'grdyka', 'gardziołek', stąd nazwa 'bociana', guz as; por. lit. gudu, 'żałuję'. gusman, guzman, 'kuglarz' (nie guzoti, 'skurczyć się', gu(n)keti, guslarzK), 'błazen', z nazwy osoby, 'siedzieć skurczywszy się' (w gnieź por. Gąska, używane w 16. wieku dzie, pod skrzydłami), guèyne, 'zbiór (u Górnickiego, Klonowica i innych); młodzieży', guszta, 'gniazdo'; u bywa niby hiszpańskie, ale np. i bandera krótkie i długie. Guz u nas od ma wygląd zupełnie hiszpański (ban 1500 r. niemal wyłączne; tak samo dera, włos. bandiera, franc. ban- u wszystkich Słowian, guz, guzo, niere, z niem. band-, łac. z tego guzno (obok śladów gąz). bandunt). g w a ł t , gwałcić, zgwałcić, gwał gust, guścik, gustować, gustowny, tować^ gwałtowny, gwałciciel, gwał z l&c.gustus, 'smak', co łączą z niem.tu! na gwałt, z niem. Gewalt; od kosten, 'smakować' i 'kosztować'. 14. wieku powszechne; niem. od guz, guzik, guzikarz, guzikowy,walten, 'władać'. guzeł, guzica, guzowaty, zaguzować gwar slowi&ńśkie,gwarzyć,gwarny (wymawiają z dz zamiast z : za- i gwarłiwy (gwara w znaczeniu gudzować). Jeden z licznych oka 'narzecza', gwarowy, np. słownik, zów oboczności ą i u; Bułgarzy nowsze; dawniej: 'wymowa'); z a (i nasz dawny język) mają niemal wyłącznie polskie; z o w cerkiew. wyłącznie ą : giíz, 'zadek', trusigû- gwor, o 'bełkocie wody', łuż hozica, 'trzęsidupka' (rus. trjasoguzka),wrić (z hworić?), o 'szumie' wsze dla 'pliszki'; w słowień. goza i guza, lakim ; ten sam pień z odmienną 'zadek . U nas w tem samem zna samogłoską w gaworzyć, zamiast czeniu guzica, guziczka ('lędźwica goworzyć, por. Goworek; z gwar u kokoszki', Mączyński 1564 r.), i gwor por. kwas ; jest to pień gu-, na Rusi (a od niej u nas w 17. w. o 'ryku', rozszerzony przez -r; rus. u Paska, Potockiego i i.) huzica, gurba, 'tłum'. huzno, ras. guzno; małorus. huzyća, gwar niemieckie, dziś nieznane, huzno, bojahuz, stąd nasze boja- z przewodu sądowego miejskiego, hus; rus. kur guzyj, 'z krótkim ogo 'poręka skargi', w 15. i 16 wieku nem'. U nas dziś guz o 'narośli', (»gwar się stał, t. j . aby wyżej (*guz na czole*, »oberwał guza*, nie źałował«, prawią ortyle 15. w., »szukać guza*), a guzik wyłącznie »podnieść lub uczynić gwar*, u Groico 'zapinaniu' (dawny knaflik). Ale kiego 1560 r.); z niem. Gewàhr, od 5
1
gwarek — gwizd
165
którego poszły i wszelkie romań dowodzi, zwykła to rzecz. Ale g skie słowa: gwarancja, gwarantoocalało tylko na Zachodzie sło wać (guarantia w łacinie średnio wiańskim, czeskie hwiezda; u Rusi wiecznej, ang. warranf). Ten sam i na Bałkanie zwiezda, z niepierwotpień niemiecki istnieje w Warte, nem z- (dlatego i dzwiezda w cer gwv.rd$,gwardjan (klasztorny), co kiew.), t . j . nie odpowiadającem lit. z, napowrót wróciło do Niemców jako lecz dopiero później z g powstałem; Gardę, bo w franc. bez w: gardę, prus. swaigstan, 'światło', erswaiz niem. Warte; stąd i garderobę stiuns, 'oświecając', tu właściwie (nasze garderoba), garantir (i u nasnie należy (do świt- !), chociaż to całe mówią wedle tego garantować, jak gwaid-, zwaid-, jest tylko litew.i Niemcy, ale włos. gitardla, guarda-słowiańską odmianką dźwięczną bez roba i t . d.; we Lwowie garde-de- dźwięcznego pierwotnego kwait-, corps wkońcu na furdygę zeszło). swait-, p. kwiat i świat; więc gwarek, gwarectwo, u nas wy gwiazda i świeca istotnie jedno łącznie o 'górnikach* i 'górnictwie', i to samo słowo (przyrostek od szczególniej w 17. wieku; z niem. mienny!). Gewerke, niby 'cech'. gwicht, przestarzałe; »miejcie szale i gwichty sprawiedliwe*, pogwazdać, gioazdacz, gwazddta, 'gryzmolié', 'bazgrać', do gyzd- (jakstyla Dambrowskiego (1620 r.), czę kwas do kys-), p. ohydny. W 17. ste u Naruszewicza i i . ; z niem. wieku tylko narzeczowe; kpią z Ma Gewicht od wágen, 'ważyć' (por. zura, co »nagwazdał skargę (są Tracht od tragen, itp.). dową)*. gwint, gwintowy i gwintowny, gweány, gwieśny, gwisny, dziś gwintówka, o 'strzelbie z lufą gwin narzeczowe, w 16. wieku jeszcze towaną, t j . z gwintami, linjami powszechne, np. u Leopolity (1561 r., węźykowatemi'; z niem Gewinde ale juź nie w drugiem wydaniu!): od winden, 'pleść'; ogólne od 16. w. »gweśne a pewne jest królestwo gwizd. Jak gwiazda jest duble Twoje«, T>gwcśne a doskonałe«; tem do (bezdźwięcznego) świat, tak w rotach sądowych 15. w. ugwesić, samo jest gwizd dubletem do świst 'upewnić'; z niem. gewiss od wissen.i chwist i znaczy to samo, więc gwiazda, »na gwiazdkę*, gwiaz nietylko gwizdanie toż co śwista deczka, gwiazdarz, gwiazdowy nie (gwizdać, gwizdawka, gwizdun, i gwiezdny, »niebo ugwiezdzone*;gwiz(d)nąć, gwiźdzeć), \zvz i gwizd gwiazdo- w złożeniach (gwiazdo toź co chwist (o 'przebranych' i 'prze zbiór); gwiaździsty, zamiast daw bieraniu się', bo maska jest pu nego gwieździsty; jedno z charak sta, wiatr w niej świszcze-gwizda), terystycznych słów litewsko-słowiań- a gwizdź o 'orzechu próżnym, bo skich (t. zn. pojawiających się wy robaczliwym', przezywanym również łącznie u Litwinów i Słowian, nie świszczem, świstunem; gwizd ozna powtarzających się poza nimi); l i t cza i 'szczerbę' (między zębami, zwai(g)zdè (g później się wsunęło); między palcami u nogi). Lit. zwigti różnica co do gardłowej, jak w zan- i zwiegti, 'kwiczeć', z tą samą od sis : gęś, t. j . u Słowian welarna, na mianą gardłowej jak przy gwiaLitwie palatalna, co niczego nie ździe; i jak przy gwiaździe, ta sama %
gwoli — gżegżołka
166
H
różnica między Zachodem słowiań g w o ź d z i k , nazwa rośliny 'dianskim a Rusią i Bałkauem: czeskie thus', dosłowne tłumaczenie niem. Nāhwizdaii. jak u na*, ale cerk. rus. gelein (od Nagel, 'gwóźdź'), bo usu serb zwźzdali (u Słoweńców i zwiz- szony kwiat ćwioczek przypominał; gati, zg i zd ìnieniaja się . zwykłe Nclke jest właśnie Ndgelgwoli, przestarzałe poniekąd, uro che; od nas przejęła Ruś, jak wiele sło z k woli; »aby mu była gwoli*, nazw roślinnych, tak i tą,gwozdika, »nie wiem gwoli czemu« ('dlaczego'), z -ika, cechującem nazwy roślin. » gwoli większej uczci wości«, u pi gzelce, zapomniana dziś nazwa sarzy 16. i 17. wieku przeważnie, kuchenna, w 16. i 17 wieku; » fleki, w pieśni ludowej do dziś. gzelce na rynku sprzedaj ą«; niem gwozd, gozd, 'las', w 15 wieku Gcsalze, niby 'salcesony'. jeszcze znane i używane, dziś cał gzło, w 14. wieku jeszcze kzło kiem zapomniane, ocalało w nazwie (kazania gnieździeńskie) giezlko, herbowej Gozdawa (niby 'Leśna') giezleczko, po narzeczach odmien i w licznych nazwach miejscowych nie: zglo (w 16 wieku) i inaczej, (zagojski, 'zaleski', z zagoźdzski; 'koszula' (i śmiertna); może to samo por w akcie łac. z r. 1415: »cum słowo co i czecheł($.): pierwotne opacis sil vis vulgariter#0;*$y dictis«, *kiís-lo i *kīs-ûlo; różnica ta sama 'z cienisterń lasami, zwanemi po co i między siodło, 'wieś', a siodło, polsku gozd//). I u innych Słowian t . j . scdlo i sedilo. przestarzałe; w obu postaci&ch,#«?0
H Brzmienie obce; Słowianie zastępyw ali h niemieckie pi zez ch w po życzkach gockich, p. chleb. U nas z czasem pierwotne ch nabrało dźwięczności, i dziś na największym r
obszarze nie odróżnia się w wymo wie h i ch; już podgórzanin W. Po tocki nie wiedział, kiedy pisać h. a kiedy ch (w obcych słowach); nie jedno dzisiejsze h zastąpiło też
H
hadrunk — halka
167
dawne ch, a z niem miesza się i / ; dobnie ubrana służba u panów'; słów, co pod h nie znajdziesz, patrz z węg. haiduk (liczba mnoga od zatem niżej pod ch-. U Czechów hajdu), tegoż znaczenia; u Niem i na Rusi (Małej i Białej) zajęło od ców również z k 12.—13. wieku h miejsce g: gtowa- hajtować, 'mitrężyć' (czas i ro hlawa, holoioa; to samo, ale w drobbotę; już w 15. w , o 'czeladniku nych rozmiarach, objęło i nasz ję leniwym'), hajtuś, 'spacer' (u Reja zyk, szczególniej w 16. w., gdzie idzie mamka z dzieckiem kajtuś^Bk bokaty, jeho i t. p. do wyjątków i dziś po narzeczach); z węg. hajt. nie należą; lecz ustaliło się takie hak, kaczek, haczyk, łtaczykowy, h tylko w nielicznych słowach; haczkować, haczyć, zahaczyć; ha h- występuje i jako przydech, miano ków nica, 'rusznica na hakach sta wicie przed -a, po narzeczach: ka wiana', nazwa 'działa mniejszego' łu n, lianyz, hu tan; tego h tu nie w 16. w; z niem. prasłowa Ilaken uwzględniam, jako bez znaczenia dla hala, 'pastwisko w górach', 'góry', etymologji. Jest więc trojakie h: Podkale, Podkulanie, halny (wiatr), obce, zachowane w pożyczkach, głów czes., zamiast pols. gola, z dziwnem nie niemieckich od 10. wieku; ro a; jeszcze u Kmity (1584) »z goł*, dzime, zamiast ch lub g\ ludowe: 'z haP; p. galie przydech. hala, wykrzyknik, koła, halala hadrunk (wiek 16.), 'swar', ka i hulała (u myśliwych). Jest i trze drować sic, 'swarzyć', handrykować cie, nowe, hala, z niem. prasłowa się, zamiast hadrunkować, r. 1584, Halle, od 'ukrywać', hal- : hel-, jak stąd narzeczowe handryczyć i han- łac. cella, 'v'tla', od celare, 'ukry dręczyć, czes. handrkowati; z niem.wać', więc 'kryjówka'. hadem, Hader, 'swar', co pokrewne halabarda (o odmianki postaci z słow. dawnem kotora, 'walka', mniejsza), z niem. Hellebarte, t. j . u nas nieznanem; niem. od Staro 'barta, siekiera, do rozcinania heł niem. Iiadu-, celt. catu-, 'walka'. mów', helmbarte pierwotnie (?). hadry, 'gałgany, szmaty', z niem. halaspas,'krotochwila', w 17. w.; Hadem, Hudern, co od Hader zawiera w drugiej części włos, oddzielają. spasso', 'zabawa', co i Niemcy spółhaft, haftować, hafciarka obok cześnie przyjęli (Spass), w pierw haftarza, hafta, dawniej i bez h-; szej (h)ala-, jak w złożeniu alaz niem Ileft, heften, Hefter, od moda; złożenie to nasze własne. Haft do heben - kaben, łac. cąpio, halerz, z niem Heller od mia 'chwytam'; e jeszcze w keftłik, sta (Schwdbisch) Hall, gdzie te 16. w.; u Niemców tylko o 'spina 'groszyki' bito; węg. filer, co z ja niu', 'zszywaniu grubemi ściegami', kiegoś niem. viereì ('czwartak') wy u nas i o 'wyszywaniu wzorów'. wodzą. haj, haino, hajw(o), kaw, 'tu!', halka, 'spódnica', wyraz niedawny dawne i narzeczowe wykrzykniki dla dessous\ z polskiem h- zamiast miejscowe. ch-, serb. chalja, chalna, 'spódnica', hajdamak(a), haidamacki, z tur.chalica, 'spódniczka'; bułg chalija, haidamak, 'zbój'; od 18. wieku. 'dywan', cholina, 'suknia wierzch » hajduk, 'piechota węgierska i po nia', słowień. chalja; u Czechów haT
l
168
halsztuk — harc
H
lena i kalina, 'spódniczka'; wszystko zwanego od 'chwytania' (ang. hunt, wywodzą z tur. chali, 'dywan'. Słow 'polować'); Handel więc dosłow nik Warszawski podaje, widocznie nie 'rękodzieło', 'czynność' (angiel. na podstawie tradycji miejscowej, handle), przeniesione dopiero w 15. źe nazwa poszła od Halki, boha i 16. wieku na 'wymianę (towarów)'. terki opery Moniuszkowej; Karło hańba, hańbić, haniebny, hawicz, co to mógł dobrze wiedzieć, niebność,oaganić; jeszcze w 15. w. milczy; wywodzi słowo, jako narze stale gańba (p.), więc nie z czes. czowe, od hal, chat, 'łachmanów'; hańba przejęliśmy h, bo kiedy dalsze wywody, z rumuń. chajna, czeskie wpływy były najsilniejsze, 'suknia', czy z dawnego niem. hal- w 15. wieku, hańby jeszcze wcale Jan, 'okrywać' (p. hala), mylne. nie znano. haracz, 'danina', z tur. (arab.) cha-, halsztuk i inne złożenia z niem. prasłowa Hals, jak halsbant, pi radz, 'pogłówne'. sane i bez h (p. alzbanf): Halstuch, haramza, 'tłuszcza', 'czerń', czę 'chustka na szyję'; Halsband, 'na ste w 17. wieku, od tur. harami, szyjnik'; dziś zupełnie przestarzałe, 'zbój'; jest i charamza, charamznane 16. wiekowi dobrze; niem. dzia, »Bohun ze swoją charańdzią*, Hals toż co łac. collum. może i hamza r. 1610. hałaburda, dawniej i haraburda harap, harapnik, dziś 'bicz z dłu (imię rodowe), 'zawadjaka'; z hała- gim sznurem'; od okrzyku niem. helub hara-, okrzyk lekceważenia rabf, jakim myśliwy psów przy zdo (jak hała-drala, na hałaj-bałaj), byczy poskramiał: dawniej herap: »juź po herapie*, 'spóźniłeś się'; i burda, 'walka' (p.). hałas, hałasować, hałasie, hała »lepszy harap niż hulała* (tym śliwy, dawniej nieznane, może do okrzykiem zachęcano psów); »ubiec kogo do harapu«, 'zdobyczy'; przej hala dorobione (?). hamał, 'tragarz', w 16 i 17. w.; ście znaczenia podobne jak przy z tur. hammal, o tem samem zna bizunie (p.). Od nas i na Ruś, ale bez h-, którego tam nie znają, arapczeniu. haman, 'wielki, ciężki', 'niedołęga' nik; toż i u Czechów. (i o koniach); z biblijnego Hamana. haraśny, 'ładny', 'godny', z mało hamer, 'kuźnica', amry w 17. w., rus. harazd, 'dobrze', w 17. w. (od gorazd,'wymowny'; prasłowiańskie). hamernia, hamernik, z niem. Ham mer, niegdyś 'broń kamienna', bo haratać, wyharatać, 'wygrzmosłowo z naszym kamieniem jednegocić'; z rus. harataty, nieznane sze pochodzenia. rzej. hamować, zahamować, liamoto- harbuz, 'dynia'; »dostać harbuza* nik, hamulec, z niem. prasłowa ('odkosza'; z małorus. harbuz (rus. hemmen, Hemmholz, pokrewnego arbuz), a to z tur. karpuz (karbuza u Serbów). z naszem chomątem. harc, harcować, harcownik, har handel, handlować, handlarz, cerz r. 1500, »wyzywać na harc*; handlarski, handlarstwo; handlowy, handlowny; z niem. Handel, han- tak samo w czes.; od nas na Ruś, deln, od Hand, 'ręka', prasłowa garcowaf, 'dokazywać'; u Serbów niem., obcego innym językom, na i Słowieńców harc, harcowati,o 'wal-
H
hardy — hawerz
169
czeniu'. Od niem. Hatz, Iletze, czonej wkońcu do 'pancerza', franc. 'burda' (z czego nasze heca, heco- harnais, o 'zbroi końskiej'. wać poszło), przez węg. harc, 'walka'. harować, oà haru! haru f, okrzyku Węgrzy wstawili r, jak np, w far- masztalerzy na konie, bo od koni to sang z Fasching, albo w sarc wyszło i w 16. wieku niemal wy z Schatz, a my to od nich wzięli; łącznie do nich się odnosi: ^szkapy jest i herc. harują*, »konia k zawodu ('goni hardy, hardość, hardzić i har twom') harować«, »ku harowaniu dzieć, hardzina, z h zamiast g, p. konia, który ma zawód biegać *, »abowiem (koń) się tym haruje«, gardzić. har kot, harkotać, od hark- i chark-, Sprawa z r. 1532; ale juź w 17. 0 'hałaśliwej a niewyraźnej mowie'; wieku, u Petrycego i in., »sługa żeby we dnie i nocy nie haroicat*, por. hurkot. harmider, w 17. wieku i armi- »ustawicznie haru haru* ('sługa der, poprawniej (jeszcze r. 1605) niema odpoczynku'); przysłowie: charmider, 'hałas'; rozeszło się »haru haru, a psy w kaszę«. Od w końcu 16. wieku na Ruś i Litwę, wykrzykniku niemieckiego herumt tam do dziś w różnych brzmieniach: Z harowania, 'nędzenia', urobił Toarmideris, armidelis, ermideris. wiański swoją horą (niby odbiałoSkrócone z nazwy »dołu rozbójni ruszczył ją). czego*, charami-deresz, gdzie po hart, hartować, hartowny, o stali, dróżnych, kupców, posłów, na głów grocie, przenoszone i na umysł; nym trakcie do Carogrodu przez z niem. hart, hārten, 'twardy', pra cały wiek 16. rozbijano; od' po słowa. selstw polskich po tej drodze prze harumpalcat,'trzy kije', u Orze niesione na 'zgiełk', 'napaść', 'bitkę, chowskiego 1561 r., z węg. harom krwią opływającą'; zeszło wkońcu i palca, 'trzy', 'kije* (por. harom na 'hałas'. bizon w wierszu ulicznym), p. pal harmOflja, harmonika, nazwa na cat', od służby węgierskiej naszych rzędzi muzycznych, niem. Zieh-har- panów, jak bizuny. monika (rozciągana), i »szklana har- hasać, 'skakać', od 17. wie'ìu; monika*; od harmonji, 'zgodności »koń hasze*, 'pląsze', »hasze po dźwięków' (stąd harmonijny, dys- karczmach«; od nas na Ruś prze szło; od wy krzyku hasa , czes. hejharmonja): grec. harmonia, od pnia ar- (ararisko, 'zgadzam', 'spajam, sa , hejsati. hasło, 'godło' (ale mowne, nie łączę'), co i w naszem jarzmo (p.) harnasz, harnaszowy, przesta malowane), od tegoż pnia co godło, rzałe, w 15. wieku (biblja) i w 16. z innym przyrostkiem (-sło lub -tło); ogólne, z niem. Harnasch i Har- »mień hasto* ('lozunk'), wymagano nisch; »pójdzie w kamaszu* w obozie; przechodzi w 19. wieku (» zbrój no*, Leopolita), ^luxrnaszo-i na 'symbol'; czes. heslo, 'dewiza, wani szli* (»zbrojno*, Leopolita); znak', narzeczowo 'okrzyk'; od nas może stąd i narzeczowe harnasie na całą Ruś. Nasze słowo, dla sta 1 harnasać, 'tłuc się, hałasować', łego a, nie pożyczka z czeskiego. harnas, 'herszt, zbój' (?). Słowo niem. hawerz, dawne (16. i 17. wiek), z celt. o 'zbroi żelaznej', ograni »kopacze albo hawerze*, o 'górni1
f
hazuka — hełm
170
H
kach', z niem. Hctuer od hauen, nal, a stąd — ale tylko w Krako kopać'; narzeczono i hawiarz; dziś wie, jako głównym węgierszczyzny jeszcze czes. hawirz, i od niego rozsaduiku — 'modlitwa (śpiewka) może nasze, nie wprost z niem. poranna, wytrąbiona z wieży mahazuka, hazuczka, 'szata', po rjackiej'; »hejnał świta«, u Reja wszechne w 16. wieku, dalej za (habiat ejnal, rzadsze). pomniane; z czes. (albo i niem.) hahekłO-,jaki hel jo-, w najrozmait zuka (Hasucken), a to z łac. ca- szych złożeniach: hektolitr ('sto saca, 'ubranie domowe', od rasa, litrów'), hektar ('sto arów', od łac. 'dom', skąd i castda, p. koszula; area, 'powierzchnia'), hektograforomań. casacca, niem. Kasackc, po ivać, heksanietr (sześć miar wier wszechne ; w odpisach Janczara szowych'), heljotrop (o roślinachkasaka stale zamiast hazuka słonecznikach), heljograwiura ('s wiaheban, o 'drzewie hebanowem', tłodruk'). pomijam, jako europej o 'czarnym kolorze', z niem. Ebcn- skie nowe słowa od grec hekaton, holz. a to z łacin ebenus, grec 'sto', heks, 'sześć', hełios, 'słońce' ebenos, a to pożyczka z egipskiego. Odróżniaj licktyka, hektyczny, o 'go hebel, hybel, heblować już w IG rączce', z grec hektikos. wieku, nie heblowany, o 'nieokrzesa hełm, przejęte z niem. Heim nym'; z niem Hobel, hobeln (ungew ciągu 14. wieku; »pod hełmem*, hobełt), narzecz. Hbbel; u Czechów podhełmowy, w 16. i 17 wieku,'pod hobłik, hoblowatL chmielony, podochocony'. Z * hełms heca, por. harc; heco, okrzyk (goc. hilms) przejęli Słowianie w 2. myśliwych na zająca: »choć mu (za wieku chelm, t. j . szelm, bo che od jącowi) trąbią heco*, także tytuł mienia się u nich w sze; z tego znanej pieśni z r. 1648; niem Hatz szelm poszło albo szlem, albo właśnie o'polowaniu'się używa(ło): [z przejściem et w ol) nasze szłom wykrzyknik hess hessf, prasłowo, (znane jeszcze około r. 1400), rus. szotom (szełom); stąd oszełomit', pokrewne z Hass, 'nienawiść' hecować, dziś tylko od hecy(v}\ 'odurzyć', 'pozbawić zmysłów', a to w 10. i 17. wieku z niem citzen, ruskie przejęliśmy jako oszołomić. o 'robocie na kruszcu' i ogółem Hełmem nazywano i 'alembik kotła o 'polerowaniu': >hecuje zbroje«, gorzałczanego', więc i stąd mo u Petrycego o ludziach i języku: głyby pójść owe »wymowy pod»grubej mowy hecowanie*; niem chelmowe* u S. Twardowskiego, dtzen, atzen, 'karmić', 'żreć (wyże »sprawa pod hełmem* u wielu była« (t.j. 'pijana') w Pamiętniku Poczorać raiedź)\ od essen, atjan. hej, hejże, hejda (hajda), hej- buta, a w Tryplice Gołubskiego dać ('wołać hejda''), okrzykniki, z r. 1615: »wierzę, że na ten czas jak i kełaz! halaz , powszechne; (luter, szkalujący katolików) pod 0 okrzyku pastuszków, hełekać, hełmem będąc pisał«; Opaleński 1 w najrozmaitszych odmianach: he- w satyrze na pijaków: »drudzy pod likać. o lękać, od IG. wieku; hejta, hełmem. figiują«; Korczyński w no wista, wio, na konie, niem. hott, weli z r. 1698 o podpitym Wło chu: * wtedy jako ma być pod heł wisie. hejnał, 'jutrzenka'; z węg haj- mem był odprowadzonym k
f
f
H
hen — Hiacynt
171
hen, wykrzyknik, czeskie hyn, hetek po drwa«, »na jednej się o 'dalekości' (nie z niem. hin\). dziś włóczysz hetce środoposnej«, hengować, rok 1532, 'naginać , w 17. wieku; hetka-pętelka, o 'dro biazgu', »mieć kogo za hetkę pę z niem. (?). herb, herbotony, herbarz (nie telkę* ; z łacin, hetta, 'drobiazg', gdyś łac. herbarium, 'zbiór i książka 'byle co'. herbów, t. j . roślin'; dziś tylko o 'her hetman, juź w r. 1410 tak wy barzu' Niesieckiego i innych heral mieniony, r. 1450 etman, bez nadyków), czes. erb, z niem. Erbe, głosowego h-, jak to często w po 'dziedzictwo' (herb był znakiem życzkach polskich z niemiec. bywa: dziedzicznym, nie osobniczym); Erbe, z dolnoniem. hocctman, hovtman, p. robić. •naczelnik' (haupt, łac. caput, 'gło herbata, herbatniczka, herbawa') ; Czesi haupman, hautman, ciany, jedynie u nas używane zło hajthian, nakoniec fajtman, wprost żenie łac. herba thm, t j 'zioło the' z górnoniem. hauptman przejęli, więc (the chińska herbaty nazwa niem. tylko polskie hejtman,vr roku 1475 Thee); łac. herba nie wyjaśnione. i w 16. w., z czes. poszło; hetman zaś heretyk, ludowe (juź w 16. wieku) jest niemiecki przybysz 14. wieku jaratyk, herezja (od 'schizmy'prze i z ruskim (kozackim) atamanem, niesione na 'wymysły' i 'burdy'), ivatamanem, nie ma wcale związku; heretykować (jak kaccrzować w 15. czytamy np. u Paprockiego o »ivawieku), 'wymyślać komu', z łac. od tamanie, co na czółnie hetmań grec. hairesis, hairetikos, 'wybie skim słabo sterował... i począł het man watamana gromić«. rający'; europejskie. hergiewet, herywet i odmiennie, hewdziec, w pieśni z 1. połowy o 'zbroi', w 16. wieku, z niem. Ileer- 16. wieku, 'dywanik'(?), por. chebd gerdthe, od Jleer, 'wojsko', i Ge- (tym napchany); czy nie do niem. rāth; p gierada. heften ? herold, 'poseł', »laska heroldowa*; hewer, 'lewar do podnoszenia', herdldja, heraldyczny, o 'szlachec z niem. ffeber od heben, 'podnosić' twie' ; oba od tego samego słowa (toż co haben, łac. capio, nie habeo, wyszły, dawne niem. heriwald ('nad co z niem. haben przypadkowo brzmi wojskiem władnący'), franc. hćral- równo). diąue, hćraut (z héralf), o 'wywo hi-, złożenia i słowa od hi-, łałującym (blazonującym) na turnie cińsko-greckie, pomijam: hipokras, jach herby rycerskie'. 'małmazja', w 16 wieku, z grec. herszt, hersztować, z przyde- hypokrasisfxmesz&mns, miodu i wina'; chem (jak herb) od niem. erster, histerja, 'choroba kobieca' pierwot 'pierwszy', co jest stopniowaniem nie, bo 'maciczna,' od nazwy grec od er-, 'wczesny', grec. ēri; »herszt kiej h/stera,'macica'; historja, a by apostołów«, o św. Piotrze, u Opeca wała i istorja niegdyś, z grec łac. (1510 r ) ; hersztoioać, 'harcować', historia (od his tor: polihistor, 'wie dzący', 'badacz') w r. 1532. Hiacynt, jako imię osobowe Jahet, jak hen, okrzyknik, o 'odlecęty i Jacek, nazwa rośliny i ka oścí'. hetka, 'szkapa': » wlecze się parą mienia (jacynkt, jachant), z grec. 5
172
Hiszpania —
horodniczy
H
hyakinthos przez łacinę; słowo hołd, hołdować, hołdowniczy, jak greckie przedgreckiego początku. i w czeskiem, niem. dziś Huld, hulHiszpania (hiszpanka, i o 'in- digen, dawniej hołd, znaczyło i 'wier fluencji',nietylko o 'bródce', hiszpań ny' i 'łaskawy' (sługa i pan); u nas ski) zachowała postać łacińską, gdy i bez h-\ oldować. u innych Romanów i Niemców nahołoble, o 'dyszlach', ruskie, p. głosowe hi- odpadło (Spanien, Es- głobić. Podobnie hołubce, »ja na pagne; por. grynszpan); od plemie lutni hołubce przebieram powoli«, nia iberyjskiego tej nazwy. Zimorowic 1660 r., o 'śpiewie, arji', hlak, hlaczyk, 'dzban(ek)', 'bańka', ale i o potrawie (gołąbkach), i o z białorus. (u Mickiewicza !) hlak; 'wywijaniu w tańcu'; przyhołubić ruskie to prasłowo (od 11. wieku), kogo, albo hołubić, 'tulić, pieścić': odmieniało się glek, gołka (gultk), wszystko z małoruskiego (niby na sze gołębic); późne to pożyczki na od gul-, p. glen. biedzić, u Petrycego w r. 1609: szych » wschodnich « pisarzy. » krzywym okiem hledził*, może hołota, zamiast dawnego gołota, ruskie naśladuje; narzeczowe hłe- ocalałego w ogołocić, por. ten sam dać wprost z czes. hledieti i Me stosunek w hardy i gardzić, hańba dali, p. glądać. i ganić: nie pożyczki to czeskie hładon, hładysz, pierwsze o ko z powodu #; od goły (p.); dawniej: niu, u Potockiego, z rus. o 'gład »z nagiego hołoty* (dziś juź »niekim, gładyszu'; drugie o człowieku osobowe«); tak samo hołysz, uro bione jak rus. nagisz od nagi; i o garnku. hoc, hops, wykrzykniki; po wszystko odpowiada gołcowi; u Cze chów jest i holomek, z czego wszechne, jak i hoj, hojda, hu. Niemcy swoje Hallunke przejęli; hodować, hodowla, hodowca, 'godować', 'fetować', i w tem znacze u nas w tłumaczeniach Wiślicji niu z czes hodowali; ale w zna 15. wieku; z holomek zrobiono tam czeniu 'pielęgnować', 'chować', naj i hołomanka albo gołomanka. pierw u Stryjkowskiego, z rus. hodu- honor, honorowy, honorarjum waty, tegoż znaczenia; hodowla cał('czesne'), honorować, zupełnie nam dawniejszą cześć zastąpiło; z łac, kiem ruskie. hojny, hojność; czes. hojny (od jak i honoracjory; słowo łac. niedawnego ^ą/,'obfitość'), y.goić i zyć, objaśnione. hop, hops, hopnąć, dźwiękona ależ to jeszcze nie dowód, źe to pożyczka, bo hojny obok goić, jak śladowcze, nie bez wzoru niem.; hańba, hardy obok ganić, gardzić. dawniej hup, hub, »nie mów hup, Holandja; zamiast holandzki juź aź przeskoczysz«. od 17. w. holenderski od Holen horda, p- orda. drów, Olendrów, z niem. Hollānhorodniczy, p. gród; horodziszcze der, gdy u Niemców samych hol- u Stryjkowskiego, dziś horodyszcze, lāndisch o£ok Hollànder-; nazwa z małorus. horod; jest i hord, kraju od holoioać (p.). nazwa roślin ('viburnum'), 'malva holować statki, 'ciągnąć je liną', crispa' nazywa się już u Stanka z niem holen (od 'wołania', łac. ca- 1472 r. hordowitem, co później wy lare, 'przyzywać'). raźnie »niskiem« (rutenice) nazy-
hospodar — hurkot
H
173
wają; u Stanka obok tego i kręcihu], okrzyk, w 16. w., z niem. woj i kędzierzawiec, od zwojów Hui; chujami i wykrzykami«, Glicliściowych. ner; jest i w niem. rzeczownikiem, hospodar i hosudar, ruskie, pierw 'moment'. sze o 'wołoskich hospodarach', dru huk, hukać, huknąć, huczeć, hukgie o'ruskich' (i zamiast 'Moskale': liwy, huczny, huczek, »większy huk »hosudarowie w nogi, a my za niż puk«,przeważnie nowsze,od 17. w. nimi«, w 17. w.); p. gospoda; ho-dopiero; małorus. huk, rus. guk, spodyn, fałszywie, zamiast gospo u Bułgarów i Serbów o 'gruchaniu' dzin (p.). głównie używane, jak u nas hukać hoży, 'zwinny', 'ładny', z mało 0 świni; więc może od tego dźwięrus. hozyj (por. rus. prigozij), od konaśladowczego należy odróżnić god-, godny (p.). huczeć, t. j . chuczeć lub fuczeć, bo hrabia, z niem. Graf przez czes. ch i f się mieniają, a więc słowień. chuczati, serb. chuk, o 'silnym wie hrabie, tak samo hrabina, hrabiow ski; jest i grabią, a grof wprost trze', czes. chuk, 'wrzawa'; hukać z węgierskiego grof; graf z niem. 1 huczeć miałyby dwa zupełnie różne i rus. dopiero w 19. w.; niem słowo h-, serb. gukati i chukati. hulać, hulaka, hultaj, hultaić ma być grec. grafeus, 'pisarz', lub się, hulanka (Pohulanka we Lwo raczej 'sędzia, dozorca' hreczka, hreczkosiej, z małorus.,wie), hulaszczy, hulatyka (z przy zamiast gryka, 'greckie ziarno'. rostkiem łacin.), hulajgrody ('ru Podobnie ruskie dla h jest Hryć chome, na saniach wielkich wożone (u Potockiego) z Grzegorz (Grigowieżyczki'), wszystko z rus., od rij); »mieisc& hruzkie (t. j/grązkie') 17. wieku począwszy, szczególniej abo lgniące«, u Paprockiego; hryd- u pisarzy -wschodnich*; z małorus., nia z starorus. gridnia, 'izba czarna, jak h- dowodzi (rus. gulaf, 'space kurna'; pierwotnie 'służąca książę rować', ale gul, małorus. hut, o 'huku cej gridzi, drużynie', z nord. gridh, głuchym'; czy oba w bezpośrednim 'spokój', gridhmadhr, sivLŹący\ grid związku?); hultaj, hulaszczy samą postacią o ruskiem pochodzeniu nia i gridnica u Nestora. świadczą; rus. gulaf, o 'życiu próźhuba, hubka, czeskie (niby gębka), niaczem i łajdackiem'. o 'żagwi', >rusznice hubczaste*; humor, z łac. humor, 'wilgoć', huby, 'grzyby' (»na huby iść«), ma- wedle dawnych lekarskich przesą łoruskie. Co innego huba, 'łan', dów o składnikach ciała. 'mansus', z niem. hufe, 'ślad'. huncfot, nowa pożyczka z równie huf, hufiec, i bez h: uffiecj, z niem.nowego niem. Hundsfott, 'psi kiep'; Haufe, 'kupa' (to samo słowo); stąd hunckop, huckop, unskop, średnio hufnica, z czes. houfnice, o 'procy',wieczna 'hełmu' nazwa, z niem. 'dziale', w 15. i 16. w. ogólne; z hu- Hundskappe, 'psia czapa'; niem. syckiej nazwy poszło niem. Hau- Hund prasłowo aryjskie, u nas za bitze, dawne houfenitze. pomniane; p. suka. hufnal, ufnal, z niem. Hufnagel hurkot, por. harkot, o 'stuku'; (-nal zawsze z NageT); Huf, 'ko jest i hurgot, ze zwykłym przyrost pyto', prasłowo. kiem -ot od hurku i hurgu, 'stuku', 6
hurm — hynszt
174
H
dźwiękonaśladowczego o 'turkocie, »dochody huste*, »dają chleba husto, kiedy zębów pusto*. tarkocie wszelakim'; por. hurm. hurm, dziś hurma; hurmem* dziś huśtać, huśtaioka (odmienne po hurmą; 'trzask', 'ścisk', 'kupa'; obę staci: hujdać i hojdać, hujdawka), dzie taki hurm od nich trąc się od wykrzyku huś, hoj, mieniająmiędzy sobą«, Janczar (w czeskim cego się i z ch-, chojdać, chojda, tekście: hrzmot), »z trzaskiem a hur0 sokole, Potocki. huta, hutnik, jak i w czeskiem, mem wielkim*, »wielkim krzykiem od hurmem* ; ale takie: »zebrawszy nas na Ruś; z niem. Hiitte, hutte, się hurmem szli«, Janczar, » hurmą Gla^hiitte, 'huta szklana'; niem. wyciągnęli«, Leopolita; oba znacze prasłowo od pnia, od którego może nia w 17. w.: »okrzykiem albo hur 1 nazwa 'domu', llaus, p. chyz; niby mem wojują kozacy, 1649 r.. »w ta 'okrycie', 'schowek'. huzno, huzica, 'kuper', w 17. w., kim hurmie ludzi«, »prowadzą hur mem do pokoju«; dziś tylko o 'na ruskie, p. guz. tłoku'; od nas (?) na Ruś (hurba, toż hycel, 'oprawca', z niem. narze co i hurma, używa się, jak hur- czonego (śląskiego) Hitzel; toż i u Czechów; jest i hecel, w 16. w. man, i o 'bryle'). hłJli dziś głównie hurtem, hur hycnąć, hycać, 'skoczyć', od townik, o 'kupczącym en gros\ pier okrzyku hyc, jak hoc. hydzić, 'brzydzić': »żadensięnim wotnie o 'stadzie owiec, a raczej nie hydzil*, »do ludzi (go) hydząc*; 0 jego przenośnej oborze'; »hurtohyd, hydki, hydny tylko w złoże wać pole«. 'gnoić trzodami, by niu z 0-: ohyda, ohydny; polska to dłem'; od nas na całą Ruś, a do postać oboczna do pierwotnego nas z niem. Hiirde, Schafhiirde, dawne hurt, o 'oborze nocnej dla gyd-, czes. (zd zamiast cl, jak nie raz) hyzd, ohyzda, 'ohyda', hyzditi, owiec'. 'łajać' (u nas narzeczowe gizd,gizhusarz, husarski; dziś huzar, daicy, o 'brudzie' i 'brudnym'), mało huzarski, wedle europejskiej postaci rus. hyd, hydkij, hydnyj, hydyty sia, słowa; u nas dawniej i usarz, usar- 'brzydzić się'; na Bałkanie gizd ski; z węg. nazwy 'konnicy', co od odwrotnie 'piękność' oznacza, »gizsłowian rhąsa (p ; \Yęg*zy nie znają dawa diewojka*, 'ładna', gizdati ch, zastępują je zawsze przez h), (serb. słowień. bułg.), 'ozdabiać', 'rozbój', poszła, w 16. wieku prze słowień gizdato, 'pyszny'; rozwój jęte. znaczeń w odwrotnym kierunku, jak^ huspenina, uspanina, u Reja np. przy gardzić (p.). i i w 16. wieku, 'zulc, galareta', hyl, 'miejsce odkryte', hel, Hela. z czes. huspenina. hymn, dawniej i hymna, 'pieśń hustem, 'gęsto', 'obficie', jest kościelna', z łac. grec. hymnos nie 1 chustom; »krew się hustem ce znanego początku (wraz z okrzy dzi*, »htistcm\eje po ziemi«, »krew kiem godów weselnych: hymen hylał chustcm*, w 17. wieku; cze- menaje % chizm, hustem; tak samo: »gaje hynszt, hinszt, 'ogier' i 'wałach' huszcze* ('gąszcze'), z czes. housz- (nieraz wymieniają się podobne na tie; są i inne pożyczki w 16. w.: zwy!), czes hynszt z niem. Hengst; f
Ch
hyr — chałupa
175
jest i inszta, 'kobyła', r. 1500; ogólne z wc£. hir, słowac. chyr; jest i hyrny, w 15. w. (w obu znaczeniach), póź herny. niej ginie; hynszt i horz (albo orz, hyra, 'czupryna', małoruskie. h- przydech) z niem. ors, ang. horse, hys, hyz, chyz, chyz, spłynąć hyniem. nowe Itoss, są w 15. wieku zem*, 'pod dobrym wiatrem , »na równoznaczne, a tłumaczą i 'camelus' hys, gdy wiatr dobry, żagle wy lub 'dromedarius' po glosach i słow ciągać*, »fortuna sprzyja hysem*, niczkach; niem. Hengst, dziś 'ogier', hysować, 'żagle podnosić'; niem. pierwotnie 'wałach', nieznanego po hissen (die Segel), w tem samem chodzenia. znaczeniu; późna pożyczka. hyr, podhalskie, 'sława', 'rozgłos', 1
Ch chaba, haba, 'grube sukno'; »nic chachmęć, chachmęcić, 'gąszcz', przed czarną do wojny biała nie 'wertep', w 17. w.; p. chęchy. ma chaba*, Potocki; na całym Bał ehk\}B haja, 'zawierucha'; »pierwkanie tylko aba, z tur. nazwy ta sza z ordą chała*, »zawartka i mar kiego sukna, aha, a to z arab cowa haja*, »zimna, haie dmą skiego. w okna«,w 17 w.; narzeczowe chaja, Chaber, haber, habry, r. 1472 chaiawica i chujaivica, chujawa, obok »bławatu* i »modraku«; czy 0 'niepogodzie'; jest i fujaw(ic)a, przestawione z charba, charpa (cze-to samo. Chałagowie, u Krzyszt. Opaleńska 'bławatu' nazwa), co wszelkie 'zielska i chwasty' oznaczało?, p. skiego, z falagi; f\ch wymieniają charpęć; n Czechowi chrpa,w Tka- się stale; tureckie, 'baty'. hałajstra, dleczku: blankytni ('błękitny') char- chałastra, hałastra, 'gawiedź', od 17. w., powtarza się peni. Chabeta, 'szkapa'; wywodzą od narzeczowo u Czechów i na Małej Rusi. chaby, raczej schaby, 'kości'(?). chałat, 'kapota żydowska', chachabina, 'pręt'; »musi róść cha- łaciarz; z nazwy arabskiej 'sukni bina, gdzie się ją nagina*, »stru honorowej', chilat, przez tur. cha gane kabinki*, Potocki; ochabić, łat, 'kaftan'. 'uchwycić': »drobiaszczek ('szlachtę chałtury, chautury, ruskie, 'pomałą') serce a cnota ochabi*, Po minki', i 'żebrzące dziady'; grec. tocki; por. rus chabif, 'ująć', 'cho- chartularion z łac. cartularium pić', ochahień, 'ochopień', o 'sukni ('spis zmarłych odczytywany przez zwierzchniej'; postać oboczna obok popa w pominki, i dary za to'). skob-, skab-, p. skobel, ponieważ chałupa; chałupować w 16. w., ch- i sk- (albo samo k-) stale się jak w czeskiem, 'rozbijać', 'drapiewymieniają. żyć' (o wojsku i ciurach); tylko chachla i chochla, 'żerdź', por. u Słowian zachodnich; narzeczowo kochla (?). 1 chałpa; 'plecionka' z chałągi, cerv
f
c h a m — chaszcze
176
Ch
kiewnej nazwy 'płotu'; serb. chaCharleĆ, cherlać, chyrlak, charluga, 'zarosłe, las', 'debra', słowień. łak, charlęga, a spotyka się także chaloga, 'co woda nanosi', czes. i narzeczowe chyr, o 'słabowitym'; dawne chaluznik, 'co dybie z za p. chory. krzaka', u nas chctrłęenik (z mylnie Charpy, charpęci, 'werteby' w 15. wstawionem r), w tem samem zna wieku, giną po 17. w.; p. skarpy czeniu, w 16. w., do dziś u Kaszu i chropawy; serb. chrpa, 'kupa'. bów charłęzic, chctrłęenik, o 'krad chart, prasłowo; u wszystkich nących po ogrodach, polach, lasach'. Słowian nazwa 'psa gończego', chrt Chałupa (albo piekuła r. 1500), na Bałkanie i u Czechów, rus. chort; pierwotnie 'ogrodzenie z plecionego charcica; przyrostkiem -t od tego zielska, sitowia, pręcia', różni się pnia, co i w skory (p.). od cerk. chałągi (białorus. chałuha, Charwańc, charwatynia, Char'chałupa') tylko przyrostkiem -p waci i Chrioaci, Krwaci, Klicaci, zamiast -g. powtarza się w nazwie szczepu, cham, chamski, 'z innej rásy', wedle postaci łacińskiej Chroacja, bo od Chama (syna Noego, wyklę Kroacja, a wedle ruskiej Chorioatego za sprośność), nie od Jafeta. cja (najmylniej w fantastycznej BiaW 17. w. stale i chana tatarskiego łochrobacji); Kroaci i Chorwaci; od chamem przezywano (umyślnie ?); nich w 16. w. karwatka, 'krótka n tu pierwotne, chan i chagan, kurtka jezdecka', i europejskie kra 'wódz'. wat, krawatka (późniejsze nieco). Chamuła, famuła, 'gęsta zupa Charwat znaczy 'zbrojny', od nie (tarte owoce, ziemniaki)', może łac. istniejącego więcej u Słowian *charwu; lit. (z inną wokalizacją) szarfamulus; por. gramatka. was, 'zbroja'; por. jedyne jeszcze chanaja, 'gawiedź'. Chapać, chapanka (gra w karty); słowackie charwati se, 'bronić się' chapnąć, chaps (żartobliwe chapcy- (od tego charwańc kaszubski, o 'sno dens, zamiast akcydens, o wziątku'); pie zbożowym lichym, pełnym ziel ska',?, charwatynia, 'opuszczona bu częstotliwe do chopić (p). Charakter, z grec, 'to, co wydrąża dowla', ?). W 14. wieku Chrwaci, niu (charasso) służy', przeniesione nie Charioaci, bo następstwo płyn na 'rysy, kształty', podobnie jak nej mieni się nieraz(chúrw-i chruw-); Krwaci, od 18 w. Klwaci. styl (p). charchać, charkać, odcharknąć, Chasa, 'zgraja, motłocłr* (w 16. charkot, charkotać, charczeć, char- wieku), narzeczowe: 'moc','wielość'; gotać, hargotać, dźwiękonaśladow ckaśnik,'chłopiec, czeladnik'; z czes. cze, u wszystkich Słowian; na Bał chasa, chasnik, o 'czeladzi', 'mło kanie chrkati, o 'pluciu' i 'chrapa dzieży', co z niem. hansa (p. chąsa) niu'
Ch
chata — chebd
177
chata, chatka, słowo głównie cerna') i huzarzy; jest to więc słowo u Rusi zakorzenione, szczególnie pochodzenia słowiańskiego i nie na u Małej i Białej, u Czechów narze leży go od węg. huz, 'dwadzieścia', czowe (ale jest chatrcz, stąd węg. wywodzić. Sama chąsa zaś jest ketercze, 'stajenka, chata', co jed gockie hansa, 'drużyna', jaką się nak bardzo na chatrny, 'ubożuchny, Goci w 2. i 3. wieku Słowianom nędzny', chatra, 'gawiedź', zakrawa?). w znaki dawali; niemieckie hansa Jest to pożyczka ze Wschodu irań (tyle co są-siad?) powtarza się skiego (awest. kata, 'kleé', 'spiżar w słynnej drużynie kupieckiej i zbroj nia', nowopers. kaci, 'dom', od słów nej, Hansa, Hanse, co w średnich dla 'chowania'), za pośrednictwem fiń- wiekach morzem Północnem i Bałtycskiem (fińskie kota, węg. ház, 'dom', kiem zawładła; Hanse i Husar po ostjackie chot i chat); tak tłuma chodzą więc od tego samego słowa. czy się słowiańskie (ruskie) ch-. chcieć, chcę, chciał, chcenie, za U nas słowo to nowe, głównie u pi chcianka, chciwy, odechcieć się, sarzy » wschodnich*. zachciało mu się. Języki zachodnie ch$sa, 'rozbój, kradzież gwał (czeski, łużycki, załabski: cę, 'chcę', towna', chąźba, chąziebny, chu- tiech = chciech, 'chciałem') uży ziebny, chudziebny, przestarzały wają tego czasownika wyłącznie termin sądowy, juź w 16. wieku z półgłoską między ch a t; tak tylko w dawnem prawie bartni- i na Bałkanie, szczególniej w ura czem przechowany; w pierwszej bianiu czasu przyszłego: bułg. szte połowie 15. w. jeszcze po rotach ostaną, 'zostanę', serbskie će; jest sądowych częsty, w tłumaczeniu i w cerkiewnem : chusztą, wyjąt Wiślicji u Świętosława : »chązbą kowo w ruskiem po narzeczach (mawinoẁat*, 'za złodzieja osądzony'; łoruskie chtity). Ten sam pień w for *chaziebnąrzeczą*,'po złodziejsku'; mie z o, rus. chotief, choczu, cerk. pierwotne chąsa ledwie parę razy chotéti, chosztą, serb. choću, sło ocalało, r. 1388: >jako Trzebiesła- wień choczem. Ślady tego o i u nas wów lud odbił chąsie... konie*; istnieją aż do 16. w.: chociał, w ka chonsa jako termin starobułgarski zaniach świętokrzyskich, »choceszli zapisał słownik grecki Suidasa mą łaskę mieć*, w najdawniejszem w temźe znaczeniu; w serbskiej Dziesięciorgu rymowanem (z 14. formie, chusa, słowo to częstsze, wieku) ; do dziś ocalało w przy o 'napadach i zasadzkach', ale i jako słówku choć, chociaż (dawniej cho'oddział wojska nieprzyjacielski', ciai; tak samo rus chotia, chot , gdy np.: »Ruś posłali chusy (wziemię)*, małoruskiemu chocz, chocz ne chocz, »wydarzyło się tej chusie*, stąd 'czy chcesz, czy nie chcesz', narze chusar, 'rozbójnik', chusiti i chuso- czowe nasze choć odpowiada), por. tvati 'rozbijać', chusnik = polskie czeskie chotie, 'chcący'; prasłowiań chęsnik, 'zbój'. Od tych chusarów, skie cłiof, 'kochanek', ocalało u Cze 'zbójów', przezwali Węgrzy chusa- chów jako nazwa 'oblubieńców' rami, huzarami, swoją 'konnicę', i 'małżonków'. Jest to litew. ketdti, a nazwę te przyjęły wszystkie woj 'zamierzać, chcieć', z pierwotnego ska europejskie; u nas ona po sket-. P. chęć i chuć. dwójna: husarzy ('ciężka jazda pan- ' ~ Chebd, chebda, chebdzie, cheb 9
i
Slownik.
12
178
chechłać — chędogi
Ch
(d)zina, chebziwie, pisane i przez stać i ochełzdać (np. u Petrycego h: hebd,i bzikiem (od bzu) r. 1472 1609 r.) o 'wędzidle', chełznie (co nazwane, sambucus ebulus'; prasło konia »chełsta*); ograniczone do wiańskie ; serb. chabat (2. przyp. naszego języka, dziś jednak pier chapta), (ch)apta, słowień. chebet wotne che- (tylko to znano w 15. i chebed, u Czechów (jak i u nas) i 16. wieku) zastąpiliśmy przez tylko z -d, chebdfi) i chbedie, jest kie- całkiem innego czasownika (p. i chewdie, chwedie; oznacza pier kiełzać) i mówimy o okiełznaniu, wotnie'chwast* wogółe; u nas cheb- nieokiełznanym, zamiast nieochełdzie o 'zaroślach'(?). znanym. chechłać, 'rznąć tępym nożem', cherchel, chyrchel, 'podstęp', chechłakicm; od *chechł do *chech, w 16. i 17. wieku, od chârch-, p. 'chichot', dźwiękonaśladowcze. charkać. Chęchy, 'zarośla', od szelestu, por. chełbać i chlupać (wodą); chelbać i chełpać, chełbotać, 'zakoły- chachmęci; więc pień chach-, chąch-; sać'(na wodzie,czółnem,falą); chełpa, ale cerk. chuchnati (z ą), słowień. chełpić się, chełpliwy, i chluba, chochnjati, używa się tylko o 'gło chlubić się, chlubny, obok chłuba sie, mruczeniu przez nos'. i chlupa; jeden i ten sam pień, Chęć, chuć (ęiusą równoznaczne), chełpić i chlubić się, jak chelbać rozbiegły się w znaczeniu, gdyż chuć i chlupać; rzadsze u innych Sło ograniczono do 'złej chęci', ależ to wian, u Czechów tylko chlouba, późna i dowolna różnica; chętny, chlubili se, 'chełpić się', słowień, chętka, zachęcić, chętnie; chutki, cholb(ot)ati, 'wygłodać'; pień pier chutnie, 'prędki', dziś narzeczowe, wotny skelb-, l i t skalbti, 'prać (biebyło w 15. i 16. wieku ogólne, liznę)', skelbti, 'głosić', paskalba, w Ezopie Biernatowym: »zając chut 'rozgłos'; bez s-: kałba, 'mowa', kal- nie skakał«, »małpa jestci chulna«; bBti, 'mówić'. chuć jeszcze u Reja tylko 'chęć' Chełm, 'pagórek', dziś tylko w na znaczy: »z chucią znosić« ('chętnie'), zwach miejscowych, Chełm, Chełm- »z chuci*, 'chętnie', chutliwa chuć, n°i gdy innych Słowian ocalało: 'chęć uporczywa'; chutki, dawny czes. chlnm, rus chołm, serb. chum,przysłówek,'chętnie'; chutnie, 'pręd W dawnym języku było dla wszelkiej 'góry', — w nazwach ko'. miejscowych słowiańskich w ustach i pochutnywać sobie, czes. poniemieckich Kulm, Golm. Słowo chutnati si na czem, 'lubować się prasłowiańskie, Litwie obce, nie po czem', czes. chutnati, 'smakować', życzka z niem. holm, 'wzgórze', dobre chutnani, 'dobrego* apetytu'. lecz z niem spokrewnione (forma Chęć, chuć, poszło z pnia skent-, pierwotna skułm-) Chełmża pru skont-, lit. bez s-, kentēti, 'cier pieć', kantrus, 'cierpliwy' (nasze ska z niem. Kulmsee poszła. Chełst, 'szum fali morskiej', cheł- kętrzyć); bez nosówki ten sam pień stać, 'szumieć', chełścić, rus. cholst, w chcieć, chociaż (p.), jak i lit. o 'chrzęszczącem, prostem płótnie'; ketēti obok kenttti. Chędogi, 'czysty', chędozyć, 'czy urobienia od chelt, chełłać, »ochełtały boki* (o spracowanem zwie ścić'. Prasłowo; cerk. chądog, 'mą rzęciu); chełznąć, chełstać, ocheł- dry', chądozsitwo (rus. chudozestwo)^ (
u
Oh
chichy — chłąd
179
'sztuka', właścr^., jak chąsa, tylko chłastnąć, chlustać, z równą jak u nas i u Bułgarów; przyrostek -og poprzednie odmiennością postaci do chąd-, z skoruJr, por. lit. (bez -d\głosowej: rus. chlestat', chlesnut', skanus, 'smaczny', skońeti, 'smako 'chlasnąć batem', słowień. chłestati wać'^). i chlistati, chliszcz, 'nawałnica', czes. chichy, chych, chichotać, checho-chłost, 'uderzenie', chłostali, 'chło tać, rus. chochotat\ czes. chochtati,stać', chlustali, chlast, chlastali, słowień. chochotati (i o wrzącej o 'źłopaniu, piciu'. wodzie), chechetati se, 'chichotać', Chlab, chlebowy; chlebny; chleczes. chech, chechtati, rus. chichi- bojedźca, chlebojejca, 'najemnik' kat , łuż. chachaś, 'śmiać się'; (mój, chlebodaiocy); chlebie ocalało dźwiękonaśladowcze prasłowa; ind. w przenośnem znaczeniu w schle kakhati, 'śmieje się', grec. ka(n)- biać, pochlebiać, pochlebca (i pod chadzo, łac. cachinnare, Staroniem. chlebiać, podchlebny); Ezop żadnej hichazzen, kachazzen, kachzen, dziś innej formy nie zna: »drudzy chokichzen, lit. kiknoti, — wszystko cia pochlebiali...*, »jako pochlebnio 'śmiechu' lub 'chichocie'; piszą po ki*, »liszka mupochlebowała*, »kur prawnie »to nie chyćhy*, r. 1553. w pochlebstwie*, »gdy pochlebców Chimera, 'urojenie', od nazwy po- słuchać będziesz*; tak samo u Reja tworu greckiego {Chimaira, wła i i , »bo czyj chleb jem, tego piosnkę ściwie 'kózka tej zimy, jednozimka'); śpiewam«, co juź w 16. i 17. wieku podobnie zena, żenować się, żenada wiedziano. Lit. kłepas pożyczka od franc. gene z nazwy hebrajskiej {duona rodzime); Słowianie z niem., 'piekła', Gehenna, gdy grymas, rówdziś Laib, goc. hlaifs, przejęli; dzi nie francuskie, od grimer, 'twarz siejsze Br ot zastąpiło dopiero póź niej Niemcom ich pierwotne, ogólne malować, wykrzywiać', z niem. chi na, chinina, od peruwjańskiej Laib, co i w nazwie lordów, t. j . nazwy 'kory drzewnej' (franc. guin- 'chlebodawców', się powtarza. ąuine), europejskie. Ale Chiny, chiń Chlew, 'stajnia', więc w 15. wieku ski, chińszczyzna, wedle niemiec stałe wołowy, gęsi, kaczy chlew kiego China, u Czechów Czin; u in obok świniego, aż zupełnie na 'karm nik świni' zeszedł; w cerkiewnem nych Słowian Kitaj; p. kitajka. chlewina jeszcze i 'przybytek, mie Chlać, 'pić', p. chlapać. chlapać, chlapanina, chlaptać, szkanie, gospoda', u innych Słowian chłeptać, chlipać; chlapnąć kogo, 'stajnia' i 'chlew'. Prasłowo; od te 'uderzyć czemá mokrem'; o *bluzga- goż pnia co i kleć, klatka (p.); niu, pryskaniu, szlapaniu się'; po pień sklei- służy wszystkim Arjom staci nader chwiejne u wszystkich do oznaczania 'płotu, ogrodzenia', Słowian, dźwiękonaśladowcze po- 'drabiny', 'spadku (góry)', ze wszelaczęści; serb. (chjlapawica, 'deszcz kiemi przyrostkami: -n (łac. clino\ z śniegiem', chlapiti, chlapnuti, -t (grec. kłitys), -s (grec. klisiā, 'na 'chlapnąć (zębami)', czesk. chlapati, miot') i t . d. chłeptali, chlemtati, 'źreć' i 'chlać', chlgbać, 'chwiać się', o chodzie chlipali, 'łykać', chlipnouti, 'chlap gęsi, w 17. wieku; cerk. chleb\ nąć (wpaść)'; chleptati i w cerk. o 'powodzi', rus. chlab, 'bezdeń*. Chłqd, chłędu (Chłędowski), wdał* ChlasnęĆ, chlastać, chlaskać, 12* ł
ł
180
chłód — chobot
Ch
szem urobieniu chlust (z ju obok ą, dłużnym', goc. skulan, w tem sa co nie razi wobec stałej oboczności mem znaczeniu, skuła, 'dłużnik', bo u i ą\ 'łodygi, badyle' (por. rus. za dług stawał się wolny chłopem, chłyst, 'pręt', a nasze chłystek, po chłopiał; niem. Schuld. gardliwe, o 'hołyszu'), chlust oso chłosta, »aczkolwiek to małe bliwie 'wiecha (brzózka do wycie chłosty* ('drobiazgi'), r. 1549, chłostrania komina)', 'badyl, drążek', 'nać'; ki, 'bagatele', r. 1533, chłostać, cerk. chlud, 'pręt', rus. chlud, 'drąg',chłosnąć; chłoście w 14—16. wieku 'pawąz', chludjo, 'krzak', 'chróst', było najogólniejszym czasownikiem serb. chlud, 'pawąz', czes. chloud,'ruchu': »chłości się stądt«, 'wynoś 'laska, kij', chłoudi, 'chróst', chlou- się!', »język bez kości, co chce to dek, 'wynędzniały'. Pień skland-, chłoścU, »ptastwo jastrząb ckłości*; 0 'chwianiu się', lit. sklandyti, sklen-schodziło do gminnych przezwisk: ckłość macierz w 15. wieku; cerk. dku, 'chwiać'. Chłód, chłodny, chłodnica i chłod chlastati i chlastiti, 'chełzać', łuź. nik (zarówno 'letnia altana', jak chłoszci, 'łasy': więc pień może 'lodownia, piwnica*); chłodzie, ochło cholst- z chołt-, por. chełst. nąć i ochłódnąć (późniejsze); prze Chmiel, ckmiełny, chmielnik, pod stawka z *chołd-, ruski pełnogłos chmielić sobie. Starożytnym zupeł ckotod, czes. i bałkańskie chlad; nie nieznany; nazwa jego łacińska, lit. szałłas, 'zimny', ale są i formy humulus, od Słowian przyszła; od z d; pień skol-, 'zimno' (por. nord. nich chyba po Europie rozszedł się hela, 'szron', lit. szalti, 'marznąć'), zwyczaj chmielenia piwa i miodu; rozszerzony o -d. sami nauczyli się tego od sąsiednich Chłonąć, pochłonąć, jest i chla- Pinów (wschodnich, i od Tatarów), nąć w 16. wieku, por. otchłań, za skoro u Czuwaszów chumla, wochłanny; wchłonąć; przed n wy gulskie ąumlich, tatar, chomlak, padła jakaś spółgłoska, p (?), bo madjar. komlo, 'chmiel'. Ogólnosłochłapać znaczy i 'być łakomym', wiańska pożyczka, jedna z bardzo 'chłeptać coś'; pień o postaci nader niewielu, co ze Wschodu pochodzą (p. kłobuk; konopie; rek; topór). zmiennej, por. wyżej chłapać. Chłop, zdrobniałe ćhłoś, chłopie, W obrzędach weselnych nabrał chłopiec; chłopka; nazwa pierwotna chmiel znaczenia; nowożeńców ob 'niewolnika, zakupionego albo jeńca' sypują chmielem na wróżbę płod (chłopiec i chłopię, .jak zawsze, ności; pieśń o chmielu przy ocze 1 o 'maleństwie', bo dla 'dziatwy' pinach. i 'sług' są nazwy spólne). Przestawka chmura, chmurny, chmurzyć się, z *ckołp- (p. pa-choł), rus. chołop, chmara, u Rusi smura, posmurno, czes. chłap — 'najniższy stopień u Czechów, jak zawsze, szm- obok społeczny'. To samo co niem. skalks ckm-, chmourziti i szmourziti se, (dziś Schalk, 'wiła', z pierwotnego u Serbów nachumoriti i nasumo'sługa', por. Marschall, 'koniuch'), riti se, 'zachmurzyć się'; chmara tylko przyrostek odmienny: u nas i na Rusi i u Słowaków; z h -p, u Niemców -k; pień skel- o 'opła chmouliti, narzeczowo u Czechów. cie'^), prus. skelants, 'winny', lit. chobot, o 'szerokim ubiorze (spod* skoła, 'wina', 'dług*, skelēti, 'być niach buchatych)', i o 'obuwiu';
Ch
chochoł — cholebać
181
pierwotnie 'ogon', tak jeszcze w pie i uchodzić. Częstotliwe: chadzać, śni Gałki z r. 1440; u Knapiusza: coraz mniej używane, skoro chodzić >latawcowe obuwie« ('z skrzydła samo podobnie występywa. Z rze mi'); na Rusi 'ogon' (i 'trąba sło czowników warto jeszcze wymienić niowa'), serb. chobotnica, 'polip', chodnik, dla 'drogi', i pochodnię, słowień. ckobotati, 'róść bujnie', należącą do pochodu, odbywającego staroczes. chobot, 'ogon', dziś 'odsię i nocną porą. Chód, por. szedł; noga morska'; przyrostek -ot do pień jest sked~: skód-, grec. skechob- (p. chabina), o 'ruchu', 'giętdannymi, 'rozpędzam', nasze szczod innych językach z no kości', albo i 'zwisaniu'; pień skob-, ry (p); por. lit. bez s-, kabèti, 'wisieć', ka- sówką: łac. scando, descendo, 'scho binti, 'wieszać', kibti, 'wisieć', kibi- dzę', lit. skendetiy 'tonąć' ( t . j . 'scho dzić'). Chodem i grędą. zastąpili ras, 'wiadro' (p. cebr i dzban). Chochoł, 'czub (najwyższy snop Słowianie pierwotne ga- tegoż zna w mendlu, służący daszkiem)', cho- czenia (lit. goti, grec. ebī, 'szedł', cholaty, 'czubaty', u nas, na Rusi ind. agāt); chód znaczył i 'chodze (chochlami, zamiast chochołami, wynie' i 'chodzącego' (czescy chodo szydza »kacap« moskiewski Ukra wie straży pogranicznej). Z grec. ińców z powodu ich chochołu, 'czu hodos, 'droga' (skąd metoda, katoda, pryny', 'czubu'), i u Czechów; przy perjod), chód nie ma nic spólnego. rostek -oł jak w wierzch-oł; tu *ChodaĆ, częstotliwe, do chód i nazwa chochlika, ruskiego ducha (p., chodzić), cerk. choda-taj, 'co za choroby. biega, chodzi'; chodaki, »szlachta chodaczkowa*, »daleka znuży kogo Choć, chociaż, p. chcieć. C h ó d , chodaki (rodzaj obuwia), chodzą*, »chodziwy koń«, przeciw chodzidla ('nogi', śmieszne), cho rączemu, r. 1607, pochodzą nie od dzić, z najliczniejszemi złożeniami: tego, lecz wprost od chodzić, jak dochód (dochodowy); wy chód (wychciwy od chcieć (chodziwy, 'wy chodki, ale w biblji zachody); za trwały'), grodzą od grodzić, itd. chód (tylko u nas dla 'strony świata', choja, choin(k)a, chofar, w na zapadem u innych Słowian zwanej) zwach miejscowych Chojnice; 'drze i zachody, 'starania'; przychód; wo iglaste, młode', 'igliwie jego, wschód (o 'słońcu' i o 'stopniach, gałęzi'; prasłowo; u nas zwykłym po których się wschodzi', skrócone trybem (por. chory, ochota) z pier schodki, zam. wschodki); przechód; wotnego chwoja, por. chojka i chwojpochódi i. z odnośnemi czasownikami, ka r. 1472 dla'szawiny'; rus. chwoja śród których nachodzić (znachodzić) i chwoj ('gałęzi', 'igliwie', 'chróst'), wpodwójnem znaczeniu (bo i'znaiezc', bułg. chwojna, 'jałowiec', czes. a wytworzone z niego: 'bywać'; niem. chwuoje, lit. skuja, 'szyszka' (łotew. finden i sich befinden) na wyróżo 'chróście sosnowym'); od tegoż nienie zasługiwa; dalej obchód, ob pnia, co i chwiać (p.). Zwyczaj cho chodzić (święta i świat), dla starej, inki na Boże Narodzenie przybył w 16. w. używanej formy oby chód do nas od Niemców, u których do (u Reja i i.), obchodzić się z kim, piero od 18. wieku spowszechniał. również osobliwszego znaczenia na cholebać, cholebka r. 1500, 'ko brało; nakoniec: schodzić (schodki) łyska', p. kolebać. w
182
cholera — chorągiew
Ch
Cholera, choleryk, od grec. na lać*, mawiano żartobliwie, 'napić się dobrze'; krzeczka zresztą »pod zwy 'żółci', cholē. Cholewa, cholewka, >palić lub kopywano w jamie*. Chomik do smalić cholewki*, 'umizgać się'; Ukrainy należy. chopić się, 'chwycić się', stąd tylko u nas, Łużyczan i na Eusi; od pnia chol-, 'wdziewać', od któ pochop, pochopny do czego, wycho rego rus. chołosznie, 'spodnie' (z cze pić, 'wyrwać', częstotliwe chapać; go węg. harisnya, 'pończocha', u Se- chapnąć, chapanka. Prasłowiańskie, klerów 'spodnie wełniane'), na Bał chociaż brak go dziś na Południu; kanie chlacza (serb., 'pończocha', jest u nas, na całym Zachodzie chlacze, 'spodnie', z pierwotnego i Rusi, w znaczeniu umysłowem *chol-kja, przenigdy z łac. calcia, i u Czechów, szczególniej w zło 'obuwie', franc chausse); rus. cho żeniu z po-, pochopiti, 'pojąć', jak łosznie i u nas w 17. wieku, z rus. niem. begreifen do greifen, Ġriff; -oło-, jak w cholodziec litewski Panapochop i nazwa 'ptaków drapież Tadeusza; z tem chol- we związku nych' i 'katów'. W cerkiew, tylko może rus. cholit', 'pieścić', wycho- z nosówką, ochąpiti, 'ująć', chąpati, litf, 'wypiastować' (z czem mylnie 'chwytać' (niby stąp- i stopa), a z wo łączą naszego pachołka, p.), niby kalizacją na e: szępa, 'chwyt', ale 'otulać opieką', 'ogarniać'. to wcale inny pień (p. skąpy). Chomęto, u wszystkich Słowian W dawnym języku nierównie czę tak samo i w tem samem znaczeniu, ściej używane, szczególnie w biblji: stąd niem. Kummet, dawniej Ko- »c7iopili się bogów« (»jęli się*, mat od 12. wieku; zamiast -ąto Leopolita), »chopiwszy się dziewki« zjawia się po narzeczach i -oto. (»wziąwszy«, Leopolita), »mirzwa Urobione przyrostkiem -ąto (tyle wiatrem wzchopiona*, »pochopić co -uto, jak w peruto), od *ehom, koncerz« (» pochwycić*, Leopolita). 'gniot', 'przycisk'; od tego *chom Chór, chórzystka, chórem (śpie pochodzi i chomla, chomelka, 'ob wać,'jednogłośnie'), chorał, chórowy, rączka na głowie', na której ko z grec. łac. choros, chorus, o 'tańcu biety ciężary nosiły, co również i śpiewie', co rozmaicie wykładają, Niemcy przejęli jako Kommelt, o 'zebraniu się' (stąd i grecka na Kummelt; u M. Bielskiego »chomlę zwa 'ręki', cheir, łac. hir, 'dłoń'). na czoło* kładą już jako ozdobę. Choręgiew, chorąży, podchorąży Pień chom-, z skom-; u Litwy bez $-,(dawniej w rodzaju nijakim, chokamanos, 'uzda'; ale ich kamantairąze, jak wszelkie inne nazwy po pożyczka z polskiego. dobne, podstole i i.); zastąpiła prasło Chomik, od głosu, pisku prze wiańską stanicę, pod którą do boju zwany na Rusi, p. skomleć; niem. ruszano; nie od Niemców to po Hamster ma być pożyczką z cerk. życzka {hrunga, Runge, 'kół'), lecz chomestor, co widocznie złożenie, od Mongołów (orongo, horongo). z niezrozumiałą drugą częścią To Słowo pouczające dla pstrocizny samo zwierzątko nazywało się u nas, swych form, np. bułg. i rugi i fruod skrzeczenia, skrzeczkiem, alboglica, łuż. khorhoj, czes. narzeczowe bez s-: krzeczkiem (15. wiek), skrzekoruba. »Chorągiewni panowie*, czeć; »(s)krzeczka zalać, lub pod dla 'dostojników ziemskich', jest
Oh
chory — chrap
183
czeskiem tłumaczeniem niem. Ban- chowati, łuż. chowaś. Prasłowo; chnerherrn. Chorągwi klasyczna sta z sk-, łotew skaut, skâwēt, 'obejrożytność nie znała, natomiast mywać', goc. us-skaws, 'uważny', Wschód. niem. schauen, grec. thyoskoos, 'dochory, chorować i złożenia (roz-, zierający ofiary'; p. czuć. za-, od-), chorowity, choroba (cho- chowierać, chowierzyć, 'kołysać', rosć), chorobliwy, chorzeć; prasło'chwiać', chowior, chowiorek, 'pusty wo, z pierwotnego chwory, zacho snop na poszycie chałupy'; p. chwiać. wanego na Rusi (chworyj, chwo- Cłirab$8ZCZ, wedle chrząszcz, od r a O i w dawnej czeszczyźnie, chrabania, chrobotania, chrobotu chworỳ, dziś u Czechów i Łużyczan nazwany; p. skrobać i skrob(ot)ać. również bez w, chory, khory u Zachrachać, chrachel,r. 1500,'splu łabian chory 'brzydki', a chorac wać'; odmiana do charchać, char *djabeł';z inną wokalizacją: czeskie kać, por. kaszub, chrochac i wiel churawỳ, 'chorowity', chur(aw)ost, kopolskie chorchel, chorchlać. 'chudość'; z y: cherlawy, cherlak Chram, wymysł naszych moder z chyrlaicy, chyrlak; chyra i chera,nistów; nie polskie to, lecz cerk. chyrok, narzeczowe; rus. chyryj chram, chramina, 'dom', na całem (chiriet', 'chorować'), bułg. chiréfâ, Południu 'dom' i 'świątynia', 'kleé', 'choruję'; słowień. chir, 'suchoty', 'piwnica', czes. chrám, chrámina, chirati i chirēti, 'nędznieć', cerk. 'świątynia', rus. choromy, choroprochyreł, 'podły' (por. chworowati,mina [chram, 'świątynia', z cerk.), 'wydawać'); ch- z sk-, więc porów 'dom'. Prasłowo; pierwotne *chorm, nywam skwarne (p.); wedle tych, co ch- z sk-, więc niem. Schirm (z *skerchw- z sw- wywodzą, awest. hwara-, ma), 'ochrona', bez s- w cerk. czrêm 'rana', niem. swer, 'ból i bolączka', z *(s)kerm, 'namiot'. Brzmiałoby dzisiejsze schwâren, 'jątrzyć się', u nas *chrom, przenigdy chram, i Geschwūr, 'bolączka'. W nazwach ale chromina Stryjkowskiego prze miejscowych: Chorzelóto i i . jęte chyba z ruskiego, jak tyle in Chować, wychowywać, wycho nych słów u niego. Z południowego wanka, schowek, pochować, 'po i czeskiego chram, 'buda', pożyczyli grzebać', chować i uchować się Niemcy swój Kram, Krambude, czego, ^uchowaj Boże«; złożenia stąd nasz kram (p.). Karom staro z prze-, z-, za-; już w psałt. i biblji żytnych, o 'namiocie', przypomina we wszelkich dzisiejszych znacze poniekąd słow. *chorm. niach: »czystą chowała duszę«, Chrap, chrapać, chrapnąć, chrap » chowaj ('strzeż') się tego«, »cho ka (»mieć chrap na co«), chrapota wajcie j i chlebem* ('karmijcie'), r. 1500 o 'ochrzypieniu': »mówię * chowałcdlnica odzienia« (całkiem chrapoivato, bom chrapki wielkiej czeskie; »zbrojownia«, Leopolita), dostał*; chrapliwy; »uciąć Chra»chowatedlmcę pieniężną « (» skarb p(ow)ickiego, jak i w rus., żartobli nicę*, Leopolita), zachowawać; chów, wie o 'spaniu'; chrapy, o 'nozdrzach chowu. Słowo wyłącznie zachodnie, końskich'. Prasłowo; tak i w tem czeskie, łużyckie (na Rusi wyjąt samem znaczeniu u wszystkich Sło kowe, od nas), o tych samych zna wian; cerk. chrapa/ą i chrapią, czeniach, czes. chuowa, 'piastunka', o 'chrapaniu' i o'rżeniu koni'; w stas
184
chrobak — chróst
Ch
roczes. jest i chronuti, z *chrop- chramati, więc nasze chromać nie nūti, obok chropieti, chroptati, 'rzę-pierwotne? Od pnia skrem-,co w krze jeć', co mogłoby uchodzić za pier mień, od 'poranienia ostrością', niem. wotny czasownik do (częstotliwego Schramme, 'blizna', więc chromy uiby) chrapać, ale samogłoska tu pierwotnie 'ranny, zraniony (cię nadto chwiejna, bo jest i e: ruskie ciem)'. Pień skrem- i w naszem chriepat', 'kaszlać', słowień. chre- poskromić, skromny (p.), i w chru mti. 'dyszeć', chrepenēti, 'pragnąć', paniu, i w (o)krom. W biblji:»chro A nawet i ę: czes. chrzapati, chrzie- mał jest aź do śmierci* (»źyła -ne, 'nozdrzy', łuż khrjapa; wresz- zmartwiała«, Leopolita), chr omota jie chrzypieć. Pierwotne z sk-. (»ułomność«, Leopolita). Chrobak, p. robak, od tego chrob- Chrona, biblja: ochrony dosyć* co i w chrobotać, o 'chrzęście, ('miejsce przestrone'); chronić, oszmerze'; to samo co skrobać, sjcro- chronka, ochraniać; biblja: »do tej botać (p.). schrony (»skarbnicy «,»pokładnicy«, Chrobry, 'waleczny', dziś wyszło Leopolita), uchronny. Prasłowo; z używania, ocalało głównie w przy cerk. chrana, 'pokarm' (do dziś domku Bolesława Wielkiego, ale te na całem Południu, nazwy stąd dla goż postaci: chrobry, i fałszywe (?) 'chleba', 'spiżarni'), chraniti, 'cho chabry, czeszczyzną zatrącają; pra wać', 'strzec'; rus. pochorony, 'po słowiańskie ; z *chorb-ry, cerk. chrabrgrzeb' (od stypy?), choronit', 'cho Chromy, chromać, chromam, w 16.krapawica), bułg. chrapa, 'wyboje', vieku stale chromać, chramie; chro- czes. chropawy, 'chropawy'. Pra mota; u nas o 'nodze kulawej', słowo; pień skerp-, skorp-, lit. kar pierwotnie i o '»suchem« ramieniu'; pa, 'brodawka' (bez s-), kirpti, prasłowo; tak i w temźe znaczeniu 'strzyc'. u wszystkich Słowian; cerk. chrom, Chróst, i o 'pieczywie chrószczą-
Ch
chrupać — chrzest
186
chrzest, chrztu (zamiast chrzstu), cem', chróstowy; chróściel, ptak (pisane i przez k-); chróstnik chrzcić, chrzciciel, chrzciny, nowoi chróstniak, chróściany. Prasło chrzceniec, chrzes(t)ny, chrześci wo; z *chivorst, cerk. chwraslije,janin, chrześcijaństwo; wszystko 'chróst', rus. chworost', chworostina,wymawiane i przez k-, a tak i pi 'badyl', bułg. chrust, 'krzak', ale sane pierwotnie: krzciny, krześciu Serbów i Słowieńców 'dąb'; w sta- jaństwo, nowokrzceniec; już w psał roczes. Koźma (przed r. 1125) na terzu: »wiara krześciańska« (w pu zwę miejscową Chwrasten od 'krza ław. »pospolna« i »pospolita«); ków' wyłożył, później tylko chrast. w Bogurodzicy czytam, dla miary Z chworst- por. nasze chwarstać, wierszowej, chrześciciela, powołu chwarszczeć, o 'szeleście' wszela jąc się na chrześcianina. Pisownię kim, kaszub, charzt (z *chwarzt) z ch- zamiast k- wywołało chi karzt, o 'owsie na wybrzeżu (dla Chrystusa i christianus, zatrzy mujące obce ch- z grec. christos, wzmocnienia tegoż wysiewanym)'. Chrupać, o wszelakim 'szeleście' 'pomazaniec'. Nazwę Chrystusa (»śnieg chrupie pod nogami«), Christ (z niem., z krótkiem i, Christ) schrupać, 'zgryźć', 'zjeść'; podobnie przeniósł jedyny Słowianin na 'krzyż' rus. chrupki/, 'łomliwy', czes. chrup, sam; dla chrztu, chrzcin, miał przy 'chrząstka'; urobione przez -p od kład i u Niemców, kristenen, 'czy chrem = skrem, 'ciąć' (p. chromy),nić chrześcijaninem'. Cerk. krist bo obok chrup- jest i chręp-(»o mój (w wymowie ruskiej kriest) 'krzyż', miły pępie, któż cię dziś ochrę- kristiti 'chrzcić' (ale jeszcze prèpie«, 'utnie', w pieśni dożynkowej), krìstiti sę 'przeżegnać się', rasprus. sen-skremp-usnan, 'zmarszczkrlstiti 'ukrzyżować'), u Serbów ka', nasze chrząpiel, 'guzica'; chru krst (krsta, 'krzyże') znaczy 'krzyż' pać jest obocznem z u, obok no i 'chrzest' (krsno ime, uroczystość sówek. Prasłowo i w postaci z u: plemienna); na Zachodzie jednak rus. chrupał' sia, 'pękać', bułg. (Czesi, my, Łużyczanie) i u Sło chrupam, 'gryzę', serb. chrupiłi, wieńców krst, krzest itd. juź tylkc chrupjeti, o 'trzasku', chrupali, 'chrzest'. Przechód nazwy Christa 0 'chrząkaniu świni', słowień. chru- na 'krzyż' umożliwiło, źe był u Sło va, 'zawierucha, trzaskawica', czes. wian rodzimy rzeczownik krist, ocalały w złożeniu okrist, 'naokoło', chrupali, 'chrupać'. Chryja, wyraz szkolny dla 'roz rus. okriestnost', 'okolica', załab prawy', 'wykładu', z grec. chreja, wokarst (toż), od pnia kri-, kroj-, 'sentencja', przenoszony na wsze 'ciąć' (okrist zns&zy właściwie 'okrą żając', bo krąg od tego samego laką »historję«. Chrzan, prasłowiańskie, rus. pnia poszedł); to krist pierwotne chr jen; wymawiają i krzan, jak ustąpiło zupełnie (z tym jedynym 1 Czesi krzen zamiast chrzien daw wyjątkiem) nazwie Chrysta (i 'krzy nego; Niemcy wschodni pożyczyli ża jego'); gdy schyzmatycka Sło to jako Kren. Pochodzenie nie wiańszczyzna przy kríst = 'krzyż' znane; lekarz grecki zapisał kerain została, katolicka krzyż dla drzewa dla tej rośliny, widocznie toż słowo przejęła, a krzest do 'chrzcin' ogra niczyła. Nazwa chrześcijan, cerk. ze wstawionem e.
186
chrzęst — chwała
Ch
kristjan(in), rus. kriestjanin, 'chłop', chudy, chuderlawy (por. suchorkriestjanka, 'chłopka' (por. franc. lawy), chudzina, chudoba ('ubó crétin, 'kretyn', od christianus), stwo', 'biedactwo'; dalej, niby dla serb. krszcianin, czes. krzestian, skromności, by nie urzekli: 'doby z niem. dawnego christiāni i chri- tek', 'bydło'); wychudły i schudły, słani z łac; u nas nowochrzceńcy chudnąć; chudziec, z chudźca: chujumyślnie nazwę Krystyjan lub ca, i do tego nowe chujec, o 'chu Chrystyjan przybierali. dym wieprzu'. Prasłowo; u innych Chrzęst, chrząstka, dawniej Słowian: 'mały, drobny', 'zły' (serb. chrząstka (wiek 15. i 16.), chrzę- chudoba, słowień. chudicz, u Załaścieć; z wokalizacją o: chrąst bian chaudac albo szaudac, 'dja(oboczne chrust^, chrząszcz (w psałbeł'). Ch- z sk-, lit. skaudus, 'bo terzu flor.; w puław, chrząszcz za lesny', skundzu, 'skarżę', skudrus, miast chrąst); tu i inne dźwięko 'ostry'; sk- w naszem paskuda (p.); naśladowcze : chrząkać, chrzęchy bez s- w cerk. kuditi, 'psować', proi chrąchy, odchrząknąć; urobienie kuditi, 'zniszczyć'. U nas najbar przez -t od pnia chrem-, skrem-,dziej ograniczone znaczenie, por.chu'krajać'. Prasłowo; cerk. chrust dopachołck i niby łac. chudeusz. i chruszt, o 'szarańczy' i o 'chrzą chusta, chustka, chusteczka, na szczu', rus. chrustiet', chrtisnut , sze wyłącznie słowo, niema go 'pękać', chrustkij, 'łomliwy', chrust,i w czeskiem nawet; oboczne do 'co pod zębami skrzypi' (np. mąka), prasłow. skut, 'szata', 'kraj szaty', serb. chrusta, 'skórka (chleba, pie co nie pożyczka z goc. skauts; toż czeni)', chrustati i chruskati, 'gryźć',samo co lit. skiautas (z wtórnem i), czes. chroust 'chrząszcz', a chrust od skutu, 'strzygę'; nasze słowo 'chrząstka'. Dziś u Słowian chrząst dalej- urobione z przyrostkiem -t. ka, chrząst, z ale nasze chrząstka Chwała, chwałka, chwalić i liczne dawne zgadza się całkowicie z lit. złożenia, po- itd.; chwalba, chwa kramsU i kremsle; łotew. skrum- lebny, chwalny; bałwochwalca; naslis, lit. krumslys, 'kostka u nogi, schwał, 'na umysł, umyślnie', dziś głozn', prus. krumslus, 'knebel', nieznane, w 16. i 17. wieku; za od czasownika lit. kremsti, kremtu,miast chw- przez cały 15. wiek (ale 'ogryzam'. juź od 14. w.) fala, falić, falebny, niektóre zabytki postaci z chwChrzyżmo, chryzmo, kryzmo, 'św. olej do bierzmowania', »chrzyzmo- wcale nie znają; 'dziś zapomnie wać abo bierzmować*; cerk. chri- liśmy o f, utrzymało się tylko w na zwach, Falęcke, Falkozvski; ufała zma z grec. chrisma, czes. krzizmo, z niem. chrismo; ch- wedle łac. w 15. wieku zamiast uchwała, ufachrisma (grec. chrìú, 'mażę', chri- lić. Jak w chory z *chwory, może chw- i w ch- się uprościć, przy stos, 'pomazaniec'). chuch, chuchać, chuchnąć, dźwięnajmniej powtarza się chała, chakonaśladowcze, i czeskie; rus. chu- lić tak często w psałterzu i biblji, kat'; niem. hauchen (dawne hU- że trudno tu o samym błędzie pi sarskim prawić. Prasłowo, takie chen)^ Hauch. samo u wszystkich Słowian, na Chuć, chutki, chutliwy, p. chcieć biera powszechnie i znaczenia 'dzięi chęć. 1
chwarstać — chwost
Ch
187
kowania'; serb. na(ch)walice, nawoksym ok. r. 1450, »cięźkamoja chwi (z nachwao, nasze naschwał), 'u- la* ^ w pieśni z 15. w. Zachodni myélnie', uf al', nieumyślnie , sło- Słowianie jedyni pożyczyli to słowo wień. na chtoalpriti, 'nadarzać się'; od Niemców, dziś Weile, niegdyś u Serb. i Bułg. narzeczowo toż f, hwtl, hwlla, 'czas', 'godzina'. Wedle co u nas. Pień z sk-, nord. skvala, niem. złożenia Kurzweil urobili uzbierać' (o wodzie i mowie), niem. Czesi kratochioile, a my za nimi Schwalł, schwellen. Samochwał = krotochwila i krotofila,krotofilny; Chwałko, Chioalecki, u Potockie częste u Reja: » kroto file stroić*, go, i i . »za krotofilę*, 'dla uciechy'. Chwarstać, 'chrzęszczeć', jy.chróst. Chwinić, tylko u Wielkopolaka chwast, od chwatania przezwa H. Powodowskiego, 'mruczeć', chwiny, bo zielska chwataią ziemię dla niąc, 'mrucząc'; porównałbym z serb. siebie, zachwaszczając ją; u innych chiniti, 'udawać', *oszukiwać', chimSłowian ćhwastatiy chtvastun, chwaba, 'oszustwo', słowień. chiniti se, sta znaczy 'pyszałka, co się chełpi, 'udawać', rus. chinit', 'łajać'; chwchlubi', jak i w dawnej polszczy- zamiast ch-, a / naturalnie z źnie: »lekarz faści* (f, jak zawsze więc chwinić z chinić, a to z chyw 15. wieku, zamiast chw\ t. j . nić> 'chełpi się' (środkami swemi) w ma Chwist, ćhwistać, chwis(t)nąć, zowieckim Polikarpie około r. 1450. toż co świst, świstać, świsnąć; Czy może w dalszym związku chwiszcz, 'orzech próżny', toż co z chwost, 'ogon' (?), przynajmniej świszcz; chwist w 15. i 16. wieku, chwoszcz, foszcz, nazwy uprzykrzojeszcze u Reja, 'błazen', właściwie nego chwastu rolnego, 'equisetum', 'aktor, komedjant', 'mimus'; jak r. 1472 chwoszczki i choszczkl. śivistek (papieru), tak i chwistek, chwisty w Józefie Rejowym (o 'szma ChwataĆ, chwat, p. chwytać. chwiać, rozchwicwać się, chwiej tach, łachach'); pochwist i pochioiny; w psałterzu: *chwiejali głową« ściel wreszcie, o 'zawierusze', do (»chwiali głowę«, puław.), nieścią stali się i do mitologji, jak i Pognięte, ale chwieli (puław, znowu zwizd. 'Orzech próżny' nazywa się chimalî); dalsze urobienia: chwie- r. 1472 gwizdzem i malikiem (p.); rutać, 'poruszać', 'kołysać', od chwie- u Czechów chwiszt, 'świstak'; tylko rut, a to od chwier; pień w chtvoja, u nas i u Czechów istnieje to chwist, choinka, p. choja; sk- w skwierut (?).chwistati, por. gwizdać i śtcistać Chwiędać się, 'drapać się, gdy u innych Słowian. swędzi', z *swiądać, p. toiędnąć, chwost, 'ogon'; w nazwach: Za jak staroczes. chwadnouti z swad-,wichost (zam. Zawichwost); Chwo0 'więdnieniu'. ściskOy ojciec Piastów; chwoszcz, chwila, chwilowy (w 15. wieku 'skrzyp', w 15. wieku choszczki 1 flla\ 'czas'; »bo była zimna chwila* i chwoszczki u Stanka (1472 r.\ (w kolędzie z 16. wieku; stąd chwila chościk; z średniowiecznej łaciny po narzeczach biało- i małoruskich wzięto dla 'equisetum' koński ogon, o 'niepogodzie', 'burzy'), »już tu z 'cauda equina'; roślina sama po chcę cirzpieć mękę i wszytki złe dobna do »chwostu«, stąd więc, nie file imieć«, w legendzie o św. Ale z łaciny, jej nazwa. Jeszcze Bier<
y
,
188
chwytać — chynąć (się)
Ch
nat w Ezopie używa tego słowa: bremu niż ku złemu chyba swej *chwost mu (wężowi) uciął (chłop)«,rzeczy«, »chyba mnie niemaź inego ale już w 17. wieku rusyzmem się boga«, Leopolita, »schną chyba tego sta e; chwostać, 'bić się (miotełką iżby były pokrapiane«; ale już u Sew łaźni)', Stryjkowskiego, ruskie klucjana i z 1. przypadkiem: »chyba lub czeskie (?), ale i u innych obok liście same (nalazł na fidze)«. Uchy chłostać (ł wymawiane jak w ?); biać; chybki, szybki, jedno i to Chwościsko tyle co 'mietlisko', dla samo słowo, jak i chynąć = szynąć; rzadkich włosów, por. czeskie chwo- w chybotać, chybać {chybaj, hybaj, stiszcze, dziś kosztie, 'miotła'; po 'ruszaj!') ocalało pierwotne znacze stać bez w powszechna; mylnie nie. Pień z sk-, lit. skubus, 'szybki'. przeniesiono nazwę ojca Piastowego Słowo przeważnie na Zachodzie na Popiela i zmyślono mu rozpustę. znane, czeskie chyba, 'wątpienie', c h w y t a ć , niegdyś tylko chycić, chybati, 'wątpić', 'wahać się', chy a obok tego, z inną wokalizacją, bili, 'chybić', chybawy, 'wątpliwy', chwatać, chwacie (jak kisnąć i kwachyba używało się również przy sić, gizd i gwazdać); do chwatać: słówkowo; słowień. chiba, 'brak', chwat, chwacki; od chwatać do 'błąd', chibati, 'ganić', serb. podstało się w i do chytać, chycić: chiban, 'chytry'; biało- i małorus. uchwycić zamiast dawnego uchycić. chyba może z polskiego. Od pier Prasłowo; cerk. chwatiti, chwatati,wotnego znaczenia 'ruchu', przez i chytati, chytiti, rus. chwatat' 'kołysanie', 'wahanie', do 'pomyle i pochitit', 'porwać', chiszcznyj, nia'; albo od 'ruchu' do 'minięcia, 'drapieżny'; u Serbów i Słowień- pominięcia' (?). U innych Słowian to ców używa się i o 'pośpiechu', pod samo z S2-, rus. oszibka, 'błąd', czas gdy u Czechów i Łużyczan oszibit' sta; p. szybki, szubienica. ł ą c z s i ę to znaczenie z postacią C h y ł y , chylić się, pochyły, schy chwat, porównaj i naszego chwata;lić się, schylać się, nachylać itd., u B lłgarów i Serbów służy chwat wychylić; chyłem, chyłkiem (chyli za 'miarę' (od piędzi do sążnia). cem, chylądzią), 'tajnie'. Prasłowo; P. chytry. Pień jest skut-, lit. bez s-,cerk. pochył, 'skrzywiony', rus. to kuf rus, 'zwinny', kuta, 'rozruszam'; samo, a chiłyj 'słaby'; podobnie na w słow. z $k- w czes. poskysti, Południu, serb. chila, 'krzywda', skisti, 'wystawiać' (cerk. pod-sky-chiliati, 'patrzyć zyzem', chiliak, tiP\ 'nachylić głowę'), z ch- w czes. 'zyz'; czeskie jak nasze, den se ch istati, 'sprawiać'. chyli kweczeru. Por. chyży. Nie Chyba, 'brak', 'wada', »bez chy zgadza się z następnem, chynąć, bo w chynąć wypadło b przed n, bi «, lub bezpochybnie, 'niezawodnie', ci ybić. Rzeczownik chyba zszedł gdy w chył tego, nie było. c l 16. wieku na przyimek - przy c h y n g ć ( s i ę ) , 'rzucić się', to sa słówek, 'wyjąwszy', łączony pier mo co szynąć (p.), z chyb-nąć; »le wotnie z 2. przypadkiem, np.: dwie dzień głowę chynie*, »i już »wszelkie zwierzę chyba człowieka się był dzień z południa chynął* iszami rusza «, Glaber r. 1535, >nie »wiatr chynie* (łódkę itp.), *chymoże i jednej godziny trwać chyba nął ognia« ('zachwycił'), »konie choroby takiej«, »więcej ku do w bok się chyną* (w podobnych y
I
chytry — igo
przykładach nasuwa się chynąć jako *chytnąć, ?); por. rus. chinut' sia, 'chylić się\ chytry, chytrze, chytrosć, chytrek i chytrzec, chytrzyć, częstym u przymiotników przyrostkiem -r od chyt-ania ('chwycenia') urobio ne; prasłowiańskie to, o 'zręcznym, przebiegłym' i 'prędkim'; por. wy mienione pod chwytać lit. kutrus, 'zwinny' chyz, 'dom', chyża, chyz, pisane i przez i; prasłowiańska pożyczka z niem. hūs, Hans, jako pożyczka ze wcale ruchomą postacią; cerk.
189
chyz, chyzina i chyzina, rus. chiza, bułg. i serb. chiza, chizica, ale i chisza, chiszica, czes. dawniej chysze, chyszka, dziś chyże, chy zina. To słowian, chyz pożyczyli Niemcy dwojako: Kietz, o 'chału pach rybackich' w Marchji (pod Berlinem, Poczdamem), i w Alpach jako Keische, Keusche, 'chałupa' (z tego znowu słowień. kaiza). Ude rza odmienność rodzaju i końcówki, ależ to pożyczka. Chyży, 'chybki', 'szybki', słowo późniejsze, od końca 16. wieku; od *chgg- do chy-, p. chyły.
i , spójka łącząca, 'a'; samoistna, uka' znaczy (idiotēs, 'prywatny', i w skupieniach (iza, izalt), daw idios, 'własny', od zaimka względ niej stale przed pytajniki kładziona nego) (/ kto, i co, zamiast kto?, co?); po Idzi św, Egidjusz, u Czechów szła z przypadku któregoś zaimka IljL wskazującego; może to grec. ej, igła, igiełka, igielnik, iglica albo 'jeśli', albo lit. jei, 'jeśli' (od za glica (Mączyński 1564, i dziś na imka 3. osoby). Połączona z ze: ize rzeczowe), iglasty, iglhvie (ależ je(skrócone: iz albo ze), wyraża, jak glija, 'jodła', tu nie należy!); pra aèe, zawisłość: »on rzekł, ize przyj słowo; tak samo u wszystkich,Sło dzie*, tyle co: 'on rzekł i on przyj wian; i u Łużyczan i- odpada, gła; dzie'; tak samo np. niem. und ('i') j - w nagłosie było i u nas, u Cze jeszcze na początku 16. wieku uży chów jehla z jihla (jest i ihla wano i w znaczeniu dass ('źe'). u-nich); rus. bułg. serb. igła, igli ca; u nas w nazwie 'berberysu', ich, im, p. jego. idea, ideał, idealny, idealista,glika (zwanego i dracz, drzon, de idyla, należą do greckiego pnia, reń, od 'darcia'), ocalało pierwotne co 'widzieć' (i 'wiedzieć') oznacza, -tka, jak w osika. Z pewnością da od którego i historja (w idyli się tylko prus. aikulo, 'igła', po i wymawiane zamiast dawnego ei, równać, chociaż nie zgadza się bo eidólon, eidyllion, 'obraz', — ido-w spółgłosce; pień pierwotny ten łopokłonnik ruski znaczy 'bałwo co i w jędza (p.), od 'kłócia'. igo, w nazwach miejscowych, Igo chwalca', i 'obrazek'). Od tego id(wid-), zupełnie odmienne id- w idio łomia, 'gdzie się igo ( = jarzmo) ta, idiotyczny, co 'prywatynę' i 'nie łamie'; narzeczowe jugo (ju- z ji-, ;
190
igra — Imiennictwo osobowe
I
jak nieraz), 'jarzmo' (i w nazwie im-, liczne słowa, z łaciny prze lekarza Jugo, co nie franc. Hugo, jęte: imponować; imainacja (itnabo znany w przysłowiu od 17. wie ginacja, niby 'obrazowanie', od ima ku). U wszystkich Słowian tak sa go, franc. image, 'obraz'); impet mo; cerk. igo (obok odmiany iga i impetyczny ('naskok' niby); impe jest i ikesa, jak przy odmianie rator z imperjałami; imitacja; im nieba, słowa). Prasłowo; lit. jun-port, 'wwóz'; impertynent (z franc); gas, ind. jugam, grec. dzygon, łac.impreza, w 17. wieku ogólne, dziś iugum, iungere (stąd koniunkcja, nieznane niemal, z włos. impresa 'złączenie', adjunkt, franc. adjoint, (por. impresario), 'przedsięwzięcie'; dysjunkcja, konjugować itd.), goc. pomylone u Klonowica imbrjaki, jukuzi, niem. Joch, wszędzie to sa 'opilce', z włos. ebbriaco; w 16. mo: 'jarzmo'; z ikesa można grec. wieku był i impresor, imprymodzeugos, 'zaprząg', łac. iugera, wać, o 'tłoczeniu, druku', 'druka 'morg', porównać. Nie mamy cza rzu'. Pomijam wyłuszczanie po sownika, ocalałego w lit. jungti,dobnych złożeń z in-: inamorat ('za łac. iungo, 'łączyć', 'wprzęgać'. Nad kochany', w romansach 17. i 18, mieniam zgodę łac. con-iux, 'mał wieku), inicjał, inspekcja, instytut; żeństwo' (z-jarzmieni), z cerk. sąalbo z U- (od inl-): iluminować, prąg (rus. suprug) w tem samem ilustracja itd. znaczeniu. imać, imacz, imaniec ('jeniec'), igra, igierny, igrać, jigrzec, p. jąć. 2. przyp. jigrca, 'komedjant' ('iocuimbier, imbir, dawniej (1472) lator', 'kuglarz, śpiewak wędrow ingbier, ingbir (albo, wedle łaciny ny'), igrzysko, igraszka (ten samśredniowiecznej, zynzybar i cyngprzyrostek -s^cow rus. i gruszka, 'za bier), z niem. Ingwer z łac. zinbawka', wyigrysz, 'wygrana'), p. grą.giber, od wschodnich nazw (arab. ihumeit, 'opat', ihumenia, 'opa-zandzabil, pers. shangabir z ind. cicha', z cerk. rus., a to z grec. hê- śrngawerd). gumenos, 'przeor'; tak samo ikon(a), imbryk, imbryczek, od 18. wieku, 'obraz świętego', z grec. eikon {iko'naczynie do kawy', z węg. ibrik, nostas, 'ściana z obrazami w cerkwi').a to z tur. ebrek (m wstawiliśmy ikra i ikro (r. 1500), 'jajka ryb', sami); i inni Słowianie od Węgrów ikrzak (i » mleczak*), ikr owy, ikrzy-to wzięli. sty\ ikra, 'łydka'; kra lodowa (bez iment, tylko w ludowem: >do nagłosowego jak stale u nas). imentu*, 'do cna'; z węg. imćnt. Wszystko troje jedno słowo, o 'na i mieć, imienie, p. mieć, mienie. brzmiałości' wszelkiej (jajeczek, mię Imiennictwo OSObowe. Pomija sa, lodu); s- nagłosowe odpadło, oca jąc nazwy, co dopiero z chrześci lało tylko w cerk. skra; rus. ikra, jaństwem przybyły i pod wielu 'kawior'; dalej urobione kriga, ma- względami podobnym, co dawne łorus. kryha, o 'krze lodowej'. Lit. pogańskie, podlegały odmianom, *'&ra/,'ikra', prus. ikro i, 'ikra (łydka)', tylko o tych prawimy, chociaż one pożyczki, od Rusi i od nas. właśnie u nas najsilniejszego do im — tym, p. jego; dziś nim za znały uszczerbku; z wyjątkiem Sta stąpiło dawne im: zanim. nisława, Wojciecha, Kazimierza,
I
Imiennictwo osobowe
191
Władysława, Wacława, Włodzi gi'). Ponieważ imię należy do oso mierza, prawie zupełnie zaginęły; bistości, więc je dziedziczono, pole przechowały je dawne dzieje, a nie cając przez to samo nowego członka równie liczniej urabiane od nich rodu dziadom-duchom opiekuńczym. nazwy miejscowe. Przytoczone wła Wystarczy przypomnieć, jak się śnie imiona cechują imiennictwo u Piastów albo Przemysłów te sa słowiańskie: nazwy są dwupienne, me imiona, Bolesławów, Kazimia wyrażają życzenie, aby osobisto rów, Włodzisławów, co raz powta ści, której imię jest częścią inte rzają; dziś heraldyk z nazw do gralną, wiodło się wedle imienia- myśla się przynależności rodowej. wróżby. Nie wiemy, kiedy osta Dwupienne nazwy ulegały skrótom tecznie imiona nadawano, czy nie i spieszczaniom: Bolko z Bolesła odmieniano ich albo uświęcano osta wa; Stach, Staś, Stan, Stańko, tecznie np. przy postrzyźynach? To Stachnik z Stanisława. Na nazwy wiemy, że imiennictwo słowiańskie kobiece mniej się wysilano; doda zachowało normy przedsłowiańskie; wano do ojcowskiej -a, więc Sta że już Arjowie w podobny spo nisława; córka Dobromira Dosób życzyli potomstwu pomyślności. brochną się nazywała lub Dobrawą Wróżbę musiano jednak rozumieć, (pierwsza, żona Chrobrego; druga, więc nazwy odmieniały się wraz matka jego, z której jakąś nieby z językiem samym i niema w nich wałą w świecie Dąbrówkę uklejakichś pni odwiecznych; nazwy np. cono!). Do imion domowych, pogań słowiańskie i litewskie są zupełnie skich, przybierano (np. przy bierz od siebie odmienne, chociaż »sy mowaniu) chrześcijańskie, stąd Woj stem* ten sam, bo winien je był ciech-Adalbert; nieraz zaczynają się każdy rozumieć, więc się coraz od tą samą głoską, np. Kazimir-Ka nawiały. Wiele imion jest wojow rol (Odnowiciel), ale u nas mniej niczych, odpowiednio do czasów, 0 to dbano (Włodzisław-TIerman), więc wszystkie z woj-, bor-, stan-, więcej na Wschodzie, u Rusi. Pnie stoj-; inne wedle gościnności sło 1 odwracano: Wojbor i Borzywoj; wiańskiej się stosują; inne życzą Sławomir i Mirosław; oba pnie władzy, dostatków, czci i sławy; znaczą nieraz to samo, tak się roz najliczniejsze właśnie na -sław lub powszechniły; znaczenie niejednego -mir i -mier się kończą, co z mi później i zapomniano, np. Spycirem, 'pokojem' utożsamiano, cho mir (Spytek, niby 'Darmek'). Nie ciaż początek jego jest inny; i -mił równie rzadsze są jednopienne, np. do częstych należy. Złożenia były Wilk (aby go wilki nie zjadły; dzierżawcze: Świętosław znaczy'sil imię ma odwracać grozę) i inne ną (wielką) sławę mający' (Jaro nazwy od zwierząt, roślin (szcze sław to samo), Miłogost lub Rad- gólniej częste u chłopów), rzek; od gost właściwie 'miłych (radych) go przymiotników: Czarny, Biały; od ści mający', co się odmieniło zcza- wszelakich innych rzeczowników. sem na 'miłujący gości' i 'gościom Nazwy chrześcijańskie wyjątkowo rad'. Z niektórych nazw można i dra tłumaczą, częściej upodobniają je maty rodzinne wyczytywać, np. Nie własnym, np. Hieronyma Jarosła mej, Nielub, Ledarg ('ledwie dro wowi (Jaroszowi), Florjana Two-
192
imię — interes
I
rzyjanowi; zresztą skracają je tak inkaust, dawniejsza nazwa 'atra samo, Bień z Benedykta, Grzymekmentu', czes. inkoust i ingoust, z Pielgrzyma. U nas w złożeniach z grec. łac. encausłum, 'wypalone' nieraz 3. przypadek zamiast pnia: (o czerwonym atramencie cesarzy Bogumił, Piotrumila. rzymskich używane), stąd i franc. imię; imienny, imiennik (dawencre, włos. inchiostro. niej drużba, na Litwie ciozka, z rus. inny lub inszy (jak pierwszy), tiezoimiennyj skrócone), imieniny, jeszcze w 15. w. z jednem n: imiono, imionnik. Prasłowo; tak >jinych jimienie k jinym pójdzie«, samo u wszystkich Słowian; cerk. biblja; maki (»słowa taka, a drugi imę (imene), rus. imia, czes. dziśjinaka*), inaczej, inakszy; gdzie jmeno, dawniej jmê, jmenowati, 'na indziej, skądinąd; dawniej samo zywać'. Imię utworzone przyrost istne: indzie, ingi, z inąd, inędy, kiem -men (jak brzemię) od pnia inegdy ('kiedy indziej'); cerk. inde, no- i n-\ słow. imę z *n-men, łac.inogda, inądu. Zdwoiliśmy n, jak no-men (nominować, nominacja, no w płonny, męczennik. Słowo iny minał), grec. onoma (nasze ano znaczyło: 'jeden' (p.); przybrało zna nim, 'bezimienny', z grec. andny- czenie: 'drugi', 'odmienny' (jeden, mos), ind. nâma, awest. nama, goc.'ktoś inny'); ino, 'tylko', .zachowało namó (niem. Nomen, be-nennen); pierwotne znaczenie ( = jedno, jeno). brak w l i t , jest tylko prus. emens,Prasłowo; łac. unus z oinos, grec. 2. przypadek emnes, 'imię'. oinos, 'jedynka', goc. ains (eins), imo, imojazdą, imopławem, p. prus. ains, lit. z przydechem wienas, w ind. i awest. z innemi przy mimo. inderak, w 16. wieku, z niem. rostkami: eka-, 'jeden', aewa-, 'je den'; z inaki (inaczej) por. lit. Unterrock, 'spódnica' (unten-, 'spód'). indermach, w 16. wieku, z niem. wienokas, łac. unictts, niem. ainaha Hintergemach, 'zatyłek', »mieszka(gockie). na tyle, w indermaszku*, tak u Cie inochéd, jednochód; inochoda, klińskiego, Klonowica i i . (inder-jednochoda; inochodnik, o 'koniu maszne), ale jeszcze 1568 r. in-posuwającym naprzód obie nogi dergmaszek. P gmach. jednej strony, a potem obie dru indyk, indyczka, narzeczowe jen-giej, nie przebierającym nogami'; dor, jędor, z łac. gallus indicus,i tu ocalało ino- w pierwotnem niem. dawniejsze indisches Huhnznaczeniu: 'jedno'; »zbił go z ino(dziś Truthan, Indianer), franc. chody* ('z fantazji'); r. 1500 i 1530 poulc d'Inde (z tego dinde, din->junochodnik albo hinszt*, z myldon), czes. indiánka (wedle niem.), nem ju- zamiast ji-, jak nieraz. interes, jeszcze przy końcu 16. rus. indiejka obok nazw naszych. W 16. wieku do Europy z Indyj i na początku 17. wieku w łac. Zachodnich przewieziony i rychło pełnej formie interesse używane; »wszyscy swego interesse szukają*, udomowiony. Wujek, *interese brać«, Knapiusz; indzinger, indzienigierka, indzienigerowie, w 17. wieku, dziś inżydziś ludowe jenteres^ jęteres. Euro pejska pożyczka z łac. interesse, nier, z włos. ingegnere od ingegno, 'zależeć'. Inne liczne złożenia z interłac. ingenium, 'duch'. t
I
ips — isty
193
pomijamy (interpelacja); wymieniachów, głównie o 'szukaniu »gadu« my tylko naszego wyłącznego intro w głowie'; lit. jeszkoti, 'szukać', ligatora, 'co książki oprawia, wiąże', niem. heischen, 'żądać', ind. (z od mienną samogłoską) iczchati, 'szuka', wiązaćz w 16. wieku. ips, ipsym, ipsymować, od 'fał 'życzy' (od pnia ais; ind. eszati, szowania wina ipsem, t j . 'gipsem', 'szuka', iszmas, bożek miłości). Inni przeniesione na wszelki 'fałsz' w 17. Słowianie ocalili słowo: cerk. iskati, wieku, szczególniej u Potockiego: iską i isztą, rus. iskat\ isk> 'do »mieszając swych prywatnych kon chodzenie sądowe', priisk, 'kopal ceptów ipsymy*, » fałszu i ipsymu nia', serb. iskati, isztem, i biskati kto nie miesza w złoto«; »od wina (od złożenia obiskati, mylnie rozło ipsymowanego wybaw nas Panie«,żonego); moraw. wiskati, i u nas Modlitwa około r. 1750, »wodę ipsy- wiskać, wiszczeć, z mylnem w-. mują winem, wino ipsymują wodą«. W złożeniach z końcową półgłoską, jak ZÛ-, ta zlewa się z i- pnia w y: Jps zanotował r. 1472 Stańko. ircha, jer cha, irzcha, 'rodzaj stąd nasz zysk, zyskać, zyskowny, skóry wyprąwnej, zamszu', irszany, w cerk. suniskati, ale na Rusi, jak irchowy, irchownik, na Zachodzie u nas, syszczik, 'szpicel', wzyskaf, słowiańskim, czes. jircha, łuź. jer- 'wymagać', nie wzyszczitie, 'nie bierz cha, słowień. ircha i jercha (jest pan za złe'. i u Serbów; na Rusi od nas); iskra, iskierka, skra, skierka, z niem. dawnego irch, erch, erich, iskrzyć i skrzyć się, iskrzysty, zło ircher, 'białoskórnik', a to z łac. żenia z za- itd.; prasłowo; tak i w tern (h)irci(s, 'cap'. znaczeniu u wszystkich Słowian, Irzy, Jerzy, jest i postać Jur, z przydechem/-; Czesi pisali Giskra Juricus r 1235, Jurek, Jurkowo; (znany kondotjer z 15. w., a mini dalej irz, irze, irzyk, jirzykowie, ster wiedeński z 19. w.). Jest to wszystko w r. 1472 dla ptaszka odmiana wokalizacji z jaskier, jas 'cypselus' (por. Potockiego: »jaskół- krawy, jas(k)ny (p.). ispińa, u Haura: »upusty stawo czy rodzaj w Polszczę zową irzykami*); »jerzyki po wietrzne«, obok we chróstem, ispiną albo dębiną »jadowitych irów*,i >jerowie skrzy-młodocianą opleść*; 'to, co na ispiotały«; r. 1500 *ir albolelek« tłu pach, namułach, rośnie' (?); od isep, maczy 'larus', 'mewę'; u Czechów ispu, u nas tylko w nazwach miej jirzice, 'pieńka', jirziczek, 'jaskółka'; scowych, Isep, u Czechów jesep, jest to imię własne Irzy; podobne 'szutrowisko', cerk. istpzn (z iz-sep, przenośnie nie rzadkie, p. kaczka 'nasyp'). Jest to Isep jedynym nie i inne. U Serbów i Słowieńców na mal przykładem zachowanego nazywają się te same ptaszki juri- głosowego i przyimka iz, co jesz czica, jurka, jurica, jurszczica cze jest w nazwie Izgórsk 1104 r. (i o 'czyżach') U nas Jura w 14. w., (w 13. wieku już Zgórsk), a może i w istyk, toż co styk u pługa', jak na Rusi (sio. Jur lwowski!). iskać, 'szukać', pierwotne słowo, »wykalać istykiewi*, Potocki (iznim go Niemcem szukać (p.) zastą tykać); iz zresztą na całym Zacho piliśmy, ale jeszcze u Reja i i . od- dzie tylko z dało. isty, istny, istota, istność, iście, iskać = 'odszukać'; dziś, jak i u Cze si ownik 13 k
iść — iż
194
1
» iścić się w słowie«, ziścić, uiszczać jeinti; grec. ejmi, 'idę', imen, 'idzie się, »jist bądź«, 'bądź pewien', ji- my'; łac. co, 'idę', is, i Uo, 'chód'. ściec, jistca, 'właściciel', 'wierzyciel' iwa, z przydechem jiwa, Uwa i 'powód', iści(z)na, 'kapitał, wła (stąd nazwa miejscowa Liw i her sność'; dawniej szczególniej często: bowa DoliwaY), Ucina, iwoicy, ten isty, 'ten sam', ci iści, 'ci sami' wina, 'rodzaj wierzby', i tak u wszyst (w biblji, psałterzu); samoistny. kich Słowian bez wyjątku (chyba Prasłowo; u wszystkich Słowian zdrobniałe iwka, iwica, służą i in tak i w temźe znaczeniu: cerk. isti- nym roślinom). Prasłowo, chociaż na, 'prawda', rus. istinnyj, 'praw drzewa same różne bywają; lit. dziwy', nieistowyj, 'wściekły'. Zajewa, 'czeremcha', grec. ojē, niem. miast *jesty, *jestota, por. czes. iwa, dziś Eibe, 'cis' (rdzeń iwydawne jestojski, 'prawdziwy', jestwo,wierzby i cisu czerwonawy); ale 'istota'; je- i ji-. i-, w nagłosie wy prus. iwis(?), łotew. twe, dla 'cisu', mieniają się nieraz. Lit* iszczias, są pożyczki z dawnego niem. iwe. łotew. īsts, īstens, pożyczki chyba izba z izdba, więc izdebka, z ruskiego. Fzdebno w nazwach miejscowych, iść, dawniej ić, idę (pień por. izdbica (u mostu); narzeczowo gi lit. ci-ti, łac. i-re, grec. i-enai; czasnie nagłosowe i-: zdba, zdebka, teraźniejszy urobiony przez -d, jak zdbica; izbica, 'skrzynia u mostu', w ja-dę, bę-dę\ z licznemi złoże 'zrąb drzewa ziemią »nafasowany« niami, gdzie również w bezoko (w twierdzy)'; przyzba; pierwotne liczniku mylne -ść od 16. w. pa istba (nazwy miejscowe, Istebno), nuje: przyjść, pójść, zajść, znajść, cerk. istuba, 'namiot', rus. istobka, wyjść) d czasu teraźniejszego wkra 'łazienka', izba, izbuszka, prizba, dło się w obiegające już od 16 w. bułg. i serb. izba (ale znaczenie częstotliwe (z)najdować, (z)najdy~bywa wszelakie, i 'piwnica'), słować (obok poprawnego (z)nacho- wień. j(i)spa, jspica i izba, jespa, dzić), jedyne tego rodzaju (wynaj czes. dawne jistba, dziś jizba, jidować, to samo z wy-), urobione zdebná,'pokojówka', łuź. stwa i śpa, najniepoprawniej wedle najmować itd. Prasłowiańska pożyczka z niem. (najmywać): najmę (tak samo naj- Stuba/iaźmB? (àziéStube,i w szkole, dować: najdę). Postaci pierwotne stąd sztuba, sztubak, sztubacki), tonie, znić, pójć dójć ustąpiły wczez przydanem nagłosowem i-; niem. śnie nowym wejść, zejść, pójść, dojść. Stube, franc. étuve, 'łaźnia', włos. U wszystkich Słowian tak samo; stufa mają być dwa odmienne sło i Litwin urabia po narzeczach nowe wa: niem. od stiuban, stieben (o'roz einu albo eitu, 'idę', zamiast pier pryskującej wodzie', Staub), romań wotnego eimi, prus. eisei, 'idziesz',skie od łac. domniemanego extueit, 'idzie', z tą samą samogłoską fare, extufa, 'łaźnia' Od Słowian stale, gdy w ind. jeszcze w liczbie rozeszła się ta niemczyzna daleko. pojed.: emi, eti, ale w mnogiej: imas, 'idziemy', janti, 'idą'; awest. aeiti, IŻ, ize,. p. i, spójka. f
J-
— ja
195
J
j - Przy a i e zwróciliśmy uwagę słowiańskich dla ustalenia właści na kapryśność języków słowiańskich wej postaci. Ze i polszczyzna przedco do nagłosów samogłoskowych; suwała /-, tego dowodzą Unik r. 1472 przybierają one ./-lub w- zbędne,a od (od łnu), Iłża z dawnego Isłza, rzucają pierwotne (np. ruskie ucha, a to od słzy, 'łzy'. uzo, zamiast jucha, juko\ albo mie-] przystępuje do przysłówków, niają je- i o- (szczególniej Ruś) Przy dzisiaj, wczoraj, tutaj, częste szcze i , / , taż sama kapryśność. Gdy inni Sło gólniej u Reja, nikogoj (całkiem wianie i- w nagłosie, nietylko przed jak -ze); onegdai, może i w najzbitką spółgłoskową (p. izba), wsta trzeciego stopnia u przymiotników wiają (por. ruskie iwier, nasz wiór; zamiast dawnego na-. Powtarza się rus. irej, nasz raj; rus. iwołga, na w innych językach jako -?, służąc sza wilga), my pierwotne i nagło- naciskowi, grec. nyn-i, hutos-i. sowe odrzucamy częściej niż wszy ja, zaimek pierwszej osoby, po scy inni, por. mieć, miono, glicazbył się, dla krótkości i wedle wzoru (glika), skra, gra, zdebka, zamiast ty, spółgłoski końcowej; dawniejsze imieć, imiono, iglica (iglika), islra,jaz ocalało w psałterzu; częściej igra, izdebka. Pierwotne ji- trzy i dłużej u Czechów się powtarza. mało się długo, jeszcze w 19. wieku Forma prasłowiańska była dwuzgłopisali, nieliczni coprawda, Jim, jich, skowa: jazu. Prasłowo; grec. ego, ji. jinny (jinszy, por. ludowe jenszy,łac. ego, ind. aham, awest. azem, jak jenłeres), jistota; nie uwzględ niem. ich, gockie ik, lit. asz, esz. niałem tu wcale tej wymowy i pi Słowiańska postać wyróżnia się od sowni, pisałem wyłącznie /, chociaż innych wydłużeniem nagłosu: *ezu, j do pnia należy. Najdziwaczniej z czego wedle stałego trybu *jēzû obchodzi się język, nietylko na Ma a z tego jazu, jak zawsze; słow. z, zowszu, chociaż tam najszerzej i naj lit. z, pisane przez sz, odpowiada dłużej, ze zbitkami nagłosowemi ja-, pierwotnej gardłowej podniebiennej. je-, przestawiając je jakby z umy Dziś tylko Bułgarzy zatrzymali z, słu. Więc w 15. wieku jeko, jeblko, odrzucili j : az. Przyczyna wydłu zamiast jako, jabłko, i odwrotnie: żenia, èz- zamiast ez-, nieznana. jano,jadnacz, zamiast jeno, jednacz;Dalsze przypadki urabiają się od Jawa, jarałyk, zamiast Jewa, jere- innego pnia: drugi, trzeci i siódmy łyk; ogólnopolskie Jadwiga nie mnie, szósty mną, czwarty mię z pierwotnego Haduwig-, lecz z ITed-lub mnie; w trzecim obok mnie, wig-; Jełowicki z dawniejszego Ja- beznaciskowe mi. W psałterzu dawna łowicki; por. rus Jawdoche z Eu- postać drugiego przypadku: mie doksji; dalej przechodzi ja- przez nie, co się wedle dalszych przy je- w (j)i-\ irzmo, irząbek,zamiast padków pierwszego ie pozbyła. jarzmo, jarząbek, a jemioła (p.) Z przyimkami stale; we mnie, ze najrozmaitsze przybiera postaci. mną, nade mną, ponieważ między Mieniają się jasiotr i jesiotr i i . , m a n zagłuchła półgłoską pier i należy sięgać do innych języków wotna. Ta sama różnica pni obu 9
13*
196
jabłko — jadro
J
w jednej odmianie w lit. manes,wać się' (ludowe mylne jadłobić sic, mani, niem. mir, mich, łac. md, jadtoba), jadzie się, zajadły, rozmiki, jako pierwotna. jadły ; prasłowo ; tak i w temże jabłko, jabłeczny, jabłecznik znaczeniu u wszystkich Słowian; r. 1500, jabłkowy, jabłkowity (o ma u Serbów obok jed, 'jad', 'złość', jest ści końskiej), jabłoń ; miejscowe: jad, 'żal', jadan, 'nieszczęsny', ja Jabiowo i i. Nazwa spoina wszyst dali, 'biadać'; u Czechów tylko kim północnym językom aryjskim: fed (jest i w starorusk.), z nowem celt. abliall, niem. Apfel, lit.
J
Jadwiga — jałat
197
Jadwiga, z niem. Iledwig (oba jajowy, jaieczny, jaiecznica; jajeczprńeihadu- i wig-, znaczą'wojnę'); nik r. 1472 i 1500 tłumaczy na jadwizką przezywano i wszelakie zwy ciast,'artocopus','ovarium'. Toż 'sprzęty' i 'kaftaniki'; co do ja- i tak samo u wszystkich Słowian; cerk. (j)ajce, rus. jajco, czes. wejce p. j - nagłosowe. jagły, » kasza jaglana*; » proso (2. przyp. liczby mn.: wajec), łuż. je jo otłuczone zowiemy jagłami lub pszo- i jajo, Prasłowo; łac. ovum, grec. nem<; jagły na podołku prażono don z *oion, niem. Ei; brak w lit. jako czar miłosny; żartobliwe: Przysłowia: »stoi ZA jaje* ('za nie'), »krupa jagłą być nie może«, o Kru »jaje bez soli« (podobnie, właści pie i Jagielle. Tak i to samo u in wie o 'braku smaku'). Jeśli * a/e nych Słowian, oprócz Rusi (por z *atvje poszło, wywodzą je od na jednak rus. jagłyj, 'prędki', jaglit' zwy 'ptaka' pierwotnej, łac. avis; sia, 'spieszyć', jagłaja ziemia, 'tłu por. lit, pautas, 'jaje', z naszą sta', ale to przypomina raczej lit. pł-aka nazwą. Jajnik 1472 r. 'żółjēga, siła' jegłi, 'móc', grec. hēbē, cieniec', że na żółto krasi. 'site młodzieńcza', z jego). Por. może jak, z jako skrócone; jakijakosć, igła, jeśli od 'ostroty' przezwana. jakoż, jakoby; przestarzałe jakjagnię, jagniąt/co; zdrobniałe, jak mierz ijakmiarz, 'w sam raz' (zło i cerk. (j)agniec, od agn, istnieją żone jak opięć, oburącz): »obadwa cego jeszcze w czasowniku ob-agnić jakmiarz jednakiej mocy«, ijak się, 'okocić się', co ludek mylnie miarz czterysta*; jakkolwiek, jak* rozłożył: o-bagnie się, ibagniędzią, bądz, jakto. Prasłowo, lit. jokias, bagniątkami obezwał »kotki topoli*, od pnia zaimkowego, p. jego. czes. jehnied, 'kotki', jehnieda, 'to jaka, jaczka, z niem. Jacke, od pola' (przyrostek -d zbiorowy). Toż 14. w. przejęte; jak franc. jaąuet i tak samo u wszystkich Słowian; (z czego żakiet), przez hiszp. z arab. cerk. (j)agnę; i w bułg. bagni se, szak, 'zbroja', co i w ang. jacket 'koci się', łuź. bahnić, 'kocić'. Pra przebija. słowo; brak w lit.; łac. agnus (stąd Jakub, dziś mylnie Jakubem we nasz agnusek wielkonocny), grec. dle obcego wzoru pisany, skrócone amnos, 'jagnię' (z *abnos). Na RusiJak, Jakusz, Kuba, Kusz, bo nagłos i ogniadije, zamiast ja-, je- innych odrzucają (Grzymek z PielgrzgSłowian, ze zwykłą zmiennością na- mek). głosową. j a ł a t , 'błazen, nicpoń,' częste jagoda, zbiorowe (przyrostek -d u Potockiego: »niechaj im dziecko zawsze taki!) od * jaga, lit. uoga,rośnie jałatem*; »jałat to, a nie 'jagoda* (z pierwotnego *dga); toż junak«,r. 1629, »poszło na jałata* i tak samo u wszystkich Słowian; ('durnia'), »w tym bławacie czasem cerk. (j)agoda; Jagodne. U nas znajdzie i jałat a, nietylko szlachtę*, i u Czechów jagoda (od czerwieni) r. 1618 ; wołacz jałacie * w 15. w. i o 'policzkach', r. 1500: »jagoda tyle co 'biada!', a fałacie 'proh dolor' r. 1430, jałacie jałacie, 'euge!'. na licu* ('obliczu'). jaje, jajo, jajko, jajca (od 15. Od rzeczownika serb. i słowień. (jjal, wieku stałe, np. r. 1500: >w roz- 'złość', 'zazdrość', jalan, jalen, 'za m&czkijajca*,'gotowane na miękko'),zdrosny'; por. jałowy (T).
198
jałmużna — japurt
J
Jałmużna, jałmuznik, z czes. wice, pochodzą jednak od zachod ałmuzna, a to z niem. Almosen niego Ivanus (12. i 13. w.), a wlwoń(dawne almuosan) z łac. ałimosinaczn i podobnych wpłynęło imię z grec eleemosynē (od eleein, ' l i Iwo(n). Dalej Janusz i Hanus?, tować': kyrie ełejson, 'gospodnie po- z czes. wedle niem. Hans z (Johan nes. Janoioiec zowie się u ludu, i miłuj!'). jato waty, o kontuszu 'barwy czer w 16 w., co Stańko 1472 r. janóbył, wonawej', w 17. wieku, z rus. ałyj, janosieł(\) nazywa, czes janowce 'czerwonawy', bułg. serb ał, z tur. i janofit (źe odkwita około św. Jana), ale juź Stańko zowie to i sianowirc, al, 'czerwony'. sianozęć i znisiano (pora sianoźęci, jałowy, jałowice (»na jałowej gdy odkwita), a jeszcze dalej od ziemi*): jałowica i jałowica; toż i tak biegają dawne postaci zanowiec samo u wszystkich Słowian (na i żarnowiec. Uważają je za odRusi i jałyj, obok jałowyj). Łotew. mianki ludowe łac. genestfrja, gejēls, o 'surowym (niedowarzenym, nosta, niem. Ginster, a postaci nieirzałym)'. Nazwę jałowca tłuma z zan- powtarzają się i u innych czą i inaczej, od kwiatów męskich, Słowian dla 'cytisus','genista', serb. więc jałowych. Jałochna, jałoszka, zanowijet, łużyc. zanowiez (i janojałowiczy; jałowieć. wiez) i zanowc. Inna postać Jana: jama, jamka, jamnik; prasłowo; Janczy, z węg. cerk. jama; łączą z grec. di-ammi, janczar, wojsko tureckie, utwo eks-aman, 'wykopywać', a mar'ā, rzone r. 1329, rozbite 1826, z tur. 'rów', ame, 'łopata'. jeni(jany) czerifnowe wojsko'; euro jamułka, jarmnlka, 'czapeczka', pejskie; janczarka, 'rusznica'; ale od 15. do 18. w.; »Jegomość się Janczarycha, o 'życiu uciążliwem wczasuje w jamułce*, »jamniki i niebezpiecznem', poszło od słyn owe tureckie «, r 1617, *jamułhi nego w 17. w. uroczyska Honczaperłowe. złotogło\viowe«, u Niemo- rtjcha (t.j garncarzowal): »hołysze jewskiego r. 1608, jarmołki, Stryj konia w garści trzymając żyją na kowski, jałmurA/, 15. wiek (roty). Janczary sze*, »będą orać Tatarom Z rus dawnego jemurłuh, bułg gdzie na Janczarysze*; jeszcze jafyjmuihik, z turec. ja(g)murłuk, r. 1755: »bez pokuty iść w świata 'płaszcz na deszcz z kapuzą', póź an czary che*; źródła dziejowe wspo niej jermołka, 'kapuza', białorus. minają na moh iłu Honczarychu jurmołka, rus jełomoh, małorus. 1546 roku, na pole Honczarycha joiomka, 'czapka'. imenujemoje, 1660 r., i t d , »aż do Jan, jasiek (nazwa żartobliwa 'po- Iłanczarychy* r. 1754. duszeczki'), Jaś, Jaksa (jak Boksa); janduła, »czara albo janduła* »grosz św. Jana«, 'zadatek', po w gdańskiej giełdzie r. 1670, rus wszechne w średniowieczu; Jano- jandowa i jendowa, 'nalewka', nie winy; czeskie ściągnięcie z łac. z lit. indas, 'naczynie'. grec. Joan(nes), z hebraj. Jehocha- japurt, deport, 'jabłko portowe', nan. Ruś obok Joana ma i Iwana, od Cystersów lubuskich z ich ma co u nas w 17. wieku częste o Rusi cierzystego klasztoru Pforte wpro nach; nazwy miejscowe, jak Itcano- wadzone w 13. wieku; podobnie
J
jar — jarmark
199
jabłko windlicz od Vindelicium towit w Arkonie, a Jarowit w Ha(Augsburgu) przezwane (?). welbergu; Jarosław, Jaropełk = jar, jarek, jaruga, 'wąwóz', od Świctosław, Świętopełk. Znowu brak 16. wieku, z rus. jar z turec. jar, w lit.; łączą łac. ira, 'gniew', grec. 'stromy brzeg', bułg. jar, w tern dzdros, 'krzepki'; samem znaczeniu, serb. jarak, ja jar, u nas nie zastąpione, o 'weł ruga. nie owczej i koziej', cerk. rus. bułg. jar, jarz, jaro, jary, jarzyna-, ja serb. jarina, 'wełna', lit. èras, 'jag rosz, jar siwo, 'wegetarjaństwo'; nię', prus. eristian (zdrobniałe, jamy aibo faro wy, o 'polu letniem'; 'jagniątko'), łac. aries, 'baran', grec. wszystko w przeciwieństwie do ozi eri fos, 'cap', eiros, 'wełna'; mego i oziminy; jarka, 'zwierzę czy jar-, 'łączyć', ko-jarzyć (co Knapiuroślina tegoroczna, tej (lub poprzed szowi jeszcze dziko brzmiało), i pra niej) wiosny i lata', np.»jarka, mar słowiańska nazwa 'jarzma', w cerk. chew siana przed św. Janem«; *żyto i na Południu całem rodzaju mę i pszenica jara*; 'jałówka'; niema skiego, jarem, u nas i na Rusi ni tylko jara czy jary w znaczeniu jakiego: jarzmojarmo; jirzmo, dziś wprost 'wiosny', są przykłady w cerk. ludowe, zapisane już w 15. wieku; i czes., z fara, 'z wiosny', jest i w na ja-, ji-, je- wahają się stale; koja szym Janczarze, ależ on z Czech rzyć i jarzmo, por. igo i iungere, wyszedł. Toż i tak samo u wszyst skojarzą stadła« jak łac. coniux($. kich Słowian, jar, jarica, jarina, igo). To jar- łączą z łac. arma, jarec, znaczy 'zboże jare'; tylko 'broń', grec. karma, 'wóz', harmos, u nas jarzyna nabrało ogólniejszego 'spoidło', harmonia ; nawet ramię znaczenia 'warzywa'; zato u innych i niem. arm, 'ubogi', tu należy. Słowian częstsze od jar- nazwiska jarczak, 'siodło tatarskie', z ta młodych kur, owiec, psów. Pra tarskiego, w 16. wieku; »popręg słowo; brak w l i t ; niem. Jahr (goc. jarczakowy*, r 1608. jer), awest. jar-, 'rok', grec. hdra, 'pora roku', 'rok', hdros, 'rok', łac. jargać Się, jargotać, jargolić, hornus, 'siegoroczny' (z * hdiorinoś)..ludowe, o 'sprzeczce, grzechotaniu, Słowiańskie jar (nie mówimy o licz hałasowaniu'; szkolne, od argumennych pożyczkach, z nich tylko jedną tóio, arguere, albo od ergo, 'więc': wyżej przytoczyliśmy) jest czwora »by się wszyscy doktorowie argowali*, pieśń miłosna przed r, 1550. kie, więc obok jar, 'wiosna', jest: jarłyk, 'karteczka', 'przepustka', jary,'krzepki' (»stary, ale jary*), jaizyć się, 'żarzyć się', rozjarzać, 'napis na flaszeczce', rus., z tatar »słońce jare* (ale wosk i miód ja- skiej nazwy 'dyplomu', o który się rzęcy od famy, 'lipcowy'); u nas wielcy kniaziowie w Złotej Ordzie mniej używane, tern bardziej na ubiegali, tur. jariek, 'rozkaz'. jarmark, jar marek dziś, ludowe Rusi, o -wściekłej odwadze i złości', razjariV sia, jarosf, 'wściekłość', jar mak (już w 16. w), jarmarczne, cerk./ar, 'silny, ostry',/aro6^','gniew'. pożyczka z niem. Jahrmarkł ('targ To jar- pojawia się w imionach, roczny') z 14. w.; już r. 1408 jar znacząc to samo co święty; jeden mark ('gościniec') ojciec dzieciom i ten sam bożek nazywa się Śtcię- przynosi.
jarmułka — jasny
200
J
jarmułka, 'biret, czapeczka', p. a więc to samo co iskra (p.); ja skrawy również od iskrzenia na jamułlta. jarmuż, 'ugotowana jarzyna', 'wa zwany, boja-,je-, i-w nagłosie wy rzywo' (piszą i jarmusz), z niem. mieniają się; r. 1500 jaskra, 'maik'; ^kowalskie jaskrzanie* ('iskry') roku warmouz, od 16. w. stałe. jarząbek, u Stanka i i . jeszcze 1549. jarząb, irząb w imionach, nazwa jaskinia, jaskiniowy, czes. jeskyptaka, a jarzębina nazwa drzewa, nie (zamiast *jaskynie, co nic da którego jagodami się żywi; ja lej nie dowodzi), urobione przyrost ty-, je-, o- w innych językach sło kiem -ynia (jak świątynia, berewiańskich, naprzykład rus orjab- gyni) od jask (p. jaszczyk, jaszcz), ka, u Skoriny w biblji 1520 roku) 'skrytka, schowek'; brak dalszych jest przysuwką; pień ręb- znaczy odpowiedników, jeśli starorus. jask 'pstry', rus. rjabyj, białorus. rabyj, i ask, niem. Asch, 'naczynie' (dawne a stąd nasze dawne raby, np. u Cy asc, 'misa'), nie są to samo co grec. gańskiego w Myślistwie ptaszem askos, 'miech'; wory, miechy, były z r. 1584 o ptakach upierzonych najdawniejszemi schowkami, misami. w niejednostajnej barwie; lit. z od jaskółka, dawniej (do 15. w.) mienną samogłoską raibas, to samo. jastkólka, »pisklę jastkołczyno* Jarzebaty znaczy 'kropkowany' (i o w psałterzach, »gnój jastkoliczy* niebie, o drobnych obłoczkach), czes. biblja; powtarza się tylko w najjerzabatỳ, 'pstry' (Czesi mieszają bliźszem niegdyś sąsiedztwie, u Łu-t jerzab i rzerzab, 'żóraw'); u innych życzan dolnych ; pierwotnego jastSłowian nazwa ta i dla 'kuropatwy'. koła już nie znamy; złożenie, od Wedle Rostafińskiego (Myślistwo kolenia za jastem ('żywność')?; daw str. 444) : »owoce jarzębiny są okrą- niejsza i ogólniejsza nazwa, łastogławe, stąd ptak z takiemi pla wica i (czes.) wlastowica, u wszyst mami jarząbek, i inne tak plami kich Słowian, od wła-(?). ste jarzębate*; przeciwnie w Symjasła, jasełka (liczba mnoga, po bola H, 194. jedyncza tylko w nazwach miejsco jasion, postać dawniej chwiejna: wych, Jasło, ale Jaśłiska), rodzaju jesień 1472 r., jesion, jasień, rus. nijakiego; w dawnym języku, jak jasień, bułg. jasen i o sen (wymiana w cerkiewnym, ruskim lub czeskim, ja-, je-, o- por. jeszcze itp.); serb. rodzaju żeńskiego (jaśli); od jadjasen, słowień. i czes. jasen i jesen, 'jeść', urobione, jak gęśl łub myśl łuź. jasen. Prasłowo; lit. uosis, (od gędę lub mudzę), albo wiosło prus. woasis (z pierwotnego os-), lub masło (od wiozę i mazać), od łac. ornus z *dsenos, niem. Esche pierwiastku ēd- (słowiańskie jad-), (nord. askr), o tern samem drzewie. p. jeść; por. lit. êdzios, jasła' (èdzia, jaskier, 'ranunculus', i jaskrek, 'pasorzyt', w liczbie pojed.). jasny, »na jaśnią*, jasność, ja od 15. w.; nie nazwany od koloru niby jaskrawego kwiatów, jak bo snota, objaśnić, jaśnieć, od tegoż pnia tanik z początku 17. wieku twier co jaskrawy i iskra; jasny z *jaskny dził, lecz że »liście jaskrów przy (jasen, tu i owdzie w Słowiańszczyźłożone na ciało wywołują zapale nie, niczego nie dowodzi); tak samo nie, ciało czerwienieje, iskrzy się*, u wszystkich Słowian: cerk. jasno, ỳ
y
f
1
jastrząb — jaw
J
201
rus. objasnW, jaska, 'jasna gwiazda*. jaszczyk, 'wóz z amunicją', daw Może jednak pień Jas- ten sam co niej wszelki 'drewniany schowek, w czes. jdsati, jasowati, 'krzyczeć', skrzynka', np. u Potockiego: »ja jásot, 'okrzyk', jaskałi, jaskoiati; szcze, miski, talerze i sprzęt z drew jasny byłoby pierwotnie o 'głosie na iny«; narzeczowe jascysko, 'na jasnym' (a o głosie używa się jasny czyńko u maślniczki'; wywodzą nieraz u Słowian), i przechód zna z rus. (jaszczyk, 'szuflada', dawniej czenia byłby ten sam, co w łac. samo jask, niby pożyczka z nordyjclarus, 'jasny', od 'głosu': cla- w cla- skiego askr, staroszwedzkie asker, mor classis ('zawołanie'), calare, wszelki 'mały statek', na wodzie 'wołać' (pień u Słowian nie częsty, i lądzie); ^.jaskinia; jest i u Ma zdwojony w *kolkół, rus. kolokoł, zura Paska, nietylko na Podgó 'dzwon', cerk. kłakoł, załab. klokol- rzu. niki, 'dzwonki', lit. kałba, 'mowa'). jaśmin, jaśminck, europejskie; Za tern drugiem przypuszczeniem nazwa wschodnia, jak i roślina: arab, przemawia, że niema śladu po pniu persk. jāsemīn. jask-, jest wyłącznie Jas-. Jest jata, dziś jatka, a raczej jawi. zresztą i ind. jaśas, 'blask, zaszczyt', Jatko wy; pierwotnie 'namiot', dalej jaśas-, 'szczytny': trzecia możliwość? 'buda. kram'; »wydany na mięsne jastrząb (w najdawniejszych za jatki«, t. j . 'opuszczony'; jatnik; bytkach pisany i jaslram lub ja- częste dawniej: »jata ptasznicza«; stramp, co niczego nie dowodzi); r. 1500 *jata albo buda«, »strzetak u wszystkich Słowian, w staro- cha a jatka (rzeźnicza)«, jaty, 'na ruskiem i istrjab; urobione, podob mioty'; jeszcze u Potockiego: »zdynym przyrostkiem jak gołąb, od bawszy dziada przy drodze w ja jastry ('bystry'), jastrzyć, 'patrzyć cie* ; ogólne tylko na Zachodzie (u Łużyczan jęta, hieta, czes. jata, bystro'. jasyr, 'niewola w ordzie tatar jatka), chyba w cerk. nazwie 'kuchni', skiej', w 17. w. częste, wschodnie jatchulnica ? Jak jato, 'stado', od (ruskie) z tatarskiego; tureckie esir, pnia ja-, p. jechać, bo jaty i wieże o 'jeńcu wojennym', w innych języ (p.) wieziono, złożywszy je. Na Po łudniu złożone po-jata, 'komórka, kach słowiańskich, na Bałkanie. jaszczurka, od 15. \f.\jaszczorka, stajnia', -dom' (bułg. serb.) jeszczcrzycay wieszczerzyca (w 15. jaw, »na,jawi«,jatoa, zjawa, jawić wieku, jak dziś u Kaszubów, za- i złożenia; objawienie, jawny, jaw łabskie tolestarica), u Stanka i ja-nogrzesznica. Prasłowo; czes. dziś szczor r. 1472; inni Słowianie mają jeteny, jewiii, cerk. i bez j - atvie, przeważnie urobienie na -er, nie 'na jaw', atoiti, obawiti, 'ukazać', na -ur, cerk. jaszter (tak samo zresztą zawsze i wszędzie z j - , rus. u Serbów, Słowieńców, Czechów, jatvka; lit owyjey 'na jawi', owytis, Łużyczan); na Rusi jaszczerica 'ja 'jawić się', pożyczki. Wychodząc od szczurka', a jaszczur 'myszka', mo niby pierwotnego aw- (i łącząc je rawskie jaszczur 'salamandra'; zwie z u-m, p.), wtaczają łac. audio, 'sły rzątko nazwane od krycia się w ja szę' (stąd nasz audytor, audjencja, skach (p. jaskinia)', -er, -itr, są auskuliant i askultant), grec. aio, 'słyszę' (z * awiso), aisthanomaiy przyrostkami. ,«t« y
t
202
jawor — jąć
•uważam' (skąd wkońcu i estetyka), Jaźwia Góra, Jaźwiny, od jazwy ind. dwisz, 'jawnie', przysłówek. 'dziury' jawor, 'platan', 'klon'; prasłowo; j a ź d i , jaszcz, jazgarz, 'acerina cerk aworow dąb, 'jawor'; 'platan'cernua', a jazie, jaziec, jaźwica, i 'klon' u wszystkich Słowian; czę 'idus' (roku 1500 mylnie: »jesiotr ste w nazwach, Jaicorótc, Jawor albo jazie*', u Stanka 1472 roku ski i i.; początek nieznany, nie po obie ryby, jak tu, rozróżnione); po życzka to z niem. Ahorn, chociaż wtarza się u Czechów: jezfdjik, niejedną nazwę drzew istotnie po 'acerina'. i w lit. ezgys, ezegys, życzano, p. lerka, limba; cer. egzlys, prus. azegis, — od 'ostrości' jaz, 'zastawa','grobla'; prasłowiań płetw, niby jez(?). ska nazwa dla 'odnogi', 'kanału' JQĆ, dziś we złożeniach: odjąć; (u innych Słowian i jez, nietylko pojąć (za żonę; 'rozumieć', por. niem. u Czechów), dla 'zastawy na ryby' begreifeń); nająć; przejąć; przyjąć; (i 'sieci', w Statucie litewskim, jak podjąć się czego; zaiąć (termin i w ruskiem); łączą z lit. ezè, prus. prawny); p. zdjąć; objąć (objęcia); azi, 'miedza' (i 'płytkie miejsce wyjąć (wyjątek); p. wziąć; w'ac się u brzegu', w języku rybaków). lub ująć co. Jąć powstało z *jem-ti, jazda, od ja- (p. jadę i jechać), lit, imti, łac. emo (w pierwotnem urobione przyrostkiem zd = d (jak znaczeniu 'brania', por. adimo,'biorę'; n-zda od uć); od tego: jeździć nie w późniejszem 'kupowania'), i jeźdźca zamiast jaździc (wedle ind. jamati, 'dzierży', niem. nehmen. wzoru biały: bielić, mylnie). Liczne Częstotliwe: imać. P. mieć; sejm; złożenia: najazd, zajazd (i 'karczmę'rękojeść; obojętny; jeniec. Odmiana oznacza), ujazd (termin prawny pierwotna była: jąć, imę (»czego 0 sadowem objeżdżaniu granic dóbr', się imie*),jąl, jęty; więc pojąć,* stąd nazwy miejscowe Ujazd na pointę, pojmę; tak samo: naimę, Śląsku, niem. U jest, Ujazdów pod ujmę, zajmę, a wedle tego i odejmę Warszawą, i t. d., a stąd znowu na zamiast otimę, podejmę zamiast zwa rodowa Ujejski z * ujeźdźski); podimę,nadejmę. Dalej najem, na*} odjazd, zjazd. Przez, cały 16. wiekjemnik, najemnica (już cerkiewne); jezda, oczywiście wedle jeździć (czę zaiem, 'pożyczka', »dać w zajem* stotliwe przyjeżdżać) Obok jeździec a z tego: nawzajem (dla 'oddawa 1 jezdny, ale jezdecki, o zbroi lub nia'); uima, ujemny; odjemny; po-\ sukni, zatrąca czeszczyzną. Jeź- jemny; rozejm (od rozjąć; jest i roz dzaly jak bywały itp.; ujeżdżalnia. jemca); objętość; pojętny; wziętyi jaíwiec, 'borsuk'; r. 1500: »ca- (np. na słowo, 'słynny'), toziętość;-ballus jaźwiec albo szkapa albo tozięcie się ('maniery'); zajęcie, »bez' step« (p. zbik), pod 'cornipes' rów zaięcia*. Częstotliwe niegdyś imać, nież: jaźwiec (nie wiedział glosa- imam (>tego się nie imam, nie' tor, co znaczy łacina); r. 1472 jei- imaj*); dziś tylko od złożonych, wiec, z czeską wokalizacją. Pra i to na -ywać: pojmyioać, zajmysłowo; nazwanie od jazwy, 'nory' wać, obejmy wać, wyjmywać, daw-i (jest u innych Słowian, ale i w zna niej na -ować: dojmować i t.d.; imać, * czeniu 'rany', prus eizwa, 'rana', lit. imają, ocalało w rzeczowniku: »we aika, 'szpara'); u nas miejscowe: snimaniu* (w psałterzu, 'w zgroi
J
jądro — jechać
203
madzeniu'), ale to mogłoby należeć jętrznica, 'kiełbasa'; prasłowo, i do trzeciego czasownika imać, urobione od nieocalałego u nas: je mię, por. dawne wnimać (p. jątra, 'wątroba' (to samo słowo mniemać)-, snimanie to samo co z inną wokalizacją), czeskie jatra sejm (p.). (1. mnoga, u Serb. jetra, żeńskie, jądro, jąderko, 'ziarno'; jądra, 1. pojedyn.), czes. i i . jitrnice, 'kieł 'stroje'; jędrny (o zbożu, człowieka: basa'; ind. antram, grec. entera, 'krzepki'), jędrfzjnieć, jędrzyć; ją- 'wnętrzności', niby interiora, od drowy. Prasłowo; ras. jadro, 'kula', przyimka en, 'we', z przyrostkiem czes tak samo jak polskie, sło- -ter, p. wnątrz. wień. jedro, 'siła\ jedrn, 'prędki' jątrzyć, rozjątrzony, 'drażnić'; (z 'krzepki'), a w tern znaczeniu prasłowo; cerk. obętriti, 'rozpalić', i w cerk jędro, jędropisec, 'steno obętriti sę, 'płonąć', czes. jltrziti se, graf, jazdro, 'prędko' (u Serb. z g 'jątrzyć się (o rmie)\jitrocel, 'planzamiast d, jezgra, 'siła', 'rdzeń'; sto tago', najpospolitsze lekarstwo na sunek między jędro a jezgra zu gojenie ran (przejął Stańko r. 1472, pełnie ten sam, co między miąz- obok babka, bo baby leczyły: skofłra a miazga, p.). Grec. hadros,rozcć, skorocel); łuż. jetra, 'ospa'. 'silny, gęsty', 'żrzały'. Od poprzedniego: 'co na wnętrza jąkać się, zająkiwać się, jąkała, działa'; por łac. stomachari, 'gnie i jękot, jęk, jęknąć, jękliwy, pra wać się' = 'żołądkować się'. słowo w obu znaczeniach; cerk. jechać, dawniej jachać, urobione jaczati, 'jękać', i jakliw, 'jąkalski', przyrostkiem -ch od pierwotnego/a-c, czes. jek, jekot, jektati, jeczeti, 'jechać', ocalałego u nas i Czechów 0 'jęku, steku', i zaiikati se, 'zają- najdłużej między Słowianami, np. kać się', serb. słowień. jeczim, je- w 15. wieku po rotach sądowych czntijecali, 'łkać'. Pień *enk-, z inną i w biblji: »/«£ku boju« ('jechał'), wokalizacją lit. ungti, łac. unco, »jał Dawid za nimi«, » przyjął do grec. onfotouiai, o głosach zwieTersa«, wzjał i wzjaw, *tcyjano rzęcych, niem, dawne anken, 'ję z domu«, »gdzieby jala ('jechali', czeć', duńskie ani. 'skarga', yuke, liczba podwójna) swymi końmi«. 'biadać' Lit. jo-ti, jo-ju, 'jadę', indyj. fūti, jętrew, dziś zapomniane, w 10. 'jedzie', awest. jāti, 'idzie'; dalsze wieku ogólne jeszcze, r. 1500 tłu urobienie od i-ti, 'iść' (p.). Czas maczy i 'glos' ('żona brata') i 'nurus' teraźniejszy jad-ę (p.); jeli, przy ('snecha'); jątrewka, jeszcze u Szy- jęli, 'jechali', 'przyjechali', zamiast monowica 1613 r. Prasłowo; w 15. joli P. jazda, jata. Ruś i Czesi wieku u nas jeszcze pierwotne mają tylko jechali, cerk. bułg serb. jętry, cerk. jatry, serb. jetrwa, rus. tylko jachali, my obie postaci; ja ja Ir o w, czes jatrusze ; lit. jen te, chać wyszło z użycia niemal rów 2. przyp. jenters, grec. enatēr, łac. nocześnie z czakać. Jachati uro ianitrices, ind. jātā. 4. przyp ja bione z -ch jak śmiech, pospiech ; ta ram; jętry z -y wedle świekry w czes jest nawet jech, 'bieg'; e tu 1 przypadków dalszych, zamiast zupełnie mylne, przecież to pier *jęte albo */ęli, por. pierwsze przy wotne a; do tej plątaniny przyczy nił się mimowołi i czasownik jeść: padki mati, duszti (p. macierz, córa).
204
jeden — jego
J
jadł, z nagłosem istotnie całkiem zwa Łemkom ruskich, co lem za miast »tylko« mówią za Słowakami. odmiennym (od êd). jeden, jedno (z tego od 15. w. Początkowe ede-, jede-, wątpliwe, jeno, którego się niektórzy pisarze, naturalnie coś zaimkowego, od pnia P- JC9°> iûd. jadu, 'kiedy', w cerk. np. Rej, wystrzegają, gdy inni do naszych czasów je powtarzają, np. (j)eda, 'czy nie', jeda kako, 'by', Chmielowski); jedyny, jedynak, za czes. jeda, 'gdy'; że w cerk.,/-naj miast istniejących obok: jedziny, częściej brakuje, nie dowodzi ni jedzinak. Postać jedzin, rus. odin czego, por. cerk. aky, aszte, z jaky, cerk. jedin, była pierwotna; w dal jaszte. W 15. i 16. wieku jedumy, szej odmianie skracano od 11. w. jedorny, jednylki, nawet u Leopo czterozgłoskowe jedinogo i t. d. na lity, jak kazdziórny; jeden każdy, trzyzgłoskowe jednogo, i dorobiono zamiast każdy, jak w czeskiem. P. do tego nowy pierwszy przypadek, ledwo, co z jedwo,jedwa, w 16. w. jeden (nieznany na Rusi, chociaż urosło, od owego jed-. W biblji i ona odnoho odmienia); w tem jeną (»raz«, Leopolita), »po jenc{« pierwotnem jedin było -in liczeb (»jednym razem«, Leopolita). nikiem głównym (łac. unus z *ojnos, jedwab, jedwabny, jedwabnik, niem. ein, grec. ojnos, 'jedynka jedwabnica; niby źe jad wabi ('wy w kostkach', lit. wienas), jcd- zaś ciąga'), w istocie pożyczka z czes. przystawką: cerk. jede kyj, 'ktokol hedwabi, hedbawi, hedbato (i u nas wiek', jede czto, 'cokolwiek', ponieważ dawniej jedbaw, narzeczowo roz pierwotne in, 'jeden',nabrało nowego maicie) ; cerk. godowabl, z niem. znaczenia: inny (p.). Skąd jedyny, Gotawebbi, gotowebbi, godowebbi, zamiast iedziny? może pod wpły godmvebbì (starosaskie), t . j . 'przę wem jednego? Dalej: jednaki (w za dza (webe) boża (droga, Gotty dla bytkach mazowieckich i jadnaki, ornatów; tłumaczy 'purpurę','bisior'. janaki, jak i janostajnie), co w jed jego, jemu, jej, ją, je; w liczbie nakże, 'przecież', w spójki przeszło; mnogiej ich, im, zamiast: jich, Jim; jedną i jednąc, t. j . 'jednym razem', zaimek trzeciej osoby; pierwsze 'raz'; jednać, pojednać, jednacz przypadki: on, ona, ono, oni, one. (w mazowieckiem 15. wieku jad- Dawny język miał (jeszcze przez nacz, janacz); złożenia: jedno cały 16. wiek) czwarty przypadek stajny, jednomyślny, jednogłośnie; ji (drukowany z czeska przez gi: rus. odyniec, 'dzik' (jak grec. »on ji widział«); jimi w 6. przy monios od monos, 'jedyny'; dla odpadku liczby mnogiej, dziś już bijania się od stada), Odyniec. Jed- tylko nimi (nim, nią), którego n nokole ogólne w 15. wieku dla poszło od przyimka sn (p. z); po 'biedki', jenokole, »kara albo jedno-dobnie w 4. i 7. przypadku: weń, kole* r. 1500; jednoróg i jednorożec; wnim (n od przyimka wn, p. w); jednowłajca. Jednota; od tego: w weń, nadeń, zeń, nań, poń jednocić, a »Stany Zjednoczone* (a wedle nich nawet: dlań i doń, mylne, zamiast zjednocmie. Wy zamiast jedynie poprawnego dla pada i? i u Łużyczan, jeno, jano, niego, do niego) ocalała pierwotna i u Czechów, jen, jenom, z tego postać tego zaimka: weń z pierwot jem i lem, 'tylko', a od tego na nego *wún-jī. Dalej: im (»im więt
J
jelca — jeleń
205
cej, tym lepiej«), a od 17. wieku w 14. wieku, je jej, jeich, jeim i nim, zanim (»nim ty przyjdziesz«, (»jcje ludziem«, rota poznańska lub: zanim); p. ile, jaki; w daw z r. 1393). W słow. i lit. spadły nym języku jegdy, odjąd, dojąd. się dwa różne pnie zaimkowe: pień W słowiańskiera i litewskiem za trzeciej osoby, łac. is, ea, id, goc. władnął ten zaimek odmianą przy is, ita (niem. er z dawnego ir, es), miotnikową, gdyż dodawany do jej ind. ajam, 'on', imam, 'jego', awest form rzeczownikowych -wyrażał to 1, 'ona'; i pień zaimka względnego: samo, co grecki lub niemiecki ro- ind Jas, jā, jad, awest. jo, jā, jat, dzajnik : dobro-jc dziecko -= das grec.kos, hê,'który',—a więc pnie gnie Kind, to agathon teknon; do-i- i jo- (lit. jis,ji, 'on', 'ona', 2. przyp. broje ściągnęliśmy w dobre (pier jo, jos, 4. przvp. fi, ja) — Z dawnych wotnie długie e, jako ze ściągnię form, obok ji = 'jego', L przyp. cia powstałe, później pochylone, względny: jen (jak ten, on), jeszcze wkońcu otwarte); dobra-ja matka, częściej jenze, w biblji i psałterzu tak samo: pochylone do dziś po (używane i jako 4. przyp.: »pręt narzeczach, otwarte w języku kul jen w ręce dzirżał«, »kamień jenze turalnym, co pochylonego a już był włożył pod głowę«); jen dla nie zna; dobrū-j(i), z tego u nas wszystkich rodzajów i liczb r. 1553: i u Czechów dobry, rus. dobryj. » ś w i a t ł o ś ć ś w i e c i ł a « , » cnoty jen I tak samo przez całą 'odmianę zalecają«. W psałterzu jej ='jego' dalszą: dobrego (w 16. wieku je (puławski ma zamiast tego gy). szcze dobréqo), ściągnięte z dobra- W 15. wieku jegojski, wedle noski. jego, dobremu z dobru-jemu (cer jelca i (mylne) jedlca, 'rękojeść', kiewne ma jeszcze formy owe r 1500: »głowica mieczewa albo otwarte). Ta nowa odmiana zastą jedlca*. »utopił sztylet po jelca*; piła wkońcu w językach słowiań z czes. jilce (jest i liczba pojedyn skich dawniejszą rzeczownikową cza jilec i jelec), słowień. chelce; odmianę przymiotników zupełnie; z niem. dawnego hilze, helze. już nie odmieniamy: dobra męża, jelec, ryba, r. 1472 tak, jedlec dobry żony, lecz tylko: dobrego w 16 wieku z mylnem djakjedlce męża, dobre/ żony, ale jeszcze: »za lub polednia, u Czechów jelec, u Łu biała dnia«,r. 1535, »na biele dni«, życzan jalica, na Rusi jelec. dziś ludowe.—Obok jego, jemu, skró jeleń, leleń w 17. wieku w picone go, mu, już od w. 14. w ogólnem semnictwie (np. u Jezuity Tylkowużywaniu; go popłacało niegdyś (jak skiego, dziś tylko narzeczowe); nie dziś w ruskiem) dla rodzaju nija gdyś pień spółgłoskowy na -n, kiego: »uczynił świadectwo i on go 2. przypadek cerk jelen-e, u nas ('je') przyjął« (jeszcze u Reja i Po 2. przyp 1. mnogiej jelon; jelonek; tockiego tak stale). Formy bez n\ jeleni. Prasłowo (i u Serbów leleń; »przeciw jemu*, »miedzy jimi*, rusk. oleń, z wymianą w nagłosie »na je*, »za jąz*. Nowy zaimek je-: o-), lit. elnis, grec. elafos względny (który, co) zastąpił dawny (z*elnbhos) i ellos (z *elnos),'jeleń'; ize: »przysięgę, jąz my uczynili*, Niemcy pożyczyli nazwę dla 'łosia', »jezekoli się mu stało, to się stało * Elend, Elenticr (i u Łotwy alnis, ('cokoli'). Narzeczowe dawne, już 'łoś'), od Słowian. P. łani; por. łoś;
206
jelito — jestem
J
zwierzę od 'rogu' nazwane, por. niem. a nawet nowy przymiotnik: jeński; ile, 'mozół, nagniot, narośl'. jętka, 'bant'; jętka, rus. jacica, jelito, narzeczowe lelito (por. 'jednodniówka (owad)'. leleń obok jeleń), 'kiszka', w 1. mn. jesień, prasłowiańskie (Czesi je 'wnętrzności'; tak i to samo u wszyst raczej podzimem zastąpili), rus. osień; kich Słowian; Serbowie i Słowieńcy prus. asanis (czy nie pożyczka z pol mają ołito,ze zwykłą wymianą; łuż. skiego, jako obce Litwie i Łotwie?), jelto, rus. bez je- w łitonja, 'ksieniec goc. asans, 'czas żniwa', niem. u przeżuwaczy', Prasłowo (prus. dawne aran, arn, dziś Ernte, pora łaitian, 'kiełbasa', pożyczka z pol roku od pracy na polu nazwana. skiej postaci bezye-? p. jemioła); O pożyczce niema i mowy, więc łac. Ilia, 'wnętrzności'. warto zaznaczyć, że nieraz słowiań jełki, jełczeć, zjełczały, o starem skie styka się z niemieckiem, bez maśle i sadle z przykrym smakiem; spółudziału Litwy. tak samo na Eusi (czy stamtąd- jesiora, 'ość rybia', dawne i na przybyło?) jolki/, jelczaf ; u nas rzeczowe; lit. aszaka(z innym przy i iłki. Na Rusi wywodzą słowo od rostkiem); od pnia es- (esz-), obok jęli, 'jodły', niby od smaku jej os- (osz-), p. ostry, oś; z jeszcze smoły, ale to mylne. innym przyrostkiem lit. aszałas, jemioła, jemioło, jamioła, je- 0 'włosieniu, sierści';* stąd nazwy miało; bez je-: miele (nazwy miej jesiotra i aszerys, 'okunia'; wszystko scowe, jezioro Mielno, Mólłn w Hol od 'ostrości'. sztynie) ; ptak nią się też żywiący jesiotr (w r. 1419 jassothr), jejemielucha r. 1472, zresztą j?mio- sietrzyna; prasłowo; rus osioir, łitcha (-ucha i w innych nazwach pta- serb. jesetra; litew erszketras szych, rvp.grzebotucka) Prasłowo, ale (r w pierwszej zgłosce niepierwotne), z odmiankami zwykłemi u nagłosu: prus. eskeires (ta sama ryba i to cerk imela (imelnik, 'łowiący ptaki'),samo słowo). Litwa 'okunia* eszeserb. imela, omela, mela, słowień. rys lub aszerys przezywa; ma tak samo, rus. omjeła, czes. orne li, 1 bardzo podobną nazwę dla 'cierni', mcii, jmełi, łuż. jemjełina. I jagody erszkeiis (zamiast eszketis ?): obie i kora służą od niepamiętnych cza ryby z ostrym grzbietem czy płe sów wyrabianiu lepu ptaszego (opis twami; przyrostek -tr (jak w wiatr, z r. 1584), więc od pnia im-, jem-, piętr),apieujes-, p. jesiora; z niem. 'chwytać', p. jąć; przyrostek ~eła nazwą Stor (łac. sturio z niej) jak w pszczoła. nic nie ma spójnego. jeniec, jeńca, z dawnego jęciec, jestem, jest, jesteśmy, jesteście, jęćcajęćtwo, oajęty dojąć albo od odmienia się wedle byłem, był, by jęcie, 'niewola', por. objęcie, ujęcie, liśmy. Odmiana .pierwotna, jeszcze najęcie; »dałeś dziewki w jęcie*, w 14. wieku : jeśm, jeś; jest lub biblja;/^Ice, »/ęćcy swymi nie wzgar jeść lub je, skrócone, lub jesta; dził «, jęćstwo (pisane ijętzstwo,tz=ć) jeśmy, jeście; ocalała w odmianie w psałterzu, tak samo w biblji. czasu przeszłego, bo byłem i t. d. W 16. wieku piszą już jeńctwo, da ściągnięto z był jeśm, byłeśm, by lej jeństwo, jeńca, a do tego dora łem, był jeś i t. d. (był, zamiast biają pierwszy przypadek jeniec, był jest, juź w cerkiewnem) w ciągu
jeszcze — jeż
J
207
15. wieku. Pierwotne jeść obok Prasłowo; lit. Mu i Imi, 'jem', êst, jest, częste jeszcze na początku 'je', ēsti, 'jeść', prus. tst, edeite, 15. wieku, ocalało w nazwie roślin 'jedzcie', ind. admi, 'jem', aiti, 'je', o sile czarodziejskiej (trujących i i.), grec. edó, edmenai, 'jeść', łac. edo, tojeść (lub tojest), albo przeciwnie: es, est, 'je', goc. itan, niem. essen nie-to-ta, co dla znachora starczyło;(z przyimkiem fressen, z czego na Stańko r. 1472 zapisał nazwy dla sze frasować), awest. adāiti, i t. d. wszelakiego 'vincetoxicum' ('co jady Urobienia: jadło; jedzą (lit. edzios); zwycięża'), albo 'fuga daemonum' ('co jasła (p); jecy, mylnie jacy, 'co się biesy wygania'): a to je, matki hokejda jeść', obiecy, 'obżarty', czes. jicnỳ, to je(ść) to je i tojeść (z czego jicen, 'gardło', a jeszcze dziwniejsze myłką i hojeść powstało!). Pra w biblji: »dosyć ma k jeniu*, jeśli słowo, wszędzie tak odmieniane: lit. to nie błąd za jedzeniu (?), i w czes. esmi, esti (est), prus. asmai, ast; jetii, 'jedzenie',?; jestojska,'potrawa'; ind. asmi,asti; grec. ejmi, esti; łac. słowień. jeszcz, 'obżarty', obok jeest; niem. ist; wszędzie też to samo szcza, 'potrawa', cerk. jasto (nasze znaczy ; pierwotne zmysłowe zna jastkółka?), jastije, 'potrawa', serb. czenie było może usiedzę','bawię'— jestojska, jestje, jiszće, mogą ponie 'jestem'. Sztuczne urobienie: jeste kąd służyć objaśnieniu tego (objjecy stwo, już cerk., dla 'przyrody', we i jenia, co zatraciły zupełnie zwią dle łac. essentia (od esse) lub grec.zek z jad-. Wahanie między jam tisia (od ont- = 'sąc'). P. jeśli, isty, a sniem (zjem) tłumaczy zanik, nie, sąc. postaci *jam, *jaść; podobnie ma jeszcze, przysłówek prasłowiań się rzecz z jadę i jechać, przyczem ski, u wszystkich Słowian bądź w tej nie należy zapominać o wytknionej formie, bądź w skróconej (małorus. powyżej ogólnej chwiej ności mię szcze,ixme: sze, josz); pierwotne jadzy ja-, jekieś: *jes-tje (przyrostek jak w jacy, jeśli z jest-li,lub jeźli z je-ze-li, p.), lub *jeske, ind. aczcha(?). Por.do dziś używanego; zdanie pytajne, jacy, jeszcze byłoby to samo od pnia co się we spójkę warunkową od względnego zaimka, z przyrost mieniło; *jeśli przyjdzie« znaczyło: kiem -stje zamiast -tje; znaczyłoby 'jest li (to, że) przyjdzie'. 'jako'. jezioro, lit. ezeras, prus. azaran; jeść, jem, jesz, je, jedzą, jadł, prasłowiańskie; po narzeczach o for jedz, jadać (jad, p.); snieść (dziś mach odmiennych nieco: jezioro, zjeść), sniedz (zjedz), śniadać; wiezioro; łączą z nazwą grecką liczne złożenia pomijamy: zajady, Acher- ontu, rzeki podziemnej (?). obiad (p.) itd. Odmianę pierwotną ma Nazwy miejscowe: Jeziorna itp. cerk., jam, jasi, jast, jadęt, jazd*, jel, jeżyć się; jeżyna (narzeczowo jasti (ê- nagłosowe przybiera j - , i ozyna, uzyna), dla kolców krzaka a z j&- powstaje ja-; gdzie ē nie (inna jej nazwa ostręzyna); praw nagłosie, pozostaje, więc snēsti, nazwa; lit. ezys, 'jeż', grec. echmos, 'zjeść', snēèd?, 'zjedz', obêd); rus. niem. Igel, od pierwiastka egh-, leszcze najwierniej to oddaje, cho 'kłóć', por. jędza; u wszystkich ciaż ja- zatraciło (jak my i wszy Słowian tak samo, na Rusi i oz, ze scy inni Słowianie) \jem, jest, jediat. zwykłem o- miasto je-, i joz (z jez) )
t
208
jęczmień — junak
J
jęczmień, jęczmyk (z tym samym obok 2. przyp Józefa urabiał lu przyrostkiem co u innych na -mień: dek (wedle: pozef pozwą) i Józef, kamyk, płomyk); słowiańska, innym Józwa, a do tego nowy 1. przy ludom obca nazwa najbardziej »ości- padek Józioa,Józwy,yiz w 16. w.; stego« zboża; od jęcz- (cerk. jęczin w 17. wieku Józwa obiega juź całe i jęcznen, 'jęczmienny', czes. jeczny), pisemnictwo. co coś 'ostrego' oznaczało; cerk. jucha, /uszyca,óbók 'polewki' zna z inną wokalizacją: ąk- w ąkoH, czy i 'krew bydlęcą', stąd »zajuszać 'hak', niem. Angeł, 'wędka' (dawne psy gończe«, dalej rozjuszony,^vrícieango, 'kolec'). kły'. Prasłowo; tak i to samo jędza, jedzona (ludowe), 'zło u wszystkich Słowian, tylko na Rusi, śnica' i 'czarownica', z */ęg-ja, do jej trybem, bez /-: ucha, 'zupa ry lit. engti, 'uciskać', ingti, 'ubożeć', bia'; prus. iuse, 'rosół', lit. jusze. ingsti, 'ubolewać'; z g ocalało w na•'zupa rybia', łacin, jus, 'polewka' zwie rus. baba-jaga (z Vega), dla(stąd żarty z ius, 'prawo'), grec 'czarownicy'; cerk. jędza tłumaczy dzomos (z *jusfnos), toź i dzyme, 'chorobę'. Byłby to więc pierwotnie 'kwas' (azymita, 'niekwaszony'; w po 'demon (żeński) choroby, bolu'. An- lemice wyznaniowej wybitna róż glosas. In ca, 'niechęć', nord. ekki, nica co do chleba w sakramencie 'ból', łac. aeger, 'słaby'(?). ołtarza, między schyzmą a Rzymem), j?k, jęczeć, jąkać, zająkiwać się; indyj. jfisz- i juszan-, 'polewka' prasłowo; rus. jaczał\ zaikaf sia, Litwa zachowała pień sam: jau-ti, serb. jcczati, jecati, jekłati. o gło 'mieszać (zamieszać dla świń)', josach i płaczu, czes. jek, jeczeti, wałas, 'pomieszanie', ind. jauti, jujekłati; niem. nordyj. ank, 'skarga', wati, 'mieszać', ājawana-, 'kochla'. anken, 'stękać', łacin, uncare, 'ry Z juchy pożyczyli Niemcy Jauche, 'gnojówka'. czeć'. język, prasłowo; od pnia *języ = judzić, podjudzać, wyłącznie pol staroprus. inzuwis (ale lit. łezuwis skie; prasłowo jednak ; lit. jauda, do 'lizania', jak łac. lingua, przypo- 'pokusa', judus, 'kłótliwy', judBti dobniono), w innych językach z d- i justi, 'ruchać się', judra, 'wicher', (łac. dingua, ang. tong, niem. Zunge), ind. judh-, 'walka', awest. juidiind. dzihwū i dzuhu, awesfc. hizwā-.jenti, 'walczą', grec. hysmine, 'walka', jodła, iedł, jedła, >jedlina albo łac. jubêre, 'rozkazywać', i jubar, swierczyna« r. 1500; prasłowiań 'blask' skie ; cerk. jęta, rus. jeł, jołka juhas, 'owczarek' na Podhalu,» ('drzewko Bożego Narodzenia'), z węg. jìthász. w małorus. i z ja: jałka. jałyna; juki, 'tłumoki', juczyć, ob- i nabułg. serb. jeła, czes. jedłe; prus. juczony; przez Ruś z tur. juk, 'ba adłe, lit i łotew. egłe, ale taż sama gaż, ciężar'. odmiana dł w gl i u nas po na junak, junaczyć (się), junactwo, rzeczach: fegła. jeglija, a z błędu 'chwat, zuch'; urobione od juny, w błąd i głegła, głegłija (co z gło 'młody', jak modrak od modry, dzi giem nic nie ma spólnego!). Dal wak od dziwy. W dawnym języku szych pewnych odpowiedników brak. jun częste, np. w nazwach miejsco Józef, Józek, Józia; od Józef wych Junowłodz, a z tego Jinowłodz,
J
jupa — jutro
209
JInowrocław, tłumaczone Junior bija, gdzie stale jutro, z jutra (co Vladislavia; urobienia: junoch i Juu Leopolity już: »rano«, * zaranie*), nosza (jak panosza), 'młodzieniec', np.: »wstaw z jutra*, »był z jutra częste w 15. w., junoszka, w psałte rano wstał« ('mature surrexit'), rzu ;junieci juńczyk,'byczek': »śred- »było rano za jutra*, »aż do zaniego wołu, t. j . juńca*, r. 1449. jutrka* (»ażdo zarania*, Leopolita), Prasłowo; cerk. jun, 'młody', i owe *od stvzoaze(J) jutrznej aż do nocy«, urobienia; rus. junyj\ lit. jaunas, psałterz, »w skończaniu jutra i wie 'młody' (książę Jawnuta), ind. ju- czorne, psałterz puławski. Ale jak wan-, w drugim przypadku jUnas, niem. Mor gen przybiera jutro już tak samo awest.; łac. juvenis, ju- w prasłowiańskiem i ^znaczenie 'na mor, niem. jung. Postać słowiań stępnego dnia': nazajutrz, jutrzej ska i litewska nieco się wyróżnia szy, i już w biblji znaczy za jutra swojem au = u; nasz juniec = i z jutra 'jutro' ('cras'), »za jutra lit. jaunikis, 'młode', i 'pan młody'. a pozajutrzu* (»jutro i pojutrze*, jupa, jupkaijubka(\), jak w rus. Łeopolita), >za jutrzejszego dnia« jubka, 'spódnica', na całym zresztą (jutro, LeopoL); w dawnej polszczyźZachodzie o 'kaftanie', choćby ży nie, jak w cerk., w liczbie mnogiej: dowskim (jupica), z niem. joppe, »dał rok na jutr za nowego lata*, juppe, co z romańsk., a to ze Wschodu »dajał v& jutr za kiedy mu woły po(arabs. al-dzubbah, pers. dzubba,jął«. Dojutrek, dojutrkotvać,jutrac, romań. włosk. giubba, franc. jupe); 'odkładać do jutra'. Przez cały 15. bezpośrednie pożyczki z romańskich i 16. wiek przewijają się luźne po staci z 5 : »czasu justrzejszego*,jujęzyków p. kupica i èupan. strzenka, jak i w cerk. za ustra, jur, jurzyc się, 'zapalać się' (»bo się o to bardzo jurzył*, 'gniewał', bułg. macedoń. zastra, 'jutro', — Szczodrkowic r. 1549, »smok z tego dowód, że prasłowiańska postać rozjurzenia*), jurny, jurnośc, Mro była *ustro, gdzie choć t trybem wiński 1561 r., »czasu jurności* stałym słowiańskim dopiero wsu (podczas rui'); częste na Rusi: jur- nięte (z *us-ro), s mimo to wkońcu kij, 'zwinny', jur, 'wir',/wnY', 'spie (ale już w dobie prasłowiańskiej) szyć się'; serb. juriti, 'gonić'; bułg. wytrącono. Prasłowo i w formie jurwam se, 'nacieram'. Łączą z ło- jutro; na Rusi zwykłym trybem tew. auret, 'szczuć', aure, 'trąba', utrb (por. zawtrak, 'śniadanie'). Juauribas, 'ruja wilków'. U Mączyń- trzyna w znaczeniu 'morgu ziemi' skiego 1564 roku jeszcze jurzny, tłumaczy dosłownie niem. Morgen, jurznie, zamiast jurny, jurzyc się, u Mączyńskiego 1564 i i . Słowiań skie wtro z ustro jest lit. auszra, 'sroźyć się', Zabłocki. \urq\e\i, jurgieltnik, z niem. Jahr- 'jutrzenka', auszti, 'dnieć' ( t . j . stare geld; inaczej niż jarmark: oba uścić się, p., 'błyszczeć'), łotew. z pierwotnego jor-, co w jurgielt austrums, 'wschód', ind. (z inną samogłoską) usra-, 'ranny', usrā, » zgrubiało* w jur-. Jutro, właściwie 'rano', jutrzenka, 'poranek', uczczhati, awest. usaiti, jutrznia ('ranne nabożeństwo', 'ma- 'zajaáni', grec. aurion, 'jutro', BGs tutina'), »gwiazda/ttfr2ć?ma«,»obiaty z * āusDs (ind. z inną samogłoską jutrznej*, 'sacrificii matutinf, bi- uszās, awest. Usza), łac. aurtfra Słownik
14
210
K
już — kabak
z *aurdsa, 'jutrzenka', niem. Ostemwieku, juzynować; jedyny ślad pra (z dawnego * austrorì), 'wielkanoc', słowiańskiej nazwy 'południa'; junord. austr, 'wschód', niem. Dstar,zyna, niby 'południk', od jug, 'po 'na wschód' (łac. auster, o 'wietrze łudnie', u wszystkich Słowian nie południowym'); por. i wiosna. Na 0 czasie, lecz o 'stronie i wiatrach rzeczowe witro (jak np. wieszcze- południowych': cerk. jug, rus. fug rzyca, 'jaszczurka'), dziś tylko ka 1 ug; na całem Południu jug, używa szubskie, niegdyś ogólne, por. na się, jak i w czeskiem, i o 'odwilży', zwy miejscowe Witrogoszcz (oboksłowień. odjuga, jak czes. rozjizeni; Jutroszyn) w Poznańskiem, jeszcze prasłowiańskiem również nasza juw 15. wieku Jutrogoszczą zwane. zina, rus., jak zaw sze, bez uzin, JUŻ, juze, juzci, prasłowiańskie uzinaf, 'wieczerzać', tak samo bułg. uzo); i serb. uzina, słowień. juzina. Z tego (na Rusi i indziej i bez -ze zwykły dodatek, u nas ludowe pożyczyli Niemcy swoje Jause, Jaui bez niego, ju, jest i w cerk. (j)u. sen, 'podwieczorek'. Dalsze wywody Prasłowo; lit. jau, 'już', niem. goc- niepewne; łączono jug np. z łacin. kie ju, 'już'; dalsze wywody nie aug-ere, 'róść' (o dniu), lit. augti, 'róść', auksztas z auJetas, 'wysoki' pewne. jużyna,'podwieczorek', w 16. i 17. (prus. auktas). T
K Jak g i ch, tak samo ulega k i to samo słowo; wolno więc ety przed miękkiemi brzmieniami (ie, mologowi nagłosowe k i jako z sic H> h J) dwojakiemu miękczeniu; powstałe uważać; natomiast prze dawniejsze, w czasach przedchrze chodzi sk- w innych razach (p. wy ścijańskich, daje cz, z, sz; nowsze, żej chęć, chód, i i ) w ch-. Wy w dobie po nar. Chr.,daje c (dz, s); mowa a za nią i pismo pomieszały stąd różnica między kosa a czesać w kilku słowach k i ch (z *kesati), gardło a zrzec (z *ger- kabak, 'szynk', ruskie, por. Nieti), chód a szedł; w pożyczkach mojewskiego Pamiętnik (z r. 1607): niemieckich i przed później szemi »browary te oni (Moskwa) kababrzmieniami miękkiemi: cesarz, cęta, kami albo karczmy przy nich zoocet, albo: cały, cedzić (z pierwot wią, które dyakowie albo przysięgli nego *koil-, *koid-); najpóźniejsze (rus. cełowalnik!) na Wielkiego brzmienia miękkie, np. kij, wielki Kniazia zawiadują* (str. 155); znane (Czesi piszą je jeszcze przez y, w Moskwie w 16. wieku; ze Wschodu chociaż brzmienie to w mowie wła chyba, chociaż dotąd tam nie odnale snej już od czasów Husa utrącali), zione. Niem. kabacke, kabache, 'bu nie wywołały już podobnego skutku da, rudera', wyraz przypadkowo (przynajmniej wcale nie w języku równobrzmiący, dawny i ludowy, co pisemnym, a w ludowym tylko we miał powstać z kagge przez -roz skrawku pewnym). Z pierwotnego szerzenie*, nie jest źródłem rus sk odpada s: skóra i kora jedno kiego, nieobjaśnionego
K
kabała —- kacerz
211
kabała, 'intryga', 'nauka tajna' wadzi, chyba przypuścić wzór czy (używająca chętnie i kart), z niem. wpływ obłąka(?). i włos. cabala, 'wróżbiarstwo', z he kabza, dziś jedynie używane, brajskiego kabbałah, 'podanie'. Na z dawniejszego kapsa, z łac. capsa, tomiast ruskie kabała, 'zapis, obli capsuła, 'futerał, pudełko', 'nakryw gacja', 'pańszczyzna', poszło z tureck. ka, schowek', por. czes. kapesnỳ, kabała, 'kwit, zapis', od początku 'kieszonkowy'; z capsula poszła 15. wieku. i kapsla, niem. Kapseł, franc. capkaban, 'wieprz' (w Panu Tadeu sule; dalej, z romańskich języków: szu), kabanina, 'wieprzowina'; rus.,kasa, kasjer, zakasować, kasowy, z tur. kaban, 'wieprz, dzik'. kasetka z włos. cassetta; kieson, kabat, 'wierzchnia suknia obci nazwa wozu, z franc. caisson. Od sła'; więc i nazwa 'kłody, więzie kabzy, co od nas na całą Ruś prze nia' (w kabat wsadzał pan chłopa- szła, i kabzan (przezwisko Ormiaprzestępcę); 'suknia żołnierska', nów,'nabijających kabzę ,?), ale kapWaffenrock (wapanrok w dawnej can przeciwnie 'zubożałego, golca' polszczyźnie); przekabacić, 'prze- ('co do kapsy wkłada, żebrze',?) stroić, przeciągnąć na swoją stronę'. oznacza. Łac. capsa od capio, 'chwy Słowo czeskie (również w znacze tam', niem. haben, heben. niu 'więzienia, kłody') i polskie, kacap, przezwisko Moskali, od dostało się w 16. wieku i do Mo skwy. Wywodzą je z bizant. grec. Ukraińców, którym Moskal chatcabadēs, 'suknia', ależ Grek wyma chłami (od chochoł, 'czupryna') od wiał b jak w; istotnie też połu- płaca; od cap, z przyrostkiem kadniowosłow. kawad (bułg. serb.), lub ko-, jak w kadłub,kabłąk{?), koz nowogrec. kabadi przejęto; daw mudzić i i., oznaczającym coś 'wiel ne kabades wywodzili Grecy z pers. kiego, zgrubiałego', nieraz pogar kaba, 'płaszcz'. Nasz kabat więc dliwie używanym; dla brody, od nie stąd, lecz z Zachodu chyba Moskala niegdyś nieodłącznej, ca przywędrował, w 16. wieku ogólnie pem go przezwano. znany (w obu znaczeniach, 'sukni' kacerz, kacerski, kacerstwo, kai 'kłody'); Kabatkami, w odróżnie cermistrz, z czes. kacierz, a to niu od Kaszubów, zowią nadłeb- z niem. Katzer, Ketzer, z grec. skich Pomorzan, od stroju. I na katharoi (th wymawiało się syZachodzie niemasz odpowiedniego cząco), 'czyści', jakimi się Bogusłowa z b, jest tylko z p, mianowi mili - Waldensi w przeciwieństwie cie od łac. cappa, 'kapuza', 'płaszcz', do chrześcijan chełpili, łac. Catheri capatus, 'ubrany w kapę', z czego i Cazeri. Z tem słowem równowłos. cappotto, franc. capot; nasza brzmiące (przypadkowo) kacerz, kapota bezpośrednio z niem. Ka 'sak, co nim ryby łowią', z niem. potę. Wywód kabatu samego na Kâscher, czes. keser, keserek, lit. stręcza więc trudności pewne. keszerys; »kacerek na raki«, 'płytki kabłęk, 'zakrzywienie'; łąk, łuk, worek na obręczu i kiju'. Kacedrugą część słowa stanowi, ale rzować, kacerny, miały niegdyś zna pierwsza?; ka- da się łatwo wy czenie ogólniejsze: 'lżyć, oskarżać , tłumaczyć, p. kacap, lecz b silnie 'okrutny': *kaceme zbrodnie*. 14* 9
9
kaczać — kaganek
212
K
kaduk, wyraz prawny łaciński, kaczać, 'taczać ; kaczała, ka czątka, nazwy narzeczowe dla 'wiel 'puścizna', t. j . majątek bez spadko kiej nogi', dla wszelakich 'krążków'* bierców, bez krewnych; spadał na i 'wałków'; kaczy dło, 'gdzie się króla, aleaiie włączano go do skarbu; kaczkają (i kaćkaią), chlapią'; po majątki te i konfiskaty rozdawano wtarza się na Bałkanie, kacziti i ka szlachcie, np. kaduki j>o Arjanach. cząt i, dla 'podwyższania, podwie Dalej nazwa 'słabości, padaczki', 'morszania', 'drażnienia', ale kaczkawica,bus caducus', od łac. cadere, 'padać', kaczket, kackaii, kaćkawica, ozna ale i dla innych chorób, nawet koń skich; kadukiem przezywano nasy cza i 'kaczydło', 'bajoro'. kaczan, 'głąb' (kapusty, jabłka), łającego chorobę 'djabła': »ki go na wschodniej połaci (we Lwowie!) kaduk przyniósł!*, »do kadukal*. znane, z rus. koczan, serb. koczan Od tego samego pnia i kadencja i kocen (np. od kukurudzy), nie (sejmowa itp.), łac. cadentia (nietylko w muzyce, jak włos. i franc. objaśnionego na pewne. kaczka, kaczczy i kaczy, kaczo-cadence). Zato kadeci, 'młodziki' pysk, kaczyniec, kaczor (jak ge (franc. cadet, włos. cadettó), zupeł stor)) wyparła na całym Zachodzie nie odmienne (wkońcu od caput) ? prasłowiańską nazwę 'kaczki' (ąty, kadzić, kadzidło, kadzidłowy, kaniem. Ente, łac. anas, anatis, grec. dzidlny, kadzidlnica (kadzilnica, nêssa, lit. antis, rus. utka, utionok;kadzielnica, wedle innych podob u południowych Słowian nazwa ta nych nazw); prasłowiańska odmiani dla innych ptaków, nawet dla ka czadu, 'swądu' (p. czad), której sowy). Chów kaczek nie może się brak odpowiednika pewnego w l i równać z chowem kur i gęsi, jako tewszczyźnie. wiele późniejszy. Kaczany albo ka kadź, kadka, słowiańska pożyczka czy chlew, kaczornik, już na po z nowogrec. kadi od kados, 'cebr', czątku 16. wieku. Jak Maciek, Ma wywodzonego z semickiego, hebraj. ciuś, dla 'kocura' (na Rusi Waśka kad; takie nazwy wędrują od na tak samo), Boguwola (Zofja) dla rodu do narodu. 'wilgi', tak przeniesiono nazwę Kasi kafar do wbijania pali, z niem. na 'kaczkę', czes. Kacze(na) = Ka Keffer. tarzyna. Kaczyniec tłumaczy łac. kafla, kafel, z gliny palonej, do 'anetaria'. U Serbów i Słowieńców pieców, ścian, 'piec'; dawniej kakacza nazwa 'węża', a kaczula 'czub chel (f i ch stale się wymieniają); (u ptaków)', 'kapuza'; por. kaczlon, z niem. Kachel, pochodzącego osta 'rodzaj kani', u Cygańskiego (?). tecznie z języków romańskich, łac. kadłub, dawniej (połowa 16. wie cacabus, 'naczynie gliniane'; ka ku) i karłub (dl unika się, p. mdły flowy, kaftany. i i.), charłub i skarłub) dziś o 'tu kaftan, kaftanik (nocny), 'kami łowiu' przeważnie; pierwotnie: 'pień zelka', z tur. kaftan, 'szata zwierzch wydrążony (ska-, ka-, przedrostek; nia ozdobna' (złote kaftany na po dłubać, p.), wstawiany w ziemię słów wkładano, gdy się przed suł dla wody'; kadłubek, 'kozub', prze tanem zjawiali); europejskie słowo. zwisko mistrza Wincentego, nie kaganek, kaganiec, 'lampka', 'sko z niem. Gottlieb. rupka dla świec' (w biblji), 'koszyk 9
%
E
kajać się — Kalendarz
218
żelazny na drążku dla światła'; niem. itd.) caccare; wywodzą od przenośnie 'koszyk druciany, nakła niego nawet grec. kakos, 'zły'. dany psom na pyski, by nie kąsały'; kalambur, z franc. calembour, powtarza się wyłącznie u Czechów a to ze drwin »popa z Kalenburgu* (kahun, i o 'garnku'), a od nas na (Sowizdrzała-księdza, z literatury Ruś przeszło; nieznanego początku. niemieckiej średniowiecznej). Przyrostek -an cechuje prasłowiań kalarepa, 'kapusta ogrodowa', skie nazwy naczyń, więc może to z łac. caulirapus (caulis, 'kapusta', nasze własne słowo? i rapa, 'brukiew'), niem. Kohlrabi, kajać się, 'żałować', 'pokutować', Kohlriibe. kalcedon, chalcedon; chalcedon por. »grzechów się kajaci* w pieśni (biczowników polskich 13. wieku?); od pistoletu*, chalcedon na oku« 'litować', 'folgować (o zimnie)', 'wy ('bielmo'). kaleka, kaleczyć, kaliczyć. ka strzegać się'; kajanie, pokajanie, 'pokuta'; łączą z grec. tinó, 'poku lectwo, kaleczy, kaleki, przez Ruś tuję', pojnê, 'kara' (toż samo co ze Wschodu do nas przeszło; tur. irańskie kaēnā, 'kara, pomsta'), in z pers. kalak, 'niekształtny, ułom dyjskie czajati, 'karze'. U nas głów ny'; na Rusi dawnej zwano kale nie w znaczeniu kościelnem (*kaię kami i 'wędrownych żebraków, śpie się bogu* zaczyna się formuła spo waków legend religijnych, stichów'. Kalendarz. Roku słonecznego nie wiednicza w 13. w.); częste w daw nych nazwach, Pokaj, Kajęcin, Ka- znali Słowianie, nie mają też spólnej dla niego nazwy (god. rok itp. jetoo. kajdany, od 16. wieku; uważają są późne, ogólnikowe); liczyli wedle je za odmiankę ruskich kandałów, zim i lat (przenieśli nawet *lato* z tur. kundeli, 'związany', od kiin- na 'rok' cały), a oznaczali pewne de, 'więzy' i 'węzły'; inni arabską krótkie przeciągi czasowe wedle za liczbę podwójną qājdani, od gajd, jęć gospodarskich lub zjawisk przy 'więzy, pęta', poprzez tureckie kajd, rody —biegu słonecznego, przesilenia odnachodzą. Wszelkie podobne na dnia i nocy, ekwinokcjów wcale nie zwy dla 'pęt', łańcuch, cymborza uwzględniając. Jedyną miarę cza itd., u nas niepierwotne, z Zachodu sową dokładniejszą dawały noc i dzień i obieg księżyca, miesiąc, czy Wschodu poprzybywały. przyczem rozróżniali nów, pełnię kajet, z franc. cahier, 'poszyt, i wietech (dla 'tygodnia' nie mają zeszyt'; -ł u nas dodano, jak np. też żadnej spólnej nazwy; wymysł to w filut z fiłou. babiloński, nawet z sabatem, co nie kajzerka, nazwa bułki i gruszki, gdyś połowie miesiąca, dn. 15., słu z niem. Kaisersemmel i Kaiser- żył). Pory roku rozróżniali jednak, birne. nietylko dwie pierwotne, ale i trzy kak, 'pręgierz', *u haku ehwo- (żywioły znali również tylko trzy, stali«; z dolnoniem. Kāk. czwarty, powietrze, nie istniał dla kakać, wyraz dziecięcy, powszech nich) i cztery. Z Litwą zgadzają ny w całej Europie; »kędy papu, się tylko co do zimy i wiosny (lato, tam kakutj Potocki; zdwojone, jak jesień, mają tu i tam odrębne na podobne papac itd.; łacińskie (grec. zwy). Nawet święta nie dzieliły im
214
kaleta — kałauz
K
roku: niewiele ich też było, naj zwa miejscowa słowiańska: Kalisz ważniejsze jesienne, dożynki, po (Oalissia około r. 150 po Chr.); zebraniu plonów, i wiosenne, o bar jest ich i na Zachodzie, w Pomorzu, dzo chwiejnej porze, dla witania Meklenburgu, sporo; toż samo Ka lata i na wróżbę pomyślnych po łusz na Wschodzie; kałuża; zło siewów. Najważniejsze nazwy, ko żone: kałamącić, kąłamucić, 'wodę lęd, rusaljów (t. j . 'świąt zielonych', czynie kalną'; na Rusi i na Połu zapisanych już w 11. wieku, gdy dniu kaługa i kaługa, kalamutiti, u Greków rusalia dopiero z 13. w. częste, czes. kaluha, 'kałuża', kaznamy), przejęli dopiero na Bałka lous, 'sowa, ptak nieczysty'. Zakał; nie. Jedyne pogańskie, nie zmyślone zakalec, 'ile upieczone ciasto', rus. Długoszowe stado, lecz kraczun- zakalina. Ale zakał znaczy w rus. koroczun i kres, właśnie dla 'zimo 'stalenie rozżarzonego żelaza', już wego i letniego przesilenia słonecz w cerk. kaliti (żelazo), 'hartować nego', nie obrażało duchowieństwa, je w wodzie'; zakalony, 'zaharto więc ocalało. wany', i u nas znane, — czy to nie kaleta, zdrobniałe i kalatka za od tego samego kału, kaliska ? miast kaletka, z rus. kalita, a to Staroruskie skałusz, 'kałuża'; więc z tur. ąalita, qalta; stąd roślina forma pierwotna skał- (łac. sguanazwana, bo »ma listki jakoby ka lor, squalus, 'kalny, brudny'), a od letki lub taszki*, niem. Hirten- powiednik z r w grec, skdr = na tasche, wszystko tłumaczone z łac. sze skar-, p. szkaradny. bursa pastoris, 'mieszki, tobołki'. kałamarz, z łac. calamarium, kalfas, kajfas, mularskie, z niem. 'schowek na atrament i pióra', od Kalkfass, 'faska do wapna'. calamus, 'trzcina do pisania'. kałamaszka, 'wózek jednokonny, kalina, ogólna nazwa dla 'viburnum' u Słowian; od jej jagód czer taradajka', białoruskie (litewskie), wonych częste nazwy 'krów czerwo nie polskie; w wieku 15. istniała nych'; u Bułgarów miano 'niezamęż i u nas forma tegoż pierwotna, nej siostry mężowej', niby »kalino- kolimaga, 'wóz', złożone z koła dziewczyno? (na Bałkanie nierzadkie i magi, 'wozu', por. maza ukraiń nazwy podobne od roślin wzięte); ska, 'wóz ciężarowy', serbska maza, pochodzenie nieznane, bo »rozka- 'ciężar, cetnar', co Węgrzy zapo lone żelazo* (owoce jej barwą do życzyli jako mazsa, 'cetnar'. rozżarzonego żelaza podobne) wy kałarasz, 'sługa', rumuń., od calu, wodzimy nie od barwy! Inne ka 'koń', calarasiu, 'konny woźny'; lina, 'zdziebłko, słomka', 'ziarnko', częste u pisarzy 17. wieku: *karajest (mylną ?) odmianką kaliwa (od łaszowie (!) są to ludzie, których kałać, 'kłóć', ?). wołoski hospodar po różnych mia kalosze, z romań., franc. galoche stach chowa dla prędkiej posługi i i . , z calocca (łac. calones, 'pa- swojej* (Diarjusz z r, 1643). kałauz, spółczesne z poprzedtynki'). kał, kalie, kalać (»niepokalane niem; turecka nazwa 'przewodni ków', do dziś na całym Bałkanie poczęcie*), kdlny, kalisko-, kalenica i kalonka, 'snopki z gliną na da i u Węgrów; »cnota w niebo bę chu', 'szczyt dachu'. Najstarsza na dzie kałauzem*, »ślepym ja ka-
K
kałdun — kanał
215
łauzttję*, u Kockowskiego i Po z *okmien-; lit. akmuo, drugi przy tockiego. padek akmens; grec. akmdn, 'nakokałdun, 'trzewa, brzuch', z niem. walnia'; niem. hamarr, Hammer, 'na Kaldaune, 'wnętrzności', z łac. rzędzie (niegdyś kamienne)', w daw calidus, 'ciepły'; »kula uderzyła nej mowie i 'skała'; u Indów i Per w brzuch, aż kałdon wyleciał*; sów aszma, aszman- (por. Oszmia»(z nieba Jowisz) cbmury kałdonU, na\ 'kamień' i 'sklepienie niebie * żagle kałdoni wiatr* ('nadyma'). skie, niebo'. Znaczenie pierwotne kałkan, 'puklerz', z tur. kalkan, 'kamienia ostrego', bo pień jest ok-, ten sam co w os-try, oś (k i s częste u pisarzy 17. wieku. kałkus, 'ług wapienny', z niem. mieniają się nieraz). Kdlkguss. kamizelka,dawniej kamizela i kakamasze, jak i kalosze z k za mizola, z franc. camisole od camimiast franc. g, gamache, niem. Gasia, p. komża. maschen, z łac. gamba. kamlarz, kamelarz, kamelarja kamcha, w 15.—17. wieku na (szczególniej w Poznańskiem, od 15. zwa 'drogiej materji, adamaszku', wieku), z niem. Kàmmerer, 'camez tur. kamka i kemcha z chiń rarius' ('skarbnik miejski'), Kamskiego; »z kamchy szaty i złoto- merei, z stałem rozpodobnieniem głowu*, »z kamchy szczerozłotej*; dwu r. Zupełnie inne kamlar, kau Rusi kamka; to samo co kitajka. melor, niem. Kamelhaar, jak i kamkamfora, włos. canfora, m w franc., lot (dawniej czamlef), franc. Came niem., łac. camphora, z arabskiej lot (niem. dawne i szamlat), o 'suk nazwy 'białej żywicy', kafur. nie z sierści wielbłądziej (łac. cakamień, nazwa i 'wagi': *kamień melus), a później i koziej'. wosku«, '72 funtów'; złożone ka kampzor/wekslarz, bankier', w 15. mieniołomy i podobne; częste w na zwach miejscowych, stąd Kamień i 16. wieku; 'żak, co wybierał opłatę ski, a z wymową narzeczową Ka żydowską (kozubales)'; z łac. campmiński ; kamienny; kamieniec, sor od cambio, 'mieniam' (słowo 0 gruncie; kamionka (w łaźni, na celtyckie). kamrat, kamracia (zbiorowe, jak którą wodę leją; zwierzątko, ro swacia), kamracki; z niem. Kamedzaj kuny; »lać na kamionkę* mówiono o pijaku); kamieniarz; rad, od camera, 'co w tej samej kamienica, kamienicznik; kamio-komorze żyje'. kamzans, 'gzyms nad drzwiami nowac i kamienować; kamienieć; kamiennik. Pierwszy przypadek lub oknem'; z niem. (?). kanak, 'naszyjnik, noszenie dro brzmiał kamy (z kamdń), stąd no wotwory wszelakie; juź w 10. wieku gie', »głowę ukanaczy (panna)*; (w cerkiewnem) zdrobniałe kamyk; częste w 17. wieku; z tur. kanak, kamyczek, narzeczowo kamuszek, 'naszyjnik'. kanał, narzeczowe (kaszub.) karkamyszek; przymiotnik kamiany 1 czasownik kamieć, więc w daw nał, z niem. czy włos., z łac. canym języku stale: skamiały (nie nalis od canna, 'rura'; kanalja nie skamieniały), skamiałość, okamiały. z franc. canaille, lecz z włos. caSłowiańskie kamień- przestawiono naglia, bo juź u Niemojewskiego
216
kanapa — kantor
K
(1607 r.) częste. Nasz kanał na kania przędza, kanie nici, wronie włosy, polny jedwab, mysze strzetcRusi kanawa. kanapa; kanapka (i 'bułka prze ce ('trzewy'). Kania, kantora, kakrojona z wędliną ułożoną jak po nioła, oznacza i 'szerokie skrzydło duszki na kanapie', ale już w franc. kapelusza czy czapki', *kaniasta podobnie canapé d'anchois); z franc.czapka*. Kania miało nagłosowe s, canapé z łac. canopium, a to z grec.por. serb. szkanjac; nazwa od głosu, konopeion, o 'łożu z zasłoną przeod skon-, p. szczenię i szczęk ciw komarom' (konops). Ale kana- kanon, 'ustawa, reguła'; kanmtik, parz (w klasztorze 'piwniczny, sza '£yJ3 y wedle niej duchowny', kafarz') z łac. canaparius, 'piwniczy', nonja, kanoniczy; kanonizować; od canapa i canava, 'sklep winny, z grec. kanfìn, 'linja', przez łacinę. piwnica'. kanona, kanonjer, z franc. (niem.) kanar, 'cukier, słodycz', jak i pta canon, z łac. canna, 'rura, trzcina*, szek kanarek (dopiero od 17. wieku, skąd i nasza kanka, 'cewka'. częstszy u nas), od wysp Kanaryj kant, 'śpiew'; kantyk, kantyczka skich; 'żółto ubrane osoby', wedle i kancjonał, 'śpiewnik' (pomijam ptaszka. włoszczyznę: kantata, kanzona, kancolarja, kanclerz, kancelista;kantylena); kantor, 'śpiewak', kan kancelować, 'przekreślać'; z łac. can- tor ja; z łac. cano, 'śpiewam' (pra cellarius od cancelli, 'kratki są słowo, niem. Hahn, 'kogut', t. j . dowe', a to od carcer, 'ogrodzenie, 'śpiewak', pietuch na Rusi; grec. więzienie'; cancellarius był'odźwier kanachè, 'szmer'; brak go u nas nym, co przy kratkach stawał', da i na Litwie), cantus, cantor itd. lej 'urzędnikiem' (podobnie konsy- kant, kantowaty, »belka kancia storz był niegdyś tylko 'przedpo sta* czyli kantak, kantówka, »kan kojem lokajów'). tem Csztorcem') postawić*; z niem. kandyba, 'szkapa', »kandyba śle Kanie, z franc. cant, z łac. conpy*, już w 17. wieku częste; to thus (słowo obce, z Hiszpanji czy samo co białoruskie kandyba, 'chro Afryki, o 'obręczy koła'); stąd i na my, powolny', kandybać, 'leźć'; prze zwa 'powiatu', kanton, franc. canton. nosi się na 'ociężałych, niezgrabiakantar, 'wędzidło', z węg., a to szów', 'rosłych'. z tur. kantar; stąd i niem. Kankandydat, kandydatura, z łac, dare, u nas kandara. od białej (candidus) togi ubiega kantopory, 'suchedni, cztery »cza jących się o urząd, głosy. sy* (posty) doroczne', łac. guatuor kania, nazwana od dokuczliwego tempora, ściągnięte w niem. ąuapisku, kaniora, kaniuk (to samo, tember, z takiejże łaciny. częstsze u Potockiego), kani; cer kantor, z mylnem a zamiast o: kiewne kaniti, 'naprzykrzać się, na kontor (może pod wpływem kantyny, legać, nastawać' (bułg. kani- o 'pry- 'budy niarkietanki', z włos. i franc. nuce, przychęcaniu gościa'; pokana cantina, ?); oba znaczą to samo: 'biu i nakan, 'proszenie'), rus. kaniuk, ro', 'kancelarja'; kantorek, 'biurko', 'żebrak natrętny', kaniuczit', 'że kantorowicz; z franc. comptoir, niem. brać natrętnie'. Od kani nazwana Kontor, 'miejsce (stolik) wypłaty', kanianka, 'cuscuta', u Stanka r. 1472 compter, z łac. computus, compntare. c
kanwa — kaplica
K
217
kanwa, 'tkanina, siatka , z franc. kapciuch, kapczuk, 'worek na tytuń', z tur. kapczuk, zdrobniałego canevas, z łac. canevasium, u nas dawniej kanawac(a), kanafas; włos.od kap, 'worek'. canavaccio, 'płótno', od nazwy ła kapel(k)a, kupela, 'czarka uży cińskiej 'konopi', canapis. wana do kupelowania, oddzielania kaÓCZUk, z mylnem g: kańczug, srebra z ołowiu srebrzystego'; z niem. z tur. kamcze, 'bicz', bułg. i serb. Kapelle od łac. cupella do cupa kamdzija i kamczik, kamszik, rus.(p. kufa); inne kapela, p. kaplica. kumcza i kanczuk (my n zmięk kapelusz, kape\uch, znany od czyli); od nas do Niemców, Kan- końca 15. wieku; najdawniejszy tschufk), bo słowo szeroko się roz przykład zachowanego przeciw pra postarło, u Greków, Węgrów itd.; widłom końcowego -us łacińskiego, Niemcy poprzejmywali od Słowian jeśli bezpośrednio z capellus (włos. nazwy bicza, kańczuka, korbacza, cappello, por. cappelluto), od capo, a knutem się odwdzięczyli. 'głowa', przejęty; końcowe -us, -es, kapa, kapica, 'przykrycie', 'suk odrzuca się, bywają jednak wyjątki, nia zakonna'; kapka, 'czepiec'; por. mores,flores,pulares, luksus »kapki na bucie*; z łac. cappa, (luks w Geldhabie Fredrowym); ale powszechnej w Europie nazwy dla może to wedle włos. cappelluccio; 'nakrycia głowy, kapuzy', 'płaszcza mazow. kiepus, pod wpływem lit. z kapuzą' (niem. Kappe, franc. cha- kepure (?); kapeluszowy, kapeluszpe, włos. cappa\ toż na Bałkanie nik. całym). Por. kapelusz, kaptur, ko kapiszon, 'kaptur, piston', z franc. palin. Narzeczowe kapie zdaje się capuchon. czeskiem; kapicznik, 'mnich'. kapitan, z łac. capitaneus, od kapać, kapię, kapnąć) dawniej caput, 'głowa'. k a p i t u ł a , kapitał, kapitalny kanąć, bo b, p, wypada przed n, por. ginąć, sen; jeszcze w pieśniach (z ruskiego Warszawa przejęła!), 16. wieku: ukanie, 'kapnie'; kapla kapituloicać, kapitulacja, kapitel zam. kapja (por. kropla), zdrobniałe ('hełm, głowica, gałka'); kopuł albo kapka i kapelka; skąpać i skąpiec,kapituła (co Budny przez rozdział 'zmarnieć'; okap, 'rynwa'; kaprawy,albo, z cerkiewnego, głowy, daw 0 oczach; prasłowiańskie, bez dal niejsi przez położenie tłumaczą); szego rodowodu. Kapalicą zwała wszystko do łac. caput się odnosi kaplica, zdrobniałe, zastąpiło miej się w 15. w. 'serwatka', dziś po narzeczach i kapałka; obu nazw sce dawnej kapły (kazania gnieżużywano i dla 'deszczówki'. Cerk. dzieńskie z 14. wieku), a ta, jak kaplją, kapati; czes. kapka, słowac.i kapłan (kapłański, kapłaństwo)^ od łacińsk. capella przez czeskie kapra, kaprawy. kapalin, w 15. i 16. wieku 'szy kapla, kapie, i niemieckie Ka szak, hełm', z czes., a to z niem. pelle, bo capellanus był ten, co ją 1 łac. capellina (włos. tak samo, obsługiwał (kapelan bezpośrednio franc. chapeline), od capo; p. kaz łaciny); dalej kapela, kapelmistrz, co również kaplicę obsługiwali pelusz. kapcie, narzeczowe kapce, 'łap Wszystko pochodzi od płaszcza św. Marcina, od jego cappa-capella, cie, obuwie', 'szkarpetki'. 1
218
kapłon — kara
K
przechowywanej wraz z innemi re- szedł przez niem. Kappus z włos. likwjami po nim w osobnym budy cąpuccio, z łac. caputium, i zna neczku, a tę to nazwę przeniesiono czył pierwotnie znowu tylko 'gło na wszelkie inne podobne »kaplice«. wę kapusty' (włoa cavoīo capuccio, kapłon, okapłonić, z niepierwot- od »kapuzy«), więc to samo co po nem ł (od kapłana, jak już Kna- przednie, a u nas przenośnie i 'zsia piusz w 17. wieku słusznie twier dłe mleko', 'potrawę z niego'. Po dził), i z niepierwotnem o, bo po krzyżowały się więc dwa zupełnie szło z czes. kapoun, a to z niem., odmienne słowa, a nazwę potrawy dziś Kapaun, z włos. cappone z łac. »złożonej* (composita) przeniesiono, capo, 'kleśniony'; nazwa rodzima jak przy jarmużu (p), na sadowimj samą, na 'brassiea oleracea', 'kapu była kurzeja (p. kur). kapowy, o drzewie, o 'narośli na stę (białą i czarną)'; potrawę mleczną Niemcy tylko kompostem przezy korze brzozowej'; ruskie. kapral, kapralstwo, z franc. ca- wają, ich Kąppes jest wyłącznie porał, albo raczej z włos. caporale,'kapustą'; u nas i ten kapuś do stał m, ń, od kompostu, kampostu. łac. caporalis, 'dowódca'. kaprys i kabriolet z franc, ale 'Brassiea oleracea capitata' jest 'gło kapriole, 'skoki w tańcu' (dziś za wiastą, białą', 'acapitata' nazywa pomniane), wprost z włos. capriola; się 'czarną' (obie nazwy już śred wszystkie wyrazy od łac. capra, niowieczne), albo 'brzoskwią' lub 'koza', od jej susów-skoków: włos. 'jarmużem' (p. brzoskiezv, jarmuż). Dawne słowniki rozróżniają: kapu capriccio 'fantazja, grymasy'. kaptur, 'nakrycie głowy żałobne', sta, > głowa kapustna*, » kapustny po zgonie królewskim wdziewane targ*; kanpust, 'mleko kwaśne', u sędziów, stąd ^kapturowy sąd«,u Reja: » kampustem oczy sobie 'sąd w bezkrólewie'; przejęli to zaleją*, 'popluskają się nim', itp. i Litwini, gobturas, 'nakrycie gło Kapuśniak, 'zupa z kapusty' i 'de wy kobiece', z upodobnieniem (g za szczyk drobny'. miast k) swego własnego gobtuwas kaput, 'koniec' ('umarł, zginął'), (od gobti, 'nakrywać głowę'). Kap z niem. kaputU gdy kapores (toż turzyć, kaptur*ać; czes. kaptfojur, znaczenie) z hebrajskiego. 'czapka', to samo. kapuza, skąd i kapucyn ('mnich kapusta (od nas na całą Ruś) noszący kapucę, kaptur spiczasty'); ma dwojakie pochodzenie. 'Potrawa z łac. caputium (jest i kapuś u nas) z kiszonej, kwaśnej, czy »słodkiej* i franc. capuce. zieleni', włos. composta, z łac. com- kara, karać, karny, karność, z in posita, od czego i nazwa kompotu ną samogłoską: korzyć, korny (p.). (bezpośrednio z franc, co Niemiec kara, kareta, karoca; pierw dobrze przez Eingemachtes tłuma szego słowa juź nie używamy: *kara czy); stąd i kompost, nazwa 'nawozu',albo jednokole* tłumaczy łacińskie niem. Kompost i Kombost. Dawniejbiga, *bidka', jeszcze słowniczek po zwano, jak u Niemców, kampustem,znański około r. 1500; oba dalsze kańpustem, i 'mleko kwaśne', po dla 'powozów'. Pierwsze z niem. narzeczach 'bryndzę', ale ten kań- Karren; dalsze z włos. carreta pus (i w formach odmiennych) po i carrozza, por. i karjułkę czy
K
kaTabela — karazja
219
kar jolkę z włos. carriuola; wszyst 'kieł', i flores, 'kwiaty'). Rzadsza kie z łac. carrus, a to jest pocho już nazwa'gwoździków' ('dianthus'): dzenia celtyckiego (iryjskie carr, karafjor i karafjoł, karofiał, czes. 'biga'), franc. char; kar dla 'taczek' karofifljat, z łac. gariofilum, włos. używa się po narzeczach. Stąd i na gariofilata, franc. girofle, z grec. zwy kar jery i karuzelu, z "włos. karyofyllon ('kwiat orzechowy' — carriera i z franc. carrousel; ka- ale nazwę obcą, indyjską, niezrozu rjera była i 'miejscem konnej ja miałą, Grek swojskiem brzmieniem zdy' i nazwą 'ćwiczeń' samych (»ka- zastąpił), łac. cariophyllum. Nakorery wyprawia*, Stryjkowski w Kro niec tu przyłączył Karłowicz kar nice r. 1581), z czego ogółem 'bieg, piele, nazwę 'brukwi' (miejscowo zawód'; w karuzelu kręcono się i 'buraków', 'ziemniaków' i i.), u nas w kółku. Kara powtarza się i w ka tylko znaną; Czesi wzięli swoją z polskiej. rawanie (p.). karabela, 'szabla krzywa', wy karaś, nazwa ryby, europejska; łącznie do stroju używana, pocho niem. Karausche, łac. carassius dzenia wschodniego, jak demeszka,(dawne niem. karaś, jak u nas); i również od miejsca wyrobu, Kar lecz skąd wyszła?; karaski; karaleli w wilajecie bagdadzkim, na skać się, 'guzdrać się'. Ale karezwana. U rękojeści jej nie było sowac, karasować, z franc. caresser, kabłąka dla ochrony ręki; dostała 'pieścić', od łac carus, 'miły'. się do nas dopiero z końcem 15. karawaka, od hiszpańskiego miej wieku; z karabelek (niewojowni- sca odpustowego, słynnego krzyżem czych) szydził jeszcze Potocki. sw.; »z półtrzecia krzyżów święta karacena, dawniej (17. wiek) ka- karawaka* (częste u Potockiego), racyna, 'zbroja, pancerz', z łac. co- t. j . 'krzyż o dwu poprzecznicach razina od coria, 'skóra'; od tego z siedmiu krzyżykami i 18 literami'; samego słowa, coratia, włos. co- także karawika (broszurka z mo razza, franc. cuirasse, pochodzi dlitwami od tych liter); stawiano niem. Kiirass, Kiiris (stąd nasze te krzyże przeciw zarazie. kirys), a od tego nazwa kirasjerów. karawan, niegdyś 'ładowny wóz karaczan, karakan, karaluch, długi', niem. Kamvagen, od 15. wie z rus. tarakan (u Czechów zamiast karakona pospolity), franc. niem. ku używane, dziś wyłącznie o 'wo Kakerlake (nazwa wraz z owadem zie pogrzebowym, marach'; karaprzywędrowała z Ameryki Połu waniarz. Ale karawana, wyjątko dniowej), gdy tarakan ma być po wo i karawan, 'orszak kupców czy pielgrzymów' (»gwiazd karawany*), czątku północno-tureckiego. z pers. karwan, 'kompanja'. karafioł. Najrozmaitsze nazwy karazja, rodzaj 'sukna' dawnego roślinne splotły się w tej jednej. Mówimy powszechnie o karafiołach, (częste w 17. wieku), pospolitego zamiast (i obok) dawniejszych ka (przysłowie: »fraszki adamaszki, kalafloróio, kaulafioróii) (włos. cavo- razy ja grunt*); niem. Karsai, Kirlofiore, cauliflor, franc. choufleur, sei, Kersei, z romańskich języków, niem., przetłumaczone dosłownie, włos. carisea; krakowska kierezja Blumenkohl, boć to łac. caulis, ma niem. wokalizację.
220
karb — karnawał
K
karb, karbować,karbownik i karb- molec w drugiej połowie 18. wieku nik; karbarja, 'warzelnia soli'; kar- kurdesz w piosnce pijackiej utwo ba, karbarz; z niem. Kerbe, ker- rzył, inni kordasz mylnie druko ben (polaka nazwa była narzaz), wali; z tur. i tatar, kardasz, 'brat, prasłowa: grec. grafu, 'piszę , na ki'ewny' ('łona matki towarzysz'). sze zręb (p.). kark, prasłowo; serb. krke, czes. karcić, 'strofować, ukrócać', kar- krk; porównywano mdyj. krkatam, ciciel, 'strofujący'; kar tac się, 'ka 'kręgi szyi'(?); we związku z kar jać się'; kartac kogoś,' 'namawiać'. czem, 'klocem', karkoszką, karkoU innych Słowian o 'głosie przy szą, 'łuczywem, pniem'; por. kurcz, krym', cerk. krtèti, rus. kortawyj, z odmienną, co nierzadko, samo głoską. 0 'jąkającym się'. karcz, karczować, z ruska korczo- karkać, dźwiękonaśladowcze; cerk. toać (lasy), karczunek i korczunek;krknąti, czes. krkawec, 'kruk'. karczówka, 'motyka do karczowa karmazyn, kiermezyn, alkiermes, nia'; prasłowo; czes. serb. krcziti, 'barwa amarantowa', 'tkanina nią barwiona'; karmazynowy, kolor rus. korcziV; k ocalało w karkoszki, 'gałęzi', małorus. korkyszka, 'pień'. szlachty (»jakem karmazyn*), więc o niepewnej mawiano, źe sam »nie Brak odpowiedników; por. kark. w karmazynie farbowany z dziada«, karczma, karczemny; karczmarz 1 karczmarka, w dawnym językuZ arabskiej nazwy 'czerwca', prze i narzeczowo stale bez r: kaczmarz,jętej z ind. (kirmis, 'robak', kirkaczmarka. Jak niem. Krug 'namidza, 'szkarłat'), kirmiz, kirmezī; czynie' i 'karczmę' oznacza, tak sa stąd i karmin (z romańskich języ mo zgadza się słowiańska karczma ków, por. hebrajskie karmił, 'kar z nazwą naczynia krczag, 'dzban' min'). (powtarzającą się i w cerkiewnem karmelek, » cukierek z karamełu*, krkyga, 'wóz, nosze'; krczag róż franc. carameł (hiszpańskie), 'masa ni się tylko samogłoską przed g, cukrowa'. *krkēg). Od Słowian przejęli sło karmią, karm, pokarm, karmić, wo Niemcy (kretscham, kretschem, karmicieł, karmny, karmnik; pra Kretschnutr, w nazwach miejsco słowo; od pnia skcr-, lit. szerti, 'kar wych i osobowych do dziś ogólne), mić', pa-szaras, 'karm'; ten sam Węgrzy, Rumuni itd. W rusko-cer- pień z ch-, p. chronić. Języki sło kiewnem karczma i sam 'napój wiańskie mają i drugie krm, 'ruchmielny', a w bułgar. krczmlawatidel', rus. korma, cerkiewne krmiti, 'sterować', nam obce. 'kramarzyć, kupczyć' znaczą. karnal, 'sygnet', z nazwy mine karczoch, zwykłą odmianą fwch z dawnego karczof; są i karciochyrału karniol; »pies herbem na kari karcioki; z włos. carciofo, pochonału ryty«, częściej u Potockiego, dzącego z arab. al-cJuirschof gdy »pisze djabeł na trwałym ciał ziem z włos. articiocco franc. artichautskich karnalu*; 'krwawnik', od łac. (rus. artiszok, z niem.) wyszło; »kracaro, 'mięso'. karnawał, karnawałowy, z włos. kowskie karczochy*. kardasz, 'brat', kardastwo, 'bracarnevaīe, 'zapusty'; 'mięsopust' do terstwo', w 17. wieku częste; Boho- słownie to tłumaczy. 1
K
karp — kary
221
karp, Icarpiowy, karpiowaty. Na karuj, 'kmin', karujowy, mylnie zwa europejska, jak karaś, łosoś karólek i karolek, z łac. careum. karuk, u Potockiego częste: »na i inne, których rodowód- niewyśledzony; bo skąd łac. car pa (i we marmorze pisząc swoje reguły ka wszystkich romańskich językach), rukiem*, »pisma nA karuku*, 'trwa a niem. Karpfen?, któż od kogo łe'; do nas z Rusi, karłuk; stąd pożyczył? Nasze i czes. karp z niem., wzięte ang. carlock; słowo ruskie ależ inni Słowianie mają formy jak i 'pęcherz ryby' (wyza), oznacza, bo by od prasłowiańsk. *korp: mało- z niego ten klej rybi wytwarzają; rus. korop, południowe krap (cze u nas i »asfaltycki karuk*. skie z przestawką, kapr), co wywo karw, 'wół stary, ciężki'; prze dzono od korpawego. zwisko na 'ludzi leniwych, ospa karśniawy, 'lewą ręką bardziej łych'; stąd prus. kur wis, 'wół'; ta sprawny'; jak czes. krszniawy od forma jedynie u nas się pojawia krsznie, 'lewicy', od krchỳ, 'lewy'; i jest dorobiona, jak sarn do sarna w cerk. i rus. korek, 'pięść', krsznia itp., do kar wy, t. j . krowy (p.), jak kartviniec, karwowy. (to samo). karwasz, 'naramiennik', z węg. karta papieru, »#artaigierna« (do ltarvas. grania); kartować, 'układać' (»orzeł karwatka, 'suknia krótka' (na pióra kartuje*, Potocki); kartka, wet »karwatka z deski*, 'trumna'); karteczka, kartkowy; karłowy, karkar wat, 'szabla' (por. multan, 'miecz' townik; karton; kartelusz, 'wyzwa nie na pojedynek', i kartel, toż i naród); krawatka na szyję; wszyst Z włos. (niem. franc.) carta, a to ko od nazwy Charwatów (u nas z łac. charta z grec chartB, 'karta Krwaty, Kiwały od 18. wieku), papirusowa'. Kartelusz (jak kape z ruska Chorwatózc (u nas mylnie lusz), włos. cartello, franc. cartel. Chrobaci; Białochrobacja, baje Na Bałkanie i u Rusi bywa i charta, czna), od szczepu południowego Chrwatów, których za łaciną i Kroachartija, wedle greckiego. tami nazywamy. Z tych nazw kra kartofel, kartofla, 'ziemniak', watka, franc. cravate, niem. Kraz niem. Kartoffel, z włos. nazwy vatte, najpóźniejsza, w 17. wieku 'trufli', tartufo, tartufolo, przenie dopiero do Francji weszła; w wło sionej na jarzynę amerykańską; skiem jest jeszcze croata = craSłowianie i Niemcy skracają: rus. vatta; por. katanka, brandebury, kartoszka, niem. Tuffel (nasze na stradiotka, i inne nazwy strojów rzeczowe tufle); za Niemcami od od noszących je żołnierzy lub na mieniliśmy t- nagłosowe w k-; tar- rodów. Ma być i karwatka, 'miarka tofle jeszcze u Mitzlera, Warszawa na płyny', przestawione z kwa 1758. Włoska nazwa niejasna, gdyż terka (?). 'trufla' u innych Romanów tylko kary, 'czarny', głównie o maści truffe, trufa. końskiej, pochodzi, jak inne po kartun, wedle niemieckiego na- dobne, ze Wschodu, od tur. kara, rzeczowego Kartun zamiast Kattun, co na Ruś-Ukrainę w 17. wieku włos. cotone, franc. coton, łac. co- nas doszło; karosz, jak gniadosz, ionum z arabs. qoton, 'bawełna'. srokosz, białosz.
222
karzeł — K a t a r z y n a
K
karzeł, karlik, karłowaty, karlę; sku: pan, panic, pani: >pan kra skarlały; narzeczowe (śląskie) kar- kowski*, t. j . 'kasztelan krakowski', lus, kierla, z niem. Kerl, 'mąż, chłop , nigdy inaczej; łac. castellanus, 'na dawne karl, karał, z czego i imię leżący do kasztelu, sługa'); por. osobowe Karl, franc. Charles, u nas kaszkiet, z franc. casquette, pasztet w 16. wieku Karzeł, nimeśmy go, itd.; tylko w późnych pożyczkach wedle łac, Karolem zastąpili (zdrob zachowywamy st, np. kasta, kastoniałe Lolo). Inne narzecza zachod wość, pasta. nie zachowały lepiej pierwotne zna Kaszuba, kaszubski, kaszubszczy czenie: łuź. karl, 'tęgi chłop*. Od zna, nazwa ostatka Słowian pomor nas przeszedł karzeł i na całą Ruś: skich, niegdyś Notecią od Polan karło, karlik. Do nas wprost z czes. przedzielonych, pochodząca z 13. kareł, karle. Prasłowo niemieckie. wieku; nazwa od ubioru — por. kąsać Się na co, 'kusić się o coś, Kabatkowie (chociaż to znacznie dążyć do czego'; kąsać w złożeniach: późniejsza nazwa), — od szuby (p.), podkasać (dawniej i kąsany, 'pod- z ^przedrostkiem ko-, o którym p. kasany'), zakasać (rękawy), zaka pod kacap. sywać; kasanka, 'spódnica'. P. kos-; kat, katować; katownia, katusza cerkiewne prikasati sę, 'dotykać'. ('miejsce więzienia' i 'męki, tor kasza, potrawa prasłowiańska tury'), katowski, katówna; tak sa dla »rodzanic« (f ej) przy narodzeniu mo w czeskiem; nieznanego pocho dziecka, jako ofiara i wróżba po dzenia (od katać, p. kocić, ?); z ka myślności, stąd znaczenie jej obrzę tuszą por. śmiertuszka, kostucha, dowe, przy zaręczynach niegdyś pazucha, kożuch. (»karmić kaszą młodych*, t. j . 'swa katanka, jak rajtarka, stradiottać', »babska kasza*, t. j . 'swaty'), ka, od nazwy żołnierzy, noszących i ogólnie: »kaszę z kim jeść*, 'mieć taką 'kurtkę': katan i katana, ka z nim do czynienia', »nie dać so towski; z węgier. katona, 'żołnierz', bie w kaszę pluskać*; kaszka; ka- w 16. wieku. szywo, 'jagły, pszono*. Litew. koszti, Katarzyna, zdrobniałe Kasia, jak 'przecedzać'. Zosia, Masia (p.), Cesia; Kaśka; kaszanat, kasanat, 'rosół do ryb od niej i nazwa katarynki, nie lub drobiu', staropolskiej kuchni znanej gdzie indziej pod tern na nazwa obca, nieznanego początku. zwiskiem (rus. szarmanka, niem. kaszel, kaszlać, odkaszlnąć, z nie- Leierkasten, franc orgue de Bar pierwotnem, acz ogólnosłowiańskiem barie, ang. hurdy-gurdy, obok pra szlj (z slf); lit. kosulys, 'kaszel', ko- starego rote, p. rota); »szejne ka* trynka* w 18. wieku, niem. Schon seti, 'kaszlać'. Prasłowo; ind. ka~s(a)-, Katrinchen (?), 'laterna magica' jar'kaszel', niem. Husten. kasztan, kasztanowy, od miastamarczników, od marjonetki pięknej Castana w Małej Azji, z szt za Kasi tak przezwana, później prze miast st, jak we wszystkich nieco niesiona na kataryniarzy i ich 'po dawniejszych pożyczkach, a więc: zytywkę'. W 16. wieku i u nas kaszta z niem. Kasten; kasztel przezywano słynne 'toruńskie pier z łac castellum (stąd kasztelan, niki' katarynkami z niem. (p. fraszkę Kochanowskiego); wyrabiały je zakasztelanie, kasztelanowa, po pol 5
K
katorga — kazna
22S
konnice u św. Katarzyny. Ruskie kawior, 'ikra solona jesiotra i in Jekaterina z grec. hagia ('świę nych ryb', z tur. (jak inne podobne ta') K. Patronka to szkół, akade- nazwy czarnomorskie dla aprowi mij, nauki. zacji Carogrodu); europejskie, ogól katorga, pożyczka ruska dla 'cięż ne (Kaviar); Pielgrzymowski w r. kich robót (więziennych) w kopal 1601 wymienia go jako »ikry dziw niach', z cerk. katrga, 'okręt', grec. nym smakiem narządzone; drugie kateryon, 'okręt' i 'ciężka na nim nakształt powideł w sztukach przy niewolników robota', podobnie jak prawione*; nazwa turecka od miagalera (franc. condamner aux ga-sta-składu, Kaffa (Theodosia) na Krymie. lères), galernik, 'katorźnik'. kawa, kawka, ptak; kaivy w daw kawon, 'harbuz', przez małorus. nym języku o 'bredniach, głup kawun z tur. kavun, 'melon'. stwach', kawić, pokawić, 'podrwić'; kazać, kazanie; rozkaz i inne nazwa ptaka powtarza się u wszyst liczne złożenia: nakaz, wykaz, prze kich Słowian i u Litwy, kowa; do kaz, przykaż, ze swemi czasowni pnia ku- (p.). kami; przykazanie; dokazać i do kawa, w 17. wieku kafa u Mor kazywać; okaz, okazywać, okazały, sztyna i Potockiego, drwiącego okazałość; pokazywać, »napokaz*; z niej i z kawy, 'bredni'; kawotvy, skazać, skazywać, skazanie, ska kawiarka, kawiarnia; w 18. wiekuzaniec; ukazać; do kazania i ka jeszcze kafenhauz i kafenauz, żywzalnica, z kazadlnicy. Brak u nas cem z niem. Kafehaus. Z arabsk. częstego, na Rusi szczególniej (skazi turec. kahwê. ka, skazywał"), przejścia znaczenia kawaler, kawalerski, kawalerja,do 'mówienia, opowiadania'. Brak kawalerzysta, kawalkata, później, odpowiednika na Litwie; wtaczają w 18. wieku, kalwakadą zastępy- tylko indoerańskie słowa, równe zna wana; wszystko od Włochów kawał czeniem, spółgłoską końcową od kujących, 'uczących jazdy sztucz mienne (kas- i czas-, 'świecić', 'wi nej, karery', od cavallo, łac. ca- dzieć', 'uczyć'). P. kaźń. bałłus, 'koń'; franc. cheval mamy kazić, skazić, skazitelny i nieska w szwoleżerach; z słowem łac. łączą naszą kobyłę (p.); samo caballus, zitelny; »zakaźne choroby*, »krew cabo, obcego, nieznanego początku. zakażona*; przekażą ('przeszkoda'), kawał, kawałek, kawalec; »braćprzekazać; kaziród, kazirodztwo, na katoał*, 'drwić' (kawalarz), nie kazirodczy; rzadkie są kaziciel znane dawniej; z dolnoniem. kavel i kaźca, 'co kazi, szpoci, wiarę (kabel w górnoniem.), 'drewko do czy ludzi'. Urobione od kaz-, 'ze losowania', 'los, cząstka'; u Kaszu psucie, zniszczenie', a to jest odbów jeszcze cygnąć kawie, 'loso mianką od czez- w czeznąć ('gi wać', »kawał niwy*, 'dział rolny'; nąć', p.), por. co do samogłoski z-gaga i hec. czes. kawalfecj. kawecan, kawecon, od Włochów kazna, kaznaczej,kazienny}ẁxù>\ (cavezzone), rodzaj 'munsztuku', od'skarbnik', 'skarbowy' (pamiątka po cavezza, 'kantar', a to od caput,rządach rosyjskich), z słów wywo 'głowa'; używano tego i przenośnie. dzących się z północno-tureck. ąazna,
224
każmir — kąpać
K
'skarb', qaznacze, 'skarbnik* (na Bał-de itp.); por. -ko-le, lub -gûda w M kanie chazna, z osmańskiego ckazna,g&da (p. kiedy), również ze dwu 'kasa', itp). spójek złożone. kaímir, kaszmir, kaszemir, kaz- kgdziel, zdrobniałe kądziołka mirek, 'tkanina z wełny kóz ka- i kądziołka (przyrostek był -èll szmirskich' pierwotnie, doszła Cze i -ełja), »krewny po kądzieli* (jak chów i nas za pośrednictwem ro- w niemieckiem); od kąd- (p. kę mańskiem (franc. casimir itd.). dziory). W litewszczyźnie bez no kaź A, kaźnić; kaznodzieja, z licz-sówki: kedenti, kodas i kuodelis, nemi urobieniami, 'ten, co dzieje, o 'skubaniu' i 'czubie ptaka', albo prawi kaźni, przykazania boże', bo o 'zwitku lnu'. Prasłowo; u wszyst kich Słowian toż i tak samo; rus. pierwotne kaznodziejstwo ograni czało się modlitwami głównemi kudiel(a), czes. koudel, obok postaci i dziesięciorgiem: »pirzwa kazń z è: rus. serb. czes kuzeL itd.«, 'pierwszy nakaz'; kazno- w zło k ę k o l ; w 16. wieku Rej i inni żeniu, jak kono- od koń, Świno- odkąkolikiem i katolikiem przedrzeź śivinia. Urobione przyrostkiem -ń niali katolika; prasłowiańska na (por. da-ń) od kaz-ać; znaczy pier zwa 'chwastu i zielska', łac. 'lowotnie 'rozkaz', 'karność', 'kara, pla lium (temulentum)', przeniesione na ga, dopust', nakoniec i 'więzienie'; 'agrostemma githago'; -ol jest przy tak samo czasownik kaźnić, 'karać'. rostkiem, pień kąk-, kuh-, o wsze Prasłowo; w cerk. 'nakaz' i 'kara', lakiej 'krzywiźnie, zagiętości': rus. rus. czes. kazfejń, 'kara'. kuka, 'pięść', kukisz, 'figa (palca każdy, kazden; narzeczowe i dawmi)', kukonos, 'z zagiętym nosem, ne kózdy, kózden; kazdziurny; z licz-krzywonos', serb. okuka, 'zakręt nemi dalszemi odmiankami; dawniej rzeki'. Kąjkol tłumaczy greckie zii kolzdy, kalzdy; z niewyjaśnionemsania i przenosi się w 16. wieku a, o, w każdy, kozdy (obie formy na 'błędy kacerskie' (»Kąkol który obok siebie w 14. i 15. wieku), rozsiewa Zizania*, tytuł pisemka zamiast *kiezdy (podobnie czeskiez r. 1597 przeciw Rusinowi Zikażdy, rus. kazdyj i kaènyj), od zanji). zaimka pytajnego k- (p. kto) i do kęp, hump, kumpia, 'szynka', danego przysłówka -Mv dla uogól z lit. kumpis, w 18. w. przejęte. nienia, jak łacińskie qui-cunque; kąpać, kąpiel, kąpielowy, kąpierwotnie odmieniano zaimek, a -zdo piołka (zamiast kąpiałka), od 'sie pozostawało; kogozdo, komuzdo, jak dzenia skulonego' przezwane, p. kę łac. cuiuscunque, cuicunque; lecz pa; stąd nazwany obchód kupały, n nas (jak i u Czechów, Rusi) prze kupalnocki, kopalnocki, kopernocki, sunięto końcówki na -zdo, i powstał odpowiadającej naszej sobótce świę przymiotnik kakdy, Jcaèdego. W dawtojańskiej, zapożyczony od Rusi nem kolzdy i kalzdy tkwi pierwotnena wschodniej połaci (mówią i >na -kolizdo, dodawane, również jak Kupaiła*, t. j . 'na św. Jan'). Mitolo -cunque, dla uogólniania, por. cerk.gicznego nic w tern niema; od św. Ja izekolizdo, ^ktokolwiek'; -kolizdo na kąpano się bezpiecznie w wodach, i każdy (cerk. kûztdo) zawierają skoro św. Jan (Chrzciciel) wygnał spójkę ze i drugą -do (oboczną obok z nich djabelstwo, boginki, wodnice,
K
kąsać — kęsy
225
wodę oświecił dla chrześcijan, gdy wieku 16. zapomniane; kębłak, 'wy do Jordanu wstąpił. Na jego dzień chowanek'; od kębło: kubło, 'lego przeniósł kościół - cerkiew święto, wisko zająca', 'gniazdo ptaka'; rus. jakie pogani latem odprawiali (tań kubło, w tem samem znaczeniu; ce całonocne około ogni; wicie wian u Łużyczan kubło 'posiadłość (chłop ków z bylicy; zbieranie ziół; kwiat ska)', kubłać 'wychowywać'; czes. paproci tajemniczy); stąd znaczenie kubłati se, 'bawić się', 'dłubać (gma Kupa(j)ły i Sobótki we zwyczajach twać)'. Łączą z łac. cubiłe, 'lego i zabobonach ludowych; ogólno wisko', cubare, cumbo, 'leżeć'. europejskie zresztą. kędy, 'gdzie', urobione, jak tędy, ktjsać, kąsnąć; kęs, kąsek, ką- owędy, od pnia zaimka pytajnego sęczek i kąszczek; ukąsić, zakąsić, ko- i pnia zaimkowego d-, co się zakąska, pokąsać; kąśliwy; pm kąs powtarza w gdzie, kiedy; odkąd ka*, »i kąska*, 'ani troszkę'; obok ą = pruskie iskwendau, to samo; jest i u:psi kus (w 16. w. jeszcze dwa kędyś, kędykolwiek, dokąd, pokąd; słowa, później jedno; dawniej psie por. łac unde; u nas kończy się go kusa, dziś psikusa). Pień kond-, to złożenie stale na -y, ale cerk. 'kąsać', lit. kandu (kąsti), 'kąsam'. ot kądu, rus. ot kuda, bułg. ot P. kęsy i kusy Przypuszczają rze kûdê; skrócone: serb. kud, słowień. czownik urobiony przyrostkiem -$ kod, czes. dokud i dokąd. (jak głos itp.) od kond-. Prasłowo; kędziory, kędzierzawy, kędzie u wszystkich Słowian tó samo i tak rzawić, kędzierzyć, Kędzierski; po samo, rus. czes. serb. kus; ind. khā- narzeczach i kędry, 'włosy panny dati, 'kąsa', grec. knodontes, 'zęby młodej po ucięciu warkocza'; z for u oszczepu'. mą oboczną kud-: kudły; od tegoż kęt, kątowy, kątny, kątnica, po- pnia co i kądziel (p.); przyrostek -ier, kątny, od pnia (s)kąt-, (s)kut-, p. jak w jesiora i podobnych. Prasłowo; kuty; znaczenie pierwotne w lit. rus. kudri, 'loki', serb. kudar, 'kę kutis, 'dół wyryty przez świnie'. dzierzawy'; słowień. koder i kodra, U wszystkich Słowian to samo i tak 'lok', czes. kudrnaty, 'kędzierzawy', samo; rus. czes. serb. kut (»do ką i kaderz, kędziory' (co do a, por. ta*, używa się i o 'połogu'), małorus. kędy), kaderznik, 'fryzjer'. Tu na pokutje, 'miejsce honorowe w izbie'; leży i nazwa kundysa. Pokucie; od kąta nazwana i kąkępa, kępka, kępina, kępowaty, cina (»gontyna« naszych moderni kępiasty (o włosach; o rzece z kę stów), 'izba-bożnica'. pami, 'wysepkami'; por. »Saska Kę k ę t r z y ć i k ę t r z y ć , narzeczowe, pa*); w znaczeniu pierwotnem 'wy pruskie, 'cudzołożyć', 'źyć wszetecz- niosłość, pagórek'; forma oboczna: nie', kątrać i kętrać; jedyny ślad kupa (p.); niem. narzeczowe kâmpe lit. • kantrus, 'cierpliwy', kencziu, z polsk., ale kamp, 'niwa', zupełnie 'cierpię', kanczia, 'męka', pakanta, odmienne. Jak za Klonowica, tak 'cierpliwość', częste w imionach: i dziś odróżniają na Wiśle ostrów, Kinstut (Kiejstut), Wisekant itp.; starym lasem zarosły, od kępy, krza grec. penthos, pathos, 'źaP (pate czastej, albo i buchty. P. czepiec. tyczny), paschD, pepontha, 'cierpię'. kęsy, oboczne kusy, ukąszony, kębłać, 'piastować, pieścić', po 'krótki'; częste w 16. i 17. wieku; 15 Słownik.
226
kętnar(y) — kieca
K
w przysłowiu: »daleko kęsy zająca* czchać; dźwiękonaśladowcze; kydłużej zachowane; p. kąsać. Po chati u wszystkich Słowian (serb. wszechne u Słowian; u Bułgarów, kichawica, 'katar'), por lit. cziusti, jak i u nas, w owej podwójnej po 'kichać', łotew. szkiatit, pień skusstaci, z ą i u; służy i za nazwę (ale w lit. cziaudUi pień skud-\ ind. 'djabła', np. Bułgarom. kszauti, 'kicha'. kętnarfy), 'legar, podkład pod kichlarz, 'cukiernik', w 16 i 17. beczką', czes. kantnerz, z niem. Kan-wieku, z niem. Kilchler, dziś tylko ter (narzeczowe, śląskie, Kentner), Kuchenbācker, od Kuchen (pra a to z łac. cantherlus (franc. chan-słowo, ang, cake; może wyraz zdwo Her), dla wszelakiej 'podstawy'. jony)ki, 'jaki*, przymiotnik (cerkiew kicia, 'kotka', z niem. Kitze (do ne kyj), od zaimka pytajnego k-, Katze, 'kot'), ang. kitten (inne niem. dziś niemal tylko w »ki djabeł* Kitze, ang. Jcid, o 'młodej sarnie' itp.). (jak u Rusi kyj bis, koj czort, czes. kiczka, 'pałeczka'; »gra w kiczkého czerta). dawniej i w innych ki*, t. j . podbijanie pałeczek, nie formach używane: »kie ('jakie') są gdyś na Wielkanoc ogólna; zdrob jego winy?*, »po kiego licha«. niałe od kika (p.); przeniesione na kibic, kibicować (przy kartach); 'pęki, wiązki'; kicz, narzeczowe kifacet, kawaler'; z niem. Kiebitz, 'snopki słomy do poszywania cak, 0 'czajce, przykrzącej się, nieodstęp nej' (narzeczowe kiwutka, 'czajka', dachów'. Ale kicz o 'lichym obra z dolnoniem. kiwit); czy rus. czibis, zie' z niem. Kitsch przejęto świeżo. czibiez, również pożyczka z niem.?— kić, kicidsly, p. kita; »ogon wie wiórki kiciasty*; *kić kuropatw*. przeczą temu zwykle. kidać, częstotliwe; jednorazowe: kibić, dziś 'stan, talja, figura', w 17. wieku 'pałąk, drewniana część kinąć z. *kidnąć; częstotliwe wy łuku': »miłości łuk, kibić, strzały*, szło z używania (»gnój kidać*, * ki »(odmienił Kupido) udatność w ki dać kaczki na wodzie*, t. j . ka bić, afekty w cięciwę*; »łuk ki- myki płaskie; »brzuch mu się sa bitny* u Potockiego, ale już u niego dłem przez pas kida*, Potocki); 1 przenośnie: »znać naturę, znać kinąć się, 'rzucić, obrócić się', pekibić kondysią*; kibitnỳ'v/ 18. w. rekinczyk (ruskie, 'przerzucający 'smukły, gibki'; z rus. kibit\ 'łuk', się'); od pnia skud-. Prasłowiań kibita, 'pałąk', kibitka, 'pałuba woskie; cerk. iskydati, 'wyrzucać', rus. zowa', a dalej i 'wózek lekki* (stąd kidat', kinut', 'rzucać', serb. kidatij kibitki u Mickiewicza); rus z tatar. 'rwać', łuź. kidaś, kidnus, 'lać', czes. kydati hnuoj (toż i u innych kibit, 'kram. kicać, kicnąć, wykrzyknik kie Słowian). kieca, 'koc, gunia, płaszcz żoł dla odganiania, dla skoku: »kic do nierski', gdy zdrobniałe kiecka wy wody!«; dźwiękonaśladowcze. kichać, kichnąć; kichawka, ki- łącznie o 'sukni kobiecej, spódnicy* chawiec, o roślinach i proszkach, (kieca w tem znaczeniu wyjątkowe); kichaczka; w 15. wieku kchnąć por. serb. kecza i cieczą, 'płaszcz, (czes. ksziti, cerk. kuchnąti w kûch- gunia'; z węg. kecse, 'płaszcz', z tur. nowenije, 'kichnięcie'), obok czchnąć,kecze, o 'grubej materji wełnianej'. ł
K
kiedy — kiełzać
227
kiedy, skrócone z kiegdy, pytajne kiełkować u roślin (nasiona czy i względne, kiedyè-tedyz, kiedyin- ziarna puszczają kiełki, 'zarodki'); dziej, kiedykolwiek, kiedyby—skra kiełczak, 'prosię z dobywającemi cane narzeczowo w kiej, kiejin- się kiełczętamf; kłyk i kłykieć (p.); dziej, kiejkolwiek, kie(j)by; kiedyś,od pnia kol- w kłóć (p.); kł-yk i we złożeniu z przeczeniem: 'nie urobione jak pat-yk. kiedy. Od zaimka pytajnego k- po Mełb, rybka 'gobio'; kiełbik; »ma dwójne urobienie z przyrostkami kiełbie we łbie«, 'pstro w głowie'; -gy i -da, cerkiew, i ruskie kogda — pisownia z p mylna; nazwa powta togda (o półgłoskowe, nasze twar rza się w rus. kołba, obca innym de e; albo i pierwotne); to samo językom słowiańskim, ale prastara, co gdy, co również z kiegdy wy jak dowodzi kiełbasa (p.). szło (pod innym przyciskiem); kiekiełbasa, kiełbaska, kiełbaśnik, dajszy, jak onegdajszy; czes. kehdy, kiełbasić, 'gmatwać', *pokiełbasiło bułg. bez d\ koga, kogi. mi się w głowie«. Prasłowiańskie; kiel, 'brzoskiew', z niem. Kohl rus. kołbasa, serb. kobasa, kobaz łac. caulis (gwarowe, np. na Ślą sica, i klobasa, klobasica* czes. klosku kol, hel), wyraz lwowski; nie basa, łuż. kołbasa, kjałbas; polskie znają go ani Karłowicz, ani Słownik kiełbodziej chyba żartobliwie zamiast kiełbaśnik skrócone; czes. i inne Warszawski. kielich, kieliszek, z niem. Kelch, kłobasa przestawka z *kolbasa, gdzie a to z łac. calioc, u Czechów dziś0 nie pierwotne, jak ruska i pol kalich, kalisznik ('husyta', bo obok ska postać dowodzą; przyrostek -as, opłatka i krew-wino z kalicha pi częstszy w przymiotnikach: biajał, utrakwista), wedle łaciny; grec. łasy itp. kyliks. kiełp, 'łabędź', narzeczowo (u Ka kiełnia, w 15. wieku kiela, w słow szubów), w nazwach miejscowych niczku poznańskim około r. 1500: nierzadkie, Kiełpin i i.; rus. kołpica *kiella murarska albo korzkiew«, 1 kołpik, łuż. kołp; prasłowiańskie; 'czerpaczka', z niem. prasłowa Kelle; powtarza się, z dźwięcznemi, w tem przeniesione i na 'skrzynię z tyłu samem znaczeniu na Litwie, gułbe, powozu'. prus. gulbis; co pierwotne, czy k-p, kieisztrank, Mersztrank, kiejs- czjg-b, nie rozstrzygam, więc i w dal trank, od 15.—17. wieku,'wiániak', sze domysły się nie zapuszczam; z niem. Kirschtrank, chociaż sam łączą z niem. galpdn o 'krzyku napój »wymyślili w Polszczę*, jak ptactwa' i o 'chełpieniu się ludzi', M. z Urzędowa prawi (mylnie); naj skoro i w innych językach (por. dawniejsza pisownia, Stańko 1472 r., niem. Sekwan, grec. hyhnos do canere, 'śpiewam') 'łabędzi' od 'głosu' kersztrąg. kieł, 'ząb oczny lub boczny'; przezywają. kiełtać SÌ9, 'chwiać się' (o za » wziąć na kieł* (wędzidło, u koni), przeniesione na 'upór'; kielec, kielca,wieszeniach wszelakich); z ruską mylnie zamiast klec, kielca; w licz samogłoską p. kołtun, kołfsjtka. kiełzać, kielzać się, 'ślizgać'; oba bie mnogiej Kielce (nazwa miej scowa), dawniej w drugim przy słowa (kiełzać i ślizgać) z jednego padku: do Klec; Kiecko; kiełek, pnia poszły, bo 5- nagłosowe od15*
228
kien — kiermasz
K
padło, więc skieîz-, i z nieco od 'kierować' (co innego kehren, 'za mienną samogłoską i przestawką miatać'); w gwarze flisowskiej: na płynnej: skliz-, sliz-. Kieizać w znakier, bakier, rubakier; nabrało ogól czeniu 'chełzać, chełznąć', o 'wkła niejszego znaczenia. Inne kier, p. daniu munsztuku koniowi', przeno kir. Trzecie kier w kartach, 'czer śnie o każdem 'poskramianiu, po wień' (franc. coeur). wściąganiu' (u Słowackiego: »rozkierat, z niem. Kehrrad, 'koło hukanych koni On nie kiełza*), obracane przez konie lub ludzi dla polega na mylnej pisowni; kiełzać, poruszania czy windowania'; prze skiełzać, skiełznąó (»noga skieł- nośnie dla 'pracy ustawicznej, mę zła*), znaczy tylko: 'ślizgać, wy czącej', albo dla męki': »jakoby ślizgnąć lub pośliznąć się'; nieo był na galerach albo w kieracie*, kiełzany itp. należy pisać przez ch, więc i 'kłopot'; Czesi nie mają tego i tam je odsyłam. Kietzaivka, 'śliz złożenia. gawka'; kiełzko, 'álizgo'. kierca, 'świeca', z niem. Kerze, kien, p. knieja. co właściwie 'knot' zn&czy i od carta kiep, kiepski, kiepsko; kpy, kpi poszło; szczególniej o 'świecach po ny, kpać, zekpał, klepkować, kiep- grzebowych' (w ustawach cechowych stwo; dziś pogardliwie o 'głupim': często wspominana), 'postawnikach'. »mam cię za trzy (t. j . kpa) lub kiercłlÓW, kirkut, z niem. Kirchcztery litery«, a kiepski, kiepsko, hof (cmentarze pierwotne były za i o 'złym stanie' (zdrowia itp.) Pier wsze na dziedzińcu kościelnym); uży wotna odmiana: kiep, kiepa (w 15. wane wyłącznie o 'cmentarzach róźwieku); kiep było nazwą 'członka', nowierców albo żydów' skrócone z roskiep, co jest albo kierdel, 'stado', z słowac. krdeł, roz-kiep (skiep bez s- nagłosowego, p. pod trzoda. jak kora obok skóra), albo roz-skiep, kiereja, do nas od Turków: *kiea więc mylnie rozdzielone; roskiep rejkę Turczyn, Tatar burkę nosi*, r. 1472 jest chyba rozszczep, bo z tur. kyr, 'szary, popielaty'; od oszczep nazywa się w staroruskiem nas do Niemców poszła (Kùreh). oskiepem. Oba znaczenia u Potoc kiereSZOWaĆ, pokiereszować, 'po kiego: »jak to może kiep we kpa rąbać krzyżową sztuką', z węg. keodmienić człowieka*. U Czechów reszt, 'krzyż'; rozeszło się z Pod uchodzi dziś słowo za polskie; za górza, jak inna węgierszczyzna (anpomnieli o własnem, w 15 wieku talłf, bizuny itd.). dobrze im znanem. kierlesz, 'przyśpiew kościelny'; kiepieniak, kopieniak, 'suknia z grec. kyrie elejson, 'gospodi pojezdna, płaszcz', przybyło w 16. miłuj', skrócone, już w 13. wieku wieku z innemi nazwami stroju mę i wcześniej; r. 1248 »szli Lachy skiego z Węgier: kopenyeg, z tur.kierlesz pojuszcze do bitwy*, opo kepenek, to samo znaczy; u Czechówwiada kronika wołyńska spółczesna; jest i kepen, jakby -ek było końców czes krlesz i krlesa. ką słowiańską, por. nasz tan z tańc. kiermasz, 'obchód rocznicy po kier, kierować, kierunek, kie święcenia kościoła, połączony z od rownik, kierowniczy, kierownictwo, pustem i targiem', »na tym kierchz niem. prasłowa Kehr, kehren, maszu albo praźniku«, u Orzechów4
kiernoz — kilka
K
229
skiego; ch wyrzucono już w 16. wie kiesa, kieska, 'sakiewka', 'pula ku (u Reja i i . ) ; z niem. Kirch- res', z tur. kese (dawniej znaczyło i messe, Kirnies, przenoszonego wkoń pewną ilość pieniędzy, 500 piastrów). cu i na wszelakie 'targi, odpusty, kieszeń, z dawniejszego kiesze z huczną zabawą i biesiadą'. nią, kieszonka, kieszeniowy i kie kiernoz, * wieprz nietrzebiony'; po szonkowy (np. słownik), rozeszła gwarach najrozmaiciej: kien(d)roz, się od nas po wschodniej i zachod kierdos, kierdec; pierwotne znacze niej Słowiańszczyźnie (nawet załabnie przeciwne, bo cerkiewne kiirn- skie cieseń, 'żołądek',?); kieszeń nie uźywa się o 'obciętym na uchu czy równie starsza niż kiesa i z nią nosie', i tak u wszystkich Słowian: nie stoi we związku; łączą z kiszka^. rus. kornaV, 'ucinać', serb krnja, kij, przezwany od kucia, 'bi 'szczerba', czes. krnek, 'świnka', cia', dawniej także 'młot' (w cerk. krnieti, 'butwieć'(!) Jak w znaczeniu, i i.); bywał i nazwą ludzi, stąd tak odbiega nasze słow o i w po nierzadkie Kijowy i Kijowce, naj staci, bo prawidłowe kam- tylko słynniejszy Dnieprowy; kijacy, 'rzeźw nazwach osobowych i miejsco nicy niecechowi, na kiju mięso wych się pojawia, Karna, Karnin obnoszący'; kijanka, 'pracz do ubi (zmienione później w Karmin), Kar jania bielizny'. Lit. i prus. kujis, wia, Karniszewo, Karnkoioski. Pień 'inłot'. P. kuć. Liczne urobienia: sker-y 'ciąć', grec. kejrd, niem. sce- kijek, kijec, »zamieniał na siekierkę ran, scheeren (p. skóra i kora); lit.kijek (lub kijec)*, 'stracił'; kijocha, skirti, 'oddzielać, odłączać'. kijas, kijoivy, kijować, 'bić'; kijowkierpce, 'chodaki góralskie', z sło- nica, 'wielka świeca'; to samo i tak wac. krpecy a to od tegoż pnia co samo u wszystkich Słowian. i kurpie (p.); por. czes krpic, serb. kika, tak zwano r. 1270 chłopa i słowień. kr pija, kr pije, 'łyżwy'; Kwiatka, co rękę utracił; kikieć, wszystko poszło od krpa, 'łata', w 16. wieku 'wielki palec' (co do nasze karpa, karpoć, 'łatać'; pień przyrostka por. łokieć, nogieć), skûrp-; kârpa, 'łata', jest prasło i kikut, 'co pozostało po odciętym wiańskie ; cerk. kr pa, rus. korpaf członku, ogonie', 'pień drzewa'; i narzeczowe kriopaf, 'łatać', kor- kikutać mawiano i o 'kulejącym'; piet\ 'ślęczeć', serb. krpiti, słowień. zdrobniałe kiczka (p.); czes. kyka, krpatiy 'łatać'. 'pień, kij', kykatỳ, 'tępy'. Jest i kyka, kila, o 'włosach i stroju głowy kierz, p. krzak. kierznia, kiernica, kierzanka, u kobiet'; p. krzczyca; cerk. kyky, liczne odmiany gwarowe, 'maślnica'; 'włosy', serb. kika, 'warkocz', cerk. z niem. Kerne (holand. kam, ang. kūk, 'włosy', słowac. keczka, 'czub', churn, 'maślnica'; kamen, 'robić rus. kuka, 'pięść', kukonos, 'krzymasło'; niem. Kerne, po narzeczach, wonos'; kucza, 'stóg'(?). kilim, kilimek 'koc, kobierzec', o 'śmietanie', łączą z Kern, 'jądro'); nie jedyna to pożyczka niemiecka z tur kilim w 17. w przejęte (»co odbiegająca od potocznych u nas za ojców naszych była gunia, to z górnej i średniej niemczyzny, teraz kilim*). a sięgająca północnej; por. ozdow- kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset, w innych złożeniach kilkonia, nazwy ryb morskich, i i . r
230
kilof — kir
K
i kilku-: kilkoletni. kilkoro, *z kilginał, sztylet', z rus., a to ze korgiem*; dawniejsze i gwarowe Wschodu, ale nie uchodzi mieszać kielko i niby pierwotne Melo - telo,tego słowa z andkarem (anèar, Mele, kile, kilaś, kiloby, co jest lub chandèar, 'sztylet', powszechne jednak tylko skróceniem z kilka. u Serbów i Bułgarów, z turec. chanForma pierwotna była koliko, 'ile?' dèar, chandzer, a to z arab.), ani (por. rus. kolko i skolko, 'ile?'), coz cygańską gandziarą, 'pałką' (czę wedle jeliko odmieniło się u nas ste w 18. wieku), ani z czesko-nie w kielko (stałe w 15. wieku, kieh mieckim koncerzem, 'rapirem'; dla kokroć), aż nakoniec, wedle ile—tyle,ruskiego kinzała nie odnaleziono przeszło w kilka; odmianę przejęło dotąd właściwego źródła wschod liczebnikową: »przed kilku laty*, niego. »z kilką* łub »z kilkoma*, *z kli kipieć, kipiątek (por. torzątek), o kiem osób«, » pożytek kilkom*, 'gotującej się wodzie'i 'parze'; prus. »w kilu panicach*. kup-sins, 'mgła', lit. kūpuoti, 'ciężko kilof, 'oskard, spiczak do rozbi oddychać', łotew. kupet, 'kurzyć się', jania muru czy ziemi twardej'; kupty 'kisnąć', łac. cupio, 'pożądać' z niem. Keilhaue (nie Keilhacke), (Kupido), ind. kupya-, 'oburzać się', kopa-, 'gniew' (i u nas o 'gniew w dolnoniem. kllhaue. kiła, kiłowy, 'przepuklina', we nym'). P. kwap i kopeć. Złożenia wszystkich językach słowiańskich z przyimkami (skipiały, wykipieć, (nieraz i 'sęk, guz na drzewie' ozna itd.) pomijam; rzeczownik kipiel, cza, albo i 'kiernoza', stąd lit. kui- o 'wirze morskim', jak gibiel; tu lys), przeniesione i na choroby we należy i przymiotnik ogólnosłowiańneryczne u nas. Łączą z gr. kēlē, ski kypr, czes. kypry, 'wolny' kalē, 'przepuklina', dalej z łac. cu- (o ziemi),'pulchny' (o cieście), kyprziti, 'rozwalniać, pulchnić', co lus, co aż nadto wątpliwe. kinal, 'walet kierowy' (z franc. u nas jedynie w nazwie roślinnej, hiszp. quinola), przeniesione dowol dla 'epilobium', z puchem jedwa bistym jego nasion, przetrwało: nie na wyzwiska. kinł)Ć, p. kidać; u Czechów ky- u Stanka (1472) kypr i kyprz, dziś nouti mówi się o 'kiśoięciu ciasta' kiprzyca i kiprzyna, rus. kiprej. (stąd kyn, 'kiánienie', i kynal, o 'no Z tym kiprfzjem nic nie ma spólsie wzdętym', nasze gwarowe kinał), nego kiper, kiprować, »kiprowana ale dawniej i u nas to znano; je materja*, 'tkana na ukos, w krzy szcze Mączyński (1564) prawi: *ki- żyki albo prążki', z niem. kepem, nione albo kwaszone ciasto*. W cza kopem, tegoż znaczenia (holandz. sowniku tym spłynęły dwa różne, keper, keperen). A jest i trzeci p. kidać i kiwać (kinąć z * kid- kiper, z niem. Kūper, o 'winiarzu', t. j . Kufer od Kufę (p. kufa). Do nąć i kiwnąć). kindiak, 'koc, dera', w 17. wieku kipieć móże i żartobliwe kipnąć, z Rusi przyszło, początku wschod 'klapnąć'. kir, kirowy, 'sukno czarne ża niego. kindziuk, 'żołądek wieprzowy', łobne'; kiry, 'katafalk' i 'trumna' (Malczewski); pierwotna postać i 'salceson', z ukraiń. kendiuch. kindżał, właściwie kinkał, 'pu znaczenie: kier, 'grube sukno ślą-
K
kirys — klacz
231
skie' (sukna śląskie pospolite, szyf- kit, kitować, z niem. Kitt tuchy, karazje, kiery); w 16. wieku kita, kitka, u myśliwych 'ogon bywało lepsze, mitélfoâer (Mittel- lisa', na Bałkanie 'bukiet', 'pióro fułter) udawano ZA kiery; skrócone pusz, czub (hełmu)', serb. kitina, z Kerntuch (od Kern, 'jądro'), na to samo co nasze okiść; len na zywane u nas i *kiernotvem sukkity mierzono (stąd średniowieczne nem«, t. j . 'dychtownem','mocnem'; łacińskie cuta, niem. Kute?); niem. kerntuch znają i nasze wykazy stare scoub, 'snop, wiązka słomy', cłowe 17. w. Gatunek stale upada, islandzkie skufr, 'wisiorek'. psuje się; obce zaś słowa złożone kitajka, 'tafta, materja jedwabna', chętnie się skraca. »kitajz bawełny glancowanej*; z rus. kirys, »kirysowa zbroja* (aż za kitajka, 'nankin', od tureckiej na kolana), kiryśnik ('kirasjer'), kirys- zwy Chin (Kitaj, wedle zdobywców niczek (nazwa dukata); dziś tylko Chin, Tunguzów, Ketajami zwa kiras jer; z niem. Kūris, a to z franc. nych, Kataj u Marka Polo), skąd cuirasse (co wkońcu z łac. coria, materje te pochodzą. kitel, kiedel, kitla, kitlik, 'kaf 'skóra'), o 'skórzanym kolecie', skąd i kar ocena, u Zimorowica 1620 r. tan, opończa', z niem. prasłowa Kitkaraczyna (rus karaczin; śred tel, gwarowe Keddel. niowieczne łac. corazina, coratia, kiwać, kiwnąć (a pierwotnie ki nąć, co się więc z kinąć od kid-ać włos. corazza). kisnąć, kisić, kisieć, kisać, kisal; zupełnie zeszło, tak że ich obu nie kiszony, kisiały; kisiel (ruskie, tyle odróżnić), ze złożeniami; żartobliwe »święty khoon* u koni, »nowy kico nasz 'żur', lecz gęstszy jeszcze); won*, o żydach; jest to często kiszka (na Śląsku, chyba nie z cze tliwe do nieistniejącego u nas kwać, skiego), o 'kwaśnem, kiszonem cerkiewne kwaachą, 'kiwali', staromleku'. P. kivas. Jest i kiszczyć; rus. poktvanije kisły, 'kwaśny' (o minie i mleku). kiwior, 'kołpak turecki', 'chochoł kiszka, kiszkowy, prasłowiańską u brogu', rus. kiwier, 'czako żoł nazwę 'jelita' zastępywa, u nas głów nierskie', pochodzenia wschodniego, nie i na Rusi (obce Czechom, Bał- jak kłobuk (kołpak), chociaż źró kanowi, dawnemu językowi); por. dła dotąd nie odnaleziono; wysokie rus. kiszet\ 'roić się', lit. kiausti, owe nakrycia głowy cechują Wschód 'ryć'; może i kieszenią tu należy?, od tysiącoleci. albo i ksieniec ? (p.). klacz, z dawniejszego Macza, we kiścteń, w dawnej polszczyźnie dle częstszej odmiany rzeczowników 'basałyk, kula ołowiana na rzemie na -a, jak łodzią w łódź; nie zja niu (do rzucania)'; z rus. kisteń wia się przed 16. wiekiem; po z tur nazwy dla 'broni, pałki', ki- życzka to z Rusi (Macza), skąd sten tatarskie; w 17. wieku uży wiele nazw dla koni wtedy przy wane- kieścień mylne było. Ruskie klaczą z *klęcza (por. kiść, 'pęk, grono', kistka, kiścia- słowień. klęka, 'szkapa'), od 'zgina sty, okiść (śniegu), ale u Cygań nia', por. rus. klacz, o wszelakiej skiego 1584 r. ochtcisć (mylne?); 'krzywiźnie' i 'kołku' (stąd u in nych Słowian nazwy dla 'jałowca'); przyrostkiem -ć od kita (p.).
232
klag - klec
K
oboczne do klęk- może być klak- wian nieraz wyłącznie z samogło (ę i ja wymieniają się nieraz), por. ską e, rus. kieska?; z nosówką bułg. i serb. kłakaw, o 'słabym, p. kląskać. bezsilnym', 'chromym (na ręce)'; por. klasztor, klasztorny, z czes. kla(pod klepać) Mępa, 'krowa', prus. szter, a to z niem. Kloster z łac. klente, 'krowa' (może i nie po claustrum, 'zamek', 'zamknięcie' życzka z pols.); więc różne przy (claudere, skąd i Mauza, klau rostki, -pa i -tja, do tego samego zura). pnia. klatka, p. kleć; klatki, 'plotki', klag, 'podpuszczka do mleka, w 16. wieku ogólne, później za aby się zsiadło', glag u Rusi, z ru- pomniane. muń. chiag, clag, 'podpuszczka', z łac. klawisz, z łacinsk. clāvis, 'klucz', coagulum od co-agere, 'podpuszczać'. z zachowaniem końcówki łacińskiej; klajster, Majstrować, z niem. powtarza się w słowach: MawicymKleister (przyrostek -stra do klei-, bał, kławikord, klawiatura; pień, p. klucz. p. klej). klamka, z niem. Klinke (od klinkląć, klnę, klął (mylnie i kinąć, gen, 'dzwonić'), z odmianą postaci; kłnął), częstotliwe: prze-, wy-, za tylko u nas, a od nas na Rusi. klinać; klą-twa, Mątewny; Męty, klamra, dawniej i klambra; klaprzeklęty, przekleństwo z dawnego merka; z niem. Klammer od klem- przeklęctwo; p klony Słowianin, przysięgając, kłonił się do ziemi, men, 'ściskać'. klapa, 'pokrywka', * Mapka na dotykał jej ręką. muchy«, z niem. Klappe. Ale cza kląskać, odmiana od kłaskać, sownik klapać, klapnąć, odmianka częsta w nazwie ptaków kłęsków: od klepać (p.); klaps, klapsnąć, poklask i pokląskwa u Stanka obok niem. Klapps, dźwiękonaśla r. 1472, także klaszcz, kląshawa, dowcze własne. kląskacz. klar, klarować, klarowny, z niem. klecha, zgrubiałe od kleryka, p. klar, Māren, z łac. clarus, clarare, kler (jak klucha od kluska); od właściwie'jasny (o głosie)','głośny', tego urobiono w 19. wieku klechdę, do classis, clamare; Marfyjnet 'bajdę, bajkę godną klechy'; kleszyna; kleszy. z włos. clarinetto. klasa, »klasowa loterja*, klasyk, kleć, zdrobniałe klatka; Meta, » klasyczna literatura*, z niem. klita; klecić, nietylko 'budować', Klasse (Klassenlotterie; klassisch)'lepić', ale i 'pleść, bajać' (klatki z łac. classis, dosłownie: 'powołanie' 'plotki'); »z pustej kleci*, t. j . (od c/a-, 'wołać', calare, calendae?,•schowku, spichlerza'; poklat, 'altana', clamor, 'krzyk', grec. kaleO, kikll-por. Poklatecki. Słowiańska to na skd, 'wołam'), 'oddział'. zwa wszelkiej 'przybudówki', 'ko klask, oklask, klasnąć, klaskać mórki', u nas zapomniana (oprócz (Maszczę,d&vmiej kleszczę; kleszczyklatki ptaszej, jak u Czechów), na cie w psałt., t . j . 'klaszczcie'); to zwana od 'przysłonięcia' ku budo samo co plask, plasnąć, »pleszczy- wie głównej, grec. Misia, 'namiot', cie rękoma*; dźwiękonaśladowcze; łac. clitellae, niby 'lektyka', goc. por. niem. klatschen; u innych Sło hleithra, 'namiot', niem. Leiter; u L i -
K
klej
-
Kleparz
233
twinów czasownik szleti i szlyti, klageti, o 'śmiechu', 'kwokaniu', łac. 'opierać się', szłaitas, inkos góry', clango i glocio, niem. hlahhan, laszłajes, 'sanki*, szlite, 'drabina'; chen. Por. kłokocina. obok sz- są formy i z k-, jak w słokleń i klepień, nazwy ryb, 'squawiańskiem, atszłąfmas i atszlejnis, lius' i 'thymallus', których wywód 'przybudówka', obok atkłaimas, niepewny, bo starsze źródło (Stańko kłajmas, 'stodoła'. Kiełka u nas 1472 r.) pisze je kleć(l) i lipień (tak w 17. wieku i dla 'więzienia, ta i inne); kleń mogło powstać z *klep-ń rasu'. Por. chlew. i nie różniłoby się w takim razie klej, klij, kleić, kliić, kleik, kliik; od klepienia (jeśli ta forma po klejowy, klejowąły, klejki, klejkość, prawna); kleniów zna i Bielawski klejonka; na-, przy-, odklejać; r. 1595; nazwa to ogólna słowiań ogólne słowiańskie z k jest tylko ska, od grubej, 'sklepionej' głowy, odmianką pierwotnego glej, 'ił, dubielowej niby(?). glina', grec. glia, gloios, 'klej' klepać, 'uderzać', 'pobijać', i 'maź', niem. klei (aleź nie z niego pać biedę*,»klepać pacierze« (stąd klej poszedł!), ang. clay, o 'gli klepki, 'mniszki', w 16. w.); klepacz nie', p.'glina. Tu należy, zdaje się, i klepak (o monecie, placku); kle i klejma, kłejm, 'cecha bartnicza'; pisko, 'boisko w gumnie'; klepka, czy nie z rus. klejmo, 'piętno' ?, co 'deszczułka', »piąta klepka w gło mylnie z niemieckiego wywodzą. wie*, mieszane z klapką; klepadło, klejnot, w wieku 15. (biblja) 'kołatka'; oklepany; »na oklep* i w 16. (u Reja i innych) bez j : (o jeździe wierzchem bez siodła); klenoł, jak w czeskiem i łacinie sklep, sklepiony, sklepienie—później średniowiecznej, clenodium, z niem.nabrał sklep, co tylko 'sklepienie' Kleinot (od klein, 'ozdobny'), 'herb'; znaczył, wedle niem. Getcólbe, zna klejnotnik, 'rycerz własnego herbu', czenia 'kramu', 'składu' (u Czechów w przeciwieństwie do wlodyki; 'pie dziś 'piwnicę' znaczy); sklepowa, czątka', 'kamień drogocenny, perła', 'sprzedająca w sklepie'. W dawnym 'ozdoba', jak w niem., bo klein (ang. języku (np. w Liber beneficioruni clean, 'czysty') znaczyło wszystko Łaskiego z r. 1510) klep o 'sieci 'ładne, zgrabne, czyste, ozdobne', rybnej', 'minor tractura'; przyta czają i klepa (?). Uważają za dźwię zanim na 'małe' zeszło. klekot, klekotać, klektać (bo konaśladowcze, por. niem. klappen. ciany klekocą, stąd ich nazwa Klepaczami nazywano wręcz 'mo netę fałszywą', »co je robią w le żartobliwa klabocian, z klebocian); klekotka, 'kołatka', klekotliwy; roz-sie złoczyńcy«, >(w naszej szlach klekotany(fortepian); klekotki (zwo-cie) napoły by było takiego klepanek, łuszcz, wszystko u Stanka, dła*, Potocki. Por. kłopot. Tu na r. 1472, dla 'rhinantus', z powodu leży, z wymianą ię, ie, klapa, po szelestu zeschłych kielichów kwia gardliwa raczej nazwa 'krowy (sta towych); są i oboczne glekotać rej)' i 'kobiety', pisane i klempa; i glegotać, rus. klegota, klegtati,u myśliwych 'samica łosia', prus. o orle, cerk. klczet, 'szczękanie zę- klente, 'krówsko' (?). bami', klecztati,'szczękać'; należy do Kleparz, przedmieście krakow dźwiękonaśladowczych; lit. klegeti,skie, w 17 wieku o 'targu na bydło
klepsydra — kłiszawy
234 1
K
i konie : »na kleparz z koniem«, klenkti, o 'szybkim chodzie'; por. * sprzedawszy parę wołów na hle- podobne pod klupić. parzu*, Potocki; z niem. Klopper. klęska, klęsnąć, sklęsnać; wklę klepsydra, w Warszawie 'kartka sły, wklęsłość; czes. kies, kieska, pogrzebowa' od winiety: klepsydra, poklesek, 'błąd, upadek', nosówki 'zegar wodny albo piaskowy', z grec. nie dowodzi, zato nazwa ptaka klęsk (z licznemi odmianami); (»wodę kradnie*). wszystko może do klaskać (p). kler, kleryk, dawniej kleryka, jak muzyka, 'musicus' (wedle innych klÌCZ, 'zawołanie' (o herbie szla nazw męskich na -a: skryba, poeta);checkim), w 15. wieku po rotach klerykał; z łac. clerus od grec. sądowych; w nazwach miejscowych: kleros, 'los, stan (wybrany)'; p. kle- Dziewoklicz, Żaboklicz, Zaklika: cha, kleszy na, kleszy; rus. kryłoś, od klik, 'krzyk'; w cerkiewnem, na kryłoszanin, z kliros, kliroszanin, Eusi i na Bałkanie ogólne, na Za chodzie rzadkie; cerk. kliknąti, 'wo wprost z greckiego. łać', wosklicati. Od dźwiękonaślakleszcze, 'obcęgi, szczypce', kle dowczego pnia, por. klekot; lit. szczyki; kleszczyć, 'trzebić, wała- klykti i klikti, 'wrzasnąć', z g:klygu szyć\ kleszczeniec, 'eunuch' (Jan (por. klegot), łotew. klaigat, 'krzy czar i i . w 16. wieku); kleszcz, ro czeć . dzaj 'pasorzyta'; w 16. wieku i ryba Klimek, Klemens; uklimkiemrzM'leszcz' kleszczem się nazywa, u Fa- cać«, klimkować, 'fałszować', od limirza, Strumieńskiego, Bielaw listów papieża Klemensa I, które skiego (1595 r.). Wszystko od pier różnowiercy w 16. i 17. w. za pod wotnego klest- (klast-), por. czes. rzucone uważali; nie wyszło wła k lestiti, 'obcinać', powtarzaj ącego ściwie poza spory wyznaniowe. się w kieśnić, o ternie znaczeniu kiill, klinek, klinik, klinowy, kli (z Llestnić?), i w nazwie roślinnej nowaty, zaklinić; kim, jak i u Cze 1\l**śnica, kleśniec, kleśniawa (dlachów, i o 'kile'; prasłowiańskie; od 'colocassia' i 'ambrosinia', o ich kle- tego samego pnia, od którego i sło eniącej przyrodzie, co o 'arum' wiańskie klip i klis pochodzą (rus. powszechnie przyjmowano). klipien, 'klin', serb klip, 'kij','kiść klęczeć, »na klęczkach* i »na klę kukurudzy'; serb. klis, 'drzewko za ku «, klękać, klęknąć, klęcznik,przy ostrzone w grze podobnej do kiczki'), klęknąć; prasłowiańskie; cerk. klę- por wyżej pod A leć; lite w. szliju, czati (brak w ruskiem, ale jest mało- 'krzywię się', szlijes, 'krzywy', szłai białorus. klaknuły, klaczaty, za-jus, 'ukośny' (serb. niwa ide naklakaty), częstotliwe poklęcati, czes. oklis, 'klinem'), kłajus, 'omylny'; / lecałi i kleceti, 'kuleć'. Dalej klęk, lit. sz, a słow. k, oboczne dla gar 'kozica u pługa'; klęczeń, nazwa dłowej podniebiennej. gwiazdozbioru. Od tegoż pnia, od kliszawy, 'chromy (bez ręki)', po którego i klon-, z inną wokalizacją życzka z rus., skoro u Budnego się przed przyrostkiem -k (jak w znak, zjawia, małorus. kliszawyj, kłyszadźwięk). Z wokalizacją o, p. kłącze, wyj; por. lit. klisze, 'kleszcze (raka)', klęczyć. Znaczenie ogólne: 'zgina kliszas, 'krzywonóg', kleisziuołi, 'tak nie', 'ściskanie"; lit. klenkUi, at- biegać'; »wziąć kliszkę*, u Orze1
khtuá-bajduá — kłuć
235
chowskiego (czytaj Miskę), z czes. czonych z niem. i łac. o stale w ó, u niby, o 'porażce'(?). się odmienia), u wagi 'rozszczepie klituś-bajduś , ' klecący bajdy, nie, gdzie języczek stoi w mierze', bajki', zam. kletuś; por. klitykleły, więc przeniesione na 'karb', 'miarę': »wyjść z kluby*, wziąć w kluby*, 'bajdy'. kloc, klocek (i do robienia koro »rzecz w pierwszą klobę wprawić*; nek, ale i 'wiązka druków'); kloc z niem. Klóben, 'spar', od klieben, przypinano kawalerom i pannom we 'rozszczepiać'. wstępną środę; klocowe, 'składka'; klucz, kluczyk; kluka; kluczka z niem. prasłowa Klołz, tego sa (o rożnem znaczenia: 'skobel'; w daw mego co i w Kloss (p. kluska). nym języku i 'sidła': ^kluczki za>klofta, klofa, klaft, klafta, Maf-kładać na kogo*, »żeby król tych łer i łafter, łotr, z niem. Klafter, kluczek poniechał*; i 'przyczepka': Kluft, Kloft (narzeczowe), 'sąg *kluczkę jaką najdą na niego*); drzewa' i 'szczapa'; i w dawnej niem- »zając klucz ('uskok') czyni albo czyźnie laftr, bez k-; »podobne w bok albo w zad*, stąd klucze klctwtoioi*, 'szczapie', Kwiatkowskiu gonów myśliwych, » kiedy coraz klucze składa*, »Osman składa one 1564 r. klucze*, Potocki; klucz już u Mąklok, 'jądro, wybór', w 17. wieku, czyńskiego i 'zamek, kasztelanja', »klok wojska zaporoskiego*, z bia'dobra, włość'; klucznik, klucznica; łorus. klok; rus. klok znaczy i 'to, kluczoicy; kluczkować (o zającu, co zeschło'; oboczne z r: klok i kr jak, o 'przebiegach'); kluka, o wsze 'skrzek żabi', lit. klekti i krekłi, lakiej 'krzywiźnie', o 'dzióbie ptaka', 'zsiadać się'. o 'kuli obsyłanej po gromadzie*. Od klomb, z ang. clump, 'grupa pnia oznaczającego 'zgięcie, skrzy drzew'. wienie', od którego i , z oboczną no klon, klonowy, klonina i kle- sówką, kłącze, skłęczony; w łączyć nina; prasłowiańskie; serb. klen bez k- nagłosowego; j (miękkie u) i kljen (wtórne j , jak zawsze, bez nie pierwotne; łac. clāvis, 'klucz', wszelkiego znaczenia), ale i kun clāvus, 'gwóźdź', claudere, 'zamy z *kln(?), rus. klon; w lit. z innym kać',- grec. kUis, 'klucz', lit. kliuti, przyrostkiem: kle was; w niem. z na kliudyti, 'zaczepić', kliautis, 'ufność', szym przyrostkiem (-n) i z róźnemi 'myłka'. W kluka, klucz, przyro samogłoskami, nord. hlyn, niem. stek -k, jak w znak, dźwięk. lehne (lon) i lin i llnbaum (stąd kłuć, kiwać, wykluwać się, 'wy nasza i czeska limba, chociaż to dobywać się (z jaja dziobaniem)', inne drzewo), a ma się powtarzać »rzecz się kluje*, 'składa, zanosi i w dawnych narzeczach greckich: się na coś'; odmiana pierwotna była: klinotrochos i inne. kiwać, kluję (dorobiono bezokolicz kloza, Muza, 'zamknienie', 'koza' nik kłuć, nieznany przeważnie u Sło (co może pod wpływem tej łaciny na wian, i czas teraźniejszy: kiwam; brała tego znaczenia?), z niem. podobnie u Czechów). Lit. kluti, Klause od łac. clusa do claudere, kluwu, 'ustrząc', pasi-klauti, 'ufać 'zamykać', clāvis, 'klucz'. na co', klau-te, 'zawada', łac. clākluba, z kloba (u słów zapoży vus, 'gwóźdź', clauda, 'zamykam'
236
klukać - kłąb
K
(por. kloza, inkluz, konkluzja); grec.-d takiż przyrostek, jak w idę, jadę klèis, 'klucz', klejd, 'zamykam'. kradę, będę; jest i na Litwie, pakllikać, klukotać, 'bełkotać' kłode, 'prześcieradło'; u Niemców (»w brzuchu kluka*, » klukać na z innym przyrostkiem (t), hładan, ptaka*), stąd u innych Słowian na ładen (goc. afkłatan, 'nawalić cię zwa dla 'zdroju' (rus. klucz), a na żar'). Kładnąć, kładzina, kładą; wet dla 'dziobania' (klukawec, 'dzię pierwotne kła- ocalało w nazwach cioł'); kluka i 'kwokę' nazywają; miejscowych, np. Kłaj(?). dźwiękonaśladowcze, por. niem. glukłak, kłaczysty, klaczasty, kla cken, Gluckhenne, 'kwoka', lit. czek, 'pakuły', 'sierść', z odmienną klokti, 'ciurczeć'. od każdej innej słowiańskiej posta kluptć,'chylić',»aż go starość w zie cią: rus. kłok, 'kosm', czes. Mk, MuL, mię klupU, 'układa', *do ziemi się 'kosm', serb. kuk z *kłk; wedle klupi*, Potocki; iit.klupti, klupoti, nich oczekiwalibyśmy *kłek. klauptis, 'klęknąć, goc. hlaupan, kłam, »kłamy stroić«, 'żartować'; niem. laufen, 'biegać'. kłamać, kłaniam, dziś kłamię, klusię, 'źrebię'; mylnie piszą je z licznemi złożeniami, wykłamywać kłusie, gdyż i dawna pisownia się itd.; kłamca, kłamliwy, kłam i inne języki miękkiego ju dowo stwo, kłamny; zupełnie to samo i tak dzą: cerkiew, klusę (klusęte), po samo tylko u Czechów. Dawniej, wszechne (na Bałkanie, u Czechów) np. w psałterzu, znaczyło 'pośmie kłusa, klisna, klisice, 'kobyła, szka wisko', od 'ruchu błędnego', kłampa'. U nas w 16. i 17. wieku klu- cać i kłamać, 'dzwonić zębami (kłańsiątko, 'bydlątko'. Z klusięciem łą camiy, małorus.; serb. kłancati, czą wyraz kłus (p.). Przed s wypadła o 'znużeniu', słowień. kłam, 'sen', może spółgłoska, p ?, więc może klamati, o 'ruchu odurzonego'; u in *klups- pierwotne, p. klupić; serb. nych Słowian z odmienną samo klusawac (p. kłus) przemawiałoby głoską: serb. klimat i, 'kiwać się', za tern. 'zasypiać', czes. klimati, klemzeti kluska, klucha, kluseczka, daw klemieti, toż samo, 'siedzieć skulo niej kloska, z niem. Kloss, Kloss- ny'; lit kłajoliMoźe tu rus. chłam,'ruchen; od nas na całą Ruś prze piecie', jeśli ch-z sk-. Por. i kłomia. szło, rus. klocka; niem. słowo toż kłapać, ^kłapnąć zębami«; i o 'pa co i Klotz, 'kloc'. planiu', kłapacz; kłapały, kłapokład, 'skarb', w 15. wieku; po uchy; kłapeć, 'pantofel kłapiący', kład, nakład, wykład, przekład, łapeć, ale i 'płat, bryła'; kłapciaprzykład, przykładny, zakład, pod sty; niby dźwiękonaśladowcze, obok kładka, dokładny, okłady; kładka; kłepania i kłopotu; podobne w in kładę, kłaść, i wszelkie złożenia nych językach: niem. kłap pen, Kłapps z przyimkami: nakładca, przekła- (klaps nasze), klopfeih klappem, dacz; kładać, kładz(iJenie; skład, lit. z b, kłabeti, 'kłapać zębami', itd. składnia, nieskładny; pokładziny; kłęb, kłęby, kłębek, kłębić się, składamy ten czasownik z -łożyć i skłębiony, kłębiasty, kfębuszek. Rze przekładam - przełożę, zakładam - czownik bywał rodzaju nijakiego: założę, wykładam - wyłożę. Pień bułg. klubo, serb. i czes. zdrob kła-, lit. kłoti, 'kłaść, rozpościerać'; niałe khtpko, klobko, klbko; cerr
y
K
kłącze — kłóć
237
kiewne kłąbo; p. klupić z u obok ą 'lżyć'. Rzeczownik *kłot, czes. klat, i z jo, co się powtarza w serb. klatek (o 'pniu, ulu', 'tułowiu', 'kło klup, słowień klop, 'ławka', prus. dzie dla więźnia'), oznaczał 'to, co klumpis, 'krzesło', litew khtpii odbito, odcięto', stąd kloc 'gardlina', (kłumpu), 'klęknąć'. t.j.'słoma (kłociasta) prosta, gładka', kłęcze, 'łodyga, źdźbło', 'badyle', rus. okolotok, 'snop słomy bez kło skłęczony, 'skulony', od tegoż pnia sów', nasze okłot; okłotować ('nadco i kluka, klucz (p.), por. klupić młócić zboże'), przykłota, 'snop omłócony', okłot, 'spichlerz'. W 15. w. i kląb\ bez k-, p. łącze. kłobuk, prasłowiańska pożyczka okłoć 'diecezja', rus. okołotok, myl z tur. - tatar, kalpak (raczej z ja nie przez d pisane: okołodok, jakby kiegoś nie odnalezionego dotąd *kal- od kłody nazwane, gdy poszło od buk), któreśmy później jako koł kłócenia, 'krążenia', właściwie więc: pak z węg. kalpay (jak i cała 'okręg', por. słowień. klatek, 'wałę Europa, dla 'czapki huzarskiej') prze sający się*, rus. okołof, 'nędza, jęli; tę samą roślinę,'dzwonki', kło bieda', okołotień, 'nędzarz'. Z małobukami i kołpakami zowiemy. Na ruskiego gwarowe kołotuszka, kołozwa to "'wysokiej, spiczastej czapki', tówka, kołotewka, dla 'kijka w maślrus, kłobuk dla 'kapicy mniszej', nicy', małorus. kołotiwka (skołokołpak dla 'szlafmycy' i 'kloszu od tyny, 'maślanka'). Tu należy i kołat lampy'; Czesi przestawili swój klo- (p.). Były więc dwa pnie (może tylko bouk ('głowa cukru', 'kapelusz'; klo- rozszczepione z jednego spólnego, bouczek, 'bąbel na wodzie', jak serb.najpierwotniejszego?); jeden: kolę, kłobuk, co nie z turecka!) i w ko- kół, kolce, kłoda, od kol-, z skel-, blouk, jak i kolbasę z klobasy 'łupać, szczepać'; drugi, może pier i kolbih z klobiha, 'pączka'; i u naswotne kol- (bez s), w lit. kalli, 'kuć, ma się podobny kobłuk zjawiać. bić', kalwis, 'kowal', kałtas, 'dłóto', Słowo dowodzi, źe juź we wspól prickałas, 'nakowalnia', kulti, 'młó nocie słowiańskiej, t . j . przed 6. w. cić', łac. per-cello, 'uderzam', grec. (pożyczka to może z czasów Attyli), klao, 'łamię', u nas z przyrostkiem Słowianie przestawiali płynne: kłob- -t, *kolł- w kłócić, a z rzadszą z kolb-, por. człowiek z * czolwiek.formą przyrostka -ot w kołat (zwyDawne słowo przechowało się nie kłejsze są -ot łub -et). raz tylko w nazwach roślinnych, kłóć, mylnie kłuć pisane; do tego np. u nas kłobuczki dla 'campa- dorabiane, późne, kłuję, wy-, prze-, nula', a tak nazywa Urzędów i 'pą zakłuwam; przestawione z *kol-ć, czek róży nierozkwitłej'. więc kolę jedyne pierwotne, a czę kłócić, kłótnia, kłótliwy, klotnik, stotliwe kalać, tvykalać; wyka przeniesione na 'swary' od pierwot łaczka, 'wykłuwacz(ka)'; »kłócie nego znaczenia 'mieszania, wzru w boku«, ukłócie; dalsze urobienia szania, wstrząsania, mącenia'; cerk. p. pod kół, kolak. Pień skel-, p. klatiti, 'trącać', klatiti sę, 'chwiać szczel; lit. skelti, 'szczepać', skała, się', rus. kołotit', 'bić', czes. klatiti, 'szczepka', skylē, 'dziura'; grec. 'zbijać owoce z drzewa', klatiti se, skałło, 'kopię', goc. skilja, 'rzeź'chwiać się'. Niem. dawne scaltan, nik', niem. Schale, 'czasza', schā'trącać', dziś schalten, i schelten, len, 'obłupiać'.
238
kłoda — kłus
K
kłoda, dawniej i 'miara* (zbożowa ność; kłonica, 'drążek u wozu'; od i piwna),'fasa, beczka'; pierwotnie Mek- w klęczeć (p.), lit. kłanas, kło'kloc drzewa bez gałęzi od ziemi, nis, 'niskie miejsce, zapadlina na śniat, wydrążony lub łupany na roli', 'kałuża'. dwoje*; w takiej kłodzie czyniono kłopot, Mopotać się, zakłopo otwory, a w nich przymykano jeń tany, dziś o 'trosce, biedzie, pier ców czy przestępców, »wsadzano do wotnie od klepania przezwane; cerk. kłody*, stąd kłodnik 'więzień', w ka kłopot, 'wrzask', kłop we złożeniach: zaniach świętokrzyskich; dla podob zakłop, pokłop, o 'drzwiach' i 'zam nego przymykania nazywano i kłódkę ku', zakłopiti, 'zamknąć', kłopca, żelazną u drzwi lub skrzyni, zło 'sidło'; podobnie u Czechów, klożoną ze dwu części a kluczem otwie pot, i 'war', 'spiech', »klopiti hrnec*, raną. Pień skel-, 'łupać', z głoską o; 'przewrócić garniec', klopec, 'sidło'; pierwotne *kołda, zachowane je »Śmierć się wije u płotu, szukaszcze bez przestawki (niemal jedyny jęcy kłopotu*, t. j . 'drzwi, otworu'; wypadek, przynajmniej u nas) w na Jełopie się, 'pędzić'. Mienia sią zwie Kołdrąb zam. Kłodrab (czę u innych Słowian i z chł-, ćhtopot, sta to nazwa, czes. Kladruby, rus. bo pień był sklep-. Kołodruby), zresztą przestawione kłos, kłoseh, Mosiany, kłosić w kłoda (rus. kołoda, i o kartach; i kłosować (się), kłosowy, kłosisty; czes. Mada). Kłótkę i kłóteczkę z przyrostkiem -s (por. głos) od piszą tak, mylnie, z t już słowniczki kol-, 'kolę', czy od koł-, 'biję, obi średniowieczne (poznański i inne); jam'; od kłos pochodzi dawne kło»kłótkami mrówczanemi* nazywano sać (por. czes. klosowati), » cepami »jaja mrówcze« (Cygański 1584 r.), kłosić*, rok 1590, »trzeba penami ależ on pisze je przez t: »kłotek ('karami') wskłosać oficjarze ('urzęd mrówczanycłu, więc nie od kłody ników')*, Księga Chamów; kłosie to, lecz od kłoty, 'mrowiska', por. zbiorowe, jak snopie, liście; po małorus. kołoteń, 'iur'. Urobienia kłosie. z d i w litewskiem. kłus, kłusać (Muszę, rozkaźnik: kłokocina, 'staphylea', i kłoko- kłusz), kłusować, kłusak; chód koń czyna, kłókoczka, kłokotka, 'pista- ski, 'trucht, trab'; pisane w 16. w. cia', nazwane od klekotu nasienia i przez o, tak, że powyżej przyto w pęcherzu; i u innych Słowian czone wskłosać może tyle co niem. miesza się cz (od k) z ć, t, np. czes. *auf den Troi bringen*, tu, a nie klokocz, bułg. kłokoczika; por. niem. pod kłos, należy (niby 'podpędzić'). Klappernuss dla tej samej rośliny. Na Bałkanie i dla kłusa to samo miękkie u, co i dla klusięcia (p.), P. klekot kłomia, kłomla, 'sieć rybacka', serb. kljusac, 'kłusak', Mjusawac, i kłonią (już w 17. wieku), od pnia 'koń lekko potykający się', co mimowoli na ów wywód kłus z *kłupsklem-, p. kłam. kłon we złożeniach: ukłon, po- (p. Mupić, 'chylić się') naprowadza. Mon; kłonić się, częstotliwe kła Nowsze jest kłusować, 'bezprawnie niać się, dawniej (na Litwie do dziś) polować', kłusownik, 'rabszyc', kłu tylko kłaniam; ukłonić się, nakło sownictwo, od kłusania, 'wałęsania nić, skłaniać się, skłonny, skłon się'.
K
239
kłyk — knieć
kłyk, 'pień, trzon', 'staw u palca'; w cerk. niezmienione, kjumin; źró kłykieć, toż, i 'pięść'; nazwa pogar dło pierwotne semickie, por. hebr. dliwa dla 'wołu' i 'szkapy' (kłych, kammon; u nas jeszcze w 15. w. kłys, i o 'drzewie z wierzchołkiem »kminem kramnym« zwany, więc nie nadłamanym'), stąd w przysłowiu: hodowany Stąd i niem. Kummeł. »przto ('stój, pru!') kły siu, oto pień«. kmotr, kmotra, kmocha, knwszka; R kieł. kmotrowski Rodzice chrzestni, du kment, 'płótno cienkie', 'bisior' chowni, zwali się compater i com(w pierwotnem znaczeniu!), po maler, włos. compare comare, franc. życzka z niem., niepewna, pisana compère, commère; Słowianie za i przez g; u Czechów kment, 'ba pożyczyli to jako kąpetr i kmofra tyst', więc przez nich przejęte, ale (zdwojenie spółgłoski zawsze za nie z niem. Gewand, 'ubiór', dla nika, samogłoska bezprzyciskowa zbyt ogólnikowego znaczenia tegoż; głuchnie); tę dwoistość uprościli to samo u Słowieńców z k, nie z g. (por. niem. Gevatter, Gevatterin), kmÌBÚjkmiotek, kmiotówna, kmio-mówiąc kąpetra (w 9. wieku) dla toioic; kmiotaszek; kmiecy; służy'matki chrzestnej', albo kmotr i dla u Słowian, oprócz Rusi Wielkiej i Łu- 'ojca chrzestnego'; kąpetr(d) zagi życ, 'znacznemu wiekiem i dostatkiem nęło zupełnie, ocalało tylko kmotr, chłopu','sołtysowi'; w wieku 11.— kmotra; stąd prus. komaters. Prze 13. oznacza 'wysokiego urzędnika': tłumaczone dosłownie znaczy 'spół»kmetones regni*, »Adamie ty boży ojciec', względnie 'spółmatka'; »du kmieciu, ty siedzisz u Boga w wie chowny ociec i mać*, tłumaczą je cu*, w dodatku do Bogurodzicy z 14. słowniki średniowieczne. Z kumem, wieku; tyle co 'baron'; z 'starszyzny kumą, nic nie ma spólnego co do książęcej' przeszła nazwa na 'star pochodzenia, chociaż znaczenie im szyznę wiejską'. Litwa zapożyczyła dziś spólne; p. kum. to słowo, ale jej kttmetis, jak i pru knafel, knaflik i kneflik, kneski, spadł na 'zagrodnika'. Poszło fliczek u Reja, 'guz, guzik', z niem. z łac. comites (comes), pierwotnieKnouf, Knofeł, i Knefel, Knauf, 'towarzysz', dalej 'orszak, świta, Knopf; u Czechów knoflik do dziś dwór', nakoniec 'naczelnik'; na pozostał; zapomniane u nas; p. Wschodzie słowiańskim niemal tak knebeł. nieznane jak i èupan; głównie na knap, 'tkacz', knapski, z niem. Bałkanie i u Czechów, Polaków. 2 uch)knabe, Knabe, 'czeladnik W biblji, za przykładem czeskim, tkacki'; Knabe, obok Knappe, jak kmieć 'starca' tłumaczy. Nazwa zawsze 'chłopca' i 'sługę' oznacza; Kmity nic nie ma z kmieciem spól- pochodzenie wątpliwe (?). nego; jest czeskie kmit, 'łysk', kmi- knebel, kneblik, » zakneblować tati i kmitnouti, 'błyszczeć', więc usta«, z niem. Knebel od Knabe, od tego raczej. 'kołek' (narzeczowe). knecht, 'szeregowiec', z niem. kmin, »kminu dadzą*, 'obiją', Poocki, >kminku zadać«,'obić'; kminKnecht, ang. knight, 'rycerz'; po ku wka; na całym Zachodzie słowiań krewne z Knabe? k n i e ć , dawniejsze kniat, nazwa skim, z Staroniem, kunūn z łac. cuminum z grec. kyminon, co roślin żółto kwitnących ('caltha pax
ł
/
1
240
knieja — kob
K
lustris' i i.), wywodzona od kniet- == (losu, ducha)', juź w 10. wieku tłu niet-, p. niecić; porównywano pru maczy grec. tycM ('los', 'genjuszduch'); kob' i kobić znaczy w staskie knajstis, 'pożar'. knieja, dawniej i kniehinia: » w jaroruskiem 'wróżenie', z lotu ptaków skiniach, lochach, kniechiniach*, Su- (auspicium), albo ze »wstrjęczy*, szycki, Świat górny, r. 1700; uro 'spotkania'; wszelakie nazwy pta bione od narzeczowego hien, kna, ków, mianowicie drapieżnych i kru 'pień' (lit. kunas, 'ciało'), »do kna* ków, najbardziej w wróżeniu zna tyle co 'do cna', 'z gruntu'; knowie, czących, stąd poszły: staroczeskie 'ucięte kłosy, słoma'; knować, knuję, koba, 'kruk', i inne. U nas tylko ^ucinać', przenośnie: »zdradę kno w dalszych urobieniach: kobiec,kopwać* (bezokolicznik knuć dorobiono czyk (zam. kobczyk), kobuz: »Ptak nowy, jak kłuć, psuć). Stąd mskie drapieżny kobiec i zuchwały, Ma przed knysz, 'kołacz na stypie', 'bułka' nim biedę skowroneczek mały« (»Ruś piecze knysze umarłym«, Po (Cygański r. 1584; on i kóbusów tocki); przyrostek jak w kukisz, wymienia); zwykła forma kobuz, w 16. i 17. wieku częsta, szczegól nagisz, gołysz. knot u świecy, knod, 'kolanko niej u Potockiego: »niemasz ko źdźbła', z niem. Knote(n), Knode, buza, żeby (wróbli) nagnał do więtoź samo co Docht (dziś w tem zna cierza«, »ten kobuz będzie sko czeniu u Niemców juź nieużywane, wronki straszył* (z listu Radziwiłła tylko w znaczeniu 'węzła'); około Czarnego), »obraca się w kobuza z krogulca*, »dobry kobuz na wró r. 1500 tłumaczą je świecidłem. knut, zbiorowe knucie, »knucim ble*. Nie ceniono tego ptaka, i zbio biją* w Moskwie (z tego mylnie rowe kobuz przeniesiono pogardli jakiś niemożliwy knucz zmyślono); wie na wszelką 'hałastrę', szcze od 16. wieku z Moskwy przejęte, gólniej kozacką, ruską, stąd kobuźgdzie jest pożyczką od normańskich nik 'Rusin', 'Kozak': »Lachi mają Waregów, nord. knUtr, 'węzeł, sęk'; nas Ruś za prostaki i kobuzniki*, ten sam wyraz, niem. Knūttel, prze r. 1634; »Rusi Lechom nie trzeba jęliśmy w 16. i 17. wieku: knytle, przykro mówić, jeden drugiemu knutle, knotle, 'kije', w literaturze nie ma kobuzać*,r. 1680; »wypędziwszy kobuz od szańców z ro sowizdrzalskiej. wów*, pod Zbarażem 1648 roku; knydel, 'ciasto kulaste ze śliw »nasi Mazurowie kijmiby kobuś kami; z grysu', knedel; z niem. wszystkę zarzucili«'; »w kraju tak Knodeł, zdrobniałego od Knot, i Knūttel; wyrazy niem. należą do odległym, w pół tamtej kobuzi*; »inszej co wiedzieć co ciśnie się ko kneten, 'gnieść'. buzi* (Francuzów i i . do szlachty); knyp,'kozik', mylnie i zgn-: gnyp; zdrobniałe knyś; z niem. Kneip, jeszcze około r 1730 w grze szkol Schusterkneif, ang. knife, 'nóź'. nej pyta Litwin, t. j . Białorusin, knysać, knesać, 'kołysać', 'roz Kozaka: »ha h*,Kabuznik, i t d.«. rzucać', czes. knisati, knisati se, U nas juź tylko w czasowniku skobuzieć, 'sposępnieć', por. czes. ka'chwiać się'. kob, prasłowiański wyraz dla bousiti se i kaboniti se, kakabus, 'ptaków' i idącej od nich 'wróżby 'posępny'. Prasłowo, z pierwotnego
K
kob — kobza
241
skob-, na Litwie również bez s: raturze sowizdrzalskiej, we kpinach kabinti, 'dotykać' (niby od 'spotka wszelakich, i dwa nasuwają się dla nia'), kabeti, 'wisieć'; s nagłosowe słowa wywody, albo od koby, 'ko ocalało wyjątkowo w słowieńskiej były', albo od kobu, 'chlewu', bo nazwie skobec i skopec, 'krogulec'.chów świni należał do obowiązków kob, pożyczka z niem. Koben, gospodyni; na wybór niezwykłego Kobe, 'chlew'; już około r. 1500 przyrostka (4eta) wpłynęły nazwy samo kob, albo »świni kob«, 'świ- Biety, EUbiety, Grety, Markiety. niec'. Niemcy z Kobe urobili Ko- Od nas przeszedł późny ten wyraz bel i Kober, i to nas doszło, jak na Małą i Białą Ruś, do Słowaków wszelkich innych Słowian zachod i Czechów. Są w literaturze owej nich: kobiel (zdrobniałe kobiałka^ z końca 16. i początku 17. wieku jakby to coś słowiańskiego było), i postaci z kup-, kupiła, Kuhitkow'kosz z pokrywą', 'torba' (czes. ka- ski (obelżywe), a żacy lwowscy od bela, 'torba', ale słowackie kobela), cubare, accubitus (łac., 'leżeć') je chociaż Niemcy Kober w znaczeniu wywodzili, ale to żart. Jeszcze u W. 'torby' używają; kobielić się, o czemś Potockiego wyraz to rzadki, i w nim przeważa znaczenie ujemne; niespo'buchastem, fałdującem się'. kobierzec, tak, z b, i w czes., ale sób więc łączyć go z jakąś obczyzną, Ruś ma je z to: kawior, kowrik,zatem wywód od kobu najprawdomałorus. kowereć, niby całkiem jak podobniejszy. ang. cover, 'zasłona, kapa', ależ to k o b y ł a ; dawna nazwa także i dla przypadkowe zbliżenie, jak przy 'rogatek* i wszelkich 'zastaw drew motyka i mattoc; my mamy tylko nianych', kobylica i kobylenie (u Dłu zdrobniałe, Czesi niegdyś i kober. gosza i i.), podobnie jak kozły. Pra Od Rusi przejęła Litwa swoje kau- słowiańskie, urobione jak mogiła, ras i kaura. Jeszcze dalsza od ale od czego ? W jednej rocie są miana u Bułgarów i Serbów, gu- dowej z początku 15. w. czytamy: ber. Obce to wszystko cerkiewnemu, »dwie kobie* ('kobyły'), a to przypo i może nie słowiańskie. mina narzeczowe niem. kób, łacin. cabd, 'wałach', i caballus (chevaī), kobieta; kobiecy, kobieciarz; po wszechne, chociaż dopiero od 'koń', grec. kaballēs; przytaczano 18. wieku dawną niewiastę rugo nawet wszelakie fińskie nazwy dla wać poczęło. Znamy je w litera 'kobyły' (hebo itp.), ale zagadki nie turze dopiero od starego Marcina rozwiązano; kob- powtarza się może Bielskiego (około r. 1550), wyraź w koń (p.). Urobienia: kobyli; konie zaznaczającego, że to nazwa bylnik, w 15. wieku, 'przebrany za obelżywa: »męźe nas zową biało konia w zabawach zapustnych i świą głowy, prządki, ku większemu ze tecznych'; kobylocha, 'wielka śliwka' lżeniu kobietami zową«; »mogąć (kobyłą zowiemy coś 'wielkiego', męźe przezywać żony kobietami, dom, księgę); kobyłka, szczególniej ale też nie do końca mają rozum w liczbie mnogiej, 'szarańcza', 'ko sami«, skarżą się panie w jego Sej nik polny' (u wielu Słowian, Cze mie niewieścim, r. 1586. Istotnie chów i i.). pojawia sią kobieta w czasie od 1550 kobza, grający na niej kobeznik do 1700 r. niemal wyłącznie w lite- (w sielankach Zimorowicowych), albo 16 Słownik.
242
koc — kocz
K
całkiem z małoruska kobzar(z); ze chome ie nie przechodzi nigdy w io; Wschodu, tur. kobuz, kobes, 'rodzajkociołek zamiast kociełek, a to za gitary, o jednej strunie'; madjar. miast kotłek, kocielka; kotlarz, kokoboz przeszło do czeskiego i pol cielnik; kotlina; zakotłowało się. skiego (w biblji:»na kobosie grają«), Prasłowiańska pożyczka z goc. ka'eymbałki'. Nas doszła przez Ukrainę tils, cerk. koflł (lit. we wszystkich i Kozaków, ale cofała się przed narzeczach katiłas); goc. z łacin. lutnią i cytrą; wyrabiana z dere catiłłus, zdrobniałego z catinus, niu, dumom towarzyszyła; mieszano 'miska', krewnego z grec. kotyte* Kotliną zwano i 'podłą miedź-mojej nazwę z kozą, 'dudami'. koc, kocyk, z grubej materji, netę'. Kotły, rodzaj 'bębna', ale nie kosmatej; z niem. prasłowa Kotze cylindrowaty, lecz półkule z skórą (por. kuta); »nie czyń koca* ma naciągniętą na obrębie, co zwisały wiano o plątaniu słów łacińskich po obu bokach siodła u bębenisty w polszczyzDę; w dawnem sądow hetmańskiego; »wkotły, bębny ude nictwie za niesłuszną apelację sę rzyli* ; kotły takie chowano i po dziemu koc przypadał; owe koce, -kościołach i cechach, a bywały nie kocowe, zastąpiły kożuch, co pierraz ogromne. Kocieł miedziany od grywał niegdyś znaczną rolę, był wotnie dawano. kocanek, kocanki, kocie madzieskarbem przednim. Jako imię odmie u Stanka 1472 r., kocenki, niby niano je juź w 17. wieku: Kocieł »źe to ziele koty bardzo lubią«; (znany na Litwie ród), Kocieła i 'gałązki wierzbowe', niby kotki (p. (przenigdy Kotłal; podobnie dziś kot); jest i kocianka, u nas i u Cze odmieniamy Gołąb, Gołąba, w prze ciwieństwie do gołębia). chów. kochać, ukochany, kochanek, ko kOCirpka, tak u Stanka 1472 r., chanka, ze wszelakiemi spieszczenia- obok pocirpka, tamże, z przestawką mi, kochasia, i i . ; kochliwy, kochlikorcipka, juź w 17. w., 'prunus wość, zakochany; od koch-, powtapadus', niby od cierpkości młodych rzającego się w złożeniu roz-kosz, pędów(?); ko- przyrostek dziwu, lęku, co jest i w serbskiem i ruskiem, gdy wzgardy, jaki nieraz spotykamy; samo kochać tylko w czeskiem i pol- jest jednak i kotarba (por. imię skiem zachodzi. Od koch-, zgrubia Kotarbiński), czes. koirba, 'ciemię', łego z kos-, 'dotykać' (p. kosy). 'ciemięga', obok kostrba. kocić się, kaczać się, rozkociło kociuba, koczuba, 'pogrzebacz', się, 'rozpadło', od koi-, por. katu- z Ukrainy. lać i kotulać, pokotem (leżeć); pra kocmołuch, w różnych odmianach, słowiańskie; u nas mało znane, czę przezwisko dla 'brudasa', Hbębna'; ste na Rusi (perekotypołe); dalszy podobne u Czechów, kocmrda, koczwiązek niepewny, bo k-może z sk-(?). moud; tu może i czasownik kocoCzy nie należy tu Kociewic, na łować, 'harować, mozolić się'. zwa krainy w byłych Prusiech Za kOCZ, koczyk, nowe złożenie kochodnich?, bo jest kociewie, 'perz' czobryk; dawniej koczy, kotczy, koczi 'wiórzysko', zbiorowe, jak krze czy, z przymiotnikową odmianą: wie. P. kot. >w 50 kotczy ch*, »na jednym kotkocieł, mylnie kocioł, skoro ru czym*, >wyjechał na kotczym*; jest
K
koczerga — koić
243
w 17. wieku i kocisz: »w koci- kowskiego i koczysko; koczownik; szach jedzie «, »z podłego kociszu*. 0 'życiu i trybie nomadów, ludów Słowo europejskie; franc. coche, nieosiadłych'; z tur. kocz (kjucz), ang.coac&, niem. Kutsche (Kutscher, tegoż znaczenia, poprzez Ruś. stąd kuczer, kuczerować), wszystko koczpergał, u Kłonowica (w Fli z węg. kocsi, 'wóz', od wsi Kocs sie) humorystycznie o 'człowiekunad Raabą, której mieszkańcy trud papli', z węg. koszperd, 'sztylet', nili się przewozem między Wied przez słowac, kocprd, służące i ła niem a Pesztem w 15. i 16. wieku; janiu. węgierskie -i odpowiada naszemu koczwarOWOĆ, 'wydziwiać', od -skL Por. nazwy wozów i powozów kocz wary, t . j . poczwary. jak niem. Kremser (od familji tej kodłucb, 'trzonek pióra (gęsiego)', nazwy); Landauer (stąd nasza lan- złożone z ko-, jak czes. kodrcati, dara, ang. i franc. landau); najty-kodrejniti, 'dłubać', 'ruszać'. czanka; tilbury. W r. 1526 czy koftyr, kofter, 'materja wschod tamy w Aktach Tomickiego o lek nia', »dwieście sztuk koftyru*, u M. kich wozach, » jakie my od miejsca Bielskiego; z persk. kuft, kuf ter, koczi nazywamy* (po łacinie). Je 'tkanina'. szcze w 16. w. kotczy było i przy koga, ogólna nazwa 'okrętu' ('ko miotnikiem: »kotczy koń«, »kotczy rabiu') w całym 15. wieku, nawet wóz*; kotczy sz, kotszysz, i 'stanpo legendach (o św. Aleksym) greta' oznaczało, czes. koczisz, *ku-1 w wierszu religijnym, zachowana ezer\ Kocz już w druku z 17, w. i u Biernata Lubelczyka; z łacin. (Rostafiński O myślistwie, str. 181), coga, cogga, niem. kogge, romań ale może to myłka. skiego pochodzenia, włos. cocca; koczerga, koczarga, 'pociask', koga więc, jak nawa (a nawet naukler, 'sterownik'), z łac; nawą mają 'oźóg', z małorus. koczarha. kOCZkodan, 'małpa, kotka mor i Węgrzy, jak wiele innych z nami ska', 'kobieta szpetna'; z czesk., od spólnych pożyczek łac, np. kalakoczka (p. kot), w 16 wieku prze mar, reverenda, kanikuła itd. kogut, tylko nam i Czechom (kojęte; z odmianą głosową koczkodon hout) znany, zastąpił od 18 wieku (on z an). koczot, pierwotna 'koguta' nazwa dawnego kura; u Reja kohucik, (do dziś w rusk. koczet), obok ko całkiem z czeska; koguci, kogutek; kota ('koguta'; odmiana stała przy chyba tylko odmiana kokota? (p. ko rostka -ot i -et) i kokoszy (p. kokosz);kosz). U W. Potockiego i czasownik u nas dziś zapomniane w tern je- kogucie, 'zalecać się', por. franc. codynem pierwotnem znaczeniu; znane ąuet od coq, skąd kokietka, kokie tylko w przenośnem (i już znowu teriami kokotka (cocotte i cocodette); przestarzałem), 'stręczyciel' (zwy od coq poszła i (francuska i nasza) kłem przejściem nazwy »koguciej*); kokarda (od czuba). koić, najczęściej w złożeniu z po-: niegdyś i 'halerz' oznaczało, bo na zwy drobnych monet bywają naj- pokój (p.), i w dalszem, nowszem, dowolniejsze, np. babka, dudek (odspokój, uspokajać; odmiana (z wo kalizacją oj) pnia czi- (spoczywać, ptaka-orła na monecie, kpiąco). koczować, koczowisko, u Stryj-P-)> jak goić do zy-wy. 16*
244
kojec — kolak
E
kojec, od dawnego kocice, doro i rus., tudzież w językach romań bione wedle dalszych przypadków: skich, włos. cocco. kojca itd., co w 16. w. z koóca po kokora, 'wrąg', o 'zakrzywionem wstało, jak ojca z occa, płajca drzewie', powtarza się w nazwach z płacca, winowajca z winowacca; roślinnych: kokorzec, kokoreh, kokociec ogółnosłow., zdrobniałe od kornak, kokoryczka i i . , tak samo pierwotnego, stosunkowo rzadkiego, w czes, dla 'aristołochia', 'cuscuta' kot (czes. knot), 'buda', od którego i innych, od kłaczkowatego wyglądu; i gwarowe kotuch, 'kurnik* (w Panu z odmienną wokalizacją czes. czeTadeuszu, »litewskie«, t . j bkdorus ; czerziti, o 'zwijaniu', czeczeratỳ = rus. kotuch, 'chlew'). Uchodzi kot serb- kokoraw, 'najeżony', łotew. ceza pożyczkę niemiecką, ang. cot, cers, 'kędziory', kafijkarains, 'ko 'chata' (we złożeniach i 'kojec'), dol- smaty'. noniem. kote i kóte, których pocho kokosz, kokoszka, 'kura, kwoka'; dzenie niewyjaśnione, jak i czas y.kokać; » wojna kokoszą* zr. 1537; i droga pożyczki słowiańskiej. Na kokoszyć się, kokosie się, przenie suwają i drugą możliwość: jest irań siono od 16. wieku (co najmniej) skie kata-, 'komora' (pers. kod, na 'chlubienie, nadymanie się' (»roz 'dom'), co Finowie jako kota, 'dom', siadać się, nosić się jak kokosz z ja przejęli; więc słow. kot może być jem*), częste w 17. wieku: * pycha albo pożyczką (to samo więc co która ich (Niemców) kokoszy*; por. chata, p.), albo nawet spólnym na franc. coquet od coq. Kokot dawniej bytkiem aryjskim; w cerk. jest tylko tyle co kogut; kokotliwy, 'co się kotec, 'klatka', jak u nas, w rus. kokoszy, wynosi', jeszcze w 17. w. koty i kotcy, o 'jazie rybnym', od kolacja, jeszcze w 16. wieku 14. wieku, por. kotiecznik, 'rybak';prawidłowe kolacja, bo łac. I, U, na Bałkanie, jak w cerk. i u nas, przez l oddawano, por. buła z bulla, 0 'kojcu', 'klatce'. stuła z stoła; łac. collatio; 'skład kokać, kokcieleć, ^cieciorki ko ka', później 'uczta składkowa, pik koty*, a »pardwa kokciele«, w Ba nik', a wkońcu 'wieczerza'; kola nialuce Morsztynowej; dźwiękona cyjka. Ale kolacjonowanie, 'spraw śladowcze, od tegoż kok-, od któ dzanie', np. odpisu z oryginałem, rego kokot, koczot, kokosz i cze z franc. collationner. czotka, co się po całej Europie po kolak, kolec (przeważnie w licz wtarza: franc. coq, ang. cock, niem. bie mnogiej używane: kolce), kolgockel i gackern, grec. kakkadzo czaty, kolczasty, kolczysty, wszyst 1 łac. coco, o 'kwokaniu jarząbków ko poszło od kłóć, kolę, kolący. i kur'. Tu należą i dłuższe, jak ko- Tu przyczepiono i kolkę, 'kłócie korekaó i kokorykać, 'piać', »kogu- w boku', wyraz lekarski z łac. cocik kokorzyka* (por. franc. coque- lica (a to z grec. kolikē nosos, riquer); te nie stoją jednak w żad 'choroba członowa'), franc. colique, nym związku ze słowem kokora (p.). niem. Kolik. Kłóć , znaczy niem. koko, 'jajo', uchodzi za wyraz stechen, co było zarazem oznacze mowy dziecinnej, jak bobo; znaneniem 'turnieju', i stąd poszły cze po paszkwilach 17. wieku; powta skie, a za niemi nasze dawne na rza się jako koka i koko w czes. zwy 'turnieju': kolba i kolcza (gra),
K
kolano — kolęda
245
jeszcze w 16. wieku ogólne (np. u Gór Rusi jest i kołybać i kołychać, co nickiego, Bielskiego i i ; u Beja: je łączy; kolebali jest juz cer »na kolbę pokuszasz*; >w gończej kiewne, 'wzruszać'; kolebką dawniej albo w kolczej albo w turnieju*). i 'lektykę' (»łóżko noszone«) i 'ko Z tą (zapomnianą) kolbą nic nie ma lasę' nazywano; mylnie cholebać. spólnego dzisiejsza kolba u strzelby, kolega, koleżanka, koleżeństwo, w laboratorjach, z niem. Kolben kolegotvac, kolegjum, kolegjalny, (rodz. męsk.). Pozorny rozkaźnik od jak wszelkie podobne: koligacja, jfco/g w złożeniach: kolibyk ('rzeź- kolizja itd., z łac. collega, 'dobrany', nik'), koliweszka (pogardliwe). Niem. colligare, 'związać*,* collisio, 'zde Kolbe 'pałka', stąd nazwa starorus. rzenie', itd. kołbjagów, w 10.—12. wieku. kolej, koleją; dopiero od końca 17. wieku ruguje kolej dawniejszą kolano, kolanko, kolankowy, ko lankowaty ; pokolenie właściwiekoleje, jak pieczeń, łódź, kieszeń, 'człon(ek)' i pochodzi od tegoż pościel, pogoń, zastąpiły dawniej pnia (kol-, urobione jak polano, sze: pieczenia, łodzią, kieszenią, ikel-, t.yczel-, p. czoło, członek); pościelą, pogonią; przyrostkiem -êja Litwa nazwę 'kolana' wprost od (jak w kurzaja, wierzeja itd.) od ket- utworzyła, kelys; por. grec. koła; właściwie tylko 'ślad koła', kolon, 'członek'; nie z kołem go dalej 'ślad', 'następstwo i jego po łączyć, ani od kolana oddzielać po rządek', 'obrót', wkońcu na 'drogę' kolenie, skoro już w cerk. koleno przeniesione: »kolej konna i żela zna*, stąd kolejowy, kolejowiec, ko'pokolenie' znaczy. kolasa, kolaska, słowo ruskie, lejarz, kolejnik, ^kolejka wąskoto bo w 16. i 17. wieku (u Joach. rowa*. Już przy końcu 17. wieku Bielskiego, Twardowskiego, Gro np. »częsta kolej na małej wsi*. chowskiego) tylko o 'ruskich i ta kolet, 'kurtka żołnierska', »kolet tarskich wozach' używane; rodzime z łosiej skóry*, częste w 17. wieku; polskie winnoby brzmieć *kolosa z włos. cottetto, od collo, 'szyja', (do koło, jak niebiosa do niebo), łac. collum (od 'sterczenia', celsus, czes. kolesa, do czego dorobiono 'wysoki'), por. kołnierz. nową liczbę pojedynczą, koleso, jak kolęda, w cerkiew, 'dzień nowo i w rus., co nam obce. Liczba mno roczny', od łac. całendae, 'pierwsze ga, koła i kolesa, oznaczała stale dni miesiąca' (>wywoływane*, od 'wóz'; z kolesa wynikła romańska całare, 'wołać', ?), ograniczone do nazwa 'powozu', włos. calesse, hiszp.'pierwszego stycznia'; z powodu calesa, franc. callèche, z tego niem. zetknięcia się z świętem Bożego Kalesche. Natomiast koleśnik, 'ko Narodzenia przeniesiono i na nie łodziej', dawny wyraz rodzimy (u Mą- jego śpiewy i dary (schodzić po czyńskiego). kolędzie*, kolędotcać, kolędnicy), kolczuga, 'pancerz z kółek', np.: ale jeszcze kolędy 17. wieku nie »twardy kirys i gięta kolczuga*, zawierają niczego, coby się z tern od kółka, kolca, z przyrostkiem -ga świętem łączyło; są prastaremi, po(por. maczuga). gańskiemi jeszcze życzeniami nokolebać, 'kołysać', kolebka, 'koworocznemi powodzenia w domu, łyska'; obie pary słów od koła; na oborze i polu. Od końca 15. w., za
246
kolędra
kol wiek
K
żłobkiem Franciszkanów i Bernar białoruskiej: kalamaszka, 'wózek'. dynów i szopką, wciska się w ko Złożone (jeśli nie obcego początku) lędy opowiadanie ewangeliczne o pa niby z koło i mazy (mar/i), 'wozu', sterzach, Trzech Królach i Hero dziś u nas (np. u Malczewskiego) dzie. Jest to pożyczka ogólnosło- z małorus. pożyczonej, powtarzają wiańska, z Bałkanu rozeszła się po cej się jako nazwa 'cetnaru', 'cię wszechnie; u Serbów kolędo! przy- żaru', u Serbów i Słowieńców; tam śpiew pieśni B. Narodzenia. Daw jako pożyczka z węg. mazsa, 'cetniej kolęda wręcz 'nowe lato' zna nar', ależ Węgrzy sami to od Sło czyła; albo przenośnie jej nazwy wian przejęli. Kolimaga, kolimog używano: »nogi chodzą po kolę w cerkiewnem i staroruskiem, 'na dzie* ('plączą się', u Reja); » nosić miot', 'obóz', bo nazwy namiotu (kogo) po kolędzie*, 'obmawiać'; i wozu stale spływają, por. jata, »biega z nim jak z wilczą skórą kibitka, tvieza. po kolędzie* (narzucano ją, masko kolnia, 'szopa'; czy od kłócia, wano się tak); ^kolędę kijową od 'szczepania drzewa' ('drewutnia'), noszą* ('baty biorą'). Nie brak prób czy od kół ('wozownia') nazwana? udomowienia tej nazwy, zaliczanoź Kolno, dziś Kolonja; koloński ją niegdyś do mitologji słowiań (»woda kolońska*), dawniej koleńskiej: u Słowieńców od kolenia ski (płótno itd.), mylnie koliński ('kłócia', 'zarzynania' świni na świę (jak Kamiński itp.), z łac. colonia ta); u nas od gięcia kolan przed (stąd kolonjalny, kolonista) od coPanem (i). Biblja zachowała jeszcze lere, 'uprawiać'. Odróżnić należy kolędy, kalędotoy, co Leopolita częstą nazwę słowiańską Kolno przez »święto nowego miesiąca« (np. Kólln, jedno ze dwu miaste tłumaczy; z tej łaciny poszła u nas, czek, co się na Berlin złożyły), od jak u Niemców (za ich wzorem?), kół, *pal' (może nawodne, t. j . na nazwa kalendarzy, od 17. w. utarta;kołach wystawione?). dawniej obzywano je minucjami kolor, kolorować, koloryzować, ('drobiazgi'), judycjami ('osądzenia', kolorowy, kołoryt, nowsza pożyczka ludowe ludycje), prandykami ('prakdla 'barwy, barwienia', z łac. color, tyki'). właściwie 'pokrywa', od cel- (w cela kolędra, dawniej (15/ i 16. wiek) i podobnych). męskiego rodzaju: kolandr, korandr, koltryna, kołtryna^opons, , z włos. korianaYeJr, u Stanka i i jeszczecoltrina, 'zasłona', nie ma z kołdrą i pieprzykiem lub polskim pierzem nic spólnego, chociaż obie wkońcu przezywany; stałem rozpodobnieniem z łac. culcitra wyszły. z łac. coriandrum (jest i collandrum koltlbryna, kolumbryna, nazwa i pod.), a to z grec. koriannon, od 'działa'; poszła, jak inne z nazwy koris, 'pluskwa' (dla zapachu). 'smoka' itp., z nazwy 'gadziny', łac. koliba, 'szałas' na Podhalu, od colubra. pasterzy rumuńskich (coliba) prze kolumna, kolumnada (kolonada jęte; pochodzi wkońcu z grec. ko- nowszych języków, franc. i i.), wprost lyba (może poprzez tur. koliba?). z łac. columna od culmen, 'wierz kolimaga, 'wóz', w 15. wieku, dziś chołek' (?). zapomniane; istnieje w pożyczce -kolwiek dodajemy, dla uogól9
K
kołacz — koło
247
nienia, do zaimków i przysłówków: rego i Jdócić (p.) pochodzi. U Cze kto-, co-, kiedy-, jak-, ttp. (dziś chów przyrostek -ot w kołotiti, 'ro -bądź, por. rus. chtonibud' itp., bić masło', kołot, 'rotacja', kołotati coraz częstsze). Złożenie rozrywały i koláceti se, 'chwiać się'. dawniej słówka wszelakie, np. »kto kołczan, jak i sajdak, nazwy mi kol wiek powie*, »kto się kol- tureckie (poprzez ruskie), zastąpiły, wiek... kocha« (jak »dla cię Boga szczególniej w 17. wieku (od uzbro proszę«). Obok -kohviek istniało jenia tatarskiego) prasłowiański tuł; i kohcie, rozszerzone z koli (ktokoli,w nim noszono strzały, zawiesiwszy ktokole) przyrostkiem -wie (por. go przez plecy lub u boku; łuk led-wie), do czego wkońcu nowy sam noszono w łubiu, wiszącym przyrostek -k (por. owszejki, wnet-(u jeźdźców) po prawej stronie, ki) przybrano; ani z czasownikiem u boku. (tvie), ani z rzeczownikiem (wiek) kołdra, kołderka, z niem. Kolnie ma -kohoiek nic spólnego. ter przez romańskie cołtre, wkońcu kołacz, kołaczek; kołacznik, 'cu z łac. cułcitra,'pierzyna', zamiast culkiernik',, w 16. wieku; nazwa 'cia cita; Czesi zachowali niem. t, koltra, sta', niegdyś obrzędowego, szcze u nas juź w 1394 r. d w dźwięcznem gólniej przy weselach, od koła (dla otoczeniu, tak jak szoldra z Schulter. krągłej postaci). U nas, jak u Cze kołdun, szczególniej ^kołduny l i chów, zastąpił kołacz (prasłowiań tewskie*, 'pierożki z mięsem' (np. ski to wyraz) dawniejszy prasło do barszczu); piszą i kołdun; z niem. wiański *krowaj, ruski korowaj, Kałdaune, 'wnętrzności', a to z łac. bułg. krawaj (od krowy, jak byczki,całduna, 'ciepłe (wnętrzności zabi gąski, 'ciasta, niby naśladujące ich tego zwierzęcia)', od calidus, 'ciepły', kształty'); pieczenie korowaju od starofranc. chaudun. bywa się dotąd bardzo uroczyście, kołnierz, w 15. wieku i z prze z osobnemi pieśniami i dobranemi stawką: końłerz, po narzeczach kołkobietami; części jego rozdaje się mirz; kołnierzyk; z niem. dawnego, między gości weselnych, i słusznie narzeczowego kołner, zamiast po mógł Szymonowie sielankę weselną wszechnego Kołłer, z franc. collier, Kołaczami obezwać. Kołaczem zwa a to z łac. collare, 'naszyjnik', od no i 'oduzdne, musztułuk', 'napi collum, 'szyja'; tak samo u innych wek za dobrą nowinę' (w Jancza Słowian, koler, kolar itp. rze 1520 r.). Kołacz, rus. kalacz, koło, kółko, kółeczko i kołce (czę nie poszedł z grec. kołłikion, z któ ste w dawnej polszczyźnie, kolca rego poprzez późniejsze kulliki rus. w rachunkach Jagiełło wy ch 1394 r.; kulicz ('baba wielkonocna') istotnie całkiem co innego kolce np róży); wyszedł. Przyrostek -acz zresztą kolca u drzwi cerkiewnych, których urabia raczej nazwy osób (i narzę w 15. wieku przysięgający prawo dzi) czynnych: siekacz, trębacz, rę sławny dotykał; stąd kolczyk, myl bacz, podpalacz, i mnóstwo podobnie i kulczykiem pisany. Koło od nych; kołacz jak rogacz. mieniało się i jak niebo, więc liczba kołat, kołatek, kołatka, kołatać mnoga koła albo kolosa (p. kolasa). (kołatać), przyrostkiem -at (zamiast Koło na Bałkanie 'taniec narodowy', -ot lub -et) od tego koł-, od któ u nas 'zebranie wojska czy rady':
248
kołpak — kołtun
K
*koło sejmowe, poselskie*, *koło starej kłobuk (p.), ze Wschodu, tym generalne* w wojsku polskiem. Jak razem przez Ruś z tur.; kołpak miasto, używa się kolo i jako przyi-huzarów węgierskich po całej Eu mek: »koło niego*, albo »około ropie się rozszedł (węg. kałpag)\ niego« (dookoła, wkoło), nawet przy u nas, jak na Rusi, i nazwa pew liczebnikach dla oznaczenia przybli nych grzybów (dla wysokiej czapki); żenia: >około pięć lat*; od około u nas o ^kołpaku moskiewskim* nowy rzeczownik okołica, okoliczny,po raz pierwszy r. 1587 mowa. okoliczność ('co przylega', 'Angekołtrysz, 'rodzaj pośledniejszego legenheit'), a przymiotnik: okólny sukna', z mem.gelderschTuch (w Gel(np. list). Czasowniki: kolić, okolić, dem wyrabiane); w 15. i 16. wieku zakolić, kołować. Liczne złożenia: (w zabytkach sądowych, w satyrze kołodziej (to samo co i kolarz, ale M. Bielskiego). ten u nas dziś jedynie dla 'cykli kołtun, choroba rzekoma, od któ sty' używany, na Bałkanie i u Cze rej włosy w kudły się zwijają, chów 'kołodzieja' znaczy), kołowrót 'plica polonica', nazwana od kiełi kołowrotek ('kądziel'), kołomaz, tania się (rus. kołtaf), 'kołysania' Kołomyja (miasto, a stąd i koło- tych kudł, jak już w 16. wieku myjka ruska, niby nasz krakowiak). trafnie osądzono; jest to więc ruObok przymiotnika kołowy (ruch, syzm, i słusznie twierdzi Er. Syzt piasta), kołowaty, 'idący wkoło', (O cieplicach, r. 1617), że »pojai o stanie umysłowym: kołowacieć, wiła się ta niemoc na Rusi, na Po kołowacizna (właściwie choroba by kuciu przy Bieszczadach od trzydlęca); kolisty, kolistość; Kołisko. dziestukilku lat i dalej codzień się P. kolano, kołczuga, kołej. Słowo szerzy, co ją gośćcem (gościec, eu aryjskie; pruskie kelan, 'koło' (z wo femistycznie, p. gość) abo kołtunem kalizacją e, jak w nazwie 'kolana', nazywają, niby bestyja, której kiedy gdzie Litwa przy e znowu została), się czego zabaźy ('zachce'), trzeba łac. colus, 'kołowrotek', colere, 'pę dać, aby szkody nie uczyniła: po dzić', 'żyć', 'uprawiać'; grec. pelo- lubił gościec wino*. Dziś jeszcze maj, 'pędzę', polos, 'pol, biegun', mówią: »chłop ma kołtuna na go peri-plo-menos, 'kręcący się'; dlarzałkę*; przysłowie: »na upór, koł koła używają inne języki aryjskie tun, błoto, niemasz lekarstwa*; zdwojenia: grec. kyklos (stąd nasz urzynają go, ale »wywija« się na cykl, 'obieg'), ind. czakra-, 'koło', nowo.— Od tego samego ruskiego lit. kakłas, 'szyja (obrotna)'. Koła, kołtania poszła i kołtka (wiek 15.), liczba mnoga, znaczyło 'wóz' (p. ko a ze wsuniętem s: kołstka (u M. limaga, kałamaszka), i dziś jeszcze Bielskiego i i.), 'zawieszenie', 'kol różnym Słowianom to znaczy, po czyk'. — Sama choroba znikła, nato cząwszy od cerkiewnego. Według miast nabrał kołUtn znaczenia po podle mówią i kole, pole, mieszając gardliwego, przezwisko 'mieszczan', je z koło, ale to tylko narzeczowe. dla ich zacofania i egoizmu klaso Kołomącić i kałamucić wydają się wego; kołtunerja nawet, wedle ka raczej rusyzmami zamiast naszego waleria, kołtuństtvo; przymiotniki bałamucić (p.). kołtunowaty i kołtuniasty, czasow kołpak, nowa pożyczka, obok pra nik kołtunić się.
K
kołysać — komiega
249
kołysać, kołyska, kołysanka, jest stego komendowania, z niemieckim i kołychać, znane i na Rusi (rus. przyrostkiem (-tren): komenderować kołychaf sta, 'chwiać sitf), i u Cze (jak maszerować i podobne dziwo chów (kolisati, całkiem jak nasze); lągi), komenderunek; zawdzięcza to samo co kolebać, kołyska tyle swoje e (franc. commande, niem. co kolebka, z tą jednak zasadniczą Kommando, z łac. commandare od różnicą, że kolebka od 14. w. (ra mandare, skąd nasz mandat) wło chunki Jagiełłowe) 'wóz', 'powóz', skiemu commendare, 'rekomendo 'lektykę' nazywano, gdy kołyska wać, polecać'; an mamy w komandor wyłącznie niemo wleci om służy. Oba (skąd skrócone mem.Komtur u Krzy pnie wywodzą się wkońcu od koła. żaków i i.), komandyta. komenty wymieniamy jako szcze kom- rozpoczyna najliczniejsze latynizmy wszelakiego rodzaju i wie gólniej u Potockiego częste dla 'wy ku; największa ich część nowo wpro mysłów': ^babskie komenty*, cho wadzona i objaśnienia, ^komentaciaż to właściwie 'objaśnienie' (ko rza*, nie potrzebuje; do starszych mentarz). Całkiem co innego konależy kometa i i . Zaplątało się tu meniusz, 'nauka początkowa dla i niejedno francuskie, np. komeraże, dzieci', 'elementarz', przez słynnego 'plotki', od commère, 'kumoszka', pedagoga czeskiego 17. wieku J. A. a i komfort nie wprost z Anglji Komeńskiego ułożony i po całym do nas zawitał, lecz przez Francję. świecie używany, dzisiejszemu po koleniu w tej nazwie już obcy, we Tu należy komedja z komedjantem, a obok nich komik, komiczny, ko-Lwowie jeszcze w latach 1850— miczność (w przeciwieństwie do tra- 1860 w obiegu. gedji i tragika), poprzez Francję komesz, ukraińskie słowo, w 17. i Rzym z greckich widowisk się wieku przejęte, dla 'trzciny, sito wywodzące; p. komis i kon-. wia': »muzy w komesz*, t. j . 'precz', komar; w 15. w. wyłącznie komor, »pójdzie w komesz* ('precz'), »komedochowane do 17. w., u Potockiego szyną ('trzciną') skarano kozaka«; (por. Komorowski, obok Komorna w 18. wieku piszą stale poprawniej i Komornickiego); ale inne języki komysz, 'gąszcz', stąd komysznik, słowiańskie, od cerk. począwszy 0 'zbóju kryjącym się w komyszy'; (bałkańskie i rus., czes.) formę na na Bałkanie kamisz, rus. komysz, -ar piastują, acz przyrostek -ar wszystko z tur. komesz, 'trzcina'. nierównie rzadszy niż -or. Komar komiega, komięga (z niepierwotnazwany tym samym pniem, co ną nosówką; ale por. księga, z tym i czmiel (tylko z pełną wokalizacją samym przyrostkiem), 'galar mniej o, kom-, gdy czmiel z cztm-); to szy zbożowy' (dubas jest większy), kom- częste na Litwie dla wszela pierwotnie 'łódka z kloca wyro kich owadów, co brzęczą: kamane biona', a 'kloc' właśnie komem się i kamine, 'pszczoła (dzika)', prus. przezywał; to samo kom mamy kamus, 'bąk'; lit. czasownik kimti, w komli (nazwa herbowa Syro o 'głosie ochrypłym'. Przekomarzać komla = 'kloc syry, wilgotny'), się z kim, niby 'drażnić go jak 1 w komlu, 'grubszy koniec ga komar'. łęzi', we zwrocie: »iść komelanem* komenda, od niej, zamiast pro ('bokiem'), »komylonka wywrócił*,
250
komin — komora
K
w rządkiem u nas komkać (rus skąd i włos. conto, franc. compte skomkaf) i komsić, 'gnieść, du i dalej comptoir (kantor); komuna sić*. Prasłowiański to pień, z kom- (franc. commune, z łac. communis, i czem- (p. czepiec), pierwotnie z sk'powszechny, ogólny'), więc i zako (p. chomąto, oskoma i szczmić); munikować i komunja (sakramentu komiega prapolskie, ani z rus. przeołtarza) z komunikowaniem i ko jęte, ani z niem. komme, kum,munikantami; dalej kompas; kom kommeken, o 'szaflikach, korytach*pres; kompromitować się (co dla (któreśmy istotnie jako kum, ku swego i z niem. sich kompromittimek przejęli) wyszłe i na Ruś po ren, nie z włos. compromettere, dane; Niemcy pruscy tę nazwę pol franc. compromettre, wzięte, bo po ską dla 'wicin', Komegge, przejęli; życzka wręcz z łac. compromittere rus. komjaga, o 'łodzi' i 'beczce', późnemu zjawianiu się słowa nie toź na Małej i Białej Rusi, sło odpowiada); tu należy i komoda, 'sprzęt »wygodny«' (łac. commodus wiańskie, nie tatarskie. komin, kominek (i 'szkiełko od przez franc. i niem. Kommode). lampy'; 'sus': »wywinąć kominka*, Przed innemi spółgłoskami (gardło0 zającu), kominiarz, kominiarczyk,wemi i i.) pojawia się to samo kominowe (opłata); z niem. Kaminkom- jako kon- (p.). z romańskiego i łac. caminus z grec. komnata, dawniej i kownata kaminos; nasze o z a, jak w óbie- (Kownacki), 'izba z kominem', łac. cadło, lokaj itp. caminata, camineta (od caminus), niem. kemenate, kemnate i chomnat, komis, komisja, komisjoner, ko misowy i komiśny (chleb, 'żołnier czes. dawne komniata, dziś kom ski, razowy', z niem. Kommisbrot), nata. Nasza komnata przeszła i na komisarz (z dalszemi urobieniami, Ruś, choć przycisk zmieniony (kom jak komisarski) i i., wkońcu z łac.nata; szczególniej w liczbie mnogiej). commissum, 'zlecenie'; ale komity komora, 'izba bez pieca', komór wa, pierwotnie 'orszak', później 'za ka; dziś i dla ^komory cłowej« żyłość', dziś zupełnie przestarzałe, używane, jak i dla »mieszkania ko poszła od comes (p. kmieć), gdy ko morą* ('nie w własnym domu', juź mitet, z dodanem -t, z franc. comitć, od 16. w. tak), stąd komornik, 'lo znowu od committere (commissum) kator'. Ale komorą bywał i 'pokład, wychodzi. To samo com- (z cum, 'z') skarb, spichlerz książęcy', więc jego powtarza się też w słowach: kom 'zawiadowca', camerarius, urósł i na binować ; komocja; komponować podkomorzego (właściwie succamerarius, ale wzniósł się nad komor 1 kompozycja; kompatur(k)a, 'opra wa książki w papier', juź w r. 1532, ników, których i sam mianował), z compactura; kompensować; komco wyszedł wkońcyi na pierwszego dygnitarza powiatowego, mającego petencja; komplet, kompletny; kompliment (i komplement; ale franc.pod sobą 'mierników', komorników; compliment a complćment dwa zuwkońcu i 'adwokatów, mecenasów', pełnie różne słowa, chociaż oba szczególniej na prowincji, np. na wkońcu z łac. completus wyszły); Wołyniu, tak obzywano; komorny, kompot i kompotjerka; komputkomorne, 'opłaty' wszelakie; kamór('liczba, poczet'), z łac. computus,kowaty. Wczesna, już cerkiewna, po-
komosić — kon-
K
251
źyczka z łac. romańskiego camara kon- we mnóstwie słów obcych, (na Bałkanie, bo łac. krótkie a w daw łacińskich przeważnie, jak i kom- (p.); nych pożyczkach zawsze przez o od już w łacinie odmiana do cum, 'z', dawano, p. ołtarz, obiecadło), 'skle i dlatego wymieniliśmy pod ko pienie', a to z grec. kamara, 'skle mis długi szereg podobnych zło pienie'. Słowo europejskie; niem żeń, których liczbę łatwo powięk forma Kammer (jest i łac. camera, szyć: koncept; koncesja; koncyljum camerarius, szczególniej w wło- (np. nicejskie); kondycja (skrócone: szczyźnie: camerata, cameriere) pokonda); kondukt i konduktor; konwtarza się u nas jako kamera (p. demnata (w dawnem prawie); kokamlarz; kunstkamera, kamerdynesor (nie koneser, jakby wedle ner, kameralny itd.), a od nas na franc. connaisseur sądzić należało); Ruś pd czasów Piotra W., obok ich konfederacja (np. barska, wraz z jej własnej komory i kamary z grec. konfederatką); konfekt (»sporzą dzenie*, apteczne niegdyś wyłącz komosić, skomosic się, komonica, nie); oryginalne jest konflglis u Po komunik, p. koń. kompan}a kompanjon, zgrubiałetockiego, dla'niezwykłej figury', z łakzimpan, z niem, a to z romańskichcińsko-polsk. cum figlis, 'z figlami'; języków, od łac. cum-panis, o 'spól- konsystorz (łac. consistorium, pier nem chlebojedztwâe' (por. konwikt wotnie 'pokój dla lokajów', zanim na od 'spólnego wiktu', albo Schlaf- 'duchowne sądownictwo' przeszedł); kamerad, o 'sypianiu w jednej ko konsyłjum z konsyłjarzem, od 'sie morze'), dalej o wszelakiem 'towa dzenia razem'; kontent i ukontenrzystwie i stowarzyszeniu', wkońcu toioanie, i kontenteca (włoska zu 0 'rotach wojskowych' (szczególniej pełnie, w 17. wieku używana); konpiechotnych). Od kompanji odróż suìnotoaê i konsument, gdy kon niaj kampanję, 'pochód wojenny', sumpcja i 'suchoty' znaczy; konsty 1 dawny kampamenł, 'manewry' (naj tucja z konstytucyjnym; konstruk słynniejsze Augusta I I r. 1730 pod cja; konsekwencja; konsołacja (co Dreznem, opiewane polskiemi i ła- z 'pocieszenia' w ustach dawnych cińskiemi wierszami), od łac. cam ugrzecznionych i na 'rodzin ę-dziatwę' przeszła); kontrakty (sławne pus, 'pole'. niegdyś dubieńskie i kijowskie); komia, komezka, 'koszula biała', konserwy, a z bardzo odmiennem niby »alba«, ale krótsza, dla służby znaczeniem i konserwatorium i kon ołtarzowej, z łac. camisia (franc. serwatywny, 'zachowawczy'; kon chemise), 'koszula', przez czes. kom cert (wkońcu od łac. concertare, że; camisia uchodzi za jedno z nie 'ubiegać się spoinie');*konkurs z kon licznych słów celtyckich, jakie się kurowaniem i konkurami; konklu do łaciny wplątały; nasze kami- zja; konkretny (w przeciwieństwie selka z dawnej kamizoła, również do abstrakcji, od łac. concretum, od camisia, przez franc. camisołe; 'zgęszczone'); konkordat; kontry my jedyni zastąpiliśmy końcówkę bucja; kontynent ('ląd stały'); kon -oła przez -elka, wedle innych nazw wulsje; konwent; konwenans; kon ubioru: nasza szmizctka od franc. tynuować; konwiersz (w 15. i 16. chemise, przez zdrobniałe chemi- wieku o 'braciszku zakonnym', z eonsette. > y
y
252
konać — konopie
K
versus); konwersacja (dziś tylko lewacz z cyny') zastąpił, jak i w htd0 'rozmowie', wedle franc., gdy dla wisarzu (Lotgiesser, p.; właśnie od włos. conversazione, wedle łaciny,konwisarza ta odmiana wyszła); dawniej i 'towarzystwo, obcowa konwisar w 16. wieku. nie' tak obzywano); konwój i kon koniec, pierwotne końc, jeszcze wojowy, i wiele innych, wprost w 15. wieku używane przyimkowo: z łaciny czy z języków romańskich, >końc (lub koniec) pola«, 'na końcu bez odmiany znaczenia i formy, pola'; kończyć, z licznemi złoże dziś poczęści przestarzałych, coraz niami; końcowy (późne), końcótcka; rzadziej używanych. dawne konieczny, koniecznie, ko konać, dokonać i wykonać, po nieczność; kończyna (w liczbie mn. konać, skonać (skon); doskonały częstsze); kończafsjty; pień kon-, zamiast dokonały, dosłownie: 'skoń z samogłoską o, wobec czen- i czên-, czony' (por. bywały, jezdzały); pień z 6- i półgłoską, w zacząć itd. (p. czéìr, p. -cząć; nazwy 'początku' -cząć). Koniec to prasłowiańskie 1 'końca' stale się od tego samego urobienie od rzeczownika koń, 'po pnia wywodzą, jako dwa rozmaite czątek', w cerk. iskoni, 'z początku'; »końce* jednej linji. I*, skon, zakon. p. konać. Mniemanie, jakoby niem. ganz, 'cały' konopaczyć, 'zatykać szczeliny (obce germańskim narzeczom), z sło (w statku, ścianie) kłakami (konopwiańskiego konc wypożyczono, nie nemi)', z rus. konopałif, a to (słoda się utrzymać. worodem ludowym z konopiami konar, 'gałąź większa', niemal zmieszane), z grec. kałafato, 'zaty wyłącznie u nas; bułg. konar rów kam'; włos. całafatare (skąd niem. nież 'większe występy skaliste' ozna kalfałem) wywodzą jednak z arab. cza; przyrostek jak w komar, cho-gałafa, 'kitować (okręt)', tur. kajar; p. Men pod knieja. lafał. konopie, dziś jedynie tak uży koncerz, 'długi miecz', 'rapir', z czes. konczirz, 'miecz u siodła wane, jako zbiorowe, w liczbie mno przypasany'; konczirz wywodzą z Os giej; w 15. w. jest i konop (ro mańskiego (arabskiego) chandzar, dzaju żeńskiego, czy męskiego?; nazwy 'kindżału', co dla znaczenia por. bułg. konop); jest w 16. w. i konopia, rus. konopla. Słowo eu i formy wcale się nie zaleca. konew, konewka, koneweczka,ropejskie, z p (u Słowian; niem. z niem. Kanne poprzez czes. konew hanaf, z pierwotnego kanap-, je (-ew, z -y, prawidłowo zastąpiło daw szcze na wieki przed Chr. poży ne niem. -ā; łuż. kana np., o wiele czone, od Słowian?; lit. kanapls, późniejsza pożyczka, nie zachowała ale i bez pierwszego a: knape, prus. już tej starej formy); nasza nowa knapios, czy też ze słow. zapoży pożyczka kanka, 'cewka u enemy', czone?; razi forma bez a; łac. śred z łac. canna, 'trzcina', ale niem. niowieczne canapus, cannapis), izb, Kanne jest słowo rodzime, co i do grec. kannabios (stąd łac. cannałaciny średniowiecznej przeszło, can bis); jest i w perskiem (kanab) na (odmienne od poprzedniego). Od i w ormiańskiem (kanap). Herodot konwi nazwany i konwisarz, co pierwszy, opisując zwyczaje Scy niem. -giesser (w Kanngiesser, 'ód-tów, opowiada o konopiach i ich
konszachty — koń
K
253
odurzającym dymie, w czem się Scy przeciwny') z licznemi urobieniami, towie parzą; widocznie od Scytów kontrolować, kontrolor. Nowszemu rozeszła się nazwa wraz z uprawą konterfefkjtowi odpowiadał w 15. po całej Europie, ale Scytowie sami i 16. wieku kontry fał, z niem. Konprzejęli nazwę kannabis od Finów terfei, 'mieszanina złota czy srebra (w najszerszem tej nazwy znacze z miedzią': »fałszywe z miedzi, z konniu); to prafińskie kanabis ma byćtryfału kuje talery* (Górnicki); jest złożeniem z czeremiskiego kene (ki- to właściwie 'cynk', mylnie miesza ne, 'konopie'), mordowskiego kantf ny w 16. wieku i później z 'mo i kant i z syrjańskiego pisz ('ko siądzem', 'cyną', a nawet z 'burszty nopie'), wotjackiego pisz, pesz (stąd nem' (chyba od lakieru bursztyno i nazwa rzeki Peczory, od syrjań wego ?). skiego petszor, 'pokrzywa', jaką tam kontusz (po narzeczach i kunkonopie zastąpiono, dla klimatu; por. tusz, w tej formie od Rusi, Wiel rozprawkę H. Jacobsohna w getyng- kiej i Małej, przejęty), kontusik; skich Wiadomościach 1918 r.); ta kontuszowiec; kontuszówka (wód kie złożenie razi jednak niezwykło ka); od 16. wieku, od wprowadza ścią. Od konopi przezwano ptaszki nia mody węgierskiej w stroju i rośliny wszelakie: konopka, ko-i zbroi, suknia wierzchnia, na żunopnik itd. (dla 'makolągwy' i i.); panie noszona, z rozciętemi rękaprzymiotnik konopny, nie konoplany wami-wylotami, odmiennej od źuz niskiem i?/. Druga nazwa pieńka. pana barwy, pasem przepasana; konszachty, konszachtować, daw z węg. kontos, 'suknia'. Na całym niej kunszafty i konszafty (bo / Wschodzie kontosz (tur.) oznacza i ch stale się wymieniają), z niem. 'krótką szubę, półszubek' (np. na Kundschaft, 'znajomość, poufałość'; całym Bałkanie), a nazwę jego łą u nas 'porozumienie, układy tajemne, czą z perską nazwą 'sukni zwierzch niej', kandys, w Cyropedji Ksenopodejrzane'. konterfet, konterfekt, konterfe-fontowej zapisaną. towac, częste w 17. wieku, np. w Go koń, konik (potny); konicz, ko ścińcu Jarzębskiego 1643 r., 'podo niczyna; koński (Końskowola); kon bizna', 'wzór', różni się poniekąd ny, konnica; koniarz; Koniary i Ko końcową samogłoską od łac. con nary (Konarski), nazwy miejsco trafactum, 'naśladowane', franc. con-wości od ciążącego na nich chowu trefait (chociaż pożyczki franc. na koni książęcych, Konary jak Psary, samogłoskę zakończone u nas -t Swinary; koniuch, koniuszy (urząd przybierają, por. kajet, filut). To koronny); konina; złożone: konokontra-, w kontr, 'przeciwnie', kon-wał ('powalający konia dla wałatrować, z łac. contra, 'przeciw', po szenia'), konojady (Konecko, z Kowtarza się w licznych złożeniach nojedzsko), Konotop, Konopad (Ko łacińskich i romańskich, np.: kon nopacki), tak samo świnopas, katrabanda (z włos. bando, 'rozporząznodziej itp.; późniejsze dopiero: dzenie'); kontrast (dosłownie: 'prze- koniokrad itp. Słowianie potracili ciwstawka'); kontredans; w muzyce niejedną prastarą nazwę zwierząt kontrabas i i . : kontrola (z franc. domowych, co Litwini przechowali, contre-róle, t. j . rotulus, rejestr np. aszwa, ozka ('koza'); zastąpili 9
k
254
kopa — kopać
je nowemi, choćby obcego (?) pocho w 16. i 17. w. węgierskie (deresz, dzenia, jak wół, koza, baran, cap. forgocz) i wschodnie, tatarskie, przez I dla konia nie znają aryjskiej na Ruś do nas wędrujące, p. bachmat, zwy, łac. equus, lit. aszwa, 'kobyła';bedewia, mierzyn, ogier, rumak, aż zastąpili ją koniem, a Ruś i konia do łoszaków. na łoszad' wymieniła. Przed ń oczy kopa, kopica, kopiasty (talerz); wiście wypadła spółgłoska, ale jaka, pierwotnie 'pagórek', nie naturalny, b czy m?; *kobń przypominałoby lecz ręką ludzką »skopany*, kopiec; kobe (p. kobyla), ale *komń prawdo-por. lit. kapas, 'mogiła', kapai, 'cmen podobniejszy, bo obok konia istniał tarz' (niby okopisko o 'cmentarzu i komoń, w starorus. i staroczes. żydowskim'). Od 'pagórka', 'kopca', źródłach dobrze znany; u nas ko przeszła nazwa na 'kupę (np. siana)', niczynę komonicą (od 15. w.) na a wkońcu na ograniczoną liczbę: zywają, w 17. wieku powszechnie 'sześćdziesiąt' (kopa, np jaj, 'sześć komunikiem, komonnikiem (t. j .dziesiąt snopów'; ogólnie: »kopa 'konno') jeżdżą, a tu należy i dawne lat«), i tłumaczono nią wręcz łac. komosić się, 'brykać': *(koń Lu 'sexagena, niem. Schock, co zastą bomirskiego) raz igra, drugi się piło dawniejszą grzywnę, bo z niej komosU, »wielbłąd nigdy nie ko- od Wacława czeskiego sześćdzie mosi*; o ludziach: »po winie się siąt groszy bito; stąd przysłowia: komosząc*, »daremno nauką i cnotą »święty to grosz, co kopy strzeże*, komosi*; komonia przypomina ista-»lepsza cnota niż kopa*. Na Litwie roprus. kamnet, 'koń' (nieco niei Rusi kopa odpowiadała naszemu pewne), i lit. kurne, kumele, 'koopolu: uczyniono kopę* ('zgroma była', łotew. kumelsz, 'łoszak'. Ko- dzenie włościan w okręgu jednonicz, koniczyna, wprost od konik lub dwumilowym') na stałem »ko(zbiorowe konikowie), co w 15. i 16.powisku* (dla wykrycia np. zbrodni, wieku nie 'konika polnego', lecz zabójstwa), i Statut litewski najdo 'koniczynę' znaczył. Od koń zdrob kładniejszą ustawą to określa; kopy niałe koś, tak nań wołają; z tego te (nie polskie w ięc!) przetrwały kośkac, 'witać, całować się', 'bajać*. najdłużej na Polesiu, znają je i na Komonica i komunica (r. 1472), rzecza wielkoruskie. P. kopać. Od nazwa innej rośliny ('succisa pra- kopa: kopica (np. siana, dawniej tensis'), >jako lekarstwa końskiego*. i kobyłą przezywana, np. w 14. Dalej konik (i w szachach), konisko,i 15. w., i tak niezręcznie na ła konie, koniaka i i . — Przy nad- cinę sądową tłumaczona); kopić, zwyczajnem znaczeniu chowu koni 'zbierać', np. kopigrosz, o 'skąpcu'; w narodzie szlacheckim, nie brak kopny i kopować, o zbożu i sianie nazw dawnych, domowych, wcześnie (»rok kopny, alenienamłotny«,itp.); jednak przeważają i obce; w 14. kopka (»na kopki*, 'w jesieni'); i 15. w. niemieckie (p. hynszt, orz), kopczyzna, 'część z kopy zboża, głównie zaś dla przyborów (p. kryg, w nagrodę za uprawę pola odda krępować, munsztuk); w 16. w. wło wana'. skie (dzianet; szczególnie liczne dla kopać, kopnąć, w znaczeniu dwo 'biegu': kar ery, kapreole, korbety, jakiem: 'kopnąć nogą, wierzgnąć', i dla przyborów: canki, kawecan);i 'kopać ziemię, grzebać', jednakiego r
T
kopeć — kopja
K
255
zresztą pochodzenia (nie zlałyź się kwapas, 'zapach', kivepti, 'tchnąć, w słow. kopati dwa różne słowa, dmuchać'; łotew. kioepes i 'kopeć' np. grec. skapto, 'grzebię', i kopto,znaczy; łac. vapor (nasze waporo'uderzam'). Pierwotne znaczenie by wać); grec. kapnos, 'dym', a więc ło: 'grzebać* (nieraz wyłączne, np. bez w, jak i u Słowian; to w po w cerk., rus. kopal sia, 'ryć się' wtarzałoby się jednak w kwapiu (p.) itp., bułg., itd.), czego i obce ję i kwapić się, jak i w kipieć (p.); zyki dowodzą, lit. kapoti, kapas nawet kopno (p.) tu łączą. (p. kopa), prus. enkopts, 'pochowany koper, z niem. Kupfer, w 16. w. (zakopany)', grec. skaptD, skapetos, nierzadkie, dziś tylko w koper'łopata', łac. scapula, 'łopatka (czło sztychu (Kupferstich, 'miedzioryt'), wieka)'. Liczne złożenia: wykopać, i w koperwasie (z koperwaser, zakopać (Zakopianie w Zakopa Kupferwasser, kuperwas, 'siarczan') nem), dokopać się czego, podkopać dochowane; niem. nazwa z łac. cu(podkopy), przykopa (i z niemożliprum. Obok koperwaser jest i kową, a jednak częstą po narzeczach pruch w 16, w.; koprowiny, dla przestawką: krzypopd), okopać (oko'miedzi', 'miedziaków', ogólnie nie py), skopać (kogo nogami), prze gdyś używano; rus. kuporos, 'koperkopać (przekop, słynny tatarski Pe- was', z franc. couperose, łac. cupri rekop na Krymie). Liczne urobie rosa) łac. cuprum jest cyprium, nia: kopalny i kopalnia z dalszemi: 'z wyspy Cypru'. kopalniowy itd.; kopacz (rzadziej koperą (z kopyra), 'zając', ludowe kopnik) i kopaczka, o ludziach i na(myśliwskie), powtarza się w narzerzędziach ('łopatka'); kopanica i ko czowych: koperlić się, kopersać) panina ('no wizna, karczowisko', rzad kopertać, o 'przewracaniu' (kopertki, ko kopanik, np. w Kópenick pod kopyrtki, 'koziołki'), o 'niespokojnem Berlinem; i dla 'płozów u sań'); trącaniu i podobnych ruchach'; może kopań i kopanka, 'niecka' (rus. ko stąd i koper czoki, ogólne w 18. w. pań, 'dół wodny', słowień. kopanja, (np. u Zabłockiego): »niech pan ży 'koryto', u nas i nazwa osobowa, wego koperczaka zacznie«, dziś (ale Kopania)*, czasownik kopsnąć, kop i dawniej) tylko o'zalotach': »stroić, sać, 'kopnąć', »dać kopsa* (u innychpalić koperczaki do dziewczyny*; Słowian, kopysati cerkiewne, 'wy albo i koperdak, o 'kobiecie strojkopywać', — co do przyrostka por. nisi'. kołysać) rus. koposzif, 'ryć', *gukoperta (nieraz i kowerta, jakby zdrać się', koposzif sia, 'roić się'). wedle franc. couvert), z włos. coP. kopja, kopyto. perta, 'pokrywka' (łac. cooperta, kopeć (kopcia), 'sadza', kopcieć cooperire, 'pokrywać'), np. u zegar (»lampa kopci*) i kopcić, okopciały; ka, na łóżku, dziś o listach, zakokopcić i o 'paleniu fajki' (kopcidym)pertować) »pod kopertą*, 'pod adre i o 'smrodzeniu': okopcić niebo da sem', żywcem z francuskiego. remnie*; kopciuch i , częstsze, kop kopja, 'spisa, lanca', w innych ciuszek (tłumaczy w bajce Cendril- językach słow. rodz. nijakiego (kolon, Aschenbrodel). Pierwotne zna pje), u nas wedle włóczni i su(d)licy czenie nie 'sadzy, osadu', lecz 'dy odmieniona; służyła do »gonienia* mu', 'powiewu', gdyż łączą je z lit. (>drzewo gończe«), turnieju; 'źoł9
kopno — kordą
256
K
nierz nią zbrojny', kopijnik, kopij- tę nazwę nie od Greków samych, niczą służył; obok tego i kopien- lecz może przez Traków (?). Romań nik, kopienniczy, kopienniczyć. Od ska karawela również stąd wzięta. 'włóczni' na monecie zwano i mo koral, koralka, koralewy (r. 1532), skiewską kopiejkę od 15. w., nie koralowy (pacierze, paciorki), z włos. gdyś w Warszawie dobrze znaną corallo z łac. corallum z grec. ko'dwugroszówkę'. P. kopać. rallion, może wschodniego początku. kopno, koplina, kopnia, 'ziemia korba, 'rączka do obracania koła', niepokryta śniegiem', co na niej już z niem. Kurbe(l) z franc. courbe stopniał (na wyniosłem miejscu, z łac. curms, 'krzywy'. serb. słowień. kopnfijeti, o 'tajaniu korbacz, 'bicz', i karbacz (niem. śniegu'), albo jej wcale nie pokrył. Karbatsche, franc. cravache), z węg. P. kopeć. korbács z tur. kerbaez; jest od nas kopr, mylnie koper; koprzykC&ey);i na Rusi. swojski, polski, lub włoski, ogrodny. korbas, korb (Mączyński 1564r.), Prasłowiańskie, chociaż to nazwa z niem. Korbes z łac. cucurbita, rośliny hodowanej, więc obcego po Kūrbis, 'dynia' (» korbas albo bania« chodzenia (?); nazwa słowiańska, około r. 1500). cerk. kopr, od kop-, p. kopeć (dla korbel, 'kubek' (1532 r.), z czes. zapachu), z przyrostkiem -r; powta korbel. rza się w kopriwa, p. pokrzywa; korcić, koreieć, częste u Potoc trudność sprawia samogłoska, por. kiego, 'trapić, gryźć'; zdaje się po lit. kwapas, 'woń'. życzką z ruskiego, jeśli nie odwrot kopuła, 'sklepienie', kopułka, ko- nie, bo głównie w małorus. znane, pułowaty, z włos. cupola; nasze o kortyt mene, 'korci mię'. niby od kopy. korczak (nazwa herbowa), ogól kopyść, kopystka (w Poznańskiem, nie średniowieczne dla 'naczynia do 1532 r.), 'łopatka', p. kopać; uro picia', 'kubka wielkiego', mylnie i dla bione od kopy jak korzyść od kory. 'misy - krzynowu' (około r. 1500); kopyto, kopytko; kopytnik (daw należy widocznie do korca, boć niej i kopydlnik, kopydlik na i 'czerpak' znaczy, i nazwę »młyna wet, chyba mylne formy), 'asarum' korzecznika* (z kołem zaopatrzonem (u wszystkich Słowian,- od kształtu w skrzynię) powtarza; więc cerk. liści); kopytne, kopytowy; p. kopać; krczag, 'dzbanek', rus. korczaga, 'gar urobione od kopy jak koryto od kory. nek baniasty', czes. krczah, 'dzba kor, kór, z rus. kor , 'szkarlatyna', nek z wąską szyją'^ (o których p. karczma), zupełnie odmienne. 'odra'. kora, p. skóra, korzyść, koryto. kord, 'miecz', z węg. kard, co korab, z ruska i koràbl; korabny z języków irańskich (pers. kard, i korabiowy; 'nawa morska'; ogól- 'nóż', alańskie, t. j . oseckie, kard); nosłowiańska pożyczka z grec. ka- u nas zapisane już r. 1279 i 1432 rabion; ponieważ jednak niema po (w dokumentach i aktach sądowych); dobnej drugiej pożyczki greckiej jest już w cerk., ale rodz. żeńskiego, w Prasłowiańszczyźnie, a grec. b kordu, więc może nie bezpośrednio w czasach pochrystusowych wyma z węgierskiego poszło. wiano jak w, więc Słowianie przejęli kordą, 'sznur', »w kordach trzy9
K
kordat — korowód
257
mać«, 'w klubach, karbach'; z łac. kich knechtów kornety «, wprost corda z grec. chordē, 'wnętrzności*, z niem. Cornet; w znaczeniu 'cho 'jelito'; łac. haruspex, 'wróżący rążego' rzadkie, np. w Wojnie Choz jelit'. cimskiej Potockiego); 'czepiec ko kordat, kordyjaczny, 'zapalczywy, biecy', franc. cornette, w 18. wieku; butny', kordyjał, 'trunek orzeźwia 'trąbka myśliwego', włos. cornetto; jący', kordyjaka, 'choroba sercowa', wszystko z łac. cornu, 'róg'; korod łac. cor, cordis, cordatus, cor- netowy, kornecik, kornecista. Tu dialis, cordiaca; p. serce. należą kornut, z włos. cornuto, kordegarda, w 17. w. kortygar-becco cornuto ('cap rogaty', prze da, 'odwach', włos. corte di guarda, zwisko 'rogala', 'męża zdradzanego'), franc. corps de gardę; we Lwowie i kornufas, 'czepiec', u Zbylitowskiego (Przygana strojom białofurdyga. kOrdel, 'sznur okrętowy', »tratwa głowskim 1600 r.) obok bifejretu, stoi m\kordylu*,kordylować; z niem. raz komefasem pisany. Od cornifcr, Kordel, franc. cordelle, 'lina', od 'rogonosiec', czes. kornufel, a z tego corde = łac. corda, chorda (z grec. na Śląsku w 17. w. korfanty, 'djabeł' (wedle Wolanty). chorde; por. korda). kordelas, 'nóż', późna pożyczka koromysło, znane tylko w po niemiecka; holand. kortelas, niem. łaci wschodniej, z małorus. koroKorielatsch i Kordelasche, z narze-mysia, o 'nosidle dla konewek'; czę czowego włos cortelas, a to z coltel-stym przyrostkiem -sto urobione od laccio, zdrobniałego od coltello, łac. rus. korma, cerk. krma, 'tył okrę cultellus, 'nożyk', od culter, 'nóż', towy, ster'; krmiti, 'sterować'; ma od pnia col-, 'krajać'. łorus. kormyha, 'jarzmo' (drugie o kordon, z franc. cordon (od corde,niepierwotne). p. kordel), 'sznur', a dalej i 'sznur korona, dawniej koruna, koro pograniczny, pas pograniczny'; za- nować, koronka, koronny, korokordonowy. niarz, koronacja, z łac. corOna kordyban (także i kurdyban, z grec. koronne, 'pierścień', 'wieniec'; kurdywan), rodzaj 'skóry kozłowej', koronka nietylko 'obszycie', dawniej wyrobu pierwotnie arabskiego, od 'forboty', ale i 'różaniec', i 'wieniec', miasta Kor do wy; stąd włos. cordo- i 'plesz, tonsura księża'; pierwsze vaniere, franc. cordonnier, 'szewc'; znaczenie wyłącznie polskie. przymiotnik arabski kortebani za korowaj, 'ciasto obrzędowe we łac. cordebisus. selne', nasz 'kołacz'; z rus. korowaj, korek, korkowy, zakorkować, ko- a to od krowy, bo niby jej kształ reczek (!), 'zatyczka' i 'obcas', z niem. tem się wzorowało;, podobnie gąski, Korh, korken, Korkabsatz, a to byczki, o 'cieście'; przyrostek -aj; z hiszp. corcho (z łac. cortex, 'kora';częściej -jaj, p. zwyczaj, rodzaj. por. korkodąb, 'dąb korkowy'); korkorowód, częściej w liczbie mno kociąg (kurkociąg!). giej : korowody, 'taniec', 'pochód (ta kornet, o znaczeniu czworakiem, neczny i żałobny)', 'ceremonje, ce zewsząd już przestarzałem: 'chorą regiele, zachody', z małorus. koro ży' i 'chorągiew, rota, szwadron' wód, t. j . chorowod, z grec. choros (powszechne w 17. wieku: »niemiec- (kor, 'chór'); natomiast koryfej, ko li Stownik.
258
Korsak — korzyść
K
ryfeusz, 'wodzirej', z grec. kory- żyła dla najpierwotniejszych miarfaios od koryfe, 'wierzchołek'; ko naczyń, wszelki inny materjał wy ry fant jest wymysłem Słowackiego. przedzając. k o r z e ń , korzeniowy, korzenny, korsak, nazwa herbu i rodu rus korzenić, korzenie (to, zbiorowe), kiego, z tatar, korsak, 'lis'. Korsarz, 'zbój morski', europej korzenisty, korzeniasty, korzennik, skie słowo, z włos. corsare, łac. korzonki, por. dawne i narzeczowe cursarius (od cursa, 'bieg'), grec, »do korzon* (»do korząt*l), 'zupeł nie', 'naościeź' (czes. dokorzen, dokursaris, 'pirat'. kortezja, kortyzan, kortezańsM, korzán, 'z gruntu'); *korzenno (t. j . kortyzacja, kortedziować, wszystko 'pieprzno') jadać* (por. niem. Wūrze od 'dworowania', jak i niem. hofisch i Wurzel); wy- i zakorzenić. Pocho (hiibsch), z włos. corte, 'dwór' (cor-dzi od tegoż pnia, co i kierz (p. krzak), tesia, 'grzeczność'; cortigiano, 'dwoz pełną samogłoską; co do przy rak'; corteggiare, 'hołdować'); takrostka por. plecień, krzemień, rze zwano i dworaków, co w Rzymie mień, kiścień, grzebień. W cerk. kou dworu papieskiego siedząc, do renitec i 'czarodziej a-guślarza' ozna chody (beneficja) kościelne chwy czało; por. na wyspie Rugji miej tali; kurtyzana natomiast wprost scowość Korenica. z franc. courtisane później przy korzkiew, drugi przyp. pierwotnie szła, gdy tamte w 16. wieku prze korzekwie (stąd Korzekwica), jak ważnie. cyrkiew, cyrekwie, rzodkiew, rzokorwet, częściej w liczbie mnogiej; dekwie; »kiela murarska albo korz korwetować; o 'skokach końskich', kiew* około r. 1500; 'łyżka z kory u Potockiego i i . , z włos. corvetta;wyrobiona'; korzekwica ('plantago'), stąd i nazwa konvety, 'statku wo nazywa się u Stanka r. 1472 i łykjennego* (od łac. curvus); mylnie czycą (u Czechów pamká Izice). u nas korbety. korzyć, korzyć się, korny, korkorydon, 'bałwan, kiep', w 17. wie ność; pokora, pokorny, upokarzać; ku częste, od łac. imienia Coridon. ukor, ukorzyć się, i przeciwne: koryto, korytko (»podnieść komu przekór, naprzekór, przekora; uko korytka* 1564 r., o 'ujęciu obroku'); rzyzna; pierwotnego kor, 'hańba', nie 'wydrążenie we pniu (dla napajania) znamy już. Stoi we związku z kara, lub w ziemi (rzeczysko)'; urobione karać. od kory, jak kopyto od kopy (ko korzyść, pierwotnie 'łup' ( kora pania). Natomiast korytarz, kury- z drzewa odarta'), korzyścić znaczy tarz, z włos. corridore, z łac. cor- więc '(ob)łupić', 'odnieść łupy, zdo ritorium. bycz'; zmalało do 'pożytku': ko korzec, 'miara zbożowa', »chować rzystny, korzystać z czego (dawniej pod korcem*, korcowy, korzecznyi w czem, 'odnosić korzyść'); urobione (młyn, tyle co korczakowy), p. kor-od kory jak kopyść od kopy; w cerk. czak; zdrobniałe: koruszek (u Reja),korisf wręcz tylko 'łupy, zdobycz korczyk (por. słowieńskie narzeczo (wojenna)'; rus. korysf, z niepierwe korusz); u Słowian meklenbur- wotnem(?) y, — ale kopyść za y prze skich w 12. wieku kurice. Urobione mawia; w czes. korzisf dotąd tylko lup, zdobycz'. (jak kopiec od kopy) od kory, co słu Ł
kos — kosz
K
259
kos, ptak, lit. szesze (słow. k za korzonkach'; kosmatka, dla różnych miast lit. sz, jak nieraz), nieznane owoców; » witać kosmato *, t. j . 'przez go pochodzenia, z podwójnem pier- kożuch', nigdy gołą ręką (przesąd), wotnem k podniebiennem(?); ogólne a więc 'z darem jakim'. słowiańskie, ale w polskiem i Cze kostrzewa, zaśniecająca zboże, śkiem i o 'frantach' używane: »tra nazwana od kostry, 'paździerzy', fił kos na kosa*, u Reja: »używa jako »roślina bardzo szorstko szczekosóio*, 'wykrętów'. ciniasta«, a to od kości (kostrai kosa, jedno słowo w znaczeniu ostry, jakAwść: ość, kościen: oścień). dwojakiem: »ko$a włosów«, od ich Stąd wszelakie nazwy kończastych czosania, czesania; i kosa, 'narzę albo szczeciniastych, obrosłych czę dzie do czosania, czesania trawy ści ciała, więc kostrouch, 'pies z po czy zboża', niby 'sierp'. W obu zna rody kondysiej, podłej' (przenoszone czeniach prasłowiańskie; pierwsze na świeżo nobilitowanych mieszczu jednak pierwotniejsze, drugie po chów, częste u Potockiego: » rodzi chodne: kosa - 'sierp*, od kształtu szynkarka mieszczucha, bo szlach kosy włosów przezwana. Tu odno cica nie może, chyba kostroucha*; szą lit. kasłi, 'kopać', kasyti, 'dra »kondys z kostrouchem*); kostrupać';* albo do Aos#-'sierpu' ind. sza- baty, 'kosmaty' (kostruba sama nam sa-ti, 'ucina', szastra-, 'nóż', łac. już nieznana). W nazwach miejsco castrare, odróżniając zupełnie obie wych: Kościerzyn (Kiistrin u Niem kosy. Kosić (sianokos, kosarz, koców), od pola z kościerzą, t. j . 'ko siarz, kośba, kośnik, kosiwó), cho strzewą'(w kostrzewa przyrostek jak ciaż już w 15. i 16. wieku znane, w wrzawa). niedawne; w średniowieczu nikt tra kosy, 'krzywy', skośny, ukośny; wy nie kosił, tylko siekł. Kosy są >patrzyć z ukosa (lub koso)*, 'krzy i nazwą gwiazdozbioru, tłumaczenie wić się na kogo'; częste w złoże z łac. coma Berenices. P. kosaciec;niach: kosodrzeio(ina), o krzywych, kosior; kosm; kosy. O kosynierach ścielących się jałowcach, sosnach dopiero od Racławic słyszno; obcy (mylnie kozodrzew); kosonogi; ko to przyrostek (por. inżynier). sooki; kośławy (o piśmie). Urobio kosaciec (od kosaty, a to od ne od kosy, 'sierpu'. Ruskie kosoj, kosy, p.), dawna powszechna nazwa o 'jednookim'. P. kąsać i kochać. dzisiejszych kaczopysków i kaczyńkOSZ, koszowy, koszyk, koszyczek, ców, od liści podobnych do kosy (miekoszykowe, koszykarz. Gdy nazwy czyk, zbiorowe mieczykowie, tłudla 'beczek' i 'kadzi' niemal wszyst maczy łac. gladiolus; por. niem. kie obce, to nazwy dla plecionych miar i schowek wszelakiego rodzaju Schwertlilie). kosior, 'koczerga, ożóg', od kosy- wszystkie słowiańskie, od kosza, 'sierpu' dla kształtu przezwany; łukna, korca, kozuba, krobi po przyrostek -ior. cząwszy. Zestawiają wprawdzie kosz kosm (por. pas-mo), kosmyk, koz łac. qualum, quasillum (jako od smaty, kosmowy, od kosy włosów;spólnego pnia), oznaczającem rów prasłowiańskie (byw a i rodzaju żeń nież 'plecionkę koszową', ale to skiego); częściej w liczbie mn. uży niepewne; Litwa nie zna nic po wane; kosmaci(z)na, 'włochatość nadobnego. Z przyrostkiem l tylko 17* T
260
kosz — kość
K
w zdrobniałem koszałka, 'torba ple wieństwie do trefnego, tryfnego, ciona' (na Rusi i samo koszel; ko-'nieczystego'. szelok 'pulares'), znane szczególniej koszt, 'cena', kosztować, kosztow w przenośni: » pleść koszałki-opał- ny, kosztowności, kosztunek (16. w.); ki*, 'bzdurzyć'. Z Niemiec dostała kosztować w drugiem znaczeniu: się kara hańbiąca: w koszu zawie 'próbować', skosztować, zakoszto szano nad wodą przestępców mo wać; kosztować się z kim, 'doświad ralności (nierządnice szczególniej), czać w potrzebie, w boju'; z czes. i nic innego im nie pozostawało, koszt z niem. Kosten; ale czes. ko jak odciąć powróz i wpaść do błota; sztowali znaczy tylko 'próbować', stąd: »rzezać się w koszu* i »zo niem. kosten ma oba znaczenia: stawać na koszu* ('być opuszczo jedno poszło z łac. constare, o 'ce nym' ; panna nadto wybierająca nie'; drugie (o 'smaku') ma być po »na koszu osiędzie*); >na wieczną krewne z łac. gustare, 'smakować'(?), hańbę niech się w koszu rzeźe*; jest prasłowem, tamtemu zupełnie »miał tę sławę, jakoby pacholęciem obcem. będąc, miał kiedyś zamiast chłosty koszula, ogólnosłowiańska po być w koszu*, opowiada Górnicki; życzka z łac. casula, 'płaszcz z kai u Kochanowskiego są fraszki na picą', 'habit', 'ornat' (zdrobniałe od ten temat: rycerz koszowy szydziłac. casa, 'chata'). z tego, »co koła ciągnął* (odmiankościół, kościelny; Kościelski, ka to podobnej kary hańbiącej, p. Kościelecki. Nazwa wyrugowała od kot). Juź 17. wiek o tej karze za 15. wieku dawniejszą cerkiew zu pomniał, ale kosz trącił dalej szpet- pełnie; doszła nas od Czechów (konem niepowodzeniem, utratą; więc stel) w 11. i 12. wieku, jak prze »kosza dostać«: 'odejść z kwitkiem'; głos dowodzi. Czeska nazwa z łac. »dać odkosza* piszemy dziś razem,castellum, 'gródek', zdrobniałe od ale dawniej dzielono: »wziął od ko castrum, 'gród', 'obóz', od castrare, sza*, »Ordzie umiesz dać odkosza*.'odcinać', 'określać (miejsce)', gdyż kOSZ, tatarskie, o 'obozie': »car pierwsze kościoły w warownych perekopski położył kosz swój*, » sta grodach stawiano, albo je nawet »inkas telowano*, t. j . obronnie za nął koszem*; stąd koszowy, 'obo zowy'; 'ataman'; tur. kosz, w narze kładano. Niegdyś chowano zmarłych czu dżagatajskiem, 'obóz', 'wojsko'. w kościele, lub na cmentarzu przy koszary, 'kasarnia', przeniesione kościele, i stąd dawne twierdzenie, (pod wpływem właśnie wyrazu ka »że od kości ich wzięły kościoły sarnia, niem. Kaserne, z romań przezwisko* (Potocki). Od castellum skiego, a to wkońcu od łac. casa, pochodzi i castellanus, nasz kaszte 'chata') z 'owczarni', bo koszara, lan; domowa jego nazwa była pan. dawniej (Potocki) koszarzą, poszła kość, rymuje do: ość; kostka do z rumuńskiej (macedońskiej) ka- gry i 'pestka owocowa'; kościany; szare, 'zagroda dla owiec' (z łac. kościsty; kościotrup; kostnica (kocasearia, od nazwy 'sera'). śnica), 'trupiarnia'; kościen, drugi koszerne mięso, koszer, 'czyste', przypadek kośna (z kostna), 'laska 'dozwolone Żydom', z hebraj. kaszer, z kością' (por. oścień, osna); ko 'odpowiadać przepisom'; w przeci stur; kostnieć i kośnieć; koszczy#
K
kot — kot
261
wał albo zywokost, 'consolida', 'zra- kot, europejska nazwa zwierzę szczająca kości' (koszczywał od łac. cia, co od wczesnego średniowiecza cośtus wywodzą, czes. kostiwal, ależ wyparło z domów łaskę, łasicę, dla to raczej tłumaczenie niem. Bein- łowu (myszy) i figlów przed kotem toalł); kościogryz i inne złożenia. hodowaną. Przybiera wszelakie zna Do kości, 'gry hazardownej', odnosi czenia, nieraz pod wpływem obcych się: kosłyra, później kostera ('gracz* języków (a za nami Ruś je powta i 'gra')* kosternik, kosterować, ko- rza), np.: »miawszy kota*, t. j . 'pie sterstico, całkiem w znaczeniu dzi niądze' (w 16. i 17. wieku, niem. siejszego 'szulerstwa', ale to tylko Gełdkatze); dziś »mieć kota* zna w 16. wieku; w 17. wieku twierdził czy 'mieć żal, niesmak' (niem. Ka już Potocki: »Polacy tą się grą nie tzenjammer, od 18. wieku, polskie bawią, woźnicom i hajdukom plu *ikotki drą we łbie*, w 16. w.); gastwo zostawią*. Rzuty kości zwa koty, 'futro' (od nas i na Rusi). ły się z niemiecka: es, tuz, dryja, Urobienia: koci; kocica; kotek i kot kwater, cynk, zys; dzielono wedle ka; koczka ocalało w koczkodanie nich i stany: średni był dryja- (jest u Czechów i na Rusi; dziś kwater. Słowo bardzo rozgałęzione, u Rusi koszka z koczka, jakby od nie ma odpowiednika w litewszczyź- innego pnia, co 'narośle, koczki, na nie; zestawiają je z łac. costa, polu' oznacza, niby jak 'garby, co 'ziobro'. Dla spiczastości kości ura kot stroi',?). Kocur (i kocirz w 15. biają od jej nazwy inne, dla wsze wieku), z owem dla nazw zwierząt lakich 'ościstych, ostrych, szczeci męskich charakterystycznem -r (por. no waty ch przedmiotów' (kościen), gąsior, kaczor, małpierz u Biernata roślin itd. P. kostrzewa; pokost.Łubelczyka, w drukach mylnie inałKostucha żartobliwie o 'śmierci'. piez), ale c razi (por. i kocanki kot w przymiotniku kotny (o sa z podobnem c); jest tylko u Sło micy wszelakich zwierząt), okocić wian zachodnich (są formy i z cz, się; powszechne w językach sło ale aż nadto wątpliwe). Łac. nazwa wiańskich, głównie o owcach; kot cattus, catta, zjawia się w 4. wieku kami nazywają też 'bazie, bagniątka'. po Chr., niem. Katze (i Kater, któ Nie pochodzi ani od nazwy kota (p. rego -r wcale nie w związku z słow. -r niżej), ani nie stoi w związku z łac. kocura), franc. chat, itd.; skoro jed catulus, 'szczenię'; jest to 'rzut, nak zwierzę samo tylko w Egip miot', i należy do czasownika kocić, cie ułaskawiono, i z Egiptu, nie od rozkocić, p. kocić. (Kot dla 'zająca' naszych leśnych żbików, zwierzę wy u myśliwych polskich od 16. wieku szło, wolno wątpić o europejskiem powszechne, bo ich język w oso pochodzeniu tej nazwy i może na bliwościach sobie lubuje). Rzeczow Wschodzie jej początku szukać (?). nik kot, w znaczeniu 'rzutu, miotu P. kicia. »Kota ciągnąć*, niem. die młodych', istnieje i u innych Sło Strebekatze ziehen^frycowk&' i 'kara wian i u nas: »zające są w kocie*; hańbiąca (miejska)'; jęli się końców tvykot nazywa się i 'rodzenie ja długiego powrozu delinkwent i kot gniąt przez owce', i sam 'czas, kiedy ('uwiązany'), powróz przez błoto, się to dzieje': »wykot jesienny*. moczar, przerzucono: kto kogo prze ciągnie? ależ za kotem stawali toU Słowaków: 'spad, upadek'.
262
kot — kozera
K
warzysze i śród kpin i śmiechów w nosie*; koza, 'więzienie', może tyl przeciągali przez wodę-błoto fryca; ko obcą Mozę, 'zamknięcie' (Rej i i.) u Reja i Kochanowskiego o to przy zastąpiła; koziarnia, koziarz; kotyki: »kto (pochlebcy) wierzy, barzo zula, kozulka, rodzaj 'wędki'. Zło ciągnie kota*; »nie zajrzy suchy żenia: kozodój, tłumaczy 'caprimultemu, co zmókł ciągnąc kota*; więc gus' ('lelek'); koziorożec w zodjaku, kotować 'naśmiewać się, błaznować'. obok dawniejszego kozorozca; »koKara wyszła już w 17. wieku z uży zowoński naród * ('żydzi'); w na cia, jako zbyt drastyczna (podobnie zwach miejscowych: Koziebrody i i . i »rzezanie się w koszu*, p. kosz). Prasłowiańskie; wszędzie tak samo »Kotki we łbie drą (drapią, grze i również z mnóstwem znaczeń bią) ...już poranu« (nietylko w nocy, obocznych, których nie powtarzamy; kiedy się koty drą) mawiano o 'fan ograniczone do Słowiańszczyzny, wy tastykach' i 'warchołach, manjakach'; gląda na dowolną przestawkę z *ozka por. Katzenjammer u Niemców od(moźnaby jednak przypuścić i no wotwór z k-, niby rym do *oza, jak 17. wieku. kot, kot, pisane i przez u: kut kość*, ość, itp.), prasłowa aryjskiego, (jak but i inne z niepierwotnem ó-u), zachowanego przez Litwę: ozys, 'kostka napiętkowa z nogi cielęcej', 'kozieł', prus. woze, lit. ozka, 'koza', używana do gry, z niem. Kóthe, ind. adza-, grec. aigis (egida, 'tar cza Zeusa'). P. kozieł; kozera; ko jak inne nazwy tej gry. kotara, dawniej (u Reja i póź zik; kozub; kożuch; Kozodrza. niej) kotarha (por. dera z derka), kozak, kozaczek(taikże nazwa pew odmieniła i znaczenie: dziś 'portje- nej 'strofy' dawnej), kozunio; w 17. ra', 'zasłona', dawniej 'namiot nad wieku pogardliwie od kozy wywo łóżkiem', a pierwotnie 'namiot w po dzone, jakoby koziarz, powszechnie, lu': » Tatarzy przenoszą swe kotary*,chociaż już Gwagnin w 16. wieku »pod kotarhami mieszkają*, »ko-słusznie prawił: »kozak, kozak, jest tarhy z pilśni owczej czynią*. Z tatar. słowo tatarskie i wykłada się ja kotyr(?), co ma być równe znacze koby chudy pachołek, zdobyczy so niem i początkiem z tur. czatyr bie szukając, nikomu poddany, za p. szater (cz- i sz- w nagłosie się pieniądze komu chce służy*. Turec. mieniają). kozak, o 'swobodnym awanturniku*. kotillha, dawne wyzwisko, przez W pierwotnej kozaczyźnie żywioł tatarski silnie przemagał, dopiero ruskie z węg. kutya, 'pies'. kotka (w 15. wieku), później wy zczasem ruskiemu ustąpił; wszel łącznie kotew i kotwica u okrętówkie nazwy starszeństwa (ataman, morskich, u rzecznych kot; i w nie- asawuła itd.), broni, ubioru, koni, mieckiem Katze 'kot* (zwierzę) i 'An- żywności, urządzeń (p. kureń), były ker' ('kotwica', u okrętów, w bu u nich tatarskie, a od nich do nas dowli itd.), bo jedno i drugie pa nieraz zawędrowały; zkozaczyć się, o 'dziewczynie z dzieckiem nieślubzurami (ziemię, mur) chwyta. koza, kózka, kozica ('giemza', nem'. 'sarna'), kozi, kozina; koza w naj kozera, kozyra, kozyrować r.1553, rozmaitszych znaczeniach: 'działko'; kozernik, 'atut w kartach', zastą 'niedożynki na polu*; 'dudy*; »koza pione dziś francuskim atutem, w 15. f
kozieł — kraj
263
i 16. wieku ogólne i do niedawna Kozodrza, urobione jak Krowo jeszcze nie zapomniane; dowolnie drza albo, w szyku odwrotnym, od kozy urobione, przeszło od nas Odrzykoń; Koniedrę Czesi mają; na Ruś (nie odwrotnie; w 16. wieku od »beczeć jak na kozodrzy koza* tylko od nas Ruś karty i ich na przeniesione na 'niebezpieczne poło zwy przejmywała), a wkońcu może żenie': »przyszłoby WMci być na na Rumunję (coz) aź do Turków niewczesnej kozodrzy* ('skórą przy (koz) dotarło; na Rusi rozwinęły płacić'), »będąć własnej ojczyźnie się znaczenia; kozyrkiem nazwano na kozodrzy*, grozi Birkowski. i 'kołnierz', i 'ubiór głowy', i 'daszek kozub (nieraz mylnie kozubem u czapki', a kozyrif znaczy 'sta pisany, niby odmazurzony; kazubek, wiać się hardo'. kazubek, również mylne), *koszyk, kozieł, zdrobniałe dawniej ko torebka z kory, łubu' (na jagody, złek lub koźlec, w drugim przy grzyby, drób); od kozy urobione; padku koziełka lub kozielca; tę kozubales (z łacińską, żakowską różnicę od 18. w. wyrównano: ko- końcówką, jak krełales, 'opłata za ziełek,kozielec; inny nowotwór: ko kretę, t . j . 'kredę', i t.p.), 'opłata zioł, koziołek (»koziołki wywra pobierana od żydów dla żaków cać*), z mylnem io zamiast ie, skoro i księży' (niby 'koszykowe', bo się ruchome ie nie podlegało przegło i źyd z kozubem nosił dla handlu). sowi w io. Jak niem. Bock, ozna Pogardliwie dla 'starych niedołęg'; cza najrozmaitsze 'wyniosłe nieco używało się i o 'framudze, niszy', siedzenia' (np.na wozie, por. Kutsch- »do murów, kozubów* (r. 1626). bock), 'podstawy' (koźlarze dźwi koia, 'skóra kozia, bydlęca', do gają na koźle cegły), 'wiązania chowało się najdłużej w kózkach, u dachu'. Od ponurego wyglądu pisanych mylnie koszki i kuzki; p. kozła przenoszono to w 16. i 17. w. kożuch. na ludzi, twarz i czoło: » kiedy wi kożuch, zdrobniałe kożuszek (i na dzę kozła na czele*; nawet: >w ko mleku niezebranem); jedyne co od źle Mars... w oczu Kupido*; »Mars dawnej kozy, 'skóry', zostało. Koza męskie koźli czoła*, »zawsze się od kozy (co ważne dla pierwotnej gniewa, koźli, sępi*, »nagły gniew gospodarki), 'skóra' wogóle; kózki, zyzem oczy koźli*; dziś kozieł 'andromedae' w ubiorze księżym, i koźlU w tem znaczeniu zapo niby 'pelerynka' (a od nich i u ko mniano. Kozieł dorobiony do koza biet), dotrwały do 17. wieku, ko (por. co do przyrostku orzeł); młode: żuch chłopski do dziś; por. kotuch koźlę; nazwa rośliny kozłek i ko- (pod kojec). źlik (albo icaldrjan, 'valeriana'), dla kpić, p. kiep. obmierzłej woni korzenia. kra lodowa, dalej i 'stwardnie kozik, 'nożyk', od kozy (do łu nie', 'obrzmiałość', skra w cerk., p. pienia skóry); kozica, 'łopatka do ikra. czyszczenia pługa', 'styk' (stywą kradziei, p. kraść. z łac. zwana); koza, kozica (kozice kraj, kraik, kraina albo ukraina, w Panu Tadeuszu), 'dudy', u pisarzy o każdej 'wysuniętej ziemicy', krai19. w. całkiem dowolnie z kobzą (in niec, 'mieszkający na pograniczu strumentem strunowym!) mieszane. kraju, krawędzi'; znaczenie pier-
264
Kraków — kraść
K
krank, w 17. wieku, u Potoc wotne tylko 'krawędzi, brzegu', prze szło później (jeszcze nie w cerk.) kiego i i., o 'chorobach', dziesiątku na 'okolicę', wkońcu na ciemię" (ale jących pułki; z niem. krank, 'chory'. u Serbów kraina, krainiti, i o 'woj krapcie, 'szpony', r. 1536, por. nie' się używa); dalej krajać, krojczy moraw. kraple, 'łyżwy'(?). (obok stolnika i cześnika urząd dwor krasa, 'barwa (czerwona)', 'pięk ski); krajacz; krajka, 'brzeg u po ność', okrasa (o 'tłustości, w po stawu sukna, pasek', nawet *kraika trawach'); u pisarzy ze wschodniej, chleba«, krajanka (sera, krajanego ruskiej połaci ulubione; od krasy nakształt cegły i tak suszonego); kraska, ptak, krasnowrona; krasny krajowy, krajowiec; we złożeniach:i kraśny; krasnoludek (kraśnię, krajobraz (dawniej tylko lanczaft),krasnalek, kraśniafy^b&rzelèk (od krajopis, itd. P. krój. czerwonej czapeczki nazwany)'; kraKraków, częste w całej zachod somóicca (z licznemi urobieniami); niej Słowiańszczyźnie, zdrobniałe Jtrasszy,* do tego przymiotnik pierw Krakowiec; od kraka, t. j . kruka, szego stopnia krasy, stąd krasek por. krakać, kraczę, powtarzają ('pachołek krasny', 1549 r.); kra cego się z tą lub inną samogłoską sić (sukno szarłatem; kartofle sło jako dźwiękonaśladowcze we wszyst niną, okraszać); 'trzebić' (»wieprz kich językach (lit. krokti, łac. cro- niekraszony*); kraszanki (ruskie), cire, niem. Krahe); kraknąć; »po 'pisanki'; »czyrwona róża krasnojechać do Krakowa* mawiano ścią (się równa N. P. Marji)«, o 'zbliżającym się połogu' (udawano wiek 15.; nazwy krów: krasula się do miasta z przyczyn wszela (z białemi płatami), 'pstra' (krasikich); krakowiak, taniec i śpiewka.sta i krasiata); krasikoń. 'koni kralka w kartach, 'dyska', do nas czyna' (już w 15. wieku). W cerk. z Czech (p. król), a od nas na Ruś nie używa się tego pnia o 'barwie', lecz wyłącznie o 'piękności', 'świet z innemi wyrazami karcianemi. kram, kramnica, ^kramarz nad ności' (w staroczes. również); po swym towarem w kramnicy siedzi* chodzenie wątpliwe (lit. krosnis, (roku 1564); kramuy i kramowy;'piec', więc niby od 'światîa-goraca »kramarczyk w króbce swój kram świetny', ?). — Czy kras, 'kolor', nosi* (r. 1564); kramarzyć; z niem. r. 1532, poprawne ? Kram (Kramer), 'budka dla sprze kraść, kradę (dziś tylko kradnę), daży', 'towar', 'handel', jak u połu kradać; liczne złożenia: u-, wy-, mi-, dniowych i zachodnich Słowian (od za- i podkradfywjać się; rzeczow nas na Ruś), ale samo słowo nie niki : kradzba (dawne i rzadkie); stałe mieckie przejęli Niemcy z połu- kradzież (dawniej rodz. męskiego, dniowo-słowiańsk. chram, 'buda*. żeńskie od 16. w.),kradziezny, krakraniec, z dowolnem e (jak w ta dziectwo (od 1450 do 1550), kraniec), krańcowy, krańcowość; pier dziestwo (hibli*); przysłówki: ukrad- c wotnie 'wieniec' (z niem. Kranz), kiem, kradomie, kradmo i kradmie. jeszcze w 16. wieku, potem 'brzeg, (15. wiek). Wywód słowa zależy od krawędź', 'krąg' (»kraniec około d: jeżeli to tworzy czas teraźniejszyje*, uLeopolity; »okrągłe krań szy tylko (jak w będę, idę, kładę) » toć kra- zestawimy z łotew. krat,, ce*, itp). f
y
K
krata — kreptuch
265
kraju, 'zbieram, skupiam' (a tu kredowy; »brać na kredkę* ('na ra wkońcu i kryć należy: kradzież chunek'); z niem. Krcide, a to z łac. niby 'ukrycie'); jeśli jednak d pniowe, creta; u nas i kreta dawniej częste, to nasuwałoby się lit. skrosti, skro- por. też cretales, 'opłata szkolna dzu, 'rozłupywać, wywnętrzać', i pa- dla mistrza'; » ziemia kretna* i krechłoby to jawnym 'rozbojem','chąś- cista, w 16. wieku i u Knapiusza. bą', gdy poprzednie byłoby 'nocną, kredens, kredenc, kredencerz; tajoną rzeczą'. Złożone: świętokrajca kredensowy, kredensować (mylnie z świętokradca, i dalsze od tegoż u Mączyńskiego r. 1564: kraganpochodne. cotcać); od włos. credenza, credenkrata, kratka-, »sprawa kratko ziere; 'list-wierzjte\iiy (credenziale); wa*, 'sądowa', kraciasty, 'w kraty', 'wiara' (kredyt); 'bufet' ('srebra sto kratkować ; »krata klasztorna* ; łowe i szafa na nie'); 'izba dla krata, 'więzienie'; »kratki sądowe«; służby'; 'naczynie' (»kredens z kry »krata ogniowa albo ruszt«. Z łac. ształu*); 'kosztowanie' (napoju, i po crata, crātes, 'płot pleciony'. Ale dobne), a z tego 'rozpoczynanie' (po krater,* 'czasza' i 'zagłębienie wulchodu, walki): »osobą swą woj skom kredensował* ('przewodził'); kanu', z grec. łac. crater. krawat(a), krawatka, słowo euro 'chłopca do stołu nakrywającego' pejskie, franc. cravate, nazwane od kredencerzem zowią; »gdy bez kre Krawatów, t . j . 'Kroatów' (od nich densu* ('bez kosztowania przez i nasza dawna karwatka, 'krótka podczaszego', książę) się napijał, zadano mu truciznę*. Niem. krekurta'). k r a w ę d ź (dawniej krawądź), kra denzen, toż samo. wędzi, 'brzeg ostry, kant'; od krakrekorać, krokorać, 'gdakać', czę l wać (p. krój), z przyrostkiem zbioro- ste w 16. wieku, u Reja i i . , »ko^ wym -dz, jak w cigiędź albo łabędź. kosz z jajem krokorała*, »czeski kokrawiec, krawcowa, krawczyk,hucik czyście krokorze*. Czes. krdkor, 'gdakanie', dowodzi, źe to zdwo krawiecki, od krawać, p. krój. kręg, krążyć; kręgowy, kręgo jenie z *kor-kor, od którego np. słup, okręg, okrężne, 'dożynki'; krą nazwy kruka, grec. koraks i łac. gły, krąglak, okrągły, okrągłość, cornix, corvus (z czego nasz her zakrąglić, zaokrąglić; zakrązyć; bowy Korwin); poprawna jest więc krążek, krakać, 'krajać w krążki' (np. tylko forma z o, ale na krekorać kryrać, kapustę), krązak, 'nóż do krążenia' wpłynęło może krerać, lub 'szatkownica'; krążownik tłu o 'głosie gęsi, źórawia, łabędzia'. maczy niem. 'Kreuzer'. Krężel 'wrzekrepel, u Stanka 1472 r. kro cionko' (r. 1553), u kądzieli i u maśl- pel, »ubogiej włodyki krople*; 'cia nicy. Urobione przyrostkiem -ąg sto smażone', 'placek', dawniej po od kr i- (krój), skri-; słowo to samo śledniej sze (» mniejszy stanowię pieką co cerk. skriżal (z *skrigêī), róż- krepie, więtszy torty*, u Reja); ^ nica między niemi jak np. między krepie, 'pączki', u Knapiusza i Hauknięgi ('księgi') a knigy; znaczenie ra; z niem. Krapfen, Krapfel, pra * równe. I niem. Ring (z hring) od słowa. tegoż skri- poszło. kreptuch, częste w 14.-16. wieku, kreda, 1472 r. krejda, kryda; niem. Kripptuch, 'płótno źłobowe' y
1
266
kres — kreza
K
dosłownie, 'worek z owsem dla kretes, »z kretesem*,'doszczętnie, koni'; po narzeczach ocalało jako zgruntu'; obce, znane dopiero od 18. reptuch, i na Ruś doszło. wieku; jakaś popsuta łacina, por. kres, kresowy, właściwie 'koło', rwetes itp.; od kredy (p.)? 'okręgi 'granica': »stać w kresie krew, cerk. krûw, krûwaw, rus. zamierzonym*, »póty kres*, »na krow, krowawyj, czea. krew, itd.; zły kres*, »szkapy po kresu wo dawniej pierwszy przyp. kry (jeszcze dzą*; kresa, 'linja', kreska, kry na początku 15. wieku, nawet w doro ska jak i krys, -przyszła kryska bionych wrotkach Bogurodzicy), na Matyska*; kreskować, 'głosować, czwarty przyp.: krew, drugi: krwie; wotować'; krysa, kresa u kapelu krewny, pokrewny, pokrewieństwo) sza; kresy, 'stójki, poczta wojsko krwawy, krwawić, okrwawić, krwa wa'. Złożone: okres i zakres. Z niem.wica (o 'pracy krwawej'), krwawny Kreis, 'kres; linja, granica; obwód, (krwawnica i krwawnik nazwy powiat'. roślinne; krwawnik, 'karneoP, od kreślić, kryślić, nic nie ma do miana chalcedonu, »sygnet krwaw czynienia z poprzedniem, chociaż nikowy*); krwisty, niedokrwistość; dziś oba pnie mimowolnie łączymy. złożenia: krwiożerczy, krwiotok Prasłowiańskie; czes. okrszlek, 'ob albo krwotok; krewniak; krewnik, wód', okrszliti, 'obwodzić', cerk. roślina, i 'człowiek-sangwinik', uReja okriszl (ri i r nieraz się wymie np. Lit. kraujas, 'krew', k^winas = niają, por. crkiew i cyrkiew, crikykrewny (tu zgadza się każda gło ska, ale lit. znaczy 'krwawy'), łac. i crky), słowień. okreszel, okreszlaj, 'las między polanami'. Że to nie po cruor, cruentus, 'krwawy', w innych życzka, nie od kresu wyszło, do językach o 'mięsie surowem (cruwodzi niezbicie owo -l, niezrozu dus), krwawem', grec. kreas, niem. miałe przy pożyczce. Pień ten sam roh (dawne hro), 'surowy'. co w krąg, skrièal, t. j . kri-, skri-, krewić, skrewić, od krewa, 'prze krajać, p. krój; rz od kri w daw grana w kwindecza', z franc. crenym języku: krzyślić, z tego kry- ver, przy kartach 'przegrana dla ślić (tak zawsze w 16. w. pisane, gdy zbytnich oczek'. kres tylko przez e; dalszy dowód, krewki, dawniej (15. i 16. wiek) że oba pnie różnią się zupełnie). krechki (fi ch stale się mieniają, kret, kreta (zamiast krta; tak p. kafle), 'kruchy', krechkość, 'kru i w ruskiem: krot. krota, ale u Cze chość, słabość, ułomność (grzesz chów: krt, krta); kreci, kretowina,nika)'; odmiana głosowa wywołała kretowisko ('co kret wyrzuca'). Lit.i znaczeniową, łączymy dziś (krefkurmis, 'kret', kertus, 'mysz polna';kiego) krewkiego ze krwią i krwiod pnia kur-i ker-; kertus powta stością, 'sangwinizmem'; krewki rza się u nas w Czartoryi i Czan- 'porywczym, popędliwym' został. P. toryi, t. j . 'kretowinie' (nie od czarta,kruchy. Są i formy błędne, krachki lecz od kreta); jest i na Rusi ker- i krzechki, jak czes. krzehky. tycia i kertyna. A więc w kret kreza, kryza, 'kołnierzyk dam i następstwo brzmień zmienione, ski'; krezki, kryzki, 'wnętrzności i półgłoska twarda obok e, co nie cielęce, błony'; z niem. Króss, 'koł rzadkie, jedno jak drugie. CA nierz od koszuli' i (dziś tylko Ge-
K
kręcie — kroć
267
króse, zbiorowe) 'małe wnętrzno 'krzywo' i 'krucho'; krętogłów, ptak; ści'; niem. Kraus(e), to samo, prze krętu-toętu, 'kręcąc' (wetu bliźnia szło do nas i do Czechów z u: cze, t. j . dla rymu dobrane, bez zna kruzki, czes. okruki, rus. krukiwo, czenia); kręcić i liczne złożenia z na-, 'koronki'; krukka 'intestinum' r . l 532. po-, wy-, za-, prze-; por. rzeczow niki: wykręt, skręt, zakręt, okręt (p.j; kręcić, p. kręty. kręgiel, kręgielnia, kręgielnica częstotliwe wykręcać i t . d.; kręta(roku 1577 w Krakowie), kręglarz, nina i zakrętanina; krętacz, krękręglowy, — z niepierwotną no talski i kręcicki, kręcidło, kręciciel; sówką; jeszcze u Reja kręgle, tylko kręcony, kręcenie ('nudność'), krętak w słowniczku poznańskim około ciszak ('wiatr'); kręciwąs i podobne r. 1500; tamże jednak i dla cia złożenia. Z rzeczowników jeszcze sta' bez nosówki, jakiej niem. Krin- pokręta, rodzaj 'pieczywa', i pogel (rus. krendel) wymaga, co do krątki (jest i pokrątka), 'nerka', wodzi, że niem. Kegel ('słupek do obie nazwy z roku 1472. Forma gry') u nas z owem Kringel po oboczna z u, p. kruty. Jest krątmieszano; kręgielek, 'obarzanek',dziś pniem z o obok pnia z ę, p. krzątać. jeszcze narzeczowe. krnębrny, krnąbrność, w pismach krępa,'skrzydło kapelusza', z niem. 15. wieku i bez r, lub bez n; pierw Krāmpe, a krępa, dawna gra sze r może wedle drugiego r wsu w karty, z niem. Krimp. nięte; -ąb- por. z -ąb, -ęb w gnębić. krobia, króbka, 'kosz', ogólne k r ę p o w a ć , »brać w krępy*, z mylną nosówką; jeszcze w 16. w. w 16. wieku, później wyszło z używa stale bez niej: krepować; od koni, nia. Cerk. krabiji, krabica, i rus. ko^przywiązywać do krepy* (por. wy robka dowodzą pierwotnego korb-, żej krepłuch), z niemiec. Krippe; południowe i czes. formy z sz (serb. nosówka stale już w drugiąj poło szkrabija, czes. szkraboszka, 'maska') dowodzą s- nagłosowego; p. skarb. wie 17. wieku. kręptllec, do zawieszania zabi Niem. Korb, z łac. corbis, nie jest tych zwierząt, niem. Krummholz ani źródłem, ani pośrednikiem po (-ulec odpowiada stale niem. -holz życzki łacińskiej, której przeczymy, mimo że obie nazwy o 'plecionce' w pożyczkach). krępy, 'silnie zbudowany', w cerk. mówią; związek obu może pierwotny. jednak 'mały' (krąpeti, 'kurczyć', krochmal, krochmalić, kroch skrąpiti, 'skrócić'), — forma oboczna malny, z ch zamiast / (por. krefkiz u, p. krupa; pień skręp-, prus. krechki), z niem. Kraftmehlfmączka, sen - skremp - usnan, 'zmarszczki'; pszenna'; od nas na całą Ruś (wy niem. schrumpfen i schrimpfen, raz słowiański na to jest skrob, o 'zmarszczeniu' i 'skurczeniu', ang. u nas jeszcze r. 1472). shrimp, 'karzeł'; Staroniem, bez s, kroć tworzy liczebniki: dwakroć hrimp(f)an, 'ściągać, marszczyć'; itd.; krociowy; częstokroć; stokrotka; u nas i z ch (z sk), ochrzępać, 'ob stokrotny; przestawione, bo na Bał ciąć', narzeczowe. Narzeczowe krę- kanie i u Czechów -krat (tri kraty, peć, krępciowaty,'k&rlow&ty^r. 1532. biernik liczby mnogiej, 'trzy razy', kręty, 'krzywy', kręt, twić się stąd ruskie trikratnyj, 'trzykrotny'). krętem (albo wykrętnie)*, kręto. Lit. kartas, 'raz', w tern samem zna-
268
krogulec — krokos
K
czeníu (wiens kart, 'jeden raz*). Jak niej (15. wiek) kraczai (biblja, krok raz od rzezania, 'cięcia* (por. franc. u Leopolity), obok jedynie oczekiwa coup), tak i prasłow. kort od 'cięcia* nego kroczaj (a z tego kroczej poszło, lit. kertu, 'tnę', ind. kartati, przyrostek -ej); jest i kraczoch, 'tnie'; pień skert-, kert-, od sker-, ker-'włóczęga'. Tak samo na Południu (p. skóra), nrobiony przez -t. Rze i Rusi: cerk. dlgokrak, 'długonóg', czownik był niegdyś *kort = lit. kar- bułg. serb. krok, 'noga', kraczati tas, a od niego cerk. tokrat', na 'kroczyć', krocza i kraka, 'noga świń sze kroć, nie forma przypadku ja ska, szynka', rus. okorok, 'szynka'; kiegoś, lecz twór nominalny, we południowe kraczun, starorus. kozłożeniach zwykły (p-pięć od pięty, roczun, do kroczyć (kracziti, koroitd.), więc sam nieodmienny (*do czit ), o 'zimowem przesileniu nocy; kroćset* itp.); formy: krocie, kro nazwa świąt Bożego Narodzenia za ciami, krociów, dowolne i późne. chrześcijaństwa' (stąd węg. karakrogulec, krogulaszek (w 16. w., csony, 'Boże Narodzenie', rumuń. crau Reja i Cygańskiego), krogulczy; ciun; na Rusi koroczun dziś w znacze prasłowiańskie; u innych Słowian niu'koniec': *priszołjemu karaczun*, zakończone na -j: kraguj feor.wróbl); »zadat' karaczuna*); lit. karka, 'ra łuź. szkraholc; nazwany od skrze- mię, barki; szynka'. A więc pień gotu; w polskiem o niepierwotne ? kork; tymczasem u Czechów za krój, kroić i złożenia z wy-, roz-, miast oczekiwanego *krak jest tylko z- itd.; okroić na co«; częstotliwe krok,pokrok, 'postęp', kroczej, 'krok', krajać, a do niego dorobiono kra- tak samo u Serbów krok, krocziti, tvać, jak stawać, dawać, do stajać, krokaj, a są i postaci z sz-, szkrok; dajać, napawać do napajać; do cerk. okrocziti, 'otoczyć'; niedosyć tego krawać (a w podwój nem zło na tem, są w serb. i słowień. nie żeniu wykrawywać) dorobiono kra słychane skądinąd postaci z ora wiec i krawędź (p.); do krajać: kroj (jakby pomieszane z krok i krák ?): czy i krajka (p. kraj); pień jest skri-, horak, korakljaj, koracziti, 'kro grec. krino, 'rozróżniam', krisis (na czyć', słowień. korakati i koracati, sze kryzys), 'stanowczy (krok, dział)', a nawet rus. korjaka, 'kroczysty', łac. cerno (decretum, nasz dekret koraczif sia, 'odstępy wać', koroczki, i decernent), lit. skrijoę.i krijos, 'na czworakach'; zupełne więc za 'kora', 'łubek', łotew. krijat, 'obdzie mieszanie, przyczem polszczyzna je rać skórę'. Do kraw- należy u nas szcze najmniej od zwykłego po rządku odstąpiła, więc dowolności i skrawek, skrawki, wykrawkL krok, kroczyć, kroczek; krocz, owej nie tykamy dalej. o 'chodzie końskim drobnym' (»iść krokodyl, kokodryl, krokodyli, z kroczy, kroczą*); krocze i mię z łac, a to z greckiego krokodeilos, dzykrocze (anatomiczne); kroczysty,dosłownie: 'na kamieniu (wylęga por. szłapisty, o koniu; częstotliwe jąca się do słońca) jaszczurka'. Po wszelakich złożeń: przekraczać, wy staci chwiejne, jest i korkodyl itd. kraczać, okraczać; »na okracz*, krokOS, krokosowy^BZsdrsLTi polnyV okrakiem^z rozstawionemi nogami'); krajowy (»nie udawaj ludziom za może i pokraka tu należy (o 'dzi szafran krokosu*, r. 1600); jeden wacznym chodzie' pierwotnie?); daw z rzadkich przykładów zachowanej t
f
1
K
kroksztyn — kromras
269
końcówki łacińskiej; łac. crocus w 11. wieku nie bywało więcej. Na zwę zwierzątka, król, królik, prze z grec. krokos, 'szafran*. kroksztyn, kroksztynek, 'koniectłumaczyli Czesi i Polacy (a od nas belki wystający* (podtrzymujący np. wzięła to Ruś) ze źle zrozumia balkon), z niem. Kragstein, od Kra- nego niem. (dawnego) Kūniklin i Kuniglin (dziś Kaninchen; obie gen, 'kołnierz', prasłowa. krokwa (dawne), dziś krokiew, nazwy z łac. cuniculus), jakby to było zdrobniałe Kónig (i w śred hrokiewka, krokwiotoy, o 'belce da chowej rozstawionej, rozkraczone/ niowiecznej łacinie zwano zwie (czy stąd nazwa sama?); »brak kro- rzątko to i rex herbarum); nazwa kiewki ('klepki') w głowie«; kro dawna i ptaszka, królik, wedle kwie, 'łacie', 'kończyć budowę'. Jeżeli łac. regulus (cristatus). Słowianie, wolno łączyć z krokiem (ależ tak z natury anarchiści, żadnej nazwy samo u Czechów i na Eusi, jeśli domowej dla panującego nie wy tu nie z Polski przyszło?), odpada tworzyli, wszystkie są obce; p. ce wywód z niem., jako pożyczka czy sarz i ksiądz. jako słowo pierwotnie pokrewne krom, okrom; dawniej: kromia, (niem. hragian, dziś ragen, 'ster kromie (obie końcówki wahają się czeć', grec. krossai, 'wierzchołek'; u przysłówków), krom z tego skró przypadkowe to raczej podobień cono; niby miejscownik od kroma, stwo); łotew. krákiś, 'rogi u da 'kraj, krawędź', »kroma (lub kromka) chu', pożyczka z Rusi ? chleba«, 'kawałek odcięty'; cerk.^okról, królować, dawniej królewać, krom, rus. kroma, pokroma, 'krajka por. królewstwo, z czego już w 16. w. sukna' (brak w czeskiem, jest na dalkrólestwo; królewski; królewic, za szymZachodzie); więc » przylepa albo stąpiony dziś królewiczem, z ruską kroma kołacza*, około r. 1500, nie końcówką; Królewiec; królowa należy zestawiać z niem. Krume, (dawniej królewa, por. królewna). Brotkrume: zbliżenie to przypad Przestawka z *korl; u Rusi z peł- kowe, Krume znaczy też co innego, nogłosem: korol, u Czechów i na 'miękisz', nie 'bajdę chlebową'. Krem Bałkanie kral (p. kralka); w 9. w. ie, krzemień) i krom-, o 'odciętem', przeszło od pierwszego wielkiego po stąd nazwa Kremlu moskiewskiego gromcy Słowian zachodnich, Karla- (tyleż co 'ostróg, cytadela'), a i 'od Karola (imię własne brzmi u nas ciętej części lasu' (krem, białoruskie, Karol, wedle łaciny, zdrobniałe Lolo; w Statucie litewskim: *krem bez dawniej Karzeł, p., jak u Czechów), barci*, »drzewo kremne«). U nas i rozszerzyło się po całej Słowiań- tylko w tern (o)krom, por. czes. szczyźnie, a przez nią Greków do soukromy, 'przywatny' ('oddzielony'), szło, co swego władcę za jedynego małorus okremyj, 'osobny'. Pień prawego basileusa uważali, zachod jest skrem-, p. krzemień i skromny. nich cesarzy krales (riks, z łac, rex) krompel,'ziemniak',z niem. Grundnazywali; więc jeszcze w 9. wieku ulegały u Słowian słowa podob birne, narzeczowe Krumbeer. nego brzmienia (or, ol, er, el mię kromras (i inne formy), dawna dzy spółgłoskami: k-or-l) przestaw nazwa 'pośledniejszej materji su ce albo pełnogłosowi, czego już kiennej', niby 'kitajka, saja', z niem.
270
kronika — krótki
K
Kronrasch, t. j . 'rasza koronna', ang. poeta, z familji niemieckiej, Rucrownrash. thenus się zowie) i słynniejsze Kroskronika, w 15.—17. wieku kroj- sen nad Oderą (por. nazwy Jasło niha (a od nas pod tą formą na itp.). Zestawiają z krzesłem, lit. Rusi), kronikarz- z łac. cronicon, krasę, 'krzesło'. Prasłowo; cerk. a to z chronicon od grec. chronos, krosno, bułg. krosna, i 'kołyska', 'czas', co zatrzymaliśmy w chro serb. słowień. w 'liczbie mnogiej: niczny, chronometr, chronologja.krosna, itd. kropierz, 'czaprak', średniowiecz krosta, 'wysypka', 'świerzb', krone; tak samo u Czechów (do nas od stawy i krostowaty, krostka, kronich) kropirz, z łac. crupa, 'tył koń stawieć, wedle cerk. krosta a rus. ski', franc. croupière, 'podogonie'. korosła (stąd i 'ropuchę' »żabą krokropią, w psałterzach, w biblji stawą* przezywają, korostawka) i później jeszcze kropią (por. ka z pierwotnego *korsta (od kort-); pla, zamiast kapią; w obu razach l są w czeskiem i i . formy z ch, niewsunięte, jak w niemowlę); kro pierwotne, zresztą bułg. serb. sło wień. czes. krasta, 'świerzb' (i o zna pelka i kropka; kropie, nakrapiany^ ukrop, 'wrzątek', ukropek, 'wrzą kach po ospie); kort-, por. z czirt-, tek z mlekiem'; przenośnie: okropny, 'kreślić', mieliśmy wyżej pod kroć; okropność, *co kropi, parzy czło por. niem. Mai. wieka zgrozą i strachem', już w psał krótki; krótko, dawniej krotce; terzu, obok okropić w znaczeniu pierwotne krot- (bez przyrostka zwykłem. Kropacz; kropideł; krop przymiotnikowego -ki) w stopniu kować; kropifajsty i kroplisty; krowyższym: krótszy i w przysłówku pidło (stąd kropidlnica, dziś kro- jego: króciej; we złożeniu krotofila pielnica, por. chrzcielnica); krop (p. chwila); w czasowniku krocie nąć (i kijem). Od krep- (łuź. krjepa, (wiek), skrócić. Przestawka z kortkrjepiś, 'kropić'), krop-; łac. crepo, (rus. korotkij, czes. kratky), i na 'szumieć', crepiłus, 'szum'; ale praw leży do tego samego pnia co i kroć; dopodobniej skrep-, p. skrzepły. Tu lit. kartus odmieniło znaczenie: należy rus. kropoV, o 'gderalstwie', 'gorzki'; łac. curtus, 'skrócony', od 'mrukliwości', kropołliwyj, o 'pracy pierwotniejszego pnia sker-, nie od uciążliwej'. skert-, pochodzi. Z dalszych urobień krosna (liczba mnoga, bez poje por. krucica (zam. krócica), 'krótki dynczej), »u krosien * ,krosienka,stąd pistolet, tercerol'; zdrobniałe: kró krosna, 'warsztat tkacki'; ale »&ro- ciutki, hróciuchny, króciusienhi; śniarz szkło w krosnach na ple częstotliwe skracać; pomijamy zło cach nosi«, od krosien, 'skrzynki do żenia, jak krótkowidz, krótkotrwały. szkła'; Ruś dzieli oba słowa: krosno Zupełnie odmienne jest drugie krotki, i krosznia, nawet korosznia,'kosz*;nie przestawione (więc rus. krotkij, kroszni tyle co niem. narzeczowe na Bałkanie i u Czechów krotkỳ), (pożyczka z słowian.) Krachse, 'kosz 'łagodny' ('ułaskawiony' o zwierzę na plecach'; czes. krosna (rodz. żeń ciu), ukrócić, 'uśmierzyć, ułagodzić'; skiego) tylko o takim "koszu'. Nazwy nazwy miejscowe, jak Krotoszyn miejscowe: Krosno podgórskie (więc (stąd Krotoski), od Krotosza (t. j . niby ruskie, dlatego Paweł z Krosna, Łagoda), por. Lubosza, Junosza;
krowa — kruchy
K
271
krotnieć, krotnąć, 'łagodnieć, uśmie krztań, krztoń, ale to rz nieuspra rzać się'; brak dalszego odpowied wiedliwione, chyba wedle wzoru nika dla tego krot-, kret- (kręt-?, krta i krzta, bo pisownia z miękką półgłoską, grltant, obok grûtam, nie p. krzątać). krowa, krowi, krowiniec, krów- wiele dowodzi. Polskie słowo różni sko; przestawione z korwa (w rus. się od rus. gortań następstwem półpełnogłos: korowa); oboczna pra głoski (polskie z grût, rus. z gârt), polska forma karwa ocalała w na co nieraz się powtarza. Nazwana zwach miejscowych: Karwin, Kar- krtań (z *grtań, por. pchla itp.) wodrza (Kawodrza) obok Krowo od zgartania, 'garnięcia'; przyro drza; Karwicki obok Krowicki; stek -ań; przyrostek -yk lub -ęk (krtęczyć krowieniec dziś jeszcze u Kaszu w grdyka, grdęczyć bów karwińc; nakoniec dorobiono w 15. wieku). Pierwotne następstwo do karwa: 'karw, dla 'wołu' (częstebrzmień zachował garściel (p. gar u xleja, mianowicie dla 'starego, dziel). U krtęczyć lub grdęczyć itd. leniwego wołu'; pogardą trąci), Pru rozstrzyga trzecia lub pierwsza gło sowie od nas pożyczyli (kurwis; ska, do której się pierwsza lub Litwin 'wołu' jautis zowie od trzecia dostraja: albo krt-, albo grd-, 'wprzęgu', ind. jaumi, 'wprzęgam'); kruchta, narzeczowo krufta, i lit. karwe, 'krowa', pożyczka od krukta, około r. 1500: » ganek albo Słowian (u Prusów klente, nasza kruchta*, i kruktha(i), tamto 'ba klępa?). Bydlę rogate, więc na biniec', a to 'krypta, podziemie', zwa ta sama co w łacińsk. cervus, z niem. kruft (dziś Gruff) z grec. niem. Ilirsch (nordyjskie dawne łac. crypta, poprzez czes. kruchta, hiortr), grec. keraos, 'rogaty'. Ruś krufta; krypto-, 'ukryto', mamy we zowie 'kołacz weselny' korowajem, złożeniach, jak kryptokatolik itp. od kształtu, skoro na korowaju kruchy, kruszyć, kruszki, okruch; *byczki* i »huski* ulepią; korowaj »sól w krachach*, czyli w 'kawa (u Bułgarów krawaj, 'ciasto obrzę łach', kruch lodu czy stali; krusz dowe', w niezliczonych co do kształtu 'grudka soli' (w karze sądowej daw odmiankach) pieką z nadzwyczajną nej); kruszec albo kruszczyna, meobrzędowością (są osobne pieśni tal'; kruszeć, 'stawać się kruchym'; korowajowe), bez korowaju obcho kruszyna, 'odrobina', ale i nazwa dzi się tylko wdowa, idąca powtór 'szakłaku'; kruchki i krufki, pi nie zamąż. Nazwa, nie rzecz, nam sane kruzvki (por. krechki i krewki), juź obca, chyba ją w połaci wschod 'kruchy', kmchośćikruchkość U Ser niej od Rusi znają. Krówka nazwa bów i Chorwatów kruch, 'chleb'. wszelakich owadów, chrząszczy, i ro We złożeniu z s- juź w języku cerk. ślin niektórych. przeniesione na moralne skruszekrszyć, 'kruszyć', od krech- nije, nasze skruszony i skrucha (jak w czes.; niem Zerknirschung). w krechkf; p. kruchy. Lit. kruszą, 'grad', krfijuszti, 'rozkiła, p. krzta. krtań, krtaniowy; krtęczyć, 'drę tłukiwać', kriauszyti, 'ubijać'; litew. czyć, dusić'; kr tycz, tyle co krtań; aw = naszemu u, litew. u — naszej oboczne formy z dźwięczną spół półgłosce twardej (u), oniemiałej głoską: grdęczyć, grdyka, inne z rz: w krszyć, kr szyna, istniejącej %
f
Ł
272
kruk —
Kruszce
K
w krechki; ze krszyna powstaje się', prus. sen-skremp-usnan, 'zmar i krzyna, krzynka. Jest u nas i za- szczki'. kryszka, zakryszyć, jak i w małoKruszce. Nie znali ich Arjowie; ruskiem. mają nazwy spólne dla kamienia, kruk, ptak, krukać ('ratare' rogu, drzewa, co im do wyrabiania w słowniczku poznańskim), kruczeć narzędzi służyły, nie mają żadnej (i w brzuchu), krukawka, rodzaj 'go własnej dla żadnego kruszcu. Je łębia' (już w r. 1472); dźwiękonaśla żeli są jakie dawne, to należą tylko dowcze; lit. kraukti, 'krakać', krau- do dwu, trzech najbliższych sobie klys, 'wrona', goc. hrūkjan, 'kra języków, nigdy do wszystkich. Myl kać', lit. kriukti, 'kwiczeć'. Od te nie wywodzą nazwę rudego z sugoż kru- narzeczowe krulić, 'kwi merskiego urudu, 'miedzi'; samo czeć'. Kruczy, krukowy, kruko- głoski tego pnia (riid-, reućt, rotid-) waty; kruknąć (w brzuchu). dowodzą jego spólnoty aryjskiej, kruk, 'hak', ^krukiem siedzieć«, a urudu przypadkowo brzmi jed 'nieruchomo'; krukiew i kruka, 'ko-, nako. Postęp epoki spólnoty litewstur, szczudło'; krukowy; kruczek-.sko-słowiańskiej polega właśnie na 'haczyk'; »chłopiec od butów«; 'wy znajomości kruszców, widocznej kręt (prawny)'; jest i kryka, narze z nazw litewsko-słowiańskich, i naj czowe; z niem. Krūcke, 'szczudło', wcześniejsze, a zarazem najważniej 'koczerga', 'drąg z hakiem' (narzeczo sze rzemiosło, boskiego początku, we Krucke); r. 1532 krukwa, 'ożóg, kowalskie, w tych dopiero czasach pociask'; również z niem. (nord. powstało; obce było aryjskiej prakrokr, 'hak') poszło rus. krjuk, rodzinie, chociaż pierwsze wyroby 'hak' i 'znak melodji': krjuczkowa- kruszcowe dochodziły jej drogą wytyh 'wykrętny', »piet' po krjukatn*, miany-handlu ze Wschodu, od Ma łej Azji, kolebki wszelkiego gór ,śpiewać wedle nut'. krumperz, krumperski, 'hafciarz, nictwa; szczególniej arystokratyczne złoto, miedź (pranazwa jej w asie wyszywacz', z niem. Krāmper. krupa, krupić, ^skrupiło się na ocalała!), bronz, srebro, najpóźniej mnie«, krupki, krupnik, 'zupa' i 'go plebejuszowskie, demokratyczne że rzałka zaprawna a gorąca'; kru- lazo. I Słowianie-Polanie górnictwa pica, dawny 'kosmetyk.damski' (od nie znali; ich prarodzina (do której 15. do 17. wieku znany); krupnik bogate w kruszce Czechy, Węgry północne, Siedmiogród nie należały) i krupiarZy krupniczka i krupiarka; liczykrupa;krupinka; krupy,io gra.-nie nastręczała sposobności do roz dzie', czes. krupobiti, rus. krupa. woju tegoż; skarby Olkusza, a przeCzy niem. Graupe, dawne isgrūpe, dewszystkiem sól kamienną Wie 'HageF, z słow. pożyczone, niezu liczki i Bochni odkryto aż w późpełnie pewne. Z krup- por. krępy nem średniowieczu. Kruszce przy(jak np. kruglica u Mączyńskiego woźne znali od prawieku; nazwę 1564,'wartałka', t. j . krąglica), a da złota dzielą z Niemcami i Łotwą lej i gruby-gręby, wszystko jeden (Litwa i Prusy mają, jak łacina aupień pierwotnie; z krupą (por. rus. rum z *ausum, auksas; auksinis, krupnyj, 'znaczny') lit. nukrupes, 'złoty', moneta ich dzisiejsza); tak 'krostawy', susikraupti, 'skurczyć samo nazwę srebra (najpospolitszy l
K
kruty — kryksman
273
to u Słowian kruszec, wszelkie inne ność, jak kruglica i krupa obok nieskończenie przeważa); jak złoto postaci z ą, ę); właściwie więc niegdyś od 'źółtości', tak miedz prze 'kręty'; rus. i serb. krut znaczą oboje: zwana od 'śmiadości, śniadości\ a ru 'kręty' (o powrozie), i 'srogi' (o czło da o wszelakiej 'czerwonawości'. Na wieku), krutoj, 'spadzisty, stromy'; zwa żelaza spoina z Litwą, gelezis; lit, krantas, o 'stromym brzegu'. oprócz niej jeszcze tylko dla ołowiu krui, kruźyk, kruzlik, 'szklanka, (u Rusi i swiniec, jest i w cerk. kielich'; obok tego i kruglik, krói słowień.; na Litwie szwinas, po glik, w 15. i 16. wieku, z niem. średżyczka) własne jakieś miano istnieje; niowieczn. Krause, Krūse, i z Krug, wszystkie inne, mosiądz itd., są po Krugel, słów od siebie niezawi życzki, przeważnie z niem., wyjąt słych, łacińsk. średniowieczne crukowo, jak np. cerk. i bałkańskie sibulum. kositer, 'cyna', z greckiego. Żelazo do krużganek, r. 1532 hruszczgabywali Słowianie sami z rudy, i do nek (?), 'podsienie, korytarz, galerja', szli też do jej wytapiania w pie z niem. Kreuzgang. cach, wyuczywszy się tej sztuki kryć, kryję, z licznemi złoże u obcyfch; rudę wytapiali i kowali niami: u-, po-, wy-, na-; odkrywać; z niej narzędzia, głównie broń. Ja odkrycie; skryty, nakryty; pokiego zażywali kowale znaczenia, krywfkja; kryjomy (imiesłów bierny dowodzi obfite słownictwo; kowale, czasu teraźn.), pokryjomu, kryjokowarze, kowacze itd., jako całkiemmie, kryjomo, kryjomką; skryjówka; przejrzyste nazwy, są późne; pra przy- i pokrywadło (w czes. odwró stare natomiast są wutr (cerk., sta- cone: koprwadlo, jak nasze krzyrorus.; prus. wutris, 'kowal', autre, kopa z przykopy); pokryciec ('hipo 'kuźnia') i Mrczij, 'kowal' (cerk., kryta'); skrytka, pokrytka (o'dziew starorusk.; może nazwa głównego czynie upadłej'). Tak samo u wszyst bożka pruskiego, Kurkę, tu nale kich Słowian: cerk. kryti, kryją, ży?). I nazwy narzędzi prastare: rus. kroju, itd. Lit. (z innym stop kleszcze, Madiwo (u nas zaginęło, niem samogłoski) krauti, 'nakła jest u Czechów i na Bałkanie, lit. dać', krUwa (długie U = nasze y), kaldyti, 'kuć'?; młot był jednak tylko 'kupa', w grec. rozszerzono pień kamienny); nakowadlnia; kuźnia; o -p: krypto, 'ukrywam'. Nie mamy podkowa (u wszystkich Słowian tak odpowiednika do rus. pokrow, 'po samo), i okowy (w liczbie pojed.: krycie' (płaszczem Matki Boskiej, oków, 'wiadro okute', u wszystkich cud carogrodzki z r. 860), ani do Słowian); miechempoddymano ogieńrus. kry-szy, 'dachu' (urobione jak w piecu. Gdy rzemiosło kowalskie strze-cha), czes. skrỳsz(e), 'kryjówka', odwieczne, domowe, złotnicy tylko serb. kriszom, 'tajnie'. z zagranicy przybywali; również kryksman i kryksrecht, dawne obcymi byli pierwsi mincarze (u nas wyrazy wojskowe niemieckie 17. w.: żydzi, Grecy na Rusi). Kriegsmann, Kriegsrecht. Ale kryg, kruty, 'srogi, gwałtowny', w psał kryga, (o 'uździe'), krygowy, krygo terzu i biblji; okrutny, okrucień wać (»brać w krygi*, »aby był stwo, ogólne od 15. wieku, rzadko dzierźan na tym krygu, bo bardzo i ukrutny, skrutny; p. kręty (obocz- bujny«, »krygiem twardym zało18 Slownik. r
274
kryłoszanin — krzczyca
K
mić konia*), krygować się ('muskać wotne znaczenie, ocalałe w cer się', o menach pretensjonalnych), ki ewszczyźnie; u Słowian zachod już około r. 1500: »wędzidło, kry- nich kierz juź przed r. 1000 'krzak' gowa uzda*, od innego krieg po znaczył, bo wedle kroniki Thietmarochodzi, co oznacza jakieś 'śruby czy wej Nadłabianie kirie elejson chrze dźwignie (u działa)', franc. cne, ścijańskie przedrwiwali: wekriolsa 'dźwignia u wozu'. ('we krzaku olsza'). Od zbiorowego kryłoszanin, we Lwowie 'święto- krzewią poszło i krzewić, rozkrzejurca', 'kanonik obrządku ruskiego, wiać, i nowe krzew, krzewina (już siedzący w kryłosie'; kryłoś prze odr. 1500), jak liść od zbiorowego Uście. stawką z grec. kuros, 'kler'. Krym, półwysep, nazwa turecka; krzgkać, a mylnie i chrząkać stąd krymczuk, 'Tatarzyn', krytn- (ależ i na Rusi chrjukaf, o świni), czak (koń), krymka, 'mycka, jar- *krząka jako kiernoz*, u Reja, mułka'. krząknąć, krzęczeć (o słomkach), krynica, z mylnem ry zamiast rus. krjakat' i krjachtiet*, 'stękać', rz (jak w kryślić zamiast krzyślić, i nazwy wszelakiego ptactwa od chrypka i i.), jeszcze u Leopolity głosu, litew. krankti, o 'krakaniu', i Wujka: »krzynice ('źródła') wód*; i podobne, wszystko odmianki kra to samo co skrzynia (p.), tylko bez kania wszelakiego. Od dźwięku na s-, jak Skrzynki i Krzynki itd.; zwane i zwierzątka, np. krzeczek, kryniczny; p, krzynów. Juź w cerk. p. skrzeczek; krzekać, krzechtać, krinica 'studnia, źródło', nietylko 0 świniach w latowaniu; »krzekot 'naczynie, dzban'; właściwie 'cyster źab«, krzekołać, ale i o sroce i kurze na'; nie pozostaje w żadnym zwią mówią krzektać (»sroczka krzekce zku z grec. nazwą 'źródła', krV/nî. na płocie*), krzeczeć, krzeknąć.IAL krypa, 'galar', czółno', z niem. krekinti (o świni); krakis, 'dzię cioł', itd. Krippe. kryształ i krzyształ, kryszta krzątać się, krzątanina, okrzętny łowy, krysztalny, krystałizować (gospodyni) i skrzętny, rzadziej bez i krysztalić, z łac. crystallus, z grec. s: krzętny, krzęcinka (roślina); u innych Słowian i czasownik krjanazwy lodu', krystallos. krytyka, krytyczny (i o dniach nuti, krenuti, bez t przed n. Kręt-, i chwilach »podejrzanych*), kryty z samogłoską o w krat-, p. kręty; kować, przez łacinę z grec. kriti- lit. krutus, ^ruchliwy', krutBti, 'ru kos, 'rozsądzający', kritikŁ Niegdyś chać się', bez nosówki. krzczyca, pisane najrozmaiciej, było i krytyzować, niem. kritisiren (od krinG, krisis, 'rozsądzam, dzielę', 1 bez r; forma pierwotna była łac. dis-cerno). kczyca, od Mk, iwłosy na głowie', krzak, od kierz (jak pniak od i kyka (to samo, bułg. i serb. kika, pień), krzaczysty, krzaczek) krze 'warkocz'), czes. ksztice (w najroz wie i krzowie, zbiorowe (jak Uście, maitszych odmiankach), o 'warko pierze, snopie)] częste w nazwach, czach' i 'czubach'; u nas krzczyca Zakrzewski (od Zakrzewia, por. 'włosy na karku', i 'kark', i dla tego niem. Sackrau); pień kûr- z samo znaczenia pisana kczycę pierwotną głoską o w korzeń, gdyż takie pier najczęściej i przez r: krzczyca, chot
krzemień — krzyk
275
ciaż kark tu przy niczem. Pień wskrzeszenie (i cerk. tak), z e (dłu kuka zestawiają z łotew. ais kau- giem czy dyftongowem, gdy w krzo kas niemt, 'za czub chwycić'; w bi-sać e krótkie); cerk. kres, o 'od blji: »ani strzyc krczicze*, »ogoli mianie czasu', w serb. i słowień. krijes, krēs, 'sobótki, kupało*, kressobie kryczyczą* (!). krzemień, krzemieniec (jak Ka nica, 'robaczek świętojański', kremieniec), krzemienny, krzemienisły,siti se, 'błyszczeć'. Na Bałkanie jest krzemyk, Krzemionki] krzemięzny, i postać z półgłoską, cerk. wuspisane i przez z (por. lubieżny i lu krisnąti, serb. uskrsnuti, uskrs, bieżny)', krzemięzić się, 'krzepić, silić 'zmartwychwstanie'. się'; krzemyk od pierwotnego pierw krzesło, jeszcze w 15. i 16. wieku szego przypadku: kremy; w czes. krzasło, krzasłowaty (o drzewie ocalało i pierwotne nagłosowe s-, krzywem, niewzrosłem), obok krzeskrzemen. Pień (s)krem- i (s)krom-, słowały (o jałowcu); krzesełko. p. krom, o wszelakiem 'cięciu, ode- Słowo istnieje tylko u nas, Cze rznięciu', mem.£c Ara w we, od'urżnię chów i na Rusi (małorus. krisło cia', starosas. scram-sahs, 'miecz no przemawia za è), jest na całej L i żowy'; dawne Schram, 'rozpadlina twie (t. j . i u Prusów i Łotwy), kre(skały)', schramen, 'rozcinać'; brak słas, ale to mi pożyczką się zdaje, słowa na Litwie, jest łotew. krams, domowe byłoby krasę, co się z na'krzemień' (?). szemi krosnami da porównać (ê by krzepić, krzepki, krzepnąć, skrzep łoby nie z oi, lecz z e). nąć, skrzepły, okrzepnąć ('umrzeć', krzta, krszła, krta, »ani krzty*, 0 żydzie i cyganie, tak już w 15. »do krzty*, krztyna, 'odrobina', wieku: chrześcijanie umierają, żyd kszyna, piszą i krsztyna; podobnie skrzepł, pies zdycha); z polskiego i krsztusić obok krztusić, a jest (co z włosk. crepare w żadnym i krztań obok krtaẁ; krztusić można związku) małorus. krepnuty. Pier łączyć z krtęczyć, tu i w krztaniu wotny przymiotnik krêp jeszcze byłoby rz niepierwotnem, ale czyż w cerk.; rus. kriepost', i 'twierdza' i w krzta? Krztę porównałbym 1 'twardzizna' ('dokument', z tego z lit. krifnjtu, kristi, 'upadać', bo krjepostnoj, o »zakabalonym« pań- żeby w krcie wypadło ch z *krchty szczyźniaku). W słowac. krzepczyć t)d krszyć, nie wydaje się prawdoznaczy 'tańczyć', krzepczy 'tancerz', podobnem; w serb. jest krt, 'kru stąd ta nazwa za Zygmunta Sta chy', krtina, 'kruche mięso', z krcht rego. Lit. kraipyti, 'kręcić, zwijać (krchat, 'okruch'), ale to dla nas ni czego nie dowodzi. się', do kreipti (to samo). krzesać, z dawnego krzosać, krze krzyk, krzyczeć, krzyknąć, krzyszę, 'dobywać iskry, ognia', krze kać, krzykacz, krzykała, krzykliwy; siwo, krzesidło, 'ogniwo'; »krzesać pomijam złożenia z wy-, o-, na-, itd.; za kim«,'obstawać za nim'; krzosk(a), znamy tylko pień krik-, bez równo •skałka u strzelby'; brak w litew., znacznego klik-, ogólnego w cerk., więc niema i pewnych odpowiedni na Rusi całej (rus. klikaf, kliczu, ków; znaczenie pierwotne: 'uderzać, małorus. kłyczu) i na Bałkanie. Ale obijać'. jeszcze na początku 15. wieku zna krzesić, wskrzeszać (z martwych), liśmy klicz, o 'zawołaniu herbowem' 18*
276
krzynów — krzyżmo
K
(cerk. klicz, rus. klik, 'krzyk', Miczka ('kurwatura'), krzywulec, krzywupsa wołają, klikusza, 'kobieta histe łasy, o 'piśmie krzywem'. Lit. kriryczna'), a w nazwach miejscowych wułe 'laska obrzędowa (obsyłająca mamy Dziewoklucz, zamiast dawlud, na święta i wiece)', ale mnie nego Dziewoklicz (o 'krzyku gwał many arcykapłan krywe krywejto conej'), i Żabokłicz. Por. lit. Mykti, należy do wymysłu, jak wajdełoci Mykauti, o wszelakiem 'kwiczeniu', i t. p. U wszystkich Słowian tak krykszti, o 'wrzasku'. Z licznych samo: cerk. kriw, kriwda, kriwiti, odpowiedników w dalszych języ rus. kriwoj, 'jednooki', serbskie itd. kach (z nagłosowem s-, z g zamiast k kriwogłed, 'zyz'; przyrostek -w, pień końcowego, np. grec. krigē, 'kaczka', kret-, ten sam co w krzynów, skrzy staro-angiel. serie, 'drozd') najcie nia, krfzjynica. U Czechów, jak kawsze byłoby łac. crimen (stąd nasz u nas; krziw komu byti, 'krzywdzić kryminał), 'gonienie z krzykiem kogo'. za złoczyńcą na gorącym uczynku' krzyż, »na krzyż*, krzyże (w ple (nastojcie! p. niestety; ceter). cach); krzyżyk (o 'dziesięciu latach', krzynÓW, 'misa', przestarzałe już »piąty krzyżyk, '40—50 lat'); krzy w 16. wieku; około r. 1500 »kor- żowy (krzyżówka, o 'pieczeni'); krzyczak albo krzynów* tłumaczy łac. zotoać, ukrzyżować; krzyzewnik, 'discus'; p. skrzynia; por. krzynica później krzyzownik, to samo co dziś (p. krynica). U innych Słowian za krzyżak (z licznemi urobieniami: miast krzynowu wyłącznie krin, krzyzactwo i i.); krzyżowiec z wy okrin, krinica, o 'dzbanie' i 'misie'. prawy krzyżowej, 'krucjaty' (wę Okrzynek, Stańko r. 1472, o 'po gierscy kurucy, 'chłopi zbuntowani', krzywie', zamiast okrszynek, bo on z krucjaty na Turków). Pomijam i odcinek zarazem daje, więc to nic złożenia liczne lekarskie. Cerkiewne kryz i kriz, niegdyś ogólne, znaczą do krzynowu nie ma. krzywy, krzywo w licznych zło dziś tylko 'krzyż' (katolicki) u Rzy żeniach: krzywonos (nazwa ptaka; mian, gdy w obrządku wschodnim przejęły narzecza niemieckie: Kri- późniejsza, przeniesiona (p. chrzest) niłz, jak nazwy szczygła i czyżyka), nazwa krest, krst, panuje; kryz, krzywousty, krzywoprzysięzca; krzy kriz, z łac. cruce(m), od crux, sta* wić i krzywić się, wykrzywiać; »on roniem. krūzi, kriuze, 'Kreuz', nie mi krzyw*, 'winien', stałe w 15. do zwykłą drogą na Niemce, lecz, jak 17. wieku; krzywazń (w nazwach z dowodzi, za pośrednictwem roherbowych), krzywizna; krzywda mańskiem (podobnie jak: zyd, ka(jak prawda), krzywdzić i krzywdo-łez z łac. całieent, 'kielich', zupan wać (sobie); krzywda i 'wina', 'skar z jupa, sak z diak), może wenecga'. Lit. kreiwas, 'krzywy', kriwis, kiem. U wszystkich Słowian tak o 'krzywym człowieku'. W innych samo: czes. krziz, krzizmo, 'nakrzyż', językach łac. curvus, 'krzywy' (stąd i t. d. Ale małorus. kryzka medu kurwatura biskupia), i grec. koronie'plastr miodu', poczekryèyty, 'po (stąd korona, właściwie coś 'za krajać', do krygi = kręgu. krzyżmo, 'olej święcony (przy krzywionego'). Z własnych urobień por. krzywota w biblji ('krzywda'), chrzcie)', 'płótno lub koszulka dla krzywula i krzywuła, o 'pastorale' chrześniaka'; krzyzmał, 'naczynie r
K
ksiądz — książka
277
kościelne dla krzyźma'; z łac. chris- u Kochanowskiego i i . I załabscy ma (z grec, 'maść święcona'; por. Słowianie przenieśli nazwę księdza niem. chrisanihemed); chryzma, (kniędz u nich) na 'miesiąc' i 'mie siące'. Księżna oznaczała pierwot książkowe. ksiądz, księży i księdzowy; zdrob nie 'córkę księcia', nie 'żonę'; do niałe książę (książątko), ksiązęcia dziś tak rus. kuiazna. Zamiast licz itd., ściągnięte: księcia, księciu, jak by mnogiej używa się zbiorowego ksieni z księgyni (niegdyś 'panują rzeczownika (niegdyś żeńskiego ro ca', później tylko 'ksieni klasztorna'); dzaju): księea, por. bracia, swada, księżna, księżniczka; księżyc (księ świecia. W nazwach miejscowych czę życowy itd., o 'miesiącu na niebie', ste, np. Książ —rus. Kniaź (dwor), dziś wyłącznie tak; dawniej i o 'rocz ale wszelkie zakusy historyków na nym': ^księżyca lipca* w 16. wieku), szych, by z Gniezna jakieś Księżno t. j . »mały ksiądz*, w przeciwień wydusić, są niemożliwe. »Białą (t. j . stwie do »wielkiego księdza*,'słońca' piękną) knieginią* nazywali u Thiet(ta nazwa słońca, magnus dominus, mara (około r. 1000) Słowacy, nie 'wielki pan', powszechna w wiekach Polacy, Saroltę, żonę Gejzy a matkę średnich). Ksiądz oznaczał jeszcze św. Szczepana; w tej nazwie żeń w 16. wieku nietylko, jak dziś, skiej ocalało pierwotne g *knięga'duchownego', lecz 'świeckiego pa kuninga. I w innych językach na nującego', więc stały tytuł: »wielki zwa 'pana' na 'księdza' przeszła, np. ksiądz litewski*, u królów polskich. kyr u Greków na 'biskupa' (a wedle I.to pierwotne tej pradawnej po tego i rus. władyka 'biskupa' zna życzki niemieckiej znaczenie: fiń czy). Zdrobniałe księzuio, księzunio, skie kuningas, 'król'; lit. kuni(n)- książek (dawne); księstwo. gas, 'pan, książę' (dopiero później, książka, zdrobniałe (dziś bez tego wedle trybu polskiego, 'duchowny', znaczenia) od księga, nieznanego zaś zdrobniałe kunigaj(ksz)tis 'ksią dawnej mowie, co tylko liczby mno żę'). Z niem. kuning (niema tego giej używała: »pierwsze księgi Moj w gockiem), 'Kónig', od kuni, 'kró żeszowe*, 'pierwsza księga Mojże lestwo', właściwie 'ród'. Do dziś na sza', więc jeszcze u Mickiewicza: Rusi i Bałkanie kniaź, serb. knez *księgi narodu i pielgrzymstwa«, (knezić, 'syn księcia'), 'książę'; u Cze 'książka'. Wyłączną niegdyś liczbę chów, jak u nas, kniez, 'ksiądz', i nie mnogą (jeszcze w 16. w.!) tłuma dopiero Bolesław Chrobry, jak kro czy początek słowa. Księgi rozponika Galla twierdzi, taką nazwą du dobniła polszczyzna z *knięgi, tak chownych uczcił; zwykłą tytulaturę samo jak księdza z *kniędza (na średniowieczną, dominus dla kleru, stępstwo dwu nosowych uchylono, tak przetłumaczyli Czesi, i Polacy pierwszą w ś odmieniając); *knięgi za nimi, nie znając innej. Polskie zaś, to cerkiewne knigy (samogło ksiądz powstało z *kniądz, tak ska przyrostkowa obojętna, * lub ę); samo jak księga z *knięga, przez ę tylko my mamy (ale i u Czechów rozpodobnienie dwu brzmień noso obok kniha jest knieha). Knigy wych, czego u innych Słowian nie znaczyły 'litery', 'pismo', wkońcu ma. Wołacz księże skrócono w ksze, i 'książkę', i dlatego nie znały liczby »ksze opacie*, stałe w wieku 16., }>GÌed.(ksiega, kniha, to nowotwory);
278
ksieniec — ku
K
poszły od kna {kim, p. knieja); dziś u Czechów ogólne, u nas za były bowiem niegdyś 'odrzynkami pomniane. czy ucinkami', znaczonemi dla loso kto, ktoś, ktokolwiek, narzeczowe wania i wieszczenia, podobnie jak chto, fto i , z przestawką, tko (juź bukwy. Rzadki przyrostek -g spo w 16. w.), zaimek pytajny męski; tykamy w podobnej postaci-znacze- pierwszemu przypadkowi dodano -to, niu w skriżal, krąg, kryha (mało odpadające w dalszych: kogo, komu, rus.). Wszelkie zakusy, by odebrać kim (tak samo dodaje się -to w nijaSłowianom księgi i wywodzić je kiem czto na Rusi, co u nas zanikło, z Chin czy Babilonu, zupełnie za p. co; Litwin zachował pierwotne kas, wiodły. Pomijam księgarza, księ 'kto?'); któż, któżkolwiek; ktobądz. garnię, książnicę i księgozbiór ('bi Formy żeńskiej niema u Słowian blioteka'); księgi i 'część żołądka (Litwin ma, ka, 'która?'), ani liczby u przeżuwających', dla podobień mnogiej. Pytajnik to aryjski, ind stwa do kart książkowych; stąd kas, kā, łac. qui, goc. hvas, 'kto?', księgosusz, o 'zapaleniu błon ka Staroniem, hwaz (was), 'co?'; pień nału pokarmowego'. sam (k-) w najrozmaitszych przy ksieniec, 'wnętrzności rybie', »Jo słówkach, por. kiedy, ki, kok, kędy, nasz w ksieńcu wielorybim*; tak gdzie, koli, kam, gdy. zowią i 'część żołądka u bydła' (p. który, dawniej i klery, narzeczo księga); u Czechów ksenec 'młode wo od 16. w. chtóry, chtery, chterny (wężów, żab)'; około r. 1500 zapi lub chtórny, ftery, ftorny; któryż, sano xyenyecz (ksieniec) o 'wnętrzktórykolwiek, którybądz; urobione nościach' wogóle. Zestawiają z wy przyrostkiem -tor lub -ter (zamiast razami dla kiszek, kiszenia, rus. -cierl) od pnia zaimka pytajnego; kiszef, 'roić się, lit. kuszinti, 'po pytano nim pierwotnie tylko o dwu, ruszać', kuszeti, 'ruszać się'. Zdrob lit. katras, 'który z nich obu', ind. niałe od *ksień, por. kieszeń (?). kataras, grec. poteros, goc. hvathar, ksiuk, kściuk, z krzciuk(?), 'wielki niem. stare hwedar (dzisiejsze weder), ale juź w cerk. kotoryj i kopalec'. ksyk i kszyk (ptak, 'bekas'), ksyk- teryj bez ograniczenia do dwu, ogól nąć z bolu, ksykać, dźwiękonaśla ne 'kto'; z pytajnego zeszło na za dowcze, od 16. wieku; dawniej czę imek względny, u nas, Czechów, Rusi i i., zastąpiło dawne iże,jenże; cerk. ściej kszykać. kształt (Czesi piszą i przez rz\), rus. postaci kotoryj nie znamy, wedle kształtozoać, kształtny, kształtow- kto zastąpiliśmy ją przez który. ny, kształcić, wykształcony; prze ku, 'do', z pierwotnego k, oca niesiono w 16. wieku i na nazwę lałego do dziś w kwoli (gwoli), 'stanika damskiego', 'gorsetu, sznu grzeczny (k rzeczy), ksobie ('na lewo', rówki', z nazwy 'wzoru', 'postawy',, ksobny), a powszechnego dawniej: 'modły' (już około r. 1500: »wyo ktemu ('do tego'), kmyśli (kmyślny, brażenie, kształt, forma«); z niem. 'pomyślny'); cerk. k, rus. k i ko, Gestalt, co u Niemców tylko 'figurę, itd.; ind. kam; brak odpowiednika formę' oznacza. Niem. ge- przecho w litewskiem; ku z u tylko u nas dzi u nas zawsze w g-, k-, np. kszaft, i u Czechów zamiast ke, co Czesi 'testament', z niem. Geschàft, jeszcze jeszcze mają, ke dworu.
K
kubana — kuć
279
kucia, kutja, tylko na wschodniej kubana, 'kochanka, metresa', w 16. i 17. wieku, czeskie kubiena, 'kon połaci, 'potrawa na Boże Narodze kubina^ dziś u nas tylko kubana, nie, rozgotowana pszenica z mio kuban, kabaniarz, o 'łapówce* i 'ła dem i makiem', z rus. kutja, cerk. powniku*. kucija, z grec. kukki (liczba mnoga kubek, kubik, kubeczek; znamykukkia), 'bób', dawne kokkos. tylko kubki itd., pierwotnego *kub kucza, kuczka, 'buda kramna', juz niema u nas (jest u Rusinów 'jatka', także 'namiot, szałas', zapi i Łużyczan), z łac. cUpa, 'naczynie sane już w 14. wieku w poznań na wino* (włos. coppa, franc. coupe,skiej rocie sądowej, więc nie z rus. Staroniem, kopf, chuph, 'kubek'), kucza, cerk. kaszta, serb. kuca, przez owo niemieckie (?), na Bał 'dom', wzięte; kaszta byłaby u nas kanie bowiem zatrzymano łac. p: kąca, albo kuca, przenigdy kucza; serbskie itd. kupa, 'kubek, kieliszek'. kuczek, 'kupa zboża', 'gromada lu kubeł, kubło, 'wiadro, putnią', dzi', huczeć, 'siedzieć w kuczki, sku z niem. Kubeł nowa pożyczka (dawna lony', kucznąc, przykucznąć (po gbeł), a to z łacińsk. cupelła, 'beczka'. wszechniej w postaci mazurskiej*: kubrak, kubraczyna, 'kapota, kur kucnąć, przykucnąć); huczyć, hu ta', z łac. (średniowiecznego) cu- czy mi się, 'ckliwo, przykro mi'; brum, 'ubranie płócienne'(?). tu i żydowskie »święto kuczek*, kuc, kucyk, 'konik'; 'zwierzę bez 'szałasów'. Wszystko należy do praogona'; 'kaftanik'; więc wszystko słowa kucza, 'kupa' (od kuk, 'skrzy z kusego chyba poszło (p. kusy). wiony', rus. kuka, 'pięść', czes. kucze, kuchnia, kuchenka, kuchenny;'stóg', lit. kaukas, 'narośl', kaukara, kuchmistrz (kuchmistrzowstwo, ty'pagórek', niem. hoch, 'wysoki', goctuł książki polskiej z pierwszej po kie hauhs). łowy 16. w.), kucharz, kucharzokuczbaja, kucbaja, 'gruba matewy, kucharka, kuchta, kuchcik; rja', z niem. kutzbaje, 'gruba baja'. wszystko przez czes. kuchynie, ku charz, kuchta, z niem. dawnego ku- kuczma, 'czapka futrzana', z węg. chtna, późniejsze kuchīn, kuchefn), kucsma, o tern samem znaczeniu. kuczmerka, kruczmerka, kruczz łac. coąuina, coćina; nie mamy tylko czasownika czes. kuchati, 'ko- morka, z niem. Krotzełmore, rodzaj chen', zwykłego (wraz z kuchacz 'słodyczki'; znane w 14.—16. wieku. albo kuchar) u południowych Sło kuć, kuję; kować, kowam; pod wian, co wprost od Niemców (nie kowa; kowal, kowałnia; kowadło, przez czes. pośrednictwo, jak my) nakowalnia, w 15. i 16. wieku słowo przejęli. Od nas powędrowało nakowadłnia ('ambusek', z niem. Amna całą Ruś, rus. kufarka obok boss); okowy. Znaczenie pierwotne: kucharka, kuchmisterskaja (na Ma'bić' (*kuć w mordę*), lit. kauti, łej Rusi jest nawet kućhowar), i na 'bić, kuć, walczyć', kowa, 'walka', Litwę. Ale kuch, *huchy olejne* niem. hauen (houwan stare), łac. (z wytłoczyn), z niem. Kuchen (może z elementem d, cudo (jak u nas i makuch, z Mohnkuchen), tu nie kładę, idę), in-cus, 'nakowalnia'. należy; to jest prasłowo niemieckie, Cerk. kową, kowati, rus. kuju, koang. cake; por. kichłarz i pampuch.wat\ itd. P. kuźnia i kij. Obok ko%
280
kudła — kul
K
wala mają inni Słowianie kowacza przykłady z innych języków sło i kowarza. Lit. Kowno z kaunis, wiańskich, z niem., franc, pomijam; 'walka'. lit. kaukti, 'wyć', serb. kukali, 'bia kudła, przeważnie tylko 1. mnoga: dać', starorus. kykati, 'krzyczeć'. kudły; kudłać i kudłacić, kudłaty, kukła, 'lalka', z rus. (kukolnik, kudłek; na Rusi rodz. nijakiego, 'wyrabiający marjonetki'; imię lite kudło; forma oboczna z u do kę rata niegdyś i cenzora wileńskiego), dziory (p.). z nowogrec. kukła (co i do Tur kufa, 'beczka', kufel, kufelek, ków przeszło), z pnia romańskiego 'kubek', z niem. Kufę, zdrobniałego koka, 'jajo', 'zabawka dziecięca'. Kufel, Kuffel, a to z łac. cópa, kukła, kukiełka, 'kołacz, strucla', cūpa; obok kufla mieliśmy w 16. kuklik, juź w 15. wieku ogólne; wieku i kofliki, kufliki, np. u Reja, przeniesione od nazwy ubioru, ku pisane z o i u. kła, 'kapka na głowę' (u zakonni kufer, kuferek, z niem. (Kuffer) ków i kobiet), z łac. cuculłus i cuKoffer z franc. coffre (i coffin, z grec.ctdla, 'kapuca' (co wywodzą z cel tyckiego), wprost, nie dopiero przez łac. nazwy 'kosza', cophinus). kuglować, 'swawolić, błaznować', Niemców (kugele, gugele); cerk. kukuglarz, 'błazen, pajac', 'sztukmistrz', kol z grec. kukullion (z łac), 'ka kugle, 'figle', u Czechów dziś kej- puca'; Czesi mają je do dziś tylko klirz, kejklowati, dawniej kauklerz,w znaczeniu 'kapucy' i przenieśli z niem. gaukeln i Gaukler, dawne na 'szczyt' (np. dachu). gougolen, goukelen, co zestawiano kukłać, 'uciskać, trapić', pokuz łac. joculari, o wszelakim »igrcu«. kłać kogo, od poprzedniego (o 'splo Kujawy, nazwa dzielnicy wielko cie' pierwotnie). polskiej, Kujawiak (i taniec pe kukrachty, 'potrawa i zaprawa wien); jak Bielawy; 'wydma pia kuchenna', znana w 16. i 17. wieku, szczysta', od kui, 'wichru', cerk. z niem. Kiichenkraut, Kuchnkraił, kujati, 'mruczeć'; jest i chujawa, węg. kukrejt, w r. 1527. chaja, o 'zawierusze', więc pień kukrzysko, 'ognisko', 'siedlisko', z sk- (?). 'śmiecisko', od kuchra, chuchra. kujon, kujan, 'kanalja', 'niedo kuks, kuksać, kuksnąć, kuksa łęga', wyzwisko od 16. wieku znane, niec, prasłow. nazwa 'pięści' i 'ude jak i kul fan, kulfon; — pierwsze rzenia pięścią', w starorus. o 'prze z czeskiego kujon z niem., z franc. sądach zabobonnych' używane. coyon, jeśli nie z włos, coglione, kukurudza, roślina amerykańska, o 'niedołędze' (od łac. coleus); lu wcześnie na Wschodzie, szczegól dowe kunirować z niem. kujofiie- niej w krajach naddunajskich, upra ren, o 'lżeniu'; drugie oznacza i 'du wiana; nazwa (powtarzająca się kat nie pełnej wagi, oberznięty'; w węg., rumuń., tur.) pochodzi może kulifaj i kuliferda są wyzwiska z narzeczy południowych słowiań czeskie. skich, i dałaby się zestawić z pokukać, kukawka, kukułka, ku- dobnemi naszemi: kokorycz, kokorkułczy, ogólnie europejskie, dźwię nak, o roślinach uwłosionych. kul, 'snop słomy', 'wiązka siana', konaśladowcze, od głosu ptaka, jak np. kukurykać od głosu koguciego; 'wór', na połaci wschodniej, z rus.
kula — kuna
281
kułak, 'pięść', z węg. kulyak (na (na Rusi tylko 'wór'); co do pochodze nia por. lit. kulti, 'młócić, zbijać'. Rusi i nazwa 'lichwiarza wiosko kula, kulka, 'gałka', kulnąć i ku wego'; kułaczki, ulubione 'zapasy lać ('katulać'), kulić, skulić się; ku młodzieży wiejskiej i małomiejskiej', la sty i kulisty; jak w czes., z niem. kułacznyj boj). narzeczowego kūle, 'KugeP; od nas kum, kuma, równoznaczne z kmona Ruś przeszło, rus. pula z kula. trem, kmoszką, ależ nie od nich kula, 'kij', »chodzić o kulach*, poszło, bo do nas przez Ruś przyszło kulawy; kulas, o 'człowieku kule (najpierw też u Orzechowskiego jącym' i o 'piśmie krzywem' (»gryz- i Stryjkowskiego zapisane), a da molić kulasy*, 'krzywulasy'); kul- lej na Zachód nie dotarło; Czesi, hawy, u Reja i i., zamiast kulawy, Słowieńcy, Łużyczanie nie znają też jak w czes.; z niem. Keule (narze tego słowa wcale; z tur. kuma, 'kochanka, nałożnica', a więc o 'skłon czowe kūle), 'maczuga, kij'. kulbaka, 'wysokie siodło', kulba- ności, przyjaźni, poufałości'; kumać czyć (konia), 'siodłać', może ze się z kim, używa Birkowski i o 'zwie rzęciu, łączącem się z samicą', gdy Wschodu. kulczyba, 'wronie oko', z tatar., właśnie między kmotrami śluby wedle Miechowity (1518 r.) w opi były niegdyś zakazane; zdrobniałe kumcio, kumoszka; kumostwo. sie jego >dwojej Sarmacji«. kum, kumka, 'żłób', kumać, kulesza, 'rzadka potrawa mączna, zacierka, żur'; imiona osobowe: Ku 'żłobić', narzeczowe (na Zachodzie, w Wielkopolsce), z niem. Kumm, lisz i i . ; z rus., por. kul. kulig, kulik (oboje już w 17. wie 'koryto'. ku obok siebie, np. u Potockiego), kumpie, 'szynki', z lit. kumpis, ptak błotny (kuliszek Cygańskie p. kąp. go 1584 r.) i 'zabawa zapustna' kumys, 'napój z mleka kobylego', (szlachta odwiedzała w tłumnym niegdyś zwyczajny Słowianom i Pru i szumnym korowodzie dwory są som, później wyłącznie połowiecki, siedzkie, szukając ptaka kulika czy tatarski; z północno-turec. kumez. kuligą); na »nocnych kulików* już kuna, zwierzę, 'mustela', kuny, Opaleński r. 1648 sarkał. Nazwa 'futro z kun'; kuna, kunica i kunptaka powtarza się u innych Sło ne, w znaczeniu opłaty: pierwsze wian, np. u Czechów i na całej za dziewczynę wychodzącą zamąź Rusi, o różnych ptakach, dokuczli do innej wsi, bo kuną przezywano wych swojem kwileniem (u Czechów i 'dziewczynę' (jest to powszechne, jest i kulich, por. u Cygańskiego); u Węgrów menyet 'kuna' i 'panna', por. lit. kaulyti, 'naprzykrzać się u Włochów donnola); drugie u bart proszactwem'; przytaczają i nazwy ników. Kuna, 'obręcze, ściskające kuolinga, 'ptak wodny', łotew. ku- szyję przestępcy' (nietylko nierząd lains, 'wilga'. Kulon z franc. coulon.nicy, chociaż ją najczęściej ta kara kulsze, 'biodra', od 18. wieku spotykała), zawieszone u drzwi ko i z połaci wschodniej, więc pożyczka ścielnych, rodzaj 'pręgierza'; kuny z rus. i lit. kulszis, 'biodra', kul- do bram, 'wrzeciądze' (podobne prze szis i kulnas, dla 'głozna' i 'pięty', nośnie od zwierząt stałe, np. gąsior). Prasłowiańskie; lit. z odwiecznem/: łac. calx 'pięta', iw ** r
}
282
kundys — kur
K
kiaunê, prus. bez niego: kaune, łotew.nów i Prusów (zgoda więc zupeł caune; powtarza się (czyżby z niej na, jak co do nazwy knędza-kuninpowstało?) w staropers. nazwie 'fu ga), goc. kaupon, 'kupczyć' (niem. tra', po grec. jako kaunake zapi Kauf, kaufen), z łac. caupo, 'kra sanej. Na Rusi kunami, ich futer marz i karczmarz wędrowny' (bo kiem, opłacano pobory, więc kuny tylko tacy do Niemców dochodzili), 'pieniądze'; u nas *kuny* pobijały 'winiarz' właściwie, od cūpa, 'kufa'. »lisów«, same ustępywały »sobo kur, kurek (na kościele, u strzel lom* (o szlachcie w futrach odno by, u beczki), dawniej jedyna na śnych); *kuni darmoleg*, 'kołnierz'. zwa 'koguta': » kury piały*, kurokundys, kondys, *kondysia trąpienie (nigdy inaczej; kogut wyjąt ba*, kundel) jak węg. kondor od kowo i późno zachodzi); kura; kur kudł przezwany, por. serb. kudroto, ka; kurzę (kurze); kurak; kurczę; kurny (Kurnik, mylnie przez ó pi słowień. koder, 'pudel'. kunszt, kunsztować, 'figlować', sany); kurzy; Kurza stopa (albo kunszty, o 'ogniach sztucznych'; noga), 'wieża na Wawelu'; nawet także »psie kunszta*; »bez kunsztu 'odciski, nagniotki', »po staropolsku mówić*, 'poważnie' lub 'niepodstęp- kurzemi okami (niem. Huhnerauge) nie'; kunsztarz, 'żartowniś', około zowią*, jak Czesi. W licznych na r. 1500, »z kunsztu mi wyszło* zwach roślin; 'primula veris' ('pier u Reja ('nie żart'); kunsztowny, wiosnek') i 'anagallis': kuroślep, kukunsztmistrz (i dalsze urobienia); rześlep lub kurzoslep, kurzymor, z niem. Kunst od kónnen, 'umieć'. ponieważ »ostrząc wzrok, służyły za kupa, kupka, kupno ('razem'), lekarstwo przeciw kurzej ślepocie* kupić, skupiać; aryjskie słowo; lit. (przeciw 'niedowidzeniu w zmierz kaupas, 'kupa', kaupti, kup(injti, chu', co się tak samo nazywa). Za 'kupić', staropers. kaufa, o 'górach', niem. Hahn (u strzelby, beczki itd.) niem. Haufe. P. kuper. U wszyst kur(ek) poszedł; i Litwini 'kurek u strzelby' gaidis nazywają, od gaikich Słowian tak samo. kupało, kupajło, kupernocka, p.dis, 'kogut*. Dziś kogut zupełnie kura zastąpił, ale w 15.—17. wieku kąpać. kuper, 'pośladek'; kuperek, ku tylko »w pirwe kury*, itp. U wielu prowy; kupro- w nazwach anatomicz Słowian kurac, kurec (jak i w niem. nych; pol. i rus., urobione przyrost Hahn) 'członek' oznacza, u nas kiem -r od kupy; oba (rus. kupr, w 16. i 17. wieku kurze i kuś, kupier) różnią się co do półsamo- kuśka. Nazwy dla'kurnika': kurże głoski przed -r; lit. kupra, o 'na- niec i kurzęłnik. Wywód trudny roácie', 'grzbiecie', kaupra, 'pagórek'. wobec tego, że kur ze Wschodu kupią, 'towar'; kupić, kupować, (od Babilonu-Assyrji) przybył, Ho kupiec, kupiecki, Jmpiectwo, kupmer go jeszcze wcale nie zna, Grecy czyk, kupny, kupno, kupczyć; pokup,dopiero w 7. wieku przed Chr. go zakupno; kupieńcy, 'niewolnicy'; nazywają; tern dziwniejsze nadzwy liczne złożenia: wy-, pod-, prze czajne znaczenie, jakiego w obrzę kupić. Prasłowiańska pożyczka od dach religijnych i przesądach niegockich kupców (rodzime słowo było tylko na całym Wschodzie, ale u nas *wienić, od wiano), taka sama u Fi i na Litwie ten wieszcz dnia (i prze-
K
kuradent — kureń
283
pędzacz złych duchów nocnych) za liwy; jeden z nierzadkich przykła żywa. Nic łatwiej, niż twierdzić, źe dów polskiego ur zamiast ar; rus. kur dźwiękonaśladowcze (przyrost korczif, czes. krcziti, o 'kurczeniu, kiem -r, jak rar, p. raróg, od pnia skrzywianiu twarzy', rus. korcz, po ku-ć, o wszelakich 'głosach*, utwo łudniowe i czes. krez, to samo co rzone), ależ dźwiękonaśladowczem kurcz; pień kark-, p.; por. burczeć jest wyraźnie kokot, więc może ra itp.; kurcz, pokurcz, 'pies myśli czej przypisać, jak dawniej stale wy', obce. twierdzono, nazwie tej irańskie po kurdesz,* mylne zamiast Merdasz, chodzenie, pożyczkę (np. z pers. ćhu- a raczej kardasz, tatar, słowo o 'bra ros, 'kogut', od churoszidan, 'hała cie' i 'bratniej drużynie', hardastwo, sować', ?). W każdy sposób jest kur 'braterstwo'; częste w 17. wieku, prasłowiańskiem, i to odwiecznem. ocalało w 18. wieku w wesołej Litwa go nie zna; jest u wszystkich piosnce z przyśpiewem: »kurdesz Słowian. Por. kurzyniec (jak kro- nad kurdeszami*. wieniec), o 'gnoju kurzym', serb. kurdupel, 'malec', pogardliwie, słowień. kurac, kuś' (serb. kurjak, w 17. wieku i kordupel; kur- by /wilk', inne słowo), por. kuropatwa,wa przedrostkiem, rus. kurnosyj, cerk. kurig, 'druźba'(?), z przyr. ig(?). kurguzyj, 'o nosie perkatym', 'o huLiczne zdrobniałe, między innemi znie kusem', a wywodzą to kuri kuras (jako kurasz, kuraszek, z cerk. km, 'obcięty', krnonos, mylnie odmazurzone ?), kuras. Ku krniti, 'obcinać', rus. kornosyj, serb. rzeja, 'kura nie znosząca jaj'. Ale krnjo, 'bezuchy', czes. krniti, 'mar *kury palić«, zamiast konkury, weszczyć (czoło)', krnieti, 'nędznieć'. dle franc. faire la cour (od łac. cortis, Prasłowo; u nas zaginęło; ind. krnati, 'dwór*). Kurować; kuracja, kura 'zabija', karnas, 'bezuchy'; łotew. cjusz, jak kurator, kuratela, od łac.kuorns, lit. kurczias, kurłas, 'głu cura, 'troska', curare, prasłowa ital chy', jak awest. kama-, 'głuchy'. skiego. kurdyban, kordyban, kordybankuradent, 'wykałaczka', częste nik; 'skóra wyprawiana w Kordow 17. wieku, np. Potocki: »zęby wie hiszpańskiej', 'skórnik' (stąd kuradentem wykała* (w 16/ wie franc. cordonnier). ku tłumaczono to przez koliząb, kurdygarda, kordegarda (we Lwo koloząb, lub zębidło); z włos. cura- wie furdyga), franc. corps de gardę, włos. corte di guarda, 'odwach' dente. kurant, taniec dawny i 'muzyka i 'turma'. kurdziel, hardziej, 'rak językowy z arjami', przenośnie na wszelakie 'trele' (nawet konika polnego); prze u koni i bydła', czes. kurdiej, 'skorszło i na Małą Ruś (kurent); z franc. but', może od kur, używanego dla courante (włos. corrente), tegoż znawszelakich 'odcisków'; u Serbów kurdelj i kurelj o 'drewnianym czenia, z łac. currere, 'biec'. kurcjan, MirciańsM, 'wszeteczny', gwoździu u pługa'. kureń, kurzeń; kurennyi kurzenw 16. wieku o 'ludziach dwornych, dworskich' (łac. curtis; por. franc. ny; 'oddział kozacki, pułk', 'stanica kozacka', i 'buda' (dziś szczególnie, courłisane, 'nierządnica'). • kurcz, kurczyć, kurczowy, kurczw Rosji), z turskotatarskich nazw
284
kurhan — kusić
K
'obozowiska', kûren i kurijen (u Ta kurs, liczba mn. i kursą zamiast tarów dziś i nazwa 'piekarni'). kursy, kursować, kursista, kurkurhan, 'kopiec, mogiła' (szcze sistka; z łac. cursus, 'bieg', curgólniej na stepie, po Scytach), z ma sare, 'obiegać'; jest i dawny kurłorus. kurhan z tur. kurgan, 'gród'; sir, z włos. cursiere, o 'koniu-bieu Mickiewicza nawet »kurhanek gunie'; znaczenie wcale rozmaite, Maryli« (!). wedle franc. (i niem.) cours; jest kuropatwa, kuropatwiczka (u Rei kursor, z łac. cursor, 'kurjer', 'po słaniec'; tu i korsarz należy. ja), kuropatwi, kuropatwiowy, wi doczne złożenie z kur (p.); druga kurta, kurtka, 'obcisła, kusa suk część niewyraźna, w cerk., rus. nia', 'spencer', od nas na Ruś i czes. brzmi odmiennie: kuropta, i Litwę; z łac. curtus, 'krótki, ob kuroptwa (dziś czes. koroptew i ko-cięty'; »węgierską* przezywa ją rotew), ale i kur opałka; odnacho- Potocki; toż i o 'prostym psie z ob dzono w tej części dawną nazwę ciętym ogonem lub uchem', kurtuś; 'ptaka': pta(?); południowosłowiań- węg, kurta, 'kurtka', 'żakiet', i kurta skie pata, patka, 'kaczka', obcego kutya, o psie. pochodzenia (?). kurtyna, 'zasłona w teatrze', z włos. kuropłOCh, 'co kury płoszy', i sam cortina, nie z franc. courtine, 'za 'do popłochu, ucieczki, skłonny', 'pę słona łóżka'. dziwiatr, lekkoduch'; kuropłoszek kurz, 'pył, proch', kurzyć, 'pró u Reja. szyć', 'dymić' (»kurzy się z komi kurp, kurpie, kurpieł, kurpik, nów*), 'gorzeć'; 'palić (pędzić wód 'chodaki plecione, łapcie', stąd nazwa kę)'; 'parować'; kurzawa, 'kurz, Kurpiów, puszczaków, mieszkań zawierucha' (kurniawa), 'ofiara won ców puszczy Kampinoskiej i okolic na', kurzenie, 'kadzenie'; lit. z od Myszyńca; odwieczna to forma pol mienną samogłoską (krótkiem i dłu ska (ur zamiast ar trafia się czę giem u, gdy w słowiańskiem dwusto), i nie z litewskiego, pruskiego, głoska) kurti, 'palić' (znaczenie od kurpê, 'trzewik', przejęta, lecz ro mienne, bo i 'budować', właściwie dzima. Te same 'chodaki' nazywają więc: 'nakładać, rozkładać ogień'). Podhalanie kierpcami, od sąsiadów > Chaty kurne* (bez komina) należą Słowaków, krpec; bywają i formy już do przeszłości; ich kurny przy gwarowe odmienne, kyrpec, krgpeć. padkowo schodzi się z kurnym od Na 'obuwie' przeniesiono to od 'ła kur. W nazwach miejscowych, czes. taniny' wszelakiej, bo kr pa w cer- Kourzim, ale Kurnik niekoniecznie kiewnem i językach południowych od kura, 'koguta', por. rus. kurnik Słowian znaczy 'łatę', krpiti, 'łatać', o 'izbie kurnej'. Prasłowo; tak samo krpacz, 'łaciarz (butów)', co byłoby u wszystkich Słowian, nawet kupo polsku karpać, rus. korpaf, 'ła rjewa powtarza się na Rusi, o 'ku tać', 'dukwieć nad czem'; serb. krpłje, rzawie śnieżnej'; przytaczają goc. czes. krpie, i o 'łyżwach*. Pień jest hauri, 'węgiel', nord. hyrr, 'ogień'. skerp-, por. charpęcie (karpa, karkus, p. kęs (pod kąsać); ocalało pęcie), bo (s)k i ch są oboczne; w złożeniu pozomem psikus, cho grec. krepis, 'trzewik' (podobne ciaż to dwa słowa. i w innych językach). *• kusić, kusicieł; pokusa, poku-
K
kustrać — kuty
285
ssać, skusić] p. kęs, kąsać] u i ą, ę, dawne kursnierz (z stałą wyrzutnią oboczne, jak i w kąs, kęsy i kus, podobnego r, jak kaczmarz z karcz kusy; pierwotne znaczenie 'koszto marz), z niem. Kurschner, co po wać (kąsać)', 'próbować, doświad chodzi od dawnego kursina, 'futro' czać'; kusić się o co, 'ubiegać, si (łac. crusina, crusna, w średnio lić się'. Prasłowo; cerk. wkusiti, wieczu), a to pożyczka z słowiań iskusiti, o smaku' i 'próbie', czes. skiego kurzno (rus. korzno, serb. zkouszka, 'egzamin', itd.; u nas krzno, 'futro', rus. kor-zeń, kor-znia, kusić zatraciło zupełnie znaczenie 'płaszcz futrem obszyty'); krzno od 'smaku', widoczne w rus. wkus, serb. krzałi, 'ocierać'(?). 'smak', wkusnyj, 'smaczny', zakusif kuta, 'habit zakonny', z niem. i kuszaf, 'zajadać, jeść', obok is- Kuite (franc. cotte), co z łac. cotta, kusstwo, 'sztuka'; cerk. tak samo. ale to znowu przejęto z niem. Kokustrać się, p. guzdrać (^pod guz).tzen, 'grube sukno'. kutas, kutasik, z tur. kutas, kukustrzyca, 'kuper ptaszy', forma tar, 'zawieszenie na głowie; u szyi chwiejna. kusy, dawniej i kęsy, kuso i kęso) końskiej'. taka sama odmienność samogłoski kutel, 'matnia', z niem. Kūttel, i w cerkiewnem i w bułgarskiem o tern samem znaczeniu. (kâs i kus) u innych Słowian to kuternoga, o 'kulawym', przezwi niewidoczne, bo ą i u nie rozróż sko, z rus. (?), przypomina zachodnioniają); dosłownie: 'ukęszony'; obok pruskiego kutryfałca i kudrywałca, kusy i kucy, p. km. kudrychwalca, 'chytrka'. kusz, kousz, kuszyk, 'kubek', kutlof, 'rzeźnia', z niem. Kuttelprzestarzałe, z rus. kowsz(yk), por. hof, od Kuttel, 'flak' (słowac. kutłe, kowczeg, 'arka'; ale jest i niem.'flaki'). (pożyczone z Rusi?) Kowse, Kaukutnerować, od kutner, kotner, sche, 'czasza'. 'kosmatość, włos na suknie', »sukno kusz, 'skóra chropawo wyprawna', kutnerowe*, i przenośnie o 'zwo dzeniu'; z niem. kuttenieren (od w starorus. choz, 'skóra'(?). kusza, polska i czeska nazwa franc. cotton, 'włosie na suknie'). 'łuku z kolbą' (niem. 'Armbrust'), Co innego są »wina (i gęśli) kutnarkuszny, kusznik (w przeciwstawie skie*, u Zimorowiców i u Potoc kiego: »darmo topicie grona na niu do łucznika). kuszaba, kuczaba, kuciaba, ku- kutnarze*, »kutnarskie piszczele* ciapka, ze wsuniętem r: kurcab, (wobec serbskich gęśli), z niem. kurcaba, nazwa herbu, od rysunku Kelter, 'prasa winna', przez węg., na tarczy herbowej, przedstawiają dziś tylko siedmiogrodzkie, kotor, cego kuczabę, 'pokrywkę nad osią 'prasa winna'; Kelter z łac. calcadla ochrony od błota'; przeniesiono tura, 'prasowanie'. kutrygał, 'tarcza', w 16. wieku, nazwę (u ludu) i na 'członki ciała'. kuszngć, kuszkać, kuśkać, 'cało z czes. kotrkal. kutwa, kutwić, kutwieć, o 'skąp wać', z niem. kilssen, już od 16. cu', urobione od kucić, p. kuty. wieku. kuty stroić albo broić; skutek, kuśnierz, kusznierz, ludowe kuśmierz (jak zołmirz obok żołnierz), skuteczny, skutniejszy u J. Kocha-
286
kuwiek — kwas
K
nowskiego, 'skuteczniejszy', jak i ku- i kikut, 'co pozostaje po odciętym tac, zakutany, okutać się, formyczłonku'; kikieć nazywał się w 16, oboczne do kąt, cerk. skątati, 'za- wieku i 'wielki palec'; p. kiczka, kutać (w całun, uspokoić)', i prê- krzczyca, lit. kaukas, 'drąg', kuka kutiti, 'ozdobić', kutiti, toż co cze i kuikis, 'kij', kukis, 'koczerga', ło skie kutiti i kutati, 'broić', 'niecić tew. kuoks, 'drzewo'; goc. hauhs, (ogień)', w załab. ogólnie: 'czynić, niem. koch, 'wysoki'. robić'; tu należy i pokuta, pokuto kwadra miesiąca; »do kwadry*, wać, 'pokajanie (za grzechy)', wy 'do ładu', kwadrować, 'pasować'; raz kościelny (taki sam w czes.; po w pierwszem znaczeniu z łac. quażyczka nasza ?). P. kąt. Są to (z wy dra; w drugiem z włos. guadra jątkiem pokuty?) prapolskie wy i quadrare; pochodne od quadr-: razy oboczne, przenigdy pożyczki kwadrat; kwadrans, ze wstawnem n (niewiadomo nawet skąd), np. u Bier kwandrans (ludowe powszechne), nata w Ezopie: »liszka widząc tę z łac. quadrans, co niby imiesło jej (małpy) butę, iż tak stroi swoje wem od quadrare; to łac. quadrkutę*, t j . 'postawę', przenigdy poszło z quatr-, quatuor, 'cztery', »habit*, którego małpy nie noszą. i istnieje głównie w złożeniach, kuwiek, 'piszczałka (do wabu pta quadrupes itd.; łac. quartus (p. ków)', w 16. wieku u Cygańskiego kwatera) naszemu czwarty dokład i Krescentyna (1548 r.) często wspo nie odpowiada. minany, kuwiekać i kuwikać, 'pi kwak, kwakać, kwakanie (kaczek, skać na niej, wabić', kuwikać i o 'gło żab); prasłowiańskie; powtarza się sie sowim'; rozszerzone z prasłowa podobnie i indziej, lit. kwakēti, kykati, o 'głosie łabędzi, żórawi, niem. quacken, Gequak (nietylko gęsi'; dźwiękonaśladowcze; por. ku żab). I temu kwak- odpowiada kykkać. u innych Słowian, por, kuiviek. Jest kuzyn, kuzyna, kuzynostwo, i narzeczowe kwak, rodzaj 'rzepy* z franc. cousin (a to z łac. conso-czy 'brukwi,' czes. kwaka, 'burak'. brinus, 'powinowaty'); ogólnie euro kwapić się, kwapiony, kwapliwy pejskie. i skwapliwy, kwapliwość, urobione k u i ń , kuźnica, od kuć, jak bo- od kwap kwapiu, 'puch, pierze lek ja-zn od boja-ć (się) albo zy-zny kie'; kwąpny w psałterzu puław od zy-ć; używa się i o 'stemplu skim, o 'błocie', przypomina słowac kie i czeskie ktvap(k)a, kwapkati, monety'. kwaCZ, 'kij z nawiązaną szmatą 'kapka', 'kapać'; kwapienie nazwado wycierania'; prasłowiańskie; sta- noby od 'lekkiego, rychłego unosze roczes. (w psałterzu klementyńskim nia się' (jak kwap), a wszystko na z 14. w.) przikwacziti, 'pokrywać',leży do kip- (p. kipieć). kwacziti, kwaczkati, 'zahaczyć', od kwarc, z niem. Quarz z naszego kwaczka, 'hak'; na Południu u Ser kwardy, narzeczowo z twardy, niby bów, na Zachodzie u Łużyczan kwa kwardziec. ka, 'hak', i czasowniki do tego; to kwas, *kwas do ciasta* ('kwasze kwak- jest odmianką do kyk- (jak nia'), i o 'smaku', skąd nazwy roślin kwas do kys-, kwap do kyp-), u naswszelakich; kwasek, kwasić, kwa w 13. w. kika (p.), 'bezręki', kikieć śny, kwaśnica, kwaskowaty, kwa}
K
kwatera — kwìel
287
szenina, kwaśnieć; kwąso- w złoże (w 16. wieku jeszcze i oddzielnie, niach nowych: kwasoróditd.; odmia por. psikus, odkosza). Od łac. quaena pierwotna do kys-, p. kisnąć, jak sta, quaestio, pochodzą kwest, 'zysk*, kwap do kyp-, kwak do kyk- (i z y, kwesta, 'jałmużna' (kwestarz, 'co t. j . z długiego ū; wa jakby z a w po kweście chodzi*), i kwestja, 'py przestawione, niby *kaws-, obok kus-, tanie'. kus-). Prasłowo; tak samo u wszyst kwękać, kwęczeć, 'stękać', dźwię kich Słowian; kwas (o 'cieście* i 'na konaśladowcze; u Słowian południo poju') przygotowywano do uczt, łuż. wych jest kwekati i kweczati, po kwas 'gody, wesele'; stąd pożyczyli polsku *kwiękać, a jest i takie Niemcy Quas, 'uczta', quasen, 'go- istotnie; lit. kwankszti, 'dyszeć* dówać, hulać'. P. kisnąć, kiszka, (i szwankszti), niem. quángeln, 'bia 'kwaśne mleko'; łac. caseus, 'ser', dać'^). z *kwātso-, 'skipiałe', prakryckie kwiat, zbiorowe kwiecie, kwietni czāsi, 'serwatka'. (^niedziela kwietnia*); kwiatek i in ne zdrobniałe; kwiecień (łsykwiatem kwatera, kwaterka, kwaterkowy, zakwaterować, kwatermistrz (np. słuszniej przezywany, dawniej i dziś sztabu generalnego), kwarta ('miara po narzeczach); kwiecić (rozkwie płynów'; 'czwarta część dochodu- cony), kwiaciarka (zamiast: kwiepodatku na utrzymanie wojska kwar- ciarka), kwiecisty, kwieciany; po cianegd); z łac. ąuartarius od quar- mijam przenośnie; kwiatek ('dzie tus, 'czwarty'; w 16. i 17. wieku wictwo') i i . Prasłowiańskie; kw»dawać (prosić) kwater*, 'pardon', nagłosowe ocalało na Zachodzie z włos. dare (chiedere) quartiere(czes. kwief) i na Rusi Wielkiej (franc. ąuartier); r w Quartier wy wyjątkowo (po narzeczach); na Po puszczają i Niemcy, rozpodobniając łudniu i Wschodzie przeszło to kwzgłoski, ale w polskiem to samo przed è w cw-\ cerkiewne cioèt, istnie powstało; kwatera, 'czwarta serb. cwijet, rus. cwiet. Kwiat jest część miasta' (por.firtelsleutew daw to samo słowo co i świat (światło), nych miastach polskich), i w języ kwiat 'błyszczy, świeci się'; k- i skach romańskich przeszła z 'dziel mieniają się nieraz (kłaniać i sła nicy' na 'mieszkanie'. Pomijam wszel niać się); należy zaś bezpośrednio kie kwarty, kwartety, zapiszę je do kwitnąć (p.). szcze dawną »myńcę«: kwartnik kwiel, 'wabik na ptaka', kwilić, i kwartniczek, 'półgroszek' ( = dwadawniej kwielić, o 'cichym płaczu', drobne pieniążki). 0 'głosie ptaków' (*kwieli abo szcze kwef, kwew, 'zasłona, welon', nięce*, 1584 r.); dawniej i prze u Potockiego liczba mnoga: kwy, chodnie: kwilić kogo (»nie kwil dla rymu; kwefić; z franc. coiffe, ubogiego*, Leopolita, 'nie przywodź go do płaczu'), kwilić się, 'la 'czepiec', z łac. cuppa. kwerela, 'skarga' i 'roki'; kwe mentować'. Prasłowiańskie, rozszcze renda, 'poszukiwanie'; z łac. que- pione jak kwiat lub gwiazda, bo na Zachodzie i poczęści na Wiel rela i quaerenda. Ale kweres, 'śledz two', 'zatarg', i z dodanem s: skwe- kiej Rusi kw-\ czes. kwiel, 'lament', res, są dwa słowa łacińskie: guae 1 kwilili, rus. ktvielif; na Wscho res, 'co za sprawa', pisane razem dzie zaś i na całem Południu cwi-
288
L
kwik — labet
liii, 'lamentować', i cwieliti, 'pobu zamiast z pieniądzmi', co się często dzać do lamentu', serb. cwiljeti, żołnierzom dawnym trafiało, przy 'płakać'; stąd i nazwa Celoioca,stałym braku w skarbie); wszystko 'Klagenfurt' ? z łac quietare, guietus ('zaspoko kwik, dźwiękonaśladowcze, ogól jony'), szczególniej zaś franc. quitte, ne (por. niem. ąuickcn, jak u nas, nous voiià quitteSy quitte de dettes, o świni), kwiczeć, kwiknąć, kwikać 'wolny od długów'. się (o koniach); kwiczoł i kwiczał, kwitngć, dawniej kwieć, czas te nazwa ptaka; por. lit. kwykti; rus.raźniejszy: kwtę, kwciesZy kiotą, kwika, 'bąk'. odmienione w kście, »kiedy zakstą kwinta, w przysłowiowym zwro kije* (z nowym bezokolicznikiem cie: »spuścić (nos) na kwintę*, 'spu kścieć, ludowe); kwitnięć; Czech ścić z tonu' (» zaczyna od basu, kwtu w ktwu przestawiał; na Po a skończy na kwincie*); od łac.łudniu (z jego cw- zamiast kw-, ąuinta, nazwa pewnego 'tonu'; prze- p kwiat) równie odmieniano szyk kwintować mawiano w 16. wieku brzmień: bułg. cêwtjû, serb. cawtiti. o 'wymysłach' wszelakich (i franc. Dziś kwit- wszelką inną postać za quinte oznacza 'wymysły, grymasy'), stąpiło; częstotliwe w złożeniach: co ocalało w nowszem wykwintny.prze- i zakwitaćy rozkwitać. O wy Inne złożenia z łac: kwintesencjamianie k- i S' (kwitać i świtać) ('piąty, najwyższy wyciąg, ekstrakt'), p. kwiat; k- istnieje i w litewszczyźniby 'istota sama'; quincunx, o 'drzenie, łotew. ktvitu, 'błyszczę', a może wach sadzonych w »cynk«, w rzędy i lit. nazwa 'pszenicy', kwietys (?). pewnego układu' (użył Orzechowski kwoka, kwokać; kwoczka, zgru 1564 r. jako tytuł swego dialogu); białe: kwocha; kwoktać, o 'głosie ku kwintet (z włoskiego). ry wodzącej kurczęta'; prasłowiań kwit, 'poświadczenie pisemne od skie; rus. kwoczka, itd.; obok postaci bioru długu', kwita (tylko w przy z kw- istnieje i kł-i bułg. kloczka, słowiach: »kwita z nami*, 'roze słowac. kloka, rus. narzeczowe kłokszliśmy się, skończyli z sobą'), kwi taf, kłochtaf. Podobnie dźwiękonaśladowczo w innych językach, tować kogo z czego, pokwitotvanie, kwitacja, kwitowy, ktcitek (»pójśćgrec. kłosso, łac. głocio niem. Głuckz kwitkiem*, 'z papierem, asygnacją,henne (i Klucke). t
lal lal, lalasz, okrzyk myśliwych mniany, powszechny na Litwie, i żołnierzy; lalatać 'wołać Źa'; por. lebauti, 'używać'. Obce. labiedzić. laber, 'brzeg • wykrojony', lalaba, lab ja, w 16. i 17. wieku browy, labrzysty, *labrotvać tar powszechne o 'używaniu dobrego czę herbową*, 'ozdabiać labrami'; bytu': słabować, losztować*, *labo-z łac. labrum, 'brzeg', od labium, loać i rozkoszować«, słabuj duszo*, 'warga'. słabował sobie po sadzie (Adam labet, gra w karty, od płatki?* w raju)*; czasownik dziś zapo z franc. la bête. y
a
Ii
labiedzié — lak
289
iabiedzić, labidzić, labodzić, 'za na-, od-, wy-, zalewać itd.; nalewka, Nalewki w Warszawie; »na odlew*; wodzić, wołać la boga, la biedy*. iabuś, 'ksiądz nowej mody, fran lany (o świecach), nalany; pierwia cuski', z franc. Vàbbé, zawitał do nas stek li i te, więc czasownik linąć (p. w drugiej połowie 18. wieku (abbe, lunąć), lity (p., i lic); wylew i zalew, polewa, polewany, dolewka; lejar'opat', grec. abbas). Lach, nazwa ruska 'Polaka'; Pod nia; tak samo w lit.: leti, leju, 'lać', lasie, dziś Podlasie, 'kraj przy La lyti, lyju, o 'deszczu' ('lié'). W in chu'; prastary przymiotnik Ijad- nych językach aryjskich tylko w dal skij, nie Ijasz-skij, dowodzi, źe na szych, nieraz arcywątpliwych, urdzwa od Ijad- wyszła. Ruskie ja bieniach. Nasze lać ściągnięte z liposzło z nosowego ę, i tak je Wę jaé (ī półgłoskowe); pełne ê w cza grzy i Litwini od Rusi w 9. i 10. sie teraźniejszym. P. łój. Prasło wieku przejęli, węg. Lengyen nie wiańskie; cerk. lijati, leją i liją, gdyś, dziś Lengyel (z Lędene pra- proliwali, 'przelewać', czes. liti, leji. ruskiego ?), lit. Lenkas; forma lach lada, z dawniejszego leda, a to ze (lęch) jest zgrubiałą, jak Moch z Mo dwu spójek: le i da, 'byłe'; ladakto, skal, brach z brat, Stach, Wach. ladaco, 'byle kto', 'ktobądź', 'byle co', Twierdzą, źe w lęch tkwi nazwa 'cobądź'; ladajako; »nielada sztukę lędy, 'pola pod zasiew przygotowa wyprawić*. Ladaco zostaje rze nego' (rus. lado), aleź to żadna czownikiem, o 'nicponiu', »był wielki osobliwsza cecha; może raczej prze ladaco*; u ludu i przymiotnik: »lazwisko od lędźwi (p.); ruskie Ijad daea dziewka*, 'ladacznica'. 'djabła' oznacza (idi k Ijadu, 'do lada, 'skrzynia', 'sieczkarnia', czarta'), lecz wiek tegoż nie da się z niem. Lade od laden, z hladan, stwierdzić. Lachami nazywają gó t. j . nasze 'kładę'. rale polscy 'Polaków z równiny', ladra, 'skóra', z niem. prasłowa ale samo a dowodzi ich pożyczki Leder; plądrowany koń, zbroja*, ruskiej; wszelkie zaś próby wywo 'okryte skórą'. Inne ladra p. leira. dzenia Lacha od Polacha (Polalafa, 'żołd', lafowy, z tur. alef, nina), rozbijają się o ów stały przy ulufe, 'żołd', i u nas dawniej z umiotnik z d i o owo ę; Lingones, znane: ułaf(k)a. u Tomasza Kroata w 13. wieku, są lagier, 'fusy, osad', 'drożdże win tylko z węgierska nazwani 'Polacy'. ne', lagrowy, z niemiec. Lager od U Serbów Ledjanin, krat ledjaẁ- liegen-legen, 'leżeć'. ski (o Warneńczyku), swem d ude lak, 'rosół słony', z niem. Lacke, rza, zresztą nazwy z ch, u Turków t. j . Lachę, 'mocz, mokradl', prze Lechistan. Lech na początku cze niesione na Salzlàcke -itp. skiej kroniki rymowanej (około r. lak, do pieczętowania, czerwony 1310) jest juź wymysłem, z Polski (dla szlachty pierwotnie); laka, 'czer przejętym, gdzie go do Czecha do wień'; lak, 'lewkonja' (niem. Goldrobiono, jak i Lechitów (wedle La lack); lakier, lakierować, lakier cha) mistrz Wincenty około r. 1200 nik; z niem. Lack, Siegellack, lackidorobił; Gall (r. 1113) nie znał ren, z łac. i włos. laca, a to z na wcale takiej nazwy. zwy wschodniej 'gumy-źywicy', arab. lać, leję*, lej, wodolej, lejek i lejka-, pers. lakk, lāk. 19 Słownik.
290
laksa — laska
L
laksa, taksować, o 'przeczyszcza lampas, 'galon, obszycie', z franc. niu żołądka', z łac. laxare, od la- lampasse (rodzaj materji). ocus, 'mdły', niem. laxiren. lamus, dawniej lemus, lamusik, lala, lalka, laleczka, słowo pie 'sklepienie, magazyn', z niem. Lehmszczotliwo - dziecięce, u nas dziś haus (dosłownie: 'dom z gliny'). tylko łątką (p.) oznacza, u innych landara, 'kareta', z niem. LanSłowian stopnie pokrewieństwa, gdyż dauer, od miejsca wyrobu, Landau; to takie samo zdwojenie jak baba, por. kocz. dziad itp.; więc u Załabian lola landszaft, 'krajobraz', w 17. wieku 'ojciec', jak i na Małej Rusi; na lanczaft i lanczoft, z niem, LandBałkanie Ula 'ciotka', podobnie na schaft. Rusi (bułg. lelak 'wuj'); i na Rusi lanka, 'koszula, ubranie długie', i u Słowieńców zabawce dziecię w 15. i .16. wieku, z łac. lancus cej również służy; lalka i dla 'źre od lana, 'wełna'. nicy', w której się człowiek - lalka larendogra, 'wódka rozmarynowa', źwierciedli. z franc. la reine de Hongrie ('kró lama, lamować, lamówka, z czes. lowa węgierska'). lem, 'listwa, obrąbek, oszycie', lelarma, larum, larmo, lermo, 'bi mowati, 'obrębiać', lemec, 'kołnierz', cie na trwogę, sygnał obozowy, po nie z franc. lame, co 'blaszkę złotą' budka', z włos. allarme (p. alarm). oznacza; od naszej lamy rus. tam larwa, 'maska, maszkara', 'mara', ka, 'lina', tjanuf lamku; wszystko z łac. larva. z dawnego niem. lim, 'obrąbek'. las, losowy i leśny; leśnik, leśni lament, lamentować, lamęcić; la- czy, leśniczówka; lasowiacy; lasek; mentarz żartobliwie zamiast ele Polesie, o 'niewysokopiennym lesie' mentarz (od plag szkolnych) już właściwie*; akty urzędowe 16. wieku w 16. wieku (po intermedjach); la- mylnie tłumaczą Podlasie przez Subsilvanus (p. Lach); Poleszuk; podmentliwy; z łac. lamentum od pnia la-, o okrzykach (la-trare, 'szczekać').laszczek, 'primula veris'; lesisty, za lampa, do oświetlania; w 15. wie lesić itd. Pierwotna nazwa 'lasu' by ła; drzewa, las zaś znaczył 'drzewoku i lampasz; lampjon; lampiarz; lampka,'kieliszek'; łac. lampa z grec.budulec', jak do dziś na Rusi lesa lampas, 'światło', 'pochodnia' (cze 'rusztowanie', les 'drzewo-materjał' skie dawne lampasz z tego); franc. (podobnie u innych Słowian), ale już w cerk. ma lês znaczenie naszego lamper, 'pić'. Por. latarnia. lampart, nazwa 'leoparda'; naj- 'lasu', i tak u wszystkich Słowian. dowolniej przeniesiona na 'urwisza, Pień ten sam co w łasa, laska ulicznika', lampartować się, lam- i leszczyna. Imię własne Silvester parterja; lampart z dawnego lem- tłumaczono stale Lasotą, wyjątkowo part (r. 1610), przeróbka z czes. i Leśnikiem. Jewhart zamiast lewpart (co tłu lasa, 'krata', 'ruszt', 'sito*, 'gęste maczy niby złożenie łacińskie), ale drabiny dla przegródki', lesica (to lewhart przeszedł u nas i w nazwę samo), p. las; losowy, 'kraciasty'; herbową Lewart (stąd Lewartów). lesica, wkładana na ręce, służyła Może wpłynęło tu imię Lampert, i karze. znane dawniej dobrze (?). P. leopard. laska, laskowy (»w. laskach*),
L
łatać — labrać
291
laseczka i laszczka, zgrubiałe laga;łączy lato oba znaczenia: 'roku', nowe lasecznik, dla 'bakcylów'; u nas i 'pory rocznej ciepłej'; szczegól tylko przyjęło znaczenie 'kija, tycz niej w liczbie mnogiej używają ki'; właściwe znaczenie laski było *lat« i ci, co dla liczby pojedyn tylko: 'leszczyna, orzech laskowy', czej osobne mają rzeczowniki (rok »rózga laskowa*; Leszno, t.j.Leszcz-czy goćt). La-to (por. ja-ta) od no (stąd leszczyński). Wszystkie tegoż pnia co i lać, 'pora dżdżysta', trzy nazwy: las. łasa (lesica) i le w przeciwstawieniu do śnieżystej, szczyna (laskowiec), z jednego pniaco wobec surowości dawnego kli wyszły, co oznaczał 'drzewo' ogól matu nie dziwi, chociaż przyznamy, nie, a leszczynę' w szczególności; że nigdzie indziej podobnie 'lata' powtarza się to w litewszczyźnie, nie nazwano; inne próby, z pra gdzie z odmienną spółgłoską łazda niem. Hlth- 'wiosna', celt. laithe, i 'laskę' i 'leszczynę' oznacza, prus. 'dzień', nie lepsze; wyraz całkiem lagzde (kellagzde, 'kij włóczni'), słowiański, więc nowszy. łotew. legzda (dźwięczne zg za laur, laurowy,iorm& łacińska (laumiast sk). rus) wobec zesłowiańszczonej walatać, latacz i lataczyk (o 'ptakuwru, p. wawrzyn; toż i w imieniu drapieżnym' u Reja); latawiec, la- Laurenty (niem. Lorenz) wobec talec (por. I.atałski) i latawica, Wawrzyńca. 'duchy złe, nocne, zmory, czarty', lawenda, ławendowy, lewanda, 'ognie błędne', 'demoniczne postaci'; roślina pachnąca, z włos. lavanda; latawiec znosi pieniądze, zboże, ma- w 16. wieku jest u nas i cała ła łoruski Uhm, znany i u nas w 16. cińska forma: larandula. i 17. wieku; 'pędziwiatr' (i o dziew laweta, 'łoże działowe', z niem. czynie), 'orzeł dziecinny'. Często Lafette z franc. Vaffût (od fût, tliwe do lecieć; latywać (pomijamy łac. fustis, 'łoże, oparcie'). złożenia). lazaret, 'szpital wojskowy', laza latarnia, dawniej laternia, latar retowy; europejska nazwa (franc, nik, od 15. wieku, z niem. Laterne, włos.), od ewangelicznego Łazarza, a to z łac. laterna, zam. lanterna co miał z siostrami opuścić Pale (franc. lanterne), z grec. lamptêr stynę i do Francji zawitać. lazur, od 15. wieku nazwa ka 'pochodnia', od lampo, 'świecę'. lato, latko; lotny i letni (długo mienia (i barwnika) modrego; eu letni, -letnia woda«, zletnić), leci ropejskie; z arab. lazwerd z pers.; wy; złożone: latopis (pomijamy od formy bez l, azur, odrzuciły je niby miany i urobienia), wieloletni, dawjako rodzajnik, ale np. azio przy ne latorośl (latorość, latorózga, la- brało l rodzajnikowe: laza. torosłka i latorostka); latoś (w prze lazy, 'żarty, miny', w 17. i 18. ciwieństwie do łoni), t. j . lotosie wieku, dziś zapomniane zupełnie; ('lato to'), a z tego nowy przy włos. lazzo, 'grymas, minka', od miotnik, latosi (»latosie cielę«); do przymiotnika lazzo (łac. acidus), letni: letnik 'suknia lekka, letnia, 'kwaśny'. Igbrać, 'łuskać (orzechy)', ląbrok, latowa' (szczególniej damska); latować się, o krowie (czy nie od la 'orzech wyląbrany', niem. Lombostania ?). Już co najmniej od 10. w. nuss (?). 19*
292
ląd — lecz
L
Igd, lądowy, lądować, lodowiec,rzałe; u Budnego (1570 r.) nawet: niemieckie, co juź Klonowie w Pli >siedli tłuszcze lechami* ('rzędami'); sie zaznaczył: >ziemia ląd z dawna, leszka jeszcze u Potockiego. Łit. stara to niemczyzna, którą i nasza łyse, prus. liso, 'grządka'; łąc. lira, przyjęła ojczyzna*; » brzeg główny 'brózda* (stąd de-lirium, o 'obłę w swojej mowie flis lądem zowie* dzie'); niem. Ge-leise, dawniej leis(e), (tenże). Słowo to zachodnio-europej 'ślad, kolej', goc. laists; niem. leiskie, niem. i celt. (stąd franc. lande, sten i goc. lais, 'wiem', laisjan, 'step'); u nas w złożeniach z niem.: niem. Idrran, lehren i lernen. Por. leść. U wszystkich Słowian to samo lancman, landwera, landszaft, lancknecht. Co innego nazwa miejscowa i tak samo, cerk. Ucha, itd. Ląd (p. lęda pod Lach). -lecić, tylko w złożeniach: po Ie, spójka, 'tylko', dziś jedynie lecić coś lub kogoś (komu), pole w* złożeniach: lecz, ale, w 15. wieku cać, zlecić coś; zalecić, zalecać się, jeszcze samoistna, np. w Kazaniu zalecanki, do tego zaleta i zaloty W. Świętych; por. li. (zalotny i zalotnik), w obu z sa mogłoską dowolną (raczej załata lebioda, lebiotka, lehietka, i łoboda (u Stanka 1472 r.), nazwa i zalały !). Był przymiotnik letni, kilku roślin, 'atriplex' i 'origanum', 'wolny', od niego poszło średnio od 'białości', jak i nazwa łabędzia wieczne lecieństwo, 'wolność', po (p.); przestawka z olb-, elb-, łac. 15. w. juź nieznane. Ten przymiot nik poszedł od rzeczownika leć, albus, 'biały'. lec, lęgę i legnę- nocleg, legowicerk. Uf jest, Utją jest, 'wolno, do sko) z samogłoską wzdłuźoną wczę- zwolono'; w czes. letny i letenstwo stotliwem legać (p.) i złożeniach: na- lub letenstwie, nietylko wyraz praw legać, przylegać, dolegać (o bolu, ny, jak u nas, ale używa się o 'przy dolegliwy), zalegać) rozlegać się, jaźni, poufałości', 'okazałości' na i o głosie, rozległy) wylęgać i wyle wet. Pień lē(i); lit. z innym przy giwać się) polec,poległy) oblec, oblęrostkiem: łai-ma, 'szczęście', z tym żenie (l), oblęzeńcy; odległy i przy samym: lieta, 'rzecz', łietas wyrs, legły) zaległości) zlec (zległd), o 'ro 'dzielny', łotew. liets, 'zdolny, zdat dach'. Wedle lęgę tworzy się nowe ny', grec. a-lēios, 'u-bogi', goc. unlęgnę i nowy bezokolicznik ląc, leds, 'ubogi', niem. ledig, 'wolny'. lągnąć, o 'kurze wysiadującej jaja'; lecieć, lecę, częstotliwe latać (p.); sama jej nazwa ocalała w Leżaj naleciały, naleciałość) lot, >zlot So sku z dawnego Leżajska (cerk. lę kołów*, odlot, wylot (ale zaloty kają, 'nasiadka'); wyląc się, wylę do zalecać sięl); lotka, 'pióro u pta gać się) zalążki) dziwoląg (ale ma ka', lotny, lotność, ulotnić się, lot kolągwa tu nie należy). P. legart (pod nik. Powstało let- z *łekt-; Litwa legać), leżeć, łoze.Prasłowo; tak samo ma lek-ti, lekiu, 'lecę', łakstyti, 'la u wszystkich Słowian: cerk. leszti, tać, skakać', gdy w innych językach lęgą, rus. lecz, lagu, itd.; brak w lit.;aryjskich (grec. łaks, niem. łóckeń) grec. lekto, 'położył się', lechos, łac.używa się o 'wierzganiu' i 'stąpa lectus, 'łoże', niem. liegen i legen,niu', nie o 'locie'. 'położyć'. lecz, z dawnego le (p.), jeszcze lecha, 'zagon, grzęda'; przesta w 15. wieku częstego (znaczy
Ł
ledwie — lekki
293
'tylko'), i przyrostka -cz, skrócone niu, t.j.przegraniu'(»będzie legięda*, go z czy; lecz-lecz używają w 15. w. przy kartach). Tak powstał ten legat jak czy-czy. P. ale. (*legat lezy, jego dola bieży*). Ale ledwie, zaledwie, ledwo (w 15. legart (jest i czasownik legartować, i 16. wieku liczne inne formy: le- 'próżnować') zawdzięcza -ort sło dwa, ledwe, ledwy), ledwość; są wom niemieckim, jak bękart. Inne i złożenia: ledwomowny. Pierwotnażartobliwe: legiejda (por. gamajda), forma tego przysłówka nie miała l- leguś. nagłosowego, cerk. jedwa, bałkań legar, 'podkład', 'kętnar', z niem. skie jedwaj, czes. jedwa i jedwy, Leger, por. lagier. Dawniej i lerus. jedwa, odwa, staropol. jedwa, gier, legieru, 'obóz', z niem. Lager. jedwó; formy z Z- są u nas, na Rusi leglarz albo 'bednarz', wiek 16., i na całym Zachodzie, bo pień jed-, z niem. Lagier z łac. lagenula, 'jeden', łatwo to l- przybiera (por. 'faska'. len, lem, z jenfo), na całem Podgó lejo, częściej liczba mnoga: lejce rzu); wpłynęło na to i leda(p. lada). (wymawiane i lice), lejcowy (o 'ko Pierwsza więc część ze wszelką niu w uprzęgu'), lejczyk, 'wodze, pewnością poszła od dawnego jede- uzda', z niem. Leitseil dziwnie skró (p. jeden); w drugiej odnacho- cone. dzą lit. wos, 'ledwie', co wątpliwe; lejtucb i lajtuch, 'całun', z niem. może to przyrostek bez znaczenia Leichentuch(Leiche 'zwłoki', i Tuch; osobliwszego, jak w ponietvaz, ind.p. rańtuch, łoktusza). wa, łac. ve, 'albo'. lek, leki, leczyć, leczebny, lekarz, leg- w mnóstwie słów łacińskich: lekarski, lekarstwo, leczniczy; le legat i legenda (legendowy; róź-czy wrzód; przestarzałe zupełnie le~ nowiercy wedle niej i bajędę uro kować (tekownikami zwano w 15. bili, drwiąco), legalny, o których i 16. wieku 'znachorów, leczących i niżej, pod legać; legitymować się; zabobonnemi środkami'). Prasłowiań ska pożyczka z goc. lêkeis, 'lekarz', leg jon i leg*a (legjonista); osobno leguminę zapisać wypada, bo to lèkinOn 'leczyć', a to znowu zapo dziś 'potrawa słodka, mączna', daw życzone z celtyckiego (iryjskie liaig, niej liczba mn.: leguminy, 'jarzyny', 2. przypadek lega, 'lekarz'). z łac. legumen, w 1. mn. legumina. lekki z legki, lżejszy; lekkość, Pomijamy lektora i lekturę. lekciejszy; u-lga, u-lzyć, Igota (tyle co »wola« lub »swoboda«, nazwa wsi legać, p. lec; legawy, legawiec, o 'wyżle'; legiwać; legart, o 'próż zakładanych na >nowym korzeniu* niaku wylęgającym się', pomieszany i wolnych na lat kilkanaście od umyślnie (np. w fraszce J. Kocha wszelkich czynszów); przysłówek nowskiego) z legatem, 'posłem pa lekce obok lekko, lekceważyć; w wy pieskim' (łac. legatus; por. delegat,mowie potocznej i rozpodobnione delegacja; legować, legat, 'zapis', leletki; po narzeczach Igi: »dziś Igo*, galny, z łac. legare, legalis), po o 'łagodnem powietrzu', »zima Iga*; dobnie jak wedle łac. legenda, do dawny rzeczownik Idza, z czego słownie: 'co ma być czytanem' (w kla Iza Iza, 'lekkość', 'możliwość', niesztorze), t.j. 'żywoty świętych', utwo Iza jeszcze u Kochanowskiego i i . , rzona żartobliwie legenda o 'leże 'niemożna', częste bardzo u Reja
294
lelum polelum — lemiesz
L
»nielza jedno«, 'niemożna inaczej lelek (albo i lelak) nazwa ptaka 'cajak tylko*. Pień występuje w dwo primulgus' (ogólniesłowiańska zre jakiem brzmieniu: bez nosówki, jak sztą), już w psałterzu ('nyktikou nas, łac. levis z *legvis, 'lekki',raks'). Słowa podobne należą do dziegrec. elachys, 'drobny', ind. laghu- cięco-pieszczotliwych, do szczebiotu, (znaczy i 'prędki'); albo z nosówką, i kształty ich łatwo się odmieniają; jak lit. lengwas, goc. leihts, niem. więc tu należy nasze luli, dzieciom leicht, gelingen, Lunge, 'płuca' (bodo snu przyśpiewywane {lulać, niem. płuca są leksze od innych wnętrz einlullen; por. podobne nynać o tern ności; i u nas, jak na Rusi, lekkie",samem: »mały synu, nynaj nynaj 'płuca'). Pierwotne g w dawnem, nynu*, we śpiewniku z r. 1551, np. Rejowem, leguchny i leguczki. u Lubomirskiego i i.), por. ruską Lekki (por. lekceważyć) używało nazwę 'kołyski': lulka; i nazwę łac. się o rzeczach 'lekkich, t. j . bła lolium (p. lulek) tu odnoszą, jako hych, lichych'; stąd ^lekkość komu że sprawia 'odurzenie', lulanie. wyrządzić*, tyle co 'despekt, hańbę' Osobno należy wymienić dawne wtu (por. ubliżyć komu), a stąd u nas lić i wtulać się, 'wnikać' (szczegól (nie w innych językach słowiań niej do serca): »jeśli się gach ze skich) i lżyć kogo, obelga, obelży nie do serca wlulU, »co się raz wy. Do letki urobiono i zdrobniałe do serca wtuliło*; wyjątkowo o Ta leciuchno, leciutki, nieistniejące tarach (r. 1670): »wtulali się w te w dawnym języku (on ma tylko kraje*. Lit. leliuoti, 'kołysać', lēleguchny), niestojące zatem w żad lys, lele, 'lelek'; podobnie u innych nym związku z lot, lecieć; le- Słowian: rus. lelejaf, 'pieścić', czes. dziuchny z leciuchny dalszem nieleleti, 'kołysać się'. porozumieniem urosło. Pomijamy zło leman, lemański, lemaństwo, 'len żenia: lekkomyślny, lekkoduch itd, nik', z niem. Lehnmann, p. lenno; lellim polelum. Urojonej braci 0 chłopach pruskich najdłużej do bohaterskiej Wenedów narzucił Sło trwało. wacki tę dwójkę, za przykładem lemiesz u pługa, o 'nożu, odci mitołgów, co od Długosza i Mie- nającym ziemię'; od lem-, pień z o chowczyka z okrzyku czy odśpiewu w łom (p.); pisane i przez -z (wedle leli poleli zmyślili Lela i Polela, kradzież i t. p.), a wymawiane myl niby Kastora i Polluksa polskich. nie i z nosówką: lemięz. Tu należy Okrzyku używano dla tych, co na 1 nazwa lemieszki, znanej (jak i pranogach jeszcze (jak niemowlęta), zucha) tylko na wschodniej połaci, albo już (jak opilcy) stać nie mogli, więc z Rusi przybyłej, dla 'potra chwiali się i kołysali, bo lelejac wy (i klusek) z mąki i wody'. Jest znaczy 'chwiać', lelejanie tłumaczy nakoniec lemiąz (u innych Słowian jeszcze w psałterzach łac. 'fluctus' nie -z, lecz -z: czes. lemiez, 'belka', ('wały morskie'), a leli-poleli, lele,łuż. letnjaz, u drabiny), 'drążki na używa się w 16. i 17. wieku o 'lu dachu', może zupełnie innego po dziach chwiejnych', 'próżniakach, czątku. Zgrubiałe, lemięga, służy słabeuszach'. Od tego leli pochodzą i dla przezwisk. Pień pierwotny po językach słowiańskich i nazwy z e, i zachowała Litwa, prus. limmotyli, ważek, nietoperzy; * nas twei, lit. limti, 'łamać'; nord. lemia,
len — lep
L
295
'bić', niem. lâhmen od lahm, 'chro- leń, leniuch, lenić się, leniwy my', anglosas. lemian, 'uśmierzać'. (»leniwe pierogi z serem*); ie z pier len, lnu, lniany, lit. linai (licz wotnego ê, więc laność, nie leność ba mnoga), grec. linon, łac. linum ani loność, co się upodobnieniem (samogłoska odmienna), niem. Lein do leń lub pochyleniem pewnem a (i w Leinwand, 'płótno'), przyczem przed n tłumaczą. Prasłowiańskie; niepewne, czy to nazwy pokrewne, cerk. lén, czes. dawne lenỳ, 'leni czy zapożyczone. Uprawa lnu, z któ wy'; lit. łotew. lens, 'powolny, le rego cienkie białe piaty (p.) niby niwy', jeśli to nie rusyzm; z innym monetą wymienną u nas się stały, przyrostkiem le-tas, 'powolny, głupi'. sięga czasów najdawniejszych, cho Dalej łac. lenis, 'łagodny' (a jeszcze ciaż wzmogła się dopiero później. dalej lassus, 'mdły', niem. lassen, Od lniany \ Inianka, zapisana w r. lass, 'mdły', ależ to podobieństwo 1472 i jako ilnianka, t. j . z i- na- raczej przypadkowe, łudzące). Jest głosowem, jak w izba, liza i i . i czasownik lenować się ('lenić się'), lenić i linie, lenieć i linieć, 'zrzu mylny jak leność, w 16. wieku; cać włosy, czy skórę' (o wężu); »le dalej leniwiec i podobne, a wkońcu nić piszczałki z kory (wierzbowej)*, i leniuszek, 'podkładka linjowana'. *linić ('obłupywać') skórę«; wy-lina, Z leniwemi pierogami por. ruskie 'skóra zrzucona'; u innych Słowian leniwy/a szczi. przeważnie z *, wyjątkowo z è. leopard, z łac. leopardus; uwa W tem słowie jest -n przyrostkiem, żano go za 'rysia' i ostrowidzem za jak słowień. liliti i lewiti se do stępywano, gdyż zwierzęta obce wodzi; więc pień li-, U-, zestawiany z byłej akiemi krajowemi mieszano z łac. lino, levi, litum, 'gładzę, (p. łoś, ząbr). Nazwę herbową Le smaruję', po-lire (nasze polerować, war t (Lewartów) z czes. łewhart politura, polor), 'gładzę', ind. li- (a to z niem. Lebhart, Lebarf), albo jate, 'przylega'. raczej wprost z niem. przejęto. Obok lenno, lenny, lennik, ateńskie łeopard istnieje druga nazwa, p. dobra«, leństwo, lenniczy 'feodum' lampart. (feudum, feudalny), 'dobra (kraje) lep, lepoioy; lepianka (pisane oddawane za wysługi, od których dawniej i lepionka); przylepka należy się hołd, daniny, służba wo (u chleba); nalepa (za piecem); jenna', to samo co man, maństwo, lepki, lepisty, lepnąć, lepiarz, lep mański, albo hołd, hołdotenik, hoł- kość; lep na ptaki (z jagód jemioły), downy. Z czes. leno z niem. Leh(e)n; więc »iść (albo łowić) na lep*. Ind. p. łan; 'opłata górnika', 'zarobek Upajali, 'smaruje', lēpa-, 'maść', od miary wydobytej rudy', lensz, grec. alejfo, 'smaruję', alojfē, 'maść', lenszow, r. 1562 lehenshaw, niby niem. laiba, 'to, co pozostaje' (stąd z niem. Lehenschaft, co jednak uży b-leiben), i leben, 'żyć'; łotew. piwa się tylko o 'wydzierżawionej cza laipe, 'przylepka (u chleba)', litew. sowo kopalni'. Odmienne, pisane u nas łaipinti, 'podnosić', łaip-tas, 'kładka'. tak samo, lenung, lenungowy, o 'żoł Forma pierwotna: Hoip-; p. lgnąć, dzie żołnierskim', niem. Lóhnung lepszy (pod lepiej). U wszystkich od Lohn, co pozostaje w związku Słowian tak samo: cerk lip, pripniowym z Lehn i leihen ('lichwa'). Upiti sę, czes. lępiti, itd. }
296
lepak — lew
L
lepak, 'zaá', 'przeciwnie', i 'znowu'; deseczki', 'kleszczyki'; k (od kle w biblji częste jeszcze, w 16. wieku szczy) odpadło, jak w słowie pozamiera zupełnie; złożone z le,'tylko', przedniem. i pak, 'zaś'; nasze własne złożenie, leszczyna, leszczynka, p. laska. Czech ma samo pak. leść, Uci; Iściwy, Iściwość, po wszechne w 14. i 15. wieku dlą lepiej, najlepiej, lepszy, najlep szy (dziś nasze stopnie wyższe do 'zdrady', 'obłudy', już w 16. w. wy* | dobrze, dobry),polepszyć się;»pierw chodzi zupełnie z użycia, nawet z języka kościelnego, gdzie się najszy lepszy*; lepsza, rzeczownikowo, niby »lepsza rzecz* (»iść z kim dłużej chowało, np. przelścić, Iściąi 0 lepszą*, 'zawodniczyć z nim'; »co w dekalogach rymowanych; ocalało^ lepsza*); rozrodziło się bujniej u innych Słowian: rus.prielstit 'złu-* u innych Słowian. Pień pierwotny dzić', prielestnyj, 'uroczy'; uchodzi Hojpo-, ten sam co w lep, bo 'co powszechnie za pożyczkę z goc., przystaje (przylepia się)', jest 'sto listš, 'chytrość', dla znaczenia: tylko sowne', a dalej i 'dobre'; Litwa nie w językach niemieckich przenie zna tej przenośni. Lepszość, lep- siono bowiem pień (ten sam co w lecha, p.) na umysłowość (lehszeć, przestarzałe. lepietać, zamiast lepiotać (wedle. ren); Litwie zupełnie to obce. Oca lepiecę), 'paplać', a od języka kła lało w imieniu IMek, Lestka, z czegopiącego przeniesione i na nogę pła Lestek, Leszek, u Piastów. tającą się w pantoflu; u innych letarg, letargowy i letargiczny, Słowian używane i o 'motylu', zwa z grec. lethargos, 'śpiączka', od nym od tego i lefpjtir (?); stąd może llthe, 'zapomnienie', 'ukrycie', skąd 1 cerk. nazwa 'drogiej, cienkiej (?) i nazwa bogini nocnej, Latony. materji', leptug; obok lepetati w tern letki, letkiewicz, letko(ść), p. samem znaczeniu i lebetati. Czy lekki. wszystko nie od klepania wyszło? letra, narzeczowo i ladra (Po lerka, 'skowronek', z niem. Ler- tocki w Wojnie Chocimskiej), 'dra che; ale ponieważ niem. Lárche bina', w liczbie mnogiej szczegól 'modrzew' znaczy, narzeczowo i u nas niej 'wóz drabiniasty'; z niem. Lei'modrzew' lerką zowią; lecz niem. ter, od pnia hli- (grec. klind, łac. prasłowo Lerche a pożyczka Lár- cli-, itd,), o wszelkiej 'pochyłości'; che (z łac. larioc) są sobie zupełnie-ter jest przyrostek. obce. lew, Im, lwica (Iwiczyca), lwięta. lesz, 'skóra miękko wyprawiona', Jak nazwę wielbłąda (p.), tak ogólne w 16. wieku, ^leszowy woi łwa przejęli Słowianie od Gotów, reczek* ('zamszowy'), leszownik, co je od Greków mają: leùn (łac. 'białoskórnik'; z niem. Losch. leo); dla nazwy osobowej pozostała leszcz, ryba 'abramis', w 16. wieku Ruś przy Lwie (Lwów), my łaciń (u Falimirza) kleszcz, ale i w rus. ską mamy. Nazwa grecka sama nie z samem l, leszcz (co z łotew. pewnego pochodzenia. Gocka nazwa estońskiem lesie nic nie ma spól- nie dochowała się wprawdzie w na nego); por. podobną różnicę przy szych zabytkach gockich, zato niem. Lówe, co jednak swą samogłoską nazwie lipień. leszczotki (leszczoty\ 'drewienka, trudność sprawia. Ponieważ w baj;
t
1
,
y
L
lewa - l i
297
kach ruskich 'lwa' jako lułyj zwier ską) lumbus; tu i nazwa dla 'lastale oznaczają, nazwał Litwin 'lwa' thyrus', lędźwiec w 16. w., dawniej lutas, choć go jako żywo nie oglądał. lędziwiec (ale u Stanka 1472 roku Lewek (zam. Iwek) znaczy i 'talar lędziniec; czy to nie omyłka ?), od lewkowy (holenderski), ze lwem'; podobieństwa do 'nerki', niegdyś co innego lewy rumuńskie, również (a u Czechów i i . dziś jeszcze) od od lwa nazwane. Zdrobniałe lewus. lędźwi nazwanej, czes. ledwina, lewa, w kartach, z franc. levée, 'nerka', słowień. ledwije i ledwice; jak i sztych w kartach z niem. u nas w 16. wieku po słowniczkach: »nyrka albo lędźwica*. Cerk. lędStich (od stechen), 'bitka'. lewar, 'dźwignia' i inne przy iciję (liczba mnoga), rusk. ladwieja rządy (np. do naciągania kuszy), i skrócone łaszka (por. Lach), itd. od łac. levarius (od levare, 'pod lęk, lękać się, lękliwy, przelęk nosić'); p. hewer. nąć się, i przeląc, zląc się, u nas lewy, letvica (por. prawica), le tylko o 'zginaniu, kurczeniu się od wie, lewo; lewak; złożenia: lewo strachu', ale jeszcze w cerk. slęką, brzeżny i i . ; powtarza się w tern 'skrzywię', nalęszti, 'napiąć łuk'; samem znaczeniu w łacin, laevus z wokalizacją o p. łęk; lit. linkti i grec. laios; Litwie brak; u wszyst i lenkti,'zgmB,é\ Pień wybitnie litwokich Słowian tak samo: cerkiewne słowiański, p. łąka, łuk; cerk. lęcati, leczą, lęcaią, czes. Ićceti, léceji, lew, i . t. d. leźć, lazę (od 16. w. lezę, wedle 'sidła stawiać'. leziesz), leziwo ('drabinki bartnika'); Ig nęć, z g (wsuniętem); pierwotne liczne złożenia, p. łaz, łazić; znaleźć. Inąć jeszcze w psałterzach, przyPrasłowiańskie; prus. lize, 'lezie'. Inąć (przylipnąć), z Upnąć (p przed leżeć (por. lec, legnę), należeć n wypadło, jak stale, p. sen), lit. i przynależeć, zwłaszcza w nieoso- lipti, ocalałego w czasowniku na bowem: należy się (należny, nale- -ieć (niegdyś nierównie obficiej za zyty)\ zależeć (»to zależy od...«), stąpionym w języku, p. obfity), Ipieć, (nie)zależny; leże (zimowe). To w psałterzu puławskim (dziś lu samo w grec. lechos, 'łoże', łac. lec-dowe, na Podgórzu tylko), 'przyletus, niem. liegen; brak go zupełny legać' (dziś: 'czekać, zetrwać'). P. w litewskiem, chyba w palegis, 'po lipki {lipa), lep. Cerk. prilnąti (czas łóg', ocalało, i w językach Wschodu; przeszły prilpe), rus. Inut', czes. czasownik pierwotny, oprócz home Ine. rowego lekto, tylko u Słowian, Niem II, pytajne ('czy') i uogólniające ców, Celtów. Leżafk), 'drzewo le (ktolt), u nas już nie przeciwsta żące w lesie'; łeżałka, 'ulęgałka' wiające (jak w cerk. i rus. iii), (owoc); »w leżączkU, albo leż- chyba we złoźonem a-li-bo (albo); mem; leżysko; leżeń ('dozorca'). Le częste przy innych spójkach: izali, żajsko jednak poszło z dawnego azali, czyli; »maszli dać, to daj«; Leżajska (p. lec). znaczy i 'tylko', dziś podwajają je lędźwie, wyjątkowo i w liczbie zbędnie (li tylko). Pokrewne z le pojedynczej; lędźwioicy; polęd(i)wi- (ale, lecz, p.) i U ('ledwie', Ledarg). ca; brak Litwie; niem. Lendę Podobne spójki np. łotew. lai, 'niech', (stare lenfi\ łac. (z inną samogło -li w lit. nu-li, 'teraz'.
298
liberja — ligawka
Ł
liberja, tak samo węg. liberia, Uchem, komu padnie cetnem*, po gdy niem. i romańskie postaci tego nieważ przy wróżeniu (kreślono do słowa w dają (tivrée); ale pierwotne wolnie, np. w popiele, i liczono kre łac. liberare (franc. livrer, 'dostar ski potem) liczba nieparzysta nie czać'), z od tegoż liber, 'wolny*, pomyślną była. I w cerk. Uch 'co od którego i liberalny i libertacja,ponadto', 'co zbywa' (chociaż i tu 'uwolnienie'. Ludowe i luberja, ze już znaczenie: 'zły'). Liszyć się zna zwykłą wymianą łu- i li-. Liberję czy 'zbywać', Uszny (albo Uszni) 'zbyteczny, zbędny', dalej liszyć się, nazywano dawniej barwą. lice, ẁYro, Zí'cem, licować, licowny'stronić*: »świata się Uszyć*, »czci (o 'kradzieży, dowiedzionej na go kogo Uszyć*; przezlisz, 'nadto'; rącym uczynku'), liczko, policzek,wszystko u nas rzadsze, najczęst oblicze; p. śliczny; złożone (z czes.sze na Rusi (małorus. łysze, 'tylko'). i cerk.): łicemiernik, 'obłudnik' ('mie Złożenia z licho-: licholecie, licholat rzący, dostrajający wedle potrzeby (o 'nieszczęściu'), lichoradka, 'febra', swe Hce'), juź w kazaniach gnieź- zjawiają się tylko u pisarzy -wschod dzieńskich mylnie (dla owego wa nich*. Wywodzą ch tego słowa z ks hania się między li- a lu-) luce- (Uk-s), cerkiewne otlèk, 'pozostałość, miernikiem przezwany (tłumaczy reszta', lit. atłaikas, 'pozostałość', dosłownie podobne greckie złożenie), likti, 'pozostawiać', atlykis, 'przesta wychodzi w ciągu 16. wieku z użycia nek', łaikas, 'czas'; lit. -lika tworzy (i tak tylko w języku biblijnym liczebniki od 11 do 19; ìac.linquo, istniało). P. rozliczny. Liczydło, jak grec. leipó, 'pozostawiam', łoipos, 'po bielidło, o dawnej 'szmince'. Prus. zostały', niem. llhan, leihen (komu laignan, 'lice' (jest i w celtyckiem). coś). Por. oklek. Niemieckie (goc.) leihwan przejęliśmy w lichwa (p.). Tak samo u wszystkich Słowian. lichtarz, lichtarzyk z niem. Leućh- Niezawsze można oba pnie rozróż nić: lichman, lichmanić, lichmater, 'świecznik'. lichtować, lichton, lichtuga, lićh-nina, raz 'złą, lichą robotę' ('mar tunek, o 'ujmywaniu ciężaru z okrę- nowanie czasu') znaczy, to znowu tu-wiciny', z niem. Uchten, 'ulżywać' wyraźnie lichwą' żydowską zatrąca. lić i licie, 'ulewa', 'prąd rzeki', p. (erleichterń). lichwa, lichwie, Hchwarz i lichlać; Ucina, 'posąg', od lity (jak ry wiarz, lifarz, lifnik (z lichwnik, cina od ryty). w psałterzu, bo / = chw, Ufa w bi ligać, 'wierzgać', »koń Ugawy*; blji) i lichwnik (w 16. wieku); po w małorus. załyhaty, nałyhaty, życzka to prasłowiańska z niem. 'wiązać', 'nakładać'(?). ligawica, 'trzęsawisko'; Ligęza; (gockiego) leihwan; por. lichy. lichy, licho (>tam do UchaU), podobne lit. łenge, łąka', łinguoti, lichość, lichota, lichotarz (> świec 'chwiać, ruszać się', łanguoti, lingę, kie lichotarze Pan karze*, t.j.'zło-'drąg kołyski' (do jej zawieszania), śniki'), lichotny, 'nędzny'; przybrałobez nosówki dawne laigymai, 'tań znaczenie ujemne: lichota, 'złe', ce', laigyti, 'hasać'(?). ligawka, 'długa trąbka z drzewa', 'grzech'. Pierwotne znaczenie oca lało w lich, licho, liszka, o 'niepa wyrób pastuszków, od kształtu, dłu rzystemu »cetno czy licho*, »komu gości przezwana; por. czes. lihy,
lik — lis
L
299
'kętnary' (?); czy por. dawne lit. lina, linwa, linka, linewka, z niem. laigymai, 'tańce' (?). Leine (średniow. Une)) linoskok. Ilnja, linjować, linijka, linjowy, lik (»bez liku*), liczyć, liczba, liczebny, niezliczony (i inne złożelinjał, z łac. Unia, linea, niem. Linia z po-, wy-, do-, na- itd), liczbo- neal. " wy, liczbować, liczny, liczman; zło lipa, lipowy) lipiec (dawniej i li żenia: liczykrupa itd. U nas wyłącz pień), 'czas kwitnienia lip', lipcowy, nie o 'rachunku', lecz czy to pier lipiec, lipcowy, o *miodzie', lipowiec wotne?; liczba i liczyć zastąpiły toż; lit. liepa) brak dalszych odpo od 15. i 16. wieku dawniejsze czy wiedników. TJ nas w 17. wieku z lip sto i czyść; w cerk. licziti znaczy cem zestawiano stale lipnąć, lipki, tylko 'objawić, ogłosić', bułg. liczba lipkość: »do ziemi że już lipnie du jest 'zawiadomienie', u Serbów sza w lipcu*, »w lipcu niech kBogu 'edykt' i 'aukcja', dopiero u Cze lipnie*, itd., chociaż to raczej przy chów pojawia się nasze znaczenie. padkowe podobieństwo brzmień; Liczyć znaczyłoby więc 'pokazać lipnąć, lipnieć, lipki (p. lgnąć), ustą licem' (twarzą; u sukni licem prze piły u nas przed lepnąć itd. (p. lep). lipień, ryba, u innych Słowian ciwstawia się nicem) i należałoby do lice (p.). Oblik i dolik znaczyły i lipanlnb lipań) u Falimirza i Sien dawniej 'okaz' i 'dokaż', przypomi nika zachodzi forma klepień (por. nają lik, oblik innych Słowian, kleszcz i leszcz ?), ale u Stanka 'thymallus' jest lipieniem. 'forma', 'obraz'. Lipkowie, w 17. wieku Tatarzy li lilja, ludowe lelija i leluja {tu tewscy, załogą w Kamieńcu sto i li wymieniają się), z łac. lilium jący i pustoszący Polskę. (przez niem. Lilie) z grec. leirion) lirenka) lirnik (ukraiński); lira, liljowy (o 'kolorze fiołkowym') przy 'strunowy instrument muzyczny', padkiem, pomyłką się tu - zaplątał, z łac, a to z grec. tyra, prasłowa; sam bo franc. lilas (włos. itd. lilac, z tur. instrument w średniowieczu (kręcony leilak) 'bez' oznacza; niem. Lila- korbą) był odmienny od starożyt farbe, nic nie ma spólnego z Lilie. nego; pożyczka to europejska. limba, 'jodła karpacka', z niem. IÌ8, lisa, i liszka (z osobliwszem Leimbaum (średniowieczne llm-b, sz, jakby od lich), lisi, lisieć, 'chy od lim, 'klej stolarski'). trzyć'; używa się i o 'rudych', lisolimoiłja, Umunja, dawna nazwa waty) lisiura, jak wilczura) po i 'cytryny', z włos. limone, z pers. wypadła jakaś spółgłoska, może p; itd. lāmūn) w innych językach li- por. łotew. lapsa, 'lis' (Litwin i Prus monata itd. (bez tego j , co u nas); mają pierwotne łape, 'lis'), a to dziś tylko w nazwie napoju limo- nawet z łac. vulpes(?) łączą. Od njada pozostała pierwotna nazwa zwierząt przezywano stale wszela 'cytryny'. kie narzędzia czy narośli, por. gą lin, ryba, u innych Słowian liń; sior, kuna, wilki, zóraw, od lisa: lit. lynas pożyczka; jeśli 5- nagło- lisica dla 'prasy' (u Czechów do sowe odpadło, w takim razie por. dziś; u nas tylko w zabytkach 15. niem. nazwę tej samej ryby, Schlei wieku), którą od lesicy, lasy, od (Staroniem, sllo, od pierw. sli-). różniać należy. "u t
300
list — Litwa
L
list papieru, dawniej drzewa, li znane, raczej miejscowe i późne, stopad; zbiorowe liście (jak pierze,przez Ruś ze Wschodu: mohorycz ciernie), a do tego (od 16. wieku) (ostatecznie z arabskiego machadorobiono nowy rzeczownik, liść, jak ridz, 'wydatki'), i barysz albo bocierń (zamiast list, tam); tak roz rysz, co i 'zysk' i 'kubana' ozna różniamy, co dawniej jednem było. cza, z tur. barisz, 'zgoda'. Na Zachodzie słowiańskim, u Cze litować się, litość, dawniej: *lito chów, zastąpił Ust, jak u nas, i 'pismo, mi go«, 'żal mi go', litościwy, likorespondencję' (listowanie), a w słotowny, zlitować się. Wszystkie za wie listonosz (zamiast listowy) nie mieniły w ciągu 16. w. dawniejsze: miecki Brieftràger pozorów rodzi lutować, lutość, luto, lutościwy; ju mości nabrał. Na Rusi listwa, list-ocalało do dziś jedynie w nazwie wiennyj, o 'drzewach liściastych'. miesiąca, p. luty; lutać, 'biadać', je Litwa tym samym pniem (z in szcze w połowie 16. w. używano: nym przyrostkiem) 'list drzewa' »król lutdł na nogę*. Słowo cie i 'list papieru' przezywa: łajszkas; kawe dla odmiany znaczenia pier ale dla 'pisma' z ruskiego gromata wotnego ('srogi, okrutny', *luty prawi Listotvny, listowy, liścik; mróz*) w coś wręcz przeciwnego: liściasty, liściowy. 'miłosierny'. Był przymiotnik luty, listwa, z niem. Leiste (dawniej nieznanego bliżej pochodzenia, 'groź listę); -wa zastąpiło nieraz niem. -e; ny, srogi', w wykrzykniku lutie (cer kiewne), 'biada!'; od tego 'biadania listewka, listwowaó. liszaj z prasłowiańsk. Hichēj (che nad czem' urosło, ale tylko u Sło w sza przechodzi, np. słysząc od wian zachodnich, od 'skargi i żalu': *słycheti), więc należy do lichy. 'udział w żalu', 'miłosierność' (w psał Prasłowo; rus. itd. liszaj, czes. li- terzu nad 'litowaniem' znacznie gó rująca), gdy na Bałkanie i Rusi szej, łuź. liszawa. litanja, 'modlitewne wzywanie pierwotne znaczenie ocalało (o wszystświętych', przez łac. z grec. lita- kiem 'groźnem, ostrem, cięźkiem, nem, od tegoż pnia co liturgja, trapiącem'; stąd 'lwa' lutym prze zywają, albo 'furje'). Jeszcze Ezop 'obrządek'. litera, literka (narzeczowo i z lu-),Biernata zachował r. 1578: »nie literat (w 16. wieku i literak, lutują garła swego*, lutość, a »(pies 'umiejący czytać'), literatura, litezbity) bieżąc Udał* ('skomlał'). Na racki, z łac. litera, pożyczki (znie sze li- domowe, własne, nie czeskie, kształconej) z grec. difthera^skórsk jak twierdzą; por. Zbylitowski, ze Zbylut, i inne li z lu. ściągnięta', 'pergamin', 'pismo'. litkup, litek; dobiwszy uderze litr, lub litra, francuska nazwa niem rąk targu, zapija się go litku- miary, z grec. litra, co to samo pem wobec świadków, t. j . litkupni- co łac. libra, 'waga'; oba słowa kow, co niewzruszoność targu po obcego początku. ręcza. Nazwy takiego zapijania targu Litwa, litewski, litewszczyzna, doszły nas z Zachodu i Wschodu; Litwin (przeniesione i na 'kawki', pierwsza, znana ogólnie, z niem. lit- znany specjał litewski: *litwa leci*, kouf (lit, 'napój gorący', i kouf, 'kawki'); słowiańska nazwa (w kro 'kupno'); dwie inne, nierównie mniej nice Nestorowej ruskiej, u pisarzy,;
L
lity — loża
301
polsko-łacińskich w 13. wieka: Litwa, cukier (lodowaty, 'kandyz'). Powta przemienione później na Litua, litua- rza się w litew. ledas. Tak samo nicus), z domowej Lietuwa (stąd u wszystkich Słowian, tylko Ruś Lietuwninkas, 'Litwin', lietuwisz- wedle lon, Ina mylnie lod, Ida od kas, 'litewski'), od tegoż pnia co i na mienia, Idina, toa'. Nazwa leden sza nazwa lata (lać-, od deszczowi). nieraz dla 'stycznia'. Powtarza się widocznie w nazwie lokaj, lokajski, od 16. wieku znane, Łotwy, Łotyszowi Łotwiejis, i Let- węg. tak samo; z niem. Lakai z ję goły (gałas, 'koniec, kraj', jak zyków romańskich, a tu z arabs. Zemgallen, 'nizowie'). Utożsamiają 0 'pachołku'; nasze o zamiast a, jak nazwę Litwy z łac. litus, 'wybrzeże', w komin itp. ale Litwa właśnie nad morzem nie lokować, ulokować, lokacja, lokat siedziała, stroniła od niego zawzię ('zastępca nauczyciela', 'najęty'), kolcie. I nazwa Bałtyku bynajmniej lokacja, lokal, lokalny, lokator itd., nie litewska (niby od bałtas, 'biały'), z łac. locus. lecz sztuczna, przez Adama Bremeńlon, lonek, 'kołek w osi', z niem. skiego około r. 1070 wytworzona Lahn. Inne lon, w lonhar, lonher, (z łac. Baltia, Plinjuszowego). Na lonar, lunar, 'urzędnik miejski', zwa Prusów nie pierwotna, Ptole z niem. Lohnherr od prasłowa Lohn meusz jej nie zna, chociaż szczepy (ang. loan), tegoż pochodzenia co pruskie (Golędz i Sudowię) wyraź 1 Lehn (lenno), i leihen (lichwa). nie wymienia, nadana widocznie l03, losować, losownik i lośnik, później jedynemu szczepowi litew losowy, z niem. Loos, co juź w 14. skiemu, co od morza nie stronił. wieku (por. oba psałterze) zastą lity, 'ulany', »lite żelazo, złotoc; piło słowiańskie zrebij i wróżę (je »pas złotolity*, 'przetykany nićmi szcze w psałterzu puławskim obok złotemi'; stąd Ucina, 'bałwan ulany', losu zachowaną); niem. prasłowo 'modła'; jednolity, 'szczery, czysty' z Klot-, 'rzucać', od czego i włos. lotto (franc. lot, 'udział'), i loterja (jak w czeskiem). P. łac. lizać, lizę, więc lizyobrazek, (z końca 15. w. znana w dolnych o 'świętoszku', lizun i lizus, wyli Niemczech). zywać, liznąć, lizawka, lizańka (dla lot, lotun(e)k, lotowoć, 'procent, zwierza). Lit. lieziu i łaizyti, 'lizać' czynsz', stałe w 15. wieku (»pone(liezuwis, 'język', wedle tego od bant taxam alias lotowali*, »cenmieniono z inzuwisl), ind. lihati, sum alias lot*), znane po miastach 'liże', grec. leichU, łacin, lingo, itd.i w 16. wieku; z łac. lotus (franc. lot), U wszystkich Słowian tak samo: z niem. Loos (p. los), skąd i nazwa cerk. lizali, łihą, rus. lizun, itd. loterji, lotto. loch, loszek, lochowaty, lochować, lotka,'śrót', z niem. (Ge)lóthe od z niem. Loch, słowa jednego i tego Loth, 'ołów'; u nas i / wsadzano: samego z Lukę (stąd nasza luka). loftka, lofka, co myłka; niem. Loth, 'ołów', z celt. (iryj. luaithe, itd), jak locha, 'świnia', lochać się. i niektóre inne niem. słowa. Ićd, lodowy, lodny, lodowaty, lo downia, lodówka, lodowacieć-, Led- loża, włos. loggia, franc. loge; nica w nazwach miejscowych (Led romańskie słowa pochodzą z niem. nicki); przenosimy, jak Czesi, i na louba, Laube, z czem u nas niejedno
302
lśnić się — luby
mylnie łączono; z niego istotnie lub, staje się przysłówkiem, 'albo': czes. loubi, 'poddasze, altana'. »lub(o) ty, lub on«, i spójką, 'cho lśnić się, Isknić się, Isnąć, ciaż': >lubo nie przyszedł*. P. ślub. Isknąć, 'błyszczeć', lśniący, lśnienie, Prasłowo; tak samo u wszystkich z pierwotnego lsk~, istniejącego Słowian; brak go w lit., bo litew. w Iszczeć: »ssądy mosiężne Iszczące*, liubyłi jest pożyczką ruską, a liaupse, >jeż się Iszczały jako złoto«, niszczy 'chwała', odbiega znaczeniem; naj się jako miednica* (Polikarp około bardziej w niem. rozpowszechnione, r. 1450); są i formy z przestawką: bo i lieb (goc. liufs), i (erjlauben, śklnić się, ślnić, szklnąć; pień lisk-, i Glauben, i Lob, loben wraz z gez miękką półgłoską, istnieje w cerk. loben i Gelubde tu należą; łac. luItsztati sę, czes. lesk, Isknouti se, beł, libeł, przysłówkowo też uży obok lûsk-, z twardą, por. rus. łosk, wane: quilibet, cerk. ktolubo, 'kto-? 'glanc', łoszczit', 'polerować', często kol wiek', libido (lubido), 'żądza';» tliwe łyskać się, łysnąć ,łyskawica\ ind. lubhyati, 'pożąda', lobka-, 'żą ta sama dwoistość i przy pełnej dza'. Nader rozpowszechnione w ca*í formie z b-, błysk, p. (inni dzielą łem imiennictwie: LubomirfskiJi^ Luboradz(ki), herb Lubicz i Lubrza) oba pnie, łączą lusk- z łuną). lubaszka, 'śliwa mięsista' (tak (por. niem. nazwy miejscowe sło-% już w 15. i 16. w.), lubaivy, o mięwiańskie Lūbberitz i Lūbars), mnó-t sie chudem, o słoninie przerastałej; stwo Lubieniów, Luboniów, Lubo-\ polskie lu- z cerk. i czes. li- chowych, Lubaszowych, Lubiato-*z biwỳ; libowy, libiewy, 'wysmukły' wych; Lublin (od imienia Lubla =* * (lit. łaibas), czes. libowỳ, 'mięsisty' Lubrza); kilka Luboszynów, cieką-i (bez tłuszczu), lit. liebas, 'chudy'; wych dlatego, że kronikarz cze urobione przez -b od pnia li-, lit. ski, stary Koźma (r. 1120), wymy-* ślił z Luboszyna czeskiego mylnielei-łas, 'cienki'. nazwę kobiecą Luboszy, Libuszy^ lubczyk, lubszczek (postać naj częstsza w dawnych zapiskach), lub- i mniemaną córkę Krokową za Prze- * szczyk, 'roślina miłośnicza' (»zadać mysła wydał; ależ Lubosza było lubczyku*); pozornie od lubienia naimię męskie (jak panosza,Junosza), zwana, istotnie z łac. levisticum,żeńskie było Lubochna. Tu należy* z grec. ligysłikon, przez niemieckie także Lubcza nad Niemnem i Lu (również z nieporozumienia podob beka nad Bałtykiem, a od Lubuszów. nego wyszłe) dawne lubestecke, lieb-roi się wl$iemczech.(Lebtis,Ijeubus); * stuckel, dzisiejsze Liebstóckel, czes. mądrość średniowieczna i Lublin libczek; Ruś od nas nazwę prze (nasz mistrz Wincenty!) i Lubusze od Juljusza Cezara i siostry jego jęła: lubistok. luby, lubić (dziś, jak przy mu Julji (!) stale wywodziła. Lubra sie, myślić, mówimy i lubieć; lubiał niec jednak (słynny biskup poznań zamiast lubił); polubić; ulubieniec; ski Lubrański), zwał się Ludbrańlubieżny, zamiast lubieżny (czes. cem i niemieckiego (Liotprand) jest libezny, rus. lubieznyj; z jego wepoczątku. Język dawny używał dle drapieżny itp., i rzeczowników na stale luby zamiast naszego 'miły': -ieè, kradzież); »lubo mi*; lubić, »nie luba mu fała była*, »nic • lubować się (sobie) w czem; lubo,w myśleniu jest lubszego*; dalej:' ;
lud — lura
Ii
308
yltibości świeckie*; lubiezliwy, i i.ski, wyjątkowo końcówkę -us za Zdrobniałe liczne: lubcia, lubunio,chował, jest jednak w 17. wieku i t. d. i u Fredry (w Greldhabie) bez tego us, lud, ludy] prasłowiańskie tylko samo luks) od luceo, 'świecę'. ludnie, bez liczby pojedynczej, chyba lulać, 'kołysać', od dziecinnego Ijudin, 'mąż wolny'; p. człowiek) lu-lu, M-M) p. lelum. ludny, ludność (znaczyło dawniej lulek, nazwa odurzającego ziela, i 'ludzkość'), Ittdzki, nieludzki, ludz-'szaleju', z łac. lolium (włos. loglio), łwo ludzkość; za- i wyludniać. Jak przez niem. Lolch, czes. lulek (Mlek luby (p.)> tak i ludzie najbardziej i jilek), przeniesiona na 'blekot' w niem- rozpowszechnione, Leute i 'bielon' ('hyoscyamus'); o lolium (##£ dawne, 'Volk'; ależ nie z niego p. pod lelum. nasze znaczenie ludu; liute, 'Men- lulka, 'fajka', z tureckiego (lule), schen'); w lit. rzadkie: stare liau- podobnie jak cybuch, tytoń. dis, 'lud', łotew. laudis, 'ludzie'. lunąć, o deszczu, jeszcze w 17. Praforma Heudho-) z nią łączą grec. wieku linąć, por. li-ć (o 'ulewie'), e-leutheros, 'wolny', i łac. liber (z lou-lij, z ową chwiejnością między Uber), 'wolny' (stąd liberalny, libera lu-, której pierwsze początki tyn), i liberi, 'dzieci', jako do czela końca 15. wieku sięgają (por. litość), dzi, »ludzi«, należący; Heudho- samo bez wpływu czy wzoru czeskiego, nazwane od 'rodu' i 'rostu', jak na jaki tu zawsze, a najmylniej, przy ród, bo łączą z tern grec. e-leuso- puszczają. Powtarza się ta chwiejmai, 'przyjdę'. Złożone ludojad itp.; ność i w słowach obcych (narze ludowiec i i. nowe postaci. czowo, leluja) i nazwach: Libiąż, ludwisarz, ludwisarnia, z lodgi- Libuszowa. P. lać. Lunda, Londyn, z niem.; od tego sar (Rej), a to zwykłem rozpodobnieniem z rotgiser, niemiec. Roth- nazwa 'sukna', niem. lundisch (Tuch), nasze lundysz i »luńskie sukno*, giesser. Por. konwisarz (pod konew). a wyborowe (niem. feinlūndisch), lufa u strzelby, z niem. Lauf. luft, luftować, lufcik, z niem. falundyszem, falandyszem, falenLuft) dawniej i loft, a ze zwykłą dyszein przezywano; w 17. wieku za wymianą fi ch: locht, >uchy łając czął falendysz ustępywać nowym suknom, kier, karazja i i. lochtu*, Potocki. lupa, 'wilk', w nazwach szlachec lukier, lukrować, 'polewać roz puszczonym cukrem'; nazwa dopiero kich (Lupa Podlodowski), w języ z 19. w., może żartem od lukrum, ku myśliwych, np. u Bielawskiego 'korzyść' (franc. lucre, włos. lucro) ? r. 1595: »jak lupka młodziuchny lukrecja, z niem. Lakritze, a to skowyczy*; z łac. lupus. lupr, luprować, luprynk, w są z łac. Uquiritia, z grec. glykyrrhiza. 'korzeń słodki'; w 15. i 16. w. downictwie miejskiem 15. i 16. stale jeszcze lakrycja, ale już i lu wieku, o 'wnoszeniu skargi'; tłuma krycja pisane; lukrecia to może czą je przez ^wysłowienie dobro żakowski dla Lukrecji wymysł. Fran wolnej żałoby* ; z niem. laupern, cuzi (i Włosi) przestawiają l i r: lautbarn, dziś verlautbaren, 'wy słowić'. réglisse. lura, 'podły napój' (np. kawa itp.), luksus, 'zbytek, przepych', łaciń t
304
lustro — łabędź
Ł
z niem. lūre, Lauer, a to z łac. dawniej lute, co przez romańskie lora, o 'pośledniem winie* (nalanem języki z arabskiego poszło; euro na łupy). pejska pożyczka z arab. ālud. lustro, lusterko, 'zwierciadło'; luty, miesiąc, od mrozów prze lustr i lustra, i o »pająku«, » koro zwany (dawniej i strępacz, od grud, nie*, t. j . 'świeczniku wieloramien- jakiemi drogi 'strzępi'); p. lito nym', i o 'połysku' (por. lustryna, wać sie. 'tkanina lśniąca'),'kulturze, ogładzie'; luźny, luzak, zluzować kogo, włos. lustro, lustrina; dawniej śluzem chodzie* ('wolno',np. okoniu sze, z łac. lustrare, o 'okazywaniu, bez zaprzęgu), luźno-, *luz ('rum') przeglądzie', np. »lustracja sta sobie zrobić*; luzak, lozak, nie sta rostw*; por. ilustrowany. wał w rzędzie, sługą towarzysza luSZOW, 'pomywalnik', przesta bywał. Z niem. lose, *wolny', ze rzałe i narzeczowe, z niem. Lósche. zwykłą u słów obcych odmianą o luszt, lusztyk, dawniej (16. wiek) (dawniej stale o samo pisano) w ó i u, i lost, z niem. Lust i lustig; »z top. nuta, buty\ niem. los (erlósen, stu a z roskoszy« 1558 r., u Po 'zbawić', verlieren^ 'gubić') jest tockiego : » co dzień lusztyk «, » długourobieniem na -s od pnia lu-, grec. tak lusztykują*; dziś zapomniane; lyo, łac. luo w reluo (reluta), solvo w 16. i 17. wieku i lusthauz, lus- (solucja, rezolutny) itd., o 'rozwią zywaniu' itp. tauz. l u ś n i a , lusznia u wozu, z niem. Iza, z Idza, mylnie i Iza, niemal liuhse (-nia dodane, jak w kielnia); wyłącznie z przeczeniem: nielza, niew niem., dziś tylko po narzeczach, Iza, 'nie można', od leg- w lekki (p.). Leućhse. lżyć, 'hańbić', Izywy, 'haniebny', od lutnia, lutenka; lutniarz; lutni lekkości, 'obelgi'; od tegoż pnia, sta i lutnik, grający na niej; -nia w znaczeniu pierwotnem, lżyć, ulżyć, dodane, por. luśnia-, z niem. Laute, 'lekkiem czynić' (p. lekki).
Łaba, rzeka Elbe, postać niepol najmniej co do rzek większych; ska; winna brzmieć raczej łob-, jak ruczaje itp. otrzymywały i słowiań dowodzi łuź. lob jo, załab. lobi; było,skie nazwy. a w czes. i łuź. jest i do dziś, ro łaba, łabaj, pogardliwe wyzwi dzaju nijakiego, czes. Labę, u nas sko, i o psie; p. łapa, jak zresztą żeńskie wedle niem.: die Elbe. Pra- wyłącznie u innych Słowian. germańska pospolita nazwa 'rzeki' łabędf, dawniej wyłącznie łabęć, (elf do dziś w Skandynawji dla 'po od 'białego' pierza przezwany (alba toku'), więc Słowianie zachodni tę avis W słowniczku poznańskim około nazwę od Niemców przejęli, i elf-, r. 1500), bo przestawką z olbolf- w lob-, lab- przestawili, wedle 'biały', łac. albus, grec. alfos, 'wy własnego języka. Całe też dorze sypka biała'; i Tyber rzymski na cze Łaby-Elby wykazuje wyłącz zywał się Albula od »białej* wody nie niemieckie'* imiennictwo, przy (» ab albo colore «); Alba longa por.
łach — łajdak
Ł
305
Białogrody, Weissenburgi; ale Alpy 0 Igorze z r. 1186), i dlatego ten nie od białości, lecz z celtyckiego, przyśpiew weselny, chociaż o żad 0 'górach wysokich', nazwane. I sta nej bogini (niby o Wenerze sło roniemieckie 'łabędzia' elbiz nazywa. wiańskiej) niema w nim mowy. Inne języki słowiańskie mają od ładować, ładunek, ładunkowy, mienną samogłoskę, odpowiadającą ładownia, ładownica, z niem. laden, owej niemieckiej: rus. lebed' (Ły- Ladung (p. lada). bed' nazywa Nestor siostrę Kija łagiew, łagwica, .łagiewka, prze w Kijowie), czes. (przestarzałe) le starzałe, częste w biblji dla wsze bed' (dziś, jak u nas, labut\ daw lakiego 'naczynia na płyny', ale już niej \labud ), bułg. lebed] serb. Za- Łeopolita wyjątkowo je powtarzał, łmd, jak u nas. Przyrostek -dé, słu zastąpił je i przez » dzban*, i przez żący zbiorowości, i do nazw innych >flaszkę*. Powszechna u wszystkich barw dodają: rus. czernied', o 'czar Słowian (nawet dla 'beczki' lub 'be nych kaczkach', sinied\ Przymiot czułki', np. serb. lagaw) pożyczka nik: łabędzi, dawniej łabęci. z niem., stare lagela, późniejsze łach, łachman, łachmana, i w licz lagel, Legel (ze zwykłą u podob nych przezwiskach o 'obdartusach': nych pożyczek końcówką -y, t . j . łachmyta, łachmydra, łachetka; -ew u nas); niem. z łac. laguna, »łachy pod pachy, i dalej«, żarto a to z grec. lagynos) por. leglarz. bliwie; powtarza się tylko u Rusi, łagoda, przestarzałe, łagodzić a tam pojawia się i z o: łochma (bół, gniew), załagodzić i ułagodzić, 1 łochmot', 'łachmany', łochmatyj, łagodny, łagodność, łagodliwy, ła'włochaty'. Zgrubiałe od łata (p. godliwość) prasłowiańskie; u innych Słowian oznacza i 'słabość, marność', łat-). łacina, łacińskie łacinnik, po 1 'wygodę'; czes. lahuodki, 'łakoci'. życzka dawna (11.—12. w.) z lati- Jak swob-oda od *swo-b, tak łag-oda nus, dlatego i ł, i ć; ale w młod od *ła-g (por. Łagów) od pierwia szych pożyczkach tego się nie prze stka ła-, powtarzającego się w ła-d i łaska, łasić się, a z innym stop strzega, więc latynizować itp. łacny, 'łatwy'; łacno i łacnie, niem samogłoski w aryjskiem le-, 'łatwo'; łacność) dawniej częste i we p. leń. złożeniach; obok tego i łacwi, łacłajać, wyłajać, połajanki) łaia wie; p. łat-, łatwy. Inne łacny, myl albo złaja, 'sfora psów'; w cerk. nie zamiast łączny, p łaknąć. znaczy jeszcze 'szczekać', u innych ład, ładny; łado łado w przy- Słowian, obok 'szczekać', już i 'be śpiewie pieśni weselnych, ładzić sztać'. Lit. łoju, łoti, 'szczekać', i we z kim ('zgadzać się'); prasłowiań wszystkich innych językach po skie; w cerk. tylko ładtn, 'równy^, krewnych: grec. lalein, 'głosić', łac. u Czechów i na Rusi ład, jak u nas, lā-mentum, lā-trāre, 'szczekać', goc. rus. razład, 'rozstrój'; niema odpo lailoun, 'lżą'. Stąd dawne łachac, wiednika w litew. i dalej. Służyło 'lżyć', łachocz, 'napastnik' (w pole oznaczaniu »ładzącej z sobą pary* mice religijnej nierzadkie). i przeszło wręcz na 'męża i żonę', łajdak, łajdaczyć się) liczne uro albo 'kochanków' (tak w dawnem bienia; powtarza się w czes. łajda, czeskiem i niskiem, np. w Słowie laidati se, łajdak, o 'włóczeniu się' Słownik. 20 i
306
łajno — łapać
Ł
i 'włóczęgach', więc może z landati, mierzą na włóki, w Małej Polszczę 'włóczyć się', odmienione; do nas i Rusi na łany*, wedle Grzebskiego; z Czech, nie przed 18. wiekiem; samo łanowe, 'podatek (dwugroszowy) od land-, o 'włóczeniu się', 'żebraniu', łanu'; łanowy (żołnierz, łanowiec); jest u nas w 16. i 17. wieku: »żebra- powtarza się u Czechów; na Połu czyna... łandykuje*, r. 1599, >dajciedniu prawie nie istnieje (serb. na łantyce*, r. 1661; na Rusi łandaty, rzeczowe lanac, z tego węg. lanc, łanduwaty (u nas narzeczowe lan *morg'; łac. laneus powtarza tylko dzie i lędzić, 'żebrać'), u innych Sło nasz łan). Pewne jest, źe wymiar ła wian landati, landarati, 'wałęsać nowy (od piętnastu do stukilkadziesię', jawna obczyzna (niem. landem, siąt morgów) przybył do nas do schleudern?). piero z osadnictwem niemieckiem, łajno, o 'kale bydlęcym' (kale źe rzecz, a więc i nazwa, obca, i po używanym i dla opału, wytłaczanym; szła,, przez Czechy, z niem. Lehn w cerk. iłowa łajna o 'cegłach*), (p. lenno). więc pień lei-, o 'smarowaniu', łac. łani, łania, przestawka z *ał-ni, lino, 'gładzę', grec. leios, 'gładki', cerk. ałniji; czes. lani, itd.; p. je niem. Lei-m i Lehm, prus. laidis, leń; prus. lit. alne, elne, celt. elain, 'glina'. U wszystkich Słowian tak 'łania'; łacina średniowieczna 'konsamo; czesk. lejno. walję' nazywa 'auricula cervi', co łakntjć, łakomy z licznemi uro- w 15. i 16. w. tłumaczą: łanie uszko, bieniami, łakoci, łakotki, łakołliwy; łanka, łanysz, łanoszka; od nas z miękką półgłoską przed n: łączny, przeszło to na Ruś, łandysz; u Cze 'głodny, łaknący', łacznieć, łączność. chów langz, nazwa grzybów ('jele Przestawka ogólnosłowiańska z ołk-, niej gębki'). lit. ałkti, 'łaknąć', ałkanas, 'głodny', łańcuch, łańcuszek, łańcuchowy, prus. alkins, 'trzeźwy' W cerk. w 15. i 16. wieku przeważnie lencuch, istnieje jeszcze postać nieprzestawio- lencuszek, zastąpił dawny rzeciądz na: ałczen, czasownik ałkati, ałczą, (p. wrzeciądz); z niem. Lannzug, obok łakati, łączą (nie mamy juź złożonego z dawnego Zug, 'ciąg', tego czasownika pierwotnego); brak i lanne (z czego nasze łanwy, 'powró sła czy pręty łączące oś z orczy dalszego pokrewieństwa. łałok, 'podgardle wołu', cerk. ła- kiem'; czes. łono, 'lina, powróz'; łok i łałoka, 'podniebienie', toż serb. lanac, 'łańcuch'). Narzeczowo u innych Słowian; na Rusi mylne i łajcuch, lejcuch. łałki, 'dziąsła', zamiast łałoki; czes. łapa, łapka; łapki, 'wyłogi'; ła laloćh, lalouch, lalok (i u koguta,pówę, łapówka, łapownik; łapia(s)ty; u ucha); zdwojenie do łokać (p.) por. łabaj; litew. łopa (psia, niedź łamać, łamanie (np. w kościach), wiedzia), łotew. lepa, goc. lofa, Sta ułamek, łamańce, łamliwy, łami roniem, laffa, 'dłoń*; por. łopata. główka; częstotliwe do łom- (p. łom U Czechów z nagłosowem t-, d-: i lemiesz); tak samo u wszystkichtlapa, dlaba, u nas narzeczowe Słowian; ale łamię, jak i u Cze dłapa. chów, zamiast łamam; lit. łoma, łapać, łap! łap-cap; łapie, łopie, 'nizina, dół'. 'rychło', narzeczowe; pierwotna od łan, obszar pola; »w Mazowszu miana: łapom, rozkaźnik łapajf,
Ł
łapeć — ława
307
ł a s z t , nazwa 'miary' (liczba kor dziś łapię, łap!) łapnąć; obłapić, ob łapiać, dawniej 'szczerze uściskać', ców, u flisu), z niem. Last od ładziś tylko w nieprzyzwoitem zna den, dawne hladan (skąd i łada), czeniu; ułapić; łapacz, łapaczka nasze kładę. ł a t - , 'chwytać', w najogólniejszem, i łapka (na myszy); złożenia: łapigrosz, łapikufeł (czy i łapserdak?); najpierwotniejszem znaczeniu; pień łapczyicy z urobieniami; tak samo bardzo rozrosły: łatnica i łacnica, u wszystkich Słowian (czes. łapka, 'sieć do łowienia ryb', średnio 'zbój'); a jest i inne łapati, łap(oJ- wieczne; łatwy i łacwi, łacny, 'co tati, o 'paplaniu', lap(a), 'pysk'; ale się da uchwycić', z łicznemi uro rus. łapouchij zamiast kłapouchy. bieniami: łatwić, ułatwić, załatwić, łapeć, łapcie, 'kurpie, łyczane łatwość; łacność, łocnić, łacnie, łacobuwie' (rus. łapołniki, 'Kurpie', niuczki i łacniuchny = łatwiuchny w Kronice); przyrostek jak w no- (u Czechów dziś łóce 'taniość', gdy gieć, łokieć; lit. łopas, 'łata', łopyti, nasze łacno tylko 'łatwo, rychło, 'łatać', bo i u Serbów i na Rusi skoro', znaczy; serb. lace, 'darmo'); łopot* 'szmaty i łaty' oznacza; grec. dalej łata, łatać, łaciarz (u Cze łope, 'pokrycie', łepos i lopos, 'kora, chów łatko i na 'materję', 'treść' przeszło); nakoniec łotew, cerk. łatka, łupa'/ lepo, 'obłupiam'. łasić SÌQ, 'przymilać'; stąd nazwa 'naczynie', u nas w obu psałte zwierzęcia łasicy, łaski, co przed rzach: Płatka nadziei (3. przyp.) kotem dziatwę i domowych bawiła mojej*; narzeczowe łatuszka (gli a łatwo ugłaskać się dawała; dalej niana, na mleko). Znaczenie pier nazwa łaski w znaczeniu 'łaskawości' wotne ocalało w serb. i słowień. i t. p., z łicznemi urobieniami: ła lotiti, laćati, 'chwytać, brać'; dal skawy, łaskawco, łaskliwy, łaska szych odpowiedników pewnych nie wie, ułaskawić, łaskanie w psałte ma. P. łotok. Złożone: łatwowierny rzach (» obiata*, r. 1532), łasko- itd. Powtarza się u wszystkich Sło wać; lit. łoksznus (niby z Hâsk- wian, ale nie tak licznie, jak u nas. nus), 'serdeczny' (?). Nazwa i łasicy łatr, 'sążeń' (u Paska i i.), z niem. i łaski (rus. łaskowyj, 'łaskawy') (Klafter) Lafter. Por. klofta. powtarza się tak samo u wszyst ł a t y (u dachu), łacić, 'pokrywać kich Słowian. Por. łagoda. dach', »wieżę łacić*, 'krokwić', łaskotać, łaskotki, łaskotliwy, z niem. Latte; dawne pożyczki dają ła- z la-, nowe zachowały la-, łasktać, p. łechłać, łesktać. łasy, łasować, łasowny, łasić się stąd ta różnica między lada a łata; na co,'łakomić się', zestawiają z łac. tak samo z łaciną (p.). ł a w a , ławka (2. przyp. liczby mn. łas-cious, 'swawolny', niem. Lus-t, grec. zdwojone łi-łai-omai (z *łi- ławk, 16. wiek), ławeczka, ławica, łas-iomat) 'pożądam'; słowo polskie ławnik (wedle niem. Schóffenstuhł, i ruskie, ale jest w cerk. i łaskrd o 'sądzie miejskim, ławniczym'). Lit. i łaskosrd, rus. łaskosierdyj, zło łowa, łotew. lawa, 'prycza', wydaje żone, o 'łasym, pożądliwym'; łasy się pożyczką (chociaż temu prze może: 'ten, co zobie', lit. lesti, 'zo- czą); niem. (północne, duńskie itd.) bać\ apy-łasa, 'wybór', niem. łesen, lo, loo, laave, 'gumno'; przytaczają dalej ind. lu-, 'ciąć', lu-nas, 'od,wybierać, czytać'(?). 20*
308
łaz — łakoć*
cięty', lawas, 'ucinek', lāwas, 'ostry'. 'rozdzielała') z ciałem*, >patrząc na Słowo rus., czes. i nasze, arcyrzad- łększę nasze i rozdwojenie*; później kie na Południu (niema go w cerk.). przeciwnie: 'spajanie, jednoczenie'; łaz, przeważnie w liczbie mu: łącz, 'wisz, sitowie' (od 'wiązania'); łozy, 'trzebież w lesie przez wypa tak samo u wszystkich Słowian lenie czy wykopanie'; zgodne chyba (Czesi urobili luczba dla 'chemji'); lit. łankioti, 'giąć*, łankyti, 'nawie pozornie z następnem łaz. łaz, przełaz, łazić i liczne złoże dzać'. Znaczenie pierwotne: 'zginać', nia; łazęka, rzadziej łazęga, 'zbieg, p. łęk; odłączyć i rozłączyć nadały szpieg', w średniowieczu, np. w aktach i niezłoźonemu znaczenie 'oddzie śląskich, i 'chłop nie osiadły na stałe'; lania', gdy później złączyć, połą ze zwykłym przyrostkiem -ba: łaź- czyć, równie na niezłoźone oddzia bić, o bartniku posługującym się łazi- łały; w cerkiewnem łącziti znaczy wem czy leziwem albo łazbieniem do'dzielić'; mało- i białoruskie łuczyły podbierania pszczół; łaziebny jednak w naszem znaczeniu jest polonii łaziebnik zowie się 'posługujący zmem. Nowy (?) rzeczownik rozłąka, w łaźni', a łaźnia nazwana od ła ale to juź w cerk. 10. wieku, rus. żenia w dół czy komórkę, gdzie rozłuka. na kamienie rozgrzane lano wodę; łęgiew, narzeczowe lągiew, łonew, łazienka; oba te słowa znają oprócz 'luśnia', od niem. Lunse również nas tylko Ruś i Łużyczanie, tylko wyszło?; wywodzą je z niem. Langw zabytkach późniejszych; Nestor wage (?). ich jeszcze nie ma, daje istbę (p. łęka, łączka, łąkowy, łączny; izba); zamiast łaziebnika oczekiwa z u: Pałuki, dawna nazwa kra libyśmy łaziennika. »Sprawić komu jowa: 'nizina nad skrętem rzecz łaźnię*, od bicia miotełkami w łaźni, nym'; od 'skrętu', łęku (p.) prze co poświadczone od 10. w. u Sło zwana; w cerk. przeniesione na umywian, u nas o Chrobrym opowia słowość: łąka 'zdrada, fałsz' (stąd dane. Czasownik pierwotny: lazę, rus. łukawyj, o 'djable'), 'zatoka leźć (p.); prus. lize, 'lezie', zemai morska'. Znaczenie 'krzywizny, wy lizuns, o Chrystusie: 'zstąpił do gięcia' ocalało w łakoć (p.). otchłani', łotew. lēzāt, lēzêtiēs, 'spu łękoć, łąkotka (i nazwa herbu szczać się z góry na saneczkach', »Krzywaźni«); »łąkotką tam i sam lezens, 'równy, płaski', więc może wężowato się wije*, »łąkotką nai dawne niem. laege, 'płaski', nordyj-kształt łuku krzywego zgarbiony*, skie lagr, 'niski', grec. lachys, 'niski'.»bez łąkotek i dołów*, r. 1591, *łąTak samo u wszystkich Słowian: kotkę napisawszy*, 'nagryzmoliw cerk. łazili, łazą, itd.; tylko łaźbić szy'; w herbie nazywa się i łąkawicą, nasze wyłącznie. od łąkowy, 'krzywy'; rus. łukawyj, łazanki, 'rodzaj klusek', z włos. cerk. łąkaw, 'złośny'. Pień lęk-, łąk-, p. łęk, łuk; tak samo w litew. łanka, lasagna. łęczyc, łączny, łącznik; pierwot 'łąka nadrzeczna', 'dół', Hanka, 'wgięnie: łęczyc, łączę; łększa, o 'oddzie cie', do czasownika lenkti, 'zginać'; laniu', »łączyć córkę z matką* je por. rus. łukomorje, 'zatoka', bułg. szcze u Leopolity: 'odrywać'; po lukatuszka, 'zakręt', czes. sluka, dobnie : »jak się dusza łączyła (t. j . 'sidło'.
Ł
łeb — łęt
309
łeb, łbisko, łbica; łebski (pisane niema go na Litwie. Tak samo i łepski, a do tego łepeła i łepak, u wszystkich Słowian: cerk. łgati, o 'zdolnym'); łebka i przyłbica, łzą, rus. łgu zamiast łzu, łoz, obły'hełm'; oznaczało i 'czaszkę', w cerk. gati, 'okłamywać', czes. łzu i łhu, itd. łobnoje miesto: 'Golgota'. P. łub, ł ( g i ług, 'nizina', łęzna sowa, bo czaszka obłubiona, 'obłupiona*, 'puhacz', na Rusi ług, ługowoj, 'brzeg służyła za puhar. Prasłowo; rus. rzeki nizinny'; łuka w nazwie Łułob, czes. leb, łebka, przilba} hełm*. zyc, 'kraju nizinnego, moczarowego'; łechtać, z tego łektać; pierwotne z przedrostkiem ką-: kałuża; w cerk. łesktać (ch z sk, jak często), ła łąg, 'gaj'; Brieselang pod Berli skotać, może i łoskot, łoskotać; od nem: 'brzezi łęg*. Niby toż co łąka, łesk-, łosk-, o 'szmerach' wszelkich, bo mamy słowa z g w tern znacze o 'trzaskaniu biczem', 'gadaniu'; niu, co i z k: łęgi, 'gibki', łęgowaty, czes lektati i lechtati (to samo), 'zgięty', łęgować się, 'paczyć się'; łoskot, łoskotati, rus. łoskat', 'bić'. ale jest lit. liugas i ługas, 'moczar', łekno, tylko w imionach miej ilirskie helos ('moczar') Lugeon scowych, czes. łekno, 'grzybienie', u Strabona, więc słów nie łączę. »wodna lelija« (Stańko 1472); litew. łęk u siodła i kulbaki, 'wygię łukne (jest i w nazwach miejsco cie'; łuk, broń narodowa (szlachta wych pruskich); por. Łek, Łku, we jeszcze w 17. wieku z nią się nosiła, Łku, skąd urobiliśmy nowy, nie niby Tatarzy); w dawnym języku możliwy pierwszy przypadek: Ełk; (np. w psałterzach) łęczyszcze, póź Lyck u Niemców zachowało postać niej łęczysko (u Wróbla), 'łuk'; od pierwotną. Obie nazwy od moczaru, łęk-, łąk-, 'zginać', por. lit. łankas, 'łkającego, łykającego' (?), ale por. 'obręcz', łankus, 'gibki'; tu wta lit. łaukas, 'pole', łac. lUcus, 'gaj*, czają i ślęczeć nad czem ('skulony'). niem. Loh; wadzi temu odosobnie Prasłowo; rus. łuk, itd. P. łączyć. nie polsko-czeskiej nazwy (?). łęt, 'pręt', »jak łęt goły*; łątka, łeptać; »liszka sama łeptała*, 'lalka', częste jeszcze w 16'wieku u Biernata, »pies wodę łepce*, (u Reja w Józefie o Zefirze: »jak 'chłepce'; tu należy i łopot, kłopo łąteczka miedzy niemi*); dziś dla tać skrzydłami*; u innych Słowian 'lalki' zapomniane zupełnie; z łąt obchodzili (Ruś, Bułgarzy) łopać, 'żreć', u Sło kami - marjonetkami wieńców loptati 'chłeptać', a łopo- »igrcy< Słowiańszczyznę (starorus. tati 'bić'. Obok łep-, łop-, jest i chłep-, łutok, 'igrzec'), a wycinali je czy z prętów, czy z łubia, bo rus. łut chłop-, p. kłopot. łeż, łgać, łgarz; łez było daw 'lipowe łyko'; więc por. niem. nazwę niej dwojakie: rodz. męskiego, łzo- 'lipy', Linde, lind, 'łyko', od 'gięt toie u Reja, »łzowi nie wierzą*, kości', ang. lithe, 'giętki', nord. lindi, u Biernata, >łza komu zadać*; 'pas', niem. ge-linde, 'łagodny*, łac. rodz. żeńskiego: łzy, »kogo we łzy lentus, 'gibki', 'powolny', nawet lit. poznają*; łzywy, 'kłamliwy'; obeł- lenta, 'deska'. Łęt tylko u nas i na gać, wyłgiwać się {wyłygać, po Rusi, jest i w nazwach (Łętowski), prawne, zapomniano; łga, zmyślone ale tutka, 'lalka', powszechne u Ser słowo). Powtarza się w niem. Lug, bów (lutkati, 'bawić się lalkami', Luge, lugen i łaugnen, jest i w celt.; por. łutati, 'wałęsać się'), i u Cze-
310
łkać — łogosz
Ł
chów: loutka, loutko, oboje o wszełac, łactis, 'mleko'), u innych Słowian lakich 'narzędziach', a jest u nich z -i: serb. łoćika; 'sałata' (bo nazwę i loutatiy 'żreć', ale i 'dukwieć', jak'potrawy solonej' przeniesiono na serbskie; więc w każdy sposób pra samą roślinę). Słowo ciekawe dla c z pierwotnego kt, jak w noc: noctis słowo. łkać, łknąć, częstotliwe łykać, (łac); do nas przyszło chyba przez »łzy a łykanie*, we złożeniach: po- Czechy; u nas w 16. wieku brzmiało łykać (obok połknąć); łyknąć, łyk, także wedle łaciny: laktuka; od łykacz i i . ; łykawy, o koniu'krztu nas na Rusi, łatuk, i na Litwie, szącym się'; tak samo u Czechów; ła(k)tukai) u Niemców Łattich; mało- i białoruskie mogłoby być po- czes. locika, słowień. loczika (wszę lonizmem; rzadsze u Słowieńców. dzie c', c, cz, prawidłowa wymiana pierwotnego tak kt, jak i tj). P. łokać. łoboda, łebioda, 'atriplex' i 'chełodyga, 'pień, badyl', polska na nopodium', z taką różnicą, jak między zwa 'kotu'; ocalała jako taka w rus. łabędź i lebed'; od 'białości' przełodyga, 'kostka' i 'gra w kostki', łozwana, -da przyrostek zbiorowy; p. dyznik, 'kostera'; -yga przyrostek, łabędź. jak w cerk. krkyga, kniga itp.; czy łobuzie (15. wiek), 'zarosłe', ła- od łodzi? buzie, łobozg, 'zielsko, chwasty'; łćdź, dawniej łodzią (rzeczowniki »w błocie, łabuziu i trzcinie*, »li- na -ia przechodzą stale w rzeczow chym łabuziskiem*; słowo dziś za niki o miękkiej spółgłosce: piecze pomniane, ocalało w nazwie łobuza, nia, pogonią, pościelą, tonią, w pie 'ulicznika', łobuzować (się). Postać czeń, pogoń, pościel, toń); tak samo zmienna, tak co do pnia, jak i co i nazwa miasta: Łódź, gdy w na do przyrostka, np. Marcin z Urzę zwie herbowej starsza postać oca dowa pisze: »w Labuziu* ( t . j . ła lała; łódka. Południowosłowiańskie buziu), W. Potocki: » rzucane w ło- ładija dowodzi, że to przestawka bazie dziecko*, »grzechów Jobazy*.z pierwotnego *oł-dija (w cerkiewSłowo istnieje tylko u nas i na nem, z jego stałem wzdłużaniem o Rusi, tam oznacza i wszelakie 'przy w a, istnieje też ałdii i ałdija). bory z plecionek'/ a wkońcu i całe Tak samo lit.: ałdija i eldija. Jak 'budy, kramy', łabaznik 'handlarz Łodzią, tak i Korab w nazwy her zbożem czy mąką'. Nazwy: Łoboz; bowe przeszły: czy od przodków Łobzów, Łobżenica. Łobuz o 'ulicz- Nordmanów? Można myśleć i o po niku' całkiem dowolne (por. lampart). życzce z niemieckiego, por. anglosas. Pień łab-, łob- (por. wyżej łabaj?) aldot, o 'korytkach', duńskie olde, znamy zresztą z serb. i czes. lá- 'wielkie wydrążone z drzewa ko bati, 'chłeptać, łykać', słowień. lábo- ryto', norw. olle. tati, 'paplać'; rus. łaboz, 'pochlebca', łogawy, o wadzie końskiej, p. łabzit', 'schlebiać'; cerk. łobzati, czę łożyć. stotliwe łobyzati, 'całować'. łogosz, 'koń przyprzęgany'; 'tył łocyga, od 15. w., zamiast łocyka; wozu, sani, dla hajduka'; w 17. wieku w ciągu 16. w. obie postaci giną; nader częste, później zapomniane; wczesna to pożyczka, na Bałkanie, z węg. logos, 'koń', od togo, 'drąg z łac. lactuca, niby 'mleczaj' (od przyboczny do zaprzęgu'; więc u Po-
łój — łom
Ł
311
tockiego: -przyjąłem za hajduka łokieć, łokciowy; Łoktek, Ło na łogosz Węgrzyna*, -niedźwie kietka (odmiana pierwotna; póź dzie u ludzi na łogoszach stawać niej Łokietek, wedle Łokietka, jak będą*, »hajduk skacze na łogosz we wszelkich podobnych: piesek, z łogosza«, -stoją na łogoszu haj zamiast psek: pieska; bochenek, za miast bochnek: bochenka); przyro ducy «, »łogoszowg pachołek*. łój, łoisty, łojowy, łojówka; »wy stek jak w kikieć, wiecheć. Połudłoić skórę« (o 'cięgach'); łojek,'bie- niowosłowiańskie, cerk. łakut', serb. lidło, maść'; od li-, p. lać; por. lit. lakat, wobec rus. łokot\ czes. lokeł, iłajai, 'glina', at-łajis, 'odpływ'. P. dowodzi przestawki z pierwotnego słój. Prasłowo; tak samo u wszyst *olkut\ por. litew. olektis, 'łokieć kich Słowian, począwszy od cerk. (miara)', alkunē, 'łokieć ręki', prus. łoj; łoj znaczy u nich nieraz i 'miej alkunis (to samo), a wołtis, woaltis, o 'mierze' i 'ręce', z *olktis. sca zatopione, zalane'. łokać, łoczę, 'łeptać, chlać, źło- Słowo aryjskie: grec. olos i dlenê, pać'; -grzechy jako wodę łoczesz*, łac. ulna, goc. aleina, niem. Elle. jeszcze u Wujka, potem zapomniane; ł o k t u s z a , 'płachta, chusta', dziś od tego połok, 'obźerca'; prote zapomniane, w 16. wieku jeszcze czę stanci szydzili z katolików, źe w za ste (u Reja i i.), poprzez czeskie pusty obchodzą św. Poloka; dalej: loktusze albo wprost z niem. Lackobłok, obłoczca, a z tego: obłojca tuch (Lacken, 'płachta', i Tuch, (jak ojca z oćca, kojca z koćca), 'ob 'płótno', chociaż teksty niemieckie żarty' i 'opiły'; do tego: obłojstwo, tego złożenia nie zapisały). Po 'obżarstwo', obłojnie, 'chciwie'; uło- życzka prastara, czego dowodzi sz kany 'opiły'. Lit. łak-ti, o '(chłep wobec niem. -ch, por. rzesza z Reich; taniu (psa i kota)'. Z tem stoi we w nowszych pożyczkach (wańtuch, związku aryjska nazwa 'kałuży, lajtuch) pozostaje Tuch niezmie błota', 'jeziora': cerk. łoky, serb bułg. nione. lokwa, łacin, lacus, 'jezioro', celt. łoili; łomie, dziś wyparte prze£ loch (to samo), grec. lakkos, 'cy łamać, łamią (zam. łamam); ka* sterna', niem Lachę (stąd wzięta na mieniołom; łomny, ułomny; łomi-, sza pożyczka: lacha, 'odnoga rzeki'; kamień (roślina, 'saxifraga'); łomoti »rzeka w łachy się rozchodzi«); łomotać i łomotnąć; łominos, 'cle*, por. czes. lok, 'łyk', lokacz, 'opój' matis' (jej owoce łamią się łatwo), (nasze lokactwo), lokácz, 'kałuża', nasza nazwa (r. 1472) przeszła na 'głębia w stawie'. Pień ten sam co Ruś, chociaż ją Rzączyński r. 1745 we łkać, łykać, Łek ('moczar'), jako ruską oznacza; łomikamień łekno, od wrażenia słuchowego przy tłumaczy nazwę łacińską, później łfyjkaniu i przy szłapaniu po mo- łamikamień i rozbikamień; inne kradli; łekno zwie się u Serbów złożenia: wyłom, przełom, złom; czę loktcań. Łokać prasłowiańskie; cerk. ste w nazwach miejscowych, Łom łokati, łoczą,ru&. łokat' (łoh(o)tat\ nica, Kostołom itd. Prasłowo, lem: 'paplać'), serb. krwolok, 'krwopijca', lom: lam; stopień jego najniższy czes. lokati i lákati, 'łykać'. Pień w lit., prus. i łotew. limti, 'złamać więc podwójny, z e, o, i z u, y, się'; lem-, p. lemiesz, por. lit. lemti, jeśli łykać i łokać jedno. P. łałok. 'wyznaczyć coś', łoma, 'cel', 'los'; t
ł
ę
312
łoni — łotr
Ł
łom, lit. łaminti, 'łamać (ujeżdżać) łosoś, nasze, ruskie (Ruś ma konia', łamakas, 'kawałek* (por. i zgrubiałe łoch) i czeskie; obce, jak tłomot chleba«, łomotać, 'zajadać'); ryba sama, Bałkanowi; powtarza się niem. dawne łemian, 'łamać konia', w lit. laszis, laszisza, laszasza, prus. lahm, 'ułomny, kulawy', fryzyj. tum, lasasso (pożyczka z polskiego, jak 'mdły', łahmen, 'porazić'. U innych i lit.?), niem. Lachs; kto od kogo Słowian wszystko tak samo, por. pożyczał, niepewne; u nazw rybich rus. łomka, łomot* (chleba), czes. pożyczki dawne częste a niejasne łomoz, 'łomot', cerk. łomiti sę, 'na (por. np. karp)\ przytaczają tochartężać się'. Nazwy: Łomazy, czescy skie (w Azji środkowej, aryjskie) Lemuzi z 11. wieku (nie celtyckie!) taks, 'ryba'(?). łoszak, losze, późna u nas po łoni, łoński,'zeszłoroczny', w prze ciwieństwie do latoś, łatosi; połu- życzka z rus. łosza, łoszati, z tur. dniowosłowiańskie (cerk. i t. d.) łani ałasza, 'koń' (właściwie 'drobny'; dowodzi przestawki z *olni, staro- łoszad', z przyrostkiem zbiorowym, łac. olli (z *olnei), 'wtedy', od za jak czernied', sinied'); łoszak na imka wskazującego, ollus, 'ów'; nie Rusi pierwotnie 'muł', jak iszak. ma w litewskiem. ł o ś ; w psałterzach tłumaczy łono, łonowy, łonko; prasłowiań i 'onager' (dziki osieł), zwykłem nie skie; przed n wypadła spółgłoska; porozumieniem, co obcemu zwierzu jeśli k, można wtoczyć łók-, o 'za podstawiało byle nazwę krajowego; głębieniu'. U wszystkich Słowian we wszystkich językach słowiań skich tak samo, ale południowe za tak samo: cerk. łono, itd. łopata, łopatka (i u człowieka); pożyczyły z Północy nazwę nie prasłowiańskie; w lit. łopeta, prus. istniejącego na Południu zwierza, łopto, łotew. lāpsta, z tym samym bo postać pierwotna brzmiała *olst, przyrostkiem; od tegoż pnia, od któ jak dowodzi niem. Ełch (z czego rego i łopuch i łapa, dla oznacza łac. ałces, grec. alke); słowiańskie s nia 'szerokich, płaskich' narzędzi, jest podniebienną gardłową: K, z czego niem. h (pierwotne *ałhi-), liści, części ciała. łopian, łopuch, nazwy roślin sze- anglosaskie eołh (z ełha), nord. rokoliściastych, u Stanka, r 1472; ełgr. Pień ten sam co w nazwie obok łopuch, łopucha u Cygań jelenia i łani. Ostatniego łosia ubił skiego, dowód oczywisty, że to nie r. 1677 ostatni Piastowie; o sze pożyczka z łac. łappa, 'arctium', jak rokiej znajomości zwierza świad twierdzono; nazwa łac. może po czą liczne imiona osobowe i miej krewna. Tak samo u wszystkich scowe. łotok, 'korytko', łotoczek, 'ściek', Słowian; rus. łapuch, zamiast ło od tegoż pnia łat- (p.), co i łatwy, puch, u Czechów i łopun, łotoć, dla 'caltha palustris', 'kaczy łopie, p łapać. łoskot, łoskotać, u nas tylko z tym niec', może ruskie. łotr, łotras; łoterski i łoterstwo charakterystycznym dla wszelkich »głosowe przyrostkiem -ot, na Rusi w 16. wieko, dziś łotrowski, łotrowjeszcze i łosk samo, łoskaf, 'trza stwo; łotrować; łotrzyk, łotrzyca; skać', 'gryźć orzechy'; obok łosk-: wyzwisko niem. od łiederlich, 'nie łesk- (p. łechtać) i klęsk- (klaskać). cny', Lotter, 'nicpoń', jakby nam
łów — łuczyć
Ł
313
własnych brakło (por. szelma); u nas, i u innych); rozłożyć (w przenośnem Czechów i Serbów-Słowieńców; nie znaczeniu 'rozważyć'); założyć, za łożyciel, i założyć się z kim o co, t. j . ma go na Rusi. łĆW, łowić, łowiec, łowiectwo, Ło pierwotnie: 'dać cos w zakładzie'; wy wicz, łowczy, łowny, niełowny; po łożyć (również przenośnie); ułożyć; łów, załawiać, wyławiać, obława; przełożyć; przyłożyć się do czego; prasłowo, którego brak w lit. (bo »obłozyć batami*. Rzeczowniki: roz jego ławus, 'zwinny , ławiti, 'przy łóg (por. rozległy; rozłożysty); po uczyć', zakrawają na pożyczki); pień łóg (położnica); nałóg (nałożyć się lem-, grec. leiā, 'łup' (z lāwiā), apo- do czego); przyłóg i odłóg (*od lauó, 'używam', łac. lu-crum, 'zysk', łogiem leżeć*, o polu); wyłogi (u sukni); załoga, w podwójnem goc. laun, niem. Łohn, 'myto'. łoza, 'gałąź' (>łoza winna*), 'pręt znaczeniu: dawniej 'pomoc' (pan wierzbowy'; prasłowiańskie; zesta zakłada chłopa, dając mu inwen wiano je stale z lit. łazda (narze tarz), przestarzałe; dziś: 'garnizon' czowe łoza, prus. lagzda), ale te (i okrętowy); i tu -kład stale obok, należą do naszej laski i leszczyny, a więc obok załoga: zakładka; prze chociaż ich spółgłoska właśnie łozę łożyć, ale przekład, itd.; podłoga przypomina; wypada więc chyba jednak tu nie należy, p. dłazyć. połączyć oba pnie jako odmianki Od łog-, leg-, p lec. z dźwięczną i niemą syczącą. łub, 'kora (lipowa)', 'budka na łoże, łożysko; »łoze u strzelby* wozie', pałuba, łubie, 'okrycie łu (stąd ruskie łoza); podłoże; łozny, ku' (zaś saidak lub kołczan 'okry *łozna niemoc «, 'tyfus', łożnica cie strzał'); toż samo załubce, (zawsze tak w 17. w.; dziś po narze r. 1607; łubiany (maźa, tarcza); czach); drugie tegoż znaczenie: 'sy łubek, 'krążek obszywany i wysa pialnia'; nałożnica. Dziś zdrobniałe dzany kwiatami, na czoło dla pa łóżko zastąpiło łoze. P. lec i łożyć. nien'. Prasłowo aryjskie; łac. liber Grec. łechos, 'łoże' (z inną samo z *hibcr, 'łyko', 'książka'; niem. głoską), łac. lectus, skąd też i lekLaube (stare louft, 'kora', 'łyko', tyka: »łóżko noszące (tak wedle z tego lucht, 'strych, poddasze', dawnej składni!) my zowiemy ko a może i Luft, 'powietrze', ?), litew. lebka*, Mączyński, r. 1564; grec. hiba, 'deska', może i łuobaf s), 'kora', alochos = cerk. sąłog ('żona'; są- łuobties, 'obłupywać się', łotew. znaczy 'razem, spół , por. sąsiad). łuobu laiks, 'czas kiedy łyka drą' Języki lit. nie zachowały tego pnia (na wiosnę). aryjskiego, u nas i u Niemców łuczyć, łuczać, 'trafiać', 'rzucać (legen, liegen, Lage, Łager, i t. d.)do celu', »łuczachą kamieniami*, najliczniej się przedstawiającego; 'rzucali'; najczęstsze u Biernata por. dalej homerowe lekło. 'legł', i Reja: »bo cię tamo nikt nie łuiryjskie ligę, 'łoże'. Lit. pa-legis,czy* ('znajdzie'), »na lekarza tuczył* 'połóg'(?). ('trafił'); w przysłowiu: >nierychły łożyć na co; częstotliwe -łagać Bóg, lecz tuczny*; w 17. wieku zastępujemy przez -kładąc; liczne ginie zupełnie. U innych Słowian złożenia, czasownikowe i rzeczowni bogato zastąpione, szczególnie na kowe: dołożyć (dokładać, i tak stale Rusi, gdzie i słuczaj, 'traf', i po1
ł
814
łuczywo — łuna
Ł
łuczif, 'otrzymać', do najpospolit chociaż znaczenie 'pokory' powtarza szych słów należą. W cerk. »aszte się w nordyjskiem. mi sę łuczit umrèti s toboją*, 'jeśli ług, p. łęg; 'bagno, mokradP; mi wypadnie, itd.'; lit. łaukti, 'wy -siana ługowe*, ługowisko; -posiepatrywać', prus. łaukit, 'szukać', kli ługi*, 'gaje', w biblji; u Twar lit. łuketi, 'wyczekiwać', łotew. nuo- dowskiego, o Kozakach, »co ucie luks, 'cel, zamiar'. Nie zawadzi przy kli w ługi*, 'lasy, ostrowy', będzie pomnieć, źe w nagłosie ki- i l- nie rusyzmem. raz sobie odpowiadają, a kliucziti, ług, ługować albo łuzyć, łuzyny; prikliuczaf, zgadza się zupełnie z niemiec. Lauge, dawniej louge, z łucziti i słuczaj, tak, źe pień może o 'ciepłej kąpieli'; por. łac. lavare, ten sam co i w klucz. 'myć'. łuk, nazwa 'broni zgiętej', prze ł u c z y w o (w słowniczku około niesiona na wszelkie 'sklepienia'; r. 1500 stale łyczywo, mylnie od jak w ług ('bagno'), tak i tu u obok czytane?), 'drzazgi do świecenia' nosówki (p. łęk); łucznik; pałuki (opatrywał je u w. księcia na L i tłumaczy w 15. wieku i 'obręcz'. twie osobny *zibintojis«, 'świecący'); łuk, 'allium', rodzaj czosnku; na z ruska łuczyna; u nas tylko tak, ale na Rusi jeszcze samo łucz, zwa zastąpiona dziś przez pory 'światło, promień', cerk. łucza (na (z łac. porrum, juź w 15. w. zna Rusi 'smolak'); prus. łukis, 'po nego, ale jeszcze od łuku odróż lano'. Pień aryjski: ind. rucz-, nianego: zrzynany, drobniejszy, łuk; 'światło, jasność', niem. Leuchte, większy, głowiasty, por; w 16. w., grec. leukos, 'biały', i leussd, 'pa wobec stałej uprawianego szczytrzę'; dalej łac. lux, 'światło', lu pioru, p., o różnicy zapomniano: men (nasz luminarz), lucus, 'gaj', por i łuk były owym głowiastym; lit. łaukas, 'pole', ind. loka, 'świat', nakoniec nazwa łuk, łuczek, zagi o 'wolnej, jasnej przestrzeni'. P. nęła). Z niem. prasłowa Louch, łuna. Na Południu, u Serbów, lucz, dawne louh; pożyczka to prasło 'pochodnia, smolak', lucza, 'promień' wiańska; u wszystkich Słowian (i Pi (jest i lucze, 'lalka', jak łątka?); nów) tak samo. łuna, 'blask', *łuna księżycowa* czes. loucz, 'smolak'. 1537 r., *łuna od pożaru«; pra łudzić kim (wedle starej składni, słowo; przed n wypadło ch z ks, jak kłamać kim), częste we złoże prus. lauksnos, 'gwiazdy', staroniach: złuda, ułuda, obłuda, obłud baktr. raoksnā, 'światło', łac. lūna nik; obłuda i o 'marze, straszydle'; (w narzeczach losna), 'księżyc', grec, w cerkiewnem i na Bałkanie łud, z inną samogłoską, lychnos, 'świa 'błazen', 'głupiec'; łudarz (ptak tło'. Od 14. do 16. wieku, od psałte łudarka?), łudarstwo (w 16. w.) rza flor. do Paprockiego, znachozbliża się poniekąd do tegoż; łu dzimy łunę, lunę łacińską, 'księżyc' dzący, złudny. Gockie łiuts i łiuta, (jest i w cerk. i na Rusi), ale to po 'obłudny', 'obłudnik', liutai, 'igrcy', życzka półuczona, nie ludowe, cho us-luton, 'zwodzić'; litew. lūdnas, ciaż i na Bałkanie do dziś się sze 'smutny', lusti, 'smutnieć', prus. lu- rzy. Pokrewne więc z łuczywem, stint, 'upokarzać', czy tu należą ?, łac. lUoc, luceo, 'świecę', lucerna, itd.
łup — łysy
Ł
315
łupi tupać, z nosówką: »łępai pożyczkach (p. but, kluski, nuty, wałacha, Parulu« (u Rysińskiego, ślusarz); z niem. Loth 'waga', pier mylnie jako przysłowie podane; wy wotnie jakakolwiek, później ozna śmiewano tern gwarę mazowiecką: czona; niem. słowo powtarza się 'łup wałacha'; Parul, częsta tamże w celtyckiej (pożyczka) nazwie nazwa); łupić; łupież, łupieżca; jak 'ołowiu'. korzyść od kory (zdzierania jej), tak łyda, łydka, pisane i łytka; łyst, łupy od 'zdzierania kory i skóry' łysta; albo lit. błiauzda, 'łyda' przeniesiono na 'zdobycz, łupy wo (b- odpadło, jak nieraz w nagłosie jenne'; ale jeszcze w 16. i 17. wieku słowiańskim bywa; zd lit. zamiast d, łupież 'skóra' (lwi, zajęczy, by jak w barzda: broda), albo może dlęcy łupież); łupieżnik; pisownia pokrewne z łodygą, z powodu ma łupierz mylna; łupień, >dać łup łorus. sułdyha, 'noga', którego łdnia* ; łupek, 'szyfer', łupkowy; na łyd- wskazywa(P). łupa, 'szczepa', 'kromka'; ale łupa, łyko, łyczak, 'wić z łyka', »po łupka, łupina, 'skórka (owocowa)', wróz łykowy*; z włókien konopnych p. łuska. Prasłowiańskie; u wszyst robiono żupany tanie, miejskie, więc kich Słowian tak samo; lit. łupti, łykami 'mieszczan' samych przezy 'obłupiaó', łupsnis, kora', ap-łaupyłi, wano. Tak samo litew. wszystkich 'złupić kogo doszczętnie'; łupsnis trzech narzeczy: łunkas. Łyko tyle nasuwa mimowoli łub lipowy (p.); co łącz, najpierwotniejsza 'wią mniej pewne zestawienia z grec zanka', należy więc do łączyć; y:ą, lypc, 'bieda', lypros, 'biedny'. Łu podobnie jak w być: będę. TJ wszyst panie przeszło wszędzie i na 'bi kich Słowian tak samo. cie', por. »wyłupić skórę*; łupułypać, łypnąć (oczyma), por. łu cupu. P. łypać, łuska pać (?); słowo niedawne, pożyczka łuska, łuskinia, łuszczyć, »wyłu ruska, por. małorus. hłypaty, 'pa skać orzechy«, łuszczaki ('orzechy'); trzyć'^). łuszczybochenek; łuzgać (orzechy); łyskać SÌQ, łyskawica, łyskałuspiny (łupiny); łusła ('kromka wiczny, łysnąć się, łyskot, to samo chleba'), w porównaniu z łupą, łupi co błyskać itd., już od 16. wieku nami, dowodzą, że pień właściwy częste; b- odpadło, jak w łyda; nie jest łu-, o wszelakiem 'obcinaniu', 'uj myślę więc wyprowadzać słowa tego, mowaniu'; lit. łuzgana, łusna^luska?, znanego tylko u nas i na Małej łotew. lauska, lit. łuksztas, 'łupa', Rusi (od nas ?), od pnia łusk- (p. łuzti i łauzti, 'łamać', łuzis i łau- lśnić się), chociaż on może wpły zas, 'łom'. Por. prus. au-laut, 'um nął na tę postać. rzeć', lit. liautis, 'przestać', grec. łysy, łysek;' Łysieć (Kahlenberg); łyd, łac. łuo, 'rozwiązać' (?). Łuska, łysość, łysina, wyłysieć, łysić; na łuszcz, łuzga, łuspa powtarzają się zwa i wszelakich 'zwierząt (wołu, u wszystkich Słowian, u Serbów krowy) z czołem białem'; to samo naturalnie i z ich wtórnem/: Ijuska, co lit. łaukas; różnią się więc oba Ijusztiti, bułg. łuzgam, 'trącam', rus. języki tylko co do pierwotnej jako łusta, 'kroma'. ści gardłowej, u nas podniebiennej, łut, z mylną pisownią u miasto na Litwie welarnej, — różnica nie ó, jak we wszystkich podobnych rzadka; należy więc pień łysego do }
k
316
łyżka — machelski
M
łuk- w łuczywie, od 'świecenia się, grec. lygos, 'wić', lygidzO, 'wiję' jasności'. U wszystkich Słowian łac. lucta, 'zapasy', niem. Locke tysy> łysina, łyska (ptak, stąd (nasze loki, loczki). Słowo tylko na niem. Lietzè). Rusi i u nas (od Rusi przejęte?), tyika, łyżeczka; u wszystkich wywód jego może nic z łyżką nie innych Słowian tylko z półgłoską, ma spólnego, t. j . odmienny; rus. cerk. łżica, rus. łóżka, czes. prze łyzgat, bułg. luzgam se, 'ślizgam stawione (jak i w serb. i słowień.): się', do lit. szliużes, 'łyżwy', szliaużti, klice. Łyżek nie używano niegdyś 'leźć' (?). przy jedzeniu; chleb wydrążony łza, łezka, łzawy; s- nagłosowe (skórka) służył do polewki; pier odpadło, jeszcze w 16. wieku: słza, wotne znaczenie łyżki, jak np. i w nie- drugi przyp. liczby mnogiej słez, mieckiem (Span jest 'Lóffel' i 'Holz- słezka. U innych Słowian z miękką span'), to 'trzaska, pręcik'. Pierwot półgłoską, rus. słeza, drugi przyp. nego rzeczownika niema; p. łyżwa; liczby mnogiej sloz. Iłża jeszcze bułg. liżina, 'drzewo, belka', czes. w 15. wieku Isłża (i- w nagłosie liha (p. ligawka) bliższe, jeśli ichjak w iłnianka do lnu, istba-izba), i z y(?). przymiotnik iłżecki. Pień pierwotny ł y ż w a , łyżwiarz, w 17. wieku je śluz-, ten sam co w śluz (p.); grec. szcze i łyza, jak do dziś na Rusi; lydzd, 'łkam', lygdēn, 'łkając'; niem. znaczyło i 'czółno płaskie' (»most schluchzen i schlucken; niema go na łyżach*); por. lit. ługnas, 'giętki', w litewskiem.
M maca, 'większa miara zbożowa' chać) od ma- w czasowniku ma(licząca macek 16, Apółmacków 32),nąć, 'kiwnąć', istniejącego u nas w 17. wieku; z niem. Metzen od w narzeczowem zamanąwszy, 'na messen, 'mierzyć', od pnia med- (p.gle', dalej w majak (p.). Pień ma-, medytować). Ale maca żydowska słowiański i litewski, o 'ruchu rę ką, okiem', 'kiwaniu', 'miganiu'; lit. z hebr. mazzāh, 'przáány'. macać; liczne złożenia; macek mo-ti, moju, 'kiwać ręką' (cerk. nai macka, 'narząd dotykania u owa maiati oczima), moste, 'dał znak', dów'; maćkiem, »po maćku*, »po mosuoti,'machać'; czes. mawatiimaomacku*, 'macając w ciemności'; tylnouti, 'machać', 'machnąć'. U wszyst ko u nas i u Czechów; maceć w psałt. kich Słowian machati, maszą albo flor. albo błąd pisarski, albo czechizm, machają, w tern samem znaczeniu; w puławskim macać. Por. czes. nierównie bogaciej rozwinięte np. maczkati, 'gnieść', nasze maćkać,u Serbów. rozmaćkany; pień mak- fmok-J po macharzyna, 'pęcherz'; oba sło wtarza czes. makati, 'dotykać'. wa działają na siebie, stąd męcherz mach, machać, machnąć; zamachitp.; u Potockiego stale macherzy(do zamachnąć się), odmach (pięna: »puknęła macherzyna, bo wia trem nadęta*. P. miech, moszna. ścią, »na odmach*), zamaszysty. machelski, o suknach, sukniach, Urobione przyrostkiem -ch (jak je
M
machina — maj
317
płaszczach; od miasta belgijskiego motyna). Pierwotne *matjecha, od czasownika *macić (do mian. moc); Mecheln. oczekiwalibyśmy *macima, jak oj machina, machinacje, machinal ny, 'bezwiedny', zachowały kształty czym; ofiary macochy przezwały ją łacińskie, gdy maszyna, maszynka,przyrostkiem dla imion żeńskich, -cha, z niestałą samogłoską przed maszynowy, maszynista, romańskie dają (franc. machinę). Wszystko ch (starucha, szewczycha, mądrochprzez łacinę z grec. mēchanē (por. na); -je- zabrnęło tu, gdy przyrostki z /- popłacały (np. rodzaj z *rodmechanik, mechaniczny, mecha nizm), od mechos, 'środek, sposób',jaj, od rodzić). niem. machen, 'robie' (por. gmach) maczuga, w 16. wieku nieraz machlować, 'oszukiwać, szachro i macuga, u Mączyńskiego, M. Biel wać'; machlarz, machlerz (machlarskiego, ale na tej pisowni nie można stwo, machlerstwó), częste szcze polegać; kij', 'buława'; przenoszone gólniej w 17. wieku, zachowały w 16. i 17. wieku na 'kobietę stroji pierwotne znaczenie 'faktora, strę nisię', -kosztownie ubrana, macuzka czyciela' (franc. maąuereau, 'strę wyryta«, -(miejskiego synka) ma czyciel', maąuerellage), co uwijali czuga wdzieje (drogie futro)«. Z rum. się szczególniej w Gdańsku przy maciuca (franc. massue) od łac. handlu zbożowym (por. Klonowica, mattea, 'pałka'. Paska i i.). Z dolnoniem. makeln, mać, macica, maciora, macierz, mākeln, od machen, 'czynić', Ma p. matka. kler, Makler (mecheler w 15. wieku magazyn, 'skład', 'sklep', z franc. i w górnoniem.). magasin, co wkońcu z arab. machMaciek, Maciej i Mateusz, bo zan, machazin, 'spichrz, skład to nie rozróżniano obu imion, i biskup warowy'; na Rusi przestawiają: gakrakowski (Zebrzydowski) ewange mazeja. listę Maćkiem nazywał; przenoszą magiel, maglować, magielnica, na zwierzęta, jak inne imiona na maglownica; po narzeczach z no rośliny, a więc macus, 'kocur'; na sówką: mangiel i megiel; z niem. 'kiszki', jedne zwąc Dorotką, dru Mangefl) z grec. manganon, 'ma gie Maćkiem, w 16. wieku; na china wojenna, wyrzucająca ka 'gbura, prostaka', jak i Bartek; mienie'. maciejówka, rodzaj 'czapki'. magierka, 'czapka węgierska', macioch, 'dziura, nora', 'komór magierszczyzna, 'strój węgierski' ka', częste w 17. wieku, z niem. w 17. wieku, od madiar, madziar(\), od magyar, jak się Węgrzy sami Mauseloch, 'myszą dziura'. macocha, macoszy; w 14. i 15.nazywają (od drugiego ich plemienia, wieku macecha: najstarszy to przynazwanego Moger, od wodza tegoż kład wtórnego to przed gardłowe- imienia). magja, magiczny, z łac. magus, mi, zamiast ie, jak wloką zamiast wleką; ogólnosłowiańska nazwa, cho magicus, & to z grec, mageia od ciaż wcale nie pierwotna, skoro po perskich magów. maiź, czy maisz, nieobjaśniona szła od mianownika maci (mać), nazwa 'sokoła, raroga'. nie od pnia macier- (p. matka; po maj, maiowy; majówka, także dobnie urobione macica, albo lit. fc
majak — mak
318
M
owad i roślina; nietylko nazwa mie z łac. magister, 'wyższy, przełożo siąca (z łac. majus), ale i nazwa 'ziela' ny', jak minister 'niższy, sługa', (i 'kwiecia'), *umaić głowę, domy* albo wprost, jak ostatnie, albo przez (przy pogrzebach »maju kupreso- franc. (maître, maîtresse), albo przez wego* używano); szydzi też Stryj czes. (mistr), albo przez niem. Meikowski z niepewnego szlachcica, co ster (Mester, rus. master). Zloźesobie w herbie maj (on pisze z ma nia dawniejsze na -mistrz: kuch zurska mej, jak dej zamiast daj), mistrz, ochmistrz, cechmistrz, wach t. j . byle jaki łopuch, wymalował. mistrz, burmistrz, zegarmistrz, I w niemieckiem Meie, Maie, o 'zie sztukmistrz; nowsze na -majster. leni' się używa. Tak samo u innych majtek, 'marynarz', a 'spodnie je Słowian. go' maitki, z holand. maat, maatje majak, maiaczyć,* majakiem krą-(skąd i niem. Matrose i franc. maźąc«, znane dopiero od 17. wieku, telot), o 'towarzyszu (co dzieli ze mną od Tatarów i Kozaków, co po ma chleb)', od końca 17. wieku; dawniej jakach, 'wiechach i znakach', wieści tylko marynarz, z łac. marinus, sobie podawali. Czechom to zupeł 'okrętowy, morski'; 'spodnie' zwały nie obce, najbujniej na Rusi się się również marynatami; stąd i ma rozkrzewiło; postaci z samem -ja, rynować, marynata. bez -k, i cerk. i Bałkan dobrze mak, maczek; w rozmaitych przy znają, cerk. namajati, 'kiwać'; tatar.słowiach: »cicho jak makiem po majak, 'wiecha', z rus., co i 'latar siał* (u Paska i Potockiego), »drob nia morska'; pień ten sam co w ma niej maku* (siekać, w liście do Hochać; cerk. i pomawati, 'kiwać'. zjusza z r. 1568); makowy; mako majątkowy, majętny, lągwa (i makolądwa, tak u Stanka majątek majętność, majętnostka; do (mieś) 1472 i po imionach; obok siemionki mający, jak podobne: kipiątek, wrzą i siemionuchy), ptaszek (niby w 'ma tek; słowo nowsze, od 16. wieku. ku lęgnący', ?); makówka (»główka majdan, 'plac obozowy, dla targu jak makówka, a rozumu by nai dla rady, otoczony namiotami', póź plwał*); makowica (przejęte do niej wszelki podobny 'rynek*, szcze rus.), 'wierzchołek kolumny lub wie gólniej w lasach, przy trzebieży, pę ży' (w 1C. wieku ogólne). Grec. dzeniu smoły; przejęte w 17. wieku mākdn i mēkdn, niem. dawne mago, średniowieczne mage i mahen, dziś z tur. mejdan, 'plac' (z pers.). majeran, poprawniej majoran Mohn; u wszystkich Słowian bez (u Stanka 1472 r.), majorana; mawyjątku to samo prasłowo, zato runa nawet; z łac. maiorana, coLitwa ma tylko pożyczki, prus. pochodzi (czy nie przez Arabów?) móke z polskiego, a lit. magona iz odrzuceniem nagłosu: aguona) od grec. amarakon. majster, majstrowa, zmajstrować,z niem. (?). Jak nasza nazwa wę >majstersztuk cechowy* ; mistrz,drowała, czy prasłowo, czy pożyczka z grec. (ale takich nie bywa zre mistr(z)yni, mistrzowski, misterny, z urobieniami; metr (już u Paska sztą wcale), i od jakiego pnia wy pod r. 1660), metresa (również z 17.szła, nie docieczono. Tu należy i makutra, co w niej mak trą wierciwiekuj; magister, magistrowa, ma gistrat z urobieniami, — wszystko makiem (rus. makotra i makotierf); f
M
makabunda — małdr
319
makuch, dla wszelakich 'wytłoczyn*, u Bułgarów 'skrzatek', u Słowień luny maczek, nazwa gry hazardów- ców toż (i 'bałwan'; malicz 'djabeł'); u nas od 17. wieku o koniu nej, od makao. makabunda, przezwisko (lwow malikowatym, t. j . 'z zapadłym skie), zniekształcone z wagabundagrzbietem'; u kogo zdechnie, trzy - (łac. vagari, skąd i wagant), o 'włódziewięci, wedle Haura r. 1670, siedm koni, wedle innych, po nim czędze, wałęsającym się*. makaran, dawniej makaron i ma-wyzdycha, — a więc 'fatalny, co i na kar, 'ciasto krajane', włos. macche-ludzi i dnie przenoszono. Istota to roni; makaron, 'pół łaciny, pół poldawnej mitologji albo powiary; od szczyzny'; żartobliwie przez Włocha maty, dla drobnego kształtu (?), jak Folenga wprowadzona mowa, mie wszelkie krasnoludki, koboldy. szająca włoskie pnie z postaciami malina, malinowy, maliniak (Ma łacińskiemi, u nas od początku 16. linowski o 'wymiotach', por. -na wieku gorliwie uprawiana (carmen malinach być«, 'stracić wszystko'); macaronicum J. Kochanowskiego, tak samo u wszystkich Słowian; Rojzjusza, najsłynniejszy Orzelskie- nazwana od koloru, od prasłowa go z r. 1623; zabawka przetrwała dla oznaczania wszelkiej 'siności' do Załuskiego i Minasowicza); tę (nie 'czerwieni', ale taki przechód nazwę przeniesiono u nas juź w 16. w nazwach barw nie razi); lit. mewieku na zwyczaj wplatania w pol lynas, 'siny', mèlynê, 'siniak' i 'bru skie mowy i listy poważne (tamto sznica', mēlys, 'sinidło', grec. melas, wszystko żartem było) całych czę 'czarny* (stąd melancholja, o - czarnej ści zdań lub luźnych słów łaciń żółci*, i melancholik), ind. mala-, skich, i stąd całą literaturę 17. wieku 'brud*, 'grzech*, niem. Mai (blaues i Sasów makaroniczną przezwano. Mai, 'siniak'), goc. meljan, 'pisać', Juź w 17. wieku gorszono się z tego niem, malen, 'rysować, malować' Ł S t y l u szkolnego*. (prus. milina-, 'plama'). makat(a), 'zasłona z drogiej mamaitycb, moltyk, i inne postaci, terji, kapa', z tur. (arab.) makad, 'jedzenie, obiad', z dolnoniem. moltid, 'kobierzec'. Mahlzeił; to Mahl i Mai, 'raz', po m a k u ł a , makułka, makuleusz, wtarza się we zwrocie: -na malu*, 'zmaza, plama', z łac. macula, co 'na celu'. Natomiast malka, o 'zmełi Niemcy (Mackel) przejęli; uży tem zbożu', u Petrycego, z niem. wało się i dla przezwisk; stąd i (łac.) Mehh Ale mai, 'maszt', z łac. malus. makulatura, o 'druku plamistym' małcba, 'torba', w 16. i 17. wieku i o 'szpargałach'. znane, z niem. malhe, 'torba skó malacja, 'cisza morska', łac. ma- rzana (malha węgierskie, czy nie lacia z grec. malakos, 'powolny'.bezpośrednie źródło naszego?), skąd malarz, malerzr. 1510, malarski,i franc. maile, 'waliza'. malować, malowniczy; malunek małdr, 'miara zbożowa kilku i malatura, z obcemi przyrostkami, ćwiertni', 'miara ziarna, sep, osep', z rodzimemi: malowidło, malowanki;nawet i 'miara chłosty'; zdrobniałe od 15. wieku powszechne, z niem. małdrzyk, 'pewna liczba serków*, Maler, malen; p. malina. później 'serki* same; zniekształcone malik, 'gwiźdi' (Stańko r. 1472), w mondrzyki i mądrzy ki; dolno-
320
Małgorzata — małżeński
M
niem. Malder, górnoniem. Malter w 15. wieku); Ruś i Bałkan prze Wara zbożowa* (pierwotnie 'to, co zywają 'małpę' wyrazami tureckodla jednego młynarz od razu mełł', perskiemi, obiezjana (lit. bezdzione) mahlen), 'miara' wogóle, > Malder i majmun(a). eine Zahl Kasę* ('liczba serków', m a ł y , malec, maleńki, maleń może piętnaście); małdratami (z łac.) stwo, maluta w malutki i maluczki, nazywano i 'spy dziesięcino we'. już w psałterzu, maluchny, maluśki, Małgorzata z Margaretka, z stamaciutki, maciupki; mało, malem łem rozpodobnieniem r-r w l-r, jak (narzędnik, wedle dawnej odmiany w kamlarz, ludwisarz, molćterz,zaimkowej, jak ciem od ten), omal mularz; w 16. wieku popłacała i niemal, skrócone z omale i nie i Małgorzęta, Małgorzęta (-ęta we małe (miejscowniki, jak źle), »bez dle nazw jak Wierzbięta); »hetmanmała*, pomału {pomaleńku) stąd od Małgorzaty* ('bez piątej klepki', niem. pomadich, o 'powolnym'); mat od upałów letnich, bo jej święto ko, jak u Serbów, stąd niemałczyca 15. lipca); liczne skrócenia, Małgo w psałterzu puławskim; małość. sia i i . ; łac. margarita, greckieLitwinom obce. Nagłosowe s- od margaritēs, 'perła', co samo ze padło, jak w grec. melon, 'owca*; Wschodu pochodzi, chociaż źródło zachowali je Niemcy w schmal (goc. nieznane; margierytka (!), 'stokroć',smolista, 'najmniejszy'), schmalem ('umalić, umniejszyć'), Schmaltier. w Balladynie, z francuskiego. małmazja, skrócone mazią (szy Liczne złożenia: małomówny, mało derstwo z chłopa: »dobra bysiu miejski, małowiarkowie (16. wiek), mazią*, co ją drogo opłacił, pijąc małodobry ('kat', 16. wiek, eufemizm), jak wodę), ulubione w 15 i 16. małoutfny (16. wiek), małoletni. wieku 'wina greckie', z Malwazji Czasownik umalić (dziś umniejszyć, (jest to peloponeska czyli morejska bo mniejszy uchodzi za wyższy sto Monembasia), głównie na Lwówpień do mały). Tak samo u wszyst sprowadzane; ale wliczano tu i wina kich Słowian. hiszpańskie (sęki, alikanty, madery, małi, 'ślimak', małżowina, 'sko malagi), i włoskie gotowane (ry- rupa'; u Stanka r. 1472 małż >ostrywułę); małmazję u nas z małwazji ga« (ta z łac. ostrea)) brak mu s- nazniekształcono. głosowego, ocalałego w tekście z 16. małpa, małpi, małpować, mał- wieku: *smałeowe skorupy*, por. peczka, małpiarz, w 15. i 16. wieku białoruskie smouz; u Bułgarów (u Biernata) małpierz dla samca również już bez $-, mełczofw) i mel(wedle innych nazw samców na -r, czew, a stąd (nie przeciwnie !) ru-rz: kocur i kooirz, itd.); od nasmuń melc(iu), 'ślimak'. małżeński, małżeństwo, małżo na Ruś przeszło (i do Czechów, u nich mało używane); z niem. zło nek, małżonka, małżonkowie; u Cze żenia Maul-affe, t. j . Affe ('małpa')chów z przestawką manzel, manz rozwartym pyskiem (Maul); samo zelskỳ, a od nich i u nas w 15. i 16. Affe, nieznanego pochodzenia, prze wieku manzel, manzenka, mązeńjęli w średnich wiekach Czesi jako stwo i mazeństwo [j>o słownikach *opa (istnieje tylko dalsze urobie szczególniej), z naiwnem wplata nie, opica, znane od nich u nasniem męża. Słowo złożone; pier}
M
mama — manela
321
wotnie brzmiało małzona, t . j . zona sione dowolnie na 'boginki, feje' pojęta uroczyście »na mał*, czyli (nazywane miejscami i Sybiłlami, urnowe'; tnāl w Niemczech gór sywilija !), przyczem domowe ma nych 'wiece sądowe' oznacza (Mahł- mić pośredniczyło; podobnie u Sło statt), gdzie umowę ślubną (Mahl- waków; u nas te mamuny niezbyt schatz 'posag', Mahlring 'pierścień dawne. ślubny') ogłaszano (stąd Gemahl m a m r a ć , mamrotać, mamląc, i vermāhlen); u innych Niemców 0 'mowie niewyraźnej, mrukliwej', mai 'mowa', w Skandynawji 'umo rozmamrany i rozmamlany o 'nie wa, proceder prawny'. Wedle Ne dbale ubranym, rozpasanym'; dźwię stora Olgę wydawali Drzewianie konaśladowcze, więc w przeróżnych r. 947 za swego księcia »za mai* krążące postaciach, i mamruczeć (nie zrozumiał Nestor tego i same 1 mimrać, por. czes. mimra i nimra, go księcia Małym nazwał!; mało- o 'powolnym', mamlas (serb. mamèena z podobnem nieporozumieniem laz), o 'mazgaju'. plącze się i po narzeczach: ależ ani mamut, 'zwierz (człowiek) ko mały ani mąk tu nigdy nie nale palny', z rosyj. mamont, a to syżały). Z malzony poszła liczba po birskie (od 'ziemi'). dwójna na oznaczenie obojga, a po mamzer,'bękart','wychrzta' (mamtem dopiero dorobiono nową liczbę car u Falibogowskiego r. 1626, przez pojedynczą: małżonek itd. Słowo nieporozumienie, niby od mamki?), rozeszło się po Słowiańszczyźnie z hebraj. mamzer. (nie znają go na Bałkanie, ale i na man, 'lennik', maústtvo, mański, Rusi się nie utrwaliło), lecz nie na manowstwo; podmanić, 'zhołdować'; leży bynajmniej do pierwotnych po leman, lemaństwo; z niem. Mann, życzek niemieckich, jest młodsze, Lehnmann; niem. Mann (p. mąz) z 9. i 10. wieku dopiero (?), w naj u nas nierzadkie, we wszelakich dawniejszych zabytkach cerkiew złożeniach, np. oberman, 'jednacz' nych (południowych) niema go je (częste w 16. wieku; Zygmunt Stary szcze. uchodził za obermana monarchów europejskich), hetman, guzman. mama, mamin, mamka, p. matka. manatki, 'graty, chudoba', z włos. m a m a ł y g a z mąki kukurudzianej, przez małorus. z słowa bałkańskiego manata, 'snop, garść', od łac. manieznanego początku; serb. mama-nus, 'ręka', co w mnóstwie poży czek się zjawia: mandat i smut Ijuga. mamić, mamidło, przymamić i t d , nej pamięci mandatarjusz, mani oprócz nas i na Bałkanie i u Cze festacja), maniera (i manier, z włos. chów znane; od *mam, co przyrost maniera, 'sposób'; zmanicroioany), kiem -m urobione od pnia ma-, por. manufaktura, manipulować (włos. manowiec (p. manie); pień ten comanipolare), mantialista (w 17. wie i w mach, majak, itd., szczególniejku, niby 'sekretarz'), manuał, man kiet (z włos. manichetto), itd. u Serbów rozgałęziony obficie. mamon, mamona, mamuna, od manela, 'bransoletka', w 16. i 17. ewangelicznego, greckiego, mammó- wieku ogólne, z romańskiego, włos. na, 'bogactwo' (z chaldej. mamon,maniglia (e razi; może pod wpły hebraj. matmon, 'skarb'), przenie-wem takiej włoszczyzny jak maSłownik.
21
322
manić — Marcin
M 7
nełla, 'snop', manette, 'manele żemaren, 'marny ); przyrostkiem -ra od tegoż pnia co i mamić i ma lazne, łańcuchy', zniekształcone). manić, 'zwodzić', u nas rzadkie nowiec; u nas najobficiej rozgałę (na Rusi częste, szczególnie w zło zione, mniej u Czechów, marny, na Rusi dziś tylko o 'wizji', marjewo; żeniu obman, 'oszustwo', primanka, 'przyłuda'), ocalało głównie w słowie na Południu wcale nie istnieje. manowiec (manowie, manowisko), marcha, 'szkapa'; dawniej i 'pa 0 'bezdrożu'; od tegoż pnia co i ma dlina, ścierw'; jest i mer cha, 'bab mić (p.), z przyrostkiem -n (zesta sko', myrcha; mniemana pożyczka wiają i niem. mein, o 'fałszu', np. z niem. marha, 'klacz', dziś Muhre Meineid, 'krzywoprzysięstwo'). Li (źeńsk. do marh, 'koń'); marszyna twie brak wszelkich tych słów; 'padlina'. Potocki. P. merniema mowy o bezpośrednim związ marchew, marchewka, marchwiku z grec. mania (skąd manja sko; marchwica u Stanka (1472 r.) 1 manjak); całe dalsze pokrewień dla 'marchwi polnej, czy polskiej, stwo pnia ma- z słowami dla 'oma t. j . dzikiej'; ogólnie słowiańska po mienia' (ind. majā-, 'iluzja, złuda', życzka z niem dawnego morka, grec. mimos, 'guślarz', 'aktor, naśladziś Mohre; marchwiany, i o pie dowca', itd.) pozostaje wątpliwem. niądzach, gdy w widowisku ludomanierka, 'blaszanka', jak i w rus.; wem, np. w Częstochowie, krąźano marchew na talarki (r. 1578). po której stronie pożyczka ? mantyla, tancmantliki (wiek 15.), marchja, margrabia, a obok tego manty i mantolety, mętliki; manmarka, markować, markotvy, martel, mantelzak; mantyka ('torbakier, markiz; wszystko w różnych dziadowska', z łac. mantica, częste dobach i znaczeniach z obu pni w 16. i 17. wieku, o 'żebrakach' niem. w jednem: marca, Mark(e), głównie); wszystko wkońcu z celt. 'znák', i Mark, 'granica', Markgraf; mantum w łacinie, zdrobniałe man- franc. marquis z włos marchese tellum, z czego niemieckie Mantel,z łac. marcensis, w rodz. źeńsk. 'płaszcz'; mantyla hiszpańskie. marquise (stąd markiza, i o 'za mańka, mańkut, mańczasty, 'le- słonie nad namiotem albo balko woręki*; »zażyć kogo z mańki*, nem'; franc. marche (polskie marsz) 'podejść'; z włos. manca, 'lewa ręka', również od tego pnia, jak i marprzymiotnik manco, 'lewy, wadliwy',ąue (stąd remarki). mancare, 'brakować', mancamento,Marchołt i Marchult, przejęte 'brak, błąd' (i u nas się przyjął: obok Sowizdrzała z ludowej lite »z mankamentem*); »ofiara mańratury niemieckiej, gdy Jan z Ko ka*, 'kusa'; mankat, 'karśniawy, le-szyczek r. 1521 przedrukował »Roz woręki', r. 1535. mowy Marchołta z Salomonem* mapa, przeszła do geografji od i typ ludowej książki polskiej stwo łac. mappa, 'serweta' (dla szerokorzył; »drzewo marchołtowe* i po ści); pierwotnie tylko mappa mundi,dobne grube żarty popłacały w 16. 'światowa'. i 17. wieku; o 'szybale - chłopie'; mara, marzyć, rozmarzony, maz niem. Markołf od marku (p. rzyciel; marno, marnować, marnomarchja). trawić, zmarnieć (już w cerk. zaMarcin; imię przydzielano gdzie
M
marcypan — marski
323
indziej wszelakim zwierzom, pta strzygnąć rzecz o nazwach roślin kom, jaszczurkom; i w Polsce mar- nych: marzana, później i marzanna Ciszkami zwano wszelakie 'dziwy', (z podwójnem n, jak dziewanna), jak świadczy polemika wyznaniowa czes. marzena i morzena; obie na (por. Marcina Czechowica i Powo- zwy, nasza i czeska, oznaczają dwie dowskiego pisma z r. 1580 —1590); wcale odmienne rośliny: jedną farstąd poszła ruska nazwa 'małpy', bierską ('rubia tinctorum', zwana martyszka, zachodnia, obok wschod też dlatego czerwone ziele, a tak niej (perskiej) obiezjana. nazywają i inne »czerwone* rośliny, marcypan, z włos. marzopane, np. 'geranium sanguineum'); drugą jak i inne przysmaki, w 16. i 17. lekarską, 'chrysanthemum parthenium', marzana, ziele maciczne, wieku przejęte. margać, mardać ogonem, o psie, częściej maruną (Stańko 1472 r.), w 15. i 16. wieku; czes. mrdati, marunką, marona przezywaną; u in mrdol i mrdas, 'ogon'; por. dalej nych Słowian niema nazw podob rus. morgaV (p. mrugać), czes. nych, bo rus. mariena, 'rubia', z pol mrholitik o 'prószącym deszczu'; odskiej. Zestawiają ze pniem mor-, mardnąć poszło może i narzeczowe o moręgich ('sinych'), morusach ('pla majdnąć, majdać, majłnąć, 'merd- mach', ?). Szwedzkie i norweskie mo nąć', bo i majdacz 'ogon bydlęcy'. ra, maure, dla 'galium verum', farmargiel, z niem. Mergel, a to bierskie, chyba z przypadku po dobne (?). przez łacinę z celt. marga. marhać, 'trwonić', rozmarhać, markotać, 'szemrać', »markotno czes. mrhati, u nas poza 16. wiek mi«, markotliwy; dźwiękonaśladow nie wystąpiło; dla samego h nie cze, por. mru-mru od mruczeć, co musi być jednak pożyczką; od mar- z marczeć jedno słowo, tak jak bur cha, 'ścierw'(?). czeć z barczeć, mrugać z margać. Marja, u ludu do 16. wieku Ma U innych Słowian, na Południu, rzą, co kościół łaciną wytępił, tak, o 'beku owiec, kóz', serb. mrk, że tylko w kilku nazwach miejsco mrkati se i mrczati, o 'parzeniu wych (Swiętomarza) i roślinnych się owiec i kóz'. (niarzymicta) ocalała. Zdrobniałe marmur, łac. marmor z grec. Masia (u Reja nieraz, »gonna Ma- ogólnej nazwy 'kamienia'; należy wy sia*, co na posługach-gonach bie mienić dla »lisów - mar murków «, ga), coby i od Magdy (Magdaleny) z których Linde niesłychane nigdy pochodzić mogła. Od Marji i Ma- Marmorfiichse urobił (p. jamułka). rjany nie odróżnimy. Marzona, Mamarsk, zmarsk, dziś tylko: rzaneczka, w pieśni obrzędowej na zmarszczki, marszczyć (czoło, brwi), Zachodzie, przy topieniu Marzany marszczka; prasłowiańskie, o 'sma w niedzielę środopostną (albo inną ganiu', 'smudze, prędze'; cerk. mrsk, bliską), tę samą nazwę otrzymała; 'bicz', czes. mrsk, 'pręga, smuga', odmiana u Czechów w Morzenę mrskacz, 'biczownik', mrskati, 'rzu nie dowodzi niczego; cały obrządek cać', rus. morszczif, w obu znacze przeniesiono do Czech i do nas niach ('marszczyć czoło' i 'smagać'). w 14 wieku dopiero z pobliskich marski, 'hoży': »tak mężny, tak Niemiec. Nierównie trudniej roz marski*, >mskłą, marską, modną 21*
marsz — masztalerz
324
M
damę«, Potocki; merski i myrski, Hus, 'miesiąc Marsa'; od Marsa to samo; merskać, 'smagać', u Gór i nasz marsowy, marsowaty, o 'bo nickiego, czes. mrskati; tegoż pnia jowym, wojowniczym', jak i marco i marsk, zmarski, zmarszczki;cjalny, marcjalista. serb. mrska, mrskati se, 'marszczyć marznąć, p. mróz. masa, masowy, masywny, maso się'. marsz, maszerować (zam. popraw wać, z języków romańskich, od łac. nego marszować; -er- zbędne, nie massa, z grec. mādza, o czemś mieckie, jak w komenderować, far- 'ugniecionem'; masować mówimy szerowac\ z niem. Marsch z franc. o 'masażu'(jak Francuzi, masser). Ale marcher, co samo z niem. mark. masarz, o 'wędliniarzu', świeży czemarszałek, marszałkować, z łac. chizm; masakrować z franc. massacre, a to z niem. Metzger, 'rzeźnik'. mariscalcus z niem. marah-skalk, 'koniuch' (od marka, p. marcha, maska, maskować, z łac. włos. i skalk, 'sługa'). masca, a może raczej wprost z franc. martauz, »ludokrajce w Węgrzech masque; maszkara, maszkarny, mamartahuzami zową«, u Klonowica,szkarnik, 'komedjant', z włos. maPotockiego i innych w 17. wieku, schera, mascara, wskazują swojem z węg. martalóz, 'zbój, handlarz nie -szka- na pośrednictwo węgierskie; wolnikami', z tur. martolos (z grec.maska powtarza się w maskaradzie, włos. mascherata; włoskie wkońcu hamartolos, 'grzesznik', albo harmaz arabskiego. lolos, 'wojennik', ?). masło, maslić, maślany; maślan martwy, p. mrzeć. maruder, z franc. maraudeur ka (dawniej nieraz maślonka, a i o (z maraud, 'łotr', z hiszp., a to przed n zmienne); maślnica; maślz łac. małe ruptus), o 'ostających niczka (mylnie masełko, masfijelw tyle, plądrujących żołnierzach'; niczka); maslck, 'syn rzemieślniczy' od tego maruda, niem. marode,('pieszczony', wobec innych, obcych marudzić, o 'guzdraniu i nudzeniu'; czeladników); w cerk. masło 'olej', a maslina 'drzewo oliwne', jak do marudny. mary, 'nosze umarłego', z niem. dziś w niskiem; p. maż; przyrostek Bakre, do nas przez Czechów w 15. -sto lub -tło (-dło); pomijamy na wieku; pod wpływem nagłosu m- zwy grzybów {maślak, maślerz) itp. wedle mór, odmieniono b- w m-; masłok, masłoczny, masłocznik, niem. Bakre od pnia bher-, 'nieść' 'odurzający napój', niby 'opium'; od (p. brać). arabskiej nazwy 'szaleju* przez tur. marynaty, 'spodnie żeglarzy' (por. maślak. * majtki); marynować; od łac. ma- maszt(a), masztowy, z niem. Most rinus, 'morski', od mare, 'morze'. od messen, pokrewne z łac. malus, marzec, miesiąc, marcowy; »piwo'maszt'. marzec ^albo dwuraźne« ('dubelto masztalerz, pierwotne masztełwe'), w 16. i 17. wieku słynne kra- ;nia, masztalnia, masztarnia, dziś kowskie Mārzenbier, jak inne nazwy izupełnie przestarzałe; z czes. mapiw niemieckie: szwarce, szepce, sztal . i marsztal, 'stajnia', z niem. mumy marce; przez dawne czeskieMarstall, . t. j . 'stajnia koni' (por. marec z niem. Marz, a to z łac. Mar-wyżej marchd); p. marszałek. y
1
M
maść — matka
825
maść, maścić; »ostatnie nama 'wątpliwy', matoha, matożitt 'stra szczenie*; omasta (od omaścić); szyć', matati, 'matać, kręcić'. masit)ny i mastki, 'tłusty'; p. maź, materac, z włos. materasso i mamazać; przyrostek -c'; jest to za terazzo, 'poduszka', co poszło z arab. razem jedyna nazwa słowiańska, matrah, 'poduszka (do siedzenia)'; t. j . pierwotna, dla 'koloru', dziś Niemcy włoskie e później odrzucili, tylko o koniach i kartach, dawniej a za nimi i na Rusi i u nas bywa ogólnie, bo kolory mazaniem namatrac. dawano; odesłaliśmy maść do apteki, matjasno, 'markotno, przykro', ależ nie tam jej początek. w 17. wieku ogólnie na Rusi i Pod m a Ś l a C Z , 'słodkie wino węgier górzu znane, dziś tylko po narze skie', z węg. masła s. czach: »matyjaśnie mi*, 'brak mi mat, mylnie met, od gry szacho czegoś'; od węgiersko - słowackich wej, gdzie * szach mat* znaczyło Maty/asów, co ich głód na służbę (po persku): »król zabity*, przenie do Polski pędził; od nich mamy sione wedle niem. (ale i w romań i bizuny i harumpalcat (p.). skich językach to samo) matt 'ubi matka, zdrobniałe, zastąpiło już ty', 'mdły', na kolory itp.: »szkło od 14. wieku pierwotne mać, skró szlifowane na mat*, matowy, 'bezcone z maci, w dalszych przypad połysku' (o barwach i głosie). Na kach macierze, do czego urobiono tomiast mata, 'plecionka', z włos. nowe mianowniki: macierz i ma i łac. matta, obcego pochodzenia. ciora: »wy miłe maciory*, w pieśni matać, matacz, matactwo, ma-z drugiej połowy 15. w ; matka już taczać, mataczyna (w 17, wieku w pierwszej wrotce Bogurodzicy, i u Malczewskiego), zwykłej mata- ale jeszcze w psałterzach i biblji nina; matlać i matwać, gmatwać, przeważa mać, macierze, nad mat 'wikłać', matlarz i metlarz, 'faktor';ką; przymiotnik dzierżawczy nigdy ale mietelnih (u Górnickiego), 'ku matczyn, wyłącznie macierzyn: »jeglarz' (na Rusi urzędnik jakiś), dziny syn oćców a macierzyn*, bip. mieść; matnia, 'worek w sieci ryb blja; macierzyński, macierzyństwo nej': »nagnać na matnię*, »wpaść macierznik, 'łożysko', w biblji, ale w matnię*; matołka (matołek) i ma- macica (w ciele; w rzece; u roślin); toga, niegdyś 'duch domowy', 'złe, matecznik (o 'legowisku zwierząt straszydło, widmo' (tak jeszcze w lesie'). Od matki uwłaczano stale w 17. wieku, a po dziś dzień u Słowa czci obcej, w rocie z r. 1392: zła ków szczególnie, skąd węg. matoha,jał mu ot matki*; wyraźniej w in 'straszydło'); dziś matołek o 'krety nych rotach: »zadawał k.... macierze nie' i 'półgłówku'; małonóg (mniej symf*, r. 1398, »(taki i taki) synu*, poprawnie i matonak), 'chwast, ką-w 17. wieku; sukin syn na Rusi. kol odurzający' {nogami mata), częWe wszystkich językach aryjskich: ste u Potockiego: »szalonego ma- ind. pień mtitar-, grec. mētēr, łac. słoku abo matonogu obżarszy się«,mater, niem Mutter; na Litwie *matonog zawróci głowę«, »winomote (drugi przypadek moters) matonogiem* P. mot, motać Tak'żona', a motina 'matka'. Znacze samo czes. matonoh, matłati, ma- nia osobliwszego nie ma; jak w pa tłanina, matłacz, 'bazgracz', matnỳ, ter ('ojciec'), tak i tu do dziecięy
326
matwaé — mądry
M
cego ma. pa (mama, papa), dodano i małoruskich), to chyba zniekształ przyrostek -ter, służący nazwom po cone materjaly. krewieństwa (por. łac. frater, 'brat', matwać, p. matać, gmatieać. grec. thygatlr, 'córka', ejnatlr, 'ją- mazgaj, mazgaić się, zamiast ma trewka'); nazwy te wyprzedzają po za j \ bo eg nieraz z z się wymie wstanie wszelkiego rodzaju grama nia, od mazania się, 'marudzenia, tycznego. Od ma, zdwojonego, po rozlazłości'; mazepa, o 'brudasie'. szła mama, w licznych spieszczeMazowsze, nieraz (w wieku 16. niach matkę zastępując, a dalej i 17.) Mazosze; Mazowszanie; skró i mamka, mamczyć; por. mańka.cone pogardliwie Mazur (jak ko Od łacińskiej matri- poszły nazwy cur), z czego mazurek, nazwa pie dla 'spisów osób połączonych' (zrze czywa i tańca; przymiotnik zawsze szeń i t. p.): matryhîûa, skrócone mazowieski (15. wiek), od 16. wieku w metryka, zam. niemieckiej i cze mylnie mazowiecki', »kury mazo skiej matryki (wedle metropol i ?), wieckie*, 'gawrony' (specjał litew i na 'świadectwa chrztu itd.' przenie ski zarówno). Łacina i niemczyzna sione; księża te spisy (chrzczonych średniowieczna odrzucały drugą itd.) prowadzili. Od mater- poszły część złożenia: Masovia, die Ma dalej nazwy materji, z łicznemi uro saże. Nazwa uszczypliwa, od sąsia bieniami, co pomijamy (np. mate- dów mało- i wielkopolskich narzu rjaly)\ Ruś słowo to, jako kacerskie, cona, prastara jednak. Zamiast *Maniezbożne, łacinnikom w 12. wieku zoivie (jak Kociewie), mamy dziwacz wypominała (że ziemię materją na ne złożenie ze wsze-, bo nie przed, zywają). Ze zdrobnień: matka, malecz po mazo- wstawione, ale są teczka, i i . , wyróżnia się wiekiem podobne i inne, np. Kotowszr Obok matuchna (por. rus. maiuszka). Mazura i Mazoch (nazwisko zna Mamka już w 16, wieku tylko 'pia nego pisarza Sacher-Masoch). stunkę' oznacza, ale jeszcze w biblji maź, mazać\ mazanie i mazanek, i 'ciotką' bywa, por. niem. Muhme mazanina-, maźnica; maziayz, ma(to samo słowo w tern samem zna zidto; kołomaź; prasłowo; tak samo czeniu) i Móne (narzeczowe); ind. u wszystkich Słowian; grec. mcidza, mama- 'wuj'. — Go do nazw: ma 'ciasto', mageus i mageiros, 'pie cierzanka, dawniej tylko macierzą karz', masso (z * mag jo), 'gniotę, duszka, jak i u Czechów (rus. ma- ścieram'; niem. machen (od 'lepie terinka może pożyczka z polskiego), nia gliną', 'budowania, tworzenia'); albo macicza duszka, t. j . 'ziele, brak go na Litwie. P. mazgaj, Ma którego napar wonny (duch) macicyzowsze, masło, maść. służy'; maciorka (r. 1500) i ma mędry, mądrzejszy, później mędrciora (w 17. wieku, u Potockiego szy, mędrzec; zmądrzeć; mądrość i i.), to 'królowa pszczół'. Pierwotne i mądrosika; mędrochna, dla 'go mać ocalało u nas w sprośnych po- rzałki', w 17. w nazwa ogólna: »nałajankach (psia mać, itd.), wielce sza mędrochna siła mężnych czyni*, znamiennych dla wszystkich Słowian, r. 1625, ^napijałam się mędroszki co na poczciwość rodu największą z kmoszkami*; ale u Potockiego: kładli wagę. Materklasy, 'rupiecie', *mądry djabeł, bo stary, śmierć u Knapiusza i i . (dziś w narzeczach, tylko mędrochna*; mędrela, *mę-
mąka — medelański
327
drelkowie nowi dzisiejszy*; z ruska: ind. manu-, 'człowiek, mąż', od pnia mudrahel. Rozdział między ą i ę men, 'myśleć'(?). Prasłowo; u wszyst ten sam co w czes. moudrỳ i mu- kich Słowian tak samo. Zdrobniałe drzeć, bo czes. długiemu u (ou) od męzyk, u nas imię własne, na Rusi powiada nasze ą, krótkiemu u na muzik, 'chłop', z czego nasze zgru* sze ę; akcent nie rozstrzyga rzeczy białe mudju. w niczem. Przyrostek ulubiony mdły, »medłbyl«, mdlić, omdleć; u przymiotników słowiańskich: -r; w 15. i 16. wieku przeważają postaci pień oboczny z ą, obok u w mu- z g: omglal; mdło mi, mdłość; od dzić i myśl (p.); mądry jest więc tegoż pnia co mudzić (p.), z pół 'rozważny', co nie dopiero »po szko głoską twardą. dzie mądr*. Inni wtaczają niem. mebel, meblować, z franc. meumunter, lit., nieco podejrzane co ble od łac. mobilis, 'ruchomy', od do rodzimości, mandrus (mundrusczego i mobilizacja i automobil. żywcem z niemiec munter, więc mecenas, okaz naszej tytułoi tamto niecałkiem pewne); dalej manji, co 'patrona', 'adwokata', ob grec. manthand, 'uczę się', i inne,darzyła głośną nazwą Maecenasa i rozkładają pień na men- (p. mnieć) rzymskiego, protektora sztuki i na i dhe- ('kłaść', t . j . 'ducha łożyć na uki; podobnie konsyljarz dla lekarza. coś'); ten zupełnie mylny pomysł mech, mszyć, omszały; Mszana, przytoczyłem wyjątkowo. U wszyst Mszaniec; meszek (!), 'puszek'; lit kich Słowian tak samo: rus. mu- z długiem i krótkiem u, musas driec, itd. i musai (liczba mn), 'pleśń'; inne męka, mączarz, mączny, mączy- języki zachowały nasze pierwotne sty, mączasty; mączka (i 'krochmal', znaczenie: łac muscus, niem. Moos. stąd * mączkować szaty*, u Mączyń- Tak samo u wszystkich Słowian: skiego 1564 r.), mączyca, 'bielidło, rus. moch, serb. mach, itd. pudr', w 15. wieku; nierzadkie śród meczet, i meczyt, dawniej (u nazw roślinnych. Czes. mouka (pod Skargi np) meskit, mesgaja, moczas gdy to samo z krótką samo szea, 'świątynia turecka'; wszelkie głoską: muka, nasze męka), i t. d. nazwy wyszły wkońcu z arab mesOd pnia menie-, oznaczającego dzid, 'miejsce nabożeństwa* (włos. 'ugniatanie' (czegoś namoczonego), meschita, franc mosquee, z czego z wokalizacją o; mąka pierwotna, niem Moschee). to 'ciasto', a nie: 'zmełte na proch'. medal, medalik, medaljon, z ję mci, męski męstwo; męzyca, zyków romańskich, włos mpdaglia, niby 'Amazonka', ale i 'kobieta' mcdaglione, z łacin, metalleus od me(w 15. i 16. wieku, np. w pieśni tallum, 'kruszec, metal , a to z grec. kościelnej); mężczyzna, zbiorowe metallon, niepewnego (wschodnie do męski (wedle zeńszczyzna): »męż go?) początku (metallurgos, 'przeraczyzna poszli«, itp , od 17 wieku i na biacz metalu') osobnika przechodzi; mężny, zmęż medelański, o psach wielkich, od nieć; mężatka, zamężna, zanieście Medjolami przezwanych; od nas na Urobione przyrostkiem -z (z gj, por Ruś i Litwę juź w 16. w.; niegdyś lit. zmo-gus, 'mąż', właściwie 'zie- »galskie psy« były najsławniejsze, miec') od pnia man, niem. Mann, potem różne inne; p brytan 1
medytować — męt
328
M
medytować, zniekształcane u lu i t. d.), była i z twardą, i właśnie du; z tej samej łaciny, meditari, odod niej pochodzą nazwy słowiań której i medyk i medycyna; pieńskie dla 'ścierwa, padliny', nasze med-, mod-, co i w modus, 'miara , marcha, marszyna (a obok: mercha, jak np. sterczeć obok stark, modius, 'korzec', modestus, 'mierny', niem messen, Mass, grec. mēdo-wćrczeć obok wark, i podobne), co z nazwą marchy, 'szkapy', z niem. mai, 'uważam'. meldować, zameldować, meldu Màhre, nic nie ma wspólnego; nek, z niem. prasłowa melden (znaz tegoż u innych Słowian mrsza (bułg serb. słowień.), o 'wynędzczyło: 'zdradzać'). nieniu, chudości'; dalej serb. sło melodja, melodram, meloman, z grec melosy 'pieśń', meldidiā, itd.wień. mrcina, mrcetina, 'padlina' melon, dawniej malon, malun(z mrk-); wreszcie nasza mierzwa, (obie nazwy u Stanka 1472 r. obok serb. mrwa, 'okruszyna', mrwiti, dyni), 'dynia', 'harbuz' pierwotnie, 'kruszyć', czes. mrwa, 'skałka','gnój'; gdy dzisiejszy nasz melon zwał się por. nasze myrchać (p. wyżej mar dawniej »indyjskim«,złac. melo (in- cha) obok mierzwić. dicus), a to z grec; melonik, pewien meszty, 'pantofle', od 17. wieku rodzaj 'kapelusza', to nowa fran znane, z tur (a to z pers ?) mest, cuszczyzna. 'lekkie obuwie bez obcasów'; nazwa mendel, mędl, 'sztuk piętnaście', rozszerzona po całym Bałkanie z niem Mandel^ o tem samem zna mezelan, najrozmaiciej poprze czeniu, nieznanego początku; z stałą kręcane, szczególniej po narzeczach przemianą obcego an, ą, w ę. (medzelan, mędzelan, mazalonka), menica, dawniej myńca. my- nazwa 'lekkiej materji' (i 'sukni, nica; i 'pieniądz' (»złą menicę bić«), spódnicy'), z czes. mezelan (to samo), i 'zakład menniczny'; mincarzimen- z włos. mezzolana (dosłownie: 'pół nicznik, »mennicza stopa«; z niem. wełny'). Munze, co z łac. moneta Czesi męchyrz, w psałterzu, w 16. wieku zostali przy mincy, myśmy ją mo męcherz, męcherzyca 1549 r., męneta, {monetarny, por.portmonetka, cherzyna (por. macharzyna), dziś franc porte-monnaie) zastąpili; podtylko pęcherz; p. miech; urobienie wójne n w mennica mylne. Nazwana -r u wszystkich Słowian: serb. łac moneta od świątyni Juno Mo-słowień. bułg. miechur, czes. mienéta gdzie była menica rzymska. chỳrz, itd. mer-, pień, a raczej kilka pni, je męka, męczyć, męczennik (z poden o *śmierci', mrzeć, mór (p.), dwójnem n, zamiast poprawnego drugi o 'blasku', mara, trzeci męczenik); męczennica, 'katownia', o 'udziale', i i . Otóż wspominamy r. 1553; męczyciel, męczarnia, o pierwszym: mer-, mer-, raz dla zmęczyć się. męczeński, męczeń tego, aby sarmackiego okrzyku wo stwo; p. mąka; od pnia menk-, jennego, z 4. wieku, marha!, nie 'gnieść', z wokalizacją o: monk-, tłumaczyć z naszego morz go!, i krótką nosówką (czes. muka). jak to czyniono i czynią; powtóre, Tak samo u wszystkich Słowian: aby wywieść, iż obok postaci cerk. mąka, mącziti, itd. z miękką półgłoską, mtr- (w śmierć męt, zamęt, odmęt; męcić i mą1
y
M
mgła — miano
329
cić; mętny; smętny, smętek; bała- po narzeczach); częstotliwe migać mąt; kałamęcić; mątew, mątewka. (oczyma); od 'przym rużania' prze Mątwy; oboczna postać z u: smu chód ku 'śnieniu' (p. mzyć); na L i cić, smutny, smutek; bałamut Pratwie tylko w tem znaczeniu, pochodsłowo; pień ment-, z wokalizacją o: nem: migti, 'usnąć', prus. en-miguns, mąt- (albo, w krótkiej zgłosce, męt-); 'zasnął', a w wokalizacji z oi prus. tylko ten u nas bogato zastąpiony, maigun, lit. miegas, 'sen', miegmi, gdy pień mięt- u innych Słowian 'śpię'; w innych językach z k mia również obfity: por. rus. miatioz, sto g\ łac micare, 'migać się' (o świe 'bunt', mjatiel, 'zawierucha śnieżna', tle itp.). Tak samo u wszystkich w smjatku, o 'jajecznicy', czes. mie- Słowian: cerk. pomidzati oczima, tiez i matenice, 'wikłanina', maten, rus. mig, u Łużyczan k: mikać, 'zawikłany'. Litew menturis, 'mą mik, mikoł. Mika z łaciny. tewka', mente, 'kopystka' i 'łopatka miał, miałki ('płytki' i 'drobny'); (w krzyżach)', mentałas, 'miesza miałcza, miel, mielizna, mialkość nina', męsti (męcziu), 'mieszać'; ind. (i o dowcipie); nie rozróżniam manthati, 'miesza', manthā-, 'mą miału, 'prochu', od mieli, 'płytkości', tewka', niem. Mandel i Mandelholz,i dlatego nie łączę miału z meł0 'walcu drewnianym'. W językach ciem. Lit. mailius, 'ryba drobna' słowiańskich przeniesiono mącenie (rus mieluzga to samo, bo »w miał od płynów (»w odmęcie ryby ło kiej rzece ryba drobna«), łotew. wią*, przysłowie stałe) na umy- mailite, 'kiełb'. Cerk. meł, 'wapno', słowość: »zamącenie pogody umy i mêluk, 'mały', 'płytki'; rus. mieł, słu*, smętek i smutek (przeniesione 'kreda', miełkij, 'drobny'. po narzeczach nawet na 'siłę nie miana, od-, za-, wymiana; mie czystą'); ale smutek, smutny, pra nić, mieniąc; mieniący się i miepolskie, nie ruskie ani czeskie, obok niony (o maści); przemiany, 'me smętny. Tak samo wszędzie: cerk. tamorfozy'; zmiennik, zmienniczy, mąt, mątin, mątiti; rus. smuta 0 'zdradzie'. Lit. mainas, atmaina, {smutnoje wriemja około r. 1610); 'odmiana', mainyti, 'mieniąc', łac. serb. mutnja (jak nasza bałamut- com-munis (goc. ga-mains, niem. nia). gemein, p. gmin) i mUnus, 'dar' mgła, mglisty, mgławy; mgła (stale na »wymianie« polegający). wica; narzeczowe gma, ze mga; pra Od pnia mei-, p. minąć. Tak samo słowo; litew. migła, 'mgła', grec. u wszystkich Słowian: cerk. mena, o-michle, ind. mik-, o 'deszczu' 1 t d. 1 'mgle' (por. nasze mżyć, o deszczu), miano, 'imię', mianować (por. z inną wokalizacją megha-, 'chmura'.niem. ernennen w obu znaczeniach) U wszystkich Słowian tak samo: i zamianować, mianowicie (wyli cerk. mtgla, serb. magla, czes. czaj ąc), mianownik (mianowacz mhla i mika. u Kłosa roku 1537, przy liczeniu i przypadkowaniu); wzmianka, w 16. mgilcjć, mgnienie, »w okamgnie niu* (w 15. i 16. wieku stale »w oce- wieku wzminka; mienić, nadmie mgnieniu*, przez t. zw. atrakcję rzenić, wymienić, itd. Prasłowo, brak go czownika ku przyimkowi; dalej, z nie w lit.; powtarza się w niem. meizrozumienia: »w ocymnieniu* i t. p.nen, Meinung; zupełnie odrębne
330
miara — miazdra
M
od poprzedniego (p. miana), nie ma »miasto czego«, *zamiasto (i nanic spólnego ani z mionem-imiemiasto) czego«, skrócone w zamiast, niem (napewne), ani z mnieniem,namiast, a nawet i miast, od 17. w.; upominkiem (co mniej pewne; zna inna nieprawidłowość: po ty miasty czenie niem. meinen wcale rozle (15. w.), zamiast po ty ('ta') mia głe: 'myślić', 'znaczyć', 'twierdzić'). sta (zwykłą atrakcją postaciową). U wszystkich Słowian tak samo: Już w 14. wieku występuje, później cerk. menją, bułg. pomien, 'msza wyłącznie panuje w tern znaczeniu zaduszna', czes. miniti, pominka,('locus') zdrobniałe miejsce, »na 'upomnienie', itd. miejsce czegoś« (postaci jak na miestnik, obok dawniejszego na miara, miarowy, mierzyć; miarka; mierny, mierność; miernik, miermiastek, ułatwiały to chyba), a samo miasto, jak w czeskiem, ale może niczy; wymiar, zamiar, zamierzać, pomiary, nadmiar, co niemiara;zupełnie bez wpływu czeskiego, za dawną nazwę 'grodu', wedle rozmiary, bezmiar; niezmierny, stąpiło itd. Wyłącznie słowiańskie (w lit. brak niem. Ort, co i 'locus', i 'civitas' zupełnie) przez swój przyrostek -r; oznacza. Więc już w 14. wieku sam pień me-, o 'mierzeniu' (ind. od miasto, 'civitas', urabiano mie mīxti, 'mierzy', mā-tram, 'miara'), ście, 'civis', a później, wedle nazw z innemi przyrostkami, np. 4 (łac. topograficznych, mieszczanin, mie szczaństwo, mieszczański (mie meiior, 'mierzę') i -d (niem. messen, Mass), ogólny. W 16. wieku jest szczuch), co od nas na Ruś prze i miarny obok mierny, ale wyłączszło; od miasta: miejski {z mieśćnie u Oczki, więc to niezupełnie ski), wielkomiejski, i przedmieście, pewne. U wszystkich Słowian tak przedmiejski, zamiejski. Wywód dalszy wątpliwy; zestawiam je z misamo; cerk. mèra, mèriti. tuś (p.), a więc przyrostek -to ze miarkować, umiarkowany; pod wpływem słowa poprzedniego (mia pniem moit-; inni z lit. maistas, ra) odmieniło i postać i znaczenie, bo 'pokarm' (tak wyłącznie tu i w pruto słowo obce, w 16. wieku przejęte skiem), z powodu łotew. mitu, mist, z niem. prasłowa merken, 'uważać','mieszkać', ależ to znaczenie wtórne: 'żywić się' — 'żyć'; inni z lit. mieod Markę, 'znak'. miasto, mieścić; zdrobniałe miasttas, 'kół, drąg', łac. meta (z mei-ta), ind. metht- 'drąg, słup' (od pnia ko i miestce (z czego miejsce); mamei-, p, minąć). U wszystkich Sło lomiastkowy i miejscowy, miejsco wość; znaczyło (i u wielu Słowian wian tak samo: cerk. mesto, 'miej do dziś znaczy) tylko 'miejsce', 'lo- sce', w mèsto, 'zamiast', wmèstiti sę, cus' (stąd umieścić, 'ulokować'), i oca 'zmieścić się', czes. zamiestnati, za lało w tern znaczeniu jako przy- trudniać', itd. imek i przysłówek: na tern mie miauczeć, miauknąć, dźwiękona ście (15. wiek), zastąpione już w 16. śladowcze, powszechne, nietylko wieku zupełnie przez natychmiast,u Słowian (niem. miauen, itd.); wedle od sich miast (jak jeszcze na u Czechów mnioukati i mniouczetL początku 15. wieku mawiano; póź miazdra, 'błona', »miezdrzyć skórę niej tylko odtychmiast); natemieściez mięsa (surowego)«, u nas stale i natymieście piszą z jednem m: z -ia (chociaż w biblji raz i mice-
miazga — mieć
M
331
dra zachodzi), ale u innych Słowian spore michałki*, »mizernym po męzdra (czes. mázdra, 'skórka', serb. łknąłem michałkiem*, »wszystkie bułg. mezdra, 'smalec'), chociaż przez krtań możesz policzyć mi i u nich ślady mèzdry (małorus. chałki*, »małe michałki czynić*, nizdra obok miazdra, 'skóra' i 'kora').u Knapiusza. Wywodzą nazwę stale od mięsa, miech, 'wór'; 'torba' (»mieszek ależ to niemożliwe (powoływają na pieniądze«); 'dudy'; »miech ko wprawdzie nozdrza, p.); uważam walski «; wedle pęcherz (p.) uro ją za poboczną do miazga (p.); wy biono i miechyrz, ze wszelkiemi od miana miądzj è a ę nie jest niczem mianami: mięcherz, maćherzyna nadzwyczaj nem; co do zd — zg, p. (czes. miechỳrz, serb. miechor, bułg. mizgać się. miechur). Lit. maiszas, 'wór', prus. ffliazga o 'rozgniecionem' (miazga moasis, 'miech kowalski'. Ponieważ buraczana) i o 'soku drzewnym', na pierwsze wory służyła skóra albo o 'bieli drzewnej'; »zbić na (kozy np), więc łączą z tern ind. miazgę*, zmiażdżyć; wyraz prasło mesza-, 'baran', mêszi-, 'owca' i 'skóra wiański, pokrewny z omiegiem (p.;z owcy'. Nazwy dla 'physalis' (niby zg zamiast g, jak nieraz), a oboczny od pęcherza, co jej jagody okrywa): z miazdra (p.), co jeszcze przyrostek miechow(n)ice, macherzynki, mie-ra przybrała (por. serb. mezgra, chonki, michunki (jak i moszonki, p. moszna). Nazwy cechowe: mie mezgrati, obok mezga, mezgati, o 'so ku drzewnym wiosennym'). ' owo chowski, miechownicy. Tak samo więc pokrewne dalej z miegocią (p.); u wszystkich Słowian: cerk. mèch, miezdzyć się, 'ślinić się', u Żebrow itd., rus. miech (liczba mn. miecha, 'futro'). skiego 1637 r. miąć, wy-, po-, zmiąć (suknię, miechrać, p. miesić. trawę); mnę, mnie, mnij*, zmięty; miechtać, w słowniczku 1500 r. pień min-, lit. minti, 'deptać, mię mechtać, mechce się, 'kiwa', częściej dlić, »miąć« skórę' (o garbarzu), miektać, 'migotać się'; p.' mig. prus. miniks, 'garbarz'. P. międlić. miecz, mieczewy, później mie I miętosić, albo miętusie (od mięty) czowy; miekow(i)sko, miekut; mlecz tu należy. Prasłowo; tak samo ny, miecznik; prasłowiańska po u wszystkich Słowian: cerk. miną życzka z goc me ki (jak i fińskie (częstotliwe minati), męti, rus. mnu, miękka), wraz z innemi nazwami zbroi; słowo niemieckie samo nie mjaf, czes. mnu, mnouti, itd. m\ął, pisane najrozmaiciej, szcze odgadniona; broń to była obo gólniej w przymiotniku miązszy, sieczna, długa, przeciw rodzimemu 'gruby', w stopniu wyższym mięz- nożowi o wiele doskonalsza; mie szy; dziś zupełnie przez gruby wy czyk, mieczykowie, u roślin, tłuma parte; od miązki: mięzczejszy. Ma czy łacin, nazwę głiadolus (niem. łorus. mjaznuty, 'grubieć', z męz- Schweriłein), od gładius, 'miecz' nąti, nawodzi na to męz-, o którem (skąd i gladjator, 'zapaśnik'). p. wyżej pod miazga. Por. miazdra. mieć, miał, mam, niema, ma Michał, imię hebrajskie; w 17. w. jąc, wedle tego majątek, mienie, ogólne michałek w znaczeniu 'łyk': wszystko postaci nowsze (od 15. w.) >kiedy jej (gorzałki) zażył dwa wobec dawniejszych z i-: imieć, f
n
332
miedza — mientus
M
imam, imienie, jakie na całym Bałrzecze (Meseritz); zamiast daw kanie i na Wielkiej Rusi (imieju) nego międzyziemny mówimy śród dotrwały (czeskie, jak i nasze, mam, ziemny. mili, małorus. maju, maty). Pień miedź, miedziany, miedziowy, ten sam co w jąć (p); por. niem. miedny (w miednica), miedziak haben i heben, bo mieć i jąć ('chwy('grosz'), miedzianka (nazwa węża); cić, podnieść') nieraz się łączą. miedzioryt. Od kruszcu nazwany Z niema, niemaz (pisane niemasz i !),kolor, bo s- odpadło (p. śniady), »niemaz coby twierdził«, por. franc. a nazwę jego łączą z niem. Schmied, U y a, U rìy a pas. Na odmianę 'kowal', Ge-schmeide, 'kosztowności złożyły się dwa pnie: (i)ma- i (i)mè-, kruszcowe'. U wszystkich Słowian oba Litwie obce. Częstotliwe mie tak samo. wać, a w dalszym stopniu miemiegod, w 16. wieku, w 17. miwywać. yoć, 'wilgotność', »micgotne miej miedza, miedzowy i miedzny,sca*, 'mokre'; »na migoć zażywszy miedznik, 'granicznik'; pierwotny (wódki)*, -zawsze u niego migoć, przymiotnik, spoiny językom aryj dzień ponury«; p. myta i por. maskim, łac. media (w rodz. żeńskim, łoms. myhyczka, 'niepogoda', sło od medius; stąd nasza medianna wień. mizaw, 'posępny (o pogodzie)', mediana, 'żyła średnia', częste ale tu i mig (p.) w grę wchodzi. w 16. i 17. w.; mediator,'jednacz'), miekać, mirkotać, o głosie zwie ind. madhya-, grec. messos, celt rząt, szczególniej owcy (w i 5. wieku w nazwie Medjolan, goc. midjis, ogólnie), ale i niedźwiedzia (on niem. 31 Ute i przyimek mit, wszystko tnieka, w słowniczku z r. 1500, dla oznaczenia 'średniego' i 'środka . a słoń miekoce, 'burczy', tamże). Na miedzach zostawiano drzewa Powszechne u Słowian właśnie dla albo i zarośla, więc na całej L i owiec (mekot i meket dla ich 'beku') twie przybrało medja- znaczenie i u wszystkich Arjów; lit. mekenti, 'drzewa' i 'lasu': prus median, 'las'; meknoti, mekczioti (i o 'jąkaniu' lit. medis 'drzewo', ale medzioti używane), grec. mekasthai, niem. 'polować', medijas 'myśliwy'. Od meckern (grec. mēkas, niem. Mecke, miedzy poszedł przyimek miedzy'cap'); dźwiękonaśladowcze. (od 16. wieku, z wtórną nazalizacją, mielcuch, mielcerza albo malcejaka przed de, c, s, sz, nieraz zacho rza, 'słodownia, browar', odr. 1500 dzi, por. mieszkać; dawniej wyłącz często zapisywane, mielcarz, 'słonie miedzy), czes. mezi, rus. mezy, downik', z niem. Malzhaus i Mālskrócone mez, miejscownik liczby zer od Malz, 'słód' (od 'zmełte'). pojed., jak wedyjskie madhje, gdy mielnik, p. mleć. w cerk. i na Bałkanie w tem samem mientus, r. 1472 mentusz,r. 1500 używaniu miejscownik liczby po myenthusz, nazwa ryby, urobiona dwójnej, mezdu; międzytym, mezi-od ogólnosłowiańskiej, i u nas po tim, mezdu sim, jak niem. inzwi-narzeczach znanej nazwy: mień, mieschen. Częste we złożeniach, no uiek, czes. meń i mień, mnik^lot* wych, jak międzyakt, międzynaro vulgaris', łuź. mjeńk, słowień. menek, dowy, albo dawnych, w nazwach serb. manić, itd.; miętus dzisiejszej miejscowych: Międzychód, Między pisowni niepierwotne; przyrostek y
5
-mier(z)
M
— mierzić
333
-tus, por. świn-tuch itp.; pień, p. wedle mnóstwa rzeczowników mę mniej(szy); mientus niby 'drobnice', skich na -rz, -erz, -arz. nazwa rybia, ale łączą ją ze wsze mierzch, zmierzch, mierzchnie laką greką, maine, i niemczyzną (?), i mierzchało (się), mierzchomie, co wobec braku spoiny ch nazw dla 'o zmierzchu'; wyłącznie polska ryb arcywątpliwe; w takim razie postać słowiańskiego, u nas arcymój wykład odpada. rzadkiego, mierzk, mierzkać się, -mier(z) w nazwach osobowych powtarzającego się natomiast w in znaczy to samo co -s a/c, więc Wło- nej wokalizacji i u nas w mrok dzi-mier tyleż co Włodzi-sław; (p.), zmrok (mtrk- i mork-, t. j . pol obok każdej nazwy na -mierz stoi skie mierzk z mirzk, i mrok); a więc równoznaczna na -siato, aż je obie cerk. mrknąti, pomrcze, 'zmierzchło', łączono: Sławomir i Mierosław. czes. serb. mrknułi, rus, mierknuf, To -mier winno u nas brzmieć -miar,staroczes. mrkati, wszystko o'zmierz i istotnie tak piszą książąt pomor chaniu', słowac. mrk, 'chmura'. Ten skich Niemcy, np. Kazimar; u nas sam pień łączy jednak i znaczenie jednak, jak i u innych Słowian, po 'mrużenia oczu', czes. mrkati zna mieszano to niezrozumiałe -miar czy i 'drzemać', i 'zmierzchać się', z -mir, 'pokój', i od najdawniej mrknouti (oczima) i mrkne, 'zmierz szych czasów mamy już tylko: Ka- cha się', mrk, 'mrugnięcie', mrkacz, zimir, niby 'ten, co mir, pokój, mrkoń, mrkta, 'co mruży oczami'. kazi, niszczy'; Łękomir, od łąki, Tak samo w lit. mirk-snis, 'mru 'zdrady i podstępu'; Lubomir, 'co gnięcie', akymirka, 'okamgnienie', mir lubi , Dobromir (Dobrosław), merkłi, 'przymrużać (oczy)', man Sędomir (Sędzisław); -miar nie akys apmarko, 'ściemniało mi przed istnieje. Na dobitkę i Kazimir oczyma' (wokalizacją or); przypo ustąpił już w 15. w. Kazimirzowi, mina to podobny stosunek między a od 16. w. Kazimierzowi (podobnie miganiem a mgłą, miegocią. Włodzimierz i t. d.). Litwini tego Mierzeja, niem. Nehrung, prze -mier nie używają, tern więcej smyk dzielący zatokę Kurońską od Niemcy, których Woldemar = Wło- Bałtyku, uKlonowica (1600 r.) i i . , dzimier; ich māri znaczy 'wielki', z *nierzei, Nehring, a to z prus. 'sławny', goc. waiła-merei, 'dobra jej nazwy Nerge, r. 1251 Neria, sława', grec. enchesi - moros, 'Mie 1258 Nergia, litewska rzeka Neris, czysław' ('wielki w rzucaniu oszcze prus. Narge i Narus; p. nor. pem'), celt. -rnaros w imionnictwie mierzić, mierznać, »mierział cię jak niem. mūr (Volkmar). Niema dwór«, 'brzydziłeś się dworem'; ob mowy o pożyczce; spólne to nam mierzły; do mierziący: mierzączka i Niemcom. Skąd u nas -mierz za (jakgorączka), 'gniew, wstręt'; miermiast -mier (jedynie znanego in ziony i mierzieniec, 'obrzydły', miernym Słowianom, rus. Wołodimir, zienszy, 'nienawistniejszy', mierczes. Vladimir, i t. d.) ? Uprawnione ziono, 'obrzydłe'; pień mirz-, ten ono w nazwach miejscowych dzier sam co w marznąć (z miarznąć; żawczych, miasto Kaźmierz, Wło ia lub a przed twardem r; i, póź dzimierz na Wołyniu, i stąd do niej ie, przed miękkiem rz), a z wo nazw osobowych dotarło? Raczej kalizacją o w *morz, mróz, lecz 7
1
334
mierzwa — Miesiąc,i, nazwy miesięczne
M
przeniesiony na umysł, od przy kalendarz z owym podziałem i z na krego wrażenia mrozu, tak samo zwami, łacińskiemi i greckiemi, jak wstyd od stud-, 'zimno', prze które tu i owdzie, u Czechów, u nas, zwano; słowień. mrzeti, 'marznąć'; zastępywano na chybił-trafił jakiezresztą wszędzie o 'brzydliwości': miś rodzimemi; na Rusi, na naszej cerk. mrzit, rus. mierzi?, mierzkij, Litwie, używano wyłącznie kościel 'obrzydły', mierzawiec, 'łotr', czes.nych. Nasze, czeskie, bałkańskie mrzutosC, 'brzydota' i 'przykrość*, i małoruskie nazwy nie były »miemrzek jest wszem, 'obrzydł wszystsięcznemi«, lecz gospodarze ozna kim', mrzák, 'kaleka'. Litwie całej czali niemi czas zajęć własnych, sta brak tego pnia w obu znaczeniach. nu przyrody, nawet dni około świąt Złożenia: wymierzięczyć(np. sąsiada kościelnych (np. gromnicznik dla 'lu ze wsi), 'wygryźć'. Por. mróz. tego'), coby mniej więcej podziałowi mierzwa, dawniej mirzwa, o 'stakalendarzowemu (kościelnemu) od rej słomie' i 'nawozie', * mierzwić powiadał. Stąd wynika ich chwiejpole«, mierzwia(s)ty; prasłowiań ność; nietylko np. Czesi mają inne skie; czes. mrwa, itd.; od pnia mer-, nazwy niż Polacy, ależ i w samej (p., i mrzeć), jak i nazwa 'ścierwu' Polsce chwiejne one bardzo, jeszcze w 16. w.; Niemcy krakowscy śmiało (p. marcha), od tegoż pnia. mierzyn(ek), 'koń roboczy', z rus. tłumaczyli nazwy niemieckie na mierin; »konie Moskali niewielkie polskie, drukowali po słownikach mierzyńcy, wałachy«, Paszkowski winnik, t j . 'Weinmonat', jesiennik, r. 1617; z mongol. morin, marin,'Herbstmonat', i t. d. Przytaczam wszystkie dawne nazwy, od stycz 'wałach'. miesigC, miesięczny, miesiączki; nia począwszy, bo ocalało w nich miesięcznik, dawniej tylko 'lunatyk' niejedno prasłowo; spólne im uro (miesięcznica); w nazwach roślin bienie na -ień: brzezień, łipień, nych tłumaczy i łac. 'lunaria'. Pra wrzesień (kiedy zielenieją brzozy, słowo w obu znaczeniach: 'księżyca' kwitną lipy czy wrzosy). — Styczeń, i 'miesiąca'; niem. Mond i Monat, tyczeń, bo 'tyki' wtedy gospodarz lit. menuo i menesis; ind. mūs, sporządza; łedzien. Luty od mrozów; grec. men (w 2. przyp. było *mēn- także sieczeń, słrąpacz, bo drogi sos), łac. mensis. Postać słowiań 'strzępi' ('grudzi'). Marzec, łaciń ska najdalej odbiegła, tak samo jak ski. Kwiecień, słuszniej łzyktoiatem w nazwie słońca (obie nazwy uro zwany, bo wyłudza z ziemi przed biono od wtórnych pni, tu sino-, wcześnie kwiaty; w biblji (całkiem tam mesen-, przyrostkiem -kj) Na z czeska) brzezeń dla 'marca', a dę zwę aryjską wywodzą od me-, 'mie bien dla 'kwietnia'. Maj, łaciński. rzyć' (por. miara), bo wedle księ Czyrzwiec, od 'czerwu' pszczelego, życa czas mierzyły ludy. Tak samo inaczej czyrwień, ugornik albo zok; u wszystkich Słowian: cerk. mesęc, w cerk. izok {'czerwiec' i 'konik polny, szarańcza' dla 'wystających czes. miesić, itd. Miesiąc, nazwy miesięczne. Nie oczu'), u nas i- przedimka iz- za znali Słowianie - Polanie podziału wsze odpada, w staroczes. psałte roku na miesiące, i po przyjęciu rzu Klementyńskim zok (wydawca chrześcijaństwa narzucił im kościół mylnie sok czyta) o 'jeżu'(!). Lipiec,
miesić — mieść
M
335
lipień. Sirzpień (albo czyrwieńl), mieszkać, zachowało pierwotne w kilku tekstach 15. wieku sto- znaczenie tylko w nieomieszkać, jączka,bo przyroda, dosiągłszy pełni, 'nie zaniedbać'; dziś: 'przebywać' na chwilę niby się unieruchomią, (obojętne), 'żyć'; mieszkanie, mie przystaje (»księżyca stojączkU, 'Au- szkanko, mieszkaniec, niezamie gusti\ w odpisie z r. 1544) Wrze szkały, mieszkalny. Pierwotne zna sień, mylnie stojączeń, już lepiej czenie: 'bawić się, guzdrać, zwle pajęcznik, od »babiego lata« Paź kać, ociągać': -wstań anie mieszkaj, dziernik, paździerzeń Listopad biegaj nocą«, -głodnemu najbar (nazwy tych trzech miesięcy mie dziej się mieszka* ('dłuży'). Pocho szano dosyć dowolnie). Grudzień, dzi od rzeczownika ^mieszka, skró prosień, w biblji z czeska prosiniec conego z miedźwiedź (p. niedź -miesiąca prosi ńca* (»księżyca li wiedź): mieszkać, 'przewalać się jak stopada*, Leopolita!); wywód nie niedźwiedź', o 'ociężałym i nie pewny; powtarza się w cerk. pro zgrabnym ruchu'; Mieszka, 'niedź sinic dJa 'stycznia' (twierdzono, źe wiedź', pierwszy Piast, nie Mieszko, wtedy słońce znowu przebłyskiwa, jak go nasi historycy ochrzcili; naj do sifati, 'świecić ; serb prosinac, dawniejsze źródła nazywają go Mi'grudzień', słowień prosiniec i pro- seca, nie Miseco, i jeszcze póź zimec o obu miesiącach), raczej od niej o tem u nas wiedziano, imię prosa czy prosięcia, dla uczt około jego z mieszki, 'zamieszki', wywo przesilenia słonecznego (?) dzono; nazwy osobowe od 'niedź miesiĆ, »zamiesić ciasto*, często wiedzia' na Północy najczęstsze: tliwe mieszać; mieszka, zamieszka;Bibrny, Biornsony. Na Litwie pożyczka, meszka, 'niedźwiedź', dziś mieszaniec, mieszanina, mieszan jeszcze meszkiuoti, 'po niedźwie ka; pomieszan?/ i zamieszany; zmie szał się; tu należy i mieckrać (np. dziemu łazić'. Na Bałkanie i w cerk. włosy), po mieckrać, 'powikłać' (czes. nie mieszka, lecz me czka (od mek); michaH, rus. miechat*); po narzena Rusi i miszką, niby Michasiem, czach do dziś, a w 15. i 16 wieku go zowią. P. niedźwiedź. ogólniej, i mieszać (miesić), z wtórną mieść, dziś raczej we złożeniach: nosówką: śmieś (»kielich pełen za-, wy-, podmieść; o dwojakiem zna smiesi*, w psałterzu); przymieszkaczeniu: 'rzucania' ('miotania') i 'za albo domieszka. Prasłowo; u Słomiatania' (miatać, częstotliwe, z róźwian tylko z wokalizacją oi (è), na nemi przyimkami) Czas teraźniejszy: Litwie w obu stopniach (a raczej miecę, miece, dziś zastępywany przez w trzech): su-miszti, z&m.iesza,é się', miotam; pierwotnego miotę, mie miesza/, 'mieszam', maisztas, 'za cie (cerk. metą), już nie znamy; na mieszka?, prus. maisotan, 'pstry';Litwie metu, mesti, 'rzucać', me łac. tnisceo (por. nasze miskidan- tyli, 'tam i sam rzucać', metas, 'rzut' cja z włos mescolanza, miksturaCmiot'); z wokalizacją o p. pod wprost z łac), grec. misgb(\), niem. most i mot; brak pokrewnych w in mischen, Mischmasch, ind. mekszanych aryjskich językach. Liczne uro jati, 'miesza', misra = lit. miszra, bienia: podmiot (w cerk. 'kraj sukni') 'pomieszany' (nasze pomiechrany;tłumaczy łac 'subiectum', jak przed sr w chr, jak czesać do czechrać itp.). miot (co od nas na Ruś przeszedł) 1
i
międlić — Mikołaj
336
M
'obiectum' (dalej podmiotowy, przed- mięso, mięsny, mięsisty, mięsień, miotowy), a przymiotnik 'adiecti-mięsiwo (zbiorowe), miąsko (por. vum'; przymiot, dziś o 'jakości', 2. przyp. liczby mn. miąs); mięso w 16. wieku o 'chorobie przy- pust, przeniesione z 'postu' ('carnisrzutnej, wenerycznej'; wy miot, 'ma privium', gdy mięsa pusto, t . j . nie ły dar wyrzucony na zwabienie wolno używać) na 'ostatki' przed nim większego oddarowania': »wy mio (por. 'carnevale', karnawał, gdy się tem zowiemy dziś dary, gdzie za z mięsem żegnamy). Prasłowo; tak żelazo złota oczekują «, »bez wy- samo u wszystkich Słowian; ind. miotu złotego na wędę (nasza) ryba māmsa-, gock. mimz (rodz. nijaki); się nie bierze*, stale w 17. wieku; brak w litew., bo prus. mensa po wymioty, 'womity' (także Ryga). życzka z polskiego, a lit. mēsa W 16. wieku nieraz mietać zamiast z białoruskiego; mięzdra, miąz(?), miotać, od tego i mietelnik, 'ku nic nie mają spólnego. glarz' (»on się na wszystkie strony mięta, miętka, miętowy, miętówka mietelnikiem rzuca*, u Potockiego,(jest dawniej i miętkiew, nie u Stan »coś na mietelnika poszło*, u Górka); roślina hodowana, u wszyst nickiego). P. miotła, most) motył, kich Słowian nazwana tak z łac. i inne od mot-; śmietana. Tak samo mentha, a to wraz z grec. mintha u wszystkich Słowian: rus. mieczu, z jakiegoś obcego prasłowa na Po mietaV, czes. metám, metati, 'rzu łudniu ; może przez niem. minte cać', ale metu, mesti, 'zamiatać', jak(anglosas.), stare minza, 'Pfefferrus. mietu, miesti, serb. mętem, meminze'. sti obok mećem, metati, itd. miętuz, p. mientus. międlić, międlica dla lnu lub ko mig, migać, migawka, mignąć, nopi, przyrostkiem -dło od miąć (p.). migotać, migotliwy; »na migi*; Prasłowo; rus. mjało, z *mędło, czes. p. miechtać, miegoć, mgnr{ć, mżyć; międlice, międlili, miąć' i 'międlić'. prasłowiańskie; rus. mig, itd. migdał, z łac. amygdałum z grec; między, p. miedza. miękki (miętki), miękkość, mięk już w 16. i 17 wieku przenoszą nąć, miękczyć, miękina ('plewa, nazwę dowolnie na ludzi: »prosty z prosa otłukanego'), »miękisz migdał* u Reja, o 'chłopie', w isto chleba*, »na miękko*, mięczak, cie o 'wykrętnym'; * migdał niełumiękczejszy (dziś miększy), mię- piony*, o 'błaźnie', u Kochowskiego. kuchny, miękczeć. Przymiotnik uro Mikołaj z grec. Nikołaos; Nikora biony ulubionym, właściwie pomniej w 12. wieku, Mikora (ta sama oso szającym przyrostkiem -k- od mięk-, ba) w 13. wieku; Niklot, ostatni lit. mink-sztas, 'miękki', minkyti,(pogański) książę Luciców; miko 'gnieść (ciasto)'; z wokalizacją o łajki, nazwa roślinna z 15. w.; mikuś, p. mąka i męka; lit. mankyti, 'gnieść^ nazwa tańca: »dosyć krótko tań męczyć', manksztinti, 'miękczyć'. Tocował mikusia*, »podpiwszy, jeśli minh- może pochodzić od min- (p. grają, mikusia wywija*, co raz u Po miąć). U wszystkich Słowian tak tockiego; jeszcze u Załuskiego 1753: samo: cerk. mękuk, rus. miagkij (pi * szal o nos podrigare mikusios*; lu sane wedle logkij, 'lekki'), serb. bułg. dowe do dziś, »mikusia skakać*; mek, czes. miekky, miekcziti, i t. d.na Litwie nazwa dawnego tańca; ;
M
miksztat — mmaé
B37
może i we związku z niedźwiedziem, i nas na Ruś przeszło, a w postaciach obzywanym miszką na Rusi (?). Na Jegomość, Jejmość (Imość), lecz nie zwa sama przybiera różne postaci: równie bardziej w Waszmość(WaMikuła (por. Mikulicz), Michnik; szeć, Waść, Aść, Asindziej z Waszrus. Mikita, i u nas znane: »lis- mość Dobrodziej, Asindźka, przy mykita*, przemy kicić, 'oszukać'; sammiotnik Waści syn), najdziwaczniej święty zażywał na Rusi (»buty My- szym ulegało skrótom i zniekształ kułi bohom«, jeśli Bóg umrze, u Po caniem, na Waspan, Aspan, Acan, tockiego) nierównie większego miru Mospan, Mosterdzieju. Jak z tego rzeczownika, a jeszcze bardziej niż u nas i u Greków. miksztat, 'miejsce gdzie traga z miłosierdzia wynika, znaczenie rze stoją', mikstatnik, 'tragarz', czę właściwe odnosi się nie do 'ko ste w 16. i 17. wieku; z niem. Mieth- chania', lecz do 'łaski, zmiłowania się'. Powtarza się w litewskiem mię statt, 'miejsce najmu'. mila, milowy, z niem. dawnego łaś i mtłas, 'miły', meile, 'miłość', miła, dziś Meiłe, z łac. miiia, do mylēti, 'miłować', prus. mils; w in słownie 'tysiąc' (t. j . kroków), od nych językach z innemi przyrost tegoż mille, od którego milennium, kami od pnia mêi-, np. łac. mt-tis miljon (włos. miłione, t, j . 'wielki (nasze umitygować), 'łaskawy , ind. tysiąc'). Natomiast milicja, mili mata-, 'radość'. Por. niżej mir. U wszystkich Słowian tak samo. tarny, od łac. miles, 'żołnierz'. milczeć, umilknąć, milczek, milcz- mimo,'obok', przysłówek (*mimo kiem/ milczana (milczenie)', praidąc«) i przyimek (»mimo to«), nie słowiańskie (obce Litwie); może pień rzadki we złożeniach: mimofazdą, podobny co w miałki, bo i w in mimochodem, mimowolnie, mimonych językach 'milczenie' i 'drobność' wiednie; następstwo dwu m raziło, ('miałkość') jednako nazywają (?); więc w 16. i 17. wieku rozpodobwięc do mel-, dawne mèlk- ? Cerk. niano je w imo (imojazdą, imoń, umlknąti, młtzaii, mikom; rus. moł- 'mimo niego'), nierównie rzadziej w nimo. P. minąć. Prasłowiańskie; czat ',czes. mlczeti, serb muk,muczke, 'milczkiem', mukao, 'głuchy', mucati,wszędzie tak samo. 'jąkać się'. mina, dwa odrębne słowa: franc. miły, miłować; miłość, miłosny, mine (niem. Miene), o 'układzie twa miłośnik, miłośniczy; miłościwy, rzy' (zdrobniałe minka), z łac. mi niemiłościwość; miłostka; zdrob nore, 'grozić'; i franc. mine, niem. niałe miluchny, milutki, milusiń Mine, o 'kopalni', z łac. minium, scy; "złożone: miłosierdzie, miło 'spiż' (z celt.?), z czego i minera, sierny; umilić, przymiłać się. Już minerał, podminować. w 15. wieku nawykło się do Miłości minąć, częstotliwe mijać, wymi (niem. Liebden, Wasza Miłość = jać; pominąwszy; minęły, 'miniony'; Euer Liebden) w mowie i piśmie, od pnia mei-, łac. meo (z *mejo), jako do urzędowego, obowiązującego 'idę, mijam'; włączają tu pień słu tytułowania, i rozpychając nią zda żący wyrażaniu 'mieniania', ind. minia, skrócono ją już w 16. w. do Mość nati, 'wymienia', 'uchybia, umyka'; (litewskie Tamsta = 'Twojamość', brak w lit., prócz łotew. mit, 'mie do dziś jedyna ich tytulatura), co od niąc'. U wszystkich Słowian tak 22 Słownik. 1
338
minóg — mitręga
M
samo: cerk. minati, mijali, i t. d. mir (w 15. wieku wyłącznie; od Z przyrostkiem -mo p. mimo. 16. w. i wier), 'pokój', 'glejt', 'prawo minóg, w 15. i 16 wieku wsze obywatelstwa', 'powaga' (»nie ma lakie inne postaci: ninog, nemnog,miru u ludzi«); mimy, 'zgodny'; najnog; wszystkie z niem. Neun-przymirze, przymierze. Prasłowo, auge (por. łacińską tej ryby nazwę: od tegoż pnia co i mi-ły, z przy rostkiem -r (por. co do znaczenia oculata, 'oczna'). minucje, 'kalendarz', minucjarz, niem Friede, 'mir', od fri- 'ko 'pisarz kalendarza', z łac. minutiae,chać', ind. prijā-, nasze przyjaciel). 'maleństwo, drobiazg', od owego mi- U nas ogólne w 15. wieku (ciągle nutus, 'malutki' (od minuo, 'umniejsię powtarza w ortylach, nawet szam', od minor, minus, p. mniej), złożone: mirutomca i mirolomca), później wobec pokoju zupełnie ustą od którego i minuta. miód, miodek, ^niedźwiedź (p. piło Juź w cerk. ma i (obce nam) znaczenie 'świata' (Ruś dzieli na niedźiciedź), miodownik, miodunka, miodowy, w licznych nazwach ropiśmie zupełnie dowolnie dwoma ślinnych ; omiedzić, 'osłodzić', miedź- różnemi znakami: mir, 'pokój', mir, unio, 'słodko' (około r. 1400); przy'świat', 'gmina wiejska'), bo »świat« słowiowe: »jak na miód*. Prasłowo; i »gmina« obejmy wały tylko tych, lit. (wszystkich narzeczy) medus, co pod mirem, t. j . 'pokojem', żyli; 'miód', w obu znaczeniach: 'plastr więc chrześcijaństwo nie oddziałało pszczeli', niem. 'Honig', i 'napój', tu wcale; to jeszcze pogańska prze także midus, niem. Meth, i tak nośnia. samo pień na -u (por. miedźwny, mirzyk, najpospolitsza w 15. i 16. miedźwiedź, gdzie w z pniowego u); wieku nazwa dla opichu ('seler'); ind. madhu- (tak samo i to samo); obie z niem. Merk i Apich (to z łac. grec. methy, 'napój odurzający, wino',apium). i niemieckie Meth, tylko dla 'napoju'. misa, miska, miseczka, półmisek; U wszystkich Słowian tak samo. prasłowiańska pożyczka z narzePowtarza się u Pinów i w Chi czowego (ludowego) łac. nîēsa, t . j . nach (tu pożyczka). mensa (nazwy 'stołu' i 'misy' wy mieniają się, por. błudo, deska); miot, 'rzut', miotać, p. mieść. miotła, narzeczowe mietla, odmie-u wszystkich Słowian tak samo. cienia (przyrostek -uła, j ak w siod-ło), misio, 'wałaszyć', misiarz, u Cze zamiatania (p. mieść); mietlica chów miszkati, miszka (o świni), (u Stanka 1472 r. mylnie mietlica), od mnich (p.). 'agrostis', por. motloch; miotło (mio- misiurka, 'hełm lub czapka że tłować), nierównie częściej pomiotło, lazna ze spadającą na plecy siatką »w pomietlech «, 'we wzgardzie', urożelazną'; wschodnie, od arab. nazwy bione od tegoż met- przez samo -ło, Egiptu: Misur. jak serb. i rus. omeło, pomięło do mistrz, p. majster. wodzą; miotełka z »twardem« -ttła, mitenki, z franc. mitaine, 'ręka na Rusi jednak mietiołka, z »mięk- wiczka damska bez palców', z łac. kiem« -tła. Prasłowo, chociaż go mitūna. w cerk. niema; bułg. serb. słowień. mitręga, o 'pracy lichej', 'partaczes. metla. ninie', i o człowieku 'próżniaku,
M
mituś — mleć
339
hultaju'; mitrękyć, mitrękny: przy a wedle tego i obok pierwotnego rostkiem -egaQak niedołęga, ostrego)zemknąć: z myknąć; zamknąć, stąd zamek (p.); przymiotnik nikły, 'zwin od mitr-, p. mituś. mituś, mitus, 'na krzyż', 'przeciw ny'; w 17. w. wsunęło się, jak nie nie' (np. o snopach, leżących tak raz, s: mskły, »mskłymi sudny« obok siebie), witwać 'plątać się'; (łodziami), *mskłą, marską, modną w cerk miłe, 'na przejmy', mituś damę«, »rzecz mskła żywej dusze* i mitus, rus. mitusif sia, 'mozolić (o rybach), »wąź msknie sic śli się', serb. su - mitice, 'gdy leżą je skim ogonem*, Potocki; u innych: den nogami przy głowie drugiego'. mkły, »nikłe fale*, »mkłe do bicia Prasłowo; łotew. mituot, 'odmie (ręce)«, mkły( wysmukły') o wzroście. niać', pa-miszu, 'naprzemiany', ind. Prasłowo; lit. mukti,'umykać', maukmithusz, 'odwrotnie', awest. mith- ti, 'spuszczać oczka przy robieniu wana, 'do pary', łac. mīito, 'odmie pończoch', 'zsuwać' (np. wąż skórę), niam' (por. nasze mutacja, muto-ind. mu(n)czati, 'wybawia', mukti-, wać), mutnus, 'wzajemny' (mutua 'oswobodzenie', awest. framuksti, lizm), niem. goc missó, 'wzajem 'zzuwanie'. U wszystkich Słow-ian nie', Missetat ('złoczyn', i inne zło tak samo: rus. mknuf i mczaf, żenia z miss: missłingen itd.). Obok 'umykać, pędzić', umczaf, 'porwać', rzeczownika mit- (jego miejscow czes. mknouti, itd. nik w cerk. miłe) był mitr- (więc mlask, mlasnąć, młaskot, »młanie bezpośrednio ind. mi-tra- 'przy skołać gębą«, u Reja; serb. młjejaźń, układ'), od pnia met-, p. mi skati, to samo; czes. mlaskati. Pra nąć, miasto. słowo; u nas pień ograniczony do tego młe-, co może powtarza się m i z d r z y ć s i ę , p- mizgać. mizerja, mizerny, mizerować,zmi- w nazwie 'drobnic', rybek: mlanka; zerniał, zniekształcone w midera, u innych Słowian obfity bardzo, miderak (już w 17. wieku), z łac. por. mlawa (ynłjawa), dla 'bicza' miser,'biedny' (miserere psalmu 50.);(serb., słowieńskie), mlak, mlachato mizerja o 'sałacie ogórkowej' na (i mljochavS), 'letni, mdły'; toż samo leży do »dowcipów szkolnych*, jak z samogłoską è, serb mledan, mlidan, 'słaby' 'nudny', mlitaw, toż grama tka itp. mizgać, umizgi, dawniej umiezgi,samo, mlitati, 'leniwieć'; wszystko to samo co mizdrzyć (zg i zd wy na Bałkanie wyłącznie; najszerzej mieniają się), od migania, jak i mie- rozszedł się mlin, ruski blin, o wsze lakich'plackach, smażonych na maśle' goć; p. mgnać, mig. mizinny palec, 'mały', narzeczowe (z bliniec, zamiast i obok mlinc, niem. z małoruskiego; mówi się o 'naj narzeczowe Plinzen, 'naleśniki'). mniejszym' (t.j najmłodszym) synku, Więc mla-sk byłoby nie dźwięko jajku; jedyny ślad lit. mazas, 'mały' naśladowcze, lecz rozszerzenie przez (cerk. mezinec. 'najmłodszy syn', tak -sk takiego mla-, mlé-, mli-(?); por. samo na całym Bałkanie), chociaż mleć. ml8Ć, mielę, mełł, mełty (wedle w slow. samogłoska innego stopnia. mknęć, umknął, częstotliwe umy mielę, miele, urabiają mielony, zmłej kać {my kac, por. megaj, zamiast obok zmiel, a dalej i zmielił, zmie mykaj, 'uchodź', w gwarze ulicznej), lić); liczne urobienia: mielnik, mie22* l
340
mleko — młokos
M
lamia, tnielak lub mielacz (u żarn młody, za młodu, młódź, mło itd.) Dawne częstotliwe: zmiełać. dzież; młodzie (odmłodzić), młod P. mion, mlewo, miot, mlóto. Pranieć; młodzian, »dzień młodzian słowo; lit. (z odmienną samogłoską) ków*, młodzieniec, młodzieniaszek; młodoźenie (»panna młoda*, »pan malti, 'mleć', łac. molo, niem. mahlen i MehL Tak samo u wszystkich młody*); młodzik; młodość; młoSłowian: cerk. melją, mlêti, rusk. dziuchny; młodziwy; mloducha (molojcy, już u Klonowi ca, ruskie); prze mołof, itd. stawione z *mołdy (rus. mołodoj, mleko, mleczny, miecz (u roślin), z pełnogłosem); niema go w lit., mleczak (u ryb); przestawione z*met ko, co bynajmniej nie pożyczka bogato zastąpione w pruskiem: malz niem. Milek (goc. miluks), leczdai, 'młodzież', meddenikis, 'dziecko* poszło od prasłowiańskiej nazwy (równe co do joty naszemu mło dla wszelakiej 'cieczy'; powtarza dzieniec), maldian 'źrebię'. Poszło się z samogłoską o w młoka (mła od pnia oznaczającego 'miękkość, ka), 'moczar, bagno' (mlokita, młoki-kruchość, rozpływanie się', ind. marcina, 1472 r mlekita, 'wierzba ro dati, 'rozciera', mrdusz, 'miękki', snąca nad młokami'); pamtoka, grec. met dom ai, 'mięknę, topnieję', 'mgła', 'chmura deszczowa'; litew. łac. mollis z moldwis, niem. schmelmatkas, 'łyk, haust'; nazwy 'płynu, zen, Sckmalz; pień ten uważają za cieczy, wilgoci', przenosi się i w in urobiony dalej od pierw, met- (p. nych razach na to, 'co tłuste, pożyw mleć), a ma się powtarzać w mo dła, modlić (p.). Cerk. mład, itd. ne', np. rus zvologa, od 'wilgoci' (lit. walgas, 'potrawa'). Pomimo spólnej młodziwo, 'siara' (po ocieleniu); hodowli bydła i nazwy dlań (p. ga jest i młeziwo, ale mło- tak upraw wiedź), nie mają języki aryjskie nione jak i w młost, co i 'mleczywo' spólnej nazwy dla 'mleka', każdy i 'skopce, garnki' znaczyło (»młostu idzie swoim torem: litew. pienas się obżarł*, -pełne mlosty mleka«), ('piana'), prus. dadan, grec. gala, a te poszły od nieużywanego u nas itd. Nowe urobienia: zbiorowe, mle pnia mełz-, cerk. młzą, 'doję', młćczywo; mleczarz; mleczarnia, itd.sti, mlez-iwo (tak samo u Czechów), U wszystkich Słowian tak samo: serb. 'mlaz (z *molz, 'ciecz przy cerk. mleko, rus. mołoko, itd. dojeniu'); lit. milzti, melzu, matzyti, 'doić', grec. amelgo, 'doję', bumlewo, mliwo, mieliwo (obie po staci późniejsze); mlewo z pierwot molgos, 'dojący krowę', łac. mulnego *mel-wo, niem. Méhl z piergeo, niem. melken, Milek, Molken. wotnego *mel-wa; p. mleć; -mąkaNasze jednak młodzie, 'drożdże', starego (albo nowego) miewa*; jest młodzie się, 'fermentować', 'chmu i mlewne (opłata). Prasłowo; serb.rzyć się', należą nie do młodziwa, lecz do młodzika, 'księżyca', jak mliewo, itd. mion, 'drążek u żarn', z pierwot i rus. mołod\ mołodizna, 'piana na piwie'*. W młodziwie dz zamiast z nego *mel-n, p. mleć, mlewo; w rus. mieleń, ale serb. mian z *moł-n; co u nas nierzadkie, por. dzwon itp, lit. milinys, to samo; małnos, nazwa młokos, młokosek, od 16. wieka 'prosa', zgadza się z łac. milium,znane, dla 'młodzika'; od młoki, 'wil goci' (p. mleko), t. j . 'ten, któremu grec. mełine; czy od tegoż pnia? %
f
M
młot — mnieé
341
jeszcze pod nosem mokro'; o ptaku zmienił dowolnie -k na -ch w 18. młodym również mówiono: »piór wieku: Mniszech); mniszy; mni nie zasuszył*; urobione jak sło- szka, 'zakonnica'; w 8. wieku poży wieńska nazwa ptaka wodnego: mla- czone nad Dunajem z niem. mukosz, z rzadkim przyrostkiem -s nich (dziś Mónch), poprzez łac. (jeżeli to nie »mazowieckie*, za monicus z grec. monachos, 'samot miast -sz); bliskość miodka, mło nik' (od monos, 'sam'); schyzma za dzika, ułatwiała przejście znacze stąpiła dawnego łac. mnicha grec niowe; przyrostek -s jak w białasy, kim monachem (por. Krasickiego Monachomachja, 'wojna mnichów'), chloptas itp. młot, młotek; młócie, młocek, albo czernorizcem, czemcem, na Bał młoćba, młocarnia; od pnia mel- kanie i kaludjerem, z grec. halo(p. mleć) z przyrostkiem -t, przed geros, 'szczęsnostary'. Tu należą którym wokalizacją o niemal pra i słowa misie, 'wałaszyć', misiarz, widłowa; częstotliwe młacać; młot »świnia mniska* (czes. nunwice, więc od pnia met-, nie ograniczonego od niem. Nonne, 'zakonnica'). Mię jeszcze do 'mielenia' (w żarnach), dzy m-n półgłoską zgłuchła: słow. lecz w pierwotnem znaczeniu: 'roz postać pierwotna w cerk. mûnich. bijania, kruszenia'; stąd i dawna Mnichem nazywano w 17. wieku nazwa 'piorunu', mołnia, u Kaszu i 'rurę do spuszczania wody w sta bów jak i na Rusi zachowana, mioł- wie'; tak samo niem. Monch, a mónnir nazywa się 'młot Thora-Pio- chen o 'wałaszeniu'. runa'; potem ograniczone do 'kru mnie (bez nacisku mi, mię) mną, szenia, bicia kłosów'. U wszystkich przypadki do ja, odmiana pier Słowian tak samo: cerk. młat, mła- wotna; utraciliśmy z niej oddawna titi, rus. mołot, itd. drugi przyp.: mienie (por. rus. miemłóto, o 'słodzie', urobione, tak nja, małorus. mene); tak samo w lit., samo jak poprzednie miot, od mieć; prus. menei, 'mnie', mień, . 'mię', niem. Małż; powszechne słowiań i w innych aryjskich językach: awest. skie, nie pożyczka z niem. (pierwot mana, me, mām, ind. mama, me, nego maiła-), dosłownie: 'roztarte, mâm, grec. moi, itd rozkruszone'; ale p. Piwo. mnieć, rzadkie (»drudzy mnieli*, młyn, młynek, młynkować, mły 'mniemali', w biblji nieraz jeszcze, narz, młyński, młyniec, młynówka; » proroctwo swe mnisz prawe«, 'uwa zakrawa pozornie (jak i lit. mału- żasz za prawe'), ocalało w sumie nas, prus. malanis, 'młyn') na ro nie (p.), w pomnieć, w tegoż złoże dzime urobienie od met-, 'mleć'; ależ niach z na-, przy-, za-, ivz- (wspom Litwa i Słowianie młynów, ani wod nieć), i w częstotliwych: napomi nych ani wietrznych, nie znali, tylko nać itd. Prasłowo; pień men- (min-, żarna. Jest to więc pożyczka z łac. mon-) we wszystkich językach aryj mtdinum (włos. mulino, franc. mou-skich »mnieniu«, 'mniemaniu' służy: lin), wcale stara, już w cerk. istnieje; lit. minti, menu, i manyti, iszmona, niem. Mithłe, Muller, również z tego 'rozum', 'mniemanie', ind. manajati, poszło; lit. małunas upodobniło się 'wspomina'; łac. memini (zdwojone, jak i grec. memona), re-miniscor czasownikowi małti, 'mleć'. mnich, mniszek (ród Mniszków (stąd u nas reminiscencja), moneo 9
T
mniej — moda
342
M
(admonicja); niem. mahnen, goc. monołog, monarchja, monaster, ru man, 'mniemam'. P. pamięć, na ska nazwa 'klasztoru', i manaster, miętny, sumienie. Cerkiewne min ją,jak w greckiem (Manasterzyska), monady, monopol, o 'wyłącznym mineti, ruskie pomnju, pomni?, itd. mniej, mniejszy, mniejszość; daw handlu'; monitor (od łac. moneo, niej mnie, drugi stopień do mało 'upominam'). Dalej: mores ('obycza (-j dodano w 15 wieku wedle innych je', łac. 1. mnoga) i morały; motyw; przysłówków na -j i wprowadzona mozaika (z włos., a to z łac. musido przymiotnika, zamiast mieńszy, vum, z grec. museion); mops. Osobno rus. mienszoj); prasłowo; w lit za przytaczamy moderować, moderuginęło, łac. minor, 'mniejszy', mi nek, co w 17. w ieku (u Paska i i.) nus, 'raniej', minuo, jak grec. mi znaczy to samo co w 18. w. munny tM i jak ind. minoti, 'zmniejsza'; derować, munderunek, mundur, goc. minš, 'mniej'; łączą ze pniem gdzie skrzyżowały się dwa obce słowa: łac. moderare, 'miarkować* tnei-, 'minąć' (p.) (por. moderat), 'stosować', i niem. mniemać, mniemanie, domnie many, dawniej mniemieć, a w 15. w. (z franc.) Montur; »wymoderotvawmnimać. Nie znają języki słowiań szy się«, u Paska, o 'mobilizacji* skie takiego czasownika, co u nas a raczej o 'uzbrojeniu'. Z dal przez nieporozumienie w 14. wieku szych pożyczek wymieniamy tylko powstał. Było wnimać (jeszcze w obu co stare. psałterzach), od jąć-imać (por. po mĆC, mogę; niemoc, zaniemóc, jąc), z wn- jako przyimkiem (jak pomóc, wymóc; częstotliwe: poma we wnidę), rus. w ni ma?, 'uważać', gać, wymagać, domagać się czego wnjatnyj, 'zrozumiały'; już biblja namagać się; może, można, mogo nie zna; wn- zastąpiono przez zebny, możliwy; wielmoża, wiel mn- od mnieć, mnisz, umimy (rus. możny (u ludu jeszcze dawne wiemnimyj, 'mniemany', imiesłów bier lemozny); zamożny; rzeczownik ny), i takie nowe mnimać pojawia moc (z mog-?, jak bezokolicznik się już w psałterzu obok starszego, móc z *mog-ti; g?, k?, dają zawsze jedynie poprawnego, wnimać; mni c, p. łocyga albo noc); niemoc; mo mać pod dalszym wpływem od mnieć cować, mocny, mocarz, mocarstwo; przeszło w mniemać i mniemieć. pomoc, pomocny, pomocnik. Litwa mnogi, mnożyć, mnożny, mnó- nie zna tego słow a, ogólnego w niem : stico, mnogość, 'z ogłuchłą (jak mag, mogen, rzeczownik Macht w mnich) półgłoską (cerk. munog);(litera w literę = moc). Tu należy powtarza się wyłącznie w niem. dalej mechanika, mechaniezjiy, mancher (goc. manags, 'liczny') z grec. mechane, 'narzędzie', a to i w celtyckiem. U wszystkich Sło od mèchos, 'sposób, fortel, pomoc'. U wszystkich Słowian tak samo: wian tak samo. mo- Ze mnóstwa słów pożyczo cerk. mogą, moszii, itd. moda, modny, w 17. wieku z wło nych na mo-, w ystarcza, obok po niżej podanego moda (modła), przy skiem a la: alamoda, ałamodzki, 'modny'; modła; model. Dostały się pomnieć słowa: moment; monizm i wszelkie złożenia z mono- (grec. do nas różnemi czasami i drogami: monos, 'jedyny'), jak monotonny, moda z włoskiego (i francuskiego), T
f
%
r
T
M
modła — momot
343
od łac. modus; dawniejsza modła częste w nazwach miejscowych: Mo z czes, a to z niem. Model z łac. giła, Mogilno, itd.; mogiłki; obca modulus; model z franc; znacze tegoż nazwa kurhan, przez Ukrainę nia tych słów pierwotne: 'miara , z tureckiego kurgan, 'twierdza', t j . 'sposób, tryb'. 'warownia ziemna'. To samo słowo modła, dziś 'modlitwa', dawniej tkwi w rumuńskiej nazwie gór i pa 'ofiara' ' i świątynia bałwochwalcza', górków, Magura, co z »wołoskimi* nawet 'bałwan' (w psałterzach i bi pasterzami do Karpat i na Spisz blji); modlić się, madlać, modlitwa,dotarła. Z pogańskiego kultu zmar modlitewnik; liczne złożenia czałych; tak samo u wszystkich Sło sownikowe z po- i t . d.; narzeczowe wian; serb. przestawione w go mil a. namulny,z dawniejszego namódlny mój, urobione jak twój i swój; (namódlność, o 'uprzykrzonem mo Litwin ich nie zna, ale w staroprudleniu, proszeniu', już w 15 wieku). skiem mais, twajs; podobnie łac. Zamiast modlić w 16. w. (szczególniej meus (z * mejos) i (z innym przy w pierwszej jego połowie) częste rostkiem) niem. mein, wszystko od moglić, moglitwa; gl z dl, por. mdły.pnia powtarzającego się w mi; Ogólnie słowiańskie (Ruś i Połu mojski, jak swojski (p. swój); mojaśty dnie, Serbowie i t. d., wyrzucają d: mówi się do żony juź w 17. wieku; molif, moldwa); powstało prze ludowe moiściewy. stawką z pierwotnego *molda, istnie moknąć; mocz, moczyć, wymocz jącego do dziś u Litwy: małda, ki, 'infusoriae'; moczy wąs: często 'prośba', małdyti, 'prosić' (z innemi tliwe: za- łub przemakać do mok samogłoskami: meldzu, melsti, 'pronąć, a maczać do moczyć: moczar sić'; miłdus, 'nabożny'). Niepewny (przyrostek jak w wiszar, pieczara); dalszy wywód; ind. mardati, 'kru moczydło, 'gdzie len moczą'; mokwa, szy, trze', o -sercu skruszonem«, 'pluta'; mokry, z częstym u przy z pogańskierai wyobrażeniami się miotników przyrostkiem -r. Litew. nie łączy, raczej gdyby o ofiarowa mik-łus, 'wilgotny', z inną samogło niu, t . j . o zabijaniu ofiarnego zwie ską, jak i łotew. makuonis, 'chmura', rzęcia wolno było myśleć maknyne i makom, 'błoto, moczar', modry, 'siny'; modrak, 'chabr', maknoti, 'brodzić w błocie, błocić'. od koloru, jak i bławat; może i za- Dalej mokrzyć, pomokrzyć, 'pomo chodniosłowiańska (czeska) nazwa czyć'; »jaja w rozmaczkU ('na mięk modrzewia, do którego u Czechówko') Od tego może poszło maćkać, za i u nas po narzeczach są i postaci miast maczkać, 'rozgniatać'(?), tnaczz innym przyrostkiem, modrzeń itp.; kati u innych Słowian. Tak samo z modrego drzewa urobił lud u wszystkich Słowian: cerk. mokr, i mądre drzewo. Dalsze wywody i t d. mól, mólisty, 'toczący rzeczy', od nader niepewne. Słowo prasłowiań skie; wszędzie tak samo; są podobne mel-, p mleć; goc mało; niema pnie o 'wilgoci' w grec. i łac. ma- w lit.; niem. Milbe, 'robak', również od pnia mel-. deo(?) momot, momotliwy, momotać, 'zamogiła, 'większy nasyp nad gro bem, kopiec', od rzeczownika *mogy,jąkać się', dźwiękonaśladowcze, jak a ten od pnia mog-, 'silny' (p. móc); mamrzeć, mamrotać, czes mumlati, 1
344
mór — moszcz
M
'mruczeć' (u innych Słowian i u nas (1472 r.), gdy psałterzowe mora po narzeczach mamląc o 'żuciu po- (przymiotnik morowy jeszcze w 16. wolnem'); momałi jest już w cerk. w.) wprost z łac. morum z grec. ma Toż i w innych językach: mem.mum-ron; owoc zowią obok morw i moramehi, Mummelgreis, lit. maumti, winami albo morowinami; u Serbów o 'ryku'; rus mjamlit' i mumiif, murwa, u Czechów morusze; niem. 0 'żuciu' i o głosie, serb. mumlati, mur- i morberi 'mruczeć', czes. mimrati, 'marudzić'. morze, morski («kotek morski*); mór, morzyć, u marząc (np długi); prasłowo; łac marc, niem. Meer i Moor, w lit. mares, dziś nazwa umorzy na żołądku«, morzenie, mo rzysko; »sen go zmorzy U. Od pnia »hafu«, dawniej 'morza', pamarys, mier- (p. mrzeć, vi er-), z głoską o; 'Pomorze'; zamorski; morka, po morowy; morów ki, 'wrzody'; we złomórszczyzna, 'wiatr od morza, słota'. żeniach, o roślinach: morzybaba Tak samo u wszystkich Słowian: albo babiwór. Ale w Warszawie cerk. morje, itd. urósł inny morowy, 'kapitalny, zna mOS, mus i mas, w 16, wieku, komity', czy od mory (materji), franc. 'miara' (sucha i na płyny: »musy moire(?), p. muchajer. oleju«); z niem. 3/aas mOSicjdz, mosiężny, mosiądzowy, mora, p. zmora. mord, wordować, mor darz, morprasłowiańska pożyczka z niem. Messing wtedy jeszcze, gdy brzmiało dę rz, morderca, morderczy, i z zwy kłem rozpodobnieniem: molderz Massing (co już w niem. nie istnieje), 1 moldarz (już w 15. w.); mordowod łac. massa (kruszcu, metalu); nia: zmordoioać się, mordęga; z niem. wywód z pers. mylny. Mord, od mer- (p. mer-, mrzeć). Moskwa, moskiewski, zmoskwicić, Moskal; Moch (jakY,acA, biach morda, 'pysk', z ruskiego. morela, 'aprykoza' (u Reja i i.), itp); moskal, 'placek owsiany' (ale z średniow. łacin, amarellum, mei z »lipowej mąki«, w czasie gło nda, merillus, niem. Mar iHen (od dowym); od miejscowości fińskiej, gorzkawego smaku, łac. amarus,wymienionej po raz pierwszy 'gorzki'); zowią ją i marunką, me- w r 1147; mosk- i mozg- pojawia runką. Od łac amaricare może się jednak w rodzimej topografji: i dawne mory czyć, 'uprzykrzać', do Moskorzew, Mozgawa; w 16. i 17. wieku: »odpowiedź moskiewska«, syć rzadkie. moręgj, morągi, moręgowaty,o ko 'frantowska' albo 'głupio chytra'. lorze, 'w pasy, w pręgi'; morus* 'bru most, mostowy, mostowniczy das', morusać, 'walać', zamorusany,(urząd litewski), mościć, Mościska, zamursany; morąg od mor- (jakmostek (o 'kości, i mięsie na niej'); pstrąg, osiręga, od pstry, ostry); topomost, Zamoście (dziś Zamość), mor- w rus. mara?, 'walać', ma- zamojski; most prasłowiańskie; do ruszka, 'plama', łuż. mora, o 'kro słownie 'kładka', 'co przewieciono, wie pstrej'. Zestawiają z lit morai, przerzucono' (w okalizacja o stała 'pleśń', grec. moryssft, 'walam', a naprzy przyrostku -t); na Litwie mawet z nazwą rośliny farbierskiej, stas, 'miara'. Tak samo u wszyst kich Słowian; rus. mostowaia, 'bruk'. marzany (p. Marja). morwa, morwowy, już u Stanka moszcz, 'sok owocowy świeżo T
moszna — mózg
M
345
wyciśnięty', z niem. Most, z łacin. motyl, pierwotnie, jak motylica, mustum, co u innych Słowian z pół choroba owiec (czes. motolice i mogłoską (w cerk., na Bałkanie, ale tylice) dowodzi, 'robak wywołujący i u Czechów, mest, mstu, obok ich tę chorobę' (na całym Bałkanie memoszt); nasze, łuż., słowień moszcz til 'robak'; u nas, Czechów, Rusi: odmieniło niemieckie -st (jak w pro 'motyl'). Najpiękniejszy owad nosi boszcz, p). przeważnie najbrzydsze nazwy: od moszna, moszenka^torb^ (i u stromiotu * 'kału', z którego się niby jów, jądr); prasłowo, urobione przy lęgnie (cerk. motyla, 'łajno'); od rostkiem -Ina (jak grzywna) od ja 'wiedźm' (bo one w motyle się od kiegoś moch; litew. makis, 'torba' mieniają, por. rus. baboczka, 'motyl', w Panu Tadeuszu babka; por. u Gre (prus. dantimaks, 'dziąsła'), makszna i maksztis, 'pochwa'; niem. narze ków psyche, 'dusza' i 'motyl'), krad czowe mosche, 'kosz zawieszany'(P).nących w postaci motylej nabiał Obok moszna u niektórych Słowian (niem. Schmetterling, 'motyl', od mowia\ por. rus moc hor, mochrykradzieży śmietany, p., przezwany; ang. buiterfiy, niem Buttervogel), u Hej a, dla 'frędzlów'. i t. d U Słowian nazwy wieszczycy, mot, motek, motać, n&wij&c', motowid to i nici); alei »motać, matać rze wiedź mi/, nawet wilkołaka (!) dla czą^ stąd matacz,matactwo; p. mieść'motyla' lub 'ćmy' między ludem ogól ne; inne złożone z pir, *ptak' (p. i matać. motłoch, to samo co mietlica, odnietoperz). Dawne i ludowe z twartegoż pnia; 'zielsko' (co się we dem e, e: metetica u W. Potockiego, zboże miece, co niem mota, wikła),mętel, mętelek, metyl, mytel; mętcjeszcze w 16. wieku, ale juź wtedy lica, po całej Polsce, nieporozumie (u Bielskiego, Wujka i i.) na 'po niem urosło. dły gmin, hałastrę' przeniesione. mowa, mówić, mówca, mowny, Tylko polskie (w ruskiem pożyczki); mównica; przemawiać; • odmowa, ale podobne, chociaż z r, czes. motr-przymówka, zamówiony; p. nie cha, 'gmatwanina', modrchatii motr-mowlę. Prasłowiańskie, ale tylko chati, 'gmatwać'. u nas i u Czechów powszednie dla motOWCZ, motowiąz, motouz, mo-'mowy'. W 14. a i w 15. wieku tuz, moluzek, złożone z mot (momolwa, molwić (po psałtei*zach); tek, p. wyżej) i wiąz albo wąz, cerk. mtwa, o 'burzliwym gwarze'; dla 'powrozu, sznuru'; rus moto-u nas z *nmlwa, *meiwa, powstało; wjaz, czes. motouz, serb. matuzica (!) u Czechów, z ich przestawką: mluu cepów, słowień. motfwjoz. witi; na Rusi ocalało moł z mołwit motyka, urobione do mot-, jak w przytaczaniu cudzych słów. Brak władyka do włod-; prasłowo; to go w litewszczyźnie. I inne słowa samo znaczy odosobnione zupełnie przechodzą od 'gwaru, wrzasku', do ang. mattoc, ale to podobieństwo spokojnego 'mówienia'; por. goprzypadkowe: nie wynieśli go An- worit \ glosasi w 4. wieku z sąsiedztwa mózg, mózgowy, mózgowiec, móz słowiańskiego do Anglji, ani temgownica, móżdżek (np. cielęcy); pra mniej Słowianie go od nich przejęli. słowo; prus. muzgeno (lit. smageU wszystkich Słowian tak samo. nes ma być przestawką z mazg-), i
346
mozół — mrzeć
M
awest. mazga-, 'szpik* i 'mózg', niem.awest. maoiri- (z mar vi), iryj. Mark, 'szpik', U wszystkich Sło moirb, niem. Miere, w innych ję wian tak samo: serb. mozak, czes. zykach z przestawką, łac. formica, mozek, itd. ind wamfl-. Serb. bułg. słowień. mozół, mozoła, mozolić się, mo- mraw(a), czes. mrawenec (z koń zołisty; prasłowo; u innych Słowian cówką jak rus. ptieniec, 'ptak'). oznacza jeszcze to 'nagnioty' (i na mróz, mrozić,przy mrozki, mroźny, ręce), to 'blizny' i 'wrzody', to odmrozić; mrozowaty (o maści koń (w cerk.) i 'witkę'; to znaczenie łą skiej); prasłowiańskie (rus. moroz, czy je z lit. mazgas, 'supeł', 'pą cerk. mraz; na Bałkanie przenie czek na drzewie', z wokalizacją e: sione i na stan umysłu: omraza, mezgiu, megzti, 'wiązać supełki, ro'obrzydłość, nienawiść', u nas tylko bić pończochy'; niem. stare masca, z półgłoską w obmierzły, mierdziś Masche. Słowo przybiera wsze ziączka), z wokalizacją o, obok półlakie postaci: rus (narzeczowe) moz- głoskowej w m(ijarznąć (i mier goł, u nas modzel, o 'nagniotach nazić, p.) z mīrz. ręce', modzelowaty; z i zg, zd dz, mrugać, mrttgnać, powstało prze mieniają się nieraz. stawką z mury-, rus. morga f i murmoździerz, z niem. Mórser z łac. gaf; lit. mirgeti, 'błyszczeć, migać mortarinm; w 16. wieku były i poprzed oczami', z wokalizacją a (o): staci nieco odmienne, mozdzerz itp.,margas^pstry', z półgłoskową: murgai, 'widma'; nord. myrhr, 'ciemny', nawet mozgierz, r. 1500. możdżeń, 'kołek'; 'tybel'; do mo miorkue, 'ciemność', od wokalizacji e. Z tym pniem można łączyć wsze zol; jest i u innych Słowian. mrok, mroczyć, zamroczyć, mrocz lakie słowa czeskie, słowieńskie, ru skie o 'drobnym deszczu, śniegu', ny, mrokomie, 'o zmierzchu', zmro kowa ćma« w biblji; z *work-; rus.o 'gestem' (czes. mrhołiti = słowień. ob-morok, 'omdlenie', cerk. mrok,mrgolēti, 'roić, mrowić się'), przy'ćma', czes. mrak i mráka, 'ciemna czem i ch zamiast g (por. u nas ch chmura', znane i u nas; p. wierzch zamiast k w mierzch), rus mo(ch zamiast k i w moskiewskiem roch, o 'deszczu', słowień. mrszeti, narzeczowem, zdwojonem, maramo-o 'śniegu'. U nas narzeczowo i mrygać; mruźek, nazwa zabawy. rochi, »pod maramorochom zimy*, A. Biełyj, Pierwoje Swidanje 1921, mruk, mruczeć, mruki no*/, po str. 32); wokalizacją o, jak w lit. mruk, mruknąć, to samo co mar man akys apmarko, 'ściemniało mi kotny, merkot, bo pierwotne murkprzed oczyma'; wokalizacją e w rus. daje i mark- i murk-, z przestawką miereszczit sia, 'zjawia się, migoce'. mruk- (por. bruczeć i burczeć obok mrowie, mrowisko, zresztą tylkobarkotać); tak samo rus. mutczaf, zdrobniałe mrówka (mrówczy, mrów cerk. mrkati, o 'beku kóz, owiec', czany) i mrówca (Kmita 1587 r.; czes. Hirkotati, o 'niewyraźnej mowie'. narzeczowe mrocki z *mrówczki); m r z e ć , umrzeć, przestawione na Rusi do prawidłowego mura z *mier-ć, w dalszej odmianie z pół wiej, z *morowjej (cerk. mrawij), dogłoską: mrę, ze mrę, marł. zmarł; robiono mnraszka, co i do nas przy martwy; martwić, jeszcze w 15 w. szło. Prasłowo (na Litwie zaginęło); 'uśmiercać, zabijać', ale od 16. wieku y
M
mrzewka — m udzie
847
przejęło znaczenie 'kłopotu, zgry niemiecka Seel(en)messe; inne zło zoty': martwić kogo lub siebie, żenie p. w kiermasz. Termin ła zmartwienie; martwota. Częstotliwe ciński po św. Ambrożym ogólny umierać, z dawnego umirać; po wy od 4. wieku. mierać. P. mór; śmierć. Prasłow o; mścić, od msta, por. zemsta, po indyj. mar, 'umierać*, amrta- 'nie msta; mściwy, mściciel; szczególnie śmiertelny', grec ąmbrotos (stąd częste w imionach, Mścisław (na Po ambrozja, 'pokarm nieśmiertelnych';, morzu najliczniejsze, Mszczuje,Mestłac. morior, moititus (martwy; czy winy, Mścigniewy, Mścisze); pra w nie weszło od è'/wy?), niem. Mor-d, słowiańskie; cerk. rnłsł*, rus. miesi; lit. mirti (z półgłoską w bezoko przyrostek -/'; pień nut- zestawiono liczniku, nie z pełnem e, jak u nas). z owem wit-, o którem p. pod mituś; Znaczenie pierwotne: 'ginąć, ni msta byłaby dosłownie 'odwetem'. szczeć', por. łac. mor-bus, xhoroba', mucha, muszka; złożenia: mu grec. marasmos, 'więdnienie, usycha chomor, muchołówka, muchotrzew nie'. Dwojakie znaczenie słowa mar (muszetrzew i muszczec u Stanka), twić dowodzi, że i mordować w ta- dla 'stellaria', którą wedle łaciny kiem samem nie pod wpływem mo i giciazdnicą tłumaczą; z półgło rzenia powstało Złożone: mrzyglód, ską: wszy ca (por. rus. woszka), 'sknera', itd. Cerk. mirą, mrèti, rus o owadach; muszki na twarzy na ttmiereV, itd. u wszystkich Słowian.lepiały damy w 17. i 18. wieku mrzewka, mrzana, błzana, na wedle mody francuskiej (mouche); zwa ryby, z łac. murena; i u Cze »muchy się roją w głowie* (o 'sza chów mrzena, mrzinek, serb mren,lonym lub złym', już u Reja), jak ale to różne ryby i nie umiem nazw franc. *la mouche w on te à la iété*. Prasłowo; lit. muse, łac. musca ich pogodzić mrzeźa, mrzezna, 'sieć na ryby', (= woszka), grec. wyiā, i t. d.; ruskie miereza, cerk. mrèàa, czes. nasze u z dyftongu; tak samo mrzize, już nie o 'sieci', ale o 'siat u wszystkich Słowian; w biblji raz kowaniu', 'kratach' (w rus. o 'haf zamiast »łona« męskiego. tach ludowych'; jest i rus. mierioga muchajer, wuchair, mochajerfma,w tera znaczeniu); łotew merga terja turecka', franc. mohair, moire. 0 'poręczy', a marga o 'paśmie', muchry, u Reja, 'strzępki', z rus. mrzost, mroszczyć się, o 'tarciu muchor, mochor (to samo), p. moszna. się ryb'; m z n: rus. noros(t), z woka Nie stoi we związku z machramą, lizacją o; lit. nersz(?jti, narszas ba chromą, 'obwódką', 'frędzlą'; to 1 narsztas (to samo); p. narościć. jest tureckie. msza, mszyć, wszarze, meszne mudztć, 'zwlekać, przykrzyć', żmu (opłata), z czeskiego, co zatrzymało dzie, żmuda, . żmudny; w języku wyraz pierwotny słowieński, przy pisemnym mylnie, niby odmazurzone: jęty w 7. i 8. wieku od Niemców żmuda, żmudny; złożone z ko-: z łac. wissa, którego na Zachodzie komudzić, komudny ('brudny, przy słowiańskim ani »liturgja« grecka kry', o grzechu, pogodzie, w 15. w.); ani »służba« słowiańska nie zastą u Łużyczan to samo, komuda, skopiły. Złożenie zalomsza pozornie muda, 'zwłoka'; dublet z ą w cerk.; z żalem się łączy, w istocie jest to z półgłoską twardą powtarza się T
348
Multany — mus
M
w medt (p. mdły; cerk. izmûdèti, skiego'; przenoszone i na 'hamowa 'omdleć'); z przedłużonem U p. myśl. nie, chełznanie ludzi'; przez mun Prasłowo; lit. mausti, 'tęsknić', ap-sztuk sam trąbiono bez hałasu, np. maudas, 'przykrość', goc. (ga)maudla nocnej wycieczki, by wroga nie djan, 'przypomnieć' (o myśli). Cerk. budzić; z niem. Mundstiick, dosłow muditi i mąditi, 'zwlekać', słowień. nie: »sztuka do ust*. m u di se mi, muchlati, 'zwlekać', munsztułuk, powszechne w 17. w., łużyc. skomda, skomuda, załab. 'oduzdne', 'napiwek' (za dobrą wia vmdi sę. P. mądry. domość), właściwie musztiduk, z tur. Multany, Wołoszczyzna (Muntean, musztuluk. 'kraj górski', od gór siedmiogrodz mur, murować, murarz (zwykłym kich); od ich pasterzy, co całe Po trybem rozpodobniony w mularz, górze zalali, multanki, mutyjanki,mtdarski), murny i murowy; ogólna 'piszczałki', od 16. w. ogólne. Woło (ale stosunkowo późna) pożyczka szyn najmy wał się na kata, więc mul- słowiańska z niem. mur, Mauer, tan w 16. i 17. w. i 'miecz katowski'. a to z łac. murus; złożone murtat, niem. Mauerlatte, o 'podbiciu, muł, namuī, zamulony, mulisty; mulać, 'walać', 'ocierać' (serb. mu- podkładce'. Ale murgrabia p. burIjati, słowień. omuliti, o 'ociera grabia (pod bzwmistrz). niu', 'stępianiu ostrza', 'gnieceniu', murawa, 'gazon', od zieleni, ogól chyba nie odrębne słowo ?); pra nie słowiańskie (o 'trawie', 'łęgach' słowiańskie; lit. (z odmienną samo itp.), cerk. o 'darni'; litew. maurai, głoską) mutwas, 'błoto, namuł', od 'żabi skrzek na wodzie', łot. waurs, koloru (mutwas, 'rudy', łac. mul-'trawa, gazon'; murga, od 'bydlęcia leus, toż); zestawiają z tem mai-, o czarniawej głowie' przeniesione cośmy wyżej pod malina poznali, na ludzi, 'gamoń'; murzać, zamurlitew. molis, 'glina', melys, 'sinidło'.zan*t, murdzaly i murz(i)a(sin), o'brudasie'; lit. manras, 'błoto, muł', muł, mulica, midę, z łac. mtUus muras, 'błoto', łot. murit = 'mur (niem Maulesel). mumrać, memrać, mamrzeć,mam- zać'; jest u Słowian i murgaw, rotat, 'mruczeć', mumlaà, 'żuć', mem- 'czarniawy' (bułg.), rus. murhyji mulać; dźwiękonaśladowcze, u wszyst rugij, por. nasze moręgi ('o maści kich Słowian (cerk. mrmrati, serb ciemnej'). czes. mrmlaii) i w pokrewnych murzyn, murzyński; murzyć^czerjęzykach: lit. murme(n)ti, murmunić' (czy nie od poprzedniego?), nie loti, 'mruczeć', marmeti, ind. mar-raz u Miaskowskiego; dorobiona już rnara-* 'szumiący', grec. tnormyro,w cerk. na zwykłe -in (por. Rusin łac. murmurare, niem. murmeln. itd) liczba pojed do niem. Mohr z łac. mumszańc, w 16. wieku, 'ma maurus, 'czarny', co i Grecy prze szkary mięsopustne', z niem. Mtim- jęli, np. Maurowlachia, 'Morlacy', menschanz. dosłownie: 'ciemni, czarni Włoszy'. mus; musie, áziá musieć, &\eprzymunia, nunia, niunia, muńka, 'bałwan', pogardliwie o człowieku, lub wymusić; juź w 14. wieku ogólna od munia, 'podgardle wołowe' (tak pożyczka, bo anarchiczni Słowianie po narzeczach naszych i czeskich). nie mają własnego słowa dla 'musu', ^ munsztuk, 'żelaza do pysku koń pożyczają je (np. staroczes. dyrbjeti
M
rausat — Muzyka
349
z niem. d'ùrfen), albo omawiają 'nie Muzyka. Chociaż Słowianie na wolą' itp.; niem. Muss, mussen, po ród wcale muzykalny (Czesi, wedle krewne z messen, 'co domierzone' (?). świadectw obcych, już z 18. wieku, musat, tnusatek (musadkiem, najmuzykalniejszy z narodów), to u Reja), w 16. i 17. wieku, 'stal do w ich instrumentach muzycznych ostrzenia szabel', z tureck. ma sad przeważają olbrzymio nazwy obce, (serb. masad). u wschodnich greckie i orjentalne muskać, musnąć z musknąć, mu (litawry, nakry, nabat, sumy), szczec, 'gładzić'; wyłącznie polskie; u zachodnich włoskie. Na orkiestrę czy od mu-, litew. mauti, 'wciągać' czy kapelę prasłowiańską składały (np. pierścień na palec\ łotew mani, się jednak: z bitych pałkami, bębny; 'gładzić', łac. movere, 'ruszać', niem.z szczypanych palcami, gęśli (niby Muff (cośmy znowu później poży liry czy lutnie o trzech strunach?; czyli, mufęk) ?; lit. maukłi, 'ucierać' z takiemi wystąpili około r. 590 mustasia, częściej w liczbie mn , przed cesarzem greckim Maurycjuw 17. wieku, 'grzywka u czoła pań': szem owi trzej Słowianie z nad »mustasię kozim włosem nosi nad Bałtyku, przeprawiający się do chana stawioną*, »mało damom fontazie, awarskiego); z dętych, rogi. Źró musztasie i czuby«; z franc. moas-dła arabskie z 9. i 10. wieku wspo tache (z włos. mustacci), o >koziej minają u Słowian o lirze o ośmiu strunach, ze spodem płaskim, i o pi bródce* mężczyzn. mus(z)ter, musztrować, mustra, szczałkach na dwa łokcie długich. nieraz dawniej z n, boć i niem. Mun Obok rogów, we które dął, »piskał* ster z włos. mosira, a to z łac Słowianin na piszczałkach, krót monstrare, 'okazywać' (skąd nasze szych i dłuższych, luźnych lub spo jonych po dwie razem; nazywał je monstrancja, demonstracja). musułbas, u Potockiego i i , mu* rozmaicie, dudą (dudką), albo rze zułbas, 'płótno liche tureckie', do czownikami urobionemi od czasow słownie: 'płótno (besz) z Mosulu ników dla 'piskania': swireł (może (nad Tygrysem)', skąd i nazwa mu prasłowiańskie, powtarza się w, cerk., ślinu (franc mousselin). Ale muswirjati, swiric, 'piszczek', nawet zułman tylko przypadkiem owe mu- swirisiel, 'chróścieP; na całym Bał zul- przypomina; arabska to nazwa kanie i na Rusi, swirjet) i sopl lub 'Bogu oddanych', 'wiernych', u Sło sopel (cerk., sopati, 'grać na flecie', wian już od 15. wieku zniekształ sopíc, 'piszczek', rus sopiel); oàpicana, bo z musulmanin robią wusro-skati cerk, pisztaP, słowień. piszczą, manin, a dwa m rozpodobniają czes. pisztial(a), nasze piszczek w b-m: busurman, basroman, bo-i piszczałka, — podczas gdy świst, surman, z czego u nas wkońcu zwizd i chwist bez instrumentu się bisurmanty polskim Janczarze około obywają. Najoryginalniejsze były 1520 r. są już te postaci); podobnie jednak dudy, t. j . piszczałki połą rus. bachrama, 'frędzle', z tur. ma- czone z miechem, zwane i kozą thrama (nasze machram, 'chustka').(bo miech z jej skóry), a mylnie i kob muteta, moteta, 'śpiew' (sam, bezzą; dudziarze, czy dudarze, prze muzyki), więc i 'głos' (»w poważnej chodzili cały kraj, piszczele w miech składając po grze; że literatura mutecie*); z włos. motetto.
ray — Myślistwo
850
M
cerkiewna o dudce, dudach, nie mylić, mylka, mylny, mylkować, wspomina, nie dowodzi niczego: oba omyłka: zachodniosłowiańskie; od słowa powtarzają się u wszystkich nas i na Ruś przeszło; czes. mỳhti, Słowian bez wyjątku (a przejęli itd ; może por otnehuiony u S. Twar wraz z instrumentem i Niemcy od dowskiego, 'omyl ony' (Y). Słowian). Wszystko inne, począw mysz, myszka, Myszkować {\xp. szy od trąb}} (chociaż to słowo pra 0 lisie); myszy (* myszą wieża <), dziś stare, całkiem jakby prasłowiańskie, mylnie mysi (wysi królik);. myszo w rus., czes. itd. tìitbà) i skrzypki łów i inne złożenia Prasłowo; brak wraz z smykiem (smyczkiem, cerk., go w l i t ; ind. wasz-, grec. mys, łac. późne zresztą, swyczlk, 'skrzypek'), was, niem. Maus; myszka, nazwa jako wynalazek dopiero średnio pewnego 'mięśnia' (dla podobień wieczny (Ruś go od nas przejęła) stwa), jak łac. musudus (tak samo w prarodzinę nie wchodzą. Muzyka grec. i niem.), co przejęliśmy też jako z łacin, musica od muz greckich, wuszkuf.niem. Mnskeł: ale i muszla, 0 imieniu niejasnem (może to ogólna z niem. Muschel, również od tego nazwa byle 'nimf, wił górskich'). muscidns. U wszystkich Słowian Muzyka znaczyło i 'muzykanta*, tak samo; serb. miszomor, ruskie z łac imisitus, jak kletyka z łac mysz jak, 'arszenik'. clericus; w tern znaczeniu dziś myśl; myślić, dziś myśleć, ale zmy jeszcze ludowe. Jedyny nasz pra śli* . wymyślić (pot. musieć i zmusić); wy raz, to yedziec (»albo lutnik«, myśliciel; myśliwy, myśliwiec, myśli r. 1500); dawną gędżbę już Leopo- stwo; powysiny, powysłowy, umysł, lita stale instrumentami zastą zmysł, zmystoicość. Prasłowiańskie; pił (biblja: »w rozliczne gędzby*; przyrostkiem -sl lub -// od wyd-, »na instrnwenciech rozmaitych«, obocznego do mud- (p. mndzić) u Leopolity) 1 wad- (jak łyko: łączyć, być: będę, my, zaimek, prasłowo; lit prus. i iune), por. goc. maudjan, 'przy mes. Składnia słowiańska: nut z oj pominać'; myśl nazwana więc cd cem, 'ja i ojciec', rus. my s Wami, wudzenia, 'zwlekania', aby nie być ja i Pan'; tak samo z wy i i. Dal po szkodzie dopiero mądrym. Czę sze przypadki p. na-. ste w dawnych imionach: Prze myć, »zwyć kogo bez ługu«, mysł (Przemyśl), Siewowysł,Wsze'okpié'; pomyfe; my tka; myjać sic,mysł, Niezamysł i t. d., Myślenice obok fujmywać; pomywaczka: wyz dawnego Myślimice. U wszystkich ciel (do umywania); Mycielski; my Słowian tak samo: cerk. domysł, dło, mydliny, namydlić, mydlarz;promysf, razmysł, myśl, itd. mydłek, 'głuptas'; mydłnik, 'sapoMyślistwo. Sama nazwa dowodzi naria', u Stanka nazwana mydło późnego i osobliwszego nabytku, 1 psie mydło albo piennik. Pra nieznanego czasom pierwotnym, co słowo; prus. az€-wū-snan, \i-my-cie\ tylko »łowiły «; my z Czechami mamy lit. mau-d-yti, 'kąpać kogo', ind, muspoinie to słowo, nieznane innym tra-, 'uryna'. Tak samo u wszyst Słowianom (rus. ochota, 'polowanie', kich Słowian: rus. myf, moju, cerk. itd.) »Polowania« naszego, sportu, myją, myto, pomyję, x\x&.pomoi, czes. nie znali Słowianie wcale; oni łowili mydło, itd. zwierza i wytężali myśl na wsze4
4
r
r
l
N
myto — na!
851
lakie sieci i zasadzki, łapki i paści. z niem. m\da,Mauth, 'cło'; u innych Dla zapalonego myśliwego, jak Cy Słowian myto 'kuban', rus. niegański r. 1584, ruśnica nie istnieje umytnyj, 'ten, co się nie da prze jeszcze, zato niewyczerpany on kupić'. w opisywaniu wszelakich sposobów mzda, 'nagroda, zapłata'; częste na ptactwo, nie gardząc najniepo- w biblji, jak u Czechów do dziś, zorniejszém, wróblami itd.; technikę u nas z 15. w. zaginęło Prasłowo; sidł i sieci doprowadził do dosko brak go w litew.; ind. mldha-, 'czacz', nałości. Jedynie wyższe warstwy awest. mizda, 'zapłata, zysk', grec. z sokołami - rarogami i chartami- misthos, goc. mizdó, 'zapłata', niem. wyżłami hołdowały »polowaniu* Miethe; cerk. mizda, 'zapłata', łuż. w naszem znaczeniu słowa, i wcale zda, itd. nie gardziły zajęczemi łowy, jakby m i y ć , mieć, o 'deszczu drobnym'; to z słów Wojskiego w Panu Ta o 'przywieraniu powiek' (»jeden deuszu wypływało. Sokolnictwo jed mzat, drugi palce wystawiał i py nak nie doszło u nas nigdy do tego tał, ile?«); o 'miganiu i mrużeniu'; znaczenia, jakie miało np. w Mo 0 'półśnie', stąd mzonki (mylnie pi skwie, szczególniej za cara Ale sane mrzonki), 'co się komu przy ksieja, gdzie pozostawiło nawet widzi, przymźy'; mzurek, mznrki, pomniki pisemne, po których u nas 'zabawa z zasłanianiem oczu' ('ciu niema śladu Mimo to bogate słow ciubabka'), przestawione rychło nictwo rodzime dla psów i pta w zmurki (już w 16. wieku). Ta sama ków łowczych (najmylniej nieraz przestawka u wszystkich Słowian: z Niemiec i Wschodu wywodzonych, serb. zntura, 'ciuciubabka', zmuriti p. chart, hroguleć), pominąwszy 1 zmiriti, czes. zmurziti, słowień. wszelkie sieci, o wydoskonalonej zmati ze mzafi, znrierifi (cerk. mítechnice wyraźnie świadczy. zariti, o 'miganiu, mrużeniu oczami'), myto, 'cło* i 'płaca', mytnik, 'cel słowac. hmitra? oczima, rus. zanik' i 'najemnik' (tak u Leopolity, zmurif, zmurki, itd. Pień mig- łączy zamiast myinika biblji); mycić^clo więc dwa znaczenia: 'migoci' ('wil płacić', przemycić, 'obejść cło', x>rze-goci', por. wgfa i miegoć) i 'migo mytnik. Prasłowiańska pożyczka tania' (p. mig). N
na, przyimek; z przyrostkiem -d: ma znaczenie odmienne: 'z', nie 'na', nad (jak po: pod; za: zad; prze: prus. no, 'na'; w lit. jako doczepek, przed); przy stopniowaniu przy rankos-na, 'do rąk' (nad tam niema); miotnika na, nad, ?iai: nawięcszy. awest. grec. goc. ana, niem. an. dziś największy (od 16. wieku); je nal, wykrzyknik; na masz, naści, szcze u Reja, nietylko w 15. wieku, nacie, na wam; tak samo u innych nanadwysze i nadnafj)wysze; tak Słowian i w litewskiem, ale były samo u wszystkich Słowian, na, naj, (i są po narzeczach do dziś) po nar (z na-ze). Częste w złożeniach staci oboczne: nc, nu: *nezci jaje«, z na- i nad-. W litewskiem nuo 'na jaje', Potocki, a od nich ura-
852
na- — Naczynia
N
biano stałym trybem (por. tykać wyrabiane z kory, skóry (miechy, od ty) czasowniki nękać i nukać, wory), drzewa (metale, szkło, późne, 'nakłaniać', 'napędzać'; przynukać, jak i kamień). Pierwotnie, oprócz 'przyniewalać', na Ruś (słynie ona skór, głównie plecionki z łyka i ko z tego) zakrawa, np. u Potockiego: rzeni; plecionki zamazywano zie »było szto jesty, pity, prynuki mią, gliną, aby nie przeciekały; nebyło«; stąd rzeczownik: >zbytnia gdy plecionkę spalono, okazał się przynuka*; nękać zatarło ślady po wkońcu cały gliniany garnek, i od chodzenia od wykrzyknika, niby no tąd glina najwalniejszym dla na we jakieś słowo; w biblji: »nękali czyń kuchennych i i . materjałem. lud (żydowski) Egiptscy, aby precz Słowianie, a raczej tylko baby le wyszli* (tu jeszcze pochodzenie wy piły garnki w ręce; koło garncar raźne), ale dalej: »los mnie nęka*; skie, to późny nabytek. Najpier znękany. To uę, nękać, wyłącznie wotniejsze naczynie (jeżeli pomi polskie; u wszystkich innych Sło niemy rogi, służące wyłącznie do wian tylko nu, nawet w cerk. tylko picia miodu itp.) misa, płaska, sze nukati i njukati, bo drugi ogólnie roka, zczasem coraz wyższa i zwę używany wykrzyknik był: nu (p.), żająca się ku górze albo dołu, bez nuże, mik. rus. nutka, serb. nu, ucha pierwotnie, raczej z dziurkami nutlet r), od na co do znaczenia dla przeciągania sznura ku nosze (i pochodzenia ?) odmienny, służący niu, przechodząca we dzbany (a naj wyłącznie budzeniu woli. później we flaszki); gliniane naśla na-, pozorny pień dla liczby mno dowano w drzewie; skóry zszywano giej zaimka pierwszej osoby: nas, na miechy i wory. Słownictwo pra nam, nami (liczba podwójna: naju, słowiańskie posiadało jako nazwy nama); a z ú: łac. nós, nobis, grec. pierwotne: dzban i dzber [cebr, lit. no, prus. nuson, numa(n)s; pierwkibiras), od 'zawieszania' nazwane; szy przypadek z odmiennym pniem, garnfek), garniec, od 'wypalania', p. my; Litwin wyrównał tę pier bo te same słowa w łac. i ind. zna wotną różnicę, mówi: musu, mums,czą 'piec' i 'żar', od 'gorzenia'; ssąd wedle mes. Od tego nOs- zaimek ('naczynie', 'dzban' itp.) i latka (toż dzierżawczy: nasz; naski, »po nas- samo) były może z drzewa, tamte ku*, 'po naszemu', w 16. i 17. wieku, gliniane, a z nich trzopy i szkudly; wedle swojski; w nasz, wasz, przyczasza a czaszka jedno słowo, bo rostek -j; prus. bez niego: nusa, z czaszek wrogów zabitych pito, aby ich siła w pijącego przecho 'nasza'. Naezynia. Nazwy pierwotne, bar dziła; krynica wreszcie, najdaw dzo liczne (chociaż wkońcu póź niejsza dla 'misy' nazwa, bo misa niejsze pożyczki niemal przeważy sama jak i bludo pożyczki. Z kory ły)* ogarniają naczynia wszelkiego wyszedł korzec. Plecionkami pozo kształtu i materjału: dla picia, no stały kosz, łukno (od łyka) i ko szenia, chowania. Naśladują garść, zub. Dzieża służyła do zarabiania czaszkę, tykwę (po jej wydrążeniu ciasta; wiadro do noszenia wody; i wysuszeniu; nazwa rośliny, a ra okute zwało się okowem (nazwa czej jej owocu, przechodzi już w pra prasłowiańska, ale chyba najpóź wieku na naczynie: »tykwa wody*), niejsza). Obok miechów i worów
N
nać — nahaj
353
bywały małe moszny, 'pęcherze', dla 18.: »choć ich muszki trochę nadprzechowywania drobiazgu, monet weredziły*, >z nadweredzeniem rzymskich, paciorków. To wszystko zdrowia*, jeszcze r. 1716: »ogniem pranazwy. Ale jeszcze przy końcu kościół nadweredzony*; ale już doby prasłowiańskiej wnikają obce, Okolski 1639 r.: >prochów nadweręz przedmiotami samemi, a więc dza*; »jeśliś nadwerędziałzębów*; misa, błudo. kocieł, kadź, beczka, wtórna nosówka właśnie przed dz, konew, wębor(ek), bednia, niecki (?), sz, najrychlej się zjawia, por. miękbeł, kub(ek), łagiew, korczag dzy, mieszać, mieszkać. (wszystkie u wszystkich Słowian nadziak, 'czekan', nadzak bałkań jeszcze); nie wspominamy co póź ski, z tur. nadzak. niej sami, albo z Czechami razem, nadzieja, beznadziejny, przesta zewsząd przejmywaliśmy. Przedsło- rzałe nadziewać się, 'spodziewać się'; wiańskich nazw tu bardzo niewiele: było i nadzieź (jak kradzież), >nalitewskie kibiras (cebr) wymieni dziezny koń* u Kochanowskiego, liśmy; dalej maiszas, 'wór' (miech),'pewny', »czas nienadzieznej ('niea może i makas,'woreczek', makszna, nadzianej, niespodziewanej') potrze 'pochwa' (moszna ?); jaszcze, u nas by* u Reja, co rusyzmów nie zna drewniane, może z greckiem askos, wcale; p. dziać. 'miech', pokrewne, ale bliższe jest nagi, nagość, nagota, nagus, ob niem. asch, ask, również drewniane. nażyć, prasłowo; lit nuogas (jeśli nać, 'liście', 'łodygi', *tiać ziem to nie pożyczka), nuogaia. 'nagota', niaczana*; ogólnie słowiańskie; łą ind. nagna-, łac. nūdus (z *nogeczą z nią prus. notis, lit. notfejre, dhos), goc. nagaths, niem. nackt. 'pokrzywa'. nagły, znagla, naglić, przyna nader, pełniejsze nadert wyjąt glać, prasłowiańskie; na Rusi o 'zu kowo w 16. wieku (r. 1564); dziś chwałym'; przyrostek -l; od nagi? przysłówek, jak nawet, i również nagroda, mylnie nadgroda (por. dwa słowa; czeskie drt, 'trociny, pochlebiać i podchlebiać), nagro opiłki', drtki, 'okruchy', drtiti, 'kru dzić, wynagrodzenie; tylko u nas szyć'; na dert (może to i pożycz nabrało znaczenia 'daru - zapłaty' ka?) znaczy więc 'do cna', potem (rus. nagrada, małorus. nahoroda, 'nadto'. Ale w tytule naderspan są polonizmy). Jak w *bez ogró jest pomylone węgier. nddor. dek* (t. zn. 'wprost', 'bez obsłonek') nadragi, 'spodnie', w 16. i 17. oddaliło się znaczenie od grodzenia, wieku, z węg. nadrág, a to z bał grodzy, podobnie i tu: nagrodzić kańskiego nadragy (cerk. i i.), od znaczyło 'nawalić grodzy', 'obaloną dziergać, z wokalizacją o, więc dorg- grodzę nastawić', a więc 'odszkodo wać, powetować, zadosyć uczynić' (p. droga). nadwerężyć i nadwyrężyć, po (i na tym stopniu pozostało cze staci późniejsze, gdzie wszystko tu skie náhrada, głównie dla 'zastęp mani: i y, i ę, i i ; poprawnie brzmi stwa', niem. 'Ersatz'); stąd u nas ta późna ruska pożyczka (17. wiek) w 16. wieku i 'dar - zapłata' (por. nadwęredzić, rus. powieredif, od podobny rozwój znaczeniowy słowa wiered, 'wrzód', niby 'okaleczyć'; zapłata). nahaj, nahajka, 'kańczuk tatarpostaci poprawne sięgają w wiek 23 Słownik.
nakładać — naparstek
354
N
namiot, już co najmniej od r. ski'. od hordy nagajskiej (po wod^u Nagaju, Nogaju); przyszło w 17. 1500 znane; tak i 'kotary nad łóż wieku przez Ukrainę, jak/* dowodzi. kiem' nazywano: namiocik; pozor nie niby 'narzutka', jak nią jest Por. boćki itp. nakładać, 'łożyć koszt', już w 14. istotnie (ruska) namiotka, namitka, wieku; »co Pakosz nakładał*, itd. 'chusta na głowę mężatki'; ależ Nakło, u nas tylko nazwa miej w naszem znaczeniu pojawia się scowa, u Czechów nńkli (na i kieł), tylko na Rusi i u nas (słowiańska 'drzewina, pręcie (co woda zosta nazwa 'namiotu' była wieża, jata, albo stan) i ze Wschodu przybyła, wia, nanosi)'. nalaz, w psałterzu, dziś tylko ostjackie nāmat, 'pilśń na kibitce', w e złożeniu dalszem: wynalazek, afgańskie namd. zoynalazca, i poprawne wynaleźca, namolny, namolny, 'natrętny', jeszcze w 17. w. samo naieźca, obok skrócone z namodlny (namodlność) na lezienia w psałterzu; od czasow od modlić (p. modła), juź w 15. nika nalazać (jedyny przykład w ka wieku; dziś narzeczowe (namulny !i. zaniach świętokrzyskich, nalazamy, nan, nan(kjo, ven, nana,nen(k)a, pomyłką nalazimy napisane), nala- narzeczowa nazwa 'rodziców*, juź zotoać w biblji, gdy np. Czesi do dziś w 16. wieku zapisana; wyraz dzie nałezati zatrzymali; ocalało w cza cięcy, powszechny nietylko u nas; sie przeszłym, nalazł, dziś znalazł; por. węg nene, 'starsza siostra'; zastąpione zresztą przez najdę, znaj toż rozumieć należy i o słowach: dę, nachodzę, znachodzę (p chód; na niania, niańka, niańczenie; por. wet najdą, najduch, znajdek); do mamka. zb)^ wy tartych złożeń nalazł, na idę, naościei, mylnie narosciez (przez dodajemy jeszcze jeden przyimek, z: zwykłe narzeczowe pomieszanie rozznalazł, znajdę (tak samo zoba i oz-); naście z, naściezaj (i naścieczyć i i.). zaj); o 'otwieraniu drzwi', od rze Nalewajko, nazwa watażki ko czownika ściek (staroczes.: 'belka'), zackiego, w Warszawie straconego ściekaj (i ściekaj, z ową częstą (r. 1597), upomie się trzymała; 'szy- a mylną nosówką przed z), 'zawias', zmatyków tak przezywano; »baranie od stfg-, stog- (p. stóg); z przy flaki albo nalewajki*; używało się rostkiem -er prasłowiańskie stezer jednak i dosłownie: 'ten, co nalewa, i stozer, 'zawias', lit. stagaras i stegeras, 'łodyga', łot. stēgs, 'drąg, ugaszcza' (szlachtę). nałęcz, 'obwiązka', zmyślone nie kół', niem. Stock, Stecken; ściekaj trafnie, bo biała obwiązka na czer- z *steg-ēj lub *steg-jaj, jak lękała wonem polu była tylko herbem Na albo rodzaj. łęczów, nazwanych od jeziora Na naparstek, 'co się na parst (t. j . łęcz (jak Przełęcz), ale »zawołanie* palec) wkłada* (por. napierśnik, na(p.) nic nie ma spólnego z obrazkiem kolanki itp.); parst ocalało u nas herbowym (p. Godzięba pod godzić). tylko w pierścień (p.) i w nazwach nałóg, 'do czego się kto nałoży', roślin, np. pięćparcica (!); parst »nałóg albo wnor« w 15. wieku; prasłowo: czes. prst, rus. piorst, od leg-; p. łożyć; por. odłóg, połóg, cerk. prst; lit. pirsztas, prus. nagewyłogi, załoga albo zakładka, itp. pirstis, 'palec u nogi'. . T
1
N
napawać — narów
355
napawać, w psałterzu, w biblji, a umyśl nie« (por. rus. naroczno); dalej, w 17. wieku, wwoA7'wnętrz p. poić. napużyć, 'nastraszyć', w 17. wie ności': »psom z uszczwanego zwie ku, z rus. napukaf od napugaf rzęcia zajuszone narohi*, »wypa (od /*ęga, 'bicz'); ale małorus. na- troszy w szy naroki«; podobnie w Cze śkiem W 15. wieku nar oczy (sity, pukały od pud-,, 'pędzić'. naremny, 'gwałtowny', 'ulewny' 'uroczysty'; w kronice Nestoro(o deszczu, wodzie),'namiętny'(o czło wej naroczitoja czatT, 'honoracjowieku), wyłącznie narzeczowe, pod- ry', słowac. naroczitic, 'uroczyście'. haiskie (u Orkana częste), z e za- U wszystkich Słowian powtarza się miast a po r (co się u nas od naj u aro A {u Serbów i 'szczęście'; u in dawniejszych czasów powtarza, por. nych i tyle co porok, 'oszczerstwo'), Bediica w 14. w.); czes. náramnỳ, ale tyiko u Czechów (u nich narok •olbrzymi'. Prasłowo; cerk. rameu, i wyraz prawny: 'pretensja') i u nas 'nadzwyczajny', 'silny, wielki', sta- przeniesiono na części ciała, 'wnętrz rorus. ramia no (ja zamiast e, jak ności' (u Czechów nieco inne). Mylne w prjamyi, p. uprzejmy), słowień. wywody co do naroczników i narami no, 'bardzo' Przypuszczam, że roku (o jakichś konfiskatach itp.) ram- przestawione z arm-, i łączę usuwam. W 14. wieku narzec 'prze je z Staroniem, irmin, 'olbrzymi', strzec'. Narzekać, narzekalnice, roz w irntinsuł, irminihiod ('słup', 'lud winęło się w zupełnie innem zna olbrzymi'). Przymiotnik ramèn taki czeniu; termin to pogański: 'żałoba sam jak W sio wen. Por. imię Naram, po umarłych', 'lamentatio', 'of fi ciura mortuorum', kanC po starorusku, Naramowice Narew, rzeka, por. pruską rzekę przez płaczki (zawsze kobiety!); Narus, Narz, Neria, 'mierzeja', lit. dziś zesłabło na byłe 'biadanie'. rzekę Neris; p nor. narościć, o kurach: »naroszczone narężyć, 'naruszyć', słowo zapo bez kura kokoszy (Potocki), »kura mniane, wielkopolskie, u Miaskow- się narościfa*; od pnia ners-, nors-, skiego i S. Twardowskiego nierzad lit. nerszfejti, narszas, pierwotnie kie: »gdyż byś tym naręzył kró tylko o 'ikrzeniu ryb'; z *norst lewskiej swej ozdoby*. We związku poszłoby polskie *nrost, ale zbitka z urągać; por. rus. naruznik, 'na- nr niewygodna, więc w środku sło śmiesznik', małoruskie naruha i po wa wstawią d (p. pandrowie), w naru ha, 'obrażanie', z orężem, do cze- głosie albo odmienia nr w mr (p. goby rus. naruznyj, 'zewnętrzny', mrzost; tak samo u innych Sło ruz, 'twarz, fizjognomja', naprowa wian, serb. mrijest, 'ikra', słowień. dzało tnrest; por. serb. pamraw =» pannarok, p. rzec; tyle co urok, i jak drow), albo wstawią a; narost więc ten łączy najrozmaitsze znaczenia; z *nrost, jak narów z *nrow. narćw, znarowić, narowity, roku najdawniej, w 13. wieku, niby ja kieś 'opole, okręg', gdzie varocz- 1607: »wesoły i niegnarowity (!) nicy płacili czy dostarczali dani; koń*: u Błaźewskiego (w tłumacze w 16. wieku na rokiem 'umyślnie' niu Kromera z r. 1611) norowy, X»na zmowie*, więc i 'napozór'), > roznorowiona swawola«, całkiem np. u Glicnera 1558 r., »narokiem z ruska (jak nieraz u niego); z *nrow, 23* 7
T
356
narty — Narzecze
N
a to z *norw (rus. norow, czes. mraw), skiego, ruskiego, niemieckiego), za ze wstawką a między n-r. Pra znaczają się różnice gwarowe głów słowo; ner-, nor- (u Słowian z przy nie w głosowni. Wedle nich prawi rostkiem -w) oznacza'silną wolę': lit. się o gwarach, których granice spa noreti, 'chcieć', prus. ner-tis, 'złość', dają się i dziś jeszcze z dawnym lit. narsas; ind. nar-, grec. aner, podziałem na ziemice; rozróżniamy umbryjskie nerus, 'mąż'. Słowo w ni więc gwary: Wielkiej Polski z Ku skiem bardzo częste: nr a wit sia, jawami; małopolskie; mazowieckie; 'podoba się', norowif, 'ugadzać'. Na śląskie; pruskie; kaszubska prze sze niemrawy, 'niedołężny, mazgaj', chodzi w język dawnych Pomorzan, co się aż poza Łabę rozciągał. Z tych z czeskiego. narty, 'łyżwy', właściwie 'ski', różnic najdawniejsza i najwalnieju nas o Rusi używane,więc niby obce, sza, to t. zw. » mazurzenie« (albo ale nart w czeskiem (i u nas) zna syczenie), t . j . wymawianie c, s, z, czy 'część stopy', 'przyszwę' (por. zamiast dawnego cz, sz, z (wyjąt napletek), a to jest złożone z na- kowo i z zamiast rz): jesce, żaba i ret, rta, 'szpica' (cerk. rut, 'szpica, itd.; nie mazurzy tylko Wielkopol dziób'; przeniesione na 'usta' u Cze ska (z Kaszubami) i Śląsk połu chów i na Rusi, nam obce, ret, rtu, dniowy; język książkowy, acz w Ma rus. rot\ na Bałkanie 'pagórek'). Nie łopolsce (Krakowie) powstał, rów podano też dotąd słowa fińskiego nież nie mazurzy; tylko w kilku czy innego, od którego dałoby się nastu słowach (np. cacko, cyranka, wywieść narty. W 16. wieku w Wiel dzban, cebr, całun, cet, celno, przy kucnąć, przycupnąć, sędziwy i i.) kopolsce częste narty, 'lasy'. przedostało się mazurzenie do ję nary, 'łoże, wyrko', juź w r. 1570 zapisane, więc nie ruska pożyczka, zyka pisemnego. Proces to nie wy chociaż dziś na Rusi lepiej znane. łącznie polski: zajął całe Pomorze aż narzaz(ek), 'nacięcie, karb', p. ras; poza Łabę (i tam go juź około narzaz i nazwa 'daniny od bydła, r. 1000 spotykamy), tak samo stare Prusy (w 13. w.) i Łotwę, i sięga wedle karbów obliczanej'. do Nowogrodu Wielkiego. Druga narząd, przestarzałe; narzędzie, cecha,»wałczenie «, wymawianie war zbiorowe, dziś to znaczenie stra gowe płynnej ł, jeszcze bardziej roz ciło; por. rus. nar jad, 'nabój'; »tym powszechniona, młodsza, w 16. wie narzędem*, 'sposobem', r. 1584; na ku stale u chłopów przedrzeźniana, rzędzie, 'urządzić'. w języku pisemnym się nie obja Narzecze (wyraz nowy, książ wia (chyba u Mazura Rywockiego kowy)* albo gwara (chłopska, juź w r. 1584, piszącego omglau, pood 16. wieku używane w tem zna słau, kardynau itp). »Szadzenie*, czeniu). Narzecza różnią się naj wymawianie np. bzida zamiast bida bardziej co do słów samych; słow (bieda), psies zamiast pies, zapisało nik nadmorski a zakopiański np. się w pisemnictwie tylko w fsiu, silnie się rozbiegają, czego nie bziu, zamiast fiu, biu. Przedsuwka uwzględniam, tylko wyjątkowo ja w- przed o (wowca itp.), jak i inne kieś słowo narzeczowe wypisywa- przydechy (h- przed a, itp), tylko jąc. Obok słownika, nieraz odmienia wyjątkowo w dawnym języku się jącego się i wedle sąsiedztwa (cze
N
nasięźrza — Nazwy miejscowe
357
odnajdą; dzisiejsze pisemnictwo ich rając i nadzierając ('z podełba'), p. nie zna, chyba w słowach niemiec zerknąć (oboczność miękkiej i twar kiego pochodzenia, np. herb, herszt dej półgłoski nic nadzwyczajnego; i inne. Jeszcze mniej znaczą róż zierk- dziś już nie używamy); »już nice co do samogłosek, np. wymowa tu legat (papieski) nie nadzierkiem ę jako ą (zatrzymały ją Sando przyjeżdża za potrzebą jakąś, ale mierz, Kanty i i.), ścieśnionego a obecnie ('ogólnie') rezyduje«,r. 1607 jako o, ścieśnionych e, ie, jako y, i; (Rozmowa o rokoszu; wydawca my tego wszystkiego wcale nie uwzględ ślał o »na dzierskiem koniu*); »Ta niałem; nadmienię tylko o pras tarem tarzy prowadzą nas do granic na re- zamiast ra-, w 10.—14. wieku zierkiem «, Potocki. u nas nierównie częstszem, niż dziś Nazwy miejscowe. Są dwojakie: (Redgoszcz i inne). od osób; te przeważają, zabierając nasięirza, r. 1472 nasięźrze, póź niemal dwie trzecie wszystkich niej nasiękrzał (por. Sowi-zdrzał), nazw; od miejscowości samej, od 'ophioglossum', roślina »miłośnicza«, jej położenia, flory i fauny, i t. d., sprawiająca, że na się zrzec będą; topograficzne. Nazwy osobowe są nazwę narzecza wszelako zniekształ różnej postaci. Albo dzierżawcze, z przyrostkami dzierżawczemi -ów, cają na Skrętny, naskrzętny, 'nagły, -in, -j: Kraków, t. j . 'gród (rzeczow prędki', przestarzałe; por. skrzątwa nik zawsze się opuszcza) Kraka'; Kijew, 'bród Kija'; Sławęcin,'osada i skrzętny. P. krzątać się. naskrzeć, naskrę, częstotliwe Sławęty'; Poznań, 'gród Poznana'. naskwierać, 'nacierać': »kiedy go Albo rodowe, na -ice, częste w Małonaskrą*, »naskrę ('nagnam') stra i Wielkopolsce, nieistniejące na chów*, »drugich w Wartę naskwar- Mazowszu: Działoszyce, 'osada Dziaszy potopił*; por. doskwierać, przy- łocha (i rodu jego)'; nazwy na -ów skwierać; naskrzeć zamiast *na- i -ice nieraz się wymieniają, bo zna skiorzeć (czes. sk?vru), jak naskwar-czenie ich równe, tylko postać od szy dowodzi. P. skwar. Postać pier mienna. Albo liczba mnoga (bez -ice): wotna *na-skwer-ti, czes. skwrzitL Wilki, 'osada Wilka i rodu jego'; nastać, 'prześladować', jak łac. szczególniej częste na Mazowszu; instare; »nastoją na mię«, »nastoj- inne od osiedlenia, np. jeńców, Po cie nań«. »gdy nastał przeciwo morzany, lub czeladzi książęcej, Piekary, Zduny itd. — Nazwy to mnie«, psałterz; p. niestety. natręt, natrętny, por. wstręt, pograficzne tworzą się najrozmaiciej, spólne im bywa odrzucanie wstrętny; p. trącić. nawias, por. za-wias, p. wie sic;rzeczowników (wieś, gród, siodło ^nawiasem ('bokiem') Tatarzy z łuitd.), przymiotniki zabierają ich zna ków szyją*; 'uaoślep': »wszyscy czenie i miejsce (jak powyżej dzier ślepo nawiasem bieżą do upadu*,żawcze), a więc przymiotniki na >nawiasem żyją wszyscy«, »miece-sk: Gdańsk od jakiejś Gdani ('błota' kwiecie nawiasem*; 'ubocznie', 'miczy 'lasu'), Busk od Bugu, Płock mochodem'; specjalnie polskie; por. od Płoty; nazwy na -no lub -na: Dębno, Jeziorna, Jabłonna; nieraz rus. zanawies. nazierkiem i nadzierkiem, nazie-nie da się rozróżnić »rzeczowych c
358
nerka — nędza
od » osobo wy eh«: Wilkowo od ivilka we: najczęściej znaczą 'strumień', albo od Wilka (?). Tylko te nazwy 'rzeka', 'woda', 'wielki', dlatego po rzeczowe są ciekawsze, bo łączą się wtarzają się te same pnie, różne z jakąś cechą, gdy u osobowych rzeki tę samą nazwę noszą: Węgier przypadek jedyny rozstrzyga, na przezwał np. Don tak samo Itil, t j . zwa nie zawiera żadnej cechy wła 'wielki*, jak i Wołga się nazywała; snej. W rzeczowych ocalał niejeden Strymon tracki, Stryj, Rumo, dawna pień zapomniany w mowie potocz nazwa Tybru, jedno i to samo; nej, np. Chełm, 'pagórek. Rodzaj Wis- z Wisty powtarza się w na nijaki nazw miejscowych ustępuje zwie Wesery, Visurgis, itd. I na od 16. w. męskiemu: Gdańsk z Gdań zwy ludów zawodzą nieraz cieka sko, nawet Śląsk ze Śląsko (pole). wość, pochodząc od ziemi albo sie Z nazw topograficznych nazwy rzek, dzib nad rzeką: Polanie, Pomorza jako należące do najstarszych, naj nie, Wiślanie, i t. d.; inne są kpi trudniej objaśnić; poszły nieraz z ja nami: Niemcy, Słowienie, Dulęby; kiegoś obcego języka, z języka pierw inne są zbiorowe, szczególniej obce: szych tubylców; u niektórych wi Ruś, Saś, Czudź (jednostki na -im doczne to na pierwszy rzut oka: Rusin, Sasin, Czudzin); wiele ob Dniestru np. i Dniepru nikt z sło cych : Bułgarzy, Rtiś, Kunowie {Kuwiańszczyzny tłumaczyć nie będzie, mani, węgierskie, stąd nasze Ku ale inne, np. Wista ? Rzeki małe, nowy i Kunowscy), Ormianie itd.; przezwane najpóźniej, nie przedsta inne nie podlegają ścisłemu roz wiają trudności, jako przezywane biorowi, np. Czecha można w naj od barwy wody, biegu itp.; częsty rozmaitszy sposób wykładać, itd i u nich przyrostek -awa (nie obcy nerka, z nyrka, z niem. prasłowa i miejscowościom, Kłodawa i t. p), Niere (grec. nefros); rodzima jej albo -ica (np. Bystrzyca). Zmiany nazwa: pokrętki (Stańko 1472). brzmienia wobec względnej nieru nęcić, przynęta, nęcisko; po chomości językowej bywają mini nętny; wnęcić się; postać oboczna malne, ale nieraz przestawka lub z u: nucie, ponuta, nadzwyczaj, skrót wpływają znaczniej na po rzadka; czes. nutiti (może z niego^ stać; źe Iłża i Iza jedno, nie zaraz Ẃuj ko we nuci, 'przymusza'?) wy się domyślić. Od nazw urabiają się łącznie o 'przymusie'; dla 'przynęty' przymiotniki,, nieraz osobliwiej, — u innych Słowian nada (wnada, a więc opuszcza się -sk (gdański, prinada; serb. ponuda). Por. nędza. śląski); iłżecki(V); kielecki zamiast nędza, nędzić, nędzny, nędzarz, dawnego kiecki; polski jest przy nędznik, nędznica, nędzować; liczne miotnikiem zarówno do Polski złożenia: wynędzniały itd.; postać (ziemi) jak do Polan ('Polaków'), oboczna z u\ nuda, nudzić, nudny, urobionym wprost od pól, pierwot nudziarz, nudności; pytanie, czy nej nazwy ziemi. Nazwy gór nie powyższe neta- (p. nęcić) nie jest odgrywają w płaszczyźnie pokkiej odmianką od tej nędy - nudy, bo (i słowiańskiej) znaczniejszej roli; i w lit. jest pa~nudau, 'stęskniłem', w Tatrach przeważają obce, np. obok prus. nautis,'bieda', goc. nauths, niemiecki Gietoont (z 17. wieku) i i .niem. Not, gockie naudithaurfts, I nazwy rzek bywają -niecieka niem. Notdurft, 'potrzeba'. Postać z u
N
ni — niechać
359
pierwotna, jak prus. i niem. dowo nie, spójka przeczenia u wszyst dzą Nuda itd. prapolskie, ale nuza, kich Arjów; lit. ne, ind. na, łac. 'bieda', nuèny, dla z miasto dz z ru nescio, 'niewiem', neąuam, 'niecny', skiej nuży, dziś tylko w nużyć, znu niem. ne; niezliczone złożenia po żony, pojawiają się też dopiero mijam niemal wszystkie. w 17, wieku, i u pisarzy z połaci nie, ściągnięte z nie je ('nie jest'), wschodniej. Już w cerk. jest ną- tyle co 'niema': *nie go doma«, diti i nudiłi obok siebie, jak w pol- 'niema go w domu', sprzeciw praw skiem; serb. nuditi nie znaczy 'przy- dzie rozumu nie*, »tu go nie*; z tu: niewalać', lecz 'oddawać, zlecać'; nietu (por. rus), skrócone w niet, mija 'nędza', a nujan 'smutny'. w 15. i 16. wieku częste, dziś zapom lii, ani, ni-ni, spójka przeczenia, niane, ale jeszcze Lubelczyk w Psał silniejsza niż nie; prasłowo; lit. nei, terzu 1558 r. często go używa. ind. net, łacin, ni z nei, goc. nei; W rotach 14. wieku zawsze: »trzy niby, nito, niz(e), przy porównaniach,lat nie*, albo młodsze: »trzech lat które Słowianin stale w przeczenie nie*, »jeszcze roku nie*. ubiera: zwiększy niz ty« znaczy: niebo, rzadko z czeska niebie 'większy (t.j. wcale wielki), nie tak ty'. (w 15. wieku); temat na -ies (niebo nic, skrócone z nico, ?iiczso (w 14.z *niebos, grec. nefos), więc w liczbie i 15. wieku niczse), bo złożone z ni mnogiej jeszcze niebiosa (grec. nei co (p); por. rus. niczewo; nicość, fe(s)a), i w urobieniach: niebieski, nicestwo; nicpoń; w 15. wieku jeszcze co nam dziś 'siną barwę' oznacza, i niczsej, z doczepkiem -j, zwy ale w 15 i 16. w. jeszcze znaczył 'nie kłym u przysłówków; acz nic, 'przy biański': >radości niebieskie*. Sło najmniej' (co wydawcy nieraz myl wo odmieniło u Słowian znaczenie, nie acz nie piszą); daje się i od przeszło na 'niebo' (jasne, pogodne, mieniać, jak kłoś, np : » skoro mu stąd niebieski), gdy pierwotnie nicem kość padła«, »coś mniej tylko 'chmury' i 'mgły' oznaczało, szego od nica*, w 17. wieku. Z pra ind. nabhas, grec. nefos, łac nuwidłowej odmiany urósł przymiot bes i nebuła, niem. Nebel, lit. denik niczcnmy, a od nikczeiuu (»ni kubesis (z odmiennym nagłosem!), 'chmura, obłok'. Ten związek utra czemu godny«) nikczemny, nikczein ność. Czes nic, na nic, niczeho itd.ciło słowiańskie niebo zupełnie, nice, 'lewa strona tkaniny' (prze i używa się go nawet o 'sklepie ciwna: lice), używa się niemal tylko niu' wszelakiem, a więc »niebo we zwrocie »na nice*, wyjątkowo: w ustach«, podniebienie ('palatum'), »nicem obrócić«; brak u innych Sło podniebienny. To samo u wszyst wian, oprócz Słowieńców (nic, w nic). kich Słowian. P. niknąć. niebogi, nieborak, nieboszczyk, nić, niłka, niciany; prasłowo; p. bóy. niechać, dziś tylko poniechać, za lit. uylis (u tkacza), łotew. nitit, 'zakładać przędziwo' (chyba nie po niechać; w 16. wieku różne postaci życzki!), niem. bez przyrostka -t od samego niechać: niechawszy, i z inną samogłoską: naian, dziś »kto go niecha*, «czemuś mię nie nahen, 'szyć', goc. ne-thla, 'NadeP; nieckał w pokoju*, »niechajcie go«. Rozkaźnik niechaj, skracany w nieczes. nit\ itd.
360
niecki — niemy
N
chafżj, niech; czasownik sam zło dzia' »kudłatym* nazywa (kłokis, żony z nie i choć, chajać, co u nas łokys, nasze -dłak, p. wiłkołak), tak nieznane, ale na Bałkanie chajati i Słowianin pierwotną aryjską na 'dbać', 'troszczyć się', chociaż i tam zwę 'niedźwiedzia', grec. arktos, już złożenie z nie- stanowczo górę zastąpił obojętnem omówieniem, wzięło; obok chajati, ochajati, jest ogródka, aby nie »wywoływać wilka w cerk. i oszajati, 'oddalić'; pień z lasu*. Zdrobniałe, pierwotne, p. skd-, nieznanego bliżej pochodzenia. mieszka (pod mieszkać); osobowe W 15. wieku grano u nas *niechaj- Miś, Miszka, bo imiona ludzkie prze nego«, przyczem i za włosy rwano. nosi się stale na zwierzęta (p. kacz niecki | po narzeczach i miecki, ka), albo na rośliny (mikołajki itp). niektóry, 'niejaki'; w dawnym ję jak i u innych Słowian, niecuszki i niecułki (a mylnie nieczułki); zyku, i w 16. wieku jeszcze, niekto, prasłowiańska nazwa dla 'płytkiego 'ktoś', niekogo, 'kogoś', niekomu; korytka'; u innych Słowian (np. na nie- tu nie jest zwykłą spójką prze Rusi) z twardą półgłoską: noczwy; czenia nie, cerk. ne, ale cerk. ne-, zdrobniałe z pierwotnego (niecy) i rozmaicie je tłumaczą, nawet ścią niecwa — nusztwy cerkiewne; gnięciem z nie wie (i) Przyimki roz c z tj lub z kt; dalszy wywód nie rywały ten związek stale: »nie na których miejscach«, 'na niektórych znany. niedołęga, niedołężny; dziś, i już miejscach', jeszcze w 16. wieku. oddawna, tylko to przeczenie; doNiemiec, niemiecki, Niemka łęga chyba w imionach {Dołęga); (Niemkini), zniemczały; tern uszczypostać dołęka w 16. i 17. wieku pliwem przezwiskiem o 'niezrozu (o 'dostatku', 'możności, sile') dowo miałym', a więc niby niemym czło dzi, że niedołęga wedle słów jak wieku uraczył Słowianin pierw ciemięga itp. z niedołęka poszedł; szych Niemców, których napotkał, brak go u innych Słowian (mało Bastarnów przed Chr., albo Gotów rus. nedołtiha i morawskie są po- po Chr., i nazwę tę rozszerzył na lonizmy); dołęzny, u pisarzy 18. w., wszystkich bliskich im mową czy tylko ich wymysł; słowo należy do zbroją; nazwa więc taka sama, jak łączyć, łuczyć (niedołęka, 'co nie Słowianie (p.). Już w 15. i 16. wie dołęcza - dołącza, nie do trafi a'). ku, narzeczowo, przez upodobnienie, niedziela, niedzielny, nieraz Miemiec, czego przy samem niemy i w znaczeniu 'tygodnia' (tak stale nie bywa. niemowlę, niemowlęcy, obok niego w rus.); zdrobniałe, po narzeczach, niedziolka, z niemoźliwem io za i niemowie (niemownię, zniekształ miast ia, por. poniedziałek i sześci- cenie); a więc miękkie w i u nas niedziałka (o 'położnicy'). Nazwa nieraz w wl się odmieniło, jak to pochodzi z 8. w.; od zakazu pracy zawsze na Rusi i Bałkanie bywa ręcznej, ne-dełfa (jak drewo-dełja (prawię = prawlu, i t. p). niemy, niemieć, oniemiał, w 16 w. niedźwiedź, niedźwiadek, niedź często w omieniał przestawiane; wiedzi, jeszcze u Reja pierwotne niemo, niemota; prasłowiańskie, nie miedźwiedź, t. j . 'miód (pień miedw-) znanego początku; u wszystkich jedzący'. Jak Litwin, co 'niedźwie Słowian tak samo. . _ w Av
u
N
nienawidzieć — niefcota
861
nienawidzieć, nienawiść, niena przyimka na; i Czesi mówią newistny, dziś tylko w przeczeniu stojte obok nastojte. znane; w 15., a nawet 16. wieku nieszpór, nieszporny, 'nabożeń istnieje i samo nawidzieć i^nawiści stwo wieczorne', z łac. vesper, 'wie nie było), w znaczeniu 'chętnie wi czór', niem. Vesper, poprzez czes. dzieć', 'kochać', w przeciwieństwie neszpor; dopiero usta słowiańskie do zawidzieć, zawiść; od 'patrzenia odmieniły w w n (jak m w n w nie w oczy': na- (por. nienajrzeć kogo, splik, p.), jakby pod mimowolnym to samo co nienawidzieć), i 'patrze wpływem rodzimego nie-. nia zboku': za- (por. zajrzeć komu); nieść, niosę; z o: nosić; często nienawidzić mylne. U wszystkich tliwe naszać; nieśny (o kurach); Słowian tak samo: czes. nendwidietinośny (o pocisku); nosze, nosidło; i ndwidieti, serb. nawidjeti se,'być złożenia: donośny (glos); donos, 'de we zgodzie', ale nawidosf, 'za nuncjacja'; przynoś, przynośny; wy zdrość'; Ruś ma nienawisf, ale i nie niosły; wzniosły; wniosek, wnio tnogu jego nawidief, 'znosić, cierskować itd. Prasłowo; u wszystkich pieć'. Słowian tak samo; lit. neszti, 'nieść', niepeć, 'nie żart', 'bieda', w 17. w. nēszczia, 'ciężarna', naszta, 'ciężar'; ogólne u autorów, a dziś po wszyst ind. naśati, 'osiąga', grec. e-nenkein, kich narzeczach; jeśli peć zamie 'nieść', łac. naneiscor, 'osiągam niło pierwotne pec, można je łączyć (odnoszę)', goc. ga-nah, 'es genūgt', z cerk. ne - pusztewati 'sądzić' (od 'starczy'. Dalsze złożenia: wodonos, zamiast wodnik, listonosz (!), zamiast ne-pûszta; c, szt, z tj lub kf). niepili, 'obcy', w 15. wieku w za listowy, śmieszne Góronos; krzybytkach prawnych; dziś tylko po na wonos, o ptaku; zakononośca, psał rzeczach, niepilak, o 'przybyszu'; terz. W 16. i 17. wieku noszenie wręcz 'klejnoty, drogie kamienie'. p. pilny. nieplaga, 'niechlujna', >zła, głu nietoperz, mylnie niedoperz, pia i nieplaga*, Potocki i i . ; la r. 1472 nietopyrz. Niema u Sło niepierwotne, por. czes. neplecha, wian drugiej nazwy złożonej, coby w tem samem znaczeniu. na tyle zniekształceń się naraziła, niesplik, i w najrozmaitszych od jak ta; w pierwszą część wstawiają mianach: nieszpula, my szpula, nie-i lato- (od latania) i ntęlo- i szetoszpulka, od 15. wieku, z niem. itd.; drugiej nie tykają; są i inne Mispel, z to z łac. nazwy tej ro nazwy dla zwierzątka: u Stanka śliny: mespilum, z grec. mespilon1472 r. np. kozekrził (t. j . 'z skrzy dłami skórzanemi', p. koza), z cze (nieznanego początku). niestety, wykrzyknik grozy, 'bia skiego. Postać pierwotna, u nas ta da!', niestytać, 'biadać'; dawniej nie- sama co w cerk., znaczy: 'to nie ptak' (więc >niby ptak*); por. niestoty, niestocie, niestojcie w 15. w.; był to okrzyk za zbrodniarzem na tota; pyr z (albo ptyrz) nazwa ogólna gorącym uczynku (niem. Zeter), aby dla 'ptactwa'; serb. pirac i pirczac, go gonić i ująć, więc poszło z na- 'nietoperz'. stojcief, 'gońcie!', od nastać, 'prze nietota, 'lycopodium', u Stanka śladować' (p.); przez nieporozumie 1472 r. i wrońcem przezwane (we nie przeczenie nie zajęło miejsce dle łaciny); Syreński prawi: »ziele
362
niewczym — niezbędny
N
Rusnacy i koziarze nietotą zowią, jest 'nieznanie', więc niewiasta 'nie dla czego, wiedzieć nie możemy*. znana, obca' (przy nowem ognisku), Niełota znaczy 'nie to ta* (u Sło i los jej bywał bardzo ciężki (prze waków i nie ta ta), bo roślin cza śladowano ją w zawody), póki po ro wniczych nie nazywa się po imie rodzeniem syna (nie córki i) nie do niu, omawia się je przez »to jest« wiodła, że wstąpiły w nią, poznały lub »to nie jest«; tojest, albo i uznały ją duchy przodków (no tojeść, nazywają się różne po wego ogniska); wtedy z nieznanej, dobne rośliny, co zniekształcano obcej, wzgardzonej (pieśń ludowa (w druku czy piśmie) nawet na ruska niedwuznaczna pod tym wzglę kojeść; por. u Stanka 1472 r. matki dem) została snecką (p.), człon hokej to je i to jeść, dla 'lysima- kiem uznanym nowej rodziny. Wedle chia'; ioje, tojeść Stańko i i . , to niektórych pieśni bułgarskich i serb jest, biała tojeść, kojeść, biała ko skich, winna nowoźenia ścisłe za jeść, 'vincetoxicum' (Stańko je po chowywać milczenie (przy nowem niemiecku Bas ist przezwał); a to ognisku), a może i nie wymieniano je, Stańko, modra tojeść, Stańko, jej imienia, by nie urazić duchów kojeść u innych, 'aquilegia'. Por. przodków i ogniska: była więc przez nietoperz. pewien czas milczkiem i » anonimem«, fliewczym, nietvczymci, wedletern bardziej mówiono o niej jako pierwotnej składni, zamiast później o »nieznanej«, niewiastej ('niewia szego w nieczym (od niecoś), domej'). Jest i u Nestora zdanie, 'w czemśkolwiek', 'cośkolwiek', 'nie- świadczące o powściągliwości mowy próżno', 'niedarmo'; mylnie piszą je wobec »niewiast«, lecz mnich pieniwczym, coby wręcz przeciwnie 'nie',czarski nie rozumiał już pierwot 'bez wagi', 'darmo', znaczyło; u sa nego zwyczaju, nakazującego nie* mego Potockiego kilkadziesiąt razy, wiastom, nie mężom, milczenie. Inna np.: »niewezyiuci w Polszczę tak narody aryjskie nie znają zakazu wiele jest księży*, *niewczym Typodobnego. Niewiasta tyle więc co moteusza Paweł upomina*, 'niedar 'obca'; dziś jeszcze Węgrzy zowią 'zięcia' (co się do domu teściowego mo', tniewczymeście drwalem*. niewiasta, nietviastka, jeszcze wżenią) iyen, 'obcy'. w 15. i 16. wieku 'synowa', zastąpiła niewód, ogólnosłowiańska nazwa? zarazem od 14. w. zonę (p.), a sama 'wielkiej sieci (na ryby i ptaki)'; od 18. wieku ustępuje znowu kobie część druga niby 'co się wiedzie cie (p.); w wieku 14. (r 1391) i 15. (po jeziorze czy polu)', ale prze-, pisane nieraz niewiesła (jak powie- czenie? U Łużyczan brzmi to: na-^ dać, wierę itp); ^niewieście pogło wod, co wobec zgody wszystkich wie*, 'płeć żeńska', w 15. wieku. innych Słowian próżna poprawka. Znaczenie 'nierządnicy', w biblji, jest Samo *wód przypomina niem. Watę, czeskie, nie polskie; cerkiewne, sta- o 'wielkiej sieci rybackiej', z czego roruskie, czeskie, dowodzą, że pier łotew. toads pożyczono; ne dodano? wotnie 'oblubienicę' tak nazywano, niezbędny, a do tego urobione że niewiasta, t. j 'panna młoda',zbędny; słowa niemożliwe, powstały i zenich ('oblubieniec, pan młody') przez nieporozumienie Jest czeskie parę tworzyli; niewieść, staroruskie, nezbedny, najpowszechniejsze {ne-
N
nieżyt — nikt
363
zbeda, 'nicpoń'), o 'zuchwałym, bez nikaki, niekaki; najdłużej utrzy czelnym' (zbędny, o człowieku 'kar mało się nikakiefj), w znaczeniu nym i kornym', arcyrzadkie), od 'nijak', 'w żaden sposób', aż do 17. pnia bûd-, 'czuwać', i ten przymiot wieku; nikam ('nikędy, 'nigdzie') nik popłacał u nas od 15. do 17. jeszcze u Kochanowskiego. wieku; szczególniej śmierć tak obnijeden, 'żaden', w 15 wieku zywano, ale i chorobę, głód, wszystko ogólne, np. w rotach: »nie uczynił co 'obrzydłe, nienawistne'. To nie nijedny(l) szkody*, albo »nijedne zbędny dotrwało do 18. w., ale dru krzywdy «, »nijenego rękoj emstwa «; karze, zapomniawszy o niem, po przyimek rozrywał stale to zło prawiali je niby na niezbędny, żenie: »ni pod jedne szkodę* ('pod i śmierć stawała się teraz niezbędną, żadną szkodę'), jak i podobne psałpozostając zawsze jeszcze 'obrzydłą' terzowe »w pyszności i niewrząd(tak jeszcze w Marji Malczewskie ności* znaczy: 'w pyszności i w nie go!) Wkońcu mylna pisownia całkiem rządności'. Zamiast nijeden piszą znaczenie zniekształciła, niezbędny czasem mylnie niejeden. W biblji nabrało znaczenia 'tego, czego się przeważa już nizadny, z tą samą pozbyć nie można', co u nas zawsze przestawką: »nie wchodzi niwzadną było: niezbyiy (»niezbyta śmierć«), zmowę« ('nie wchodź w żadną zmo a wkońcu dorobiono i zbędny, za wę'), aż wkońcu samo żaden (wedle miast jedynie poprawnego zbyt- jeden) miejsce obu zajęło; nizadny ny, zbytni. Tak jak od jadę ani od i w rotach. Nic dziwnego, że owego idę nie mamy przymiotników na -ny, rozrywania niezawsze przestrze tak samo nie powstał żaden od będę; gają, np. w psałterzu: »w niewinodrukując dawnych autorów, należy wactwie« ('w niewinności'), itp ; do prowadzić walkę z zecerami, co dziś ono w niskąd (i z podwojo niezbędny zawsze na niezbędny »po nym przyimkiem zniskąd) obok prawiają*; nasze przedruki (z 19. nowszego znikąd. wieku) stale też tego potwora wsa niknęć, łączy pozornie,dwa prze dzają; dziś on istotnie »niezbędny*. ciwne znaczenia; zniknąć, ponikfwa ), nieżyt,w biblji 'pryszcz', 'wrzód', o 'rzece, co w ziemi ginie, by da jak w czeskiem, zresztą 'słabość, lej znowu wytrysnąć', nikły, zni co nie żywi człowieka', szcze komy; i przeciwne, 'wydobywania gólniej 'katary' i 'reuma'; »kro się na wierzch', wzniknąc. przenik sty białe przodkpwie niesztowicaminąć, przenikłiwy, wynik; różnica zwali«, prawi Syreński, ale to żyw zawisła głównie od przyimków, Cerk. nic, tak samo rus., 'twarzą do ziemi cem czeskie nesztowice (z nezitopochylony', niczati, 'pochylać się wice) nigdy, nigdzie; niegdj/ś), nie- twarzą do ziemi' (p. wyżej nice), gdzieś; złożone z ni-k-, nie-k-, od ale samoniczen, 'to, co samo rośnie', pnia pytajnika k-to, i z dwiema do- wûzniknati, 'przyjść do siebie'. Lit. czepkami: -gy i -da, cerk. niku- tylko w tem drugiem znaczeniu: gūda i nêkūguda; pierwotne nigda inikti, apnikti, 'rzucać się' (na kogo, zastąpiliśmy rychło nowem, na -y; do roboty, itp.). nikt, skrócone z nikło, co w 16. pomijam niekiedyś i inne; dalej ni jaki, niejaki, a obok nich dawne wieku, a i dziś po narzeczach, istnieje;
niniejszy — niż
364
N
dawna odmiana: ni od kogo, ni przyimek powtórzony; z pierwot z kim, t . j . dzisiejsze 'od nikogo', nego niwecz, t . j . 'w nic' (dawniej 'z nikim', bo niegdyś przeczenie sze cz- od cz-to; to cz przy przyimstale oddzielano przyimkiem (por. kach ocalało: zacz, nacz, wecz itd.), ninacz 'na nie'; p. nijeden, nie wedle dawnego sposobu mówienia, który); w 16. wieku piszą nigd, co przyimkiem oddzielał przecze nicht, wedle wymowy miejscowej; nie; powtórzenie przyimka jak znizkąd. jest i niktej (czeskie ?). niz, nizina, niz, nizki z mnó nim, zjawia się późno, niemal dopiero w 17. wieku, zastępując daw stwem zdrobniałych: niziutki, niniejsze im, zachowane dziś tylko ziuchny; niżej, poniżyć i zniżyć, obok odpowiedniego tym: im-tym. nizinny, nizny; niznik, 'walet w kar niniejszy, do przysłówka prze tach'; nizkość; nizowiec, nizoziemny; starzałego ninie, 'teraz*, z nynie, prasłowiańskie, od przysłówka ni = cerk. nynè i nynja. Prasłowa: lit. 'na dole', 'na dół' (p. niwa); cerk. nūnai, 'teraz', ind. nūnam, grec. niziti i nizèti, prawidłowo do niz, nyn, łac. nunc, niem. mm; obok ustąpiło u nas w nizyć, nizeć, owemu nich i krótsze: lit. nu, ind. nu, nū, z od stopnia wyższego: nize(j). grec. ny, niem. nu; powtarza się n i z a ć , nanizać, 'nawlekać' (np. w notoy (znaczenie: 'teraz, nowo').paciorki), częstotliwe; prasłowo; n i s z c z y ć , zniszczony, zniszczeć;serb. niz albo naniz, 'sznur' (np. pe w psałterzu jeszcze niszczotny, reł), itd. My już nie mamy pierwot 'ubogi', od rzeczownika niszczotanego niz-, cerk. niżą, ntznąti, 'wty od prasłow., cerk. niszV, 'ubogi', kać', czes. we-nznouti, 'wetknąć'; a to od nizki; rus. niszczyj, ni- do tego z wokalizacją o: noziti, pro-noziti, 'przebijać', na-noziti, 'na szczeta, 'ubóstwo'. nit, nitować, *nitg puszczać*, bijać (się, np. na miecz)'. Zacho 'rozłazić się', z niem. Niete, 'ćwiok wał się przecież, jedyny może, ślad metalowy', prasłowa (od pnia z kn-, tego czasownika, ivynoziti, 'wyjąć': »wyjmę z nozen miecz mój« tłu 0 'ubijaniu'). niUCh, niuchać, niuchnąć, ogól maczą psałterze flor. i krak. 'evanie słowiańskie: serb. niusziti, rus. gintfbo' (*wyjmę z pochwy'), ale niuchaf, u Łużyczan bez wtórnego/: psałterz puławski ma »icynoznę nuchać; nasze niech żartobliwie we miecz mój«; otóż pisownia to nie dle wąchać, oba słowa są sobie możliwa, do wynoznić należy tylkou zresztą zupełnie obce; por. niem. wynoznię; może było w oryginale :wynozę (cerk. iznozą), a nierozu-, schniiffeln; pień z sn-? niunia, niuńka, 'niezdara', przy miejący tego pisarz, myśląc o nozpomina munię, prawdopodobniej jed nach, 'pochwie', takie jedyne słowo wymyślił (?). Brak odpowiedników^ nak nowe, do niu-, o 'płaksie'. niwa, 'pole ; prasłowo; niema go w lit. lub gdzie indziej, ale szereg: na Litwie; grec. neios, 'pole', neio-niz-, niz-, noz- (btr-, bir-, bor-; brak thi, 'w dole'; od tego nei- co i w nik- nez- wobec ber-) dowodzi pierwotno1 w niz-, dla 'dołu', przysłówek ind. ści. Przyrostkiem -/ od noz- utwo rzono nóz (i nożny, nozenkî), p. ni, niem. nie-der; p. niz. niweczyć, zniweczyć; we w niwecz nii, nikli i nikli, z nike, niżeli; x
1
N
365
no — nor
niżby; albo z a: anie, anizby; inne w dalszem przypadkowaniu. Uro złożenia: nizaden, nizadny, w 15. w.,bione od noga tym przyrostkiem co dziś tylko żaden (p.). i łokieć lub grzbiet; powtarza się no, spójka; prasłowiańskie; przy w prus. nagutis, 'paznogieć'; lite w. rozkaźniku: dajno, chodźno; samo nagutis jest tylko zwykłe zdrob istnie: »no i cóż«, »no tak«, »no nienie od nagas. U nas pozostał no chyba*; w cerk. jest nu i ną (na gieć jako nazwa choroby koni i by sze ne)) na Rusi rco. *ale'; -u do dła ('paskudnik', co solą leczono), dane w ten, jen, sien, u Słowian a przeniesiono go i na 'liche bydło', zachodnich; wszystko od pnia zaim wkońcu na 'nicponia, oszusta', szcze gólnie w pierwszej połowie 16. wie kowego, prasłowa. noc, nocować, nocny, nocnice, ku (u Reja i i.). Nazwa rośliny 'calen'zmory'; nocnik, 'wałęsający się po dula' (czes. nehtik), nogietki i nognocy' (rzeczowniki na -ik stale oso tek, także i słącza (lub inna) nóżka bowe: grzesznik, dzwonnik); noc 1472 r., dla kształtu owoców; myl leg i noclegowisko; północ,północny;nie nagietek; inna nazwa, miesią prasłowo; c z kt: lit. naktis, 'noc', czek, tłumaczy łac. calendula. ind. nakti-, grec. nyks, nyktos, łac. nor, norek, ptak 'mergus'; nora nox, nocłis, niem. Nacht. U wszyst i nura, norzyć i nurzyć; wnor, 'na kich Słowian tak samo: cerk. noszV,łóg' (15. wiek), wnorzyć i wnurzyć rus. nocz, czes. «oc, noczni (z myl- się, 'wprawić się'; narzać i nurzać, nem re). nurek, nurkować; w 16. i 17. wieku nog, rzadka nazwa 'gryfa', z czes. zwano arjanów nurkami, od chrztunoh, a to znaczy inoha, 'co m (sam zanurzania dorosłych w wodzie; jeden) żyje'; w cerk. jeszcze z t-: nurty (fali); po-nury, ponurość. Pra inog; z -A: moA:, 'mnich - pustelnik'; słowo; pień ner- u nas nie istnieje, częsty u innych Słowian: cerkiewne podobna nazwa odyniec (p.). noga, nóżka, nożny; podnóże; wunrèti, iznrêti, 'wynurzyć się' podnóżek) nogaj (jak łabaj) i no- (z *nerti) małorus. nerty, serb. gał; nogawice, 'spodnie'; odnoga. zanere, 'zanurzy', iznere, 'wynurzy'; Prasłowo, ale to u innych Arjów z o, nor-, powszechne. Jak obok pnia i pierwotnie znaczy 'pazur', 'pazno- der- ('drzeć'), istnieje dur- (dura, gieć' ('noga' zwała się pes, itp., p. pie 'dziura'), tak samo obok ner-, nor-, chota); a więc na Litwie nagas 'pa i nur-, u innych Słowian i nyr-, rus. zur', 'paznogieć', naga 'podkowa' nyrjaf, ka-nura, 'nora'. Bogato za (prus. nage, jak nasza noga), ind. stąpione w lit.: nerti, apnirti, 'za nakha-, grec. onyks (onychos), łac.nurzać', naras, 'nor' (kaczka), prus. unguis, niem. Nageł, wszystko o 'pa- w nazwie Nierzei, Mierzei u nas (niem. Nehrung), z średniowiecz znogciu'; p. nogieć. nogieć, u nas tylko we złoże nego Nerga, Narge. Tu należą na niu z pas- (po, p.): paznogieć, ale zwy rzek, Nur, Nurzec, Nurzyk, w cerk. i u innych Słowian samo co się z nazwą szczepu Neurów nogiif, rus. nogof, czes. i nehet (Herodotowych, z 5. w. przed Chr.) obok nohet; u nas (i u innych Sło bezpośrednio bynajmniej nie łączą. wian) i nokieć, paznokieć, z po U innych Słowian przeniesiono nyrwodu zbitki nogcia (t. j . nokcia) na 'mruków', 'posępnych i złych', y
366
nos —
nowy
tak, źe cerk. pronorhv i pronyriw częściej w dawnych tekstach), no'złego', 'djabła', oznacza, i stąd na strzek, nozdrzyk, nostrzyk, nawet zwa Neurów, 'nurów', 'złych', co narszczek; i 'hesperis' tak nazywają, się w wilkołaków odmieniali, jak nocstrzeg, nostrzeg, niby że oba Herodot opowiada, bo na cały szczep kwiaty nocą silniej pachną, nocy przeniesiono nazwę od kilku czarow strzegą (?). ników Pień nyr-, mir-, dowodzi, nota i (z stałym przechodem ob źe Słowianie w szczelinach, nurach cego o w o') nota, wkońcu nuta, skalnych chętnie mieszkali (pie nucić, »komu w notę trefić*, 'do czary kijowskie!), i stąd cerkiewne godzić' (u muzykalnego Reja); o po nazwy: nura, 'drzwi', nyriszte, 'miezostało w kilkozgłoskowych, albo szkanie', nyr, 'wieża' (w głębi ziemi, i we dwuzgłoskowych, gdy się nie nie nad nią!); mirta (dziś tylko spolszczyły, np. banknot, nota, no mirt rzeki) jeszcze w 17. wieku tatka, notować, notarjusz (w na 0 'lochu, wydrążeniu': »w samej rzeczach zniekształcany coraz ina nurcie jaskini zamkniony«, »gdzie czej, natareusz itd.); jest nawet no dziura w skale wykopana, w nurtę tes, wedle Notizbuch sfabrykowane, go wpuścili*. Pomijam nazwy zwie i notesik do tego; wszystko z łac. rząt kryjących się po norach (no- nota, od tego samego pnia co i no rzyca, stąd niem. Nórz pożyczone, men, 'imię'; znaczenie pierwotne: prua.narice) i wszelakich ptaków'nu'znak' (a więc i pisemny, i mu rzających się' ('colymbus'). Z innych zyczny; notarius pierwotnie 'steno języków aryjskich przytaczają tu graf, pisarz'; stąd i notacja itd.); tylko niem. naro, 'ciasny', Narbe, od nomen: nominalny, nominat, 'blizna', szwedzkie nor, 'cieśnina'. nominacja, itd. P pandrouńe. Ponury, 'ten, co nur Noteć, rzeka, Notes w 16. i 17. w., kiem chodzi, głowy, oczu nie pod dalej Notsi, wymawiane Noci (niem. nosi', wkońcu 'posępny', ale brak Net ze); to ć dostało się i do mia u nas owego odcienia złośliwości, nownika: Noteć, co wyrugował daw silnego w cerk. i na Rusi, gdzie niejsze: Noci, nad Nocią itd., i nie pronyra, pronyriii, i o 'oszuście', możliwe Noteciš Notecią narzucił; nyrit' 'smucić się', a nyr jat 'lżyć'. nazwa i wsi, z której wypływa Nyr i na Węgrzech (jak Wisła); pień nieznany, por. nać (?). W Prusiech Nat-angia, zienos, nosaty, nosal (i nochal, zwy mica, i kilka innych nazw z nat-. kłe zgrubienie, p. Moskwa)*, nosa cizna (choroba bydła); nosowy, nowy; noto, nowia; nowina; nonosówka; nosoróg i nosorożec. P. wak, nowotny (nowicjusz); nowość; nozdrza. Prasłowo; lit (z długą sa wznotcić i wznatviaé; nowowiernicy; mogłoską) nosis, ind. nase, łacin. no wożenia w psałterzu itd., dziś nârês i nāsus; z krótką, jak u nas, tylko nowozeniec; nowożytny; nowoniem. Nase. U wszystkich Słowian siedliny r. 1510. Prasłowo; lit. naujas to samo i tak samo; o długości (naujokas = nowak), ind. nawa-, 1 krótkości tego -o- stanowiła nie łac. novus, jedyne grec. neos za gdyś odmiana. chowało pierwotną samogłoskę, co nostrzeOi roślina 'melilotus', w po u Słowian i i . przed w w o się od staci najrozmaitszejr nocstrzeg (naj mieniła, goc. niujis, niem. neu, celt.
o
nozdrza — o
367
norio- (w nazwach miejscowych, No- nożyk*, »z nożykiem w szłyku jak viodunum = Nowogród). U wszyst szarlatan chodzi*, Potocki. nu, nuże, anuz, p. nal; ale od nę, kich Słowian tak samo; co do pnia, na, należy oddzielić nu, no, >nu p. niniejszy. dalej*, co po całym świecie napę nozdrza (liczba pojed. nozdrze), dzaniu, naleganiu służy, jak oj, o. dawniej nozdrzy,'chrzcy'; prasłowo; nudzić, p. nędza. cerk. nozdri, lit. nasrai (a dawniej numer; ponumerować, prenume i liczba pojed. nasras), 'pysk zwie rować; u ludu zniekształcone i w la rzęcy', niem. Nilster; wywodzą od mer; z łacin, numerus, dosłownie nos, nie umiejąc wyłożyć słowiań 'udział', od tegoż pnia nem-, nom-, skiego zdr zamiast słr (Słowianin co w niem. nehmen, 'brać', grec. i Niemiec stale wsuwają zębową nomos, 'udział' ('prawo'; por. astro między s-r, z-r); wedle lit. oczeki walibyśmy koniecznie nostr-; słowo nom i inne złożenia; ekonom, >dozdźwięczniało pod wpływem r (jak mostroj* w starorus., itd.): pień ten grzbiet, tylko nierównie rychlej); sam co em- (nasze jąć) i jam- (ind. niem. *nuster prowadzi jednak ra i i . , 'trzymać'); nasze imię ma się więc do nomen, Namen, jak imę czej do niuch. do nehmen (por. stosunek nocy nóż, nożyk; nożyce, nożyczki; z *nokti- do grec. aktis, 'promień', nożny (z nozen; nozenki), 'poch ind. aktu-, 'zmierzch',?). wy'; nozetvy i nozewnik, dziś no nurek, p. nor. żowy, nożownik; nożowiec. Pier nygus, 'nicpoń'; końcówka łaciń wotna broń Słowian, bo długi, obo ska, jak w odartus, itp.; dawna po sieczny miecz od Gotów, a krzywą stać (16. wiek): nega (czy nćga?), szablę od nomadów później nabyli; może obce (niem. Neige, 'osad',?; do nizać (p.); rzeczownik z o, z przy czy z łac. nego ?); gdyby ny- było rostkiem W 17. wieku zwano no pierwotne, moźnaby i o rodzimości żykiem, 'pióra u czapki': »co za myśleć (do prasłow. ny-ti, 'nędz ojców naszych piórko było, dziś no nieć', od czego i nazwa nawi) 'nie żyk*, r. 1650, »konie pod noży boszczyków', ?). kami*, Satyra Opaleńskiego; »orzeł nynać, słowo dziecięce, o 'lula polski nożyki śnieci*, »(damie dla niu', 'spaniu', »nynaj dziecię*, po prezentu) osadzić perłami raroźy wszechne w 16. i 17. wieku.
O . 0 języków słowiańskich, niegdyś zawsze krótkie i jasne, zastąpiło aryjskie krótkie a i o, tak jak sło wiańskie a, niegdyś zawsze długie, zastąpiło aryjskie długie ā i 0; po dobnie w litewskiem, gdzie a krót kie odpowiada pierwotnemu krót kiemu a, o, — a o pierwotnemu dłu
giemu ā, o. Nie rozróżnia więc Sło wianin owca, oko, Litwin awis, ákiś, gdy w łacinie avis, oculus; u Sło wian macierz, machać, na Litwie mdłe, moli, gàj w łacinie māter, motor. Tak więc i w dawnych po życzkach odpowiada nasze o łaciń skiemu krótkiemu o i a, por. ko-
368
o — ob
0
ściół, opat, ołtarz itd. z castełłum, (stąd nasza ambicja, ambitny, od abbas, ałtare itd., nawet, przeciw » ubiegania się« o urząd), ambages, wszelkiej logice, obiecado z abece'zakręty', zgadza się i celt. amdarium, — zaś a długiemu ā, o, por. bacłus, 'sługa', ważne i dla nas, bo pacierz, łacina itd. z pater, łdtina niem. Amt, 'urząd' (amtoicać, poczt itd. Jedyna to, oprócz u, samogło ami ruskiej pamięci), to pożyczka ska, co w nagłosie, przynajmniej z celt. (Amt z ambaht, 'służba', w języku pisemnym, żadnego nie szwedz. ámbete, a z tego ruskie przybiera przydechu; w narzeczach jabieda z *jabieta, o 'intrygach', i jemu w- się dostaje, u nas i u in 'oszczerstwie'; nosówkę odrzucają, nych Słowian (np. ruskie wośm, jak np. w jakor z Anker lub Igor wostryj, itp.). Dawna pisownia z h: z Ingwar). Z różnicą nagłosową tego u hosady, ho itp., nic nie znaczy. ambh-, abh-, ubh-, można porównać 0, służy wskazywaniu, zwykle nieco podobną w słowie ogień (p.). z to: oto, otóż, *oto tu«, >ot tam«; Gdy więc nasze ob z pierwotnego ludowe ośdzie; powszechne u Sło *abhi, oba z pierwotnego *abhó, wian; por rus. e w etot, 'ten'; wot, Litwa (mimo swego obu, oba') nie posiada przyimka *abi, i ma za 'tam' 01, Oh!, och!, wykrzykniki; ochać, miast niego inny: apie, api ap-, 'wykrzykiwać', w 15. i 16. wieku. jako przyimek i przedstawka (w pruob, skracane w o we złożeniach skiem parokrotne eh-, ab-, poszło przed spółgłoskami (k, g, t, d, p, z ep-, nie jest więc pierwotne); jest b, m, s, z); jako przyimek wyłącz to brakujące nam znowu ind. api, nie skrócone o, pisane nieraz ra grec. epi, łac. op (operio; ob ?). Pra zem ze słowem: obok, około, oraz; słowiańskie obi- pojawia się u nas owszem, dawniej owszeją (z czegojako: o-; ob- i o be- (obdzierać, obe owszejki, owszejko), zwykłym sposodrzeć); obi- (jeszcze w 15 i 16. w. bem, t . j . rodzajem żeńskim, jak obichód, 'obchód'); obo-, w obowiąjedną, 'raz', cerk. wuiną, 'ciągłe'. zać, obowiązek. Zachodzi stale wa Wyraża 'około', 'otoczenie', grec. hanie między o- i ob-: omawiać amfi, łac. ambire, 'obejść', niem. i obmawiać (dawniej bez dzisiejszej umbi, um, ind. (bez m, jak i u nas) różnicy znaczenia); pisownia po abhi, abhi-tas, 'około'. Należy do dwójna bb: obbiec, obbić, np. Re tego samego pnia, od którego na jowa, nie ustaliła się, i słusznie. stępne słowo, oba, gdzie się co do Wyjątkowo o- powstaje i z ot, od (p. tego m ta sama różnica postaci po ostać). Słowa z w- nagłosowem przy wtarza: słowiańskie bez m: oba, ale złożeniu z ob- traciły to w po b, grec. amfo, łac. ambo; ind. ubhau. bo ob w- przechodzi w obb-, a to Lit. ma obu (prus. abai), dla ro w ob-; prasłowiańskie są tylko po dzaju żeńskiego abi, jak my (Niemcy staci jak obinąć, nie obwinąć: tu mają to samo bez a-: bi, przyimek, w wstawiliśmy ponownie dopiero i goc. bat, dziś bei-de); naszemu obój,w 16. i 17. wieku, wedle zwykłego oboje, odpowiada prus. abafenfóboje', zawinąć i t. p.; w niektórych sło wach dawnych zatrzymaliśmy tę lit. abeja, abeji, ind. ubhajam, awest. uwajam, 'oboje'. Różnica co do tego pierwotną ich postać bez w: oby m niewytłumaczona. Z łac. ambire czaj (wyknąć), obłok i obłec (włok-, 4
t
o
oba — obec
369
wlec), obalić (walić), obrót (wrócić), Obawa; obawiać się (dawniej obora (wora), p, obierz, obroża i i obawać ., się), urobione nowo wedle obok: óbwieliczyć, w biblji, itp.; wa zabawa, zabawiać itp.; ściągnięte hano się nieraz: w biblji obykl, po z obojawa, jak bać się z bojać się; prawne, pierwotne, i nowe ob- tak samo w czes. obdwati se i obawa; wyki; Biernat pisze obwięziel (je przyrostek -wa. żeli to nie drukarz dopiero w wsa Obcas, z niem. Absatz, 'napiętek', dził), ale słowniczek z r. 1532 ma zniekształcone podobnie jak obses obiąslo, z r. 1500 obwiąslo; czes. z łac. (p. obces), ale juź wcześniej. obdslo, rus. obiazatielnyj, 'obo obces, obcesem, obcesowy; łacina, wiązkowy*. Ob- w znaczeniu umniej- stosunkowo świeżo zniekształcona; szającem: obstarz, 'nieco stary*. do połowy 18. wieku istniało tylko oba(j), obu, żeńskie obie; obydwajobses, z łac. obsessus, 'szalony, w któ (obadwa), żeńskie obydwie (obie-rym djabeł siedzi' (o djable opsedwie); przymiotnik obój: *obojej sie Postępek prawa czartowskiego płci*, »królestwo obo/ej Sycylji*, z r 1570), »rzuci się obses na cię«, da wnie j » obój naród«,»oboja osoba«, »tam jako obses leci*, »skoczyłby »w obojej fortunie«, »przed oboim jejako obesess(l) piekłu oślep w gardzeniem*; dziś tylko oboje, obojga;ło«, Potocki, itd. we złożeniach: obopólny, ale obu Obcęgi, hebcęgi, z niem. Hebstronny; obojętny, dziś: 'nieczuły', zange; niem. an dawało u nas za 'nieciekawy', dawniej: 'dwuznacznj'', wsze ę; cęgi same rychło zapom 'obosieczny' (o mieczu), i o człowieku, niano; h pojęto jako przydech i opu 'co obu rąk jednako używa, dwo szczono (por. ochmistrz). jaki', wedle pochodzenia słowa: 'co Obcy, u nas w znaczeniu 'cudzy' da się jąć z obu (stron)'; obojętek, juź w 15. wieku, opcy; Czechom 'człowiek dwulicowy', obojeńca, za i innym Słowianom zupełnie nie miast obojętca, Potocki; oburącz, znane, więc wszelkie prawdopodo dawny przysłówek, jak opięć (p. bieństwo, źe obec, wobec, obecny, pięta), osób' (p. osoba), przyczerń, obcy, są naszą własnością rodzimą, itp. Tak samo u wszystkich Sło nie pożyczką; źe obec straciło zmięk-' wian. P. ob. czenie, nie przeczy temu, a istnie Obalić, obaliny, 'rozwaliny', p. nie postaci obiec najsilniej za pol skim początkiem przemawia. Por. wat, walić. obartel, 'zasuwa', obartlik; obobec. Obec, wobec, obecny, dawniej z obw- od ob-wiercić; obartuch, w temźe znaczeniu, i nazwa 'cia obiec, obiecny; znaczyło pierwotnie sta z serem' (pbwierciane, niby po-'ogół', 'ogólny', więc akty zaczy nano: »wszem w obiijec i komu walka); obertas, z *obwertas, 'okrę wiedzieć należy*; »o wszystkich ani cany taniec'. Obarzanek i obar (o 'miodzie', z osobna ani wobec*; stąd znacze dbamy, o 'drzewie smolnem'), od nie obec: 'gmina, pospólstwo", do *ob-waru (od wrzenia - tvarzenià);dziś u Czechów stałe (obecny, 'po obarzanki r. 1472, jak i dziś, ale spolity ', obecnost \ 'publiczność'); r. 1532: >prącie albo obwarzanki*,u nas jeszcze Biernat około r. 1500 prawi: >obec Samska*, t . j . 'pospólze wstawionem w od warzyć. 24 Słownik.
370
obfity — obieś
O
stwo Samosu', *obec wilcza*;»obecnezamieniało się na chw, jak zawsze, twar/y* u Kochanowskiego są 'po stąd och wity (por. zuchtcały), a za spolite, obojętne, powszednie'; w 17. miast tego i ok wity; pisano nawet wieku obecny 'ogólny', 'powierz oblfitujący, obok opfito. Niema u in chowny': »niewola gdy obecna*, nych Słowian. »róg obecnie wyrasta«, »łystami obiad, obiadować; w 16. wieku obecnie ścisnąwszy*. Ale już w końcu częste obiedwać, obok obiadwać, 16. wieku, u Skargi i innycb, obec przypomina bardzo czes obiedwati; ny 'przytomny': »Bóg jest wszę obiednia, 'msza ruska', w 17 wieku, dzie obecny*; wkońcu z 'przytomny'od pory dnia nazwana; poobiedni; przeszło na 'teraźniejszy': >chwila »stół obiedny* w 14. wieku, obia obema*, > prądy obecne*; wobec zni dowy; p. jeść. Tak samo u wszyst czy 'w czyjejś przytomności': »wo kich Słowian. bec sądu«, 'przed sądem'; obcować obiata, p. obiecać. znaczyło już rychlej 'łączyć się z kim, obiecać, obiecywać, obiecuje, obiebratać', 'przestawać'. Poszło obec cek (Potocki), obiecanka, co ślu z przyimka-przysłówka obi z przy bujemy'; od obiaty, słowiańskiej rostkiem -c (z tj), nieraz tak używa nazwy 'ofiary'; obietny, obietnica. nym; cerk obīszfí, 'pospolny', bułg. Już psałterz florjański ofiarą naobsztina, 'sejm' (serb. skupsztina),rabia, puławski obiatą, w biblji rus. obszczina, 'gmina', obszczin- obie się luzują, aż obiata albo noje władicnie, 'zbiorowe, gminne'. obiela (bo i ta postać częsta, jak Por. obcy. powiedać) znikła. Od ob- i *wietać, obfity, obfitość, obfitotoać; naj *wiatać,'prawić' (p. wiece, wietnica; dawniejsze formy, psałterzowe i bi prus. waitiat, 'mówić'); w po b gi blijne: opłwity, opłwitość (juź w psał nie zawsze. terzu flor., w najmłodszej jego czę Obierz, dziś mylnie i przez sz, z, ści z 15. wieku, opwitość, a w bi pisane, 'sieć', a raczej 'sznury do blji nawet obfity); mylnie, niby sieci' (»urób sieć., osadź ją obie z czeska, i opylwity pisane Znaczy rzami wkoło*, 1584 r., »wierzbca 'opływający w co' (por. łac. abun- tak długa jako i sieć*); złożone z obdans, 'obfity', od unda, 'woda'), od i prasłowa wirw\ 'powróz', cerk, czasownika płwieć, 'płynąć' (w ka wrw\ rus wierw, tcieriowka, serb. zaniach świętokrzyskich płwiący, wrwca, 'sznur', 'szpagat'; u nas tylko 'płynący'), takiego jak pnieć (p.piąć), z b (a od nas wirbe w pruskiem), łpieć (p lgnąć), tkwieć; u Cze wirzbca, 'pas', w psałterzu (zam. chów podobne czasowniki najczęst wirzwca); słowo poszło od pnia sze. Z opłwity, urobionego (jak inne wer-, 'wiązać', z przyrostkiem -w' przymiotniki na -ity) od *opłwa, (tak samo jak birw\ 'belka', od ber, 'abundantia', średnia spółgłoska wy p. bierwiono); lit. wirwè, 'powróz'. padła, jak zawsze, z troistej zbitki, *Obiezne knieje«, r. 1618, czy nie a w nowem opfity wyczuto przy obierzne, 'opasane sieciami'(?). imek ob (niby obłcicać i podobne). obieś, 'wisielec', obiesić, dawne, Pisownia wahała się długo najroz- jeszcze w 17. wieku stałe postaci; maiciej; już w biblji obok opłwity, p. wiesić; obieszon, obiesi, 'powieś', opwitość, i obfity, obfitować; pf, tj / w , biblji . Ł
o
oblec — obraz
371
oblec i Obłok, z *obwlec i *ob-czek szczuką roście, wprzód bywszy wlok, do wlec; oblec jest więc i ob- narybkiem«, Potocki. Czes. oblouk, wlec, obwlekę, i ob-lec, oblęgę; w bioblouczek, o 'łuku', itp.; p. łęk blji: *gdyż oblekę niebiosa obłoki* obłoj, oblojca, obłojnie, p. łokać. ('obłokami'), » obleczeni w odzienie* Obochód, obichód, w 15. wieku (»zbrojno«, u Leopolity), obleczcie (i jeszcze u Reja) obok obchód, ob (»ubierzcie*, u Leopolity); ale: »ać chodzić. Jak u nas obi- i óbo-, poja was nie oblęgę*, a wedle tego ę wia się w cerk. obi-, obistojałi, i obu-, i oblękon, oblęzono, 'vallata', z myl- obizrèli obok obuzrèti, 'obejrzeć', nem ę. wobec poprawnego obiegli; ale ruskie obo- odpowiada naszemu oblężenie i oblężenie obok siebie; obe- w obesłać i t. p.; i Ruś ma dziś tylko oblężenie, oblęzeńcy. obichod. Obli, obły, 'okrągły', obłość, dziś obód, z * obwód (koła); por. serb. zapomniane (Czesi je zachowali: obodje, 'wodze'. obie m, oblo, 'okrągło'); oblina, oboja, obój, instrument muzyczny 'okręg'; » chłop obelny*, 'co do dęty, z niem. Oboie z franc. hautokręgu, opola, należy' (u nas o bart bois. nikach mawiano); prasłowiańskie; Obojczyk, 'kołnierz' i 'obroża' (oba serb. oblina, oblosł, oblast, 'okrą znaczenia r. 1532), od *ob-iooj-, p. głość', cerk. obł, z *obwł od pnia wić, urobione jak czes. obojek, 'koł wel- (p. wał). nierz', serb. obojak, 'onuca'. Oblik, pisane i obity i z łacin. obora, z * ob wora do wrzeć, por. obligacją (od obligare, 'zobowiązy zaicorai prze wora; jeszcze w 15. w. wać') mieszane, w 15.—17 wieku, obok obom używają »chlew«, » wo 'pozór', 'warunek' (np r. 1500 oblig łowy chlew«. 'conditio'); od obliczyć, por. rus. obowiązek, obowiązkowy, obok obliczif; p. lik. obwiązka (pierwsze »moralne*, dru Obłapić, w biblji i aż do 13. wieku gie »materjalne«); jeszcze w psałte 'uściskać'; p. łapa; dziś ze znacze rzu: »oni obozałi są się« ( t . j . obiązali, w psałterzu puławskim » obwią niem »niemoralnem«. Obława, 'polowanie na zwierza zani są»), ale zresztą juź i tam mylne z nagonką', z obławnikami; wywo obwiązali, obwiązanie, z nowo wstadzą z niem. abelouf (Ablauf); nie wionem ic wedle zawiązać itp. Por. obochód; p. ob. od obłowy, obłazoiania? obóz, óboźny, obozować, z * ob Obłaz, 'stromy obchód'; »po urwi skach, obłazach*, »obłazem pad woź. Prasłowiańskie, jak i obód; nie*, 'stromo'; ale »bez obłazu*, powtarza się niemal wszędzie, ale albo »bez obłazy*, w 17. w. ogól nie w naszem znaczeniu, lecz jako nie: 'bez ogródki, wprost': »bez 'bagaże, ciężary', 'tren', u Czechów obłazu tam skoczył*, >pewnie bez i Rusi. obłazu chwyciłbym się do razu*, obraz, obrazek; obrazowy, obraz»(tnie) bez wszego obłazu* ('wprost'); kotcy, obraźnik; wyobrazi n)ić, wy p. leźć. obraźnia; oznaczał pierwotnie 'wy obł*}k, 'kabłąk, łuk', obłączysty, rzezaną w drzewie (od rzezać, p. 'łukowaty'; ale obłączek 'młody raz) lub wyciosaną w kamieniu po szczupak', od podobieństwa?: >obłą stać' ; jeszcze żywot Błażeja lub 24*
obraza — obrzedni
372
O
biblja tłumaczą 'sculptilia' ('ryte nia się«; poszło więc z *ob-worzja; rzeczy') przez obrazy, obraźnik p. pozoróz. r. 1532 'snycerz', ale już w psał Obrus dostał się na stół dopiero terzu znaczy obraz 'podobiznę', w 14. wieku. Pierwotnie służył à w biblji i 'ozdobę'. W czeskiem ucieraniu rąk, potu; cerkiewne tak samo; w ruskiem obraz zna nie zna jeszcze innego obrusa, czy i 'kształt', 'sposób', i 'obraz ubrusa. Ale »ociera* się i żelazo, świętych' (z polskiego ?), a rus. prie- ostrząc je na brusie, więc brus pra obraził odpowiada naszemu prze słowiańska nazwa dla 'kamienia obrazić (ale dalej obrazował', obra szlifierskiego', 'osły' (my ją niemal zowani je, 'wykształcenie', bez- zapomnieli), czes. brus, 'osła'; tak obrazm/j, 'niekształtny, potworny'); samo ociera się ziarno w żarnach, u Serbów obraz znaczy 'twarz', i najdawniejsze zapisane zdanie obrażać 'wzór' (jak ruskie obra- polskie zachowało czasownik poziec), ale obraził 'kształtny, piękny'. brusić dla 'mełcia' (z połowy 13. Nazwa obrazki dla 'arum maculatum' wieku: »daj ać ja pobruszę, a ty (od nas Ruś ją wzięła, jak zawsze) otpoczywaj«, mówi mąż do żony); chyba nie od nakropionych biało co 1535 r. szlifem zowią, na listków. zywa Stańko 1472 r, jeszcze bruObraza, obrazić się, ohrazliwy, sinann Tu i bruśnica, co Niemcy jak uraza, od tego samego pnia pożyczyli jako Preisel-beere, bo jej rèz-, p. rzezać: od 'uderzenia fi jagody łatwo się ocierają, opadają. zycznego' (np. »obraził nogę o ka Pień brus-; z wydłużonem it = //: mień*) przeniesione na 'moralne'. brys; z wokalizacją o: brus, z *brous; obręb, obrębek. w biblji ohręba u nas tylko ta ostatnia postać, ale (»listwa*, Leopolita), obrębiać; od cerk. bułg. brusnąti, 'golić', rus. rębania; dalej obrąb, obrąbek, to bros, 'odpadki', brosaf, 'rzucać'; samo; u wszystkich innych Słowian: cerk brysalo, 'pędzel', serb. obrisacz, 'ręcznik', obrisati, 'obcierać'; serb. serb. obrub, itd. P. rab. obręcz, obrączka, od ręki prze ubrus, 'obrus', itd.; w lit. bujnie niesione na ogólniejsze znaczenie, zastąpione, ale z -Ar wobec słowian. np. »obręcz na beczkę« itd ; pra -5, co nieraz bywa: ibrukti, 'we słowiańskie, np. serb obruczati pchnąć', brūkis, 'kresa', brukne, 'bru baczwu, 'nabijać beczka obręczami'. śnica', braukti, 'ścierać'. obrok, jak narok, urok, znaczył obrzazać, obrzazować, »winnice pierwotnie:'co obrzeczono, t. j . ustanie będziesz obrzazować*, biblja; p. nowiono', a więc 'dań', 'podatek', rzezać; dziś obrzezka, zamiast 'rozchód dzienny', 'strawę wyzna obrzazka. czoną na dzień', aż zszedł na 'karmię Obrzazg i obrzask,'niesmak, cierpdla koni'; podobnie i u Czechów od kość'; obrzazgły, o mleku, piwie, 'dochodów (rocznych)' do 'karmi'. 'poczynającem kwaśnieć'; słowo to obrót, obrócić, obracać, z *ob- samo co brzask, brzazg (p.), o 'św iewrót, p wrot tle' i 'mroku'. obroia, obróz, z ob- i wroz- (tego Obrzedni, 'rzadki', »witanie obsamego co w powróz), bo po b rzednie« ('niecodzienne'), »po stole przyimka w nagłosu pniowego »ulat obrzedniem* ('gdy półmiski na nim 1
obrzęd — ochota
o
373
zrzedniały', niby 'przerzedzonym'); sam); powtarza się u wszystkich p. rzadki; ob- zmniejsza znaczenie. Słowian. OCel, 'stal u podkowy' ('podObrzęd, obrządek, p. rząd. Je szcze w psałterzu obrządzać, obrzą kówka'); »konia na ocel ukować*, dzenie, znaczy 'dysponować, zarzą »stalne ocele*, >na oceU, 'twardo, dzać', w ięc *obrząd swój«: to, co hartownie', częste u Reja, w 18 wie zadysponował, zarządził'; 'disposui ku zapomniane; Czesi zachowali ocel testamentum' tłumaczą oba psałte dla 'stali' w całej pełni; pożyczka rze: »ułożył jeśm obrzad*, ale to prasłowiańska z niem. dawnego Wrobi: »zrządź iłem zakon«; zcza- ecchil, a to z łac. acuale; cerk. océl. sem nabiera to znaczenia wszelkiego OCOt, octowy; prasłowiańska po 'ustalonego zwyczaju, obchodu' (łac. życzka z goc. akeił z łac acetum, ritus) i 'ceremonji' (tak w czeskiem gdy inne niem., dawne ezzih, dziś szczególnie, por rus. obrjad). Pierw Kssiff, przestawką (niby z łac. *ateszy przypadek dawniej obrząd, nie cum) powstało; cerk. ocit; nazwa obrzęd. łac. od aceo, 'kwaszę się', do acer, Obuch, ob uszek; obuszkować; słu'ostry' (o smaku). żył dawniej jak nam laska, nie wy OChabiĆ, 'unieść, porwać' (p. chachodziło się bez niego; bito nim bina), rus. chabit', 'porwać', Ocha także; pierwotnie: 'ucho siekiery lub bie ń, rodzaj dawnego 'kontusza',cerk. topora' ; wyłącznie nasze słowo ochaba, 'własność, dzierżenie', ochai czeskie, od ob- i ucho. biti sę, 'wydzierźeć, wstrzymać się', obuć, obuwie, zuć. Prasłowo dla tak samo w staroczeskiem; serb. 'wdziewania i ściągania odzieży, słowień. chabati se, 'strzec się czego', głównie obuwia'; łacińskie induere chabati, 'pilnować, baczyć'. Por. chopić(?). i exuere, lit. ap-auti, 'obuć', isz-auti, 'zuć\ aulas, 'onuca'. Piszemy dziś ochłap, 'lichy kawał mięsa' (dla obuwie, może i z myślą o butach psów , co go chlapią), chlapać; (ludowe wedle tego: przebuć; zuć i otchłań, 'pożerająca, chłonąca urasta podobnie w osobne słowo, wszystko', tu należy: p przed n wy i mówimy powszechnie wyzuć, tvy- padło, jak zawsze; chłonąć (całkiem zuty, albo zzuć, powtarzając ten co innego ochłonąć z ochłodnąć !) sam przyimek, bo z-uć, ob-uć nie i chłanąć, zachłanny, wahają się uchodzą już za złożenia); psałterze nieraz; pochłonie, pochłaniać. i biblja mają wyłącznie: (ta) obow, ochmistrz, z niem Hofmeister; »obow rnoję*, i to jest pierwotne, h nagłosowe stałym u naszych po nie obuw, chociaż wszystkie języki życzek trybem odpada, a ch zamiast słowiańskie, nawet cerk. i czes., / w pożyczkach równie częste; już tylko obuw znają; że nasza dawna. . w 16. wieku tylko tak; ochmistrzyni, obow poprawna, dowodzi lit. awēti, ochmistrzować; »ochmistrzyć bez 'być obutym', i awałas, 'obuwie'. brody nie wypada*. P. onuca, u-zda. Ochota, ochotny, ochotnik; podObyczaj, obyczajny, obyczajowy, ochocony; ochotność w biblji, 'we wraz z obyknąć, obykl, prasłowiań sołość'; ch z chw, jak często (por. skie złożenie z ob- i wyk (p.); chory, cho/a); ochwota (tak w stapor. zwyczaj (przyrostek -èj, ten roruskiem, stąd lit. akwata) jest T
ł
r
ł
ochrostać — odłużyć
874
O
rzeczownikiem na -ota (por. łich-ota) sia, wedle ocznitć sia; *ocycać nie od * och wy, 'rzeźki, wesoły'; przy ma nigdzie u Słowian, jest tylko miotnik ten prasłowiański zna sta- ocucać. roczeskie (ochwiti, razochicitt), OCUSztrzyć czy oczustrzyć, 'ob a szczególniej załabskie (piją tam gryźć', w 17. wieku; niby ocudzić »na wochwotę*, t. j . 'na zdrowie'); (p. cudzie), 'oczyścić'(?). od ochoty: ochoczy, jak od roboty iod(e), przyimek, zastąpił w ciągu roboczy, słowo nieznane jeszcze Kna- 15. wieku dawne ot, co się dochowało piuszowi, z niepołskiem (ruskiem) w ot-wierać, ot-chlań. Przyimek cz (zamiast c); roboczy może być u Słowian; na Litwie wyłącznie rnsyzmem (Knapiusz ma tylko ro przedstawka: at- obok ata- i atibotny, ochotny), a ochoczy na jego (por. nasze óbo- i obi- pod ob), goc. modłę ulane (rus. raboczyj i ocho it-; w innych językach przysłówek, czy]). Prasłowo, tylkoź ze chceniem, ind. ali, 'nadto', grec. eti, 'jeszcze'; jak upornie twierdzą, nic go nie łączy. łac. et, ' i ' . Znaczenie u Słowian OChrostaĆ 'otrzaskać': »aż się i Litwy to samo; postać ot Ruś do stado ochrośnie i ubezpieczy*, »ochro- chowała; obok od jest ode- przed stani przez nieszczęścia*; »aby zgłoską, we której ogłuchła pół zwierz ochrosi ocierania usłyszeć głoską, np. odemnie, odertcać. Jak my, tak i inni Słowianie (bałkań nie mógł*; od chrostu (p.). Ochwat, dziś tylko u bydła scy, Czesi) od, nie ot, znają, uogól i koni; p. chwytać-, w 15. wieku niwszy postać z odbić, oddać? i na i u ludzi, o 'wymiotach', 'chorobie odkąsić, odpust, a wkońcu i na morskiej'; u Stanka r. 1472 jest odemnie, zamiast otemnie, co jest i »miłość uchwacona*, o 'pomiew psałterzu i biblji, chociaż odei tu juź stanowczo przeważa. szaniu zmysłów'. OCiętny, 'zacięty, zawzięty'; dal Odchłań, częściej jeszcze otchłań; sze urobienia ocętały, ocękały i obok odchlina, odchlisko, odchli(»serca zatwardziałe a ocękałe*, sty, jest otchlina, otchlisko, otchli^gorączki ocękałe*)rażą tem »twar- sty, chociaż już Leopolita »odchli)iy dem* ę; przypominają mimowoli niebieskie* pisze, obok przetchliny ocokaly, 'zawzięty'; wszystko z 16. (obie postaci i w biblji brzeskiej i 17. wieku (Mączyńskiego ociokały, r. 1564); w psałterzu otchłań; w wi ociokać czy ocokać, 'ogłaskać, obła docznym związku z chłonąć, po skawić', innego początku?). chłonąć i chlanac, wy chi owy, ale oclić, oclenie, 'uzdrowienie', p. odchlina, odchlisko, na samo chici o; dzisiejsze oclić, oclenie, 'obło wskazują; przetchliny z mylnem t. Odeszty, 'porzucony', 'od którego żenie cłem', od tego samego eta po odeszło, odeszli'; »z odesztym wo szło, ale znaczenie inne. OC(k)nęĆ się, do tego nowe czę rem*, »Jowisza odesztego w pie stotliwe ocykać się, zamiast *ocy- luchach*, Potocki; p. szedł, szcie. Odłużyć, 'odłuskać', »bób (lub cać się, bo w ocknąć, ocknięty, ocknie wać, k dopiero w 16 wieku groch) odłuzany*, t. j . 'odłuskany', między c-n wstawiono; rus. ocznuf małorus. nałuzaty; czes. odlusztiti, sia, czes. octnouti se; p. cucić; na nasze wyłuszczyć i u wszystkich Sło Białej Rusi mówią nawet oczinać wian łuskać, ale jest i łuzgać: bułg. f
odmach — ogień
o
375
luzgam, rus. łuzga, 'łuska', słowień. i odziewnica, 'gdzie odziew przecho łuzgati; rus. luznut , 'palnąć', i do wują'; odziedza, 'pokrywa: »odsie niego odnoszę od-łukać (zamiast od- dzą ciemności oczy zaszłe*,»czarną odziedzę*, Potocki; odziecka, 'błona, łuzać ?) odmach, 'machnięcie'; p. much] łupina'; dziś niemal wyłącznie odzież, »prostym odmachem«, 'poprostu', co jednak wcale nie pożyczka ru częste w 16. wieku: »bez odmachu*, ska, za czem przemawiałaby tylko 'wprost, nie pytając', tyle co »bez odzieżą Potockiego i późne zjawie nie się słowa; mogło powstać ro obłazu* w 17. wieku odniepadnienie, r 1500, 'recy dzimie wedle kradzież itp. dywa', »(w grzechy) odniepadają*, ofiara, już w 14. wieku ruguje po w rękopisie z drugiej połowy 15 w.; woli obiatę, aż ją ostatecznie w 16. dziś w gwarze podhalskiej odnie- i 17. wieku wyparła, ale jej swoje ia paść przeciwnie 'odpaść' znaczy: zawdzięcza, chociaż oflera stała obok »wszystkiego odniepadł*, a więc ofiary, jeszcze w 16. wieku; z czes. ze zbytecznem przeczeniem; czes. •oficra, a to z niem. opfar, Opfer, odnepadnouti, o 'recydywie', odnez łac offertorium, offero, 'ofiaruję, padlỳ, 'z nawrotem'. przynoszę'. Odolan (Ów); u nas tylko w na Ogar, dawniej ogarz (zmiana taka zwie osobowej (od 11. wieku) i miej nierzadka, por. car, dawniej carz), scowej ocalała prasłowiańska na 'pies gończy'; nazwa taż co w ogar, zwa rośliny czarowniczej (osoby nie ogarek, dla 'niedopałku', od go rzadko od roślin przezywano; nie- rzenia, bo maść sprowadzanych nie tylko kobiety), u innych Słowian gdyś ogarów, ogarzy, była (w olbrzy (Czechów, Serbów, Rusi) nazwa miej większości) czarno »podpa kilku roślin, jak 'kozłek' ('valeriana'; lana* ; ogar ki (świecy) i na Rusi czy przypadkowa zgoda znaczeń obu i u Czechów dobrze znane; ogar, nazw? 'valere' niby odolèti ?), 'grzy 'pies', ogólne u Słowian (od nich bienie', i i . Urobione od czasownika, do Węgrów, agar); podobnie nazy nam już obcego: cerk. odołeti, 'zwy wają ptasznicy ozarkami bardziej ciężyć' (albo odelèti, obie postaci brunatną odmianę 'zięby'. mieszają się stale, jak to nieraz ogień, ogienny; ogniewy, od 16. w. z o i e bywa, np. w psałterzu z 11. ogniowy; ognisty; »ognik błędny*; w ieku), rus. serb. odolèV (u Czechów ognisko; ogienek (zamiast ognick); i u nas tylko częstotliwe: odołać, w zapiskach z 15. w. ogniwo, 'krze zdołać, zdolny, i t . d.); od dola (p.).siwo, stalka', tłumaczy 'ignile', a dla 0drwić, p. drwić (pod drewno); podobieństwa nazwano tak i 'kółko odrwisz wedle porwisz; »na łańcuchowe': ^ogniwo do ogniwa odrwisz*, 'na zdradę', Potocki; wiązać, łańcuch będzie«, a wkońcu nawet i sam 'łańcuch', 'węzeł', 'zwią odrwiświat odwach, z niem. Hauptwache, zek'. Prasłowo z dziwną odmianą w nagłosie (tu łączą i czes. wỳhen, 'główna warta'; por szyldwach odziać, p. dziać; odzienie służy serb. wigań, 'ognisko'): ind. agnis, w-yłącznie 'ubiorowi' i 'zbroi', odzie- łac ignis, lit. ugnis. U wszystkich niec w biblji, 'giermek'; odzie w, Słowian tak samo: cerk. ogń, serb. a mźe (dziś tylko przyodzietoek),ogań, ogniło, 'ogniwo', ogńiszte, itd. r
T
376
ogłów — ojciec
O
Od 16. wieku ogniwacz(ek), z czetocki), a oganka na muchy służy skiego, 'feniks . (16. wiek). Ogórek, już od 16. wieku błędnie ogłÓW, ogłowi, 'uździenica', od psałterzy ogółne; prasłowiańskie przez o, zamiast przez u, pisany; chyba; cerk. serb. słowień. ogław, u Stanka r. 1472 i i . pisownia po czes. ohlaw; p. głowa. U nas tylko prawna: ogurek; roślina i nazwa z Azji przez Grecję (angurion, anrodzaju żeńskiego; przestarzałe. kuris z pers. angUr) dostała się ogniwo, p- ogień. Ogół, ogólny, ogólniki owy); pi do Słowian (serb. ugorak, słowień. szemy mylnie przez ó, jakby do ugorek); od nich do Niemców, goły należało, co Linde i inni twier Gurke, szwedz. gurka; lit. agurdzili. Dawny język zna tylko u, mia kas; na Rusi oguriec, u Czechów nowicie we zwrocie: »na ogułach*, okurek i okurka (co do czes. oku'zdradziecko, fałszywie'; u Leopolity: rek, por. czes. korzalka z naszej »odpowiedzieli na ogułach* (w wy gorzałki). U nas ogórki i 'sznur mni daniu drugiem: »na zdradzie*); je szy z węzłami'; ogóreczuik; »ogór szcze u Potockiego częste, np.: »kto kowy sezon*; ogórnik, 'sad ogór mu szczerze, a kto na ogułach ży kowy', w 16. wieku. czy*, »na ogułach zdradziecko ca Ograżka/febra', właściwie'dreszcz, łują się wzajem« ; dziś po narze przejmujący grozą', więc częstotliwe czach: »na otjutach (lub na ogułak) od ogrozić; nam wyłącznie wła mówić«, t . j . 'dwuznacznie'. Pień jest ściwe, częste w 16. i 17. wieku; guł (ten sam co w hulaniu ?), nie mylnie z nosówką: ogrązka. pewne jednak, w jakiem znaczeniu, Ogród, p. gród; ogrodziec, dal* bo jest słowiańskie guł (rus. i i.)' sze przypadki ogrodźca itd., z czego o 'zgiełku', 'huku', i drugie guł, ogrojca, a do tego nowy mianow Serbów i Słowieńców, guliti, 'łupić, nik: ogrojec (jak kojec); »nie bywał odzierać', małorus. Judyty, ohułyty, w ogrojcu* mawiano w 16. wieku 'okpić' Nasz dzisiejszy ogół, ogó o 'nowicjuszu'. łem (już r. 1419 zapisany: ogu- ogromny, u Reja i ohromny, łem, 'summatim'), brzmi tak samo niby z czeska; p. grom. w ruskiem: oąitt, ogułom, ogulno (na Ohlirstwo, »ociętne ohurstwo* rzeczowo i bez o-), i w małoruskiem; r. 1629, 'upór'; rus. ogursiwo, ogur, oba znaczenia ('na zdradzie' i 'w ca ogurliwyj, 'uparty'; por. czes. ohỳłości') dałyby się wywieść z 'okrą rati, 'zuchwalec', hyrziti, 'grzeszyć', żania', gdyby gul- (por. rus. gulat \ co nie z niem. irren wzięte, lecz 'spacerować') znaczyło pierwotnie prasłowiańskie. 'chodzić, krążyć', o czem wątpić Ohyda, ohydny, ohydzie komu wolno. co, 'obrzydzić', prapolskie mimo h ogon; ogonica, 'tyłek'; ogonek,bo u Czechów ohyzda, ohyzdny, Ogończyk; od oganiania przezwany,ohyzditi; od gid (p ). Ogólne od 16. tylko u nas i u Czechów; u innych wieku, kiedy h na ziemi polskiej Słowian od innych podobnych cza się szerzyło. sowników opasz lub oszib (p. szyb- iOjciec, dawniej ociec (rus. ołiec), ki); oganisty mówi się o drzewach drugi • przypadek: occa, z czego ojca, 'szeroko rozrosłych' (Wujek, Po-! a do tego ojca, ojcu, dorobiono od 1
ę
oje - 7 okręt
o
377
16. wieku nowy mianownik: ojciec; blji (czes. okence), okiennica; uro zdrobniałe od pierwotnego *ot, pra bione od oko (jak włókno): w pier słowa, powtarzającego się bez zmian wotnym domie drewnianym okno w ind, grec, łac, goc. atta; brak w tramie wyciosane bardzo do oka go tylko w litewskiem Nazwa to podobne; prasłowiańskie; wszędzie z ust dziecięcych, jak papa i t. d ; tak samo; okno używało się zawsze *ot istnieje w starorus. oteń, 'oj i o 'źródle', 'szybie kopalni', np »okna czysty'. Od ojciec: ojczyzna, co piersolne« (stąd nazwy miejscowe), więc wotnie 'ojcowiznę' znaczyło, tak źe i psałterz tłumaczy 'cataractae': Orzechowski, a za nim i inni w 16 »w głosie okien« (»źrzódł«, psał wieku dla 'ojczyzny' łacińskiego ter terz puławski). minu patria używali (!). Ojczyc, ojco Oko, pierwotna liczba podwójna: wie ; o}czym, 'ten, co się ojcem czyni',oczy, nowsza: dwie oce (r. 1535 i czę od czasownika *ojczyć z *oćczyć, ściej); oka w sieci; oczny, naoczny; imiesłów bierny na -m (por. tak oczko; przeoczyć, zoczyć; oczywisty samo urobione pobrałim, posestrima (w 15. i 16. wieku ocz wisty) od *oczyu innych Słowian). Charakterystycz wiść (por. za-wiść, niena-wiść, zło ne, źe tylko u Słowian ten wyraz żone z *wiść od widzieć), por. czes. dziecięcy wyrugował zupełnie pra- oczlhledie; okamgnienie, siódmy nazwę 'ojca': pater; ale i Litwa ją przyp.: w oce'mgnieniu (por. mgnąć); zapomniała, więc może juź za spói zok, prastara nazwa 'miesiąca czerw noty litewsko-słowiańskiej wyszło ca', może z Czech przejęta, z izok, pater z używania Nasze dalsze nazwy 'świerszcza' (od wystającego zdrobnienia (z mylną nieraz spół oka). P. okno, okuń. Prasłowo; lit. głoską, np. ojczulek, ojczeńko, już akis, ind. ahszī, grec. osse, liczba u Klonowica 1600 r., ojczaszek, cz podwójna z *okie, ossomai, 'widzę', zamiast c) pomijam; przymiotnik łac. ocuius. U wszystkich Słowian ojcowski; przysłówek ojcowskie (zatak samo; tylko Ruś głaz wstawiła miast ojcoivski), 'po ojcowsku*. zamiast oko. Okuł, Okolica, w psałterzach rów 0je 'dyszel'; prasłowo; dziś tylko w narzeczach, np. śląskich, w 15. w. noznaczne, z około (p. kolo); okół powszechne jako pierwotna nazwa później 'okręg', 'grono' (okółki) 'dyszla'; w słowniczku poznańskim i 'obora', np. u Potockiego: wołu pro około r. 1500 czytamy: »dyszla wadzą z okolą do jatek, bjdlętado albo oje albo cięgadło«, oje po in żłobu z okolu. okowita, od 17. wieku zręcznie nych rękopisach 15 w.; ginie w 16. wieku przed niem. dyszla (dyszlem);spolszczona w ustach ludu łacińska i Kuś je straciła, oprócz Małej; aąua citae, 'woda życia'. Okrajki, 'brzegi', 'przybrzeżny pas istnieje na całem Południu i u Cze chów, Łużyczan (z przydechem: lodu', 'okrawki'; ale okraikii okrajce wojo)\ pień pierwotny ojes-, por. u koci, o zębach': »choć jeszcze ind. ishā-, 'dyszel', grec. ojē)on, 'ster', okrajca nie zroniły«, Potocki (okraj oistos, -strzała', lit iena, 'dyszel'. ki Mączyński 1564 r.) Okręt, okrętowy, od 16 wieku OknęĆ, oklnąć, 'ogłuchnąć'; p. ogólne ( to, czem się kręci, steruje'), głuchy, por. olsnac. Okno, okienko, okieńce w bi nasz nowotwór, nie mniej dziwny y
,
l
378
o k sza
—
olcha
O
niż np. podobna nazwa nasad. W ra- karpowem (około r. 1450): »nieźącem przeciwieństwie do Niemców, wiem gdzie się okuni*, jeśli to Słowianin, lado wiec, nie miał żad nie od o-kunić, 'odziać się w fu nych rodzimych nazw marynarskich; tro kunie'(?). nawet łodzie i korab pożyczył; u nas Olbrzym, olbrzymi, słowo znie z łaciny nawa (jeszcze w 17. wieku kształcone, bo Z od 16. wieku dopiero ogólne, jak i u Węgrów), dawniej się wkradło (obrzym w psałterzach, koga; z włoskiego bat, fusta,gałiony biblji, itd.), a m zamiast n; pier itd.; z niemieckiego szmaka, szkutawotne * obrzyn, liczba pojed do licz i i . ; rodzime jedyne czółno i komiega,by mnog. *obrzy (czes obr); przy 'wydrążone drzewo dla żeglugi miotnik byłby *obrowy (jak w czes.), rzecznej', w której Słowianie, wobec ale obrzymski i obrzymowy już warunków siedzib własnych, celo w biblji. Nazwy 'wielkoludów', jeśli wali; nawet staroruskie prja, 'żagiel', nie mityczne, przybiera się od groź i łojba, 'czółno', oba z 11. w., są po nych wrogów, por. niem. Hune* życzki z fińskiego; morze Słowianom 'olbrzym', od nazwy Hunów. Obrzy, obcem pozostało; więc i wszystko to słowiańska nazwa turko- tatar inne: żagiel, ster, lina i t d , z nie skich Awarów, co w drugiej poło mieckiego. Przymiotnik okrzętny, wie 6, wieku Europę najechali i za jak skrzętny, od tegoż pnia z samo łożyli państwo, obejmujące później głoską e, gdy okręt ma o; »okrzętna szą monarchję austro - węgierską; gospodyni«, częste w 17. wieku. Cz^si i Polacy (małopolscy), jak Oksza, 'siekiera'; Okszy c, 'co do i Wołyń, pomijając Słowian połu herbu Okszy (por. Topór) należy'; dniowych, pod ich jarzmem jęczeli, od w 14. wieku przejęte, około 1500 i \ nich nazwę panów, t. j . ich zupunów jeszcze ogólne, później ginie; przejęli Obrów zniszczył Karol W,, z niem. prasłowa Axt, co pokrewne lecz w Polsce i Czechach od nich z łac. ascla, grec. aksine, siekiera'; 'wielkoludów' i nadal przezywano. Inne nazwy p. stwolin; wiełotowie, -t w Axt późne. Okulista, z łaciny, jak i okulary, tylko w tekstach rusko-polskich 17. łac ocułarium, 'otwór dla oka {ocu- wieku, od wieli, 'wielki' Nazwy lus) w hełmie'; są i okulały w 16. miejscowe wielkopolskie(!) z Obrami wieku, z łac. oculatus (jest nawet, łączą*: rzeki Obra i Ohrzyca* osady całkiem wyjątkowo, i okulał, dla Obrowo i Obrzycko (od Obrzycy),é\&z 'ostro patrzącego'); taka sama łacina por Nabra. W podaniach i przesą jak feumraly. sułejaty itp.; Czesi dach słowiańskich »wielkoludy« nie mają i bryłę, brejle, z niem. Brille, zaznaczyli się głębiej; brak ich np. Ruś oczki dla 'okularów'; u nas niemal zupełnie na Bałkanie; opo ocznice, naoczniee (!), nie przyjęły wiadania o nich towar przywoźny, się; szkła (szkiełko), jak niem Glas, a nazwy późne. raczej o 'binoklach'. Olcha, olsza, olszyna; Oleśnica; Okuń, ryba, prasłowiańska nazwa, prasłowo o wielorakiej postaci naod wyłupiastego oka(?); nazywają głosowej: w cerk. i na całem Po go i śl ipakiem, a naszemu »gapić łudniu jelcha, jelsza (co do je* i osię« odpowiada czeskie »okunie por. nasze jesiory i ości, pod oś); łowić«; może w okunić się Poli- na Rusi nagłos o- i je-, jo-; u Słor
o
olśnąć — on
379
waków lejsza zjelsza. Litera w l i ołów', powtarza się na całym Za terę: *eīícha, niem. elira (r z s, na chodzie, od Celtów do Niemców (ich rzeczowe Elsę) i przestawione erila, Loth, lothen, od czego nasze luto Erie, łac. alnus z *alsnus, lit. na wać); należy może do tych kilku rzeczowe alisknis, powszechniej al- słów, co Europę od Galji az do Rusi ksnis i elksnis. Do olchy należy północną drogą okrążyły (por. Piwo). pozornie nasza i czeska nazwa dla Ołtarz, słowiańska pożyczka 8. w. 'peucedanum',olesznik; w istocie jest z niem. altāri ('Altar') z łac. altāre; to pożyczka z niem. Ólsenich (licz nowy »złoty ołtarzyk*, nazwa mo ne odmiany rarzeczowe), co samo dlitewnika, zajęła miejsce nierozuz łac. poszło; inny olesznik, zwany mianego zołtarzyka ('psałterzyka'), u Stanka 1472 roku olszewnikiemp. zołtarz; łac. altaria od 'całopa i podolszeivnikiem, 'selinmn', odnolenia' nazwane. szą do olchy, o czem jednak wąt oman, roślina 'inula'; przypisy pić wolno; będzie to ten sam Ól wano jej działanie rozweselające; senich, bo nazwy roślinne łatwo się nazwa ogólnosłowiańska; od manić, przenoszą. mamić (p.). omieg, roślina 'aconitum', ogólnie olśnęć, raczej olsnąć, 'oślepieć', powstało w 16. wieku przestawką słowiańskie; omiąg i omięg w 16. w. z oslnąć, prawidłowo urobionego niepierwotne (nosówka przed g nie z *osttpnąć; p, b, stale wypada przed rzadka); u innych Słowian nazwa n{p. ginąć, sen), a półgłoską zamiast kończy się na -/: słowień. ornej, pełnej u czasowników na *nąć rów czes. (wjomiej; o kozie czy owcy, co nie stała, por. oschnąć do suchy, się omiegiem struje: omiazdzyla ogłchnąć do głuchy (dzisiejsze się; i 'colchicum' (paluchy, Ziemo ogłuchnąć równie niepierwotne, jak wit), równie trującą roślinę, omie i oślepnąć; niewygoda tej zbitki giem nazywają. wywołała dziwaczne, dziś i już od On, ona, o)io, oni, one, zastępywa 17. wieku zapomniane postaci, jak: pierwsze przypadki liczby pojed. okchnąć, oknąć, oknęły, np. »jeśliby i mn.trzeciej osoby; dalsze przypadki ławnik olsnął, oklnął«, »gęsi okną«; urabiają się do pierwotnego jego z przestawką olknąć: »tak olknęla (p. /ego); samo on, onaki (lit. anoks), i nie słyszała*, a jest nawet i oknie- pokrewne z ind. ana-, 'on', grec. nie, otchnienie, odchnienie, dla 'tę enē, 'pojutrze', niem. je ner (?); pier pego słuchu"). wotnie był to dalszy zaimek wska OłÓW (ołowia i ołoicu), ółóicek, zujący: 'ów' (lit. ans); dziś juź ołowianka, ołowiany i oīoivny, rzadszy w tem znaczeń u: »onego u nas męskiego rodzaju, u innych czasu «, »z onych krajów«; w przy Słowian nijakie, ołowo; na Litwie słówkach miejscowych: onędy, oni w Prusiech pożyczka, alu as (i o 'cy dzic, biblja; czasowych: onegdaj. nie'); Ruś ma jeszcze dw^e inne Nie chcąc wyrazić czegoś drażli nazwy dla 'ołowu-cyny' (bo tych wego albo sromotnego, uchyla się czasem nie rozróżniają), swiniec (już je przez ono, a w czasowniku mówi cerk.) i łudif, 'pokrywać cyną'; się onaczyć, od onaki, onako; ogólne początek pierwszego równie nie to w 17. wieku, np.: »poślesz świ znany, jak i ołowu, ale łuda, 'cyna, nię, przyniesieć ono«; »pycha, sława
380
onuca — opona
O
świecka... onym istem«, »ono do Opałka, p- pałać (opałać). pomarańcze*, »pływać drugi nie opat, opacki, opactwo, opacicha, umie, a jego ono iste pływa«; »nie- z czes., a to z niem. abbat, dziś chaj się uonaczy ('wypróżni'), kto Abt, z łac. (abbas) abbatis, z grec. płakać nie może*; w narzeczach: późnego abbas, z chald. a6#â,'ojciec'; przeonaczyć, 'zepsuć', »zonaczyli w cerk. greckie awwa pozostaje nie ją«, 'skłonili'. Tak samo u innych zmienione. Słowian, np. słowień. oneyati i i . opich, tak samo czeskie, z niem. onuca, onucka (mylnie onuczka;appich, Eppich, z łac. apium (od inne zniekształcenia narzeczowe po nazwy 'pszczoły', apis), o 'pietrusz mijam), od né, p. obuć; do złożeń ce', 'selerach'; od 15. wieku ogólne; czasow nika uć z ob- i z-, przybywa r. 1500: »pczelnik albo opich, pew onucy, 'owijającej' nogi, trzecie, drosky(!) albo \\łóczęga«; r, 1472 z pierwotną postacią przyimka on, i mirzyk, merch, marzyk, z niem występującą poza tern złożeniem merk, merrich (to samo). jako 'w'; on-ti-ca, cerkiew, onuszta Opięć, 'znowu', częste w psałte i obuszta; lit. autas, onuca'; przy rzu i biblji, wychodzi w ciągu 16. rostek -ja, jak w świeca, obroża, i i . wieku z użycia (jest jeszcze u Opeopak, »na opak*, »na wspak*,ca); w biblji znaczy i 'ale', »a opięć*, 'przeciwnie, odwrotnie, wstecz':» Pan »ale opięć*, »i opięć*; czeskie opiet, tak, a szatan opak*; »obróceni 'znowu', opietotvati, 'powtarzać', rus. bądźcie opak«,'wtył', psałterz; »opa opiat\ wozpiatif, 'przeszkodzić', kować (opaczyć) słowo Boźe«, fał cerk. opęt \ wuspęt \ wuspętiti, 'prze szować je, przekręcać'; »opaczny szkodzić', serb. opet, opetowati, 'po domysł«, 'przeciwne prawdzie tłu wtarzać'; prasłowo; lit. alpeni(i), maczenie'. Prasłowo; zjawia się i bez apent(ais), 'znowu'; p. pięta; zło nagłosowego o- (por. nawspaL); pa- żenie w rodzaju oburącz. czy?ią nazywa się od 15. wieku Opioła, opłotka, nazwa i osobowa 'wiosło', opaczyną wyjątkowo cał (w rodowodzie Marchołtowym roku kiem; stąd spójnik przeciwieństwa, 1521 i i . ) ; nazwa to 'człoaka' cze3 pak, paklL pakniejiby, 'ale jeśliby', opełka, 'wyskrobek' ('rogal'), od pnia częsty w 15 wieku; od pak: paczyć pet-, 'pielać'. się, toypaczać, 'krzywić', »deski się opłatek, pierwotnie 'hostja', dziś paczą*; p. pakość i rozpacz Ale w ogólnem znaczeniu: »proszki opak, 'wstecz', nabiera i znaczenia opłatku*; tak samo czes ; z niem. 'powtarzania', szczególniej w czes. oblāte z łac. obiata, 'ofiarowana'; opácziti, opakowali, 'powtarzać'; ł prawidłowe, p nie, ani rodzaj mę i u nas w 16. i 17. wieku zopa- ski, ale (ten) opłat zjawia się już kować 'powtórzyć' (wydawca zro w najdawniejszej cerkiewszczyźnie, bił z tego zapakować!) Jest to we mszale kijowskim obrządku rzym ind. apancz, 'wstecz', 'zachodnio'. skiego z 10. wieku. R. 1500: »opła~ apūka, 'to, co na boku lub z tyłu', tek albo plaskur* (p. plaskur, niem. dbich (stare abuch), 'odwrotne'proskura). 'nice'), urobienia, jak i lit apaczia, opoka, Opoczno, opoczysły, p.piec; 'to, co na dole', od ind. przyimka prasłowo; cerk. opoka, 'skała', i t. d. apa, grec. apo, niem. ab. opona, 'zasłona, kotara'; r. 1500 7
k
o
opukały — ort
381
tłumaczy i kołdrę' i 'kurtynę'; pra ordnen, z łac. ordo (skąd i ordyno słowiańskie; wszędzie tak samo (od wać, ordynarny, oidynatja, ordy opinania, jak spona od spinania), nat), co poszło od słownictwa tkac cerk. opona-, p. piąć; miejscami kiego (o 'osnowie'i; por. ornat. (u Serbów np.) znaczy tylko: 'błona'. orędzie, 'oznajmienie, wieść, po opukały, opnkałość, 'tłusty', wła selstwo', orędować, 'wyprawiać orę ściwie 'pękaty', oboczna postać do dzie', orędownik, 'pośrednik'; pra pęk (p.). słowiańska pożyczka z niem., dawne orać, orka, orzba (Potoc ki), 01 acz,arunti, aranti, 'poselstwo', arant, z łicznemi złożeniami: oborać, wy- 'mandat', starosaskie arundjan, 'wy orać, ttizorać (wzór, o 'wzoranem prawiać'; u innych Słowian, u Rusi, polu'), przeorać, i w częstotliwych: Serbów i t. d., orudje, 'instrument', wyorywać i t d ; powtarza się we dawniej 'rzecz, sprawa', czes. orudi, wszystkich europejskich językach: 'broń', ale orodowati, 'wstawiać się'. łac. aro, 'orzę\ aratrnm, 'pług', grec Oręi, dawniej zbiorowe rodzaju aroo,arotron; lit. arti, arklas, 'pług',nijakiego: oręze; tłumaczy i 'sprzęt' arklys, 'koń', arłojis, 'oracz', prus. wszelaki; oręża jeszcze u Potoc artojis; goc. arjan. P. rola, radio, kiego; orężny; prasłowiańskie; u in rataj (przestawione z *orīija, *ar- nych Słowian i bez o-, rus. ruzjo, dło, *artaj) U wszystkich Słowian 'gwer'; pień więc ręg-, dalej nie tak samo: cerk. ora fi, orją, itd. znany; czes. oruzi, 'broń', serb. orbora, a ze zwykłem rozpodob- oruzje; p naręzyć. nieniem dwu r: oibora; z niem. or- Organy, z łac. organum (z grec. orbor, urbor, 'czynsz' (z czego łac. ganon, 'narzędzie', do ergon, 'czyn'); urbarium, 'spis czynszów'), ograni dziś w liczbie pojedynczej i o 'gło czone u nas do górnictwa: *o!borę sie' (w podwójnem znaczeniu: właolkuską*, 'dziesiąte niecki kruszcu', ściwem i przenośnem, o 'publicy oddawano do skarbu; niem. słowo styce'). od ber-, 'nosić'. Orkisz, zboże, 'triticum', od r. 1472; orcel, orkel, »orc!owe (orklowe)z tur urkusz, 'dziki jęczmień'. Ormianie, ormiański; ale kraj kamienie«, 'nieciosane, łamane z gór'; wywodzą z niem, Ortziegel; to ort-Ar men ja, łacińskie; więc taż różnica powtarza się istotnie w słowie or co między duński a Danja: jedno czyk, 'drążek dla postronków u woza', ludowe, drugie uczone, łacińskie. z niem Ortscheit (»orczykowym Nazwa samym Ormianom obca, od szkapą«, »w orczyku woźniczym«), czasów Darjusza znana. Ornaf, 'rogalek', ogólne w 15. wie a dalej w nazwie 'drobnej monety', ku (u Stanka, w słowniczku poznań ort (p.) orda, z przydechem horda, ordy-skim 1500 r.), z niem. Hornaffe niec, 'Tatarzyn', ordynka, 'szabla (to samo); u Stanka także rogliczek, tatarska', z tatar, ordu, 'wojsko', czes rohlicz. Ornat, wyłącznie o 'ubiorze księ przez Ruś; przez niem. Hordę prze żym', z łac. ornatus, 'ozdobny', orszło i do całej Europy. ordynek, dawniej ordunk i ord- nare, od ordo, 'porządek', p. ordynek. nunk, 'porządek, szyk', 'następstwo', ort, urt, orcik, moneta, najlicz rozpodobnione z niem. Ordnung od niej za Zygmunta I I I obiegająca,
ortel — orzeł
382
O
'czwarta część talara", rychło co do przez ogier, z tur. ajger (serb. ajgir); wartości zniżona (szczególniej nisko rodzima nazwa była zrzebiec (p.). stały orty śląskie, spadające aź do Łac. 'gradarius' tłumaczono i przez trzech groszy); z niem. Orten, Ūrten, drabarz (jeszcze w słowniczkach od Ort, 'szpic', 'ćwiartka', bo monetę z pierwszej połowy 16. w.), z niem. (talar) krzyżykiem na cztery części Traber, czes. drabárz, co i dla'dromedzielono; niem. Ort, dziś 'miejsce', dara' używano; domowa nazwa była dawniej 'szpic (koniec i początek)', inochodnik (p). To orz jest prasłowo, prasłowo. Około r. 1620 mawiano ocalałe do dziś tylko w huculskiem »ortami płacić«, zamiast 'womito- wir, wora, 'stadnik', ivoryk, 'źre wać'. biec' ; pień był *orju~, jak przy ortel, ortyl, u nas i u Czechów miotnik orewit dowodzi, od tegoż dla 'wyroku sądów miejskich' w 15. or-, co się powtarza w orzeł, orzy i 16. wieku, z niem. ortel, Urteil, (p.), por. ind. arwan-, 'zawodnik', t . j 'udział* (er te ile n, 'co sąd udziela,awest. aurwa-, 'szybki', starosas. wydaje'); »ortyłe majdburskie«, arii, 'odważny'. Pień nierzadki w na 'zbiór »prejudykatów«, orzeczeń są zwach miejscowych, rzek i gór: dów miejskich', bynajmniej nie Orawa (tyle co 'Bystrzyca' ?), Oryz Magdeburga wyszłych, lecz nin(?), Orze w, a z przydechem: Wo z Wrocławia, Krakowa itd., około rów; Horyń może tu również na połowy 15. w. z niemieckiego wyło leży, ale nazwy rzeczne bywają żone; -tcl w ortel to samo niem. wątpliwego pochodzenia. Jest może Teil, 'dział', co i w wierteł (Yiertel, i w lit., wprawdzie nie w arklys, 'czwarta część', Drittel, 'trzecia'). 'koń' (czego od arkłas, 'socha', nie o r y l , 'flisak'; jak całe rzemiosło odłączymy), ale raczej w prus. arcudzemi słowami stoi (tratwa, flis, waikis, 'źrebiec' (złożone z waikas, itd.), tak i ta nazwa będzie po 'młode',?), i w lit. nazwach 'stad życzką; czes. wor, 'tratwa', wo- nika*, arzilas i erzilas (por. przy rzina, 'drewka u tratwy', wornik miotniki: arzas, 'namiętny'; arszus, i worárz, 'flisak'; -yl osobliwe (por 'skory'; ar was, 'wolny'). motyl, badyl), niema go u Cze orzech, orzeszek; u wszystkich chów. Słowian z o-, na Litwie bez niego: Orz, horz, w 15 w. pisane horsz, prus. reisis (bukareises, 'bukiew'), orzs, orss, 'koń szybki w biegu', lit. rieszas niegdyś, zwykle zdrob także i 'dromedar', wedle średnio niałe rieszutas, łotew. rieksts, wiecznego zwyczaju nadawania nazw 'orzech laskowy'. znanych zwierzętom nieznanym (por. Orzeł, orli, orlik, orlica, orlątko; łoś, ząbrz); cerk. (wyjątkowo rzad narzeczowe orzół, równie mylne jak kie) or\ 'koń', orewit, o 'popędli- kocioł lub osioł; języki słowiań wości ogiera do klaczy'; czeskie orz. skie i litewskie (arelis i erelis, prus. Zatraciło się w 16. w. rychło a zu arelis, ale jest i cras, aras, na Li pełnie, jak i hinszt z niem. Hengst, twie) znają to dalsze urobienie, po 'ogier' (czes. hynszt jednak właśnie dobne jak w kozieł; niemiecki za 'wałacha znaczy, por. drygant); chował pierwotne Aar; grec. ornis, r. 1500 jest u nas nawet inszta, 'ptak' (por. ornitolog); pień or- ozna 'kobyła'. Zastąpiliśmy dziś te słowa cza 'rozpęd': grec. ornymi, orto, 'pof
1
o
orzy orzy — osika
383
wstał', łac orior, 'powstaję, wyni u długiej żerdzi'; od biblji ogólne: kam', origo, 'powstanie, początek' osękami, 'oszczepami', 'rosochami'; (stąd oryginalny);^ orz. U nas orły p. sęk; to złożenie nam właściwe. i o 'monetach', jak dudki lub kruki. osieć, do suszenia zboża, chmielu, orzy Orzy, nazwa herbowa, rozkaż - na Litwie (Białorusi) znana, miej nik (orzy') czasownika *orzyć, cerk. scowo i jawnia i hrydnią zwana; oriti, 'wywracać, częstego we zło por. cerk. settn, 'ostatni', czy pożeniach, np. raz-oriti (rus razorit',sefiti, 'odwiedzić' (?). 'zburzyć'), szczególniej ob-oriti, na osiek, nazwa miejscowa Osiek, wet razoboriti. Jeszcze w 16. wiekuznana z przysłowia, por. pasieka. (np. u Orzechowskiego i Reja) czę osioł (osioł mylne, gdyż półgłoste oborzyć, 'zburzyć, zniszczyć'. Po skowe ie w io nie przechodzi), oślinieważ czasownik *orzyć zanikł, więc sko, oślica, osiefek zamiast osłek już dzieląc mylnie słowo ob-orzyć na r 1500, oślątko, ośłi; prasłowiańska o-borzyć, pomieszano je z burzyć, pożyczka z goc. asilus (niem. Esel), i oburzyć ('zburzyć') zajęło miejsce a to z łac. zdrobniałego asellus od dawnego oborzyć (por. podobne nowe asimis, grec. onos; zwierzę obce słow o bagniątko z ob-agnić się, po gospodarstwu pierwotnemu; nazwa jętego jako o-bagnić). Pień ten sam jego ma być pożyczką semicką, co w orzeł: or-, er-, o wszelakim hebr. athon, 'oślica'. Od Słowian 'rozpędzie'; lit. irłi, 'próć się', ar- przejęła Litw a asiłas, asiłicze, prus. dyti, *rozprówać'; może tu należy asilis, albo raczej Litwa i wprost i rat, 'wojna', racica, rus. ref, itd. od Gotów je pożyczyła, jak nazwy U Czechów do dziś óborziti, 'pu 'kotła', »kunigasa« ('księdza') i'szkła', stoszyć', óborzenina, ' roz walina', bo akcent asiłas niemiecki, nie sło óborziti se, 'zawalić się'. wiański (osioł). Goci »panowali* 0S8, owad; złożone osoryja, w 15. nad Słowianami i nad Litwą, więc i 16. wieku nazwa 'sępa' (a stąd mogły luźne słowa (najwyżej dzie i do herbów weszła), co gniazda ós sięć) dostać się Litwie i wprost, nie i bąków pazurami wygrzebuje. Pra I (jak z reguły bywa) za pośrednicsłowo; tak samo u wszystkich Sło | twem słowiańskiem; Niemców na wian; z *opsa (p przed s zawsze zywają też Litwini własnemi sło wypada), ale słowiańskie osa straciło wami: Wokietis (wokti, 'sprawiać'); już pierwotne nagłosowe w: *op$aPrusowie: Mikskai, 'po niemiecku', ale to nie nasze słowo, może od z *wopsa; lit. wapsa, 'osa', niem. dziś przestawione Wespe (tak samo jak *mike, 'Michel'. osierdzie, 'furor' r. 1500, 'złość', łac. vespa), ale dawne ivafsa. OSOSOk, ossie r. 1500, »prosiątko 'nienawiść' w 15. i 16. wieku; czy które jeszcze ssie«, Mączyński 1564; to nie rozsierdzie (narzeczowe ozp. ssać; jest i osysek; u Czechów z roz- ?), bo u innych Słowian raczej rozsierdzie i usierdzie zna sele (zamiast ssełe), selátko. O S ę d z i a ł y , osędzieć, 'oszrenieć', leźć można, niż osierdzie, co u nich 'osiwieć', zamiast oszedzieć, oszę- tylko 'błoną' bywa, por. czes. osrdi dzieć, mazowiecko-małopolskie lu (ale osrdnỳ 'sierdzisty') P. serce. dowe; p. szady; tak samo sędziwy. OSika, u Stanka 1472 r. osica OSgk(a), osęczek, 'bosak, hak (jedynie u nazw roślinnych zatrzyw
384
O
oskard — osoczyć
mują Słowianie przyrostek -ika, czenie; dalej mówią: »mieć oskomę poza niemi stale go w -ica odmie na coś«, 'połykać ślinkę', 'łaknąć niając); osina; pierwotne osa po czego', u wszystkich niemal Sło nazwach miejscowych, jak Osowowian tak samo; Czesi nawet oskoitp, i u Łużyczan; u Bułgarów i na miny na laskominy przewiedli, niby Bałkanie jasika (por. jesiory obok do 'lasowania'. Nierównie rzadziej ości, pod oś). Z osą-osiką zaszło to bez o: skórna, skominy Piváskem-, samo, co z osą (p.), t. zn. przed s wy skom-, o bólu, wywołanym przez padło p; niem. Espe (dawne aspa) nacisk', rus. szczemit, 'boli (serce, przestawiło ps w sp-; lit. apuszegłowa)', nasze szczmić, 'ściskać'; i epusze (prus. apse) dzielą p-s, p. szczmić i skąpy. niby przyrostkiem jakimś, ale słow*. osła, osełka, p. oś. i niem. postać słowa przeczy temu. OSłodczyĆ; dziś tylko osłodzić oskard, oskarda (Potocki), 'kilof;w obiegu, ale w 14. i 15. wieku prasłowiańskie, od pnia skcrd-; »poczty ('ofiary') ostodczone* (osło z wokalizacją o: skord-, w skródzić,dzone, w psałterzu puławskim). skródhi (p ), 'ciąć, łamać'; lit. sker- OSOba, osobowy, uosabiać, osobi dziu, skersti, 'rzezać (świnie)', sker-sty, osobny, odosabniać się, »na deti, 'pękać (o skórze)', sus kirdu- osobności*, osobnik, osobliwy. Sło sios, 'popęknne (ręce)', skardyti, wianin urobił od zwrotu o sobie 'ubijać (ziemię)'; z tą samą woka (samym) przysłówek osob\ 'osobnie' lizacją co oskard*, skurdus. 'bolesny'; (jak tyle innych podobnych, por. prus shurdis, 'oskard', jest pożyczką opięć, przybici, itp.) podczas spói z polskiego, jak znaczenie dowodzi noty, a później każdy język z osób' {tir pruskie w pożyczkach odpo dalsze wywodził; podobnie łac. per wiada stale naszemu ar, por. kur- sona (z per se, t. j . 'dla siebie'). Cza ivis z larw) Pizytaczają i niemiec sownik osobie, 'przywłaszczyć'; oso kie słowa, anglosas. skort, ang. bie, 'osobno', biblja, może wedle short, 'krótki' Czeskie oszkrd, czeskiego. z szk, bo u Czechów szk zamiast OSOCZyć, 'oskarżyć', osoczca/oskar sk szczególniej w nagłosie, stałe życiel', w biblji; y>osoczyłi mię nie OSkoła, 'sok drzewny' (raianow icie winnie*; częste u Biernata: »tam brzozowy), Stańko 1472 r. miazgę soczenie obnażono«, t . j . 'oskarże i oskołę za jedno kładzie; pień skel- nie objaśniono'; z jego: sokiem, (rus.szczel, szczełog, 'ług',?) \skol-; 'oskarżycielem', drukarz w 16. wieku jeżeli jednak oskola od 'nacięcia' zrobił: skokiem, nie rozumiejąc juź (drzewa) przezwana, wtedy należy słowa; sok (u Czechów w 12. wieku do innego pnia skel-, 'rozszczepiać', zapisany) właściwie 'obmówca', od i odpowiada lit. skała, 'szczepa', pnia sek-, sok-, 'mówić', lit. sakyti, naszemu szczelina, rus. szczel. 'mówić', seku pasaką, 'mówię bajkę', grec. ennepe (pierwszego wiersza oskoma, oskomina i osko min?/ (»na zębiech«, od kwaśnych jagód, Odyssei), 'powiedz' (z en-seą-e), łac. jabłek); około r. 1500: »(zęby na inseque (to samo), niem. sagen, Sage sze) oskomiały albo zmertwiały«; ( = lit. pasaka, 'bajka'). Jest jednak z oskomieć: oskomleć (ml z mj, por.drugie osoczyć (np. zwierza w le niemowlę); to jedyne pierwotne zna sie), osoka, 'obława', osocznicy, k
y
o
ospa — oszust
385
'obławnicy', a do tego osaczać (zwie »w dzień jego ostawienia*; w cerk. rza), osacznicy; to wywodzi się odwięcej podobnych przykładów, np. drugiego prasłowa sek-, sok-, lit. oszid, 'odszedłszy', i inne. Por. ostać. sckti, 'postępywać za kim', sakioti, ostroczyć, p. stroka. 'śledzić', łac. sequor, 'następuję' (por. ostrów, 'wyspa', dawniej ogólne, nasze sekwens, konsekwencja), ind. dziś tylko w licznych nazwach miej saczate, 'towarzyszy'. Oba pra-pnie scowych: Ostrów, Ostrówek, Ostro spłynęły więc u Słowian. wiec; dosłownie: 'oblany', od sreu-, ospa, dosłownie 'osypka', od sup- srou-, 'lać' (p. struga, strumień); lit. (p. sypać); por. osep, dawna nazwa pra-srawas, indyj srawa-, 'wylew', 'dani zbożowej', nad Łabą wosop, grec. rhoos, 'prąd, rzeka'; nasze husop, w 12. i 13. wieku; »korzec słowo z ob (p. ob, o) i *srowo-; ospisty*, 'czubaty'; ospy, 'danina t wsunięte między s-r. jak zawsze. w ziarnie',Potocki; ospica,'wysypka'. OStroiny, p. strzec; od ostroz, OStaĆ, ostanę i ostoję, p. stać; ostroza, 'straż'. w 14. do 16. wieku, jak i ostawić, ostry, ostroga, ostrew, p. oś. nieraz zamiast dzisiejszego zostać, ostryga, małż, w 16. wieku zostawić: »ani ostał cielców*, 'nie ostrea (jak w łacinie) i ostrzega; zostawił', właściwie: 'nie odstał (od) z włos. ostrica z łac. ostrea z grec. cielców', zostaliście pana*, t j . 'opu ostreon (niem. Auster). ściliście', * ostawszy kościoła*, 'od Ostudzić, 'ochłodzić', 'obmierzić stawszy od kościoła', »bych ciebie sobie kogo' (czarami), z tą samą ostała*, biblja; poszło to z od-stać, przenośnią co mierzić: mróz; p. nie z ob-stać; tak samo w psałte studnia. rzach: »ale ja nie ostał jeśm kaźni OSZemłaĆ, najczęściej w imiesło twoich*, »acz ostali są zakona wie, oszemłany, o włosach, brodzie, mego«, — »ale ostaną li«, psałterz opierzeniu; »starość zmarszczywszy puławski; dwa różne zupełnie oszemłaną skórę*, »chorągiew roz złożenia, z od- i z ob-, spłynęły darta... oszemłane strzępki * 'po w ięc razem: ostatek, ostatni, osta gniecione, podarte', »oszemłał ży teczny, od tego, 'co się ostaje, dowi brodę*; od tego szem-, co zostaje'; ale: ostańcie, 'zostańcie', u nas w imionach (Szemiot), częste »w bojaźni bożej ostał*, »ostanie w czes.: oszem, oszemet, 'oszustwo', w umowie*, t . j . obsianie. oszemetnỳ, szemetnỳ, 'oszukańczy'. OStęp, 'knieja'; jeszcze w 17. wieku Oboczne do chom- (p. chomąto); piszą obok siebie pierwotne obstęp toż z ch: ochemłany, r. 1570. i nowe ostęp: »i tak z obstevu do OSZUst, oszustać, 'oszukać', późne ostępu w sworach jeżdżąc«, »w kniei w tern znaczeniu; szustać, 'szastać', obstąpionej... dla pewniejszych ostę w 17. wieku używano o 'mienianiu': pów*, 1690 r.; ostąoać, psałterz: »woiność na niewolą szustać», oszu »od ostąpających mię*, t . j . 'otacza sta z dziadem na płaszcz*. Pier jących'. W biblji mieszają się po wotne znaczenie tylko o 'szybkim dobne formy różnych złożeń, np.: ruchu','hałasie' (»szust go za drzwi*), »nie ostępowałi (t. j . 'odstępowali') czes. oszustki, 'gdzie się noga w gó ot pana*, i ostawić, zamiast od rach pośliźnie', serb. szusztati, 'szu stawić (od ssania, t . j . 'ablactatio'): mieć'; por. chusta. 25 Słownik. t
r
386
oś — otręby
0
OŚ u koła, prasłowo; u wszyst wiańskie jest i ostrew, ostrwi, myl kich Słowian; lit. aszis, ind. aksza-, nie ostrze w, o 'żerdzi do włażenia grec akson, łac. axis, niem. Achse;na dach', 'rogatce', dła jej spiczapostać pierwotna *ak-s-; znaczy coś stości, czes. ostrew. itd.; ostrokół, 'ostrego, spiczastego', powtarza się 'palisada z kołów zaostrzonych, czę w całym szeregu słów, urobionych stokół', nazywa się na Rusi ostro od pnia ak-, z k podniebiennem, co giem, ostrozkiem; por.:»kobyliny wo daje słowiańskie s, litewskie sz. zili (t.j. 'rogatki'), co obóz ostrozyli*; Więc: ość, oúcisty, o rybie i kol tak samo »ostrozować parkanami cach, np. róży; oścień, w dalszych obóz*;»okopy, wały i ostrogi*, > wy przypadkach osna z osina, itd; juź szedł z swych ostrogów*, ale to w 16. w. odmieniają mylnie oście będzie i nazwa staropolska, obok nia itd., np.: »przeciw ościeniowi ostrogi(?);r. 1500: *ostrozygya albo wierzgać*, i »na osny wierzgać« głóg«, błąd, zamiast ostrozyna ('ru(tak samo jak przy kość, kościev, bus'). p.); nowy mianownik oścień) osła, OŚm, ósmy, ósemka, osmoróg (herb). osełka, do ostrzenia, szlifowania, Słowianie zastąpili liczebnik główny 'brus'; oset, chwast, od 'ostrych' (ind. asztau, łac. grec. okto, niem. listków (por. lit. aszatai i asza- acht, por. lit. aszttwni) urobionym cziai, o 'ostrem włosieniu końskiem'; od ósmy (wedle siódmy) rzeczow łac. acu-ere, 'ostrzyć', ten sam pień na nikiem żeńskim. Pisownia osiem (por. u- co wosu-t); jesiory, 'ości': »rybne siedeml) juź od 15. wieku, zamiast mieszaj jesiory«, Bielawski 1595 r., jedynie poprawnej ośm (jak siedm). dziś po narzeczach (por. litewską Ósmy, litew. aszmas, prus. asmus, nazwę ryby ościstej, 'okunia': esze- z prasłowa *oktmos (z gardłową rys, aszerys; nagłosowe je-, obok o-,podniebienną, co u nas 5, na Li jak nieraz); ostry, ostrze i ostrość, twie sz daje), ind. asztama; litew. z licznemi urobieniami: ostrzyć, czę aszttwni, 'ośm', wedle liczebników stotliwe obostrzać, przenigdy oba- dla 'siedm' i 'dziewięć' (septyni, destrzać, na co się dziś wysadzają; wyni\ bo liczebniki główne wzajem ostroga na konia, ostrpznik, 'wyrana siebie silnie działają (por. dziebiający ostrogi'; ostrysz, nazwa ro tcięć). ślin kolących (jest jednak i drugi Oława, 'nowa trawa', otawić się, ostrysz, z łac. oslrutiuni), ostregi'odżyć', więc niby do tyć (p); pra i osiręzyny, 'jeżyny', z tej samej słowiańskie; na Litwie jednak z /, przyczyny nazwane. Złożenia, jak atołas, prus. atolis, więc nie od ostroivzrok, ostrowidz, 'ryś'; ostro'tycia' (przyjścia do siebie, po skosze mędarz (żartobliwie w 17. wieku niu); wywodzą to od przyimka ot z astronom); ostropes, roślina 'sily(p. od), w znaczeniu 'na nowo' (jak bum' (ostropesty ostropyzdro, kostroodróść), przytaczając narzeczowe lit. pest?). Lit. asztrus, 'ostry', aszdka, ato-, np. ato-szolis, 'przymrozek po 'ość'. Wszystkie wymienione właśnie odeldze', itp. (?). słowa (oprócz chyba urobień od ostry, Otchłań, p. odchłań. co w każdym języku i niezawiśle otręby, 'łuski ziarna' (oddzielone powstawały) są prasłowiańskie*, po od mąki), prasłowo; tak samo wszechnie się powtarzają; prasło u wszystkich Słowian; wywodzą
otrok — owies
o
387
otręby od ocierania, otarcia, o-tr-, zowąd, owdzie; dalszy zaimek wska z nader niezwykłym przyrostkiem zujący, obcy litewszczyźnie, powta -ąb, jak w gołąb, jastrząb; raczej rza się w irańskiem awa, atvahja dzielimy to ot-rąby i porównamy radi — otvoradi ('dla tego'); ogólne z ob-rębem(?). Liczba pojedyncza: u Słowian, np. serb. owaj, 'ten', otręba około r. 1500. Por. czes. owaki, 'taki', owamo, 'tu', otvdie, ot-łuczki, w tern samem znaczeniu. 'tutaj', owdaszni, 'tutejszy', oivud(a), Otrok, 'młodzian, chłopiec', w 16. 'tędy', itd. wieku, przeciwstawiany »białej owad, u nas tylko tak, z w; płci*: » małżeństwo... otroka i nie u Czechów, na Południu i w cerk. wiasty*, »rozum otroczy* (t.j. 'chłop obok tego i obad; u nas o znacze ców', przeciw dziewczęcemu); w bi niu ogólnem (można nawet, jak ga blji otrok 'najemnik', może z czes.; dzinę, przenieść na wszelkie bydło dosłownie znaczy'niemowlę', ot-irzec domowe); na Rusi, u Czechów itd. (por. pro-rok), bo nazwy niemo- wyłącznie 'bąk'; może z ob-wad od wląt-dzieci i sług-niewolników, cze wadzić ('wadzi' bydłu, dokuczając ladzi, stale spływają; chłop, najem mu,?). nik, nie miał głosu tak jak i dziecko; OWCO, zdrobniałe, zastąpiło pier w innych językach tak samo; otrok wotne *ozv, lit. atvis, 'owca', ind. u wszystkich Słowian ogólne dla awi-, grec. ois, łac. ovis, goc. awi-str, 'dziecka' i 'sługi'. 'owczarnia'; o, nie a, pierwotne, od otrzedí, 'kolej', z oczrzedz, rus.pnia on-, o 'pokryciu skórą', 'odzie ży'? Dalsze urobienia: owieczka, ow oczered';w biblji: »po oczrzedziach*, »podle oczrzedzi* (»na przemiany*,czy, owczarz, owczarnia, w 16. wieku Leopolita); »ta otrzedź*, »otrze- owczarznia. Zaginął u nas owien, dziami swymi*; otrzedni, »koleją 'baran*; tylko w psałterzu: »pagórki jako ownoicie owiec* (w puławskim: chadzali otrzednią*; p. trzoda. otwierać, otwarty, otwartość; »pagórcy jako baranowie owiec*, z wokalizacją o: otwór, otworzyć, w ps. 113,6, podobnie jak w 4. wier otworzysty; p. wrzeć, zawierać; szu, gdzie i w florjańskim: »barano otwórznie, 'jawnie', r. 1532; ponie wie*); przypuszczenie, źe pisarz bez waż zresztą przyimek brzmi tylko myślnie napisał ownoioie zamiast od- (odewrzec), więc dzielimy mylbaranoivie, niemożliwe, bo i w stanie, i mimo woli powstaje nowe niby roczeskim psałterzu, klementyńskim, o-twor, a t wstawiamy np. i w roz-powtarza się ta sama odmienność twarty, roztwierać, roztworzyć, za- w obu wierszach. Oba słowa, owca miast rozwarty, rozwierać, rozwo- i owien (lit. aioinas. 'baran'), pra rzyć, mieszając je z roztworem ('roz-słowiańskie; do dziś u wszystkich czynem?),roz-tworzyć itd., a podobnie Słowian: serb. owca i oioan, itd. i zatwierać, zatioorzyć, zamiast za OWCIig, z niem Aufzug, 'winda'; wierać. W biblji pisano mylnie od »pójdziecie prosto do piekła jak tworzyć zamiast ottoorzyć, odtwarza w obcztgu*, r. 1611, »pójdzie jak zamiast ot warzą, a jest i odworzyć po owcugti*. owies, owsiany, owsik, owsisko, (tamże). ÓW, owa, owo; urobienia dalsze: aryjska (europejska) hodowana ro »tędy i owędy*, »taki i oioakU, ślina, jeżeli łacin, avēna, 'owies', f
388
owoc — oźydle
O
z *avesna poszło; powtarza się na ozd, ozdownia albo oznica (Rej), Litwie, ale z inną syczącą: awiza, 'suszarnia słodu'; w słowniczku i z odpadnięciem nagłosowego a-: około r. 1500: »ozdownia albo słowizge,jafc w prus. wize, wizge (uGrudownia albo mielcuch*; ozdzić, naua; litewskie niepewne, Leskien 'suszyć', ozdzony; u Słowieńców osstr. 274); owsianki, nazwa rybki ma ozdica; Czesi z o£tf, wws*?, lutkiej ('drobnice') u Stanka 1472 r., nowe hwozd, hwozdnice, hwozdiłi dziś owsianka. U wszystkich Sło pomieszali z »gwoździem«; od nas wian tak samo: serb. owas, rus. na Litwie aznycza. Pożyczka to owios, czes. owes, łuź. wows. dawna z niem., ang. ost, holandzkie oust, grec. adzo (z *asdd), 'su OWOC, owocowy, owocować, owocny, prasłowiańska pożyczka z niem. Obst, szę', adzē, 'posucha', łac. areo, 'schnę'. t . j . Staroniem, obaz, anglosas. ofet, O Ż i g , w 15. i 16. wieku poprawnie więc wyjątkowo w, nie p, zastą ozeg, także 'pogrzebacz', 'pociask, piło niem. f; c itd. z bo to po koczerga, kociuba, kosior'; p. hec. życzka prastara: cerk. owoszf, serb. OilJWCa, 'obmówca', w 16. wieku; woće (o- i w cerk. może odpadać); p. zuć. w niemieckiem -t nie pierwotne OŻydle, narzeczowe w najroz (jak i w Aort itp.). maitszych postaciach; 'kołnierz','wy OZ- po narzeczach zastąpiło wie łogi, rozporek pod szyją'; właści lokrotnie roz-, i ślady tego zja wie ozrzedle, rus. ozerelije, 'koł wiają się już w 15. w., np. ozłomki nierz'; z o(b)- i zrzódło w pierwotnem zamiast rozłomki; r. 1500: »ogry- jego znaczeniu: 'gardło', rus. zereło, zek (jak ogłodek itp.), ozłomek* cerk. zredło (p. zrzódło); ozydłe znaczy więc dosłownie: 'ogar(d)le'. (r. 1532 obłomek).
p pa-, odmianka od po- (p.), z od- razi) pojawiają się postaci z no cieniem umniejszenia, wzgardy: pa sówką (ą, ę), i oboczne z u: pach dół, pagórek, paląk (p. łęk), Pa i pech, o 'cuchu psim', spąchali się, łuki (p. łąka), pachoł (p. chłop), 'zwąchali się' (o ludziach spiskują parobek (p robić), pary ja (p. ryć),cych), »pąchają się szkapy*, »koń paszczeka (p. szczeka), pawąz (p.),aby sobie rany nie pąchał*; pę pasierb, itd.; pas- w pazdzierze,cherz, pęcherzyna (obok pacharzyny; pacherz, pacherzyna, słow paznogieć (?). Pabian, imię 'Fabianus'; słowiań niczka z r. 1500 czytaj pę-, nie skie p zamiast niem. łac. /, jak pa-); puch, p. (^napuszony jak pę zawsze dawniej; stąd Pabianice itd. cherz*). R. 1564: * pachnąc zabić *, pac, paca, pacnąć, o 'uderzeniu', 'sztychem', por. rus. rukopasz, 'bój por. czes. pácnouti; dźwiękonaśla na pięści'. W cerk. pachałi 'oga dowcze. Inne pac, nazwa 'szczurów' niać', stąd opasz, 'ogon', chładu prê(ród Paców litewskich), a dalej pa- pachnąwszu, 'gdy chłód zawiał'; tak ciuk, 'wieprzek', z Litwy-Rusi późno samo w serb. i słowień, rus. opanas doszło; jest i u Serbów, pa(r)- chiwaf sia, 'oganiać się' (od koma rów), serb pachalica, 'wachlarz'; cow, 'szczur'. pucha fi, 'dąć'; czes. pach, 'zapach'; paca, 'masa gliny i słomy', por. czes. paca, o 'niepalonej cegle', páchnouti, 'pachnąć'; pdchati, 'broić'. z niem. Patze,patzen; »pacyka mu pacha, 'pazucha', »pod pachą*; larska*, 'narzucone wapno'. pachwina, 'słabizna'; głównie u nas pach, najosobliwsze słowo dla i na całej Rusi, Czechom prawie obce; wielości znaczeń i postaci. O 'woni': jest to zgrubiała pazucha (p. paz). pachać, pachnąć, pachnieć, pach paciep, 'ćma', paciepić, zapacieniało, zapach, zapaszysty (»zapa- pić, paciepny, 'ciemny', w 17. wieku, szystej woni«); o 'brojeniu': »grze dziś zapomniane; »w duchownej pachy (dziwy) pachać* (ogólne w Cze ciepi*, »słońce w paciepi*, »świat śkiem, u nas od 18. wieku zapomnia paciepią miasto światła*; od tep-, ne; na Rusi wyłącznie o 'orc&iziemhi top-, p. tonąć; patiep dosłownie: pachat', pasznia, 'rola'); nakoniec 'miejsce zatopione'. Por. ociepka, o 'wzdęciu'. We wszystkich tych 'wiązka, snop', w biblji, czes. otep, znaczeniach (co można sprowadzić otćpka, 'wiązka', 'faszyna', otepati, do 'ruchu': zapach uderza w nos, 'omłócić'. Słownik.
25
390
pacierz — pająk
P
pacierz, 'ojczenasz', 'paternoster'; paćkać, ]>eckać, 'walać, mazać'^ w liczbie mnogiej, pacierze, takie niby od pacania mularskiego (p. 'koronka, różaniec', i ich 'gałki, na paca), ale raczej dźwiękonaśladow których pacierze liczą'; paciorki, to cze, t. j . bez etymologji; u Czechów samo, dziś 'koraliki itp., nawlekane paczkati i packati se, w tern sa na nitkę, do wyszywania'; pacierz mem znaczeniu. i 'kręgosłup', »stos pacierzowy*, dla pad, padę i padnę, paść, padać; podobieństwa tak nazwany; wszystko złożenia ze wszystkiemi przyimz czes., od pierwszego słowa łaciń kami; rzeczownikowe: napaść (na skiej modlitwy Pańskiej, Pater no- pastować), »do upaści*, przepaść, sfer; przejęte w 10. i 11. wieku, przepastny; upadek; spadek (spad dlatego t zmiękczone, jak np. kobierca), spadzisty; napad; od w łacina. padki; przypadek (por. łac. casus od pacwa, 'dziwoląg', dziś tylko na cadere, niem. Fali, fallen, i w gra rzeczowe: 'licho', »tam do pacivyU; matyce), wypadek (por. niem. Ausfall); padalec (por. bywalec i i.) napacwić się nad kim, r. 1570. pacyna, paczyna, narzeczowe; od i padawiec; padło, padłina; opady 13. wieku począwszy tylko pecyna (»deszcz pada*; obce to innym Sło (r. 1254: »czrzan cum pecina*, wianom, np. Rusi, gdzie deszcz r. 1286 mylnie pet Ina, o 'grudach »idzie«); paść, pastka, 'łapka'; pa soli', r. 1242 'duże »porcje« soli', szcza, i o 'otchłani', i o 'pysku' (jak zwane pecyny i korce), 'grudka ze czeluść); paduch, 'kaduk', 'padaczka', schniętej ziemi lub gliny', 'glina od- w 16. wieku ogólnie o 'łotrze, nicpo kruszona z pieca'; pecen, pecynek,niu', por. czes. padouch ('co z szu na Śląsku 'bochenek chleba', żyw bienicy spadł', ?); padz, 'rosa miodo cem przejęte z czes. pecen, 'bochen'; wa'; padalica, 'zboże samosiewne, co peckę podkłada cieśla pod węgły, opadło'; listopad i padolist, nazwa a to zdrobniałe od pca (p. pecha,miesiąca. Narzeczowe odniepaść (p.) 'pestka'). Trudność sprawia twarde e; Prasłowo; awest. awa-pasti, 'spadczeskie pecen odnoszą do pieca, nienie'. Brak go na Litwie, ma nasz pecen byłby więc pożyczką, jącej zamiast niego pulti ~ niem. ale pecyna ? Wobec świadectw z 13. fallen, prus. au-palai, 'znajdzie', wieku a w pacyna nie pierwotne, t . j . 'napadnie na coś', czego znowu pod wpływem niem. pacy?; peckać Słowianom brak zupełnie. i packać się, 'babrać', czes. packati, padwan, padwanek, taniec, włos (a jest i u nas paćkać, p.), może padoano, od miasta Padwy; 'pieśń odmienne (?); tu i pacwa (p.). miłosna, śpiewana do tego tańca': paczeé, paczoski, 'zgrzebie', 'co » padwan o mojej dziewczynie*; się z konopi wyczesza', pacześny, zbiory »padwanów*, t.j.'pieśni', od 'zgrzebny'; p. czesać. r. 1610—1685 co raz wychodziły. paczyna, paczyć, p opak; do dziś paik, pajuk, 'laufer, pokój owiec', zowią Kaszubi 'krótkie wiosło' pa w 17. i 18. wieku, z turec, a to czyna; paca, 'ster na tratwie' (Po z pers. peik, 'posłaniec'. tocki), chyba odmiana tego słowa pa jęk, pajęczyna; prasłowiańskie; (c zamiast cz?); czes. paczina. 'wio u innych Słowian bez j : rus. pauk, sło'; u nas od 15. wieku ogólne. pautina, czes. pawouk. Złożone
pajda — palec
p
391
z pa- (p) i pnia onk- (ąk-, por. lit. sce, skąd flisowie ruszają' (Pasek); anka, 'węzeł'), enk- (ek-, por. cerk. zdrobniałe pałik; »most polowy*; jęczaję z *enkeja, 'więzy', rus. ja- paloicać; niem. Pfahł z łac. pałus, czeja, sowieckie jaczejka, 'oko a to od tegoż pnia co i pakt, 'wpra w sieci', 'komórka w ulu, w ciele wiać'. fizycznem i społecznem'). Tylko u nas pa la ki eta, żartobliwie 'gorzałka', przenośnie i o 'świeczniku', 'żyran u Potockiego:»wino albopałakieta*; dolu' (żyrandol słowo włosko-fran- dorobione do łac. aqua vitae (por. cuskie, girandole). okowita) od palić (polanka, por. go pajda, bajda chleba, 'kromka', rzałka). od paj, 'porcja', tureckie i wigier palandrana, palcndora, palędra, skie. Po narzeczach i pajtasz, 'to paleira, w 17. w., dziś zapomniane, warzysz', z węg. paitas. z włos. palandrana, palandrano, pak, przysłówek dawny, 'znowu', 'opończa'. 'ale',p. opak; w i o . wieku najczęściej palant, 'pałka do podbijania piłki', we skupieniach: pakli pakliby, palantować, 'bić', od włos. pallare, paknięli(by), 'jeśli(by)'. 'grać w palla, piłkę'. pak, paka, 'skrzynia', pakować, palatynka, 'kołnierzyk futrzany', paczka, pakowny, pakunek, pakotvz franc. (i włos.) palatine, prze nia, pakiet, z niem. Pack, packen, zwane od szwagrowej Ludwika XIV Pákchen, i franc. paquet, co przez (z Palatynatu). łac. paccus z niemieckiego poszło. palcat, 'laska, pręt, kij', z węg. pakłak, 'grube sukno, part', w 18. palca (dalszy przypadek palcat do wieku częste; od pakuł(?). mianownika się dostał), poprzez Cze pakoŚĆ, 'złość', Pakość; po na chy; straszna to broń husytów 15. rzeczach: »robić pakości«, 'na złość, wieku; węg. z słowiańskiego (p. pa przykrości';pakośnik (albo »paskud lec); por. harumpalcat. nik*), choroba bydlęca, »krowa ma palec, narzeczowe palie już w 16. pakośnika«; prasłowiańskie; cerk. wieku; paluch (w bajce, rus.palczik), pakost \ 'szkoda, przykrość', rus pa- paluszek; paleczny, palczasty, palkostit' (pa- uważano za przyimek czysty, palcowy; jak nieraz bywa, i powstał nowy czasownik, ludowe zdrobniałe palec zastąpiło u wszyst kostif, 'łajać, sromocić'); czes. pa kich Słowian (cerk. palie, itd.) pier kost', 'przykrość', pakostnice, 'reu wotne *pal (rus. bezpałyj, 'bezpalmatyzm', pakosta, 'ciura'. P. opak. cowy'); palka, pałica, 'gruby k i j ' pakt, paktować, z łac. pactum, (z tego węg. pałca); pałką i 'łeb' 'układ, umowa'; z łacińskiego niem. przezywają: » s z a l o n a ; pałki Pacht, Pāchter, a stąd znowu u nas są i wszelakie rośliny »pałczyste«, pachciarz, 'arendarz'. np. 'typha' (rogoża palka u Stanka pakuły, 'odpadki przy czesaniu r. 1472), i 'kiści roślin; pałki, 'niekonopi czy lnu' (na utykanie szpar); rozwinięte pióra ptaszę'. U wszyst tylko u nas i na Rusi litewskiej; kich Słowian tak samo: czes.police lit. pakułos, w tern samem znacze (i o'głowie') i pałka, rus. pał(ocz)ka, niu. Słowo późne, najpierw u »Li 'laska', serb. palica, 'laska', palczić, twina«, t j . Białorusina, zapisane. ptaszek ('strzyżyk'), itd. Pień pa-, pal, z niem. Pfahl; oznacza i'miej- p. patyk. 2ó* y
392
palesować — pamięć
P
palesować, 'objawiać', w 17. wie juź w psałterzach; wyrugowało pier ku, okaz przelicznej włoszczyzny ów wotne trzem (p). czesnej, włos. palesare od palese, pałać, o 'płonięciu', p. pał. pałać, szczególniej w złożeniu: 'jawny'. palesłra, palestranci, 'izba adwoopalać, 'wywiewać' ziarno, w opał kacka', 'adwokaci', tylko u nas prze ce; prasłowiańskie; czes. opalali; niesione z starożytnej palestry, częstotliwe do pol-; słowień. poljem, 'szkoły szermierskiej', na 'prawni plati (kito, o każdym 'silnym ru ków', wedle owej ulubionej maska chu': »prsi só mu plale«, »woda se rady starorzymskiej (mecenas itp).polje«, 'faluje', * mor je plujka*), serb. Ale w słowie palestra, o 'kiju do pala, palj, paljić, 'szufla do wody'. podbijania piłki', odzywa się chyba To samo pol- w plókać, płochy, i włoska nazwa 'piłki' i 'gry piłko- płosa. pola; czy połączyć je z połw płonąć ? Opałką zowie się dalej wej', palleyyio, pallesco, pallerino. 'kosz(yk)': »Szotowie z opałkami palet, 'nakaz płatniczy, kwate chodzili«, »w opałce obroku ko rowy; bilet'; paletovoac; z włos. bolniom dają«; stąd koszałki - opałki letta i btdleta, od łac. bulla, skąd (albo kipki, z niem. Kiepe, 'kosz, wkońcu i biuletyn, bezpośrednio opałka'), o 'bzdurach', od 18. w.; z franc, włos. btilletta i bnllettino, opałka sama dawne (1532). 'kartka', 'przepustka'. pała mar, pono mar, 'zakrystjan, paletot, całkiem z francuska pal dzwonnik', ruskie, z cerk. paramotot, 'zarzutka', z franc, a to z ho- nar, a to z grec. paramonarios, landzkiego paltrock. 0 'służbie wytrwałej' (paramonć). pał, pol, 'żar', opal, palić, pa pałasz, pałaszować, europejskie, lacz (rzadko i dawno: policz), pa- (niem. Pallasch, itd), z węg. pallos, larz, palenisko; we złożeniach: pa-urobionego od tur. pala, 'miecz'. lipiecfek), palikopa ('sw. Piotr', z po pałuba, 'kadłub' ('pień'); 'przy wodu burz piorunowych podczas krycie, buda na wozie', i inne 'przy żnrw), jìcdhvoda, 'pędziwiatr, jtrzpiot'; krycia' ; przeniesione pogardliwie palny; palić i palnąć, o 'wystrzale', na 'baby': «stará pałuba* (choćby 'uderzeniu', 'wypiciu'; palba; »pal 1 wiedźma, boginka); p. lub; serb. cię djabli« (dawniej: »por won dja- rus.pałuba, 'pokład'. błu«, p. rwać), »pal cię licho«; czę pa mf i I, nazwa karty (» damy« czyli stotliwe patać (pałogłowiec, 'zago »wyżnika« w marjaszu), przenie rzalec'), p. płomień. Pomijamy złoże siona od nazwy osoby, znanej szcze nia: upal, podpałka itd. Prasłowo; gólnie jako postać komedji. tak samo u wszystkich Słowian: paiflf let, dziś tyle co włoski 'pasz cerk. palili, palek, 'stos', serb pa-kwil', ale w ojczyźnie (Anglji) to liszte, 'palisko', itd 'pismo ulotne', dosłownie:'list ręcz pała, w Poznańskiem, o 'księdzu', ny', palmę, 'ręka', feuillet, 'jist'. od pal, t. j . 'chust ołtarzowych', za pamięć, pamiątka, pamiętać, za pisanych u nas w 16. wieku, z niem. pamiętać; pamiętny, » pamięć i en Pfell z łac. pelvis. bądź« w psałterzach; pamiętnik, pałac, pałacyk, palacotvy, z włos.t.j.'człowiek pamiętający, świadek', palazzo, l&e.pālatium (niem. Pfalz);przeniesione od 18. wieku na 'spół-
p
pampuch — panegiryk
393
czesny opis wypadków'; pamiętni- szlachty, oznacza niby 'półpanka, karz; pamiętne, 'opłata składana włodykę, ścirciałkę'; por. Junosza sędziemu przez stronę wygrywa i inne męskie na -osza, Lubosza jącą'; pamięciowy; przeciwieństwo (Luboszyn stąd nazwany); Czesi *namięci (namiętny); od pnia men-, znają go dziś jeszcze, my tylko p. mnieć; dla uwydatnienia różnicy w panoszyć, rozpanoszyć się. Po przetłumaczyć oba słowa na niem. wstał pan z zupan, przez stałe w ty Nachsinn i Ansinn; pa- (j)O-) w odtułach skracanie; *zpan Węgrzy przejęli od ujarzmionych Słowian, cieniu czasowem: 'co się po-mni'. pampuch, w 16. 17. wieku, dziś i- przedsunęli stałym swoim trybem 'pączek'; »w maśle opływa pampu językowym: ispan (niem. Gespan; Istvan z Stevan), ale jeszcze chem*; z niem. Pfannkuchen, t . j por. . w 13. w. zapisał ich kronikarz Szy 'smażony na panwi' (Pfaune). pan, panek, półpanek; panować mon z Keza postać pierwotną: »spani (komu, dawniej); panać w psałterzu i. e. capitanei«. Z zpan, szpan, po florjańskim, paniać, mylnie, w pu szedł wkońcu chpan, parokrotnie ławskim; państwo; pani, panic, dziś u Czechów w 13. wieku zapisany, panicz (z ruskiem cz); pański, pań wreszcie pan. Z powodu tego naszczyzna; wspaniały (p). Pan istnie głosu pierwotnego przyimek brzmiał je tylko u Słowian zachodnich, obcy u nich ke panu; brzmiałby k panu, zupełnie i Rusi (gdzie panibratitp. gdyby samo p- zawsze nagłos sta są polonizmy), i Bałkanowi. Szczą nowiło. tek to panowania Awarów (p. ol pan-, 'wszech-', we mnóstwie nazw brzym). Dopiero od 15. w. zastąpił pochodzenia greckiego, od grec. pas, pan dawniejszego gospodzina. Oznapantos. 'wszystek'. Tu należy i pan czał 'urzędnika chana awarskiego, tera, 'wszech- albo wielko-zwierz'. wybierającego daniny' (p. zupan); Pomijam pan teizm i inne złożenia, przeszedł na nazwę 'urzędnika gro wyrażające 'powszechność, uniwer dowego, t . j . kasztelana'; »pan Ma- salność'. łogoski« np., to Niemojewski, ka pancerz, pancernik, z niem. Pansztelan małogoski; jeszcze do końca zer; pancerola, 'szóstka pikowa'. Rzeczypospolitej kasztelan krakow pandrowie, 'robactwo', pandry, ski »panem krakowskim* po daw 'glisty'; d wsunięte, *pa-nrowic od nemu się nazywał. Stara pani albo pnia ner-, nor-, p. nor; dosłownie grzeszna pani (16. wiek), żartobliwe 'to, co się wnarza' (w człowieka itd.); na 'anus', zmusiła używać dla osób we wszystkich językach słowiań określenia: starsza pani, ale w akcie skich najdziwaczniejsze przybiera r. 1558 »J. Kr. M. starej paniej*, postaci, u nas pamrowie itp.; stąd w Odprawie Posłów (1578 r.) pani pędrak, i o 'malcu', ę z an wedle stara, 'ochmistrzyni'. Pani jest je stałego trybu od 16. w.; Czesi rów dynym rzeczownikiem, co do dziś za nież pandraka i kondrata (z tego) trzymał w bierniku dawne -ą: panią znają. U Stanka (1472 r.) zapisano (nie panię\). Panna, z przyrostkiem i panrow, dla 'faski mącznej'; czy -na, jak księżna; panieński, pa to nie myłka? nieństwo, panienka. Panosza, 'paź, panegiryk, właściwie 'mowa na giermek', 'sługa' (w biblji), ale ze uroczystościach i zebraniach ogólT
394
panew — papraé
P
nych' (grec. panêgyris, 'zbór'), więc należy do (europejskich) słów dzie 'mowa pochwalna', panègyrikos lo cięcych, u Niemców np. pampen, gos; 'pochwała szumna, gratulacja', itp. Tak samo u Czechów, papa, panosząca się w drukach 1600 do pap(k)ati, papiczka i papinka,^evb. papica, itd. 1760 r. panew, panewka (żartobliwie papier, dawniej papir, papierek i 'zadek'); prasłowiańska pożyczka (i o banknocie: 'reński' lub 'rubel'); z niem. dawnego pfanna (dziś Pfan- papierzany i papierowy, papiernia; ne), bo niemieckie pf, f, Słowia słowo europejskie (niem. Papier, itd), nin zawsze przez p, a końcówkę -a z łac. papyrus, a to z (greckiej) na przez -y oddawał: cerkiew, pany zwy egipskiego drzewka, bardzo (i z przedstawką o-, a-: opany, łupkiego, papiru, rosnącego nad apony); u nas to -y dawne zawsze Nilem, używanego do pisania, jak daje -ew, wedle dalszych przypadków gdzie indziej liście palmowe; na (panwi i t. d.; tak samo krew zwa pozostała, gdy papier i z ba z kry, i i.). Niem. pfanna z łac. wełny a wkońcu z szmat wyrabiano. patina, co u nas jako patyna w ko Nowym nabytkiem jest papieros, od ściele dotrwało; młodsza pożyczka nas i na Rusi (paińroska), z koń zatrzymała /, brytfanna (p. bry- cówką -os, jaka u Hiszpanów dla twana); por. pampuch. ich nazw wszelakich gatunków cy pantofel (»być pod pantoflem*),gar; podobnie u Węgrów od Niemców (PantoffeT), obok pa- papież, papieski,papieznik; wpro tynka; pantofla w 16. wieku (łac.wadzili na Morawach i w Alpach w 9. pantophila); pantoflarz i patynkarz w. misjonarze z Regensburga i Salcspółcześni sobie. burga, z niem. pabes (dziś Papst, papa, przejęliśmy, jak i Niemcy, z niepierwotnem -/); nazwę zatrzy w drugiej połowie 18. wieku z fran mali Cyryl i Metody. Cbok niej cuszczyzny (równocześnie z mama;,używa cerkiewszczyzna (a za nią my chociaż przycisk narodowy na Bałkan i Ruś) słowa papa, z łac. rzuciliśmy francuzowi); wszelakie papa, z grec. pappas, 'ojciec', skąd zdrobniałe; czasownik papać, 'wo i owo niem. pabes poszło (starofranc. papcs, zamiast papc); to samo łać: papa . papa, 'tektura', z niem. Pappe słowo p. pop. paplać, papla, paplotać, paplarz, (Pappendeckel, Dachpappe). papać, papkać, 'jeść*; papfkja, paplacz, paplanina; jest i plapla papin r. 1472, 'rozgotowana mąka (powtarza drugie /); dźwiękonaśla jęczmienna dla dzieci', przysłowiowo dowcze; mają je i Czesi. dla 'pokarmu': »czapką i papką lu paprać, babrać się, pierwsze w 15. dzi niewolą*; papinki, 'łakoci', pa- wieku zapisane; »kury się paprzą pinkarz, 'chowany na łakociach'; w paprzysku«; paprzyca, 'otwór z łac. pappa, pappare, tego sa w żarnach, gdzie wsypują ziarno', mego znaczenia; u nas przeniesiono 'żelazo pod kamieniem młyńskim' papę żartobliwie i na 'gębę': »dać (to samo serb paprica, używane w papę*. Ale od wieków wołają i dla Hbąka, cygi', czes. paprzice); i u nas dzieci papu (gdy chcą jeść; paprzysko i o 'łupieżach na gło zapisał Mączyński 1564 r.), a to wie'; prasłowiańskie, lecz obok po1
p
paproć — parasol
395
staci *papr- istnieje prpr-, cerk. nie marznącej'; prasłowiańskie; nie prprica, 'cyga', starorus porplica, ma w l i t , bo prus. pore pożyczka bułg. bez r: púprica, a w serb. z naszej pary. Pień per-, p. przeć. prpuszkati se, o 'kurach paprzą para, parka, parzyć i parować, cych się', prposzka i prpa (o 'pe- nieparzysty; u Czechów i na Bał rzeniu'), prpor, o 'tarciu ryb' (prpo- kanie rodzaju męskiego: par, na riti se), prposza, prposziti se, prpo-Rusi para, bo od nas ją wzięli; szan, o 'wścibskim'; więc niby pa- z niem. Paor, z łac. par. prać z *parprać (por. z babrać serb. parać Się czem, 'trudnić, bawić brbljati, 'paplać'). Jak u nas, tak się'; przestarzałe, ogólne u Reja i i . ; samo u Czechów paprałi i babrati;p. pora. Węgrzy swoje babrał od nich (nie parada, paradny, paradoîvac, od nas) wzięli. Tu i nasze parple. nowa pożyczka z franc. paradę od paproć, paprotka (Stańko r. 1472parer, łac. parare, 'przygotowywać', nazywa 'aspidium' paproć, 'polypo- 'ozdabiać'. dium' paprotka), paprotczany i pa parafja, ze zwykłą wymianą / prociowy; narzeczowe poparć (z nie-z ch i chw, dawniej poprawne pa przestawioną płynną, jak karwa); rach ja (parachwia), 'gmina ko prasłowiańskie; pierwotne *paportī ścielna' ; para fjańszczyzna itd ; z łac. (rus.paporot', słowień.paprati pra-parochia z grec. paroikia, 'obchód, prot, czes. kaprad obok paprad); obwód' (u nas paroch o 'grecko lit. papartis. Powstało (niezupełnem) katolickim proboszczu'); z tego zdwojeniem pnia (po-port), powta i niem. Pfarrei, Pfarrer, cośmy już rzającego się w nazwie pióra; bez w 15. w. przejęli: fara, fararz (do zdwojenia niem. Fam, Farnkraut, dziś po narzeczach, szczególniej na 'paproć', ind. parna-, awest parena-,Śląsku; fara sama i dziś W uży 'skrzydło* (i 'pióro'). ciu powszechnem, jak na całym Za papucie, papucze, 'pantofle'; eurochodzie słowiańskim). pejskie, z tur. papudz, 'patynki', paragonować, ogólne w 17 wieku serb. czes. papucz, itd.; są u nas o 'ubieganiu się', 'zawodniczemu i papcie, upodobnione do kapcie (p.).z kim': »pójdą w paragon ludzie papuga, papuzy; słowo europej z aniołami«, >niemaż paragonować skie, ze Wschodu (arab. babbagha),z ludźmi o co«; bezpośrednio z włos. hiszp. papagajo (niem. Papagei), paragone, 'porównanie, próba', pawłos.papagallo; u nas już w 15. w. ragonare, 'mierzyć się z kim'(z grec). zapisane; cerk. papug, rus. papugaj paraliż, od 15. wieku (już u Stanka (nowogrec. papagas), czes. papuch,1472 r.), poprzez łacinę z grec. papouszek, serb, papiga. paralysis, 'rozstrój', od tegoż pnia par, paro, parowy, parowiec, paco i ana-liza itp.; w ustach ludo rować, parny, parność, parzyć; opa wych postać coraz odmienna, parzyć i inne złożenia; oparzę dla ralusz, palarusz itd. Z licznych zło psów się zaparza* ; parą nazywa żeń z grec. para-: paragraf, 'co się i »dusza zwierzęcia*, psia para dopisane', 'znak przed nowym ustę to samo co 'psia dusza' (i u innych pem', a potem sam 'ustęp, artykuł'. Słowian); opary, 'mgły', oparzeli parasol, parasolka, dawniej i omska i o 'ziemi oparzystej, t . j . nigdy brela lub umbrela, umbrelka, z włos. t
parat — parsk
396
P
parasole (dosłownie 'słońcochron', gamennik), jak w dawnem parsona nie 'deszczochron'; to jest franc. zamiast persona. Pergamin u nas dawniej i membraną (z łac. mem parapluie) i ombrella lub ombrello, brana, 'błona') zwano. od ombra, łac. umbra, 'cień'. park, prasłowiańskie *purk-, czes. parat, 'sztuka szermierska', czę ste u Reja i w 16 wieku (np. »szer prk, na Bałkanie i u Słowieńców mować, paraty wyprawiać*, r. 1558), prcz, nasze park, parkot, parkacz, z włos. parata (franc. paradę); 0 'wyziewie koźlim' i 'kozłach'; p. »stać w paracie*, 'pogotowiu'; pa parsk (oboczne) rat, 'parada', również z włoskiego. park, 'ogród', europejskie, od łac. parawan(ik), jeden z nielicznych parcus (niem. Pferch), od 'oparkagalicyzmów, odmieniających nieco nienia' przezwany, skąd i nazwa postać, bo z paravent, dosłownie:parkietu, 'ogrodzenia' (z franc). 'przeciw wiatru' (włos. paravento). parkan, 'płot, sztachety', tak samo parch, parszytoy, »krostawych u Czechów; pożyczka z węg. par kany z czes. prkno, 'tarcica' (por. aboparc hoivatych* ,\*%o\)o\it&; »parchowata (parchata) źaba«, 'ropu podobne wędrówki słów pod gazda, cha'; obelżywe przezwisko 'żydów'; wajda); prkno jest prasłowo, we parckaioica, jnirchawka; od tegożzwiązku z litew. Perkunas, nazwą pnia co i pierzchnąć (p.); u Stanka litwosłowiańską najwyższego boga1472 r., parchewka i parchawiec.gromowca (od *perku-, 'dębu', p. Oboczność postaci parch- i purch- piorun); oparkanić; Parkany na z wy kła, por. barczeć i burczeć, mar Węgrzech, słynne 1683 r. gać i mrugać. parlawita, 'gadulski',w 17. wieku, pardon, pardonować, jak a do por. włos. parlevole, w tern samem do wodzi z franc. pardon, nie z włos. znaczeniu, z inną końcówką (u nas perdono, perdonare (z łacińsk. per-łac. -itd); od tegoż parlare, od któ donare 'darować'); w 17. wieku rego i parlament (włos. parlamento, zwano to u nas z niemiecka kwater,nie franc. parlement), t j . »gadal»prosić kwater u nia«. Ale parol, 'słowo', z włos. papardwa, ptak północny, rodzaj rola, franc parole, z łac. parabola, 'dropia'; ta sama nazwa w ruskiem, z grec. parabole, 'porównanie' (czy tu więc chyba stamtąd przyszła (»ptak 1 franc. paroli przy grze w faraona ?; nie wielom znaj omy«, przezywa go nasze »zagiąć parol*, franc. faire un paroli, t. j . 'zagiąć róg karty Cygański 1584 r.). parepa, 'szkapa', z węg. paripa, na znak podwojenia stawki'). a to z łac. grec. parippos, 'koń'. parować, odparować, 'odpierać', parfuma, napar'fumoivany, i per'napędzać*, »parują jak bydło* (stałe fuma (!), z franc par fum, parfnmerw 17. wieku), por. wyżej parat; z łac. perfumare (por, nasze fumy),z włos. parare (np. parare una niby 'przedymić'. gregge, 'prowadzić bydło na pastwi pargamin, pargamifejnnik, 'wysko'; ale i 'odwodzić'). rabiający pargamin'; właściwie per parsk, persk, 'dół na ziemniaki', gamin, łac. charta pergamena, od'grób', 'nora'; »w parsku*, 'w smro miasta Pergamos w Małej Azji; ar dzie', w 16. i 17 wieku ogólnie, a więc zamiast er (jest i pergament, per-i \ o 'zaduszę' (choćby od gorąca): T
f
p
parst — pas
397
»przed parskiem się kryła«; »to parteka, partyka, 'kawałek' (głów pobudza do parskania (parskotu)*, nie o chlebie), w 16. wieku; parłeś parsknąć, parszczeć, parskać, o ko (partytura), 'nuty', z łac. partes, co niach, o ludziach (*parsknął śmie jest pierwszy przypadek liczby mn.: chem*); »żelazo rozpalone parska, »śpiewa jak z partesu*; »z partesapa«; o ^kichaniu'; o 'woni koź sów stąpać (lub gadać)«, o 'wy lej'; p. park, którego jest chyba niosłości'; partja, bezpartyjny; par postacią oboczna, juź prasłowiań tyzant, 'stronnik'; partyta, 'sposob ską; cerk. prskanije, 'ryk', słowień ność' (17. wiek); partykuła, 'cząstka'; kozoprsk, prskacz, 'parkacz, kozieł';partykularz, najpierw o 'człowieku nazwy dla kropienia: czes. bułg. prywatnym', później o 'życiu zaserb. prskali, 'sikać'; czes. prsk, cisznem, na prowincji', — wszystko i o 'piecu, piecysku'. Por. pierzchnąć. wkońcu z łac. pars, 'część, strona', parst, 'palec', p. naparstek i pierpoprzez pośrednictwo włoskie (par ścień; dalej nazwa rośliny, pięćperst, tito, partigiano, pariicola itd.), albo pięćpierst, pięciparcica 1472 r., przez francuskie (particulier,partisan); partyka wprost z czes. (znaczy 'pentaphilon'. part, 'grube płótno zgrzebne', nawet 'oszustwo'), z partyty od parciany (np. spodnie, portki, z ru mienione zwykłem rozpodobnieską wokalizacją); partać, partacz, niem (t-k, z t-t). par tanina, o 'lichej, tandetnej ro parznąć, parznić, 'zanieczyszczać' bocie', partolić; opartolić się, o 'nie (np. o muchach: »aby mięsa w lecie wygodnej żeniaczce'; ale na Rusi nie parzniały*); prasłowiańskie; portnoj 'krawca' znaczy; prasło czes. przniti, ]Asbmié\prznik,'gnojo wiańskie; cerk. prt, 'płótno', sło wiec', serb. przniti, o 'zakłócaniu za wień. prt, serb. prtenina, 'bielizna'; bawy, towarzystwa' (przna,prznica, od pnia per-, 'bić'. Jest jednak u Sło prznik, 'kłótnik'), małorus. porznyj wian i drugie prt, o 'braku, szko deń, 'dzień mięsny' (porznyty sia, dzie': cerk. (is)prtiti, 'zepsuć', rus. 'jeść mięso w post, plamić się'). Do portit\ porcza, 'zaguba, zepsucie', tego parz- (z pierz-) należą, z wo u nas zapartek, 'jajo niezalę- kalizacją o, południowe i wschodnie źone', cerk. słowień. serb. czes. za- nazwy 'capa', 'byka', 'kiernoza': cer prłek (to samo), a więc prasłowo; kiewne i południowe praz, rus. podalej parcieć, 'psuć się, nadgni- roz; por. próeny(?). wać od wilgoci'. Pierwsze prt można pas, pasek, paseczek, opasać się, utożsamiać z litew. pirtis, 'łaźnia', wpasować na rycerza«; dawniej: i w starorus. z miękką półgłoską, pasać, paszę: »rycerze gdyźci je pert', niby źe się tam 'piorą' (»win- paszą*, w kazaniach gnieździeńnikami«); drugie może do lit. pe- skich, » płazem paszą rycerza*,* rBti, 'wysiadywać jaja', perai, 'czerw u Reja, * pasani i ślachatni pano pszczeli', łotew. perkłis, 'gniazdo', wie* na Mazowszu w 15. wieku, co łączą dalej z grec. por(t)is, 'cielę', »wirzbca ('pasek'), jąź się weźdy łac. parere, 'rodzić', niem. Farsę, pasze*, w psałterzach; pas w szer'jałowica', — ale to wszystko nader mierstwie nakładano, stąd: »za pasy niepewne, bo pień per- (por.przeć) chodzić*, wkońcu »w zapasy cho najróźnorodniej się objawia. dzić*, zapaśnik. Słowo, jak u Czel
398
pas — pastwa
P
chów, ściągnięte z pojas, co cerpasja, 'męka Pańska', łac. paskiewszczyzna, serbskie i mskie za sio (cd pati, 'cierpieć'), pasyjny; chowały; pojas zaś złożone z pniem wedle łaciny i włoszczyzny (passiojas (w rus. cerkiewszczyźnie wy ne; nasz pasjonat z włos. passionaio, jątkowo przechowanym bez po-\); 'namiętny') pasja i 'namiętność', prasłowo; lit. juos-ti, 'pasać', juos- 'złość, furja'; tu i pasjans z franc ta, 'pas', grec. dzOs-tèr i dzdnē patience (łac. patientia), 'gra, co (stąd zona, 'strefa'), 'pas', dzOnnymi, wymaga cierpliwości'. 'opasywam', iran. jās-ta-, 'opasany'. paskllda, z łicznemi zwykłemi Od pasek dziś: paskować, paskarz, urobieniami; paskudny; paskudnik ten 'co po pasku towary puszcza', (» pakośnik *, »napaśnik«), choroba niem. Schieber. bydlęca; formy oboczne z nosówką: pas, z niem. i franc, 'paszport' »po$kundziła (zamiast ą !) imię i 'przesmyk, przejście' (niem. Pass, otca«, w biblji (»zelżyła«, u LeoPasse), z łac. passus, 'przechód'; tu polity); pień skęd-, skąd-; p. szczę i pasaż (z franc), a z tego dalej dzić. pasażer; paser, itd.; pas w kar pasmo, 'zbiór nici (20 do 30)'; tach, franc. passe, p. pasz. pozornie przypomina pasek, ależ to pasamon, 'lamówbsfjpasamonnik, zupełnie inne słowo; tak samo 'szmuklerz', od 16. w., z vrlos.pas- u wszystkich Słowian; poza Sło samano (od passare, 'przekłówać') wiańszczyzną niepewne jego ślady, por. jednakże pod paz. o 'koronkach' (passamanteria^Bzmaklerstwo'). pasować, odmienne od podanego pascha, 'Wielkanoc', paska ('co pod pas (z pojas), z niem. pasw wielkanoc święcą'); pasćhał, sen: »to nie pasuje*, 'nie przystoi', 'świeca wielkonocna'; z grec. i łac (niem. passt nicht; niem. z franc. pascha, a to z hebr. pasach, o 'ba passer, włos. passare, z łac. pas ranku wielkonocnym'. sus, 'przejście', 'przechód'); dopapasieka, 'miejsce, gdzie las po- sowyioać. sieczono'; »modłapasiekowa*, w bi pasta, pasztet {pasztet po słow blji (»bałwan leśny«, u Lebpolity); nikach tylko z błędu drukarskiego), prasłowo; czes. paseka, itd.; por. pasztecik, z włos. pasta, 'ciasto', osieka, p. siec. pasticcio, i z niem. Pastete. pasierb, pasierbica, o 'dzieciach pasternak, z łac. pastinaca; od z poprzedniego małżeństwa'; w 15. w. nas na Ruś; u nas tylko z r, co pasirzb; od sarbania (mleka mat się i u Czechów i u Niemców obok czynego) przezwany (p. sarbać; ta łacińskiej postaci zjawia. sama oboczność pni, sírb- i sûrb-, pastwa, 'pasza', pastwisko; »Da jaką wyżej pod parsk zaznaczyliś wid jiź jest na pastwach*, w bi my); sierb, przez pa- niby poni blji, »owce pastwy jego«, w psał żony, pasierb: 'ten, kto tego samego terzach; pastwić, 'karmić': »pastwion mleka (nie) pożywał', dlatego piersi będziesz w bogactwiech*, w psał nowej matki się dotykał: obrządek terzu, ale wcześnie (jak niem. sich do dziś u plemion kaukaskich za weiden an...) pastieić się nad kim chowany przy wprowadzaniu pa znaczy: 'znęcać się'; pastęwny, o bło sierba do rodziny. niach, ziołach, roślinach; stąd pa-
p
pasz — paw
399
stewnik, a pod wpływem słowa pa- (w Statucie litewskim), ruskie (p. sterz i paster nik (»owieczki w tympachać). Złożone: pasirzyt, r. 1500, pasterniktt*, juź u Reja), i w znadziś pasorzyt (mylnie pasożyt pi czeniu przenośnem: »z pasternika sane; p. rzyć). skakać (wyskoczyć)«, 'o przekracza patelnia, dawniej patela, 'fajerka, jących obowiązki małżeńskie'; pa- brytwana', z franc. patelle, o tem sternisko u Paska. P. paść. W pas samem znaczeniu. twa przyrostek -twa, jak w modli- patrochy, 'wnętrzności', »patro ttva.W cerkiewnem 'trzoda', u innych szyć zwierzynę«, 'wybierać wnętrz Słowian jak u nas; r zjawia się ności'; p. trocka. i w załabskiem pasternika, 'paste patrzyć, od patry, 'ślepie, oczy* rzu', jako w urobieniu od pasterza. (Potocki), patrząc; oba w biblji: pasz, przy kartach, dziś pas, liczne złożenia, szczególniej z o . z franc. passe; dawniejsze sz z nie opatrzny, opatrzność(ioivy), nawet mieckiego; używało się i w znacze opatrunek (do opatryivanid); -pa niu 'niema': »postawka święta, su- trzy mi się« ('należy mi się'). Jest mnienia/;as2«, »rozumu pasz*, »jeść tylko u Czechów i Polaków, wy co pasz*; pasotcać (we grze). jątkowo i chorwackie patriti, 'na paszczaka, p. szczeka (szczeka).leżeć'. paść, pasać, tvypasyivac; pasterz patyk, patyczek (znaczy i 'siarz pastyrz, pasturz, pastuch, pastunik') i patyczka ('linijka', w szkole), cha w 15. i 16. wieku; w biblji urobione od pat-, co ocalało we zło obok siebie: pastyrz, pastuchowie,żeniu palołccz (Potocki, dziś po na pastucha (por. koniuch, piecuch); parzeczach; jest i patoręczny, iwtasterski i pastuszy; pastuszka (i 'pliraczny, o 'niezgrabnym'), »patołęczą szka', por. franc. nazwę tegoż pta przeparzy przez udy«, »wezne patolcczy, popędzę cielęta«. Słowo nam szka, bergeronette, i inne) i paster ka; duszpasterstwo, jak niem. Seel-osobliwe; nie pa-tyk, od tyki, lecz sorge (toż znaczenie); por. pastwa, urobienie od tego pa- co w palec (p.). spas, zapas. Brak tego prasłowa w l i - patyna (i patena), z łacin, i włos. tewszczyźnie; zgoda najzupełniej- patina, 'diskos' w cerkwi, co sza z łac. pastor, 'pasterz', jiascor,kielich okrywa, podawana do cało 'pasę', którego postaci (paví) wska wania (przysłowie: kuda kuchti do zują na pień pa- w pabulum, 'popatyny); także w znaczeniu 'po karm', paniš, 'chleb', greckie, z dal- włoki zielonawej bronzu i spiżu', wło szem urobieniem przez t, pateomai,skie (patina, 'lak', itd.). Ale pa'spożywam', niem. Futter. Zgoda tak tynka, paty nek, 'pantofel' (już u K a uderzająca, źe nazwę pasterza z łac, czyńskiego, r. 1564), z włos. patjako pożyczoną, wywodzono; nato tino, 'trepki', franc. patte, 'noga', od miast pastorał, 'laska krzywa bisku niem. Pfote czy Patsche, 'noga' (?). pia' ('kurwatura'), i pastor prote paw, pawia (i pawa); pawa i pa stancki, są łacińskie. Ogólnosło- wica; europejska nazwa z łac. pavo, wiańskie jest i pasza (z pas-ja), niem. Pfau, dawne pfāíw)o; nasz zarówno 'pokarm', jak 'pastwisko' wyłącznie jest zwrot, częsty w 16. (niema chyba tylko u Czechów); i 17. wieku: »pognać pawy*, 'go pasznia jednak, w znaczeniu 'roli' nić resztkami' (życia czy mienia).
400
pawąz —
paździerze
P
pawtJZ, powęz, 'drąg do przyci i pazeni, 'szalowanie', pazba, 'łoże skania siana, słomy, nawozie'; Pa- (strzelby)'. Ponieważ w słowień. wąski, Powązki; czes. pawuz; p.pa-pazducha zd częstym trybem z zastąpiło (por. czes. pazdi), tę to i wiązać, wazki. Paweł, imię, przeróbka Słowian, późną pazduchę jako prapostać wy nieznoszących dwójgłosów, z łac. stawiają, dzielą: paz-ducha, i ja Paulus; z licznych zdrobniałych kieś duch- jako prasłowo (ind. dosz, wymieniamy tylko Pasia i Paska 'ramię', awest. daosz) upatrują, od wracając właściwy stosunek i wy (Pawełka). pawęża, paweza, 'tarcza', w 16. wodząc pazuchę (tak we wszystkich i 17. wieku, z włoskiego pavese językach słowiańskich, w cerkiewod nazwy Pawji, przez czeskie; no nem itd., jednozgodnie) z jedynej sówka nasz zwykły dodatek przed słowień. narzeczowej pazduchy, pazsyczącą; paiz, w temźe znaczeniu, dichy, zamiast odwrotnie. Tu na z węg. paizs, a to znowu zpavese; leży i średniowieczne popazela, popaznica (r. 1582), o 'konkubinie', paweknik, r. 1500, 'giermek'. pawlacz, 'ganek' ; z czes. pawlacz,wedle czes. podpaznice, 'przyja a to (niby pawłók) od tegoż pnia, ciółka'. R. 1500 jeszcze podpazek, od którego nasza pawłoka (pawło- 'pacha', czes. podpazek. cz(a)ny), jedyna rodzima u nas, acz pazdroczyć, 'badać', pazdroczać, tylko średniowieczna, nazwa 'pur częstsze w Sprawie Chędogiej, prze pury, szarłatu', wyparta w 16. wieku pisanej r. 1544; z pa-zrok; d wsu przez taftę i i . ; p włec; pawłoka nięte stałym trybem; p. źrzeć. ogólnosłowiańskie (czes., serb., cerk paznogieć; zgrubiałe pazur, na itd.), ale tylko w znaczeniu 'po rzeczowe pazdur (co do zd zamiast włoki, okrycia', nie pewnej określo z, p. uwagę pod paz); tylko u nas nej materji, jak u nas. i u Czechów; od nogieć (p.) i pas-, paz, 'żłobek' (obce nazwy; fuga, osobliwszego przyimka-przedstawki gara, nuta); pazucha (przyrostek (pas na Litwie), u nas zresztą nie -ucha), i skrócone, czyli zgrubiałe, znanej (oprócz słowa paździerze, pacha; prasłowo; brak go w l i t ; p.), jeżeli nie zachowanej w poźniem. Fach i ™uge, fugen. łacin.dzie (p. późny); wedle brzmienia pango, com-pāg-es, 'paz, fuga', pa- dalszych przypadków (paznokcia, ciscor (por, wyżej pacht i pakt), paznoktami) mawiamy i w pierw szym (i piszemy) paznokieć, mylnie; grec. pegnymi, 'upewniam', plgma, 'rusztowanie', pagê, 'sidło', ind. niegdyś pisano i paznochty. (z niemą, zamiast dźwięcznej, jak paź, 'pacholę', z włos. paggio w paciscor i Fugę) paś-, 'sidło', (franc. page, z grec); u nas przed może w pasmo, 'wiązka' pierwotnie. 18. wiekiem nieznane. U nas paz (z wyjątkiem pazuchy paździerze, 'odpadki od lnu albo i pachy) mało znane, u Czechów konopi'; miesiąc październik; »paź tern więcej: paze, 'ramię', pazdi, dziorko w oku bliźniego*,'źdźbło'; 'pacha' (nasi tłumacze Janczara paździerzyć, 'rysować'; prasłowiań w 16. wieku nie zrozumieli już cze skie (z chwiejną samogłoską, cerk. skiego paze, 'ramię', 'bras', 'Arm', pazder i pozder, 'źdźbło', czes. pazi przetłumaczyli: pasy !), pazeń dero); złożone z })as- (por. pazno-
pąciec — pedały
p
401
gieć) i der- w drzeć, dziorę; litew z arcyrzadkich spólnych wszyst ski przyimek pas, 'u', 'za', łączą kim Arjom, o 'otłukiwaniu ziarna, z łac. pos-ł, 'po', posteri, 'następni'. zboża'; lit. paisyti, 'otłukiwać jęcz P9CÌ6C, 'przedział włosów na gło mień', łac. pmsere (n tworzy pień wie', pisane i ponciec, pądziec, pę- czasu teraźniejszego, jak ind. pidziec (?), przestarzałe; ponta i pont-naszti, 'roztłukiwa'), grec. ptissó ka, w tem samem znaczeniu (w pam- (stąd ptyzana, 'otłuczony i rozgoto fletach z 17. wieku: »szwedzka wany jęczmień'); ind.piszta-, 'mąka', ponta*, a »polska czupryna«); czes. pers. piszt. V.pszono, pszenica; da pout i poutec to samo znaczy; prze lej Piast, piasta. zwany od pąci, 'drogi' (rodzaju mę pchła, (na)pthlić, pchełka. Je skiego !). szcze do 17. wieku przetrwały inne pgć, 'droga', pierwotnie rodzaju postaci: zamiast drugiego przypadku męskiego, »z pąci* jeszcze w 15. liczby mn. pcheł, płećh, zamiast i 16. wieku; ocalało w nazwie zdrobniałego pchełka,pieszka. Pier pątników, 'pielgrzymów, co święte wotne *błcha (cerk. błucha, rus. błodróżki (do Częstochowy) odprawiaj a'; cha, serb. bucha, czes. niegdyś blcha, prus. pintis, ind. patka- i pantha-, dziś blechd), drugi przyp. liczby mn. 'droga', grec. patos, 'ścieżka', i pon- *błech (por. nazwę Błeszyn), zdrob tos, 'morze' ('przeprawa'), łac. pons, niałe *błeszka, przeszło we płcha pontis, 'most', niem. Pfad, 'ścieżka'. (bezdźwięczne ch pozbawiło i bW 16. wieku i pątować, pątni- dźwięczności), a to p- zastąpiło bkować, 'pielgrzymować. To samo i w płech, płeszka, gdzie tej zbitki z samogłoską e w słowie piąta (p.). błch (płch) pierwotnie wcale nie U wszystkich Słowian tak samo. było; po narzeczach pchła i w pcha pggwica, 'guzik', przestarzałe (na się ułacniła. Prasłowo; lit. błusa, rzeczowe), rus. pugowica; prasło t. j . litera w literę jak słowiańskie wiańska pożyczka z goc. puggs, Sta błucha, gdy w grec. psylla, psylroniem, pfunc; cerk. pągy i pągwa, los, 'pchła', t . j . *psullia, przestawka pągwica, 'kulka'; od Słowian ro z pierwotnego *blusia. U nas w 16. i 17. wieku żartobliwie pchłę od zeszło się na całym Bałkanie. pchać pchnąć, pchnięcie; pomi pchania wywodzono. jam złożenia: popchnąć itp.; często packa, 'twarde ziarnko nasienia', tliwe: niegdyś *pichać, napichany, dziś wyłącznie pestka (u Czechów dziś (i tak już od 16. wieku) mylnie tylko peckd), z niejasnem st (?); opychać, zapychać, popychać, po- pecka, i 1. mn. pecki, zdrobniałe od pychadło, wypychać (i wypchać, pce, 'podkładki, podstawki, kętnary', np. ptaka, i t. p.); myłkę spowodo zapisane u Knapiusza; por. ruskie wały postaci jak tknąć\ tykać, łkać: poczwa, 'fundament' (co nie z połykać, rwać\ rywać, schnąć: sy- desziey skrócone), poczka, 'pękochać, i t. p. U innych Słowian po wie'(?), słowień. pęczek, 'pestka wi staci prawidłowe, np. czes. pchali, nogronowa'. Wszystko z put-ja, lit. pćhawy, 'kolący', pichati, pichawỳ, pautis. 'jajo'. 'kolący', pichlatifkìàé'; cerk pichati, pecyna, w 17. wieku i pęcyna, ptchają i piszą, 'pchać (nogą)', spiech- 'rum, gruz', p. pacyna. nusza, 'zepchnęli'. Prasłowo, jedno pedały,'podnóżki', z włos. pedale 26 Słownik. v
402
peleryna — pestylencja
P
od łac. pedes, 'nogf; »uderzyć w pe- pensja, pensjonat itd., z franc. dę«, 'uciekać', u Mączyńskiego 1564; pension, pensionnat, pensionnaire, ale w Historji Trojańskiej ź 1563 r. z łac pensio; por. piąć. zamiast »wpedy« czytaj »wpędy*. perć, 'ścieżka stroma', podhalNatomiast pedel z niem. Pedeli, z łac.skie; słowo prasłowiańskie ; u nas bedellus, franc. bedeau, niem. Biitmoże pożyczka z słowackiego, na tel. Pedant, słowo europejskie, sze rodzime słowo p.pierzeja; serb. wkońcu z grec. paideuo, 'wycho prt, prtina, bułg. prtina, 'wydep wy wam', od czego i pedagog (do tana w śniegu drożyna', czes. prt, słownie 'dzieciowódca'). małorus. pert , 'ścieżka'; przyro peleryna, 'zarzutka (pielgrzyma)', stek -t' do pier-; pertać, pertnąć, z franc. pelerine od pelerin, 'piel 'trącić', kopyrtnąć, tu może rów grzym', z łac. peregrinus; około nież należą (?). r. 1500, u Biernata Lubelczyka, perdllła, »jajko na perduł ę* (jak zdejmują z ubogiego palerzynę, co niem. vertorencEier, t . j . 'zgubione'), a wzięła może od włos. pallio, łac. z włos. perduto, 'zgubiony'. pallium, 'płaszcz'. perka, 'flądra', z łac. perca; perpełny, pełnić, pełnia, z łicznemi kał, franc per całe; perkołab, purzłożeniami (por. zupełny) i zdrobnia- kołab itd, rumuński 'urzędnik, sta łemi, jak pełniutlci itp. Prasłowo; rosta', z niem. Burggraf, poprzez u wszystkich Słowian tak samo; lit. węg. porkołab. piłnas, 'pełny*, prus. pilnan, 'całe', perkaty, o 'nosie zadartym', od ind. prana- i puma- (z naszą woka pyrkania. lizacją), 'pełny', łac. plènus, niem. perła, dawniej, jeszcze i w 16. Fūlle, voll, goc. fułłs, od pnia znaWieku, pierła; perełka, perłowy, czącego 'pełnić', t . j . 'nalewać' (na perlić; europejskie, z łac. peruła, sze dawne pełna, t. j . 'puhar pełny', piłuła. co wychylić należało); lit. piłti, 'na pertyka,'pręt mierniczy', włoskie lewać', ind. prnati, grec. pim-plemipertica. (zdwojone; pleios, 'pełny', u Homera), peruka, z niem. i franc. perruąue, łac. pleo, 'napełniam' (por nasze komz grec; u Czechów panika, z włos. plet i suplent, franc. suppleant pamicca, parrucchiere, 'perukarz'. z łac. supplere, 'dopełniać'). perz, perzyna,'zarzewie?, zaperzyć pełzać, spełzły; wyjątkowo i peł się, 'zaczerwienić się, rozognić', sło gać, co częściej w innem znacze wień. zapiriti se, węg. pernye z peniu, o 'pełgającym,migocącym ogniu'. rina (ich pirol itd , 'czerwony', chyba Prasłowo (cerk. rus. połzat) o troja nie stąd?); prasłowiańskie, a raczej kiej wokalizacji: pułz-; pełz- (nasze prasłowo: grec.pyr, 'ogień', umbryjpłozę); połz- (nasze płozy i płazy, p.); skie ptr, niem. Feuer (dawne fuir), brak go w litewskiem; zestawiają itd. Ale jest i drugie perz, 'chwast': z niem. Felgę, 'brona', itp. Dwo »rola ostem i perzem zarasta« jakość, z i g, nie razi, bywa częściej. (e twarde z y, pyrz). Są to dwa zupeł pendzel, pisany i pęzel, z niem. nie odmienne słowa: perz, 'chwast', pensel, dziś Pinsel, z łac. ptenicil-z pyro, prasłowa dla 'pszenicy' (p. lus,pinsellus; w słowniczku z 1500r. Zboże); perzyna, czes. pyr iz), 'żar'. pestylencja, ludowe pasztalańca pinzcl. 1
petecie — pęp
p
403
(17. wiek), 'zaraza', z łac. pestiłen- liwy, popędłiwość; pędziwiatr, pętia od pestis (niem. Fest). dziwicher, 'wietrznik', 'trzpiot', itd. petecie, 'morówki, wysypka', na W dawnym języku i pąd, szczegól zwa choroby, co 1580 r. przyszła; niej w myślistwie z ogarami, tyle z łac. petechiae (włos. petecchie, co 'trop, ślad', »ogar pądowy* (nie franc. pćtćchies). gdyś śłednik); »pądaU< krzyczy petycja, petyta, petent, z łac. łowczy (w 17. wieku). Prasłowiań skie. Oboczne pud(?), w częstych i włos. petizione, petito, petente, u Potockiego: popuda, 'lichota', itd.; por. kompetentny. petyhorca, właściwie piatihorca, » marna popuda*, »temu pop udzie*, od Piatihorsk, 'pięć gór', t . j . od Kau i popud (= popęd): »tymże wlecze kazu przezwany 'jeźdźca tatarski, się popudem*, jeśli to nie małoruciężko uzbrojony', na Litwie, niby skie raczej. I pandury węgierskie stąd, pądur, 'strażnik'. 'husarz, pancernik' w Koronie. pewny; urobione przyrostkiem -ny PM«i Pąga, w dawnym języku, od rzeczownika JMWZ,'nadzieja',^wac, 'pręga, znak od bicia', i sam 'bicz', 'ufać', istniejącego jeszcze w psał rus. puha; » Rusin* Orzechowski terzach; pewny, bo się weń pwa; tę postać zatrzymał: puha. U in pewność, tipewniać, zapewnić; p. nych i puwa. ufać, zuchwały; w tej niezłoźonej pęk i puk, »śmiać się do pęku postaci rzeczownik i czasownik nam (albo do rozpuku)*, zcichapęk; pęk dziś obce; cerk. puwati i upwati, nąć i puknąć, pękać i pukać (roz rus. upowat , serb. czes. ufati, jak dzielone co do znaczenia, pierwot u nas. nie jedno i to samo), pękawka i pupezem-lorem, w dawnej kolę kawka, do pękania (—pukania) słu dzie (z r. 1600), raczej pyzem, p. żąca; pękaty, pękaciuchny i opu kały ('odęty, opasły'). pyzać. pęcherz, dawniej pęchyrz, pęchepęk, to samo co poprzednie, ale rzyna i pacherzyna (por. macha- przeniesiore na 'wynikające, pęka rzyna i męcherzyna), ponieważ pach- jące odrośli roślinne', szczególniej i pech- stale się wymieniają; od w zdrobniałem pączek, obok zbio pachu, pechu, 'puchu', przezwany, rowego pękowie i pąkowie (to częst bo puszy się od nadymania; czes. sze i prawidłowsze); więc mówiło puchyrz ipucher, łuż.pucher' i pu- się stale: pączki pękają, &\bo puka ją się, i »pąkowie puszcza drzewo*, chor'. pęcina, 'przegub w nodze koń t . j . 'puka się'. Oddawna (15. wiek) skiej' (gdzie się pęta zakładają); przeniesiono to i na pewien rodzaj pęciny i pęćce, 'więzy, rzemyki'; p. 'smażonego ciasta', »pączki w ma pęto i piąć; pisownia pęca, pęczca śle* (zwane z niemieckiego pam dla 'petów' mylna, zamiast pęćca, puchy, p.). Obok pączek jest pęczek, pętca (rus. putca). Natomiast pę szczególnie w znaczeniu 'snopa'. pęp, dziś tylko zdrobniałe pę cak, małopolskie, zamiast pęczak, 'jęczmień otłuczony' (ziarno całe pek; pępowina; pęporzeza (w 15. a nawet i 16. wieku dla 'akuszerki', zostaje), od pęcznienia. pęd, rozpęd; pędzić; napędzać, zamiast *pęporzaza; to samo zło rozpędzać, i inne złożenia; popęd- żenie i w innych językach słowiań26* 3
404
pętla — piana
P
skich); pępek w obrzędach źniwiar- więzy'. Tak samo u wszystkich Sło skich 'ostatnia kępka zboża, uro wian: serb. puto, putati, czes. pouto, czyście zżynana na wieniec dożyn poutaii, rus. zaputannyj, 'zawikowy'; pępie, 'pękowie'; w nazwach kłany', itd. roślinnych pępawa najzwyklejsza pęzieć, przeważnie we złożeniach: dla 'taraxacum' (zwanego od 'ple- papęziały, 'nabrzmiały', papęziak szu', p., i pleszką, mniszkiem lublub papęźniak, 'dziecko z dużym popową główką, wedle łac. 'platta brzuchem'; napęziały; rus. puzo. raonachi'), bo po przekwitnieniu 'brzuch'; p. pyzać; pień więc o po i pępek przypomina. Nazwane od dwójnej postaci: z nosówką, i z y-u. 'nabrzmienia' pierwotnie (lit. pamp- piać, pieję (wedle siać, sieję); ti, 'pęcznieć, nabrzmiewać'); z pę- dawniej pięć, poję (cerkiewne pe-ti, kiem-pączkiem równego pochodze poją; è, ie, z oj, tego samego brzmie nia (-k, -/?, służą dalszemu urobie nia przed spółgłoską -t; różnica niu od pen-). Zdrobniałe pępuszek. zewnętrzna); dziś tylko o 'koguPępownik, pępkowe ziele, tłumaczy ciem pianiu', dawniej o 'śpiewie' łac. 'herba umbilicorum' ('pępki'), i 'chwale bożej, modlitwie', więc: 'bupleurum' Obok pępawy, papa wy, *pial nabożnie pacierz, a spiawszy jest i papawa w tekstach 16 do wstał«, jeszcze r. 1514; w psałte 18. wieku, co nie myłka, bo stale rzach: spójcie gospodnu« ('śpiewaj niemal obok pę-, pa,-, zjawia się i pa-:cie panu'), ale i one mają juź tylko pach i pach, papie obok papie, bezokolicznik piać (z *piejać, jak Czesi mają i pampalik dla 'pę siać z *siejać, dziać z dziejąc); pawy'. I w językach pokrewnych »gdy kury poją* ('koguty pieją'); pap- obok pamp-, por. lit. papasw pieniach zachowaliśmy pierwotne (u piersi) obok pampti, to samo znaczenie: »pienia psalmisty« itp., co łac. papilla i papula, 'pęche por. kuropienie; częstotliwe piewać, rzyk', obok pampinus, 'świeży pęd opiewać (i 'brzmieć'), napiewać, u winnej latorośli'. podpiewywać sobie; piewca, jak Płtla, pętelka, pętlica, dawniej mówca; p.pieśń, śpiew. Pietuch, 'ko i bez nosówki: pętlica, jak w ni gut', w 16. i 17. wieku nierzadki, skiem, urobione od pęta, jak np. słowo ruskie (urobione jakpas-tuch), u innych Słowian i pètel, np. serb. zcęzeł od węża. pętlik, pątlik, z czes. pentlik od pjetao, bwlg. 2>etcl, słowień. petelin, pentłe, z niem. Bdndel do Band, na Rusi i piewień, piewun. Prasło wiańskie ; brak narazie dalszych od binden, 'wiązać'. pęto, dziś szczególnie w liczbie powiedników. Tak samo u wszyst mnogiej: pęta; pętać; pętać się, daw kich Słowian: cerk. pèti, poją, rus. niej 'bawić się czem, oddawać się pief, poju, czes. pieti, ale wedle czemu zbytnie'; opętany (niby 'uwię tego i pieju, 'śpiewam'; cerk. peziony'), rozpętany; pętca, w liczbie wati, pèsnopoj i pèsnopêwìc, 'pie mnogiej, pętce (rzadziej) w poje śniarz', itd. piana, pianka, pienić się, pieni dynczej, 'rzemień (dłuźec), na któ rym sokoła trzymano'; pecina (p.); sty, Pieniny; prasłowiańskie; naurobione przyrostkiem -to od piać głosowe 5-odpadło; cerk.peny, serb. (p.); lit. pantis, prus. panto, 'pęta, pjena (a narzeczowe i spjena), rus.
p
piarg — pić
405
itd. piena; pruskie spoaino, 'piana', bez przegłosu: piestunka), pieścić Litwin 'mleko' tak przezywa (bez s-, (p.); nie od 'ściskania' czy 'trzyma pienas), a tak samo i ind. pajas-, nia', lecz od 'karmienia' przezwany; 'mleko', awest. paēman, 'mleko (ko urobienie podobne jak w Piast, t. j . ale pień zupełnie biece)', indyj. pajate, 'nabrzmiewa' przyrostek (o mleku\ pl-na- i ptwan-, pi-jāna, inny, p.pica, 'pokarm'; ie z oi przed 'pełny, tłusty', grec. pion, 'tłusty, spółgłoską. urodzajny'; nie zataję jednak, źe pięć, pnę, częstotliwe: wspinać, lit. i łotew. nazwę 'mleka', pienas, wypinać itd.; zapinać, przeciwnie: zupełnie od tego pnia odłączają rozpiąć; w 15. wieku jeszcze ipnieć: wraz z owemi ind. i innemi słowami. »ciało na krzyżu pniało*, 'wisiało'; Do piany- spoaino należy pewniej od pnia pin- i pen-, p. piędź; z wo łac. spuma, 'piana', ind. phena-, Stakalizacją o: pon-, w o-pona, zapona roniem, feim, 'piana'; dalej nazwa itd., a przed -t, p. pęto. Prasłowo; łac. piunex. to samo u wszystkich Słowian; lit. piarg, piarżysty, 'żwir', podhal- pinti, 'pleść', łac. pen-dere, 'wisieć' skie, por. (z miękką półgłoską) (nasze pnieć dawne), i pendere, 'wiesić, ważyć' (skąd pensja, pendenty, pierzga, pierzgnąć. piasek, piaskowy (pierwotne Pie 'to, co zawieszone', itd.). Nowe słowo, skowa Skała, bez przegłosu), pia źle urobione, pnącze, niby 'liany', zamiast pnące, pnącki. skowiec, piasczysty, piaseczny, pia secznica, piaseczniczka (rozpodob- pica, picować, picny, o 'karmi nione w piasełniczka); piaskarz; i furażu, dla bydła (pasza) i woj zgrubiałe: piach (tak jak Moch do ska' (»wozy picowne*, *picowniki Moskal). Prasłowiańskie; ind. pum- polskie«); picna (piczna, mylne!) su-, 'piasek', pāmsukās (liczba mn.), 'tłusta' (np. o przepiórce); dziś (od 'piasek', awest. pąsnu-, 'proch'. Brak 18. wieku) zupełnie zapomniane; w lit. i u innych Arjów; u wszyst cerk. piszta, pokarm', rus. piszczą kich Słowian słowo to samo: cerk. z cerk.; nasze c, cerk. szt, z t-j; pèsuk, czes. pisek, itd.; dalszy wy od prasłow. pitati, 'żywić, karmić' wód (co do pnia) niepewny; co do (*pit-ja), z czem zestawiają lit. różnicy w nosówce, por. słow. mado pietus, 'południe'; p. paść. i grec. medea, i podobne. pić, częstotliwe pijać; pijany, piPiast, imię ojca Siemowita, chłop jański, pijaństwo, pijanica; z łicz skie, rus. piest, 'tłuczek'; piasta nemi złożeniami; pidło (w grobli) u koła (co oś ściska), narzeczowo 'otwór dla ściekania'; pijak, pijapiazda, jak i w słowieńskiem; czy, pijactwo; pijawka; pijatyka od pchać (p.), przyrostek -t, a pień (jak bijatyka, wedle słów łaciń ze dwój głoską (oi przechodzi w è), skich jak sciatica i t. p.); pitny u nas ie : ia; s ocalało przed spół (miód); napitek, wypitek; pitka, głoską, nie przeszło w ch; lit. pie- 'miód wodny'; »dobry do pitki sta(s), 'tłuczek', pożyczka z ruskiego, i do wybitkU. Prasłowo; grec. ale pierwotne paisyti, 'otłukiwać pino, łac. zdwojone bibo, ind, pl(jęczmień)'. (czas teraźniejszy, zdwojone pipiast w czasownikach piastować bami), pct-ti, 'pije'; łac. pO-tor, 'pi (stądpiastun,piastunka, czasem z e, jak', po-cułum, 'puhar', pótio ('na£
406
piec — piecza
P
pój', franc. poisson,'trucizna'), grec. lazł? Jest cechą odwieczną Sło piomai i pdnO (narzeczowe). Brak wian, co dopiero pod wpływem ob tego pnia w lit., ale jest w prus. cym, na Bałkanie np., piec ogni poieiti, 'pijcie', piojułon i poutwei,skiem zastępywali. Doświadczenie, 'pić' (łac.potus, 'napój', ind. pātum, że kamień rozgrzany ciepło długo 'pić'), pouł, 'pić' (może i lit. puota, przechowywa, wywołało ten wyna 'huczna biesiada'). P. pieróg; piwo; lazek: stos kamienny, coraz bardziej poić. Tak samo u wszystkich Słowian. celowo układany, doprowadził do piec, piekę; piekarz, piekarniapieca, w klimacie surowym tak po (wedle niem. Êâcker, Bāckerei), od żądanego. Wschodnia Europa, Ruś częstotliwego piekąc, wypiekać; pierwotna (nie Scytowie), do pieca przypiekać; spieka; pieczenia, od doszła od dziur, we których ogień 18. wieku pieczeń; pieczeniarz, rozkładano, czego dowodzi i nazwa o 'pasorzycie'; pieczonka, o 'wątropieczar (p.), przezwanych, dla po bie' (narzeczowe); pieczywo; pieczy-dobieństwa, od pieca. ste. Tak samo u wszystkich Sło piechota, piechotny, piechotnik, wian: cerk. peką, peszti, rus. pieku, piechur, (na) piechty; pieszy, piepiecz, itd. Litwin przestawił brzmie szek w szachach; pieszki; jedyna nia: kepu, kepłi, zamiast *peku, niemal u Słowian pozostałość po prasłowie dla 'nogi': inà.pad-, grec. *pekti; ind. pacz-, grec. pessó z *pekjo, łac. coquo, coquīna (p. kuch-pūs, podos, łac. pis, pedis (por. wy nia), z poq-; Grecy mają i arto- żej pedały), niem. Fuss (goc. fokopos, 'piekarz', niby jak lit. kepu,tus), od czego i wszelakie nazwy a peptos, 'gotowany', pepsis, 'tra dla 'podeszwy', 'ziemi' itd ; na L i wienie' (por dyspepsja, o 'złem tra twie obficie zastąpione: peda, 'noga, wieniu'. P. piec; piecza; pieczęć; ślad', peszczias, 'pieszy', prus. pedej, 'pończochy' (lit. pcdelis). Słowiańskie piekło; opoka. piec, pieca, rodzaju męskiego, pieszy poszło od piech- (niezau innych Słowian żeńskiego ,(rus. pisanego w cerkiewnem), zgrubia piecz, czes. pec, serb. peć), i to za łego (jak Lech) do przymiotnika jak pewne pierwotniejsze (u nas taka lite w.* peszczias, z 5 (sz) od pedodmienność nie wyjątkowa, p. cień, i przyrostka na -t. Stopień o w lit. zołądź i inne); urobione przyrost padas, 'podeszwa', t . j . słowiańskie kiem -ii od piek- (-kf przechodzi pod (rus. bułg., w znaczeniu 'po u nas w -c, na Rusi w -cz, i t. d.; dłogi'). p. noc); dalej piecyk; piecowy; pie piecza, 'staranie, opieka'; w daw cuch (jak śmierdziuch\ i t. d. Buł nym języku (cerkiewnym, staroczegarskie peszt, stąd nazwa Peszt skim i innych) mówiono: »piec się (niem. O fen); Węgrzy przejęli ją o czem«, 'starać się, gryźć się', jeszcze nad dolnym Dunajem i nad stąd bezpieczny, niebezpieczeństwo, średni przenieśli.— W dziejach mie a dawniej, jeszcze i w 16. wieku, szkania piec olbrzymie posiada zna przezpieczny, przezpieczność. Dalej czenie; świat klasyczny i Niemcy nie pieczliwy, pieczliwość, 'troskliwy', znali go wcale, palili na wolnem 'troska, staranie', przestarzałe. Od ognisku, nie w piecu, dla przyrzą piek-; przyrostek -ja, dlatego dzania potraw itp Kto go wyna u wszystkich Słowian to samo cz:
p
pieczara — piekut
407
słowień. pecza, 'troska', czes. pêcze, skiego \ pkieł (przymiotnik: pkielny; rus. piecza. potok Pkielnik r. 1254), drugi pieczara, niby bezpośrednio od przypadek: piekła, co przeważyło pnia piek- z przyrostkiem -èr-, por. (piekielny zamiast pkielny; potok moczar; inne słowiańskie języki Piekielniki); rodzaj nijaki dostał się uprawniają jednak postać *piecera: mu prawdopodobnie wedle niebo; cerk. pesztera, rus. pieczery (słynnemęskie pkieł było jeszcze w 15. lochy - podziemia kijowskie, stąd: wieku ogólne; pkieł, cerk pikuł, pieczerskij monastyr); od piec, jak znaczył 'smołę', ale chrześcijanie, np. czes. me zera od meze; pieczarka,Grecy, Niemcy i i . , 'smołę' i 'piekło' 'grzyb rosnący w pieczarze'. Więc tem samem obzywają słowem; u Ser może to raczej ruskie słowo, jak bów do dziś paklina 'smoła', pasioło i inne, w 16. wieku przejęte: kliti 'smolić'; jest i cerk. picił, ^pieczarami z ruska zowią lochy'smoła'. Niem. Pech (przejęte jako podziemne*, mówi autor 17. wieku pieką do Rusi, kaszubskie pikarwyraźnie; słowa używa też S. Twar nia, 'buda smolna') wyszło z l&c. pix. dowski o ^pieczarach złotych MeW staroniemieckiem pech 'piekło' oznacza, więc używanie naszego ksyku*. pkieł w tem samem znaczeniu po pieczęć, pieczątka, pieczętować, opieczętowany, pieczętarz, z mylną lega na prostem tłumaczeniu; ale nosówką; pierwotne *pieczać (jak sama nazwa 'smoły', z odrębnym w cerk. i rus., z czego Niemcy Pet- przyrostkiem (-ł), czy także po schaft przejęli), 'znak wypalony, życzka?; pożyczone z niem. jest nawypieczony, piętno', przybrało n pewne lit. itd. pikis; grec. pissa, (wedle liczniejszych słów na -ęć, 'smoła', 'piekło', z *pikja, łac. pix -ędz ?), a *pieczanć musiało przejść (pień pi-, przyrostek -k ?). U Sło w pieczęć, bo u nas każde dawne wian zachodnich, inaczej niż u Ser bów, pkieł-piekło juź tylko nazwa an, ą, w ę się odmienia. P. piec. 'djabelstwa', ale nasze zapieklić, zap i e c z o ł o w a ć (się), 'starać się, pieklony, 'zatwardziały (w grze troszczyć, dbać'; pieczołowity, 'tro chach)', stałe w 15. wieku, wskazywa skliwy'; zamiast pieczałować, istnie jeszcze na znaczenie »smolne*. Po jącego jeszcze w biblji, od prasło jęcie »piekła« było Słowianom zu wiańskiego peczalt, 'troska', z *pekèlì, od pęk-, p piec się (pod piecza). pełnie obce, więc same obce dla piega, 'plama (na twarzy od słoń niego nazwiska: hela z niem. Hólle, ca)', piegawy i piegowaty; prasłoad (ruski) z grec. hāidês, jak i sowiańskie, cerk. pieg, 'pstry'; powta tona i dijawoł. rza się w poćpiega (lub poćbiega), piekllt, raczej pikut (mazowieckie 'żona napędzona', zapomnianem od psikut), ptak 'kszyk', nazwany od pi 15. wieku. kania (głosu), jak i pika (narze piegia, nazwa ptaszka, od r. 1472; czowe, dla 'kurki wodnej'); w słow od pieg-, z rzadkim przyrostkiem niczku poznańskim (z r. 1500) ipie-za; por. czes. rus. pigalica (nazwa kuta, 'nędzna chałupa'; piektać (por. miejscowości Piekcin, dziś Piechptaka). piekło; postać słowa i rodzaj jego cin; Piktowo) powtarza się i w n i niepierwotne; było niegdyś rodz. mę skiem dla głosu (piektat ), ale pik' 1
408
pieląc — Pieniądz
P
nąć (»ani mnie piknij*) i pikać niegdyś 'drobna moneta, halerz': (o głosie ptasząt) bardziej znane »dwa pieniądza drobne* kładzie (rus. pikaf, piknut\ pikulja dla w dowa w ew angelji;»dw di,]ueniądza, 'piszczałki'); wszystko to dźwięko co ich ośmnaście w groszu«; prze naśladowcze. szło na 'monetę' w ogóle, a wkońcu pielać, 'spieszyć', u Orzechow na 'złoto, kapitał, sumy' Pożyczka skiego 1564 r.; słowac. pelaf, pe- prasłowiańska z niem. Pfeunig; cerk. laszit\ 'biec'; słowień. i chor w. pe- penęg i pćnędz, lit piningas wprost Ijatt 'wodzić', 'wozić', odnoszą do z niem, jak i prus. peni?igas; węg. penz z penez, wedle ich głosów ni, włos. piyliare, 'zabierać'. pielesz, 'legowisko, kryjówka'; nie wprost od Niemców, lecz przez pieluchy (to samo), pieluszki; pełe-Słowian przejęte; czes. peniz, itd. chy, z małoruska, tylko o 'kudłach, Wywód słowa niem. niepewny; wy włosach'; jedyna u nas pozostałość wodzono je, dla 'płaskości' niby, od z pelena, plena, o 'pieluchach', po nazwy 'panwi', ale to nowożytny wszechnego u innych Słowian (serb. punkt widzenia (jak np. schilling rus. pelena, czes. plena, 'pieluchy'),niby od 'brzęczenia', schellcn, 'brzę z *pelna albo * pelena, co zesta cząca moneta'!), nie dawny; jeszcze wiają z grec. pella, łacin, pellis, bardziej wadzą postaci niemieckie 'skóra, powłoka' (niem. Feli); lit. z -nd-, więc łączą słowo z Pfand, plēne, 'błonka', prus. pleinis, z od- 'zastaw'. Skąd słowiańskie e za miast e ? miennem następstwem płynnej. pielęgnować z pielęgować, a to Pieniędz. Gdy pierwotny handel z mylną nosówką zamiast pielego- wymienny domagał się jakiejś sta tvać z niem. pffegen (pielęgnacja łej jednostki płatniczej, nadało się z łac. })rzyrostkiem); inna postać: do tego u pasterskich głównie playoteać, ściślej wzoru się trzyma. Arjów bydło przedewszystkiem, wiel pielgrzym, pielgrzymka, z niem.kie i drobne; »stoma krowami« Pilgrim, a to rozpodobnione (jak opłacano żonę albo zabójstwo męż i w językach romańskich: włos. pel- czyzny, »hekatomby« (to samo) ofia legrino, franc. peter in, por. wyżej rowano bogom; we wszystkich ję peleryna) z łac. peregrinus, 'obcy' zykach aryjskich miano dla 'bydła' (od pcregre, 'zewnątrz'); Czesi je i 'pienięstwa' jedno: łac. pecus, 'by dziś zapomnieli, ale mają nazwy dło', pecunia, 'pieniądz'; niem. Vieli miejscowe od tego; piligrim w ru w obu znaczeniach; słow, skot 'by skich bylinach i stichach, dawna dło', a dawniej i ^pieniądz' (skotpożyczka z dawnego niem piligrim, nica, 'skarb' i 'wygon'); tcardęga 'bydło' i 'czynsz'; por. dobytek itp. jak spilman i i . Drobne opłaty składano w piatach pieniąc, pieniacz, pieniactwo, od nieużywanego już rzeczownika pie lnianych (stąd prasłowiańskie/ytac/c), nia (mskie pienja, pienjat) z łac. w »kruszach« soli (u nas wiedziano poena, 'kara', już w cerkiewnem w 13. wieku ogólnie, że nazwa kary sądowej »trzysta« właśnie od i na Południu przejęte (?). pieniędz, pieniążek (i nazwa Pie okruchów solnych poszła), w skór niążek), pieniężny, spieniężyć; pie kach kun i białek-wiewiórek (zwy niężne, pienięsttco i pieniądztwo; czaj na Wschodzie, na Rusi szcze-
p
pieńka — pieprz
409
gólniej, powszechny; twierdzą, ja od jakiegoś rodu etruskiego. Na koby od Finów Ruś go przejęła); Rusi są w obiegu nazwy ze Wschodu, wszelakie opłaty, kunne, kunica, np. diengi, attyn i i . , ale ani ruble od tych skórek nazwano (ale kunka z rupi perskich (p. rubl), ani ko czy kumka, nazwa 'dziewczyny', inpiejki od jakiegoś tureckiego słowa nego pochodzenia). W tym samym nie wyszły; kopiejka przezwana celu łamano pierścionki złote (stąd w 15. wieku od kopji, 'włóczni', na przy zaręczynach mąż kupuje żonę, niej wyrażonej: »(w. ks. Iwan I I I ) więc pierścień jej wkłada) i nara ucz i ni znamia na dieńgach, kniaź mienniki, bugy, srebrne, albo odrę- icielikij na konie a imieja kop je bywano od sztaby kawałki na miarę w ruce, i ottole prozwasza diengi należną (stąd nazwa rubli; podobnie kopiejnyje*. Na Bałkanie panują niem. sckilling, choć ten od kruszcu nazwy greckie i tureckie, aspri, rznięto; i skórki, mordki, łebki, pari, i inne. odrzynano, stąd starorus. rezań). pieńka, lub pieńka, druga nazwa Zczasem wyparł kruszec (miedź, 'konopi', dziś głównie ruska, ale srebro, złoto) wszelką inną »mo czy to zawsze tak było ?; ptaszek netę«, a jej kształt okrągły każdy od konopi przezywany po łac cainny. Wyższości kultury niemiec napeus, po niemiecku Hānfling, kiej dowodzi, że wszelkie nazwy od Hanf, 'konopie', u nas pieńka monet, denarów itd., Słowianie od (obok szczygła), a jest i pienica, Niemców przejęli, p. pieniądz (niema pianka, pisana i piąka (»piąnka tego słowa u Grotów), szeląg, cęta i kulig* r. 1594), czes pienice, 'syl(słowo wyłącznie gockie), skot; po via', i pieńkaioa, 'fringilla', niem. mijam późniejsze liczne pożyczki; Fink. Nazwy te nie wychodzą, zdaje pierwotną nazwą była tylko grzywna się, poza zachodnią Słowiańszczy (p. grzywa). Pieniążki służyły ozdo znę (węg. pinty, piniyoke, z niem. bie, u ucha, lub nanizane około szyi; czy z czeskiego ?). Ważnem pozostaje przechowywano je w kalecie przy świadectwo drugiej nazwy 'konopi', rodzonej, w mosznie. Do bicia wła łączącej się nie z Finami, lecz z Lisnej monety srebrnej przyszli Sło dją-Iranem (bang); czy z nazwy wianie w l O . wieku, najpierw Czesi; ptaszej sądzić, źe niegdyś nie ogra od nich wyszły na całą Europę gro niczała się Rusią, ale dalej na Za sze, z końcem 13. wieku. Najpo chód sięgała? spolitszą nazwę pieniężną, moneta pień, pniak, iwysokojpienny (franc. monnaie, ang. money, i t. d(o, róży, lesie); częste w nazwach por. portmonetka), wprost z łaciny,miejscowych, Pniewo i t. d.; zbio a myńca, menica, z niem. mu- rowe pniewie; zdrobniałe pieniek nizza, Miinze, zawdzięczamy czy zamiast pniek; prasłowiańskie; cerk. stemu przypadkowi (jak np. nazwę phi, serb. pań, czes. peń, itd. » fiakrów*): rzymska menica znapieprz, pieprzyk, pieprzny, opie chodziła się bowiem w świątyni Ju- przyć, z dawnego (w 15. i 16. no Moneta, przezwanej tak nie od wieku) pierz, pierfzjny, pier(z)nik upominania (łac. monere, skąd nasz (niem. Pfefferkuchen) i piernikarz; monitor, admonie ja, 'upomnienie'),pierwotna postać była: *ppierz jak wywód ludowy twierdził, lecz (pierz), pieprza (cerk. pipir', serb.
410
pierca — pierzchnąć
P
papar, z czego \xqg. paprika, a u nas(prześcień, piestrzanek, itd.); pra za niem papryka); z niem. Pfeffer słowiańskie, od ptrst, 'palec' {p.parst, (narzeczowo później u nas fafr, »dał naparstek), lit. pirsztas (prus. nagemu fafru*) z łacin, piper z grec pirstis, 'palec u nogi\prei-pirstans, kiego piperi, co indyjską nazwę 'pierścienie', a jest i pirsten, jak (pippali) przejęło; od nas na Rus słowiańskie); niem. First, 'szczyt (prjanik, 'piernik') zdrobniałe pie- dachowy', i i. (?). U wszystkich Sło reć z pierzu. Pierwotna odmiana: wian prst, 'palec', prsten, rus. pier*ppierz, pieprza (jak pkieł, pieklą,czatka, 'rękawiczka'. psek, pieska), wedle stałego za pierwszy, pierwej, najpierw (dostępstwa półgłosek. piero, p.); pirwo, pirzw, 'niż', w 14. pierca, pierczyk, 'adwokat', w 15. wieku. W 14. i 15. wieku wyłącznie pirwy, pirzwy, najpirwiej, napirwej i 16. wieku; p. przeć się. pierdolić, 'mówić, pleść, bajać', i napirwszy; od 16. wieku samo ie: ludowe powszechne (juź od 16. w.), wpierw itd.; pierworodny i liczne od pierdoła, a to od pierdzieć (*pirz- inne złożenia; pierszeństwo z pierw dzieć), piernąć i piardnąć (zamiast szeństwo; pierwotny od pierwoci; prawidłowego, ale nieistniejącego, pierwiastek od pierwiasty albo *pardnąć); pierdziel; prasłowo; lit. pierwiaty; pierwiosnek, albo pier pirdis, 'piard' ('pierdziel'), perdziu, wiosnek, od tegoż samego; pier persłi; awest. peredaiti, grec. per- wiosnki albo pirzwienięta (w psał domai, niem. Furz, farze?i (anglo- terzu; tamże: »z pirwodzinym«\, sas. feortan); serb. prdłati tak w puławskim »z pirzwnięty*; pirzsamo o 'bajaniu' się używa; czes. wiczno, w puł. pirzwiznę; pirzwiecznietaX, w puł. pirztonięta), pirzwiesłowień. serb. prdèti, itd. piernat, pierzyna, pierznik, p. niec; pierwospy ('pora pierwszego snu'). Prasłowo; w lit. z tą różnicą, pióro. pieróg, z piróg, pierożki (pieróg źe przyrostek odmienny (~m, nie -w, i o dawnym 'kapeluszu stosowa jak w słowiańskiem), pirmas; ind. nym'); jedyna u nas pozostałość pūrwa-, awest. paurwa- i paourwya-, z prasłowiańsk. pir, 'biesiada' (od 'pierwszy', starosas. formo (goc. frupi-, p. pić; przyrostek -r, jak w dar md), 'pierwszy'. Pier wy znano u nas od dać); nazwa 'ciasta obrzędo jeszcze w 16. wieku:»pierwa nauka«, wego', podobnie jak kołacz lub ko- itp.; pierwszy z pierwotnego pierwy rowaj; przyrostek -og, jak w hva- (cerk. prw, rus. pierwyj, czes. prwỳ, serb. słowień. prwi) urobiono przy róg; rus. piróg, 'pasztet'. rostkiem -sz, wedle mniejszy, więk pierś, piersiowy, piersi(s)ły,piersiczki, napi(e)rśnik; prasłowo; lit. szy, dzisiejszy. pirszys (jak i u wszelakich Sło pierzchnąć, pierzćhłiwy, pierz wian głównie o 'piersi końskiej'), chać, pierzchalec (Rej), pierszyć ind. parśu, 'ziobro', awest. pereśu; ('prószyć', o deszczu), pierść i pirść, u innych Słowian tylko w liczbie biblja (ziemia lub proch, u Leomnogiej (w cerk. prsi, i t. d.); serb. polity); obok naszego znaczenia ('lę naprsak, 'stanik'. kliwy, płochliwy'), pirzchliwy pirzpierścień, pierścionek, w najod- chliwość, pirzchanie w wieku 15., mienniej szych postaciach ludowych a pierzch- w 16.: 'popędliwość, gniew, y
p
pierzeja — pieśń
411
porywczość'; tłumaczy łac. 'furor', w 13. wieku zapisana (»caninum ca 'zapalczywoác': »panie nie w pierś- put*, t . j . 'psiogłowiec', nazwał arcy chłiwości twojej racz mię karać«, biskup kaznodzieję Niemca). Jak »w gniewie a pirzchliwości*; »ręce Niemcy wschodni z suli (p. suka) pierzchną«,'chropo wacieją'; popierz- Żule pożyczyli, czy nie poszła tak chnąć się, 'zakrztusić się' (rus. po- samo ich późna Petze, 'psica' (obca pierchnuV sia, pierchaf, 'kaszlać'), dalszym Niemcom zupełnie), z pies ? dowodzi związku z parskać? Pień Inna nazwa 'psa', kucyk, p. kotiujest pers-, pors- (-rs- odmienia się ha(?). Częste i w nazwach wsze w -rch-; niezmienione w pierść, cerk. lakich roślin, ale gdy psi język tłu rua.piersf, ozes.prsf, 'ziemia, proch'),maczy tylko 'cynoglossum' (r. 1500), o 'prochu', 'prószeniu' (stąd i parch, powszechne od 15. wieku psinki, purchawka z twardą półgłoską, psianki, psie jagody, dla 'soîanum', pûrch-; rus. porchaf, o'wzlataniu, chyba nie tłumaczą dopiero Stankoulataniu'). Brak odpowiedników lit.; wego uva canis ? czy stosunek nie czes. prch, 'ucieczka' i 'deszcz', odwrotny? Psianka, psia gwiazda, prchlec, 'zbieg' i'furjat', serb.prchak, dla 'kanikuły', oczywiste tłumacze 'kruchy', prchut, 'łupież', itd. nie. — Pies to najdawniejsze zwierzę pierzeja, dawniej i pierzaja, 'po hodowane; od polowania przybrał łać, strona ulicy', od pnia per- (p. go sobie człowiek za towarzysza perć)", per- znaczy 'latać': cerk.perą, (i stróża, także i bydła, i od nazwy pìrati, 'latać', par- w pariti (nie- aryjskiej 'bydła', łac. pecus itd., wy boparnyj oriet), rus. parju, 'unoszę wodzą i nazwę psa, strażnika bydła). się', czes. perzej, 'prąd'; prasłowo; Aryjską nazwę 'psa', łac. canis itd., awest. pere tu-, 'przechód, bród, most', Słowianin zatracił, zastąpił nową. ind. pi-par-ti, 'przewozi', łac. porpieski, 'skronie', w 16. wieku, tus (z tego nasze port, portowy,w r. 1500 i picsiek, liczba pojed.; itd.), niem. fahren i fuhren, Furt, niby zdrobniałe pies(?) por. my 'bród'; p. prom*, por. pyr w nieto szka ? perz; przyrostek -ieja, jak w wiepieścić, pieścidło, pieszczony; pie rzeja. szczota, pieszczotliwy; pieszczoch, pierzga, 'pył i »smoła« w ulach', pieszczoszka; rzadziej pieśćliwy p. piarg; pierzgnąć, toż co pierzch (a mylnie: pieśkliwy); od plast nąć (o ustach, rękach); ruskie er 2?iastować, piastun (p.); por. rus. pierga, to samo w obu znaczeniach pitomiec, 'wychowanek', i p. pica. (o ulu i skórze), dowodzi łączności Pieścić i piastować, jak wieścić i iciastoioać, itp.; czes. piestiti, u in z pierzch-. pies, piesek (w 15. wieku jeszcze nych Słowian péstoîvati. pieśń (mylnie pieśnią, wedle psek, pieska; do pieska dorobiono w 16. wieku nowy mianownik, pie owego wahania się jak lodzia: łódź, sek), piesaszek, psina, psi (por. psiitp.), pieśniarz; pieśnioksiąg; zdrob kus); psota, psować (p. pstić); psio- niałe piosnka, zamiast piasnka głowiec, słowiańska nazwa 'obcych (piastnkę wypisał psałterz flor., dzikusów, barbarzyńców' (od Finów - piesnkę puławski, oba mylnie; pra Ozudzi, przebierających się w futra widłowe piasnka znają zapiski 15 z głową zwierzęcą ?), w Polsce już wieku); piosenkarz. Od piać (p.); t
T
412
piesznia — piętro
P
szydto); postać z r, niby *piękry, przyrostek -śń, odmiana samego (por. da-ẃ); podobne -źń w boja-źń, jedynie u nas; z n jest wyłącznie zachodnio - słowiańska (łuż. i czes. przyja-źń. piesznia, pieśnią, mylnie pierzch- piękny); słowo to innym Słowianom nia, rodzaj 'siekiery', u nas szcze zupełnie obce; utworzone (jak prokny, p. prócz) od piek-, 'starać się' gólnie u bartników. (jt.pieczołować; ę wtórne), niby 'sta pieszy, p. piechota. pietruszka, r. 1472, mylnie pio- ranny'^). Dawny język miał po truszka, europejskie, z łac. petro- dobnych wyrazów więcej, p. urępny, selifnjum (niem. Petersilie); czeskiesudanny, krasny. Trudność spra petruzel, petruzlen, bardziej do łac.wia czeskie ie, nie e, jak w pècze, peku, coby na pierwotne ę wska zbliżone. pięć, piąty, pięcioro; piątek, zywało; mimo to zaleca się ów wy piątka, piątak; pięćdziesiąt i pię- kład. dziesiąt (!); pierwotny liczebnik pięść, piąstka (i pięstka daw (ind. pancza, grec. pente, łac. quinniej ?); do piędź, z przyrostkiem -t'; gue z *pinque, lit. penki, i t. d.)inni łączą ją czyto z niem. Faust, zastąpili Słowianie, jak przy wszyst czy z lit. kumste (prus. kuntis I); kich od 5 do 10, rzeczownikiem niem. dawne fUst z *funhsti-. Tak rodzaju żeńskiego, urobionym od samo u wszystkich Słowian: cerk. piąty, od liczby porządkowej: »ta pęsf, czes. piest', rus. piasf, itd. pięć ludzi*, »w pięcil&U; później: pięta u nogi, nazwana od 'stą » ku pięci grzywnam «, zamiast» grzy pania, kroczenia', por. grec. pateowien*; pięć znaczyło więc pier mai, 'kroczę', ]>.pąć; litewskie i pru wotnie 'piątkę', i dlatego wymaga skie pentis. Od pięty, od 'krocze po sobie rzeczownika w drugim nia wstecz', urobiono dawny, już przypadku (»czterej mężowie<', ale w 16. wieku przestarzały, przysłó »pięó mężów «). Tak samo u wszyst wek opięć, 'znowu, ponownie', częste kich Słowian. Z piąty por. litew. np. w biblji, gdzie schodzi i do zna penktas, prus. penkts (ale prus./?e#-czenia 'ale'; por. lit. atpent, apent, tinks pożyczka z polskiego piątek), aj/entajs, 'znowu' (rus. opjaf). Od ind. punkti-, grec. pemptos, łac.pięty: napiętek, »dosyć szewca po quintus, niem. dawne fimfto. napletki; »dołek piętny«. Tak samo piędź, piądź, od piąć, pnę (p.), u wszystkich Słowian, peta, i t. d. przyrostkiem -dz (por. sta-do itp.). piętno, piątno, piętnować, 'zna W 15. i 16. wieku o 'karle': »na czyć', od pięty (?), wypalane, jak rus. piędzi mąż (a na łokieć broda)«, klejmo i słow. pieczęć (p.); cerk. albo piędzimęzyk, piędzimąz, a cał pętno, 'ostroga' (?), rus. pjatno, kiem z czeska piedimuziŁ U wszyst 'plama'. kich Słowian tak samo: cerk. pęd\ piętro, piątro, piętrowy i pio południowe ped lub peda, rus. piad\ tr owy, piąterko, piętrzyć; od piąć czes. pid. się, z pierwotnym, u Słowian już piękny, piękność; upiększyć pi nader rzadkim przyrostkiem -tro szemy mylnie, zamiast dawnego pię- (grec. -tron, łac. -trum; u Słowian krzyć i pięchrzyć w 17. wieku, pięk- zwykle -dto: radio, grec. arotron, łac. rostka, piękrzydło (od 18. w. pięk- aratrum), służącym oznaczaniu na-
piguła — pilśii
p
413
rzędzi. Druga osobliwsza tego rze 0 'ludziach małego wzrostu' i o 'du czownika właściwość: obok piętro chach domowych czy innych', w ięc pojawia się r i w pierwszej zgło nie z włos. piccolo, 'mały'; u nas sce (prętro), przętro; u Łużyczan w 16. wieku ogólne; lit. pikułas, podobnie pratr z patr; u załab- 'djabeł', zdaje się dawniejszy; łączą skich Słowian powstaje z prętro go z piktas. 'zły', ale piekło chyba nawet pręt pro; męskie, przęfrz, bliższe (?). 'spichlerz' (u Kaszubów), w słow pila, *piła go!«, 'pal go djabli!', niczku poznańskim z r 1500: sprzętr w 16. wieku, skrócona nazwa Piłat; albo wyszka«,'Sóller'; przętry,'kon- podobnie wtedy i u Niemców; zre dygnacje' (contignationes, 'piętra');sztą Piłat, bo łac. ł, 11, oddawano w słowniczku z r. 1532 przętr, przez ł (buła z butla, kolacja z col'interceptale' ('przęsło'!), ipiętr, 'spi latio); piłat i nazw a 'pręgierza'. Ale chlerz'. Jest cerk. pętro, 'powała', piłatijk, 'basałyk', ? czes. patro, 'piętro' (i 'podniebie Pilawa, nazwa herbowa, od Piły nie'); na Bałkanie i Rusi zaginęło. (por. Śrzeniawa), Pilicy. piguła, pigułka, pigularz, rozpilch, prasłowiańska nazwa zwie podobnione z piłuła, co jeszcze rzątka 'glis', cerk. czes. plćh, serb. w 16. i 17. wieku wyłączne; z łac. puch; stąd pożyczyli Niemcy Bilchpiłuła (niem. Piłłe). maus (dawne piłih; oni dodają nie pigwa, pigtvowy, druga nazwaraz takie zbyteczne słowa, np. Zie'gduli' (p.), już u Stanka 1472 r.; sełmaus, p. suseł-, i i.); pilch zgru ta sama w ruskiem i czeskiem; ze biało z jakiegoś złożenia (?). Wschodu, od Persów, przywieziona pilny, pilność; pilnować, obok przez Ormian (?). Wprost z łac. zo rzadszych piląc, pilić (»kto pili. wią ją w 16. wieku i kitana, t. j . grec nie zmyli«) i piłować; prasłowiań mela kydonia, 'jabłka z Kydonu' skie; cerk. piln, 'znakomity', czes. pika, 'lanca', z franc. piąue od pile, 'praca, staranie', rzadsze w rus. celtyckiego pic; powtarza się wkaź- 1 na Bałkanie; niepiłi, 'obcy', a w na dem francuskiem znaczeniu: 'maść rzeczach do dziś pili. 'krewny', tu w kartach'; »mieć pikę na kogo«, widocznie należy (pilny więc niby itd.; toż pikiet, pikieta, itd 'bliski, przyległy'). Zupełnie od pikać, dźwiękonaśladowcze, p. mienne pil-, u Słowian i Litwy, na piekut(pikut); podobnie we wszyst nawoływanie drobiu, pile na Bał kich językach: łac.pipire, itp.; por kanie o 'kurczętach', u Słowian pół pisk. I piknąć, »pikło (lub piknęło) nocno-zachodnich o 'kaczętach, gąprzezemnie«, »pikało pod kolany«, siętach', lit. pyle, 'kaczka' (od pi ); 0 'nagłem przeszyciu, przerażeniu', u nas to samo pilu w nawoływa »coś mnie pikło*, 'tknęło', może niu gęsi, indyków. również od tego pikania. Jest i pi pilśń, wyjątkowo pilść, co wła kać* 'mokrzyć', od pi-, pnia ogól śnie jedyne u innych Słowian: cerk. nego w najrozmaitszych językach cze3. plst\ rus. połst* (niem. Filz); 1 odcieniach {pipi, pisser, i t d.); pilśnianki, 'obuwie filcowe', czy 'ka siad i nazwa 'członka' W kilkunastu pelusz filcowy'; »włosy się pilśnią* odmianach u wszystkich Słowian. ('zbijają', przy kołtunie) Od pnia pikulik, pikuliczek, 'karzeł(ekY, pel-, pielesz (?). T
T
1
f
t
414
piła — piorun
P
piła, piłować, piłnik; prasłowiań nieopierzony. Złożenia: gryzipiórku ska pożyczka z niem. Feile, dawne itd.; pióropusz (w 16. wieku federfila (niem. / przed 9. wiekiem za puszl) tłumaczy pierwszą część zło wsze przez p oddawano); więc Piła żenia niemieckiego (odwrotnie więc wielkopolska po niemiecku Schnei- niż nasze bawełna, p., lub czeskie wádemūhl; lit. peilis, 'nóż', może tu noce, z Weiknacht). Prasłowo; cerk. nie należy, może samoistna po itd. pero, periti, itd.; lit. sparnas, życzka (?), 'skrzydło', dowodzi, że Słowianie piła, np. do gry, piłka, piłeczka, odrzucili s- z sp-, co wcale częste pożyczka (w 15. wieku) z łac. piła. (por. przeć i inne). pinda, 'strojnisia', »g&ćhy,pindy* piorun (ludowe, śląskie, pieron, (rym: dryndy), Słonimski, Parada, bez przegłosu),piorunować,itd.; pra str. 44; ludowe, śmieszne; pindu- słowiańska nazwa 'gromu'; pozor rynda, przyśpiew (por. przyśpiew nie od piorę-prać, wedle biegun; tyndyryndy), i nazwa 'dziędzie- w istocie zniekształcony dawny *pierzawy*. ryn z *pierkyn, lit. Perkūnas, do pinek, »mając coś na pinku* słownie: »dębowiec«, od nazwy (z kim, 17. wiek; nie »na pieńku*, 'dębu', *perky, łac. guercus (z *perjak Potocki twierdził); por. przy- cus), niem. Fóhre (inne drzewo); pinek itp.; od pinać do piać (p.). był to bóg gromowy litwo-słowiańpiołun, dawniej piolyn (i u Cze ski, najwyższy (stąd u Finów na chów -un obok dawniejszego -yn, zwa 'djabła', pergene), por. cze jako przyrostek częstszy; p. pio skie prkno (p. parkan). Po&ta,ćperyn run); prasłowiańska nazwa, czy od ocalała na Bałkanie i Rusi w na peł-, 'palić', dla gryzącego smaku (?); zwach miejscowych; ludowe pierun, urobione od *pioły, 'gorycz', przy pieroński, jest starsze niż piorun, rostkiem -n (por. Goryń do gorzki, t. zn. jeszcze bez przegłosu pierwot Białynia do biały, itp.). Na Rusi po- nego ie. Kult pierwotnego bogałyń, z o zamiast e, jak nieraz, cerk. gromowca, Pierkyna-Piortma, ustą pił przed nowszemi, wznowił się na pełyn, itd. pion, 'ołowianka (do wskazywania Rusi Kijowskiej za Warjagów, czci prostopadłości)', pionowy, 'prostocieli Thora - Pioruna. My niemal padły, wertykalny', z włos. piombo,jedyni zachowaliśmy nazwę piorun łac. plumbum, 'ołów' (franc. plombę, dla 'gromu', inni Słowianie jej nie stąd plomba, plombować), lane pion,znają, mają tylko grom; ależ i na 'pieszek w szachach', z franc. pion, sza nazwa nie ma żadnego mitycz 'żołnierz' (od łac. pedo, 'piechur'), nego znaczenia: ponieważ piorun skąd i pionier itd. (franc. pionnier).z nieba spada, więc djabłów tropi, pióro, piórko; piórkoś, 'młokos'; lecz to mit nie pogański, tylko pierzasty i pierzony (o ptakach, chrześcijański; pomijamy fałszer w psałterzu); pierzyć, »bies (djabeł) stwa słowackie o ich bogu jmromie; przypierzył* ('nadał, sprawił'); pie i serb. perunika, 'kaczopysk', ni rze (zbiorowe); pierzno i piórno czego nie dowodzi. U nas piorun('w bogatym stroju'); pierzyna, kami zwano 'grosze' na początku pierznik i pierfzjnaty; piórnik (daw16. wieku, z czes. perunek, 'półniej penał, od łac. penna, 'pióro'); grosz', a wypadła z niemi podobna
Piotr — piwo
p
415
katastrofa, jak z tymfami w 150 goc. filu - faihs, 'mnogokształtny', niem. Feh, o 'pstrem zwierzęciu' lat później. Piotr, imię, przed 12. wiekiem (sarnie itp.). P. pstry. U wszystkich z łac Petrus przejęte, więc ulega Słowian tak samo. przegłosowi ie w io przed twarpisk, piskliwy, piszczeć; piszczel demi (ale wołacz: Piętrze ): liczne (u miecha, i 'goleń'), piszczałka; pi zdrobniałe i zgrubiałe: Pies, Piech, szczek, 'grajek', piszczkowy; pisklę Piechno itd ; »nagnac komu Piotra*,(podobnie pipie, »wąsy pipią*, 'po 'strachu', »każdy Piotr dziwaczy«, kazują się', serb pipie, 'pisklę', wedle ewangelji; nic nie ma spólnego czes. pipati, 'piszczeć', pipot,'pisk'); ani z pietruszką, ani z pitrasie (p.). piskać, pisknąć, a z tego pisnąć. pipa, 'beczka'; 'piszczałka'; 'du Prasłowiańskie, urobione przyrost reń*; z włos. pipa, 'beczka' (pip- kiem -sk (por. wrzask) od dźwiępione, 'dureń'), franc. pipę, 'beczka' konaśladowczego pi- (»ani pipi«, i'piszczałka'; natomiast pipa, 'fajka', pipać, p. pipa); na Litwie mało za z niem. Pfeife, dawne pfifa. Dźwię stąpione, pyszkēti, o 'trzasku' (bata, lodu). Od długiej rury piszczałek konaśladowcze pipi: »ani pipiU. pisać; pisarz; pisownia; pismo,i piszczeli przeniesione na 'rurę broni palnej': »na działa i piszczele* pisemny, pisemnictwo, 'literatura'; piśmienny, 'co umie pisać', niepi (16. wiek), ocalało do dziś w słowie śmienny, 'analfabeta'; piśmiennic pistolet, co się wkońcu wywo two (fałszywie zamiast pisemnic dzi z czeskiej pisztali z czasów wo two używane); pisadlo; piśmidło; jen husyckich, gdy sztuka wojenna pisanka, od pisany; złożone: piso- i na husytach się kształciła. rym i rymopis, tvierszopis. Pra piskorz, nazwa rybki (»ubogiemu słowo; nie oznaczało pierwotnie 'pi wszędzie piskorz*, 'nic, zero'), 'dro sania', lecz 'rysowanie' (por. pisanka), biazg' (niby pisklę]); stąd wzięli 'rycie* i 'malowanie' (p. pstry). Od Niemcy swoje Beissker, Peisker. mieniało się: *psać, piszę (jak brać, pitrasić, pitraszyć, pietraszyć, biorę; psdti zachowali Czesi do dziś; pitwać, 'robić coś niezgrabnie, paru nas zjawia się raz tylko w daw tać', szczególniej o gotowaniu; czes. nych zabytkach); pierwotny rzeczow pittvora, pitworziti, o 'przedrzeźnia nik (cerk. pismę) piśmie, pismienia, niu, afektacji'; pietraszyć nagina jeszcze w przekładzie statutów ma pozornie do Pietra, Piotra, aleź zowieckich z 1449 r.: »na piśmie jego imienia używa się tylko dla nni wskazać* (stąd piśmienny). Sło 'strachu' (»zadać komu Piotra*); wiańskie s—lit. sz, poszło więc z gar r. 1532 pitonosy, 'o płaskim nosie'; dłowej (k podniebienne): łac. pic- jest bałkańskie pita, o 'cieście, ko tum (pingere, 'malować, ryć igłą'); łaczu' (i u Węgrów, Turków, Gre staropers. nipisz-ta, 'napisany', ind. ków; obce?), więc słowa powyższe pimśati, 'wykrawa, zdobi'. Litew. od Piotra usuwamy; p. pytać. głównie o 'rysowaniu węglem': piwo, od pić (jak paliivo odpalić); pieszti, paiszyti, 'znaczyć węglem'; pitvny, naphone; pitootcy, piwosz; pieszos, paiszos, 'sadza', więc pie- piwnica, do 'przechowywania, składu szimas (— pisimo), jmiszas, 'plamanapoju', piwniczy; piwiarz, piwiar od sadzy'; grec. poikilos, 'pstry', nia, piwiarniany; piwowar. 1
416
Piwo — plaga
P
PÌWO. Narody uprawiające zboże piwa; oni dopiero chmiel wprowaz niego przyrządzają i napój odu dzili,zawdzięczając go swym wschod rzający, piwo; jedyny świat kla nim sąsiadom (p. chmiel). Pierwotne syczny pozbył się piwa dla wina. więc napoje były miód i piwo, sło Jakie było pierwotne piwo, pou dzone najpierw miodem. Od 13 cza Laskowski r. 1568 o Żmudzi: wieku wydoskonaliło się browar w naczyniach z kory warzą zboże, nictwo pod wpływem niemieckim, wrzucając do wody rozpalone ka 0 czem świadczą pożyczki słowne: mienie, dodają drożdży, i co dziś browar, ozdownia, mielcuch; słynne uwarzą, jutro spijają. Mowa tu były piwa śląskie, szczególniej świd chyba o piwie domowem, ałus (pra nickie; z niemi krakowskie (dwusłowo; cerk. oł i ołowina, dziś tylko raźne, dubelf) zawodniczyły, na Ma u Słowieńców znane: (wJot, 'piwo', zowszu wareckie słynęły. Piwo, nie wołar, 'piwowar'; nie pożyczka wino, było napojem narodowym z niem., nord. ol, 'piwo', 'biesiada', 1 świadczą o niem jeszcze w 17. w. ang. ale, lecz z niem spólne, jeden wiersze (Potockiego i innych; por. z tych nielicznych wyrazów cel i Jana Kochanowskiego); są też tycko - niemiecko - słowiańskich, do liczne nazwy dla 'złego piwska', np. wodzących wędrówki czy spólnoty zybura; »ciepłe piwo*, o 'niedołę nazw i rzeczy na Północy Europy, dze'. Wiechę wywieszano na pi jak jabłko, luda, t. j . 'ołów', i i.); wiarni, krzyż na miodowni, wieniec dzisiejsza Łotwa podobnie w drew na winiarni. Litwa nie ma dla piwa nianych naczyniach piwo swoje wa własnej nazwy, jeśli pominiemy jej rzy. Piwo było u Słowian, jak ałus, rzeczony od 'gorzkości' (skąd u Niemców, napojem powszechnym, i nazwa ałun pochodzi), co raczej od pi-cia przezwanym (w Grecji ruski »kwas« przypomina. wiedziano coś o podobnem znacze piwonja, roślina, zniekształcone niu słowa pi-non, nie wiemy jed z łac. paeonia; piwonka; oboje nak, od którego narodu), gdy niem. u Stanka 1472 r.; por. franc. piBier zagadkowe. Postęp był dwo voine. jaki. Najpierw Celtowie przypra pizn$Ć, 'rzucić', pizgać; piździe, wiali starannie zboże (pierwotnie 'marudzić', czes. pizditi, pizłati; nalewano wprost na ziarno wodę), pizus, 'golec'. Słowa bardzo dwu wyrabiając z niego młóto - słód znaczne. i umożliwiając przez to o wiele sku piżmo, 'moschus', do nas przez teczniejszy wywar; od Celtów przez Czechów, z niem. Bisam, a to z łac. Niemców doszło Słowian młóto, ale bisamum. zastąpili je własnym wyrazem: słód; plac, 'miejsce', płacowy, pla na Celtów wskazuje też i braha cówka, z niem. Platz, a to z franc. i brzeczka, których z słowiańszczyplace od łac. plałea, 'ulica'. Tak zny nie wytłumaczymy: ależ nie samo placek (biblja), placuszek nad dolnym Dunajem wymieniano i placaszek z niem. Pletz. te nazwy. Drugi postęp zawdzię plaga, 'rana, uderzenie, kara', z łac. cza się Słowianom: dla smaku do plaga, już w psałterzu. Drugie dawano wszelakie gorzczyzny, np. plaga, 'strefa, okolica', również łac. poraj ('bagno', 'ledum palustre'). do (por. franc. plagę, 'plaża'). Wreszcie
plagować — plech
p
417
płagjat, 'kradzież (literacka)', z łac. w »kole« serbskiem); Goci, co tylko taniec mieczowy, męski, znali, prze plagiatus, plagium. jęli od Słowian swoje płinsjan, 'tań plagować, p. pielęgnować. plakat, z franc. placard, od pla- czyć'; Litwie nazwa (i rzecz ?) obca, dawne płęszti jest podejrzane co do quer, plaque, z niem. Platte. plama, plamisty, plamić, wyłącz rodzimości. Pierwotne znaczenie je nie polskie, nieznane innym Słowia szcze w biblji: *płąsząc rękama« nom; słowo niestare; i dla 'cętek na (>klaskając«, Leopołita). Pień ten futrze, sierści'. Dawniej, w 16. wieku, sam co i w plesk-, pUsk-; cerk. stale piana (u Leopolity i i.), a to pleskati i płesnąti, 'klaskać', bułg. jest prasłowo: rus. pień od płet', płesnica ('plaśnięcie w twarz'), serb. 0 'butwieniu, gniciu', lit. plenys,pljeskati, płjesak, 'klaśnięcie', rus. prus. plejnis, o 'zarzewiu'; por. pieska/', 'klaskać' (i o wodzie, ru czaju); lit. płeszketi, o ogniu (i o ki pleśń (pod plesz). P. płowy. plail, planować, z niem. Plan, pieniu), płaskoti; p. płaski, plusk. plątać, plątanina, tyleż co plą a to z łac. planus, 'rys', franc. plan, 'zarys', planer; tu i w łoskie piano, tać (piat- i piął- jak pach- i pach-, 'równy, cichy, wolny', z czego stop- i stąp-). P. pleść. piano - forte i forte - piano, skąd pleban (ludowe i kleban, litew. nasz fortepian i nazwy: pianino, klebonas), od tego samego łac. plebs, pianista. 'gmin, pospólstwo', od którego i pleplaski, płaszczyzna, plaskonogi, bejYusz) i plebiscyt piece, plecy, pleczysty; pierwot pluskać (»plaskać po gębie*, u Reja), plasnać, 'pacnąć', plaskanka (np. ne piece, nijakie liczby pojedynczej sera), *plaskaty liść«; obok płaski (cerk. pleszte, z *plet-je); plecy (p.); to samo co plusk (p.) i pląs (p.). liczba podwójna: »po swym piecu* mówi się tak samo jak w »w mym Por. piece. plaskur, rus. praskura i pro- ręku*, »na swu 'piecu*, » z swoju skura, 'opłatek', z grec. prosfora, piecu*, biblja; nijakie jeszcze w bi 'ofiara', rozpodobnione jak zwykle; blji, a liczba mnoga pieca i w 16. p. proskura. Podobnie drugie pla wieku. Litwa ma odpowiednik bez l: petys, 'plecy', od 'szerokości' (prus skur, p. praszczur (pod pra-). plast(e)r, piastrować, z niem petis, i 'łopata', grec.petannymi, 'roz Pflaster, a to z łac. emplastrumpościeram', łac. paterę, 'być otwar (Niemcy nieraz odrzucają nagło- tym', patułus, 'otwarty', starosaskie sowe zgłoski), z grec. em - plasso fathmos, 'otwarte ramiona', niem. (od plassó i plastyka); są i wsze Faden. dawne fadam); ma nato lakie inne postaci u ludu, flaster, miast odpowiedni czasownik, iszplēsti, 'rozpościerać', przymiotnik plazder, itd. piata; platforma; platery, 'na (z inną wokalizacją) płatus 'sze czynia stołowe wykładane'; z franc. roki'; ind. prathati, 'rozpościera', grec. płatys, 'szeroki' (stąd i nazwa 1 niem. Platte, płdtten. pięs, płęsy, pląsać; prasłowiań szerokolistnego drzewa, platan). P. ska nazwa pierwotnego tańca, od plaski i płaski. plech, piach, 'blacha (u zbroi)'; pląsania, t. j . 'klaskania w ręce' dziewcząt (do taktu, jak dziś jeszcze »przedni piach... zadni kusz«, »te 27 Słownik. r
9
418
pleć — plon
P
dwa piachy*, Rej; z czes. plech, 'pleśnieć', stąd nazwa 'myszy', pelē; z niem. Blech; zdrobniałe pleszki, pałszas (p. płowy), 'siwy', prus.jooaszyny na ramiona i kolana"; w 16. łis, 'gołąb'. Tu łac. paltêre, 'bled wieku pleszek i nazwa 'kaftana bez nieć', pallidus, 'blady'; nazwy grec. i łac. 'gołębia': pelejai's) i palumrękawów*. pleć; dziś plewić, nowa postać, bes; ind. paliła-, 'siwy', grec. popodobna jak mielić, p. mleć; oba lios, 'siwy'. Inni łączą nazwę pleczasowniki są nieco zgodnej od sza. 'łysiny' (i w lesie, nietylko na miany: pielę, pielesz, pełł, pelty, głowie), z lit. plikas, 'łysy', i plychociaż mleć z *miel-ti, ale pleć nas, 'bezdrzewny, wolny, równy', z *plew-ti poszło; niegdyś: plewę,pleinē, 'równina'. Por. płowy. plewiesz i t. d, jak jest jeszcze plewa, w 17. wieku (a dziś u ludu) w cerk., plewą, i w rus., połowu powszechnie płowa; >darmo plewy (obok polju, wedle poloty W 16. wiać«, o 'bzdurzeniu'; pleivic, plewieku pienie, 'plewienie'; plewidło, widlo, plewnia, plewiarha; pra Potocki. P. plewa. słowo, por. wyżej czasownik pleć; plemię, plemienny, z *płed-mię; cerk. plèwa, plêwel, 'kąkol', i tak u wszystkich Słowian (postać pier p. płód, w innej wokalizacji. wotna *pel-wa, rus. polowa); litew. pień, pleni, plenny, p. plon. pleść, plotę, plecie; plotki, 'loki, pelus, 'plewa', pelūde, 'plewnia', włosy zaplecione', przeniesione, jak prus pelwa, ind. palâwās, 'plewa' samo pleść (»co pleciesz?«), na 'ga (liczba mnoga), łac. palea. daninę' (por. klatki); z samogłoską o: pliszka, plisktva w 16. wieku, płot, t. j . 'plecionka'; częstotliwe za dziś u ludu plistwa, nazwa ptaszka platać itd., przeplataniec; pleciugai zabawy chłopiąt (z drewienkami); itp. Inne urobienia: pletliwy, plot u innych Słowian pliska, jak u nas karz, itd. Przed t wypadło k: łac.' r. 1500, u Cygańskiego r. 1584 plecto, niem.flechteni falten, Flachs; zawsze tak, a dopiero drugie wyda pierwotne k w grec. pleko, 'plotę', nie daje pliszka; u nas i indziej plokamos, 'loki', łac. plico i duplcoc i plizga, w rus. plizgatcica i pli(duplikat), 'złożony'. Brak tego pnia zdawica (zg i zd mieniają się nie w litewskiem. Tak samo u wszyst raz); nazwa ptaka od 'barwy siwej'? kich Słowian: cerk. pietą, itd. plon, 'łup, zdobycz, zysk','żniwo' pleSZ, 'tonzura księża', przezywa (»plon niesiemy,plon*, refren pieśni na w 17. wieku koroną (cerk. plèsz, dożynkowych); pienić się i plono pleszho, 'łysy'), do tego zgrubiałe, wać, o 'obradzaniu obfitem', *plenne jak i w czeskiem, plecha, plecho- zboże (lub rola)«; »niech się ród wacz, pogardliwie o 'księdzu'; twój pleni*; ale i pienić, 'zabierać pleśń, od koloru nazwana, w cerk. plon, łup, brać do niewoli': »odzie 'mól', u innych Słowian jak u nas; nie, w którem pieniona była« (tak pleśniwy, o sierści, maści końskiej stale w biblji: »będę w plon (wyborowej), pleśnieć (o rzeczach); a w łup«, nawet plonnik, 'łupieżca'; prasłowo, przynajmniej co do pnia: i w psałterzu plony: 'łup'). Pra peles, 'siwy' (brak go u nas) i pies-. słowo; w cerk. i u innych Słowian Tak samo w lit., pelèsiai i pelejai, przeważnie tylko o 'łupie': plèn, 'pleśń', peleti, 'pleśnieć', i plēkti, 'niewola', pienili, 'brać w niewolę', ł
p
plondrować — płaski
419
rus. polon; postać pierwotna *pel-n, płachta, płachetka; płachetnik; litew. pełnas, 'zarobek'; pień pel-, płachciany, 'płócienny'; ogólnosło 0 'targu, zysku': ind. pana- z pełna-, wiańskie (i dla 'żagla', np. w Cze 'nagroda', grec. poleo, 'spizedaję', śkiem, a dawniej i u nas); p. płaski, płaszcz, bo th z sk. niem. feil, 'kupny' (z fali). płakać, płacz, płaczliwy; płaksa plondrować, pisane i z nn, i z ą, z niem. plundern, w tern samem zna (tak jak beksa); opłakiwać; płaczennica albo płaczka, 'najęta dla czeniu. pluć, plunąć, plwać, spluwać; płaczu na pogrzebie'; płaczki, płaczplwacz, pliujwaczka, plwociny, nice (albo krzyk wy) u dzieci; pra plivotka (por. rus. plowoje dieło); słowo; w cerk. jeszcze zwrotne: pła z przyrostkiem -g (jak w struga): kali sę, bo właściwe znaczenie: 'bić plug-awy, plugawić, pługacz; pluną, się' (pierwotna »płaczu po umar 'ślina', w 17. wieku. Prasłow o; tak łym« oznaka, drapać się paznogciami, samo u wszystkich Słowian: cerk. itp.), a więc lit. płak-ti 'bić, sma pluli, plują, plwaii, pluwati, pli- gać', płokis 'raz, cięcie'; w innych nąti obok plunąti, rus. naplewaf,językach z -//, nie z -k: grec. plêg'ē, itd.; bez s- nagłosowego. Lit. spiauti, 'uderzenie', plCsso, 'biję, rażę', łac. 'blwać', łacin, spuo, goc. speiwan, plango (stąd nasze płankty, 'żale', niem. speien; grec. ptyT) (również w l b . i 17. wieku) i plaga (p. plaga); bez s-) Nasze i czeskie pij z pj mo anglosaskie jiokan ('klaskać'), niem. głoby rozstrzygać, czy wsuwa ftuchen, 'kląć'. nie l między p-j (por. rus. ziemia, płaski, płashość, płaszczyzna, lublu, kuplu i t. d., wobec naszego »leżeć na płask*, płaszczyć, roz ziemia, lubię, kupię) było niegdyś płaszczyć, itd; u nas dziś wyłącznie ogólnosłowiańskie, zachowało się z a, ale o w *płoski, skąd ploszczyca, na Wschodzie i Południu, a zginęło 'pluskwa' (ogólne w 14 i 15. wieku, na całym Zachodzie; tu jednak to nazwa pluskwa dopiero w 15. wieku 1 może dźwiękonaśladowcze raczej; się zjawia); u wszystkich innych Sło wian płask: cerk. płosk, 'płaski', por blwać (pod bluć). plusk, 'słota'; 'ogon ryby i bobra' vns.pl oszczad* 'plac', ploskusza ipło(od plaski); plusnąć, pluszczcć, plu skucha, 'pluskwa', pluszcziV, 'rozpła skać, pluchota (ch z sk) i pluskota, szczać'; a u nich znacznie rzadsze: pluta (niby skrócone); plucha, o 'nie- cerk. płaskołic, czes. splaknouti, chluju' i o'plucie'; pluskwa (bo'pla 'spłaszczeć'; sk, k i ch mieniają ska ta', por. ploszczyca, pod płaski); się stale; tu więc należy nasza pło wokalizacją u, obok ie, ia, w ple- cha, 'bardo, grzebień tkacki', czes. skać, pluskać; wszystko od odgłosu; płocha, płochy, 'płaski', na płosko, cerk pljusk, słowień. pljuska. 'poli 'płasko', plosztina, 'płaszczyzna'; czek' (u Reja plask to samo znaczy), z k: cerk. serb. bułg. płocza, 'tafla', rus, plusnnf i pluchnut'; lu prze serb. plocznik, 'bruk'; z ch: cerk. chodzi w cerk iw li: pliszf. 'wrzawa' inoplosz, 'jednym ciągiem', rus. (jak płinąłi z plunąti; por. nasze spłosz, płosznoj. 'nieprzerwany'. Tu lito z hitó), t. j . *pluszcz, tyle co dalej nasz ploskoń (p.) i płoszczyk; tu płachta (p.), ch z sk. Czesi rozróż bluszcz, p. (rus. pluszcz). niają, wedle swej głosowni: płochy płaca, z *płat-ja, p. płat. r
27*
420
płast — płeć
P
('płaski'), i piachy ('lękliwy'); my i plewy*), płatno (»co mi płatno*, nie, i dlatego zapomnieliśmy pło 'warto'), płatnia, 'płaca'; ale płatchy, 'płaski', zatrzymawszy drugie, nać pozostało przy pierwotnem zna zupełnie inne płochy (p.), o 'wietrz- czeniu, o 'płataniu' (na sztuki itp.). niku'. Prasłowo; lit. plokszczias, U wszystkich Słowian tak samo: 'płaski', łotew. plaskains (to samo), cerk. płatiti, płasztą, 'płacę', itd. niem. flach, Flachę. P. plaski. płatnerz, 'wyrabiający pancerze', płast miodu, rozpłastać (rozpła- ogólne w 15. i 16. wieku, z niem. s łajte u Słowian załabskich, to Plattnor od łac. piata, 'pancerz'; samo); rzeczownik prasłowiański; stąd czes. piaty, nasze płatki w 15. u Serbów i Słowieńców o 'brogu i 16. wieku, o 'pancerzu' (a od siana, raczej niskim', płast iti/uklb- nas ruskie łaty, 'pancerz'). dać siano', słowień. piasta, 'war pław, 'tratwa'; 'błonie do pływania stwa', cerk. płastogłazo, 'o płaskim u ptaka'; pławić, spławny; upławy; wierzchu'; litew. plusz taka, 'płaska »łodzie i pławce*, biblja (»okręty dłoń'. P. płaski; piat; płaszcz. i żeglarze«, Leopolita); p. płynąć. płaz; płazem, 'stroną płaską' ('nie płaszcz, urobione od piast- lub 2)lask- przyrostkiem -j; płaszczyk,kantem'), »puścić płazem (lub pla płaszczotoy; płaszczenica w cerkwi żą)*, opłazem, opłaznie, w znaczeniu z wizerunkiem ciała Chrystusowego; ogólnem (w 17. wieku: »łecim opłaz prasłowiańskie; cerk. plaszf, i t . d.; nie do dołu*, * darli się opłaznie do rozmów*); płaza, 'płyta': »drogi bur we związku z płat i z płachta. płat, płatek, płacie, płatowy, pła ko wać płazami*, »posyp kamień tować, opłacać. Wiemy ze źródł abo płaza mąką*. Należy do na arabskich, źe w 9. i 10. wieku ploty szego wyłącznie słownictwa; po i płatki cienkiej tkaniny lnianej szło od wszelkich innych wyrazów były u Słowian monetą obiegową dla 'płaskości'; nasze z mogłoby od (za »płat« dostawało się kur i t. d.); powiadać grec. i łac. -g; p. płaski. stąd płacić w naszem znaczeniu; płaz, ziemiopłazy; płazać: »gazaplata jest więc i 'pieniądzem', dzina płaza się po ziemi«, »na ko i 'łatą', (to) płacie, zbiorowe, zna lanach się płazać*; z rzadką u nas czy wszelakie 'przyszwy.': »płacia wokalizacją ła zamiast ło (por. tvłastąd i zowąd zszyte«; płaciez. z&- dać), niby częstotliwe do płozić, co piata'; płaci, o zakładzie,'stoi', niem w biblji liczniejsze niż płazić: 'es gilt\ albo 'uchodzi, warto': y>wszy$tko2>łozące jeźtopłozi*; raz: »a płaci kryć?«, 'a godzi się kryć?'; »iźto się płodzi (!) po ziemi« («czoł płaci i 'pewnie, chyba': *płaci ten ga*, u Leopolity) Prasłowo; pień chłop oszalał«, »płaci wy figluje pułz- (p. pełzać), pełz- (cerk płez-ti), cie*; plajca, z płaćca. P. płast i połz-, nasze płoz (p), a tu i płaz, i płaszcz. Pień piat-, o 'szerokiem' jak w czeskiem, chociaż tu pożyczki (p. piece); lit. platus, 'szeroki', ło niema. tew. płatit, 'rozszerzać', grec. plapłeć, płci, płciowy; od czasow t' s, 'szeroki'. Gockie pbtts, 'łata', po nika: opłcenie. 'przyjęcie ciała ludz życzka z słowiańskiego. Tu należą kiego przez Chrystusa', w kazaniach dalej nasze płatka,'stawka?, płatny 13 do 15 wieku (w kazaniach świę (płatnik, »od złego płatnika dobre tokrzyskich mylnie podoblcenim); %
Ł
p
płet —
płomień
421
ale już w symbolu wiary w psałterzu tylko na Rusi i u Czechów pleso, mylne * opłacenie albo ciała przy 'staw, kałuża', jęcie*, 'incarnatio', t. j . 'wcielenie', płocha, p. płaski. cerk. wpłsztenije; chorwackie puł płochy, płochość, płochłiwy, pło (z *płf), rus płot \ płołi; znaczenie: szyć, popłoch, rozpłaszać, itd.; pra 'ciało, skóra na niem, płeć'; u nas słowiańskie, obce Litwie; cerb.płach, wyłącznie przeniesione na 'rodzaj', 0 'tchórzliwym, chwiejnym', czes 'genus' (stąd dwupłciowy), czego piachy; ruskie ma wprawdzie poinni Słowianie nie znają Prasłowo; łoch, połoszit' ('płoszyć'), ale obok lit. pluta, 'skórka chleba, połcia'. »pełnogłosu« -oło-i polskie ło: »pło P. płynąć. cho s nim*, 'źle z nim', opłoszaf, płet, pita (rus. płot, płota, sta- w razpłosz itd. wcale częste (u nas roczeskie płet'), o 'tratwie i łodzi': ruscy pisarze, np. Smotrycki, po »kłodziny w jeden płet spoili*, dobnie piszą: »płoche zdrowie «, »woda on płet niosła«; u Mączyń- »płótno płoche*); ciekawe jest przeskiego »płetownik żeglarz, który płoch, nietylko o wszelakich 'bra piety puszcza«. Prasłowo, p płynąć; kach', ale wręcz o 'zielskach, chwa łotew. pluts, 'tratwa', ind. pluta-, ście': »bez przepłochu kłosy (nie 'płynący', 'omyty', płuti-, 'fala', grec. istnieją)«, » kwaśna jagoda i przeplytos, 'omyty'. Z słowackiego pif płochy*; »w rozumie, cnocie przepłochy*, »w włosach i po gębie* podhalskie pełć. płetwa, dziś częściej mylne płe (por. rus. pierepołoćh, o 'zielsku'); twa (uryb), odplu-, p.płynąć; przy u Bielawskiego r. 1595 czytaj: rostek -lwa, więc zamiast *płtwa(?); »z przepłochem dzięcioła*, zamiast przepłotem. Por. z pierzchnąć, proch, u Czechów plontew i plỳtwa. pło, tylko u Cygańskiego r 1584: z odmianą płynnej: ł zamiast r. »(na czółnie) masz stać przy jakim płocica, nazwa ryby; płot a u Stan ple albo przy trzcinie*, »dostaniesz ka 1472 r., płotka, płoć, stąd niem. trzcionków (ptak błotny) i naplech*; Plotze; do lit. płatus(?), p. płaski. odmieniało się niegdyś: pło-, *plosa płód, płodny i płodzisty w psał (jak słotco-, *słowiosa), jeszcze daw terzu, rozpłodzić, płodowity, płodoniej *plesic (jak *słowiesie), i stąd zmian; prasłowo; tak samo u wszyst płoso lub płeso zastąpiły pierwotny kich Słowian; z wokalizacją e: ple mianownik plo, który i dalej od mię (p.) z * płcdmię; w lit. z odmieniano: pło,pła (jak słotoo, słowa). miennem następstwem płynnej peldu, Pło, płeso, płoso, nazwa 'wolnej 'ochraniam', prus. peldhms, 'uzyskał'. przestrzeni wodnej' (jeziora i t . p.), płókać, tvypłókiwać,my\me i przez zachowały się niemal wyłącznie u pisane, z *poł-kati, cerk. płakali, w odwiecznych nazwach miejsco 'myć' (a są i postaci z ch, jak wych, więc na Rusi Psków z Pisków, 1 w czeskiem, płachati), małorus. po(łac. Plescocia, niem. Pleskau); na łokaty, rus. połoskat' (jest i w cerk. Śląsku Pszczyna z Piszczą (niem. płaskati); sk, k, ch wymieniają się, Pless); u Słowieńców Pleso (po por. płaski; postać pierwotna *połkniem. Teuchen, t. j . 'Teiche', 'Stawy'); z *pełk~, od 'uderzania' (?). Neusiedlersee na Węgrzech za cza płomień, płomyk, podpłomyk, pło sów rzymskich lacus Pelsonis. Dziś mienny; pło-nąć, pło-nić, zapłonić
422
płótno — płynąć
P
się; częstotliwe pałac; od pnia pel- miejscowe Kunowo); o pniu tym ('palić'; p. popiół), poh; na Litwie dla oznaczania maści i siwej i śnia pełenai, 'popiół', pelene, 'ognisko'. dej p. pleśń (pod. 2>te$2)ì lit. P ' Prasłowa, z pierwotnego *połmy, was, 'płowy', łac. pallidus z *pal*połną; cerk. płatny, płanąti, rus. vodos, 'blady', niem. fahl z *falwos. połymja, itd. płOZ, płoza, 'sanica', z *połz do płótno, płócienny, płóciennik, pełzać (p.); rus. poloz, 'sanica' i 'wąż' płółnianka,z *połt-ino, cerk.płatno, (podobnie w czeskiem: sań, 'sanki' rus. połotno; łacina średniowieczna i 'wąż, smok'). te paltena co raz w spisie danin i od płuca, liczba mn. nijakiego rodz., Słowian wymienia, niem. Falte(?). od *płu-tje, p. płynąć ('to, co pływa', Pierwotnego *polt u Słowian niema dla lekkości, w rus. łegkoje; i u nas nigdzie; czy to, mimo odmiennego narzeczowo lekkie o 'płucach'); do następstwa płynnej, nie płat? słownie łitew. plaucziai (liczba mn, płony, dziś płonny, 'jałowy, czczy', prus. plauti, liczba pojed. żeńska), 'ieśny'; płonka, 'drzewo leśne, dzik', 'płuca'. U nas i w cerk. płu-, ale przeciw »domowemu«; płonić: »jęcz u innych Słowian i płju-, więc czes. mień płoni ('jałowi') rolą«; płonieć: płice, starorus. pljucza, słowień. »bobem rola nie płonieje*; postać pljucza (i mylne, wtórne pluka, jak pierwotna *poł-n, rusk. połoniny, w rus. podopleka mylnie, wtórnie płoniny, bałkańskie ptaniny ('lasy' do pleczi); takie / wtórne czyli spo i 'góry'), »las łomisty, co płoninami radyczne nic nie znaczy, a pojawia od słonecznego wypalenia zowią«; się często, szczególnie u Serbów. płoniny (albo słoniawy), o 'ziemi pług; płuzyć, np. w szczęściu, do nieurodzajnej'; znaczenie pierwotne: statkach: 'obfitować, znaczyć'; »to 'pusty, goły', więc płoń o 'niezamar- mi nie płuzy*, 'nie służy'; » kiedy zającem miejscu', płoń przeciw płuzą ('mają powodzenie') występki, gęstwinie (u Reja); pień p. połe. grzeszy, kto dobrze czyni«. Po płosa, 'dział roli', z *poł-sa. cerk. życzka prasłowiańska z niem. Pflug czes. _pfasnr,'strefa, pas', rus. połosa. (słowiańskiem narzędziem rolnem> płoskoń, 'konopie męskie', pło- było lekkie radło, w przeciwsta skunki r. 1472, od płoski (p. pla wieniu do ciężkiego pługa), z pier ski), dla szeroko rozrzuconych, nie wotnego plog, co znaczyło 'kołek'; skupionych kwiatów; »koszula z pło u, jak stale w pożyczkach, za nie skonek*, uReja; »płoszczyk strzały«,mieckie o. 'płaskie ostrze'. p ł y n ą ć , »ptyło na nie«, psałterz płot, p. pleść puławski (płynęło, florjański); pły-^ płowy, o kolorze; płowieć: »źyto wać; nie mamy już pierwotnego cza płowieje«, »mróz drzewa płowi'«, sownika *płuć, *płowę, cerk. płuti, »włosplowie(je)*; spłowiały; z *poł- płową, czes. płouti, płowu i płuji, zoy, cerk. pław, rus. połowyj; stąd rus. płyt*; płwieć ocalało w obfity nazwa Połowców (czyli Kumanów), (p.i; pławić, wpłato, upławy; licz od ich śniadości, u Niemców dla ne inne urobienia: pływalnia, płytego die Falben zwani (nasza wła- , w acz, pływak; płyn, płynny; płytki, sna ich nazwa średniowieczna: Ku- j właściwie: 'co się da przepłynąć', od nowie, z węg. Kun, por. nazwy II * płyty, 'przebrniony'; płytkość. Praai
f
p
płyta — począć
słowo; lit. płauti, 'myć', ind. plawatę, -płynie', plawajati, 'pławi', grec. pled, 'płynę okrętem', i plyno, 'myję', łac. pluit, o deszczu, anglosas. fiówan, 'przelewać się', niem. Fluth, fliessen (dalsze urobienia z -d, jak litew. płaudziu, 'płókam'). P. pław,
423
pabirki, a ustąpiły od 15. wieku postaciom: ubierać, zabierać (podob nie
jak
umierać
zamiast
umirać),
skoro ir w ier przechodziło; nato miast postaci *ubèrati język nie posiadał. pochoda, 'ława', w gwarze fli płeć, płet, płuca sowskiej 17. wieku; pochodnia (do płyta; pożyczka stara, cerk. plita świecenia), czes. pochodnie, p. chód. i plinta, z grec. płinłhos, 'cegła'; pocłiutftywać, pochutniwać sobą, n w pożyczkach wypada stale (mia 'cieszyć się'; pochutnawam sobą, nowicie po i, u: por. rus. pud z fund, 'kryguję się', 1564 r., * ochotę zbyt Igor z Ingwar, ale i po a: por. nią pochutniwaniem z sobą pokajakor, jabieda, z niem. Anker, Amt), zować*, u pisarzy 16. wieku; po lecz skąd u nas »twarde* y za dobne czeskie pochutnawati si na miast i ?; czyżby słowo na Małą Ruś czem, 'rozkoszować sobie na czem'; do nas przeszło ? (tam płyta, wedle od pochuć, pochutnić się, 'zapalić jej głosowni). się do czego', od chuć (u Czechów po, przyimek, i we złożeniach cza pochut' 'posmak', a pochoutka 'ła sownikowych; w rzeczownikowych: koci'); p. chęć, chuć. pa- (p.). Prasłowo; lit. pa-, we zło pochwa i poszwa; pierwotnie jed żeniach rzeczownikowych po-; w in no słowo, ale juź w 16. wieku roz nych językach wyjątkowe: łac. pono, różniają pochwę (mieczową) od po awest. pa- we złożeniach tyleż co szwy, poszetvki; od szwu, szycia; ind. awest. apa, grec. apo, niem. ab. ch zastąpiło sz; u Czechów pochwa Częste w nazwach okolic: Pomorze, i poszwa tylko o 'pochwie mieczo Podole, Polesie itp. Służy ogarnia wej' i o uprzęży końskiej: 'rzemień niu; następstwu; pomniejszaniu. zadni, podogonowy', co i u nas. POCZUĆ, rozpocząć i zacząć, pobocz, rodzaju męskiego i żeń skiego juź w 16. i 17. wieku: »na wszcząć; pocznę, rozpocznę, zacznę, (roz)poczynać, poboczy*, ^dotrzymał poboczu* (Po nacznę; częstotliwe tocki), w pierwotnem znaczeniu 'wo zaczynać, naczynać, wszczynać; po dze, cugle', a dopiero później (od częty, ^Niepokalane poczęcie*; za pobok) pobocz i 'ubocze, ustronie'; czątek; początkowy; wszczęcie, naczęcie, itd. Prasłowo; czasownika p. bok. pobór, jioborowy, poborca; p. brać; *cząć nie znają Słowianie, używają
tylko rzeczowniki tego rodzaju, jak go wyłącznie we złożeniach z po-, wybór, zbór, dobór, zabór, są dawne, na-, za-, wûz-; cerk. nacztną, naczęti, prasłowa, powtarzają się u wszyst zaczęli, naczętuk, naczęło; rus. nakich Słowian (bez odpowiednich cza czaf, naczało, 'początek', naczol 1
sowników, jakie są np. do mór, wrót: nik, 'dowodzący ; czes. pocziti, po morzyć, wrócić); wyłącznie pol- czął, początek. Pień z wokalizacją e: skiemi są natomiast owe jak ubiór, ken- z sken-; z wokalizacją o: kon-, zbiór, wybiórki, wedle biorą {Cierny, p. koniec, zakon. Słowiańskiemu biernia\ do dawnych ubirać, zbi- sken- odpowiada lit. skin-, 'zrywać',
rać,
co dawały rzeczowniki jak 'napoczynać' (por. serb.
naczeti,
424
począć' — pod
P
0 'poczynaniu chleba, wina), skinti, przedrzeźniano gwarę chłopską już prus er-kinina, 'uwalnia, odczynia'. około r. 1570; później honor, sza POCZUĆ, tylko w dalszem złożeniu: nowny, ubiły zupełnie rodzime słowa, odpocząć i spocząć, 'przez nieporozu w imię wszechwładnej już łaciny, mienie tę postać przybrało. Jak czę i my dziś jedyny naród, co ma ho stotliwe odpoczif-uać i spoczy-wać, nor łaciński, nie własny. jak rzeczowniki odpoczy-nek i spo- poczta, pocztowy, zastąpiły od czy-nek dowodzą, brzmiał czasow lb. wieku dawniejsze poszta (je nik aż do 16. wieku: odpoczy-nąć szcze r 1718 wydawano »Posztę 1 spoczy-nąć; więc w psałterzu tylko: Królewiecką*) z włos. posta (euro odpoczynę, odpoczynie, odpoczynęla,pejskie, z łac. posiia); od nas ona w biblji:/ »da tobie otpoczynąć*, i na Ruś przeszła, jak tyle innych otpoczynienie, odpoczyniesz. Jak wyrazów kulturalnych (puszka, tur nia, bulka, itd.), rus. poczta, poczt gospodzina, lub jedzinego, skrócono w gospodna, jednego, podobnie od-ami, pocztaljon. Nowe słowo wyparło poczynać skrócono w odpocznąć, od zupełnie inne, dawne, rodzime poczta, poczniecie, odpocznę, a wedle wzoru czes. poeta, od cztę, czcić (p. cześć), owego pocznę, począć, o którem p. co już od 15. wieku znaczy 'pokłon, powyżej, dorobiono do tego nowego dar przynoszony panu od chłopa, odpocznę nowy bezokolicznik: odpo skoro się przed nim z prośbą czy cząć [wypoczęcie, itd.) Zmieszano skargą zjawiał' (>nauczę was bez więc dwa zupełnie różne czasowniki: poczty przychodzić«, już r. 1553). pień ket-, słowiańskie czi- (-czi-teati;U Czechów poszta dla 'poczty' zo z wokalizacją o: koi-, p. koić, po stała; czy my od nich ją mamy? kój), i pień ken-, kon- Niema po poczwara, 'potwór, pokraka', pomieszania ani nowotworów w cerk. czwarny, poczwarka owadów; od (ani w ruskiem); tam tylko pocztti, czwarzyć, co to samo co czwanić pocziją, pocziwati, ruskie z cerkiew (p. cwany), 'rozrabiać, mieszać (na nego; powtarza się to w czeskiem, pój)', od czban (p. dzban). gdzie obok dawnego odpoczinu, od- pod, przyimek, i we złożeniach; poczinouti, jest i nowe odpocznu,urobione od po, jak nad, przed, zad, odpocznouti, a narzeczowe odpo-od na, prze, za. Częste w nazwach cziti. My zabrnęliśmy najdalej w tych urzędowych, odpowiada łacińskiemu nowotworach i rozróżniamy oba zu sub-: podstole, podkonie, podkomopełnie sobie obce czasowniki już rze, podczasze, podstaroście, podtylko wedle przyimków: za-, po-, wojewodzie; wszystkie te nazwy nadpocząć; odpocząć, spocząć. Pień były jeszcze na początku 15. wieku kei- (czi-) powtarza się z s- w prus. wyłącznie rodzaju nijakiego, nieba et-skl-ł, 'powstać'. wem, dla znaczenia, męski przybrały: poczliwy, poczlheość, obok po- podstoli, i t. d.. Złożenia rzeczowni czestność, poczesność, tłumaczą je kowe : podpisek. Od pod: spód (cerk. szcze r 1500 wyłącznie łac. 'hone- ispodi), a od tego spodni, spódnica, stus' ('szanowny'), 'honor' ('cześć'), spodnie; ale to raczej od nieistnie chociaż już w ciągu 16. wieku scho jącego u nas rzeczownika *pod, dzą, jako pocliwy, ueliwy, do humo-'podeszwa, ziemia', lit. padas, 'po rystyki: »pocliwem paniąteckiem* deszwa', rus. pod, 'ziemia, podłoga',
p
podcienie — podusta
425
południowe pod, 'podłoga', czeskie prawdopodobny, nieprawdopodo puoda, 'podstawa, ziemia', co niebieństwo; p.doba; wczeskiem te same od przyimka po wyszły, lecz sty słowa i znaczenia; juź w cerk. tak: kają się z nazwą 'nogi', grec. pūs, upodobiti, jak upodobić, spodobić. podos,itd.(p piechota). Odtego pod:Przytacza się tu osobno z powodu podły, u nas, Czechów i Rusi (pa- dzisiejszego pono, skróconego z po dlec)\ podlić, spadlać, podłość. dobno w 16. wieku; pisownia :podno, podcienie, podsień, podścienie, ponno, drogę rozwoju wyświadcza; 'ganek', od sieni przezwany, u Po podobnie skrócono w ruskiem nado, 'trzeba', z nadobie. Cerk. podoba tockiego i innych. podczaszy, w 14. i 15. wieku znaczy 'ozdoba', ale podobajet sę, rodź.nijakiego:podczasze, jak wszel 'wypada'. kie podobne: podkonie, podkróle, podołek, 'kraj szaty; bramy' (to podstole, wszystkie jeszcze i 1500r.;u Leopolity, zamiast podolków bi obok tego, z mylnem e: podczesze;blji); podobnych złożeń wiele: pod p. czasza. stawek (*podstawiec nie istnieje; podczOS, roku 1500, »młode czo-;; liczba mnoga podstawcy obok podsyki albo łodygi« (na kapuście, i i.); stawkowie w biblji) używa się r. 1564, 'jarzyna z nich, zielenina'; i o 'zastępcy'; podsadek (»komor od czosania, 'zrywania', p. czesać. nik* u Leopolity, t. j . 'ten, co ko podeszwa, prasłowo; cerk. podu- morą pod kim siedzi ), podsedek u Czechów, bo ich podsadek jest sztwa, czes. podeszwa, podszew; pod szewka (u Czechów i podsziwka, tylko 'podstawka". 'podszywka'); p. szew, szyć. podrugać, o głosie zwierza (np. podkasały, 'wysoki (o nogach)'; kruka), podruga r. 1500 (o rysiu »podkasała szubienica*, »w pod i »pardzie«). podruna, w 16. i 17. wieku, 'scho kasały m boru*; częste w 17. wieku (Piekarski i inni), nietylko podka- wek, komórka'; właściwie podrum, jak w serb., bułg, 'piwnica'; cer sany. podle, przyimek, w 14. i 15. wieku kiewne podrum jednak z grec. hipi podia i pole; używane i jako przy podromos, więc znaczenia się nie słówek,'blisko'; »po(d)le jego*, >po- zgadzają, bo ten podrom itp., tur., dle mnie*, w biblji, znaczy i 'we rumuń, rozumie się o 'biegach koń dług*: *pole liczby*; *podle jest skich, wyścigach'. gospodzin tym«, psałterz florjański podrzeiniać, przedrzeźniać, 'na (»blizu*, puławski); »tuź podle*, śladowaniem naigrawać się';r. 1500: z podia; »dzień podle dnia*; jak »podrzeźniacz (tak i 1564) albo wedle, od rzeczownika dle, 'długość'; błazno, wiła, szpilman*; p. drażnić. więc podle, wedle, to samo co po podsiębitka, 'sufit', rozmaicie pi dług, według; p. dla. sane; od podsię bić. podłoga, już w psałterzach; »popodlirka, u Potockiego, o szlach dłozne kamienie*, biblja; nic nie ma cicu podchmielonym, co sięga w pospólnego z podłożem, 'podkładem'; durkę (?). p. dłazyć (po i *dłoga\); czes. dlaha, podusta, ryba 'certa' ('świnka'), dlázfdjiti, 'brukować'. podustwa u Stanka 1472 r.; od: podobać się; podobny, podobizna; usta; por. podustek, 'cassica',r. 1500; 9
426
poduszka — pokład
P
czasownik: poduście, częstotliwe ścijaństwo już zwyciężyło. Jak Nie poduszczać, a wedle tego i mylne miec 'grykę' Heidekorn od Heide poduszczyć, już u Reja: »poduszczy ('pogan'), tak obzywa i Słowianin po to w tobie P. Bóg*, chociaż wolno ganką, tatarką, hreczką lub gryką 0 tern wątpić wobec nieustalonej to późno ze Wschodu przywiezione jego pisowni; *podusczycz albo razboże, od Tatarów-pogan lub »Gre dzić* r. 1500 pewnie poduście czy ków*, tak samo za pogan liczonych. tać należy. pohończy, 'pospieszny': »czas po poduszka (»albo zagłówek«, roku kończy*; »z czasem biegając w pohończą*, 'w zawody', Potocki; na 1500), p. duchna pod duch). podwika, jak w czeskiem, z pod- leży do polskich słów z h, jak hardy wijka, 'zasłona, welon', ogólne od itp., nie jest czeskiem, bo pohonczi 15. wieku, i na 'kobietę' przeno u Czechów termin sądowy,'woźny'. szone; p. wić. poić, od *pój; napój, opój, zapój; podwoje, 'bok drzwi', r. 1500; do pnia pi- w pić (jp.); częstotliwe: w biblji w liczbie podwójnej: »upo napajać i napawać, wedle oboczno dwoju*, »na obu podwoju*, ale ści: dajać-dawać, stajać -stawać; jest i »u podwoja*] tak samo już w biblji: ^napawali owce, a. na w czeskiem; przeniesione na same poiwszy*, napawani; prasłowo; tak 'drzwi' (okazalsze): »na oścież pod samo w cerk.: poiti, napoili, napawoje otworzywszy*; u innych Sło jaii, napawali; Czesi mają tylko wian (i u Czechów): podbój, w tem napájeti. samem znaczeniu, słowień. pri poić, spoić, spaiać, spójka; wpoić, podbojich dweri, i podwój; p. wić. topajać; prasłowiańskie; przeważnie poganin, poganie; pogański, pojuż tylko we złożeniach używane; gaństwo; zamiast prawidłowej po cerk. supoiti, czes. pojiti; do tego staci: pogan, pogan i, poganów; jęniema częstotliwego -pawati, jest zyk dał się (od 18. wieku) zwieść wszędzie tylko -pajati, czes. spaowemu -an- z nazw topograficznych jeti, rus. pripajiwaf (pripoit\ prijak Rzymianie-Rzymianin, chociażpajat\ Dalszych odpowiedników pogan nic z tem nie ma spólnego; nie znam; był rzeczownik *poj, 'spo błąd to zresztą ogólny, już w cer- jenie'. kiewnem, i u innych Słowian się pojazda, 'wiosło', w 16. i 17 wieku powtarza, ale Czech i Ruś do dziś ogólne, p jazda. pohana, pogana, zatrzymali. U nas poklat, pokletnica, 'daszek', 'szrani w 16. i 17. wieku częsty pohaniec, ki', p. kleć; ale u Mączyńskiego »pohański synu* (na Rusi pohanyj 1564 r. i 'kolebka'; r. 1500: »po 1 'brzydki'; u Serbów pogan 'nie klat albo rydwan*. R. 1532 tłuma czystość', poganiti 'zanieczyszczać'). czą 'carpentum': »pokład (dwukrot Jedna z nielicznych (p. kolęda, ru nie tak), pokryty wóz*; powtarza sałki, toino) pożyczek prastarych, się z myinem -d i później (nawet na Bałkanie wprost z łaciny prze puklada). pokład, p. kład; 'pomost', ale jętych; łac. paganus (franc. paień) oznaczało 'bałwochwalcę', kryjącego i 'depozyt, skarb', pokladnica, się jeszcze po wsiach i w kraju (pa- 'skarbnica' (oboje w biblji; »skarb gus, 'kraj'), gdy po miastach chrze nica* u Leopolity); pokłady, 'po-
p
pokocina — Pokrewieństwo
427
grzeb', r. 1500: »źałomsze albo II i formy ze zwykłą przestawką płyn pokłady albo pogrzeby*; jeszcze nej: złew?, złew; jest to grec. gaw 17. wieku tak o 'zwłokach', łos, łac. głds). Nazywała ona 'żony a pokładziny przy obrządku we braci mężowych', i one same między sobą zwały się: jątrwami, jątrewselnym. pokocina, od 14. do 16. wieku, kah„l (mianownik jętry, jak świe potem zapomniane, rodzaj 'sukna, kry, lit. jente, drugi przypadek jenmaterji'; częste w rachunkach Jagieł- ters, ind. jatar-, grec. ejnater, łac. łowych; r. 1500 tłumaczy 'coctus.' janitrix). Mąż' nazywał 'siostrę żeniną' świeścią, świostką (por. litew. pokój, p. koić pokost, pokostowy, pokoście, 'poswaine,mem. swen,'chłopiec'); 'brata lewą osobliwszą drzewu barwę ko żeninego' szurzym i szurzą, czemu ści nadawać'; czes. pokost,pokostiti,brak odpowiednika pewnego poza w tera samem znaczeniu; p. kość. Słowiańszczyzną; tu,on ogólny. To Pokrewieństwo. W życiu pier- ścisłe rozgraniczanie uległo już wotnem rodzina bliższa a z nią w 16. wieku i u ludu wszelakiemu stopnie i gałęzi pokrewieństwa były pomieszaniu: świeścią nazywano największej doniosłości, więc i na i'matkę źeniną'; dziewierzami {'druż zwy ich wszelakie obfite, prastare, bów', czego tu nie uwzględniam. niewzruszone. Dziś język, oprócz Ruś pozbyła się wprawdzie roz nazw dla najbliższych, pozapominał różniania stryja i wuja, obu zowiąc dalsze; powymieniał je na ogólni bez różnicy djadja; natomiast za chowała dziewierza, szurina, snokowe: bratowa, synowa, bratanek, siostrzeniec, albo zastąpił je obcemi:chę i niewiastę ('panna młoda'; ale szwagier, kuzyn, serb. paszenog niewiestka 'synowa', jak i u nas (z turec), itd. Wiek i 6. jeszcze znał jeszcze w 16. wieku; tak pisze Si je niemal wszystkie, a nawet 17. nie monides: »zołwice i bratowe u jed zapomniał o nich. Mają zaś te nazwy nego stołu, i świekry i niewiestki(!) i to spólne, że jako z najodleglej jadają pospołu*, — ale takie roz szej, z samej kolebki aryjskiej wy- różnianie już do wyjątków należy). szłe, wyprzedzające nawet powsta Zacofane Mazowsze dłużej przy niem nie rodzaju gramatycznego, bywają pozostało, i już na początku 17. mniej lub więcej zagadkowe. I tak wieku szydzono i dla tego z Ma zwali rodzice mężowi 'synowę' sne- zurów, z ich cęda (p. szczęt) i z ich ch'{, sneszką (ind. snuszu-, niem. surzego. Zupełnie zapomnieliśmy Scknur, łac. nurus, grec. nyos, ro 0 aryjskiej nazwie dla 'potomstwa dzaju męskiego dla kobiety!); na brata lub siostry', ind. napāt-, łaci zwa (p. snować) nic nie ma spólnego nejyos (franc. neveu), niem. Neffc z nazwą syna. Snecha zaś zwała 1 Nich te (ch z / ) ; w słowiańszczyź'braci mężowych' dziewierzami (lit.nie, jak zawsze, p przed t (łac. nedieweris, ind dewar-, grec. daēr, potis itd ) wypadło, więc cerkiewne łac. łecir, niem. zeihkur), a 'siostry netij, staropol. nieć, 'kuzyn', i niemężowe' zelwcuni, zetwicami, albo ściora, 'kuzynka' (czeskie tylko zołwanu, zotwicami (obie postaci o niej: net i netera); już 16 wiek są polskie; postaci z z, zeiwa, po- nie • zna ich wxale. Połowa nazw legają na mylnem odmazurzaniu; są | pokrewieństwa nic nie znaczy, jako y
428
pokręta — Polanie
P
wyszła z bełkotu niemowlęcego: w nazwie dzikich Pieczeniegów, trapiących Ruś w 10. wieku, a zgła tata i papa (pater), mama (mater), nana, baba, dada, ata, aiva, ana;dzonych przez Połowców; por. Pei w drugiej ich połowie nie zna czenizyn. leźć tej poezji, sielanki, jaką nie pokręta, w 15. wieku (w biblji, gdyś klecono. Tu odgrywa przyro u Stanka 1472 r.), 'placek*, 'pleciona stek spoiny -ter, a dalej spoiny pień strucla' (» placek*, u Leopolity); czes. zaimka zwrotnego sw- ważną rolę: pokruta; p. kręcić; pokrętka, w 14. krewni (szczególniej po stronie źe- i 15. wieku, częściejpokrętki,'nerka'; ninej, ale ci dopiero w czasach częste w psałterzu (w puławskim późnych) są » swoimi* i w znacze raz w liczbie pojedynczej). niu drugiem: właśni panowie nad pokrzywa (pokrzywnik, p. bękart), sobą, niezależni, władcy; od swój dawniej koprzywa, por. Koprzyw odwodzą więc nazwy: świekr, świeść, nica; już w 15. wieku z dzisiejszą siostra, swak. W tych nazwach różniprzestawką; w nazwach miejsco się Słowiańszczyzna od innych języ wych jest i Kropiwnica; przesta ków aryjskich. Nazwy pokrewień wione z prasłow. kopriwa (to ogólne; stwa od strony mężowej (świekr, postaci kropiwa i pokriwa należą świekra; dziewierz i zełwa; jąirew- do wyjątków), a z tą kopriwą łączy ka) są aryjskie, i dowodzą, źe rodzina się widocznie nazwa tkaniny: koaryjska była patrjarchalną, a o ma prina, 'jedwab' (w cerk. i bułg.; triarchacie (przewadze rodu matki) u Serbów 'cenna tkanina', — inni nie było i mowy; gdzie go znacho- Słowianie słowa tego wcale nie dzimy (np. u Celtów ?), zawiniły znają; w cerk. rus. i kropiwnyj obok obce wpływy, tubylców pierwotnych. kopriwnyj, co niczego nie dowo Natomiast wyrobiła dopiero Sło dzi); z pokrzyw tkano jak z konopi wiańszczyzna sama dla siebie i u sie (p.). W jakim związku z kopr-, 'po bie nazwy dla pokrewieństwa od krzywa', pozostaje nazwa kopru ? rodu matki (wuj, — tylko dla cioty pokuta, pokutować, pokutnik; niema różnicy!; teść i teściotva; szu- w 15. wieku (biblja, ortyle) jeszcze rzyn i świeść), ale to matrjarchatu 'wina', w obu znaczeniach: 'prze nie dowodzi; dowodzi tylko, źe ce stępstwo' ('culpa')* i 'kara' ('poena', niono i uwzględniano, przy więk nawet 'grzywny')', jak w czeskiem; szej pokojowości i zażyłości bliż od 16. wieku 'poenitentia', 'źal za szego sąsiedztwa, i ród matczyn grzechy z karą-zadośćuczynieniem', i związki z nim jako z swojakami,co dawniej przez pokajanie (jeszcze swatami. Inna cecha, tym razem i w biblji) tłumaczono: »pokajamy ogólna, to łatwe przejmywanie ob się tego* (biblja, w psałterzu i samo czyzny, np. tureckie (awarsko-buł kajać: »nie będzie się kajać*, 'ża garskie jeszcze!)paszenog, 'mąż sio łować'); z czeskiego; p. kuty, skutek. stry źeninej', juź w cerk. zachodzi Polanie nad Wartą, z Gniezdnem; (dziś u Słowieńców tylko; serb. pa- nad Dnieprem, z Kijowem; liczba szanac, paszanok, 'szwagra* ogólniepojedyncza: Polanin, nierzadka jako znaczy), niem. szwagier (nie sło imię osobowe w dokumentach 13. wiańskiego początku, jak bajano), wieku, zastąpiona później przez Po kuzyn, itd. Paszenog powtarza się lak, Polacy; ale jeszcze wiek 16.
p
polano — poła
429
dobrze pamiętał Polan (stąd niem. jącego w lit. pło-ti, 'płaszczyć', płoBolan, Polan, Polen, franc. Pou- nas, 'cienki', grec. pelanos, o 'cien laine, Pologne). Przymiotnik, jak kich i płaskich rzeczach', łac. plazawsze, polski (-ian- się nie uwzględ- nus, 'równy' (o polu), niem Flur. dnia; wprost od nazwy ziemi, pola, Od pola przezwani Polanie (p.), urobiony), stąd jego dwuznaczność: Opole (i nazwa 'powiatu'), Sę 'polny' i 'polski', i dlatego zastąpili polno, i . i . śmy ów polski, 'polny', przez polny, polej, rodzaj 'mięty', z niem. Poograniczając jwlski do Polan-Pola- lei z łac pulegium; od 15. wieku ków. Przymiotnik rodz. żeńskiego: znane; od nas na Ruś przeszło; jest Polska (por. wojska) oznaczał sam i u innych Słowian (Czechów, Sło kraj, a odmieniał się aż do 19. wieku wieńców). stale: w Polszczę, nie jak dziś: pół, polowa, przepołowić; połu w Polsce (nie ruska to forma, jak bajano!) Stąd polskość, spolszczyć, dnie; północ; społu, pospołu; spoiny, dziś i współny, ale tylko spółnik; polszczyzna. polano; prasłowiańskie; cerk. po- spółka, społeczny, społem; pospo léno; 'drzewo na opał, na poleni lity, pospołitować się, pospólstwo; suszone' (»niemasz na poleni drwa«), południca i przy południca, o 'de więc może od palenia przezwane monie południowym' (może tylko (urobione jak kolano); inni je od z psałterza pochodzi); połudzienny pol-, 'płatania', wywodzą; polenia obok południowy; połowica (i o 'żo w 15. do 17. wieku zwała się i po- nie'); połowieh w biblji, 'obolus' lednią: r. 1500 polednia 'przyrząd (>halerz«u Leopolity), czeskie raczej, do suszenia drew na opał', r. 1582 naśladuje niem. helbelinc (od halb, polednia 'sicanium', 'duże żerdzi 'połowa'). W drukach 16. i 17. w chacie nakształt półki do wie wieku, Łazarzowych i i , a również szania rzeczy'; »na poledni zawie w rękopisach, pół- we złożeniach sić*, 'na kołku' (i zapomnieć o tem). stale się przez u pisze: »w pułW polednia -d- niepierwotne, we milu*; »do puł nocka*; »pułszkardle wzoru nakowa(d)lnia, jedlcełacie*, »w pułborti*. W dawnych złożeniach przeważa połu: połuwłoi podobne. pole, pólko; polski, dziś polny, czek, poluśłedzie (na roli), połuwaale jeszcze w 15. wieku polski zna zek (w biblji), połumierze (wszystko czy 'dziki, rosnący na polu'. Od pole: w 15. wieku), połunocny; poł- był polować, polowanie i t d , jak rus, pniem na -u. U innych Słowian tak polewat' (u nich i o 'bohaterach', samo. W cerk. poł i 'brzeg' ozna polanica). Dalej polana, polanka,cza: ob on poł, 'po tamtej stronie, u wszystkich Słowian. Prasłowo; na tamtym brzegu', i 'rodzaj' (jak od tegoż pol-, co i w plonym, plo- i dziś w rus): mązlsk i zenisk poł. ninach (p.); rus. pofyj, 'otwarty', P. poła. polowodje, 'pełnowodzie' (o 'wyle poła, połica, półka (pisane myl wie wód'), cerk polje; łac pałam, nie i przez u); rus. poł, 'podłoga' 'otwarcie' (przeciwne do coram, skąd (na polu), cerkiew, itd. połica, czes. nasze koramizować, 'wyłajać we police, 'półka'; od peł-, poł-, Roz cztery oczy'); od pnia pelâ-, istnie cinać, rozpłatać'; ind.phalati, 'pęka',
430
poła — pop
P
phałaka-, 'deska', nordyj. fjbł, 'de fontaziami, kornetami, batalniami, ska'; brak w litewskiem. Por. pół kwefy i bawoletami, i ze włosów poła, 'podołek, bryt'; »dwoiste garsetami, także z koron beginami poły*, 'sieci na ptactwo'; prasło z dziwu emi angaż an tam i...« i t. d. wiańskie; tak samo u innych Słowian; Przytacza się to na dowód, jak już przezwana od poł-, p. pałać, podob w 17. wieku powódź słów włoskich, nie jak rucho ('suknia') od ruchać niemieckich, francuskich, zalała ubiepołać, 'rząd; strona'; złożone ralnie. Tak samo zalały je nazwy z tał-, serb. latiti, 'chwytać', p. kolorów; z tego samego źródła (Con łatwy (latnica, 'sieć rybia' w 15. wie silium medicum z r. 1703): kolor ponso (dziś ponsowy, pąsowy, franc. ku); od 'objęcia' nazwane. połeć, połcia; rozpołtować, 'roz ponceau z łac. penicillus, o *maku ciąć na dwoje'; tu może i połetek, czerwonym') i amorant (amarant, dziś połetek, poletko, 'pólko'. Tak franc. nazwa, z grec), aurora, kaje, samo czeskie polt, rodzaju męskiego, blamorant (t j . franc. bleu-mourant, 'połeć', raspoltiti, 'rozrąbać'; rus. dziś po niem blumerant, 'mcdry'), połf, 'połeć', poltina, 'połowa'. Po dyszer i gryalinowy (włos. gridelstać pierwotna *połut, jak np. w po- lino, 'liljowy jak len'; gry glinowy ledne, połdeń. Ale cerk. i połu u spółczesnego Jabłonowskiego, dniowe języki mają pierwotne *poł- franc. gris-de-lin)*; por. seledyn. den (bez półgłoski), z czego ich pop, popek, popi; oznacza dziś pładne, płanoszt, bułg. pładnia, i tak tylko 'księdza ruskiego', ale jeszcze samo urabiają bez półgłoski rze w 15. i w 16. wieku 'rzymskiego', czownik płat* (z *poł-ti), raspłatiti, a świadczą o tem wszelakie nazwy 'rozrąbać'. Z połetko por. rumuńską miejscowe: Popowo itd., rozsiane po pożyczkę z bułgar. platice, 'wazka całej Polsce. Nazwę zatrzymali Cy część roli'. ryl i Metody od misjonarzy nie pomucha, 'zaraza' (u Potockiego), mieckich, których pfa/f o (dziś Pfaffe), Słowianie alpejscy i morawscy jako p mucha. pondiweni, pondipary, w 17. pop przejęli, bo Słowianin zastę wieku, o 'stroju pań', u Potockiego py wał w 7 —10. wieku obce /przez i i . Łącznowolski we Zwierciedle p (p. panew, piła, post). Niem. pfaffo z r. 1682 wylicza je: kawalerki, pochodzi od tego samego grec. pakapoty, westy, mantolety; rejteroki, pâs, co i Papst; różnica zasadza się piekarnie, manty i kolety; kopertyny na wieku: Papst z starofranc. paabo pondelaris daje krawiec przy pes, zaś Pfaffe o kilka wieków ry sukni nie złocistej, pandywenis chlej wprost z grec (jak np. i nazwa dla złocistej. W Consilium medi- Kirche, p. cerkiew); pápas, łac.papa cum z r. 1703: »niemasz teraz pa- (wcześnie do »rzymskiego* ogra latynki, ni sztynkierki, ni szmacinki; niczony), miał też odmienny przy manty zwane szamerlany, kamizele, cisk od papás, powszechnej nazwy robdeszany, kawalerki i z westami, | dła 'kleryka mniejszych święceń', i hazuczki z korszetami, także z ro i Dziś więc możemy pop, cośmy zagów sznurówkami, szarpy zwane j stąpili księdzem (p.), uważać za rusperpentalio, reyteroki z koperty- I syzm, ależ nie był nim ani w psał nami, pandiwenis, ponderaty.. głowy terzu, ani w biblji (Leopolita kła-
p
popiół —
porwon
431
dzie już jednak »kapłan« miasto bagnem nazywano (od miejsca gdzie pop)- Jui od 16. wieku wymieniana rośnie; jak i 'eriophorum', na ba popadja, 'żona popa', jest pożyczką gnach pospolite: bagno); r. 1532: ruską, popadja, serb. popadija, już »myrtus, porej albo bagno*. Pra w cerkiewnem. Od nas pruskie słowo; w nazwach miejscowych od 10. wieku znane (Porey nad Łabą, paps, 'ksiądz'. Poregi pisane). Dla silnej, odraźlipopiół, popielaty, popielec (w ko ściele), popielice (i 'futro z nich'), po wej woni od pory, 'siły', nazwane ? pielniczka (dla cygar), itd.; zdwo Podobną nazwę Niemcy od Słowian jenie pniapel-,'palić' (p. płomień i i.); nadłabskich pożyczyli. Urobione po u Galla (r. 1113) jeszcze Popiel raj jak młeczaj itp. W porej e na (Popeł, odmienione i w Pumpił), rzeczowe, jak w dej, mej. I porny, bez nieco późniejszego przegłosu 'o silnym zapachu', możnaby stąd ie w i o (?). U południowych Słowian jako rodzime wywodzić, raczej niż i pepeh Prasłowo; na Litwie bez od łac. porrum. zdwojenia, pełenai. porcja, proporcja itd., jak i pars, poprószki, pisane i popruszki, partja, 'część', 'stronnictwo' (bezparczes. poprászek, o 'śniegu prószą cjałny), itd., wszystko łacińskie, od cym', w 17. wieku; »za pierwszą pario, 'rodzę', więc właściwie 'płód, poroszą* Potocki od Rusi przejął, przypłodek', por. nasz ród (p.); par jej poroszą znaczy to samo; »biała tja, partyjka, o 'grze w karty', poroszą*, 'siwizna', u Potockiego. franc. partie; tu i apartamenty, appartament, co wkońcu z part, popud, popuda, p. pęd. por, 'allium', rodzaj czosnku, jak 'dział, miejsce', wyszło. i łuk (p.), z łac. porrum, ogólne porokować, 'ganić', w 14. i 15. w 15. i 16. wieku; pierwotnie roz wieku, w psałterzach i w biblji różniano drobniejszy łuk, i gło (Leopolita tego słowa już nigdy nie wiasty por, ale już w 16. wieku za używa; w słowniczku z r. 1532 tarła się różnica (jeśli była), i obie ocalało trafem: »nie porokuj*, 'ne nazwy są jednoznaczne; dziś łuk irascaris', z biblji chyba; »nie gnie zaginął, są tylko pory. Porny, 'o sil waj się«, u Leopolity), więc może nym zapachu', p. poraj. Co innego z czes. porokowati, 'ganić', ale to pory, 'otworki w skórze, sierodki', ogólnie słowiańskie: cerk. porok, europejskie, przez łac. z grec. poroś. 'nagana', serb. porok, jak rus. i czes., pora, »do tych pór*; uporać się o 'braku, winie', rus. bezporocznyj, z czem; parać się czem, 'zabawiać 'nienaganny', więc i nasze poroko - się'; prasłowiańskie; u nas odmie wać może rodzime; p. rzec (poniło znaczenie: cerk. pora, 'siła' w znaczeniu ubliżającem, jak nieraz). porwon, rzadziej zarwon, arwon, (właściwie 'napięcie'), przechodzi i u Bułgarów w 'porę, t. j . czas, spo zamiast porwań (a przed n wyma sobność (wykazania siły)'; w ięc por. wiało się z pochyleniem); przekleń stwo dawne, w 16. i 17. wieku upór i przeć, pierać się. poraj, dziś już tylko nazwa herbu, ogólne: »porwon djasku«, 'niech go co niby różę na tarczy nosi, ale to djabeł porwie, weź go licho'; skra nie róża, lecz porej, w 16. wieku cają: »porna djabłu sałata «,»porny dla 'ledum palustre', co zresztą tylko djabłu«, *arioona psu sława «, »zaT
432
posag — powiat
P
rwon bogu z Smoleńskiem*; »po stawca czyrwonego«, »jiż w porwań Piłatowi*, pisze wokabularz stawcock chodzą* ('purpurati'; »ksią J537 r.; * porwonizeście bogu, moja żęta «,Leopolita) R. 1500 >jedwabny droga młodzi*. postaiviec* za 'karmazyn'. posag, posazny, icyposakyć, je postrobić, 'posilić', postrobieńdyny (oprócz sięgania) ślad pra- stwo, 'posilenie', w psałterzu (»posłowa, ogólnego na Litwie, segti, zdrowieństwa*, » posileni*, w pu sagyti, 'przypinać', saga, sagtis, ławskim, co juz słowa nie znał); pra 'klamra, spinka', ind. U-sadz-ałi, słowo; p. strobić. 'przypina', sandkaiati (to samo, z tą postronek, p. strona; czes. ponosówką co i w naszem sięgać), stranek i prostranek, na Rusi i postaropers. fra-handzati, 'zawiesza',sirom/ca (niekoniecznie z polskiego). celt. sagum, 'ubiór wojenny' (prze pościelą, już 1500 r. pościel, jak jęli Rzymianie, sagmn, w przeci dzisiaj; posilanie w psałterzu; p wieństwie do togi\ u nas w 17. słać, ścielić. wieku nierzadko to powtarzali Po poaladek,'tyłek',/?05/pośrzatł je« (»potkał się z nimi*, i sagati stale o 'wychodzeniu za- Leopolita), »jegoź gdyż possrzadł*(!), mąż' się używa: kobieta sagajet, »w pośrzacenić (X) nam* (»prze nigdy mężczyzna; na Rusi, Małej ciwko nam*, Leopolita), »w pośrzai Białej, posah nazywa się dotąd caj Parnu (»na potkanie*, Leopo 'miejsce, gdzie młoda siedzi podczas lita); *pośrzatła jesta jemu«, psał obrzędów ślubnych'; później i po terze (>zabieźały sobie*, r. 1532); sad z tego mylnie zrobiono. p. śrzatnąć; u nas zapomniane; po post, poście, paszczać, postny strzelnouti u Czechów. (i pośny), postnih; sposnikować, poszumy, posurny, p. szumy. 'sprzątnąć, zjeść'; ogólnie słowiań pot, pocić się, spocony; prasło ska pożyczka, w 8.—i), wieku prze wiańskie, u wszystkich Słowian tak jęta od misjonarzy niemieckich, samo; wy wodzą z *pok-t, od piec(p.). z niem. Fasten (Staroniem fas ta). potukać (psom), od wołania: tu, postać, dziś tylko 'postawa', jak tu (w Ezopie). już r. 1500, ale w 14. i 15 wieku poturać, 'pomiatać', p. terać, tyrać. 'rodzaj, pokolenie, naród', zawsze potwarz, potwarzać, potwarca, tak w psałterzu ('tribus', 'natio'); p. od 14. wieku ogólne; prasłowo; stać; postaic sukna ma łokci 32; cerk. potwor, sêrb. potwora (to prasłowo; u nas do sukna ograni samo); p. twór; tu i potwór czone, ale postawiec znaczy nam, powerek, r. 1532 powyrek, 'drąg jak i Czechom, 'materję'; częste w bi do noszenia wiader, koromysło', czes. blji: »modre postawce* (»jedwab powerek i powereń, p. werek. modrej barwy*, u Leopolity). »z popowiat, powiatówka; tylko u nas, f
p
powidła- — pra-
433
Czechów i na Rusi (z polskiego ?); wrzislo; oczekiwalibyśmy *powrzoodwodzą od wiat-, 'mówić", p. wiece,slo, co może za powrozem rz na r odmieniło (albo por. środa i t. p.). wietnica. powidła, tylko u Czechów i u nas Lit. werziu, 'ściskam', wirzis, 'po (od nich); do śliw ograniczone, pier wróz', warzyli, 'sznurować'; grec. wotnie o 'smażeniu' (owoców) ogól erchatao, 'grodzę', orchatos, 'ogród', niem. dawne wurkjan, dziś wurgen, nie; od wi-ć. powiedzieć, powiadać, ze wszel- 'dusić'. Tu łączą naszą wierszę (p.). kiemi urobieniami; powieść, przypo pozwolić, p. powolić. wiastka, itd.; prasłowa; p. wiedzieć. późny, spóźnić, spaźniać się, póź powieka, powieczka; prasłowo, niejszy; zamiast późdny (por. pośny zamiast postny) próżny), pozdno p. wieko powietrze, p wiatr; powietrzniki,i późdnie, od przysłówka póździe, ogólne w 16. i 17 wieku, 'chorą jeszcze w 17. wieku używanego: »póździe kukał*, »sam nam późgiewki na domach'. powiSZOWaĆ, 'powikłać', p. wisz. dzi ('opaźnia') wygraną*, »poźdne powłok, 'sieć' (jak pomek, tylko lekarstwo*; póździe częste w poło większa); powłokiem, 'rozwlekle, wie 16. wieku zamiast późno. My pomału'; powłoka i 'jedwab' u Le juź nie mamy przymiotnika pozd, opolity, co spolszczył tak pawłokę. 'późny'; jest w cerk., ruskie pozdo, powód, prasłowo w znaczeniu 'wo narzeczowe pozdoj, 'późny'. Wywo dze, lejce': »koń na powodzie*, po-dzą od przyimka po. t . j . owej po wodny; w znaczeniu: 'przyczyna* staci pobocznej pos w paznogieć słowo nasze, przeszło na Ruś jak i paździerze, z przyrostkiem -d, jak inne abstracta (przedmiot itp.); na w przód i t . p.; prus. pansdau, 'potomiast powodyr z Rusi do nas tem'(?). Jeszcze biblja daje stale późdny, co Leopolita przez późny późno przybył; p. wieść, wiodę. powolić, jeszcze w biblji, obok zastąpił; Czesi do dziś dochowali częstszego już pozwolić; podobnie pozdni i pozdie. zamiast przywoity już w 16. wieku p o ż y c z y ć , pożyczać, *pozyczacz przyzwoity (doskonały obok doko albo iściec*; juź w biblji,' od po nały); wyzwolić zawiera również żytek, pożyteczny, ogólne juź w 15. wieku, z *pozytczyć, p. życzyć. dwa przyimki; p wola. pra-- Jak obok po- istnieje papowróz, powroźnik r. 1500, po wrósło, do nieistniejącego u nas, we złożeniach, tak i pra- obok częstego u innych Słowian czasow (przyimka) pro; ten utraciliśmy, nika *wirzą, *werz-li, 'wiązać', cerk. z wyjątkiem kilku złożeń (prorok, powrzą, 'zawiążę', otwrzą, 'otwo prowadzić), zastąpiliśmy go przez rzę' (rus. otwierstije, 'otwór'), za- prze- (p,); ale pra- zachowaliśmy; wierzi (usta), 'zamknij'; z tą samą odpowiada niemieckiemu ur-; używa wokalizacją o, cerkiewne powraz, się g° głównie dla oznaczania 'wy 'powróz'; w psałterzu jest i uwroz przedzania', więc i dla 'dawności', (w puławskim powróz) Powrósło nie i dla 'nadmiaru' (pralotr, 'arcyłotr'). zgadza się co do samogłoski z pra- Już w cerk. tak samo: pradéd,'pra słowiańskiem *powerz-slo, cerk. po-dziad', prawnuk, praotīc, prarodiwresło, serb. powrijeslo, czes. po- teV; praslawin, 'przesławny'. Z na28 Słownik
434
praca — prasa
P
szych takich samych złożeń z pra prażone'; Praga, czeska czy war prababka itd.) przytaczam jedno: szawska, od prażenia (lasu), 'wy »jako W. Król. M. z pradziadów, palania', nie od progu (czes. prah), dziadów i z praszcząt nam panować jak Koźma kronikarz bajał. We raczysz* (na sejmie 1569 r.), po wszystkich tych znaczeniach i po nieważ praszczęta wywodzą się tu staciach prasłowiańskie; prasłowo od czędo, 'dziecko (p. szczątek) zarazem, oznaczające 'trzask'; lit. i nic z potocznemi praszczętami sprageti, 'trzeszczeć' (o płonącem (p. prask) spólnego nie mają; da drzewie), spraginti, 'piec', sprogti, lej, ponieważ nazwy dla 'prawnu 'pękać' (także o 'zakwitaniu'), spurków' i 'pradziadów' stale się, jak gas, 'pączek (kwiatu)', ind. sphuri w tym przykładzie, mieniają: pra dzati, 'dudni', sphurdzajati, 'trze szczur jest i 'pradziad', i 'prawnuk'. szczy', grec. asparagos (stąd wkońcu Prasłowo; lit. pra i pro (i we zło nasz szparag), 'kiełek roślin', sfażeniach z przymiotnikami maści: rageisthai, 'trzeszczeć'( o ogniu). Jak progełtans, niby 'prażółty', i t. p.); w lit. tak i w słowiańskiem obok ind. pra-, grec. pro i pro (prope- porg-, prag-, istniało oboczne pirg-, rysin, 'przed dwoma laty', jak na na całem Południu prkiti, 'piec' (np. kasztany), 'smażyć', u nas w pierzsze pra-), łac pro i pro, itd. praca, pracować, pracownik, praganiu lica, rąk. cowity, wy- lub opracowanie, itd.; praktyka, praktykarz, prakty wyjątkowo (w 15. wieku) z o:proca) kować, praktykant, dziś u nas w łużyckich narzeczach proca, czes. w znaczeniu 'wykonywania czyn práce, pracnỳ, 'ciężki', więc pra- ności', 'zaprawiania się w niej', ale postać tego słowa była: *por-tja, w 16. wieku specjalnie o 'praktyce innym Słowianom obca (od nas na astronomicznej, gwiazdarskiej', więc Rusi); por- można rozmaicie wy o 'wróżbach z gwiazd' i o 'kalenda wodzić; albo może *port-ja (?, jak rzach'; ludowe prandykarz, 'wieszczśioieca), południowe pratiti, 'posy biarz', prandyczyć, 'bajać'; u róż łać'^). nych Słowian praiika lub protyka prać, piorę, pierze, o- lub wypiedo dziś 'kalendarz'. rać; pracz, 'kijanka'; praczka, pral prałat, w 16. wieku prelat, z łac. nia, pralnik; piortin (pierun), p,; praelatus, dosłownie: 'przełożony' prasłowo, już w cerk. z znaczeniem (do tego samego praeferre, od któ 'mycia', jak i . w lit. perti, 'myć, rego z franc. i preferans i t. d.); ła kąpać', chociaż wyszło od 'ude cińskiemu Z przed a, o, odpowiada rzania', kijanką czy »wienikiem«, stale nasze ł w dawnych pożycz miotełką w łaźni (por. *prać po kach (buła, kolacja itd.). pysku«) prasa, prasować, z niem. Presse, praga, 'potrawa budząca pragnie 'tłocznia w winnicy', »prasa abo nie': >kiedy przyszło pragę owę przyłoga na tworzenie sera«; ale gasić*; »osoliłeś by pragę*, przy już od 16. wieku 'tłocznia drukar słowie; pragnąć, spragniony; wy- ska, druk, pisma' (»prasowe prze pragły, 'wyschły'; prażyć, 'smażyć, stępstwo*); w 16. wieku na tytu piec', »prazonka albo nawara«, pra- łach: prasowano u... ('drukowano'), zucha; prazmo, 'nieźrzałe Ziarna »prasowałem (z podwój nem ss) 1
p
prask — prawy
435
książki*, mówi Ungler o sobie I i używało się trzeciej osoby: prawi r 1531 i częściej, gdy dziś tylko (jak u nas dzie, albo jak w niskiem mol z molwil) dla przytaczania słów bieliznę prasują żelazkiem. prask, 'raz, uderzenie', prasnąć, cudzych, tak stale, że to prawi ścią prasknąć, praskać, »prask o zie gnięto w pry (u nas i Czechów, mię*, »na prask ugodzić*, 'przy por. słowień. pre); u Reja, Kocha chodzić na raz, niebezpieczeństwo'; nowskiego to pry jeszcze częste, praszczęta, 'plagi-szpicruty w woj w 18. wieku zniknęło (u Skargi np.: sku', kiedy »dragona na brzozowe * pogaństwo mówiło do chrześciau pręty goniono przez szeregi, co zo- o ciała... będą je, pry, za bogi chwawą praszczęty* (Potocki); »siedzę lić«; »daj, pry, najmilszy ojeze«; jak na praszczętach*. Słowo pra » szukać inszego państwa rozkazował, słowiańskie: cerkiewne praskaivica bo to, pry, małe, które mam«, itd.); ('okrzyk na przestraszenie wroga'), pry więc tyle co 'powiada'. Słowo to prask, ogólnie o 'okrzyku', chorw. prasłowiańskie i wyłącznie słowiań praskawica, 'bomba', prasntdi, 'trzaskie, obce zupełnie litewszczyźnie. snąć', czes. praskot, praskacz, 'bicz',Już w cerk. prawy oznacza nietylko prasztiti, 'palnąć'; w litewskiem po 'prawdziwego, szczerego', ale i 'pra staci z r niema, są podobne z l, por. wego' w przeciwieństwie do 'lewego' więc nasze plaskać, plasnąć. (zamiast pierwotnego desin, litew. prasoł, 'przekupień soli', »jatki deszinas, ind. dakszina-, grec. deprasolne* ('budy solarzy czy sol- ksios i deksiteros, łac. dealer, goc. ników'), prasolstwo; tak samo na tadiswa, wszystko o 'prawej ręce', Rusi, skąd do nas nazwa przybyła, rus. diesnicy); »na pjawoU, »pra r. 1451 po raz pierwszy wymieniona wica (juź w psałterzu tylko tak). (prasołowie); pierwotnie nie 'prze Prawy, 'czysty', »prawy młodzie kupień', ale 'warycz, zasalacz soli', niec «, prawica, prawiczka, o 'dzie wicy'; we złożeniach, prawowierny, 'salinator'. prawy; przysłówek prawie od później (w 14. wieku) zastąpiony mienił dziś znaczenie; znaczył aż dla nieuctwa tłumaczy przez pra do 18. wieku 'wcale, zupełnie': -pra wosławny, bo grec. orthodoksos, wie pełny«, 'całkiem pełny'; dziś 'prawowierny', wedle doksa, 'sława', przeciwnie: 'nie całkiem, ledwie'; zamiast 'wiara', pojęli. Praico, 'to, prawość, prawota, prawić, z mnó co słuszne, prawdziwe', 'zakonem' się stwem złożeń (wyprawić, od tego staje: »prawo rzymskie*, prawo wypratva, itd), z których najobfitszedawca, prawnie, praunik,prawność, prawnopaûstwowy, o praioo, 'słu sprawić, sprawa, sprawny, sprawo szność', spierają się, więc prawozdanie, sprawozdaioca, sprawttnek (z niem. końcówką); por. jeszcze na wać się; pratvota, 'sprawiedliwość'; prawić, przyprawić (przyprawy), prawizna, 'zdanie liczby', uprapoprawić (poprawka), oprawa (ksiąwizna. Stąd prawidło 'norma, re żek, i 'wiano'), zaprawa ('sos'), itd. guła' (cerk. prawiło), u rękodzielni Jeszcze w cerk. prawić znaczy 'są ków 'forma, modła': prawidło szew dzić', od prawo, 'sąd', ale w wiciu skie, ciesielskie; prawidłowy (rus. językach (słowień., czes., u nas) prawilnyj). Od prawy, obok praprzechodzi w 'mówić* (rozprawiać), | ivoty: prawda, pratvdziwy, spraw28*
436
praźnik — pręt
P
dzać, prawdopodobny, itd., a dalejwieczne sprinzen, 'skakać' (stąd na sprawiedlny i sprawiedliwy ze swo-sze spryńzle, 'skoki'), sprenzen, sijemi urobieniami. Prawda] nazywał kać', spranz, 'skok', ale dzisiejsze się w 16. i 17. wieku 'przybór sto springen, Sprung (nasze morspręgi, łowy', niem. Schiisselring, 'koło z Mordsprung), sprengen, p. pręga. (żelazne lub inne), na które misy go Por. jnrząść, przęsło. rące stawiano*, np : »obrus pościele, precel, pracel, praclik, od 15. prawdę w środku położy*, i na wieku, 'obarzanek', z niem. Brełzel. tej dwuznaczności »prawdy* je precz, p. prócz. szcze Potocki liczne stroił dowcipy pręga, prążka, 'smuga, pas', prę(np.: *prawdę lubiąc, stawiać po traw na stole starożytność broni... tę gaty w biblji, popręgi, od prężenia, na obrusie, onę kładziono na stolec), więc prężyć, sprężyna, sprężysty których wydawcy nie rozumieli; (rus. pruzina, 'sprężyna', dawniej w wokabularzu krakowskim r. 1537: i u nas pręzyna, pręźynka); na-, »postaw prawdę*, 'steli den Schiis wyprężony, itd. To z wokalizacją o: prong-, por. cerk. prąg, o 'skocz selring'. kach, konikach polnych', niem. praźnik, słowo ruskie, praznik, sprinke, 'konik', Sprenkel, czasow »kierchmasz albo praźnik* u »Ru nik sprengen i springen; z e: preng-, sina* Orzechowskiego; z 'kiermaszu, nasze prząc, tylko we złożeniach: za odpustu cerkiewnego' przeniesione prząc, zaprzęgać, wy przegnać, przyna 'bal, ucztę': »teraz mają księża prząź, sprzęźaj, sprząźka, przązka, tak wielepraźniku *, Górnicki, w zna rus. prjaźka. Prasłowo; obok owych czeniu uszczypliwem; dosłownie: niemieckich lit. springti, sprengeti 'dzień próżny, t j . nieroboczy, nie i sprangus, o 'duszeniu, dławieniu'. dziela'. Temat oboczny z u, y: tns.prygaf, pręd, znaczy wraz z prądowiną prygnuf, 'skakać', pry zok, 'sko i 'drzewo do rzeki obalone', nad któ czek', pryguntrawa albo skakunrego prądem »szkuta* się rozbija; trawa lub rozrywtrawa bajeczna »wrzodów prędanic*, 'nabieranie, (otwiera zamki). żar'; pra dać się, 'rwać się'; prędki, pręga, dawna pożyczka (14. wiek), naprędce; prędko; w stopniu wyż obok nowszej, pręgierz, z niem. szym obok prędzej i pręcej, jak we zdrobniałych pręciuchny, obok i za Pranger, pierwotnie 'widowisko', miast prędziuchny, wedle wymowy później 'rusztowanie katowskie'; por. i pisowni: prętki; prąd, prędki, to niem prangen, 'okazywać się'. stopień o (prond-) wobec nieistnie pręt, pręcik, zbiorowe prącie jącego u nas prend-: por. rus. prja- (z prącia plotą kosze); prasłowiań nut\ prjadaV, 'skakać', cerk. wús- skie, z wokalizacją o; z wokaliza pręnąti,'ocknąć się', naprędati^n*- cją e\przęt, sprzęt, sprzątać, uprząt skakiwać', serb. predati, àrze&,2)re- nąć; w cerk. przeważnie o ubio nnti, 'ocknąć się' U nas istnieje tylko rze, >(płaszczem) opręta ii*, rus. jeszcze bardziej skrócone soprznąć, prjataf, 'chować'. Oboczna postać 'zskoczyć' (t. j . soprinąti?). Prasło z u, y: pruciać i pryciać, 'biegać, wo, utraciło nagłosowe s-; w litew- wścibiać się', rus. prytkij, 'prędki', skiem go brak; jest niem. średnio- od pryt', 'galop'. Inna oboczność co l
l
pro- — próg
p
437
do zębowej: obok ł jest i d w tej postaci, u innych Słowian V nierównie liczniejszych: cerk. w prędki; p. prąd. pro-; mnóstwo złożeń łacińskich prok, 'reszta' (czes, prokni, 'każdy , i greckich z pro- pomijam, wsze u nas prokny, ale tylko w psałte rzach ; rus. prok, 'korzyść', proczii laki proceder, procent, problemat, proces, procesja itd., co wszystko 'chować na zapas'), prócz i proczij, 'następny' (rus. i proczeje, ' i tam do słownika słów obcych należy. próba, próbka, próbować, pro dalej'), procze i procz, jak u nas, bierz, probierczy, próbny (proba- ale jako przysłówek; z ruskiego wzię cja, probant i probantka w kla liśmy i opryszek, bo tam obok po sztorze; aprobacja), z niem. Probe staci z o były i postaci z i: opricz(ze zwykłem pochyleniem o w po niki Iwana Groźnego, 'oddzieleni, osobni od państwa', opritz. oprisz; życzkach), a to z łac. probare. proboszcz, z niem. Propst z łac taka sama odmienność w czes.przicz, praeposiius, t j . 'przełożony', z nie-precz, prycz, u nas i u Łużyczan zwykłem -szcz zamiast -st (por. precz, co od nas na Ruś przeszło. Odmienność dziwna, przyczyna nie moszcz). proca, proca rz; dawniej i prok jasna; precz wskazuje na twardą (Długosz, biblja), o 'machinie oblęż- półgłoskę, jak w wen; w biblji nie niczej, wielkiej', gdy proca mniej raz przecz obok precz. Urobione od sza (do ciskania kamieni); przy przyimka pro z k, jak przeko (p.). słowie: >jak z procy*,'nagle'; rus. p r ó ć , porze, porze; dziś ó z u porok, 'taran' (porohy stawili i bi-pomieszano, i odmieniamy pruję sza na yrad), cerk. praszcza, 'proca'; (próję niemożliwa pisownia, cho prapostać * por-k i * por-tja (por. ciaż jedynie »historyczna*, skoroź wyżej praca), od per-, por-. żadnego u tu nigdy nie było!), roz proch, prószyć, proszek; próchno pruwać, wypruwać (zamiast jedynie (a więc nie pruchnol), próchnieć, poprawnego rozparać); pór w roz spróchniały; postać pierwotna *porchpór, rozporek, przepór; wyprotek i *pirch (parcli i pierzchać, wedle (od wyprały) i wypórek (od wyporu), półgłoski twardej lub miękkiej; 0 'dziecku wydobytem, wyciętem'; tu i purchawka, i pierść, 'ziemia'). wypruwacz,\\A. Pień per-, -por-. Tak Rozprószyć, rozpraszać, obok roz- samo u wszystkich Słowian: cerk. płoszyć, rozpłaszać, dwa zupełnie porją, prali, rus. porof, słowień. odmienne słowa, co się chyba tylko rasporck. u warszawskich filologów ni stąd profos, dziś zapomniana szarża ni zow ąd pomieszały, chociaż wkońcu wojskowa, z niem. Profos, a to z łac. proch i płochy może pierwotnie to praepositus (p. proboszcz). Na Rusi, samo. Prasłowo; tak samo u wszyst z powodu mieszania / i ch, chw: kich Słowian: cerk. prach, prach- prachwosł. neti, rasprasziti, itd. próg (ale porogi lub porohy Dnie prÓCZ, oprócz, procza w 15. wieku; prowe, a stąd Zaporożec, z rus. dziś przyimek, 'krom, okrom', w 17. porog, porih); w narzeczach jeszcze . wieku i przysłówek, 'tylko': » fanty 1 z pierwotnem następstwem płyn .prócz domowe uniosszy*, »prócz nej: parg; wszystko z por-g od ^się z nim przechodząc*; u nas tylko pnia per-; prasłowo; tak samo 1
t
r
138
prom — proskura
P
u wszystkich Słowian: cerk. prag, światu klasycznemu) i nazwy wschod czes. práh, itd. nie, prasłowiańskie już chorągy (p.). prom dla przeprawy, dla czeskiego Wywód przeczący rodzimości pro prám i t. d. z pierwotnego *por-m,porca, wywodzący nazwę od grec. od pnia per-; niem. Prahm jest po purpury, rozbija się juź o trud życzką z czeskiego, ale Staroniem. ności głosowni, nietylko rzeczowe. farm, 'prom', pierwotnie z niem po prorok, proroczy, prorokować, krewne. »księgi prorockie*, prorokini, jeden z nielicznych przykładów pierwot promień, promyk, promienisty, pierwotnie i 'włókno, kosmyk* (wło nego pro-, u nas prze- (p.), i pnia sów, nici, jak w cerkiewnem, słowień.; rek- (p rzec), rok-; złożenie pra czes. pramen, 'źródło'); z pierwot słowiańskie; tak samo u wszystkich nego *por-mień od pnia per-, od Słowian. którego i proca i prom, niem. fah- prosić, u-, za-, wypraszać, prze ren i fitkren, Furt, ind. pārajati, prosiny; prośba (nie proźba\, por. 'prowadzi', łac. portus, 'przystań'. kośba), prosicie!] proszakiem na proporzec, proporczyk, 'chorą zywa się Jan Zamoyski w liście; giewka', z *potpor, zdwojonego proszalny; na Rusi wopros, sprosił', pnia por-, per-, o 'locie' (por pióro). o 'zapytaniu', poproszajka, o <proPnie per- i sper- (pióro) były wi szaku, żebraku' Prasłowo; tak samo docznie już w prajęzyku oboczne; u wszystkich Słowian; lit. praszyti, rozgałęzienie ich olbrzymie; do per-, 'prosić' i 'żądać', ind. praśna-, 'py od którego prom i promień i t. d., tanie', łac precor, 'proszę', procus, należy i niem. Er-fakrung i mnó 'dziewosłąb' (podobnie serb. pro stwo słów greckich, peirā, 'Erfah- si ti), niem. Frage, fragen; na Li rung', 'doświadczenie', i poroś, 'prze twie jest pień ten i w innej po chód', i porfhmos, 'przeprawa'; łac staci, perszu, 'dziewosłębię', ind. ecperior, stąd nasze ekspert(yza),prcchati, 'pyta', łac. posco (r wy i periius, i porta, 'fórtka', i pericu- padło), 'żądam', niem. dawne for lum, 'niebezpieczeństwo', i grec. pe- ska, dziś forschen Narzeczowe praras, 'koniec', i nazwa Pireus, itd. charz, o 'żebraku', z niem. PraTo *porpor prasłowiańskie; u nas cher, a to z słowiańskiego zgru z podobnych złożeń mało co ocalało; białego prockar (por. małorus. pronierównie ich więcej u Czechów chaty, 'prosić, żebrać'). i Rusi, np. ko tako ł, 'dzwon' (z kot- prosię, prosieciniec, 'chlew'; prze koi), czes. ptdpolati (z pol-poł) do stawione z *porsę; cerk. i czes. prasę. pffmąć, rus choroikorif sia, u nas rus. porosia; s z gardłowej, więc krokorzyć; nazwa przepiórki (p ) tu lit parszas, ale łac. porcus, niem również należy. Słowianie walczyli Ferch; nieznane (jak cała hodowla pod proporcami, wiemy to dokładświń) Arjom azjackim, tylko euro nie choćby od nado^lrzańskich, co pejskim. z namiotu boskiego,»stanu*. wynosili proskura, w najrozmaitszych po na wojnę >stanicę«, na której wid staciach, rozpodobnione piaskur(a), niał raoźe znak jaki (np. dzik w Rad- p.; 'chleb pszenny na hostję do QOSZCZU?) Temu nie wadzi, źe przej- cerkwi'; prosknrnica, 'baba wypie mywali dla proporców (nieznanych kająca proskury'; z grec. prosfora^
p
proso — Prut
439
ofiara*; cerkiewne, u pisarzy unic jący', go-sztha, 'obora' ('gdzie go-, kich i dyzunickich 17, wieku czę bydło, stoi'), niem. ew-ist, 'owczarnia'. ste; praskura i jnroskura u Stanka prowadzić, oprowadzać, przepro r. 1472, o 'pieczywie pszennem'. wadzka, itd., urobienia od prowad, proso; tak samo w całej Sło- dziś nieużywanego, częstego w 17. wiańszczyźnie; najcelniejsze w upra wieku ^nie tychprowadów stroić*); wie rolnej zajmywało miejsce, o czem prowad, od wodzić, wadzać (p. źródła arabskie 9. i 10. wieku wy wieść), znaczyło: 'obchód końcowy', raźnie świadczą; trojaka nazwa: 'pogrzeb', 'niedziela pierwsza po ber, pszono, proso, również tego Wielkiejnocy' (dziś przewodnia, dowodzi; proso wyłącznie słowiań w 15. wieku pr owady); zresztą stale skie. Litwa ma inną nazwę, mał- przewód, przewodnia (o 'spółce, nos lub soros; pierwsza indoeuro- szajce ze zbójami, koniokradami'). pejska, grec. melinę, łac. milium; U nas wyjątkowe, bo zresztą zawsze druga przypomina przypadkiem he prze- mówimy (u nas przechadzka, brajskie śorā, 'proso' (jak hebr. u Czechów procházka, itd.); p. prze. bar, 'zboże', nasze ber), i nic z tego proza, dziś nazwa 'mowy niedla dziejów pierwotnego handlu nie wiązanej', prozaik, prozaiczny, z łac. wypływa. prosa (takie s w późniejszych po prosty, prostować i proście, upra życzkach daje z, w dawniejszych z, szczać; prostak, prościnka, pro p. róża), nazwa 'pieśni kościelnej' stactwo; prosłucha, 'licha wódka'; (»sekwencje, prozy, hymny«) prostota i prostość; złożenia: pro prozapas, u pisarzy 17. wieku: stokątny, prostopadły, dawne pro- »nie trzyma nic od prozapasu*, stowtosa (i przez nieporozumienie: »sporym prozapasem opatrzywszy przestowłosa i beztowlosal), z 'roz-szkatuły*; nasz zapas (p. paść, puszczonemi włosami'. W biblji pro pasę) z ruskiem pro-. ście znaczy 'wyswobadzać': uprościł p r ó ż n y z próżny (por. różny), jest Lota«, »wyprości mię* (»wy a to z *prozctny (r. 1389: »a tym swobodź *, Leopolita) »sprościleś miał być prozdzien*); wy- i opróż je« (»wybawiłeś«, Leopolita), por. nić; próżność; przenośnie: próżno rus prostif i proszczaf, 'przeba wać, próżniak, prózniaczy, itd.; czać', proszcza, 'absolucja grzechów' w 14. i 15. wieku próżny o 'uwol (częste w polemice z prawosławiem nionym od winy' itp.: »uczynił j i w 17. wieku), proszczaite mówią próżna*, »nie puścił Pawła tej rze przy rozstawaniu się. Tu i nasze czy próżno<; po próżnicy, 'darem sprośny (jak zdrożny, zbrodnia), ten, nie', od psałterza. Prasłowo; cerk. co z prostego (z drogi, z brodu)prazdìn (stąd praźnik, p.), czes. zbacza' Prasłowo; u wszystkich Sło práz(d)ny, rus. poroznij (z z, jak wian tak samo; cerk. prost i o 'nie u nas), od pierwotnego *por(z)d-. winnym'. Pierwotne złożenie z proPrusy, Prusak, nazwa litewsko(p. pra-) i pnia sta- ('stać') w naj pruska, kpiąca, od prausti, 'myć', krótszej postaci; por. lit. at-sfots,prusna, 'ryło, pysk'; znana od 8. at-stoti, 'stać w oddali', ap-stas, wieku jako ogólna, obejmująca 'dostatek', ap-stus, 'obfity', ind. ra- wszystkie szczepy pokrewne. the-sztha, 'na wozie (rathas) sto Prut, rzeka, scytyjski Porata (od l
440
prychna — prze
P
irańskiej nazwy 'brodu* ?), grec. Py- pryszczel; pryskirnik (roślina); to retos; Bruios u cesarza Porfiroge- samo co bryzg, bryzgać; prasłowo; nity około r. 950 dowodzi, że sło cerk. prysnąti, serb. prskati, czes. wiańska nazwa nie z rumuńskiego pryskali, pryskỳrz, 'pryszcz'. poszła, bo w r. 950 żadnych Ru przaśny, o 'chlebie niekwaszomunów tam jeszcze nie było. Mapy nym, macy', o 'wodzie słodkiej', średniowieczne zowią go Alanus 0 'potrawie bez smaku'; przaśnik flurius, 'rzeką ateńską', od Alanów, (chleb), przesnica (»święto prze przodków dzisiejszych Osetów kau śnić*, biblja); por. Przasnysz; pra kaskich. Ci zwali się w średnio słowo; cerk. oprèsnok, 'chleb niekwawieczu, u Arabów, Greków, Rusi, szony'; lit prieskas (więc słowiań Asami (aśu, 'szybki'), Jasami; od skie z *preskny; przyrostek samo nich nazwa miasta mołdawskiego -n, jak w ciasny, prokny, żelazny); Jassy (starorus jasskyj iorg, t. j . znaczenie: 'świeży', niem frisch 'targ alański'). Alanją nazywało się (z frisk)? W biblji parokrotnie z r: wybrzeże czarnomorskie od Teodo >praśny chleb*, praśnice. zji do Ałuszty; nazwa Alanóio po przqczek, r. 1472 i 1532 o owa wtarza się może w nazwie Rokso- dzie zbożowym; czy *prążek, od lancio (irań. raochszna, 'jasny, bły cerk. prąg, 'konik'(?) szczący'), szczepu sarmackiego (wszy jptzaéé, przede,prześlita, przędza, scy, wraz z Scytami, irańskiego przędziwo, przędziono, przędzalnia, początku), niegdyś między Dnie itd ; przęsło, i 'warstwa'; prasłowa, prem a Donem osiadłego; nazwę brak nagłosowego $-; lit. sprindis, przenieśli humaniści dowolnie na 'piędź', sprendziu, 'mierzę piędzią', 'Ruś', i stąd u Zimorowiców Rok so niem. (anglosaskie) sprindil, 'przęlanki: 'ruskie panny'. śliczka' Tak samo u wszystkich Sło prychna, 'mędrochna' (o 'doświad wian: cerk prędą, pręsti, prękda, czonej'); pieśń erotyczna o Prychnie 'przędza', pręslica, rus prjaza, i Bieniu, dosadna; »na pryszkę«, prjadu; łotew spredułe. 'przęślica'. 'na jarmark sędomirski na św Pry- Pokrewne i z pręg-, 'prężyć', jak niem. spinnen, 'prząść', z spannen, scyllę'. prym i ara, w 17 wieku, nazwa 'prężyć' Tu należy i dawny zwrot: gry w karty: »jako w pasza albo »po przęckc*, t. j . 'do miary', od prymierę*, »drudzy krępą trapili przęcka (zprzędz-ka), niby 'przęsło', prymierę*; obce, jak wszelkie inne 'klamra' u pasa, szlei. R. 1500: »monazwy karciane: rumel, rusz, simo-towidło albo przęśleń*; i to słowo dynajciet itd ; por prymus, prym prasłowiańskie: czes. przeslen, łuź. (stąd i ludowe prymny), prymas, priasłen, serb. prszłjcn (!), słowień. pryncypał, od łac. primus, 'pierw presłen. szy', princeps, itd. prze; zeszły się w niem dwa pier prysa, 'laska, drąg', u flisów, wotnie zupełnie rozdzielne przyz niem. Spriess (w tem samem zna imki-przystawki: pro (p. wyżej pra-) czeniu), bez nagłosowego s-. 1 prasłowiańskie *per, \it per i par, prysk, 'żar'; 'pysk koński'; pry ind. pari, grec. peri, łac. per, goc. skać, 'parskać', »pryskować żelazem fair-, niem. ver-. Wedle głosowni rozpalonem«; prysnąć; pryszcz(ykj; słowiańskiej takie złożone jak np.
przebyć — przeć
p
441
*per-dati (lit. parduoti) przestawiabytek, znaczącemu przecież nie 'gdzie my w pre-, prze-, Czesi i Słowianie się przebywa', ale 'to, co przybywa' południowi w pre-, Ruś w piere-, (»od przybytku głowa nie boli*, i ta postać wyparła każdą inną; np. »z przybytkiem dnia większego*; *per-iti (lit. pareiti) nie istnieje por. przybysz, t. j . 'przychodzień', (z wyjątkiem załabskiego, pereit, » rok przybyszowy«, ' przestępny, ale tam i perdal, 'przedał', nowe gdzie jednego dnia przybywa'); ten wyrównanie w innym kierunku, błąd raz juź w biblji zachodzi; przeciwnym powszechnemu); za u Czechów przebył ustąpił również miast niego jest, wedle przędąc, przed przibytek, 'mieszkanie'; po i przeić (przejść). Nasze prze- wy dobnie zamiast przetbica ('przed parło tak dalece wszelkie pro-, źe łbem') od 16. wieku przyłbica. powstały nawet bezmyślności: za przechyra, przechera, 'frant, miast prostoicłosa (to znaczy 'z roz- oszust', powszechne w 16. i 17. puszczonemi włosami', albo 'nieza- wieku ; przecherny, 'szalbierski, czesana') mówią w 16. wieku prze- zwodniczy'; por. cerk. prochyrel, siowłosa (Bielski, Petrycy i i.); więc 'podły', do rzeczownika chyra, 'sła i przeciw, przeciwko, naprzeciwko, bość', rus. chyryj, 'słaby'; p. chory. przeciwnik, s^zeciwiać się, uro przeciw," niegdyś przymiotnik od bione od nieistniejącego u nas proii, proti (p.prze) brzmiał: protiw (jak czes. słowień. proti, małorus. proty, praw od pro); sam przymiotnik w ro białorus. preci, łotew. prefi, ind. dzaju męskim zaginął u wszystkich prati, grec. proti (pros), łac. pre- Słowian, ocalał w rodzaju żeńskim, tium, 'cena (zamiany)'. Dziś prze cerk. protiwą, albo w nijakim, ustąpiło przed przez; zachowało się protkoo, skróconem w protiw (ka w przeto (Czech mówi: proto), prze szubskie procim, juź w 16. wieku), bóg (Czech: ]rro buoh), przecz z czego u nas przeciw; p. prze. przeco ' (Czech: prócz; Słowak, jak przeć, prę, przesz, prą, szcze my: preczo); ale przez wieki, aż gólniej we złożeniach: podeprzeć do 17. wieku włącznie, używało się (zamiast poprawnego podprzeć), prze ciągle w znaczeniu 'dla': *prze podparł, podparty (wsparcie), pod marne pieniądze*, »prze tę przy piekać, podpora, podpórka; uprzeć, czynę*, »prze imię twoje*, »prze uparł się, uparty, upierać się, upór, zbawienie ludzkie*; nawet i w zna uporczywy; zapora, opora (oparcie czeniu 'na' (»piję prze zdrowie*) się), napór. Prasłowo; brak nagłoi 'przed' (»prze cię kładę*); dalej sowego 5-: lit. spirti, 'wierzgać', przeń, przeć (z prze cię). We zło atspara(s), 'podpora', spartus, 'zwin żeniach prze- (cerk. prè-, czes. prze-)ny', prus. spartis, 'siła'; ind. sphustopniuje: przemoc,przezacny, prze rati, 'rusza się', grec, (a)spairo, najświętszy. Inne znaczenia (prze 'opieram się', łac. spernere (sprBliczyć, przebić, przejść) pomijam. tumj, 'odrzucać', niem. spornen, przebyć, przebywać (przebywa- 'wierzgać', i Sporen, 'ostrogi' Tak wać w biblji), przebywacze, 'miesamo u wszystkich Słowian; cerk. szkance' (tamże), wymieniam dla preti, pirą, podpirati, podpora. słowa przebytek, 'mieszkanie', co juźI i przeć, przę, przysz, przy, to w 16. wieku ustąpiło mylnemu przy- I \samo co poprzednie; przeniesione ze J
przeć — przedać
442
P
'wstrętu fizycznego' na 'moralny', per-, por- o 'lataniu' (z sper-), 'prze zatraca nawet właściwą odmianę bijaniu -przekraczaniu' (prom, pie i całkiem jak pierwsze się odmie rzeja itd.), to żaden inny pień nie nia: dawniej tylko przał i zaprzał wyrówna temu per- co do ilości się, dziś zaparł, wyparł się, zapie znaczeń, ale i początków. rać, wypierać się, ale do dziś zaprzed, przyimek, i przód, rze przaniec; spierać się, spór, sporny.czownik, bo prawidłowy przegłos Używało się szczególniej w rozpra ie w io nie rozwijał się w zawsze wie sądowej: prza, 'proces', pierca, jednozgłoskowym przyimku, lecz pier czyk, 'adwokat', są pierz, sąprza, tylko we dwuzgłoskowych posta albo są pierza, sąprzewy i sąpie ciach rzeczownikowych; więc przodu rze wy, 'strona przeciwna w sądzie'; z *przedu, a ich o i na mianownik i w tem znaczeniu jest już prasło przeniesiono: przód; przodek; przed wiańskie : cerk. prja, rasprja, 'spór, ni; wprzód, wprzódy albo przody, proces', sąpir* 'przeciwnik', czes. u ludu i drugi stopień: przódziej, rozeprze, rus. prienija, 'debaty' przódzi; przodownik, przodkować. (por. nasze odparł); odpór, spór, na Urobione przed przyrostkiem -d od leżą do jednego lub drugiego per-; per, jak nad, zad, od na, za; rus. tu również więc brak nagłosowego piered, wpierod (nasze naprzód, co dziś i odmieniamy, np.: »numer Na s-; cerk. ptrêti, ptrją, piriszi. przeć, z pierwotnego per- (t. zn. przodu*); czes. przed, cerk prêd, nie sper-, jak poprzednie), o 'prze- drugi stopień cerk. prèzde, z tego niu, rozparzaniu się': »zboża w są- rus. priez, priezdewremienno; u nas siekach przały i butwiały*, >miej- jeszcze w 16. wieku: przedzej z przę sca przejace* (pod pachą); trzecia dze. W imionach: Przedpełk, Przedosoba: pre (jak gore i wre): »gdy woj,iL Dziś mówimy: »n&przodzie*, słońce pre*, »jako gdy pre pod zamiast poprawnego dawnego »na obłokiem palącym*; przelina, 'zie przedzie* (por. poprzednik). mia z pod topniejącego śniegu, miej przedać, przedawać, przedaj, sce przetarte'. Tu należą i >gruszki przedajny, przedawnichvo; p. dać. przałki* (już u Zimorowica, 'wcze Zwykłym trybem, nie zadowalamy się śnie dojrzale'). Brak w lit.; wta złożeniem utartem i składamy je po czają grec, prełhó, 'gorę', pim-pre-minownie, mówimy nie naleźć, lecz zna (zdwojone), 'gorę', prēdon, i o 'wrzo leźć, nie ostać, lecz zostać, tak samo dzie'. Od tego per-, por- (por. pora) nie przedać, lecz sprzedać (sprze odróżniamy więc oba poprzednie dawać, sprzedaj), gdy inni Słowia per-, por- (ze sper-, spor-), ale dalnie, np. Ruś, Czechy, przy prodati szych różnic nie uznajemy, więc zostają. Od 18. wieku przedaj za uważamy za jedno: cerk perą, stąpiliśmy przedazą i mimowoli pirati (jak berą, birati), rus. »po- przypuszczamy, jak przy odzieży, praV nogami*; cerk. zapirą, za-pożyczkę ruską (prodaza, odieza); prèti, rus. zapierief (na zapierti, nie należy jednak pomijać prapol zapor), podpieriet , czes. podeprziłi,skich rzeczowników na z, jak łu podepru, rus. pru, pierief, 'cisnąć' pież, kradzież, i t. d. Złożenie to, (napór, 'nacisk'), serb dopriełi, do- w znaczeniu 'pierwotnego handlu pirati. 'dosięgać'. Jeżeli włączymy wymiennego', jest prasłowiańskie; 9
9
przeko — przewal
p
443
11
lit parduoti, 'przedać', może tylko nazwy zbyt odbiegły; prus penpalo nas naśladuje. Różnicę pierwotną i lit. pidpeła, piepala, łotew. paimiędzy przędąc (czes. przedati,\pala, I może zniekształcone słowiań 'zdradzić, przeliczyć się w dawaniu*) •skie, ale są i nazwy pruskie dla a prodać (czes. prodati, 'przedać') 'ptaków' wogóle: pepelis i (czwarty utraciliśmy (tem łatwiej zjawiło się przyp. liczby mn.) pipalins; porów złożenie z s-); wszyscy inni Słowia nywają łac. papilio, niem. fifaltra nie ją zachowali: rus. pieredaf (dawne, dziś Falter), 'motyl'; i u Sło i prodctt\ Por. prze. wian (bułg.) preperuga i peperuga, przeko, poprzek, naprzek, na- 'motyl'. przeki, wprzekd),poprzeczny, przeczprzepłoch, o 'chwaście': »kłosy nica, przeczyć komu, przeczka, bez przeplochu*, »kwaśna jagoda sprzeczka, sprzeczać sic; »sprzeczne i przeplochy*; 'luka, brak': »wiel koło*, o 'upartym*; we złożeniach: kie w regestrach przepłochy*, »czy przckobialy^z białym pasem, smugą',nią przeplochy w cnotach*, Po w 16. wieku nieraz. Prasłowiańskie; tocki; później i 'popłoch', u Cze cerk. prekostoiciti, o »przeciwomół-chów tylko w tem znaczeniu; rus. wiących* naszych dawnych tekstów; pìerepoloch P. płochy. serb. prekfoj, czes. prziczka, rus. przepołlldni, »od diabła przepopopierek, piereczit \ z *perko; uro łudniego*, psałterz (poludniego, bione od per- (p prze) przyrostkiem puławski), »ode diabelstwa prze-k (por. prok od pro-, p. prócz). poludniego*, r 1532; dziś przyprzekomarzać się z kim, od kopoludnica, o 'zmorze', znane i u in mar (p ), por słowień. kontarali, 'bie nych Słowian, np. u Łużyczan. przesiek (nieprzesieka), 'siekiera'; dzić się , od tegoż słowa; późne, nazwy narzędzi: przesiek, nasiek; nam właściwe. przelÌSZ, w biblji i przezlisz, nazwy poręby: 2 asieka (p.), prze u innych (np. u Leopolity) tylko to; sieka w 13. wieku; p. siec. 'nadto': »/rrzefzjlisz wielki«, jak przespieć, częste w psałterzu, w czes. przeiisz; złożone z lich (p.'powodzić się':» wszystko przespieje*; lichy) •prześpiewayiie, 'powodzenie'; prze przepaść, przepastny; prasłowo;śpi ech: »uczynisz przespiech pra wemu*; przyśpieć, 'pospieszyć': »nip. paść (padać). przepiórka, przepierzyca; »prze żadny nie przyśpiał^^me przybył', piorę'ze pole*, o 'niestałem szczę biblja; p. spiech. przestrzeli, przestronny, p. strzec ściu'; przepiór, 'wabik-piszczałka'; przepierotcać, 'przyśpiewywać'; za i strona; ale do tego należy i cerk. chowaliśmy oba r, inni Słowianie prostor, 'obszar', prasłowiańskie je odmieniają: słowień. prepelica (bułg. rus. czes. prostor), u nas prze i plepelica, podobnie u Serbów; stwór, zamiast */?rzPsfor: prze- za u Czechów przepel i krzepel (roz-stąpiło, jak zawsze, pro-, a iv wsta podobnienie i dwu p), na Rusi pie- wione przesukowany, biblja (»kręcony*, rcpief i piercpier Prasłowiańskie; zdwojone per-, tak samo jak w pro Leopolita), »ze lnu białego przeporzec (p.); ptak przezwany od 'pod sukow arnego«; od sukać. p. sukno. przewał, czes prziwal, 'ulewa' latywania'. Pruskie i litewskie jego %
1
}
444
przewernąć — przy
P
(o deszczu i o wałach wodnych), w 15. i 16. wieku, zamiast dzisiej w psałterzach, biblji (> deszcz*, szego trzmiel, nazwa krzewu le śnego. Ale przmil, sczmielka, 'aspleu Leopolity). p r z e w e m ą ć , 'przewrócić', małoru- nium', szczmiel(iną), 'melampyrum' skie, u Potockiego, jak powernąć (noc i dzień, wedle łac. vesparia u S.Twardowskiego; małorus.pere- tak ochrzczona), przmiel r. 1472, pczmiet, szczmiel, r. 1500: »trąd wernuty, powernuty. przez, urobione (jak przek, p. albo psczmyeU, to zniekształcenia przeko) od per- (p. prze), tym samymprasłowa czímel, 'bąk', rus. czmiel przyrostkiem -z, co i w innych przy- i szmiel, szczcmiel, słowień. czmelj, imkach; por. bez. Właśnie u nas szmelj, czes czmel, szczmel (stare), przyimki przez i bez wymieniły się; załab. stmel (serb. strmelj, słowień. mówimy żartobliwie: »pobiegł przez czrmelj i czmrlj, dalsze zniekształ czapki bez las*, dawniej: * przez cenie); czìm-el do pnia kim- do skemczapki przez las«, bo w ciągu 14. do (skom-), por. komar, lit kaminê, 17. wieku bez przed przez zupełnie 'bąk'; p. czmiel. ustąpiło; są liczne pomniki, szcze p r z t y k , prztyknąć, dźwiękona gólnie 15. wieku, gdzie nigdy bez, śladowcze, prziykać i o 'fukaniu', zawsze przez się używa, i przed i o 'spaleniu (na panewce)'; por. imionami, i z niemi, np. zawsze: przez- bzd-yk pieczny, nigdy bezpieczny (w obu przy, przyimek, i we złożeniach psałterzach: w florjańskim tylko jak przybysz. Prasłowo, lit. prie kilka przykładów dla bez: bez mała, (prus. prei), 'przy', w dalszem uro bezwinny, bezednowie, pobezczynić, bieniu priesz, 'przeciw'; łac. pri, zresztą zawsze przez, przes); bez prae, 'przed', niem. fur, tor. Ogól ocalało nieraz tylko w imionnictwie: nie przy we złożeniach z przy Bezdziad (obok Przezdziad, stąd miotnikiem służyło umniejszaniu; od Przezdziecki), Bezdrew i Rrzez- biały: przybici (nieodmienne! jak drew, Bezkorzystew i Przezkorzyoburącz itp.), 'nieco biały, białawy', stew I u załabskich Słowian przez np. »miał włosy prz//biel«; przymiejsce bez zajęło. Inni oba ściśle czyrzń,przylis ('lisowaty'), przyżółć, odróżniają, Czesi przes (oni przez przyzieleń; ale to przy, jako i z siód nie mają, ale to to samo) i bez; cerk. mym przypadkiem łączone, wywo prēz (bułg. prezmorczin, 'przezmor-łało, szczególniej w 16. wieku, po ski', t j . 'zamorski'), rus. pierez, ale staci: przybielszym, przy czerwie ńobok niego posiadają południowe szym, których język 15. wieku jeszcze i wschodnie języki i czréz \ub czrés, nie zna; Bej np. ma już wyłącznie rus. czerez, co w zachodnich ocaprzy trudniejszym (tto nań pnylało jedynie w nazwie szczepowej trudniejszym«), przyłakomszym Czrezpienian, t . j . 'przez Pianę (za('nieco łakomiej'), u Mączyńskiego Pianą) mieszkających' (w Meklem jest obu postaci kilkadziesiąt przy burgu, 10—12. wiek). U Słowień kładów; są jeszcze u Petrycego ców bez w brez się odmieniło, pod 1609: przysrozszym; w 17. wieku wpływem tego prez, czrez. giną zupełnie. My dziś przy wprost z przymiotnikiem łączymy: przy-, przezroczysty, P- zerk. ciemny, przyciasny, przy ostry; da w- \ przmiel, przmielina, przmielowy,
przyjaciel — psuć
p
445
nemu językowi to obce, miał pr ży dosłownie greckie parabole tłumaczy ciem, przyostrz; u innych Słowian i na 'bajkę, powieść', przechodzi. to rzadsze. Mylne przy, zamiast U nas, szczególniej w 16. wieku, prze, w przybytek (p. przebyć), i mylna pisownia: przydcza. przyłbica. przyzba, p. izba. przyjaciel, nieprzyjaciel; przy- przyzwoity, nieprzyzwoitość; już jaźń, nieprzyjaźń; oboje od cza od 16. wieku stale tak, ale jeszcze sownika przyjąć (sprzyjać), co wy i wtedy istniała (np. u Kromera i i.) jątkowo jeszcze w 16. wieku nie dawniejsza postać bez z: przywoity; ściągniętą postać zachował, ale tylko złożone z przy- i woj- od wić, p.; w przyjaje (> kotka nie przyjaje znaczy 'to, co się przywija, przy psu«), do czego dorobiono mylne: należy'; dlatego mówią: *przywoita przyjajać (»jemu nie przyjajalU, (t.j. rzecz), aby...«, »jako to głupim biblja, »tej sprzyjając na umor«). przyzwoita*. Wyłącznie polskie. Pierwotnej odmiany (cerk. preją, psota, od psi (p. pies), zwykłym prijati, czeskie dawne przeju) nie przyrostkiem (-ota); psocić, psotliwy, mamy; zastąpiliśmy *przeję nowem psotliwość, psotnik; nietylko dla przy jam (z przyjaje); dziś tylko 'figlów, psich kusów', ale w daw złożone sprzyjam. Prasłowo; brak nym języku głównie i dla 'nierządu' go w lit. (przytaczają tylko łotew. wszelakiego: »będą się psocić córki prieks, 'radość'); ind. prija-, 'miły' wasze*, Leopolita, »w domu nie (czasownik prijajate), goc. frijOn, rządnicy psotę płodzili«; w biblji 'kochać' (stąd Freund i Friede); psotny tłumaczy 'najgorszy'. z prijateV zgadza się zupełnie saskie pstry, narzeczowo od 16. wieku (stare) friuthil, 'kochanek', ind. pestry i bestry; pstrzyć, upstrzyć; pretar-. Przyjaźń jak bojaźń, obok pstrocha i pstrucha, o 'krowie takich jak pieśń, waśń; przyrostek pstrej';pstrocina\pstrocizna; >pstro jest więc -znt albo -sm, obok -ni w głowie* i pstrogłowiec; ale pstro (jak w dań). katy urobiono wedle srokaty; pstrąg przyjemny, nieprzyjemność, do (takiź przyrostek jak w ostręgi). Pra przyjąć (p.jąć; przez przyjmą, por. słowiańskie, od pisania (przyrostek -r, między s-r wsunięte t trybem ujma,lnb przy jem, por. najem,zajem, rus. prijom); tak samo w czeskiem, stałym słowiańskim); grec. poikilos, gdy na Rusi prijatnyj, nieprijat- 'pstry', z inną samogłoską od tegoż nost (od przyjęty); por. niem. an- pnia; p.pisać; nazwę ryby 'pstrąga' ogólnie stąd odwodzą Słowianie genehm i annehmen. przysięga, przysiąc itd., przy- (serb. pastrwa, itd,). Por. pstrosz sięznik ('ławnik'), sprzysięzenie (o koniu); narzeczowe piestrzyć, ('spisek'), krzywoprzysięzca; pra piestrzańka, z pierwotną miękko ścią półgłoski. słowo; p. sięgać. psuć, psuję, zamiast odmiany przytcza, 'przypadek', 'sprawa, rzecz', w 15. wieku ogólne, ginie pierwotnej ipsować, psuję, zepsować, już w 16. wieku (jest np. w Ezopie jeszcze w 16. i 17. wieku ogólnej; Biernatowym: »gdy się przytcza zepsuty, zepsucie, popsuć (popsufprzyda, ród cię wyda«); o i przy majster); od pies (p.); por. niem. tknąć, przy-tkać; w cerk. pritcza terhunzen w tem samem znaczeniu, f
446
psyk — publika
P
od Hund: 'na psa sprowadzać, na ptak, dawniej ptach, więc zdrob psotę'. niałe: ptaszek; ptaszysko (mylnie psyk, psykać, psyknąć, dźwięko ptasisko, dla uwydatnienia owego naśladowcze, o ptactwie, o trze- -i-), ptaszę, ptaszy (mylnie ptasi, jak szczącem świetle, itd., urobione jak mysi, dla tej samej niemądrej przy czyny); ptactwo obok ptastwo (bi ksyk (kszyk), prztyk, pstryk, bzdyk. pszczoła, dopiero od 16. wieku, blja); ptaszyna, ptaszynka, i rodzaj zamiast dawniej szego^>cso?a (sz wsu 'strzelby'; ptaszyniec; w cerk. pier nięto), a to z *bczoła, przez upo wotne pta, rus. potka i ptica, ptiedobnienie b do bezdźwięcznego cz; niec, 'gniezdnik'; od 'latania': ind. pień buk-, od 'beczenia'; bąk i bczo- pat, 'lecieć', pat-atra-, 'ptak', grec. ła (przyrostek -
p
puc — pult
447
rzeczpospolita dosłownie tłumaczo puginał, z włoskiego (pugnale), ne za naszych pseudo-rzymskich cza jak sztylet (stiletto) i daga (p.), gdy sów; z tego republika (przeciw mo deka, 'sztylet', z czeskiego. narchii). puha, ruskie, w 16. wieku, za puc, pucek, pucka, 'ostatnia część miast 'bicza', p. pęga; pisano myl warg', 'kończyny palców"; 'całus'; nie i puwa (Zimorowic). puhacz, puchacz, od 15. wieku 'wydęcie warg'; 'chłopeczek'; stąd pucołowaty i pucaty; wszystko z ch, do czego i puszczyk, 'odmiana oboczne do pęc- (napęcniały), p. mniejsza sów'; rus. pugacz, niby pęcfz) pod pęk. od straszenia (pugaf); przezwany puch, 'to, co się unosi', 'piórka »od pukania strasznego w nocy«. puhar, 'czara, czasza', z niem. miękkie, meszek, włosie'; obok tego i pech, 'zapach' i 'zaducha'; pu Becher, u Węgrów pohár, serb. sło chowy, puchówka; puszyć się, 'na wień. pechar, cerk. pechar ipachar dymać się', napuszony, napuszysty;w nazwie 'czasznika': pacharnik, puchnąć, puchły, puchli(z)na, zło łuż. bjechar, Staroniem, behhar żenia z na-, o-, z-, za-; p. pulchny. ipehharifl&c. średniowiecz, bicarium. P. pycha; por. pach. puk, puki, pukać, puknąć, pupucować, 'czyścić', z niem. Putz, kawka, pukanie, pukanina; wypuputzen, szczególnie w gwarze woj czyć (np. oczy); p. pęk, pękać, pęk skowej, »pucować buty«; pucówka nąć, pęcznieć, bo to oboczne u obok nosówki; »śmiać się do rozpuku*, (jak frycówka); a był i pucer. pud, pudowy, ruska nazwa wagi t. j . »do rozpęku*. pukiel, pukla, wszelka 'okrągłość, (40 funtów), z niem. Pfund (n w daw nych pożyczkach wypada), a to z łac. wypukłość', u włosów, ozdób nabi pondus, 'waga', do pendere, 'wisieć' janych na tarczy, uprzęży), z czes. (stąd dawne ponderować, 'ważyć'). pukle z niem. Buckel; puklasty, pudło, pudełko, pudełeczko, od wypukły, wypukłość; puklerz, 'tar 16. wieku (1532 r.), z niem. Pau- cza' (por. franc. bouclier, z'niem.). deł (»paudeln und lischken mit pula, 'stawka', 'partja', wyraz 19. Fischen* w Prusiech w połowie wieku, więc z franc. poule (od łac. 16. wieku); pudlo, 'o chybionym ptdlus, 'nasiadka'), nie z włos. pustrzale', pudlować, od nazwy psa: glia, 'stawka'. pudel, również z niemieckiego, znacz pulchny, od połowy 18. wieku, nie młodsze jednak. przestawione z dawnego puchlny puery, 'żacy przystrojeni do ko- od puchnąć (p. puch). pulpet (do rosołu), z włos. polmedji' (w 16. i 17. wieku), z łac. petta, 'kluseczki, gałki mięsne', 'figapuer, 'chłopiec'. puf, we wszystkich znaczeniach: tele' (z włos. ficattola), od polpa, puf na głowie, puf do siadania, 'mięso'. pulpit, 'stolik czy podkład do itd., z franc. pouf; tylko nazwa pisania, czytania', z łac. pulpitum. gry z niem. Puffspiel. pugilares, skrócone pulares, prze puls, pulsowy, pulsować, z łac. jęte żywcem, nawet z obcą koń pulsus od pellere, 'bić'. cówką (zamiast pugilar), z łac. pu- pult, pultynek, 'szkatułka', z niem. Pult z łac. pulpitum. gillares od pugillus, 'tabliczka'.
pułk — puszka
448
P
pułk, z dawnego pełk, ocalałego puskać, urobione do puścić, jak w nazwach osobowych, złożonych brukać do brudzić, ale to nalecia z-petk(Świętopełk,Jaropełk,Przedłość ruska (puskat', otpusk, 'urlop'). pełk), lub zeń urobionych (Pełka; pusty, pustować; pustak; pusty Pełczyn); prasłowiańska nazwa 'od nia (o podwójnym przyrostku:-y-ni); działu wojska i ludu'; od tegoż pustelny r. 1595 ('leśny'), pustelnik, pnia co i grec. polis, łac. popułus, pustelnica, pustelniczy; pustota, pu niem Vołk; p.pełny; pułków?/, puł- stość, pustosz, pustoszyć,spustoszyć; kownik pułkotonikować; pułkow pustać; pustki, pustkowie; »pustonik od nas i na Ruś przeszedł, wraz pas (albo samopas) chodzić*, 'paść z innem słownictwem wojskowem się zdała od stada'; »puste wie (chorunzij, puszka); już w połowieczory (lub nocy)*, 'czuwanie przy 17 wieku sarkano, źe niem. ober- umarłym'; puścić, puszczać, i liczne szłer zabiera miejsce pułkownikowi. złożenia; puszczadło (do puszczania punkt, pttnkcik, punktualny, z łac.krwi); puszcza, puszczaki; mięso punctum od pungerc, 'kłóć- ; tu pust; odpust; rozpusta, rozpustnik; i ptmtały, w 16. i 17. wieku, 'trzpie zapusty; wypustki; podpuszczka; p. nie w klamrach, zankle', z włos. puskać; puści(zjna, 'co zmarły zo puntałe, pisane niemal stale przez o: stawia, opuszcza, spadek'; puścieć, opuściały; puściut(eń)ki. Prasło pontały (i 'ozdoby na czole'). pupki, 'pępki', o futrach sobolich wiańskie we wszystkich ważniej i i . najprzedniejszych (około pępka); szych postaciach; szczególniej u Ser ruskie, w 16. i 17, wieku nierzadkie. bów i na Rusi w licznych złożeniach purchawka, pur chatka, rodzaj z pusto-; brak w lite w ; jest w prus. 'grzyba', zwanego i prochówką (od pausto- dla wszelakiej 'dziczyzny' tego samego pnia!) albo kurzawką, (kota, konia) i dla 'puszczy'; z jego u Stanka (r. 1472) parchawiec pausire, 'pustynia', por. rus. pu i parchewka; >za poruszeniem uno styń, 'pustynia'; dalsze odpowied szą się tumany zarodników*, więc niki p. pycha. W biblji spustki od pierzchania (p. pierzchnąć); a (»drzewca*, Leopolita), wedle czes. i u mieniają się nieraz obok płynnej PUSZ, 'czub', federpusz w 16. między spółgłoskami, por. barczeć wieku (przetłumaczono dosłownie na i burczeć, marczeć i mruk (z murk), pióropusz), z niem Busch (p zamargać i mrugać. -Por. parch. miast b, por. pukiel i i ) . purpura, 'szkarłat', purpurowy, puszczyk, 'sówka', od przebywa dawniej purpurzany, z łac. purpura, nia w puszczy (lecz por puhacz); nazwy 'ślimaków służących do bar nazwa zgodna poniekąd z nazwą: wienia na ów kolor', z grec. porfyrā. pusiołka (mały ptak drapieżny), purty, japurty, deporty, nazwy pustułka (uchodzi i za sowę leśną), 'jabłek', sprowadzonych w 13. wieku co powtarza się u innych Słowian, z cystersami z klasztoru Pforte ale z inną samogłoską: czes. po(w Turyngji). sztolka, słowień postolka, i w licz puska, 'całowanie', Mączyński nych odmianach, tylko na Rusi 1564, por. niem. Buss, Busserł (to jak u nas: pustielga; por >pustelni samo); u Słowieńców w 16. wieku kurowie« u Bielawskiego r 1595 i i . puszowati. 'całować'. puszka, 'skrzynka', w 15.—17. %
1
-
r
p
puálisko — pysk
449
wieku nazwa i 'strzelby', a szcze z długą w pych, z nosówką w pach gólniej 'działa', co Moskwa od nas (p. pach); znaczy 'dmuchanie, na przejęła i zatrzymała; my to działem dymanie, wzbieranie'; równoległy (p dzieło) zastąpili; więcpuszkarz pień z b, por. buchać. Prasłowo; tak dawniej znaczył i 'ludwisarz (lejący samo u innych Słowian; czes, rus. działa)' i 'kanonjer'; puszkarstwo, itd. pycha, pyszny] \it.pu-sti(zpu-t»proch pusze czny* (do strzelania); ti), 'dąć', puta, 'piana', puste, 'pę wszystko tak samo w czeskiem, zapo cherz', pa-pautas, 'mozoí (na ręce)'; życzone z niem. buksa (dziś Biichsc)w grec i i . , jak u nas, pień z -s: z łac. buxea z grec. pyksis, z przefysa, 'dęcie' (nasze opychać ogniem*, stawką (szk z ks, por oksza) Tak rus. pychaf i pyszat\ 'silnie oddy samo u innych Słowian: serb, pli chać, pałać'), fysao, 'dmę', łac puszka, puszkar, puszkariti, itd ; sąstula, 'pęcherzyk'. Do tegoż pnia u nich i postaci z puksza i buszka.należy i pył i pusty, a nawet i pwa, p u ś l i s k o , 'rzemień u siodła', od 'ufanie'(?), jak i pykać (ale to raczej 16. wieku znane, puszłisko; czy nie dźwiękonaśladowcze). obce ? (tur. pusat, o 'zbroi koń p y k a ć fajkę, pyknąć, dźwiękona skiej',?). śladowcze. pył, pyłek, 'proch', 'kurzawa', za p u t a ć , przeputać, 'przetrwonić', słowo nowe; rus putaf, piereputat',pylony] por pycha] na Rusi pył znaczy jednak tylko 'wikłać, plątać'. i o 'ogniu', od tegoż pnia (por pyputnią, 'wiadro', z dawnego niem chat*) Jest inny pień pu-, o 'gni puttna, dziś Butle; i u innych Sło ciu', lit. pū-ti, 'gnić', liczne urobie nia z d, l, niem. faul] nasze pyje, wian obiega, np. czes. put(ijna. puzan, puzon, bazan w r 1544, z 16. i 17. wieku (?). instrument muzyczny dęty, z niem. p y p e ć , 'choroba języczka u dro Posaune (dawniej bosune), czes. biu'; używane i przysłowiowo (> zdar pozoun. to mu pypeć*)] pożyczka z niem Pips puzdro, wszelkie 'naczynie pękate' (dawne pfifiz), a to z romańskiego (skrzynia, futerał); d wsunięte; uro (włos. pipita, wkońcu do łac. pibione przyrostkiem -ro od puzo, tuita, 'smark'). TJ nas wyjątkowo na 'brzuch', małorus zowtopuz, 'źółto-zwę dla chowu drobiu pożyczono; je brzuch', o wężu (por pęzieć); czes. żeli pominiemy kapłona, pawa, in pouzdro, serb. puzdra, 'moszna', dyka, wszystkie inne są rodzime, gdy Niemcy niejedną z łac. prze rus puzyf, 'pęcherz, bąbel'. pwa, 'ufność', raz w psałterzu: jęli. Od nas pypeć na Ruś; jest »imają pwę* (»w niem pwają*, pu i bułg. pipka] Czesi mają rozpoławski); pwać: »w ciąpwam*, »pwaj dobnione tipec obok pipec, jak weń«, psałterz (pisane nieraz pfać); Niemcy Zips obok Pips. cerk. puwati, upuwati, rus. upopysk, pyskowy, pyskować] py wat'; p ufać i pewny. ska cz, pyskaty; zdrobniałe pyszczek pycha, rzadko pych (psałterze), i pieszczotliwe pysio; pyskać, 'py pyszny, pyszność, pysznić się, py skiem robić jak świnia, ryć się szałek, pyszałkowaty; urobione od w czem, gmerać': *pyszcze świnia pnia pu- przez s, słowiańskie ch] w ziemi«, i chłop w roli*; spyskać* powtarza się z samogłoską u vrpuch, \'pożreć': »djabeł ich spyszcze*, w 16. 29 Słownik
450
R
pytać — rabat
wio ku i przez i pisane; pyskłać się czenia od'kTajac, ciąć', podobne jak czem, 'wikłać, trudnić, mazać', po w badać (p). wszechne w 16. wieku: » ja się tobą pytel, 'wór', w psałterzu: »obpyskłać nie cł cę« Od pych-, puch-, wlekli się w pytel* ('wór'), »ich o 'nadęciu*. Samo pysk jest sło odzienie pytlem*; 'worek na pienią wo wyłącznie zachodniosłowiańskie dze': »kiedy w pytlu hrosza neni«; (czeskie itd.). Por. ruskie pyszizit dziś tylko o 'worku młyńskim', przez sia, 'nadymać się' (narzeczowe który się mąkę przesiewa; dalej: pyszczij, 'próżny, pusty'), cerk. na- »słowa jak z p//tla*; pytlować pyszłiti sę (o mące i o języku); z niemieckiego: pytać, od pyta, pytka, 'męczar dziś Beuteh dawne patii, może nia', »wziąć na pytki*,'n* tortury'; przez Czechy (pytel). Od nas na znaczenie pierwotne: 'krajać' (łac. Ruś, gdzie i o pyklewaniu mówią: hl z łl; i na Litwie tak. wm-putare; czes. pyttva, 'anatomja'); u nas pisano i przez i: »pitwać pyzać, toż co pyskać (p.), 'ryć ryby« (niby 'patroszyć', wypitwać w ziemi', 'przebierać w jedzeniu', czy wypyiwać w słownikach około przestarzałe (»żeby w chlebie pyr 1500 i w późniejszych; por. na zał*, Potocki) i narzeczowe, już rzeczowe pitraszyć, pitolić, 'nie w glosach 15. wieku zapisane ('od zgrabnie co robić', pihvak i piłrok, rzucać'); tegoż pnia co i py-skać; o 'nożu tępym'); zapytać, z daw por. puzdro, puzo, pęzieć; pyzaty nego opylać, zopytać, gdy pojedyn (o twarzy); na Rusi pyz o 'orzechu cze złożenie zbyt się utarło (za- pustym', a pyzif o 'wzdymaniu': tu mylne zamiast zo-). Przejście zna widoczny przechód do pusty.
Q quamquam, quanquam, w 16.uczynił do nich quanquam p mar i 17.wieku 'przemowa ceremonjalna', szałek* Zwracam uw agę na ów zwrot ponieważ łacinnik zaczynał ją czę u Lubienieckiego, jako na pospolity sto od qnamquam, 'chociaż'; »p. staw 17. wieku, dziś niemożliwy zwrot rosta witał go od panów z długiem imiesłowowy, niby francuski, częsty qna>iquam«, r. 1580; »ąuanquam u Paska, Potockiego i i., dziś chyba bych też potrafił*; »Do monarchów wyśmiewany jako litewszczyzna chrześciańskich sąsiedzkie quam- i przedrzeźniany; od 18. wieku quam«, brzmi napis jednego liryku (oprócz jedynego St. Leszczyńskiego) W. Kochowskiego Francuskie quan- pozbył się język tego nader wy qnam toż samo. Lubieniecki w Dya- godnego zwrotu, chociaż imiesłowy rjuszu sejmowym z r 1638 pisze: są od tego, aby ich używano, co »zszedszy się panowie posłowie u nas dziś coraz rzadziej bywa. 7
R rab, cerkiewne,'sługa', u naszych rabarbar, z niem. Rhabarber, p. modernistów, zamiast polskiego rob; rebarbara. rabat, 'kołnierz, wyłogi', z franc. p. robić. ,*.i+,Mànp« .'ùertkt
R
rabat — raczyć
451
rabat) przeniesione u nas i na 'wą raca, 'rakieta', z włos. razzo. skie grządki w ogrodzie', -rabaty; rachować, ze złożeniami, wyra franc. rabat, niby 'odbity, odrzu chowany itd.; rachmistrz; rachu cony', od rabattre, z łac. batuere,nek, rachunkowy, rachunkowość; 'bić', z celtyckiego. To łac. batuererachuba (przyrostek polski, jak powtarza się w mnóstwie słów, por. liczba); zastąpiło polskie liczyć batalja, bataljon (baon); baterja; (także: na kogo!) i dawniejsze czyść; batuta, 'pałeczka kapelmistrza'; de z niem. rechnen, gdyż po r u nas bata, 'rozprawa', z franc. débat, dć- bywa a (por. ratować), skrócone bater, itd ; tylkoź nasz bat tu nie przy tem; późne, obce jeszcze 16. należy i 17. wiekowi. Z Polski przeszło rabat, 'zniżka ceny', z włoskiego na całą Ruś, nawet do Moskwy. rabatto, od battere z łacińskiego Racibćrz i podobne złożenia: Raćbatuere (por. poprzednie). Z wło mierz, Ratno, od rac, 'wojna, bój'; skiego poszły wszelakie nazwy obie części złożenia Racibórz ozna ^kupieckie*, jak akio, bankrut, czają to samo: 'bój'; takie zdwo konto ('rachunek'), lombard, itd. jenie w imionach osobowych nie rabin, z hebrajskiego rabbi, 'nau rzadkie u nas i Niemców, np. Wojborz, i i . ; rac, 'wojna', prasłowo, czyciel'. rabować, rabuś (jak labuś do cerk. rat'; szczególniej (albo dziś labować); rabunek; rabacja, o 'rzeziraczej jedynie) u Serbów używane. w 1846 roku', utworzone jak ru- Stąd *raciędz, 'wojownik' (jak od macja do rumować i inne rzeczow wić *wiciędz, p. zwyciężyć), a od niki na -acja (niby łac. -atio) od tego trzy nasze Raciąże nazwane. czasowników na -ować (agitacja itd.); racja, racjonalny itd.; z łac. rarabieè i rabarsttvo, w 17. wieku (Po tio, od reor, ratus, 'mniemam' (stąd tocki, Krasiński Taniec 1670 r., i i.): i rata, p.), od pnia rê-, 'dbać, obli pierwsze wedle innych na -iez (gra czać'. bież, kradzież, łupież), drugie od RaCOWÌe, 'Serbowie', częste w 16. *rabarz (wedle piekarz itp.); ra- wieku (w Janczarze, u Bielskiego bownik, rabowniczy. Z niem. raui i . ) ; z węg. rac (niem. Raizen), ben, Ràuber, Raubung (a zamiast 'Serb', a to od rzeki (i »źupy«) au, bo nie znosimy dwugłosów); tak Rasa, rasski ('Nowipazar'), gdzie samo w czeskiem rabowali, a z Pol pierwociny Serbów lądowych (nie ski na Rusi całej. Narzeczowe r* obnadmorskich). szyć, 'kłusownik', z niem. Raubraczyć, chcieć\ czasownik»grzecz schūtze. ności*: »racz Pan usiąść*; szcze raby, 'pstry', u Cygańskiego gólniej w 16. wieku rozwielmor. 1584 obok jarzębaty (p. jarzą żony, np.»raczy chorować*, »raczył bek), z rus. rjaboj, 'pstry' (z biało umrzeć«, zamiast: 'choruje', 'umarł', ruska ra- zamiast rja-); Cygański co wyśmiał Ł, Górnicki w pisemku zresztą żadnych rusyzmów nie wta Raczył; 'cenić, poważać'; raczyć cza; por »rab i nowa noc*, z biało się, 'nawzajem sobie oddawać przy ruskiego podania, co nie od rabina poczęstunku'; raczej, 'bardziej'. Pra nazwana, lecz od tegoż raby, 'ja- słowiańskie; pierwotne k ocalało rzębi' (o błyskawicach tej nocy). w cerk. raknąti, 'zachcieć', raczij, 4
rac — raj
452
R
'milszy'. Brak w lit.; niem. ruohhan, mana Rethra, jako nazwa miejsco ruhen, geruhen ('raczyć'), Ruhe(?).wości samej, do bajek należy), bo W 16. wieku, np. u Reja, zamiast i u nas od najdawniejszych czasów raczej często radszej, np.: ^radszejnarzeczowo a po r w e przechodzi wierz patronowi memu«, »każdy (przykłady już w 1136 r.). Radwan, niż w złocie, radszej w sławie*, nazwa (zawołanie) herbu, na pierw »chcieli go radszej królem mieć, szy rzut oka imię słowiańskie, jak niż..«; jest nawet i radszy: »niczym- np. serb. Radowan, ale to złudne; bych nie radszy był jako Diogene- może to czes. radwanec, 'taczka', od sem«; to pomieszano z radziej, rad *radwan, niem. Radwagen. szy od rad (p.); raczej jedynie po rada, w 16. wieku 'senator', jak prawne, radszej mylne; podobnie w czes. pan rada; radzić, radny, u Biernata radniej, 'raczej': »z nie radca, dawniej i rajca z radźca, cnoty się radniej chełpi«, »radni'ej a stąd i rajcować, rajczyni, i raić, zginę«. naraić; radziecki; liczne złoże rać (14. wiek), racica, 'kopyto nia: porada, poradzić, narada, do rozdwojone u bydła'; niemal tylko rada, zaradzić czemu, obrady (np. nam znane; u innych Słowian sejmowe) itd , najciekawsze: zdrada 'oszczep, spisa', ratiszize, 'rękojeść (p.); zachodniosłowiańska pożyczka raci', łużyc. racic, 'założyć drogę'. z niem. Raih; z Polski przeszła na rad, nicrad komu; radość, uży Ruś, Małą i Białą, nie do Wielkiej; wane pierwotnie w liczbie mnogiej niem. rat hen (starosas. radan), 'ra (jak w łac, małorus. i i.): radości; dzić', ind. rādh-noti, 'zyskiwa', awest. radosny, radować się; rado, 'chęt rāda-, 'starający się'. nie'; radziej i radniej, 'raczej*; czę radło, radłica, radlić; dziś do sty składnik w imionach: Radgost przeorywania roli zoranej pługiem, (stąd Radogoszcz), Radymno, na-niegdyś do samej orki, i od niej poły ruskie, Rad zim, 'Gaudencjusz', przezwane, bo radło (lit. arkłas, Radom, Radonia, liadoszkowice, 'socha') powstało przestawką z Radzyń, i inne. Przestawione z *ard-:dło, grec. arotron, łac. arātrum, itd. Ardogastes (= Radogost), jeszcze Tak samo u wszystkich Słowian: w 7. w ieku wymieniony Słowianin na Południu i Wschodzie fojrało, (por, ramię i t. p ); ind. ardh-, 'da na Zachodzie radło; narzeczowo rzyć się, zadowalać', grec. allhomai,z e: redlica, redlić (re- zamiast ra'zdrowieję', althaino, 'uzdrawiam'. w narzeczach bardzo dawne). Brak odpowiednika w litewskiem. rafa, rafina, jest i rapa, 'ka Z dawnych postaci wymieniam pier mień podwodny', z niem. Riff z nord. wotne radostny w psałterzu i bi rifa, 'łupię'. blji; radek (jak sobek itp.), 'co się raj, 'paradyz' (więc i 'najwyższe raduje, cieszy'. Imię Radgost po piętro w teatrze'); w nazwach miejwtarza się w słynnej Radgoszcz//cowych: Rajgród itd.; pierwotnie: w Meklenburg-Strelitzu, Feldbergu 'błogi kraj bez zimy', więc do raju, nad jeziorem Lucin (l,ęczno ?; por wyraiu, ptactwo na zimę spieszy; jezioro Nałęcz), świątyni Swaro- rajski. Natomiast paradyz, paradyz, życa-ognia, od której przejął nazwi kościelne, z łaciny - greki, a to sko i cały szczep Redarów (mnie wkońcu z perskiej nazwy 'parku T
rajfur — rano
453
rajfur, 'stręczyciel', rajfurka, prze ramię, ze pniem -en, to, zdaje się, zwani od rajenia, naraiania, p. nowszy, słowiański nabytek, obcy rada; * rozpóraić czeladkę*, Twar innym językom. dowski 1637 r. ramota, z hramota, h w nagłorajtar, z niem. Reiter, 'dragon', sie odpadło już w 16. wieku (por. ale i 'opryszek'; raitarka (16. wiek), ruby zamiast hruby, rumak zamiast 'kurtka' (por. katanka), ale i 'roz hromak); mało- i białoruskie hra wolnienie', albo 'zimnica, febra'; mota (rus. gramoła), z grec. gramrajtarski (koń). Natomiast późne mata, 'pismo'; oznacza bądź 'doku pożyczki: raitszula, 'szkoła jazdy' ment, akt' (»Złota hramota* na i rajtuzy (niem. Reithosen, 'spodnie Ukrainie 1863 r.), bądź 'pisaninę wogóle, i w tem lekcewaźącem zna do konnej jazdy'). rak, prasłowiańskie (od nas prze czeniu używa się nie dopiero od jęli i Prusowie, rakis), raczki Ramot Wilkońskiego 1845 r.: już (*raczki upiec*, 'rumienić się'); racz- Potocki »chaldejską ramotą* wy koicać, ^raczkiem (na raczku) ła śmiewa astrologów; ruskie ramoty zić*, 'pełzać na czworakach', ale i ryzę (zamiast ryzy i) u Lwowia ^rakiem (lub na raku) się wlec*, nina Zimorowica. o 'powolnym, żółwim kroku'; od rana, ranić, ranny, prasłowiań żarłoczności: *racy by się tego nie skie; tak samo u wszystkich Sło jęli* (t. j . 'ani rak by tego nie ru wian; znaczy jednak (szczególniej szył'); żartobliwie: białe raczki, w cerk. i czes.) i 'udar', 'plaga'; 'jajka', z »mazowiecką* odmianą a wobec braku słowa w litewszczyźw e: białe recki; rakowy (np. nie dla domysłów pole najszersze; zupa); rakówki, »oczy rakowe*, por. ronić (7); ind. wrana-, 'rana'(?). 'kamyczki wapniste w żołądku raka'. rankor, 'gniew', z łac. rancor (ranJest przestawka, por. litew. erkę, cidus, o 'smaku jełkim'; pochodzenie 'kleszcz'. nieznane); przytacza się dla mnóstwa rakarz, 'oprawca, hycel', rakar- narzeczowych odmianek: łamkor, ski, z niem. Racker (tegoż znacze jankor lub jankur, (h)ankur, inkurka; może i andryczyć tu na nia). Rakusy, 'Àustrja', rakuski, Ra- leży; samo rankor (por. franc. rankuszanie, od 14. wieku, szczegól cune) jest u Zimorowica i i . rano, ranny, ale w biblji i u Leoniej w 16 w. używane, z czeskiego Rakousy, a to od nazwy zamku polity rany*, oranego czasu*, »rane dolno-austrjackiego Rakous (Rótz). owce« (»rana zorza*, u Potockiego); rama, ramka, ramiarz i ram- zaranie, pożaranek; prasłowiańskie; karz, obramować, z niem. ram, w 15. wieku częste postaci z e: »ot zarenku* nawet w biblji, nie Rahmen; por. rzemiosło. ramię, w 16. wieku ramiono, mówiąc o mazowieckich tekstach; ramiączko, ramienny, naramiennik,jest i zarań i wzarań, w biblji ramieniowy; prasłowo; tak samo i indziej (jak nazajutrz lub odwie u innych Słowian; przestawione czerz), a od tego wyszło mylne: z ārm-: indyj. trma-, 'ramię', łac do ranią, z ranią, zamiast »do ra armus, niem. Arm, prus. irmo; na*, »z rana*; zestawiają z lit. w cerk. jest jeszcze pierwotne ramo; ri-tas, 'ra-no'; pień rai-, ra-, i ri-. 9
rańtuch — raz
454
R
rańtuch (ramtuch), 'chusta* (naski i na Ruś powędrowało. Nato głowę, ale także i długa do ziemi), miast rata,.'spłata', z łac.rata,t.j. z niem. Randtuch. Por. wańtuch; rata pars, 'część umówiona' (p. ra toktusza. cja). Trzecie rata, 'rada', z niem. rapa, nazwa ryby rzecznej, z niem. Rath, ale to dawne (17. wiek) i rzadkie. - Rapfen. rapcie, 'paski do szabli'. rataj, pierwotnie 'oracz, rolnik', rapt, raptem, 'nagle', raptownie;'chłop'; później (od 14. i 15 w.) raptury i raptularz ('notatnik, do 'włodarz, ekonom'; przestawione (jak i spisywania odręcznie'), raptus (cze- radio, ramię, i t. d.) z *ar-taj od jśnik RapUisiewicz Fredry) o 'czło or-ać; lit. artojis, grec arotēs,*Toìwieku niepohamowanym, prędkim, nik'. Przyrostek -taj (w lit. -tojis, porywczym'; wszystko z łac rap do dziś ogólny, wyłączny) znaczył tus, raptim, raptularius, od rapio,niegdyś to samo co przyrostek -ciel: 'chwytam'; por. lit. replēs, 'obcęgi'. wykonawcę czynności (uczy-ciel, lit. raróg, rodzaj 'sokola'; prasłowo, moki-tojis); u nas prócz słowa rataj ogólnie słowiańskie; utworzone przy nieznany, w cerk jeszcze w kilku rostkiem -0/7 (jak inog, nog^gryf) okazach: soględataj, 'szpieg', itd., od rar, 'wrzask, szum' (od warczą- rus chodataj (niby chodzicie!). - cych w locie skrzydeł rarogowych), ratusz, od 15. wieku powszechne, a to od ra-, o 'szumieniu, warcze z niem. Rathatis, zastąpił dawną niu', z przyrostkiem -r, jak dar, toietnicę; ratuszowy i ratuszny; pir; ind. rā-jati, 'szczeka' (rus. ra- niem. Rathaus od rathcn, 'radzić'; jat , o 'odgłosie'), łac. ravus, 'ochry p. rada. pły', lit. rieti, łotew. rat, 'łajać'. Rawa (mazowiecka i ruska), Ra rasa, rasowy, z franc. race, włos. wicz (herb i miejscowość), od ryć (jak hawa od być, stawa od slyt)\ razza, z arab. rcls, 'ród'. rasa, rasza, franc. ras, rase, ro Rawicz od *rawik. raz, 'cios'; razić,porazić;porażka, dzaj 'tkaniny', z łac. rasum, niem. Rasch, węg rasa; w 17. wieku od częstotliwego porażać; obraz; u pisarzy unickich rasa, z ruskiego obraza jak uraza, obrazić i ura r/asa, o 'sukni' księżej' (właściwa zić, obraźliwy i urazimy; odraza; postać bez j : rasa, jak w cerk.), narazić i narażać się na coś; prze razić; zaraza, zarazić, zaraźliwy; bezpośrednio z grec. rhason. raszpla, raszplować, 'trzeć', z nie- zrazy, itd. Dalej: razem, wraz, na raz; jak kroć (p) używa się raz (por. .mieckiego Raspel. rasztabigi, w 16. i 17. wieku, niem. Mai) dla chwili lub powtórki, nazwa potrawy (obok jlakóio i gzel- więc: teraz z dawnego te nra z (co ców): w związku z roszt (ruszt)? jeszcze u Orzechowskiego), drugirata, częściej w liczbie mnogiej: raz, nieraz, coraz, raz po razu, raty, okrzyk o pomoc; ratować, ra raz wraz, odrazu, zaraz, dorazu tunek, dawniej ratunk, ratowny, (stąd »sąd doraźny*), zrazu; raz ratotcnik; dawniej, i po narzeczach, ('jeden raz', lub 'pierwszy raz'). Od z pierwotnem e; niem. rette! (roz- liczebników o postaci jedną (lub kaźnik), retten, Rettung u Czechówjednać) i t. p. poszło od 16. wieku jest również, ale tylko z e; z Pol i razą: »jedną razą*, zamiast »jed1
m
T
K
rąb — rdest
455
nym razem*, do dziś ogólne, nawet się plątają z nazwami dla 'darcia, »tą razą*, zamiast »tym razem*. cięcia, rąbania', ale i 'łupu, korzy Od teraz: teraźniejszy; ale w teraz,ści'; przecież taka franc. robe ('suk zaraz, może z i odpaść: tera (lu nia', por. niżej robron), poszła dowe), zara. Pierwotnie raz tylko z niem. Raub, 'łup, korzyść' (tak 'cięcie*, od rzezać (p.). Czasownik samo włos. roba, 'towar' i 'suknia'). razować znaczy 'raz obrabiać (bro Cerk. rąb (por. rus. rubiszcze, 'łach nować) pole", 'raz (grubo) mleć man'), tylko o 'łacie', 'suknie', sło mąkę żytnią"; razowy, a dalej i ra wień, na róbe (= na ręby), czes. zowiec (jak gotowiec), o 'mące gru rubász, 'koszula kobieca'. Nasze prze bej i chlebie razowym z niej wy rębla i wyrębla mają przyrostek pieczonym'. Jak od rzezać: rzeźki •la (por. lwia od iwy. Dęblin od i rzeźwy, tak od raz: raźny, 'rą *dębla). Brak pnia w Iitewszczyźczy', różność, raźnie. Dalej rażenie nie, bo co przytaczają, to pożyczki, i porażenie; wyrażenie; narażenie; nie wolne od podejrzenia. zarażenie, itp. od czasowników; za r ę c z k a miodu, obejmywała 'pięt razić znaczy pierwotnie tylko 'po naście i ćwierć garnca', była czwartą razić, uderzyć' (jeszcze w psałte częścią t. zw. w średniowieczu'urna rzu tak: »nie zarazi się*), ale już mellis', *pokowu miodu*; była to w biblji: »za raził Pan rzeki«, t . j . należność od bartników, składana 'zatruł'. Prasłowo Lit. ruożas, 'raz księciu czy właścicielowi boru. Na (na ciele, płótnie)', grec rhdks, 'szcze zwa od ręka tłumaczy się tem, że lina'. Tak samo u wszystkich Sło wyraz łokieć (na »łokcie« mierzono wian i daninę rybną: nie ryby »łokciowe «, rąb, ręby (»na ręby*, 'na nice'); lecz na pręt długości łokciowej na rąbek i rąbeczek, 'chusta, zasłona', sadzano ryby) wywołał inne po pierwotnie 'kraj, brzeg płótna'; obrę dobne miary od ramienia i ręki, biać; obroba, dwukrotnie w bibljiu miodu kiść a wkońcu i rączkę. mylnie zamiast obręba (»listwa«, rączy, rączo, w biblji stale rą Leopolita); obrębianie znaczy wła cze (oracze bieżeli*, 'natychmiast'), ściwie 'ucinanie', a to pierwotne rączszy lub rątszy(l); oboczne z u, znaczenie rębu zachowały nasze rą p. ruczaj. bać, rąbnąć, rąbanina rębacz, rą* r ą g a ć , p. urągać, ale w biblji: bacz, i tak u innych Słowian, cho »zrzągał się jest z mężem* (»wa ciaż u niektórych rąb w znaczeniu dził się«, Leopolita) '.«•ukno' przeważa; w dawnej Rusi rdest, z licznemi odmianami (rdes, grody drewniane zawsze zaręby- drdest. grdest), roślina 'poligonum', wano {wrąb w lesie), a granicę sta o smaku ostrym, ale i ogólnie na nowiła 'przesieka', t.j.rubież (u nas 'zielsko, chwast' przenoszone; nie w 16. wieku tylko o ruskiej ru gdyś i polskim pieprzem zwane; Mabieży, t . j . 'granicy', mowa; w 17. zurowie arcyksięcia Ernesta r 1572 wieku rubież ogólnie o 'rąbaninie', Tłdestem przezywali. Stąd pożyczka 'mordzie': »straszną rubieżą byki.. lit rodastas, z którą dziwy wy rzężąc); ale i Ruś ma rubachę, prawiali lingwiści. Od rdza (?); na rubaszkę, 'koszulę' (p rubaszny). zwa prasłowiańska; czes. rdest i rde Nazwy 'sukni', 'sukna', 'płótna', stale seń, słowień. w licznych odmianach
456
rdza — rebarbara
R
rdeseń, dresen, u Łużyczan drdres, staci z pierwotnem następstwem drost i drest; nazwa ruska nasza, mapłynnej: strezeń i strez(a), dla łorus. drjasen. Przyrostek -es, jak 'nurtu rzecznego'; przyrostek -en w Notes. prastary, powtarza się w pruskordza, rdzawy, rdzawki, zardzały lit. nazwie 'mózgu': muzgeno, sma(uMalczewskiego); rdzawiec (jeszcze genes. R. 1500 'centrum': »drżeń u Mickiewicza), mylne rdzewieć, za albo pośrzodek«, r. 1532: »jądro, rdzewiały, od 16. wieku; *rdza we drżeń*, r. 1570 (Fortunat): »lud zbożu, albo ruda*; trdza miodowa« prawie drżeń* (t. j . 'sam wybór'). (w plastrach); od barwy, p. rudy; re- z red-: liczne złożenia łaciń z zardzały por. serb. rdjati; rus. skie, jak reakcja, recenzja, recydywa, rdieV, czes. rdieti, cerk. rdèti są, redakcja itd., oznaczające nawrót, 'czerwienieć', poszło nie od rdzy, powtórzenie, pomijam, owe rebełja lecz od pierwotnego rud-, 'czerwony'; (rebelizant), redukcja itd.; również sama rdza z *rud-ja, rus. rza, serb. pochodne od rēs, 'rzecz', j&k realny rdja, czes. rza itd. (p. rebus); relacja i referat, co r d z e ń 'jądro, twardy środek (czop, jedno i to samo; religja, religijny, korzeń) wrzodu', przenośnie: 'istota co nie od 'wiązania' (łac. łigare) na i grunt treści', 'pień (słów)'; rdzenny, zwana, lecz 'baczność, poszanowanie' 'właściwy, istotny, pierwotny' (»lud znaczy (łac. re-łego, grec. alego, ność rdzenna*, 'tubylcza', przeciw 'dbam'; Uk-ałegon, 'niedbały', w Od 'napływowej, obcej'); w anatomji: prawie Posłów Kochanowskiego 'mlecz, szpik (pacierzowy, grzbie z r. 1578; przeciwnie: neg-łego, *nietowy)'; 'miękisz w środku pnia, dbam'); rebekować, 'rzygać', z włos. około którego narastają słoje drzewa'. riboccare (od bocca, 'usta'); remiza, Powtarza się w najrozmaitszych po w obu znaczeniach ('wozownia' staciach. Pierwotną zachowały inne i 'przegrana' przy grze w karty) języki słowiańskie: strzen, 'mlecz, z franc. remise. szpik' (cerk. struzeń, rus. z prze rebarbara, rabarbara, rumbarbastawką: stierzeń, czes., serb. strzen; rum, nazwa rośliny leczniczej, z łac. bywa i krótsze: strz lub sirza). rhabarbarum albo rhumbarbarum To samo pruskie strigenos, 'szpik, t. j . 'rha barbarzyńskie' (albo i 'ponmózg'. Pierwotne *strzeń zdźwięcz- tyjskie': rha ponticum, niem. Raniało u nas we zdrzeń (jak skrzył punzcł; z niem. Rhabarber nasze w zgrzyt, śćbło w źdźbło), a z opu rabarbar), od dawnej nazwy rzeki szczeniem nagłosu: dr-zeń, małopol Wołgi: Rha, którą przeniesiono i na skie dr-zeń, przestawione we rdzeń korzeń tej rośliny, od Wołgi do (jak środa w rsioda, dofjjdrzeć wożony; pozornie spolszczony rze w dordzeć). Wszystko odnachodzimy wień, z rus. reweń z grec. rheion, od w dawnej mowie i po narzeczach; tej samej nazwy. Ta odwieczna na jeszcze u Malczewskiego zdrzeń obok zwa Wołgi (inna, Itil, zwykła turskordzeń; to rz w drżeń do dziś po na tatarska nazwa 'rzeki'), pow tarza się rzeczach jako r-z wymawiają, dzieląc dziś jedynie u fińskiej Mordwy, jako je wyraźnie. Od rdzeń: rdzcnisty.\ Rhau; wywodzą ją jednak z języ Postać z nosówką mamy w czasów-, ków irańskich, albo z *sraiva, 'rzeka', niku za-strząc (p.). Są w rus. i po-! albo z mitycznej Ranha. Dzisiejsza y
r
rebus — renglota
R
457
nazwa Wołga może tylko pozornie kozackich*, stąd»kozak rejestrowy*, słowiańska; przed r. 1000 nigdzie małorus. łejstrowyj, z rozpodobniesię nie zjawia, najpierw w Kronice niem dwu r (por. łycar i rycerz, Luryk i Ruryk). ruskiej. rej, 'taniec'; Rej, jak Firlej, na rebus, nazwa łamigłówki; po ła cinie dosłownie: 'przez rzeczy', szó zwa niemiecka; o 'ludziach prze sty przyp. liczby mnogiej od łac. rēs, wodnikach': wodzirej; z niem. Rei'rzecz ; res prasłowo od pnia re-, ge(n), 'taniec, chór'; ttąd i rejwach, ind. rā-,'własność', awest. rc/#>-,'od 'hałas, rwetes'; niem. reifgen) nie dane', itd. (Podobnie omnibus: 'dlaznanego początku. wszystkich', trzeci przyp. liczby mn. reja, 'żerdź przy maszcie dla ża od łac. omnis, 'wszystek'; paryski glu', z niem. Raa, Ree, Rahe. to wynalazek z r. 1823, co się na rekrut, z odmianami po narze tychmiast po świecie rozszedł). Re czach, nekruł(\) na Rusi i Litwie, bus ('wyrażenie »rzeczami*, obraz z niem. Rekruten z franc. reerues kami, nie słowami') i szarada są co ('to, co się odradza', od reeroitre). do nazwy pochodzenia francuskiego; remiz, nazwa ptaszyny z rodzaju rzecz sama istniała dawniej jako sikor, czes remiz, remisz; od nas ^hieroglifik*, i podobne hieroglina Ruś. Uchodzi za pożyczkę z niem. fiki z końca 16. wieku (na cześć Riethmeise, 'sikora zarośli', za czem Zygmunta I I I z r. 1593 przez »stu przemawiałoby zachowane rem- za denta* Krasickiego, i i.), polskie miast rzem-; ależ nazw ptasząt Sło i łacińskie, przytoczył Z. Gloger wianie od Niemców nie przejmyw Encyklopedji staropolskiej IV, wali, tylko ci od nich, np. nazwy str. 145 —150. czyża, szczygła i i . ; późne i odosob regiment, 'rząd'i 'pułk'; regbnen- nione tarka, lerka (niem. Lerche), tarz (konfederacji, lub związku woj niczego nie dowodzi. Więc raczej skowego); regimentem nazywano to nazwa rodzima, i nadaje się dla i 'laskę-buławę regimentarza', którą niej czy słowac. remzati, 'szczebio po rozwiązaniu związku palono: »pa- tać', czy nawet dla sztucznej bu lić (łamać) regimenty*; dalej zwanodowy gniazda (niedarmoź i rzetak wogóle 'łaskę z gałką', np. le mieśniczkicm tego ptaszka przezy karską; w gałce były parfurny, które wają) ten sam pień co w rzemiosło lekarz dla chronienia się od zarazy (p.); re- sprawia jednak znaczną wąchał; stąd »wąchał regimenciku* trudność; oczekiwalibyśmy rze-, tak mówiono szyderczo o 'uchylającym u nas, jak u Czechów. Ren, rzeka, nazwa celtycka, od się od niebezpieczeństwa'. Z łac. retegoż pnia co i rzeka (p.); reński gimentum (skąd i niem. Regiment), od regere, 'kierować', od czego i rex, (ryński), 'złoty, moneta bita nad Re 'król'. Stąd poszły i rejent, z pol nem ; w 16. wieku stale: Ryn, Ryskiemu miasto g, regens, regencja;nianin, ^ryńskie wino«, wedle niem. dalej reguła, regularny (narzeczowe dawnego Rhxn. legurarny), rektor itd. Ale regestr, renglota, 'śliwka francuska', remeu nas i rejestr, 'spis', poszedł, jak claude, od regina Claudia. Ale re i niem Register, z łac. regestum odneta, ryneia, nazwa jabłek, z franc. re-gerere, 'wpisywać'; ^rejestr wojskreinette od raine, 'żaba', dla wyglądu. 9
9
9
458
reptać — ręka
R
reptać, obok rzeptać w biblji niego, zbożowego, wskazywała, ale (»szemrać«, Leopolita), rus. ropot, to domysł bardzo kruchy, wobec roptat', cerk. rupuł i łuput, o 'ha braku bliższych wiadomości o tym łasie', czes. u-rp-utnỳ, 'krnąbrny'; Rgle. nazwy osobowe: Rpień, Rpisz; są rębać, rębacz, Rębajło, p. rąb. jednak postaci i z miękką półgło rędzina, rędzinny, w 16. i 17. ską, lub z e,o: reptanije w psałte wieku ogólne, o 'glebie urodzajnej'; rzu synajskim (por. łopotiw, tamże), serb. rudina, 'niwa', przymiotnik łuż. ropotać; natomiast od ru- ('ryć') md, o włosach: ruda kosa, 'kę pochodzi pień rup-, rupa, \jama, dziory', ruditi kosu, 'kędzierzawić', dziura, loch', w serb. i słowień. ruda, rudica, 'zbita wełna'; por. (por. rypać). rde$t(?). reszt, »gonić resztem*, 'ostat ręka, rączka; ręczyć, wyręczyć; kiem' ; dziś przeważnie rodzaju żeń poręka, zaręczyć, zaręczyny; ręczny; skiego: reszta, resztka, zresztą; ręcznik; podręcznik; zręczny, nie wreszcie i nareszcie mogą i do zręczny, zręczność; »rączka od resztu należeć; z niem. Rest, a to pióra«; rękaio; rękawka, 'ręką usy z łaciny (restare, 'zostawać'). pana mogiła' (jeszcze w 17. wieku rewerenda, co najmniej od 16. ogólne); rękawica i rękaiciczka, ręwieku ogólne dla 'sukni księżej kawicznik; zarękawek; (po)rękai bakałarskiej'; tak samo u Wę wiczne, 'opłata'. Liczne złożenia: grów; z łac. reverendus, włos. re- oburącz, zwykła pierwotna postać verendo, 'czcigodny' (łac. revereri,przysłówkowa; rękopis; rękodzieło, rękodzielny, rękodzielnik; prastare 'czcić'). reż, 'żyto', »mąka rżana*, 'żyt rękojmia znaczy 'poręka' i 'poręczy nia', rżysko, 'żytnisko'. Prasłowiań ciel'; rękojemstwo, rękojemczy; ręska nazwa pośledniejszego (wobec kodany, później rękodajny, 'dwo pszenicy) zboża, u nas od 15. wieku rzanin (lub źołnierz-towarzysz), co niemal zapomniana, ocalała w owych za daniem ręki wstąpił w nowy kilku urobieniach; u innych Sło obowiązek' (nie od tegoż nazwany, wian do dziś żywotna: rus. roz (na jakoby usłużnie podawał rękę wsia rzeczowe irka, orkano/), serb. rak, dającemu państwu!). Dalej rękojeść czes. rek (drugi przypadek: rki); lit z *ręhojęć, rus rukojaV; Czesi, rugys, 'ziarno rży', .'rngiai (liczba Serbowie i i . mają obok prawidło mnoga), 'żyto'; niem. Roggen (nord. wego rukojef i nieprawidłowe rumgr). Niemcy od Słowian prze kotviet' ('rączka' i 'podręcznik'), a to jęli nazwę, tkwiącą może w na się i u nas w 17. wieku pojawia: zwie wyspy Rtigen (gdzie się to rękoicieść. W 17. wieku »uchodzić najpierw dostała od uprawy rży?). w rękojeści*, mówiono o 'wykra Łączą- tę nazwę nawet z trackiem czaniu z obowiązku, przyrzeczenia': uridznCł). U Słowian ocalało może »ale nam tu Sajdaczny uszedł w rę pierwotne g w nazwie bożka kijow kojeści* 'zawiódł, zdradził';»(śmierć) skiego Rigl, coby się w naszem nie ujdzie w rękowieści*, 'jest pew prastarem (z 12. wieku) Rgielsku na'; »dziś, coś wczora prawił, uszło powtarzała (są i inne urobienia, Rgi- w rękojeści* (o kłamcy): przeno lew i t. d.) i na kult bóstwa żyt śnie łatwo zrozumiałe. Ze złożeń
B
robak — ród
459
z przyimkami: obręcz (p.) i obrączka, I i przerabiać; obrabiać; dorobić się co w znaczeniu pierwotny związek j\ (dorobek); podrabiać, 'fałszować'; z samą ręką wierniej zachowała; i{robocizna; cerkiewna (i ruska) po naręcze (np. drew, 'ile unieść można'); stać rab: »rab boźy« ('niewolnik, poręcz, szczególniej w liczbie mn. sługa'). Cerk. rab obok rob dowo Niektóre przestarzałe, np. ręcznica dzi, że to przestawka z pierwotnego i naręcznica, 'lutnia', w biblji; rę- orb: grec. orfanos, 'sierota', łac. orkowiny i zrękoioiny, zamiast 'zarę bus, 'sierota', niem. Arbeit (= ro czyn'. U Mazurów ręcznik prze bota), grec. alf ano, 'zarabiam', niem. zwiskiem dla 'kija'. Lit. ranka, 'ręka', Erbe (z *arbja); razi brak tego pnia rankike, 'rączka', rankinis, 'ręczny'. w litewszczyźnie; indyjskie arbha-, Litwin zachował należący tu cza 'mały, słaby' (por. rus. robkij, 'bosownik rinkti, renkiu, 'zbieram, jaźliwy'), dowodzi pierwotnego zna zgartywam' (więc ręka — 'garść'). czenia (od 'dziecka' do 'sługi, niewol Dziwne, że niema dla 'ręki' nazwy nika'). Od robota: robociądz, przyro pierwotnej, spólnej wszystkim stek -iędz. Z biblji przytaczamy: Arjom, każdy szczep inaczej ją robieńcy (»dziatki małe«, Leopo zowie: grec. cheir (stąd cyrograf), lita), »nad robionkiem* i robionłac. manus, niem. Iland, itd. kowie; ale robota przepisane z czes. robata, 'dziatki'. robak, robaczywy i robaczliwy, robactwo, robaczny, robaczek; z chr o-robron, róbronty, robran, przy bak, nagłosowe ch- odpadło; już końcu 17. wieku, o 'długiej sukni', w biblji obok chrobak, chrobac-z franc. robe ronde; spółczesne robdeszan, robdyszan, z franc. robe de tioo, jest i robak, robactico, ale chrobok r- dochowało się do 17. wieku; chambre (niby 'szlafroczek'). od chreb-, chrob- (por. chrobot), a to rochmanny, 'łaskawy, swojski' jest to samo co skrcb-. skrob- (o zwierzu, w przeciwieństwie do (i skrab-, albo szkrab-); zwykły przy'dziki'); rockmanie, u Górnickiego rostek -ak; i tu nie wprost od pnia; i Potockiego i z n podwójnem, rochpor. pszonak itp. manuić i rochmannieć: » bystrych r o b i ć ; robota, robotować; ro źrebców rochmanniąc narowy*; do botny, później z ruskiego (?) robo nas ze Wschodu przez Ruś, rachman, 'łagodny', z hebr. rachmani, czy (por. ochoczy); robotnik, robot 'miłosierny', czy z turec. rahman nica, parobek, parobczak; robieniec i robionek, 'czeladnik', dawniej (w bi(z arab.); rachmańskij wełykdeń n& blji) 'dziecię' (nazwy dzieci, czela Rusi (bajeczny) od świętobliwych dzi, niewolników, spływały stale brahmanów (gymnosofistów), o któ w jedno, por oirok dla 'niemowlę rych z Aleksandrji (romansu) wie cia' i 'niewolnika'); robieniec nie od dziano. robiony, lecz zdrobniałe rob: robię, ród, rodzić; rodzic, 'krewny', rorobię ta, jak cielęta (rus rebjata). dziczka, 'krewna' (rodzicóio biblji Częstotliwe rabiać, samo rzadkie; zastępuje Leopolita »krewnymi«, liczne złożenia: zarobić {zarobek, »przyjaciółką«); tur odzie, 'indigena', zarobkowy) i zarabiać; narabiaćtak jeszcze w 17. wieku: »tako i nadrabiać (np. miną); porabiać; z przychodniów, jako turodziców* wyrabiać; przerobić (przeróbka)]i (^rodaków, Leopolita; »oby watelów «,
460
rodackí — róg
R
Wujek), turodzicowi (»tutecznemu«, nie, do 'przypłodu w rodzinie . Na Leopolita); rodzice, dziś tylko w licz szemu rodak odpowiada cerk. rozbie mnogiej, znaczą nam to, co innym dak, serb. (bardzo rozgałęzione) Słowianom rodziciele (języki pier rodjak, 'kuzyn', rodiaci, 'krewni' (zu wotne nie mają wcale osobnego pełnie co innego rodacki, p.). Nasz słowa dla 'rodziców'); rodzicowie, język zatracił inne słowa, stojące we 'plemiennicy', 'agnati', w połowie 15. związku z rodem- 'szczęściem'; język wieku; i rodzaj znaczy pierwotnie cerkiewny (i staroczeski) ma nero'ród, pokolenie, potomstwo'; rodowy, diti i neradith'uieábsié, nieraczyé'; rodowity, rodowitość; rodzony, rorus. radiet', dbać'; łuż. wo to niedzeństwo; rodzaj (z *rodjaj), ro- rozim, 'niedbam', rodzić, 'chcieć'; dzajny, urodzaj, urodzajny; częstodalej przyimek radi, 'dla', togo radi, tliwe radząc; liczne złożenia: uro 'dla tego'; serb. rad, 'trud, praca', dzić (uroda, urodny); »Narodzenie raditi, 'pracować' (bardzo rozga Pańskie*; poroda; wyrodzić się; łęzione). W szystko prasłowa: sta zrodzić; doroda, dorodny; przyroda, ropers. awahja rādij w napisach przyrodny, przyrodnik; przyrodni klinowych Darjusza,'dla tego'(owogo (o pokrewieństwie); odroda; prze radi, cerk); ind. ràdhnoti i rādhrodzić się; rodowód, 'genealogja'; yati, 'zyskiwa, wydoływa'; awest. naród, narodowy, narodowość; rorādaiti, 'przysposabia'; niem. rathen dzina, rodzinny; rodzimy, rodzi(starosas. rādan), 'radzić', i rcden, mość; rodziciel, rodzicielka, rodzi 'mówić' (goc. urrēdan, 'stanowić', cielstwo; rodzica w Bogurodzica garêdan, 'dbać', rodjan, 'mówić'); (cerk. bogorodica); rodziczka. Z sło lit. rodyti, 'pokazywać'. wem róść w żadnym nie stoi związku, rodacki, w 18. wieku, *rodacka bo w rod- pierwotne następstwo mowa*, 'żargon złodziejski, cygań brzmień, róść zaś przestawione ski'. z ord-. Prasłowiańskie; tak samo rodał, 'Pięcioksiąg (Pentateuch) u wszystkich Slowia,n°(rodzaju Ozesihebrajski', na który Żyd przysięgał. nie mają, jest rus. urozaj). Ród, po rodela, 'puklerz, tarcza', w 16. ród, rodzić, o nic fizjologicznego i 17 wieku, z niem., a to z franc. nie natrącają, Słowńanie nie posia rondclle (od 'okrągłości', rond, prze dają bowiem dla tego osobnego zwane). słowa, jak jest np. lit. gimti, łac. rodgisar, w 16. wieku (u Reja naści, itp ; ród znaczył pierwotnie i i.), p. ludwisarz. tylko: 'traf szczęśliwy, powodzenie, rodus, 'zabawa wiejska wielkoprzyrost'(stąd u nas *rodzą* i drzewa nocna' (bałwana wypchanego na wole i zboża), i był nazwą 'bożka szczę obwodzą); spadł na wieś od zabawy ścia, losu'; jeszcze w 12. i 13. pańskiej średniowiecznej, z ryce wieku modliła się Ruś czy wzy rzami z wyspy Rodos, naśladując wała Roda (i orszak jego, rodza- walki rycerzy rodoskich. nice, 'feje') Ród, jak bóg, znaczył róg, rożek; rogal, rogatek i roi 'powodzenie, szczęście', i 'tego, co glik (jak w czes), nazwa 'ciasta'; szczęście nadaje'; bóg znaczył 'bo ale rogal i o tym, komu żona »rogi gactwo' i 'tego, co je zsyła'. Zcza- przypina*; rogacz; rogowy; rogaty, sem dopiero odniesiono ród, rodze rogatka; rogacina, albo (z ruska) 1
ł
T
R
rogozie — rokosz
461
rohatyna, już od r. 1500 stałe, 'deputat, przynależność wymierzona, 'włócznia'; rogowaty; narożny, napłaca',wcerkiewszczyźnie (i na Rusi), rożnica, od narogi. Prasłowo; prus. co potem nietylko u nas w stajni ragis, lit. ragas (rags i ragutis, uwięzło; dalej prorok (p.), otrok 0 'styczniu' i 'lutym', wedle niem. (p ); urok, do urzec, 'oczarować sło horn i hornung, co i połabscy Sło wem czy okiem', dziś w języku pi wianie naśladują), raguotas, 'rogaty'. semnym złagodniało: o 'wdzięku po Nasze dawne rożki ('bańki cyrulika') staci'. powędrowały na całą Rus i Litwę. rokieta z ubioru księżego, rodzaj U wszystkich Słowian tak samo. 'komży', od 16. wieku znane (np. rogozie, rogozina; rogoża 1500 r. u Reja), z łac. i włos. rocchetto. 1 rogoża, rogóeka (mylnie robózkal), rokita, rokicina, rodzaj 'wierzby', 'mata, deka pleciona z słomy, osoki, rokitowy (i o djable Rokicie, co sitowia'; dla kanciastości od rogu w starych wierzbach wysiaduje); przezwane; prasłowiańskie, już częste w nazwach miejscowych: Ro w cerk. (i bułg.) używane dla wy kitno itd.; oboczne rakita u innych robów z rogozia ('powrozów' i 'mat'); Słowian (na Południu) dowodzi, że por. imię Rahoza (metropolita ki to postać przestawiona z * ork-yta jowski 1590 r.); przyrostek -oz, (przyrostek jak w kopyto, koryto; jak w łobuzie, rus. łomoz. rodzaj żeński wedle wierzba?); czy rój (pszczeli); pierwotnie wszystko przyrównać serb rakłje, rakljast, 'co wytryska', a więc zdrój i wzdrój 0 'widłach', dla rozgałęzienia? Inni (ze wsuniętem d), o 'źródlisku'; roić zestawiają z nazwą 'jałowca', grec. orkeuthos, łotew. ercis, ercetis; zna się; rojny; rojowisko; rojownik albo pszczełnik,'melissa'; roić sobie; uroić, czenie nazw drzewnych waha się urojenie, o 'fantazji'; pień ri- po nadzwyczaj. wtarza się w rzeka (p.); ind. ri-, rokosz, rokoszanie; jeszcze na 'dać płynąć', rt- 'płynąć', rlti-, 'rzeka', sejmie elekcyjnym w r. 1587 prawi retas- i raja-, 'pław'; łac. ri- w ri- się: »iż WM. do czegoś niezwyczaj vus. Nie posiadamy czasowników nego mieć się chcecie, do jakiegoś pierwotnych, co są w cerk., rus. rokoszu, które słowo językowi pol i i . , rêjaf, 'bieżeć' (o rzece, locie skiemu nie jest znajome*; poszło ptaszym), ri-nut\ czes. rzinouti se, z węg. rakosz, nazwy (od raków) nasze wyrnąć (ostatni ślad tego ri-); pola pod Budzinem, gdzie sejmu rejati z ot- znaczy 'odpychać': otri- jące stany występy wały z opozycją nut'. (stąd słowac. rákosz, 'wrzawa, burz rok, 'czas orzeczony, nazwany',liwe zgromadzenie'); ale w r. 1587 z wokalizacją o do rzec (p.); »roki 1 rzecz i słowo były już znane, bo sądowe* do dziś znane, gdy zresztą już Leopolita w biblji pisze: »król znaczenie uogólniło się na 'czas rocz miał rokosz z onymi* (t. j . 'roko ny', rugując łato i god innych Sło wał'), u M. Bielskiego » (szlachta) wian (w biblji: »dwieście łat* i »dwa w radę wstępowali, co zowiemy roki*). Najliczniejsze znaczenia we rokosze*,&u Stryjkowskiego: »uczy złożeniach: narok (p.), narocznik, nił sejm albo rokosz*; węg. rakász, to samo i urok (p.), 'trybut, danina' 'tłum, zbiegowisko', od owegoż pola, (jeszcze w biblji); obrok (p.), niby po niemiecku Kressenbrunn (?).
462
rola — ropa
R
rola, rolny, rolnik, rolnictwo, rol 0 'zwiniętym papierze' i 'spisie, re niczy; jak cerk. (i południowe) r ali ja gestrze'; z łac. rotulus (por. rotul, dowodzi, przestawka z pierwotnego rotula); rolka, 'kółeczko u nóg *or-lja, przezwanego od orania (p. fotelowych'. orać). romans, romansowy, romanso Rola. Uprawa roli pierwotna, acz wać, romansista, romantyczny, rorzecz bab i smerdów (chłopów, jeń mantyczność, romański (np. język), ców), którą pasterz-łowiec gardził romanista (ioprawoznawcy); pomi i tylko z musu do niej się opuszczał, nąwszy 'prawoznawstwo rzymskie', sięga czasów aryjskich, chociaż naj (co od Roma), wszystkie te słowa ważniejsze jej słownictwo tylko 1 inne podobne pochodzą z łac. ro Arjom europejskim spólne. Była manus, czyli »ludowy*, w prze* całkiem ekstensywna i stałości osie ciwstawieniu do latinus, czyli >ksiąźdlenia nie wymagała; rolnik-rataj kowy«, oznaczały więc pieśni i opo obsiewał wiosną rolę, a po żniwie wiadania w języku romańskim, t j . dał jej leżeć odłogiem, ugorem, aby ludowym; romanse nazywał jeszcze na innem miejscu znowu jar od Lubomirski r. 1686 romanjami. prawiać; po latach wracał do ugoru; Ale romanja znaczyła teź i 'małmaziemia nie była też własnością in Ję'» t. j słodkie, korzenne, dywidualną, tą była tylko praca sprowadzane z Napoli di Romania w nią włożona. Orać, rataj (rola), (t. j . Moreja, co Turcy z Romeja to najpierwotniejsze, wszystkim przestawili). Arjom europejskim w tem samem rondel, radl, naczynie kuchenne znaczeniu spólne wyrazy (łac. axare, (p. rynka), rondela, 'baszta', nie mają arator, lit. arti, artojis), jak i na odpowiedników włoskich czy fran rzędzie, radio (łac. aratrum, litew. cuskich: niem. Rundling od rund, arklas); pług natomiast późniejsza franc. rond, z łac rotundus (?); pożyczka, a ulepszone radło, t. j . natomiast rondo (kapelusza; mu socha, z Rusi do Polski się dostało zyczne) żywcem z franc. rondeau. i jej granic wiele nie przekroczyło. ronić, np. łzy; o 'rodach'; poro Słowiańskie radio posiadało juź dla nienie, porończę, 'płód poroniony', każdej z swych części osobną, pra Potocki; o 'porzucaniu pierza, ro słowiańską nazwę: lemiesz, grądziel, gów, zębów itd.'; o 'łuskaniu ziarna', pazy, wierciel, do których zczasem itd.; w słowień. 'urwisko', rus. uron, przybywały dalsze, pyzak i i . Po 'uszczerbek, strata'; prasłow. (por. stęp sochy zależał głównie na tem, rana ?) Brak w litewszczyźnie; ze źe zamiast jednego lemiesza, próją- stawiają z niem. rennen, 'gonić', cego tylko ziemię, miała dwa na rinnen, 'ciec* (goc. urrannjan, 'vryłogi, odkładające skiby. Do radła wodzić', rinnan, 'biec'); ale przed w przągano dwu wołów lub jednego n wypadła jakaś spółgłoska, może konia. Las trzebiono ogniem, stąd p, por. czes. ropieti, 'ciec'; możnaby nazwy: zdzary, zegań, praga, trze- więc ronić odnieść do ropy(?). binia; grunt przysposobiony do orki ropa, 'materja wrzodowa', ropić i siewu zwano lazem lub lędą. się,ropawy; także 'petroleum,nafta', rola, z niemieckiego (Rolle) i franc. już u Stanka 1472 r.; pień rep-, (role), czy na teatrze, czy, rzadziej, rop-, por. lit. rap-styti, 'pomazać', 2
r
R
ropucha — rota
463
łotewskie rep-t, 'zabliźniać się'; p. cego w Prusiech za siedmioletniej wojny (!). Zwierzęcia samego i Litwa rzep ropucha, żaba od 'chropowato wcale nie zna. ści* nazwana, więc zamiast *chropu- rostruchan, pisane przez z, jakby cha (por robak z chrobak); zgoda z roz- złożone, ależ i oba r mylne; z lit. rupuize ('ropucha') byłaby ruskie to, od dworu Jagiełłów ego; tu wymieniane w rachunkach, obok przypadkowa. roraty, 'pierwsza msza ranna w ad kubka: dostuchany, to samo słowo, wencie', od słów psalmowych roraie od którego i rus stakan, 'szklanka', coeli w jej introicie; roratka, 'świeca z stokan, u nas roztuckan i hostru stawiana na ołtarzu w czasie rora- cha n; z tursko-tatar tostakan, 'misa', kirgiz tustahan, 'szklanka'. tów'; tak samo u Czechów. rosa, rosić, rosiczka, rosisty; pra rostrucharz, tak już r. 1500, słowo; lit. rum, 'rosa', raso fas, 'ro- z mylnie wstaw ionem r i zastępstwem saty', ind. rasa-, 'wilgoć,' łac. ros niemieckiego sch przez oboczne ch; dawniej rostuszar, roslucharz je U wszystkich Słowian tak samo. Rosja, rosyjski, Rosjanie, lub szcze r. 1532, z niem. Rosstauz podwójnem s: Rossja itd.; sztuczna scher, 'handlarz (dosłownie »wymienazwa, dopiero od 16. wieku wpro niacz«) koni': Ross i ta u schen; u nas wadzona na podstawie grec, formy przeniesione i na 'handlarza niewol Rhos dla 'Rusi' (p. Ruś), nadająca nikami, ludźmi', i na 'faktora'. róść; dziś czas teraźniejszy wy się do wszelakich igraszek słow nych, np. Roksolanów, niby Ross- łącznie od rosnąć: rosnę itd., daw alanów (»Roksolanki t . j . panny niej: rosłe, rościesz, rostą, rósł; ruskie* u Zimorowica); albo do wy rósł, stąd rościć (pretensje); wzrost, wodu: Rossie ja, niby Rozsianie (ponarósł, porost, zarost; do rosły: ziemi, daleko); to już u Stryjkow- zarośłi i roślina; złożenia z po-, za-, przy- (przyrost), do- (dorosły); tvyskiego rosłck, podrostek (dziś wyrostek, rosocha, p. socha. rosół, rosołek, 'woda osolona, podrost ek,n\tt poprawne); narośl,\td. »lak«, zupa'; przenoszone dawniej Oboczność róść i rasti (cerk. i połu dniowe; serb. ras li, rast, 'iost') do na 'frasunek, kłopot'; p. sól rosomak, rodzaj 'kuny', bardzo wodzi przestawki pierwotnej z *orstą żarłoczny; niby z łac. rosotnacus,(bezokolicznik *orsti, z *orst-fi), uro ależ ta łacina jest tylko słowem bionego od *ord-t- (w litewszczyźnie polskiem; skąd ono? Powtarza się nie zastąpionego). w ruś. rossomacha; zwierz sam, wy rota, 'przysięga przed sądem'; łącznie polarny, nas tylko jako fu woźny przedfłowiadał, strona po tro dochodził, więc nazwa może wtarzała bez myłki (myłka pociągała wcale nie słowiańska, fińska ? Cie przegraną); wpisywana więc w pol kawe, że nazwę przeniesiono na skiem brzmieniu w akty sądowe Rusi i na jakiegoś 'demona' (w ko- łacińskie od końca 14. wieku, źró nopnisku harcującego ?), a stąd po dło t. z w. staropolszczyzny; rotnik, szło prusko-litewskie den rasumuk 'składający wraz przysięgę'; rotne, jagen, co odnoszono do nazwy feld 'opłata sądowa od przysięgi'. Por. marszałka Razumowskiego, broją rut, 'usta', rus. rot (ale rut znaczy 7
464
rota — roz-
R
i 'pagórek, wzniesienie', serb. rt, 'przestwór', łac. rus, ruris, 'wieś', 'wierzchołek'), czes. ret, 'warga'. z *rewos (od tego rūs nasze rusty Bota, 'przysięga', roiiti sę, 'przy kalny itp., ale'i rur ant albo rulant, sięgać', u wszystkich Słowian bez 0 'chłopie', w 16. wieku); niem. wyjątku. Wobec braku pewnego Rau-m, z ru-m. odpowiednika litewskiego pierwotną roz- tylko we złożeniach; co do postać trudno ustalić; przypuszcze znaczenia równe łac. dis-, niem. zer-, nia, że w- odpadło, wtaczania ind. (rozerwać: łac. discerpere; rozbić: wrota-, 'prawo, zakon', grec rhetos, niem. zerschlagen); narzeczowo oz'umówiony', rhetra, 'umowa' (stąd (p) zamiast roz-: ozłomki zamiast retor, retoryka itd), ereo, 'powiem',rozłomki juź w połowie 15 wieku, prus. wertemai, 'przysięgamy', nieosierdzie zamiast rozsierdzie (?). cenię. Przed s ginie z, więc rosół z *rozsól, rota, o 'instrumencie muzycznym', rosada z ^rozsada (np. kapusty), row biblji: »na rotach« (»na lutniach« socha z * rozsocha, rospa (rospisły) albo »na arfiech«, Leopolita), z cze z *rozspa, rostryha z ^rozstrzyga skiego; tu należy i rotula, 'pieśń'; ('wywłoka', w literaturze polemicz ale roiula, 'apelacja, spis treści aktu', nej 17. wieku); w dawnym języku stale: rosądzać, rosieć, rosierdzie, z łac rotula i rotulus rota, 'oddział wojska', z niem. rosuć, rosypać, roszyrzyć, rozec (rozRottc; rotmistrz (odpowiada póź zec) Oboczność zachodniego i wschod niej i niemieckiemu Rittmeister); niego roz- wobec południowego rotman u flisów, częściej retman; 1 cerkiewnego raz- dowodzi prze rotowy (ogień); rotnik Niem Rotte stawki z pierwotnego *orz-. Złoźez starofranc. rote, rutta, z łac rupta. nia: rozłóg, 'przestrzeń'; rozoki (Rej i i.), obok rozooki (również dawne), rów, rowek, rotvkowy, p. ryć ('co wyryte'): w biblji rowy 'mogiły' rozokość, rozokowatość. Por. rózga (»groby«, Leopolita); nazwy miej i rożen. Tylko w słowień. raz i przy scowe Rów, jak Rawa (p.). Prasłowo; imkiem bywa: »raz konja ('z konia') lit. rawas, prus.' rawis, 'rów'; rus. stopili*. Tu należy i rus. raskoł, raskolnik, o 'szyzmie, rozkłóciu cerrow, rwa (mylne, zamiast rowa). równy, pównać z licznemi złoże kiewnem'. Przytaczam tu kilka daw niami (do-, po-, przy-, wy-, z-rów- nych złożeń: rozgorzyć i rozgarzać, nać), porównawczy; równość, rów częste w psałterzu, 'rozgniewać' nina; rówień (»nie mieć równia*, (p. gorzej); rozkwrzeć i rozkwirać 'równego'); równia; równianka,'bu (p. skwar), 'rozpływać': »jako wosk kiet, wiązka kwiatów czy ziela'; rozkwiraiący się*, *rozkwarla się róicniez; równik ('ekwator'); rów ziemia*; rozkosz (p. kochać), liczba niutka inne zdrobnienia; rówieśnik, mnoga rozkoszy; »roszurzali*, t . j . rówieśnica, od pierwotnego pnia 'rozgniewali' (p. kurzyć); rozłity *rowies-. Oboczność zachodniego obok rozlany; rozliczyły, rozliczyi wschodniego równo obok połu tość, zamiast rozliczny, rozliczność; dniowego (i cerkiewnego) rawno do rozprostrzal, rozpostrzeli, rozprowodzi pierwotnej przestawki z *orw- strzeli, zamiast rozpostarł, rozpo tno, por. prus. arwis, 'prawy, praw starli, na czechizm zakrawa; ro dziwy*. Prasłowo; awest. rawah-, zumieć (p. um), z trzecim przypad-
R
rezekier — rozynki
465
kiem: ^rozumiej modlitwie (gło r o z g r z e s z y ć , z dawnego rozsowi, mnie) «, * nie rozumieli dziwomd-rzeszyć, 'absolvere', 'rozwiązać'; Twoim; prastary zwrot: »wągle dla absolucji spowiednej połączono rozgło się jest, t. j . roz-zg-lo, 'rozto z grzechem, i przemieniono rozpaliło', »gdy rózgą gniew jego*, drzeszyć w rozgrzeszyć, gdy o rze'rozpalą' — wszystko z psałterzów szeniu, 'wiązaniu', zapomniano; »lud (»gàyrozèe się*, puławski) W biblji: wierny grzechom rozdrzeszony*, » ścienne rosiedliny* (^rozpadlinyw psałterzu puławskim. Pierwotne w ścianach*, Leopolita); rozniewać, rzeszyć, 'wiązać' i 'rozwiązywać', oca częste od 14. do 16. wieku (ale lało u innych Słowian: cerk. rèsziti w psałterzu stale: rozgniewać); roz- i razdrèsziti (d wstawia się stale drazić się, ze wstawionem d; roz- między z-r), rus rjesziV sia, 'odwa bitoioać, 'rozdzielić' (p. bitunk). żyć się na co, postanowić', por/eszif, R 1500: rostań (obok rostanie 'zakończyć'; w dawnej polszczyźnie w 15. wieku), 'droga rozstajna'; tak samo: w psałterzu » roz drzesz »w rozmaczki jajca* ('na miękko'); języki ich« (»zagładź* w puławskim, rozgorzlić się, 'rozgniewać', Ezop; »zrzuć* u Wróbla, 'praecipita'); rzerostyrkność,'ekstaza?, w 16 wieku; szeć, 'parcieć', np. o rzepie, ale i ogól roziewić, w 16. wieku, dziś roz nie: »starość rzeszeje* (Potocki). dziawić (p. ziew). Mylne zdają się Prasłowo; lit. raiszyti, od rzeczow rozbrok i rozkrok, dla 'hałasu', nika raiszas, 'wiązło', do czasow nika riszti, 'wiązać', ryszys, 'wstęga', z czes. rozbrój. raisztis, 'wstęga na głowie', prus. rozekier, w 16. wieku; »seki, witpachery. rozekery, rywuły*, rodzaje sen-rists, 'związany', per-reist, 'połą czyć'; lit. sz z podniebiennego k, 'wina gotowanego'. nasze sz z ch, a to z sk (?) Dalszych rózga, różdżka (przeciw »etymologji«: rószczka, wedle wymowy), odpowiedników tego prasłowa nie najmylniej rózeczka (zg nieroze znamy. rwalne; również niemożliwy drugi rozmaity, rozmaitość, urozmai przypadek liczby mn.: rózeg, za cić, u ludu i ozmajty i roztomaity miast jedynie poprawnego rózg); (jak czes. roztomily); od rzeczow rózgowy, w biblji rózgowaty i róe- nika *rozmaj, por. majak, .majaczyć dzany (o drzewie 'gałęzistem'); zbio (p.), od pnia ma-, p. machać, mamić. rowe rózdze, jak snopie, pierze. rozmamany, 'rozkudłany', 'poroz Oboczne (acz raczej wyjątkowe)cerk. pinany'; dorobione do mamka. rozmaryn, u ludu we wszelakich razdije (ale serb. rózga, rozgwa) dowodziłoby przestawki z pierwot postaciach, nawet i rozmajeron (niby nego *orzga, gdzie zg zastąpiło pierz majeranem mieszany) i łozmawotne z (z orz-, roz-); porównano ryjan i rozmafj); z łac. ros mariniem Zweig, 'gałąź', od zwei, 'dwa'. nus, 'rosa morska' (por. rosolis z łac. rozgard, 'łąka', w Prusiech daw ros solis). nych, z niem. Rossgarten, 'łąka dla rozpacz, rozpaczać, p. opak. rozynki, rozenki, a ze zwykłem koni, pastwisko spólne'. rozgardjas stroić, 'biesiadować', dz zamiast z: rodzynki (tak już Mączyński 1564 r.; od 18. wieku w 16. wieku), 'winogrona ususzone'; rozgardjasz, o 'rejwachu, nieładzie'. jak i czes., z niem. Rosine, a to 30 Słownik.
466
róża — ruch
R
z franc. raisin z łac. racemus, ruoznỳ, ale cerk. razìn, serb. raźno, 'grono'. Ruś swoje izjum ze Wschodu dowodzi przestawki z *orz-tn; por, » przyimek* roz- z *orz-; p. rożen. przyjęła. rtęć, 'żywe .srebro', powtarza się róża, z łac rosa, wymawianego przez z, co Słowianie zachodni nie w ruskiem i czeskiem rtut'; ma po gdyś przez z oddawali; z czeskiego chodzić z tur. arabs. utarid, lecz ruoże; roślina i nazwa obca, gdy skądżeż w takim razie nosówka domowa (»psia róża« lub »polna«) polska ? szypszyną się zwała (p. szyp\ Przy rui, wykrzyknik, por. rum!; rumiotnik: różany; »różany wianek* bakier i sztymboi, hasła flisowe, (niem. Rosenkranz), albo różaniec, z niemieckiego. 'psałterz N. P. Marji, z 150 »Zdro rubachą, rubaszny, rubaszeństwo, waś Marjo*, przeplatanych Pacie rubaszyć się, z rus. rubachą, 'ko rzem'; dalej i 'paciorki (tejże liczby, szula' (p. rab), którą »dobrzy to odmiennie nieco układane), z kości warzysze*, kozacy np., wymieniali; lub drzewa, nanizane na nitkę, dla stąd dla wszelkiej 'zbytniej poufa liczenia modlitw'; różańcowy: »brac- łości', ogólne w 17. wieku: >niech two różańcowe*, »niedziela różań się czem innem rubaszą*, »hajducy cowa* (pierwsza w październiku). z panem tak się rubaszą*, »z nim Dalej: rózyca, różyczka, różowy, na broni rubaszyfem*, »aż do ko różowaty, różowieć, itd. Łac. rosa szuli pan chmiel się rubaszy*; już jest pożyczką z grec. rodon (wedle wtedy i w naszem znaczeniu: »Stawymowy narzeczowej), a to wyszło rzeński porubaczyl(!) się był z Narze Wschodu irańskiego, pers. ward, kowskim*, »brat rubaszny najstar 'róża'. szego djabła», »dla tak miłego r o ż e n , rożenki, rożnowaty, bynaj rubasznika*. ruban, 'wstęga', z franc. ruban mniej nie od rogu urobione (jak np. oścień lub kościen od ościlab kości)-, od łac rubeus, 'czerwony'. oboczność rożen i rażeń (cerkiewne rubin, nazwa drogiego kamie razin, 'oścień', serb. rażań) dowo nia, rubinowy; niem. Rubin, franc. dzi przestawki z pierwotnego *org-, rubis, z łac. ruber, 'czerwony', ruczy *orz~, bo g i z mieniają się; tobinus w średniowieczu (o kamie org- (orz-) powtarza się w różny niu). rubi, rubel, z ruskiego; już w bi różny, różnić, poróżnić się, róż blji, tłumaczy 'odrąbane srebro', nica, różniczkowy, różność; złoże obok zaważą, p., 'sykle' oryginału; nia: różnowierca, różnorodny, róż- pierwotnie ważone, później jako nogłośny, itd., rozróżniać; imiona: moneta. Rożniatowski, Rożnięcin, itd. Porubryka, ludowe lubryka, 'glinka, stać podległa niby wpływom od kreda czerwona', 'napis czerwony'; próżny, prózdny, i późdny; brzmiała 'szpalta'; z łac. rubrica, od ruber, pierwotnie: różno, różny, a ze wsu- 'czerwony'. niętem mylnie d: rózdno, rózdnie; ruch, rozruch; ruszyć, wzruszyć, w biblji: »stójcie narózdno*, 'sepa- naruszyć itd.; ruchomy (obok daw ratim' (»osobno«, Leopolita), *rózd- nego ruszysty, nieruszysty), nierunie na polu stali*, obok różno. Czes. chomizna; ruchać (nawet: »imienie
ruczaj — rufjan
R
467
ruchające*, dziś ruchomości), ru- der; zresztą i w niemieckiem w 16. chadło, ruchawy, ruchawka; ru wieku Rudel. chliwy; ruszenie, ruszyć, o 'odwoły rudera, dziś liczba pojedyncza waniu się do wyższego sądu, do sej rodzaju żeńskiego: »stara rudera*, mu'; »pospolite ruszenie*, o 'obro 'ruina', ale to jest (jak legumina) nie krajów ej'. Dalej: rucho, co znaczy łacińska liczba mnoga rodz. nija i 'ruch', ale częściej, wraz z uro- kiego: rudera, od rūdus, toż co bionem ruchno, 'odzież, szatę, za niem. Gries (o 'żwirze, szutrze') słonę'; ruszyca ('zasłona ), nazwa i Griitze, a nasza gruda (p.). rudy, rudawy; rudzieć; rudo i dla 'główszczyzny (kary pienięż nej) opłacanej królowej za zabicie brody i podobne złożenia; ruda (albo niewiasty'. Rucho powszechne w 15. rdza) we zbożu i drzewach; 'torf, wieku, nietylko w biblji, gdzieby bagnisko, łąka mokra'; rudawifzjna 0 czeskim wpływie można myśleć, \rudoivi(z)na, 'bagno z rudą żelazną ale i w rotach, np, r. 1389: »dać łąkową'; ruda, 'limonit', dla barwy rucha za 10 grzywien*, r. 1400: rudawej tak nazwany; potem 'każdy »pierł, rucha*; znaczyło nietylko minerał, z którego się wytapia kru 'szaty niewieście', ale wogóle 'szaty': szec', a więc >rudy srebrne« i i . ; »rozdarłasta rucho swe* ('vesti- ruda i 'hamer, gdzie rudę topią', mentum, habitus'); juź w początku stąd setki wsi tak nazwanych; rud 16. wieku ginie zupełnie, możemy nia, rudnik, 'kopalnia albo topielprzytoczyć tylko: ruszka, 'zasłona nia rudy'; rudnik, 'górnik'. Ten (podwika)'. O przenośni od 'ru sam pień z odmienną samogłoską, chu' na 'odzież', p. rąb. P. runąć, we rdza (p.) z twardą półgłoską zarychły. U wszystkich Słowian tak niemiałą; z głoską długą: rydzy; samo. Od ru-, p. rwać, z elemen z pierwotną dwugłoską (eu, ou): tem -s; lit. rausti, 'ryć', kurmrau- rudy i rusy. Oznacza 'czerwień' nie sis, 'kretowisko', rūsys, 'jama' (i rau- tylko u Słowian, ale i we wszystkich sis), pelenrusis, 'ryjący się w po językach aryjskich, z taką samą od piele'; z inną syczącą, sz: ruszēti, mianą samogłosek: lit. rûdas i rus'zwijać się', ruoszus, 'sprawny'; was, 'rudy', rudeti, 'rdzawiec', ruduo, niem. Rausch z dawnego rūsch, 'na 'jesień'; rudina, 'bagno z wodą żelazistą', rUdis, 'rdza'; raudas, raupad', stare rosk, 'rychły'. donas i rauswas, 'czerwony'; łac. ruczaj, przezwany od toku rą ruber {rubrum, rubryka) i rufus, czego, z ogólnie słowiańskiem u (czes. 'czerwony',robigo, 'rdza'; goc. rauds, 1 rus. ruczej), od czasownika o 'szu 'czerwony', niem. roth i Rost, 'rdza'; mie wodnym': bułg woda ruczi, grec. erythros (e- przedsuwka), 'czer serb. i słowień, ruknuti (to samo); wony', ind. rudhira- i rokita-, 'czer urobione przyrostkiem -k od ru-, wony'; cerk. rudzu, u nas nieistnie» 'ryczeć'; ruczaj z pierwotnego jące. > Morze rudne*, zamiast »czer *ruk-ej, z przyrostkiem częstym wone*, w biblji, będzie czeskiem. w podobnych tworach (por. obyczaj, rufa, 'tylna część okrętu, gdzie lęzaia, wierze ja). Por. rączy. ster', w przeciwieństwie do sztaby; rudel, 'ster', 'wiosło', od 16. wieku z holandzkiego roef; z 11. wieku. rufjan, 'stręczyciel', rufjanka, ogólne, rozpodobnione z niem. Ru 30* 1
468
rug — runo
R
rum, 'arak'; europejskie, z języ rufjański, rufjaństwo; z włos. rufków malajskich. fiano, od ruffa, 'gmatwanina'. rug, rugować; 'badanie sądowe, rumak, w tej postaci już od o zachowaniu obyczajów; sejmowe, końca 16. wieku, z dawnego hro0 prawomocności wyborów', 'wydala mak, ohromak, 'koń dzielny'; jak nie albo karanie winnych': ^rugować wszelkie podobne nazwy, z tatarz urzędu (z ziemi)«; z prawa miej sko-turskiego: argamak (i inne po skiego niemieckiego wzięte: niem. staci podobne, uruhmak); h- odpa Rugę, riigen. dło, jak w ramota, ruby. ruga, 'zmarszczek' (Potocki), z łac. rumel, gra w karty, 'pikieta', 1 włos. ruga. z niem. Rummel; pospolite w przy ruja, 'czas i miejsce »ryku« je słowiu: »trafić w rumel* (w'sedno'), leniego'; łotew. raunas laikas, cz&s »rumel w rumel* ('kubek w ku rui u kotów'; od drugiego pnia bek'). ru-, p. rzwieć; rukać, o podobnym rumianek, roślina, pozornie od 'kwiku świń', czes. ruchati, ale czy rumiany, ale istotnie ani z tem, tonie »kruka* słowniczka z r. 1500, ani z romanus, 'rzymski', nic nie ma rus chrjukaf ?; ch- czy k- odpa spólnego; dawniej rumen lub ru dłoby jak w robak (p.). mień, rumnek, albo i z o\ romien; rukiew, roślina 'nasturtium', niem. r. 1500: »rumion albo rumionek*, Rauke. włos. ruca. r. 1532: rumienfekj. Z czes. rmen, r u k o w a ć , narukować, 'wchodzić, obok herzman z niem. hermandel, wmaszerować', z niem. ein-rūcken. hermelchen, z łac. camomella (skąd rum (już w biblji), 'ziemia; gruz, i niem. Kamille), z grec. chamaiszczątki murów' (»wywozić rum*), mèlon. Podobnie u Serbów: hrmen, rumowisko; rumek (>gościniec na hrman i rman, słowień. rman sypany rumkiem*); węg row,'ruina' obok roman, i inne. Jak tyle innych rum!, wykrzyknik, jak rym , »rym nazw botanicznych, i tę przejęła do wody« ('hrymnąć'); rumot, rumo-od nas Ruś moskiewska: romien. tać, o wszelkim 'hałasie' (»usłyszy rumiany, rumienić ze złożeniami; rum niebywały«), obok romot, ro- rumienidło, 'ruź, barwiczka', w 15. motać; od pnia ru-, o 'ryku': ind. wieku: od rud-; był rzeczownik ruwati i rawati, 'ryczy', rawa-, 'ryk', *ruidj-men- (por. litew. raumuo, grec o-ryomai, 'ryczę', łac. rumor, raumenio, o 'mięsie'), jak ka-mień; 'hałas'. Od 16. i 17. wieku przejęto jak do kamień: kamiany, tak do wprost z łaciny rumor,'szmer, wrzask,*rufdjmen: rumiany. Słowo u wszy st-. hałas'; u Leopolity »wielki rum- kich Słowian to samo: cerk. ru rycht a szemranie«, z czes. rumrejch. men, itd. rum, 'miejsce', z niem. Raum (co runa, głównie w liczbie mnogiej:' pokrewne z łac. rūs, 'wolny prze runy; runiczny; 'pierwotne pismo stwór'); »rum komu czynić«, 'przej niemieckie, drewniane', najdłużej, ście', rumować, 'torować', 'wyprzą- w Skandynawji popłacające; z niem. tać', rumować się, 'wynosić się'; runijć, 'upaść z hukiem, hrymnąć'; rumacja (z końcówką łacińską),'prze przed n wypadło ch, co Ruś zatrzy-* prowadzenie prawne, przymusowe'; mała: ruchnuf sia, 'runąć'; p. ruch. rumunek, 'pustkowie'. ± runo, 'skóra z wełną' (»złote' l
f
k
t
R
rup — rusznica
469
runo*, »pod złotem runem wilcza zwę łacińską przejęli i Słowianie sierć*); stąd ruń, 'porost zboża bałkańscy, a za nimi Grecy; czas (na wiosnę)', runie się i runięć, ich schodził się poniekąd z 'Zielo'runią ziemię okrywać'; od pnia ru- lonemi Świątkami', zwanemi juź (p. rwać). Prasłowiańskie; wszędzie wlO. wieku rusaljami. Przymiotnik: tak samo; szczególniej u Serbów rusalny, *rusalna noc*. Nazwa obca, rzecz rodzima; u nas obie wy obficie zastąpione. rup, rupie, 'glisty, robaki'; łącznie literackie. rusy, 'rumiano-czarny, rudawy', p. u Stanka rupie 'gąsienice gzów'; »każdy ma swe rupie*, przysłowie rudy; z *rud-s-; prasłowo; lit. rausw Ezopie; rupi mię, 'gryzie, frasuje'; was, 'czerwonawy', ruswas, 'gniady', rupieci, 'stare graty, sprzęty'; ru- łotew. rusa, 'rdza', łac. russus, pliwy, 'troskliwy'. Prasłowo, ale 'czerwony' (niegdyś i nazwę Rusi istnieje tylko u nas i u Czechów: stąd wywodzono: rhusioi, 'blondyni'). roup; lit. raupas, rauple, raupsai, U wszystkich Słowian tak samo. 'trąd, wysypka', rupus, 'szorstki', Ruś, zbiorowe, jak Sas, Czudś; raupezē i rupeze, 'ropucha', rUpèti, dla jednostki z niej: Rusin; ruski 'rupi mię', rupestis, 'troska', rūpus, (*rusiński<Ł jest barbarzyństwem); 'troskliwy'. zruszczony; rusyzm albo rusycyzm. rura; ludowe rozpodobnienie ruia; Nazwa Słowian wschodnich, pier rurka, rumy, rurnik, rurkować) wotnie wyłącznie księstwa kijow rurmistrz; z niem. Bohr, Róhre, skiego, od jego założycieli, Rusi z stałem u zamiast niem. o; dziś normańskiej, t . j . Szwedów, bo Fi juź zapomniany rur mus, 'wodociąg': nowie Szwedów do dziś Ruotsi zo»z rurmusa woda w skrzynię rur- wą, co różni różnie tłumaczą; może musotcą ciecze «. Rura, rynna i ryn od krainy nadbrzeżnej szwedzkiej, sztok już w 15. wieku ogólne. Ale Roslagen: jej mieszkance, dziś rosrurał, dla 'gbura, nieokrzesanego', piggar z dawnego * rothsbyggiar, i rurant, wymysły szkolne 16. wieku t. j . mieszkance na *rdther, island. z łac. rūs, 'wieś', ruralis, 'wieány'; ródr, 'wybrzeże' (rorsfolk, rorsrurant z końcówką od innych na maen, zowią się w Norwegji 'ry -ant (jak wagant), jeśli nie wprost bacy' i 'brzeźanie'); roslag zwało się dawniej każde 'wybrzeże', nie z czes. rurant, 'dureń'. rusałki, 'boginki, duchy leśne tylko w Uppland, jak dziś. Rusnak i wodne, panny piękne, wabiące do i Ruśniak (na Węgrzech), Rusek tanów i łaskocące na śmierć'; obce i Rusiec; *ruski miesiąc* (dłuższy ludowi polskiemu pod tą nazwą niż nasz). Po grec. RhOs, p. Rosja. rusz, dawna gra w karty, z niem. literacką, z Rusi, gdzie na dawne istoty mityczne, »brzeginie - wiły«, Rausch; odmiany jej: >czerwony przeniesiono, jak nieraz bywa, na rusz*, »ciemny*, i i . ; mylnie rus zwę obchodu wiosennego, potępia (mazowieckie niby). rusznica, mylnie rusnica, z rucznego przez cerkiew, z pląsami i śpie wami na łonie wiosennej przyrody; nica, czeskiej nazwy 'ręcznej broni obchód ten, na cześć duchów przod palnej'; ruszniczny (proch, strzelba), ków, zwał się na Bałkanie łaciń rusznicarz i rusznikarz; od 15. skim rosalia, 'święto róż'; tę na wieku ogólne.
ruszt — rycerz
470
R
ruszt, r 1500: »roszt albo siatka« obce litewszczyźnie; dowolnie łączą (z stałą wymianą o na ó, w po z niem. Raupe. U wszystkich Sło życzkach, głównie niemieckich) ;'kra- wian tak samo. ty\ 'stos', 'powała'; rosztek, roszcik; Ryby. W przeciwieństwie do rusztoicy; rusztować; rusztowanie, czworonożnych i ptactwa, nie ode 'wiązanie ciesielskie', 'szafot', ale grały ryby ani w pożywieniu ani i 'przepalanie rudy z drzewem'; w wyobraźni Arjów jakiejkolwiek •pieczenia z rosztu*, »na roście* roli: niema dla nich ani jednej spól(nieraz tak); por. rosztabiga. nej nazwy, chociaż bardzo podobne ruta, rutka, ruciany, ziele ogro albo widocznie te same powtarzają dowe, niezbędne dla wianka wesel się, szczególnie w niemieckiem, słonego; trutkę sieją« stare panny; wiańskiem i litewskiem. Tłumaczono z łac. ruta (niem. Raute), a to to i tak, że Arjowie zczasem przy wykli do ryb we spól nocie z podbi z grec. rhytē. rui, 'barwiczka', ruzotoać; z franc. tymi tubylcami i od nich nazwy ryb rouge 'czerwony', z łac. rubeus (to poprzejmywali. Znaczy to jedną nie wiadomą przez drugą zastępywać, samo); p. rwać, częstotliwe -rywać; liczne co do celu nie prowadzi, szczegól złożenia: narwać, wyrwać (imię niej wobec faktu, źe właśnie nazwy Wyrwa, wyrwaniec, taniec), prze ryb najwidoczniej od ludu do ludu, rwać (przerwa, 'pauza'), urwać np. od Niemców do Słowian, w cza (urwa, urwisko), zarwać (Zarwa- sach historycznych wędrują. Zgody nica we Lwowie, dawna dzielnica), w nazwach karasia, karpia, łoso sia, wyza i i . nie myślimy więc porwać, oberwać (oberwaniec), ode rwać, naderwać, poderwać; do czę- składać na karb jakichś tubylców stotliwych: poryw, nadryw i na- przedaryjskich. — Słowianie mają ryw, wyrywki (toyrwancja daw z Litwą spólne nazwy jakdza i je niej, w 17. wieku, w postaci na- siotra; inne, to pożyczki. Sami Sło poły łacińskiej), podrywki, urywki wianie oddawali się już w prarodzi('fragmenty'), przerywka. Tak samo nie rybołóstwu i mają liczne nazwy u wszystkich Słowian. Pień ru-, p. spólne: czeczuga, łeszcz, łin, pstrąg, rów, runo. Litewskie rauti, raiveti, sum, szczupak i i . ; mają nazwy głównie o 'wyrywaniu zielska, piele dla 'sieci rybiej', wierszy; stawiają niu', rawałas, 'plewidło'; ind. rawati, już jazy po rzekach; hodują ryby 'rozbija', łac. e-ruere, 'wyrywać'; dal w sadzach (?), łowią je zcędikją, sze urobienia z -5 (-ch) p. ruch. Rwe mają nazwy dla 'rybaka': rybitw. tes i rwantes, 'zgiełk, hałas' (przy Później przejęliśmy od Niemców stole i w komorze), 'kradzież', z po wiele nazw nowych, p dubieł, fląstacią napoły łacińską (por. kre- dra, rapa, śłedź, ukleja, a czasem tes); porwon lub zarwon (katu wahamy się co do źródła, np. dla nazw piskorza; płocicy. Wieloraalbo djabłu), p. porivon. ryba, rybi, rybny, rybak, rybacki,kość nazw staropolskich dla 'sieci' rybitw ('rybak' i ptak 'sterna'), ryb- dowodzi najlepiej rozrostu tego go nik ('sadz na ryby'); rybotów, rybo spodarstwa. łóstwo; rybarz, rybarka po daw rycerz, rycerka, rycerski, rycer nych słownikach. Prasłowiańskie, stwo, rycerzować, z niem. Ritter, y
R
rychły — rygiel
471
czes rytirz, z nieprawidłową wy nik, 'rylec, dłóto'; p. rydel Tu na mianą c zamiast c (jak w Walcerz leżą i rytwina, rytowina, Rytwiany, z Walter); niem. Rit ter właściwie t. j . 'darń': »darn albo rytwin* 'jeździec', od reiten, 'jeździć', w słowniczku poznańskim, rzytwiny z flandr. ridder. (mylnie zamiast rytwiny napisane) rychły, urychlony; przysłówek: z połowy 15. wieku. P. rwać. Lit. rychło, dawniej rychle; rychlik, rūtis, 'piwnica (wyryta)', łotew. 0 'wcześnie dojrzewających' owsach raukłis, 'plewidło', łac. rutrum, lub ziemniakach. Słowo zachodnio- 'rydel'. słowiańskie; rus. rychłyj, o śniegu ryć, o 'wrzasku, beku, płaczu 'sypkim'. Z długiem u do ruch (p.); gwałtownym'; słowo nasze ogólnoporównaj szwedz. rūsa, 'wypadać (do słowiańskie; z stałym dla wyrazów szturmu)', czes. rysziti, 'napędzać'; dźwiękowych przyrostkiem -k: ryk na Litwie brak tej odmiany Ale (p.); z inną wokalizacją: ruja (p.), rychle, rykle, rytle, 'krosty, wy ruczaj (p.), rączy (p.); por. rzwieć; sypki', to pożyczka niemiecka, Ro- ind. ruwati, 'ryczy', grec. fi-ryomai, theln, Rūtteln ('Masera', po pol 'ryczę', łac. rumor. sku ospa, ospice). rydel, jeszcze w 16. wieku rydł; r y c z a ł t ; dziś tylko ryczałtem, cerkiewne rył, ryło (niby *rydło), 'hurtem, masowo', dawniej o 'po Czesi mają i rycz (jak bicz); nie życzce, sumie podwajanej w razie zwykłe wcale z powodu swego ro niewypłacenia na czas oznaczony'; dzaju męskiego, gdyż przyrostek »ze sporym ryczałtem*, 'sowicie'; -dł- tylko nijakie nazwy dla na w formie pierwotnej ryczart: »pod rzędzi urabia; chyba więc wedle zakładem (t. j.'warunkiem') ryczar- ryczą i ryła(?); zdrobniałe rydłik tu«, u Bielskiego; z niem. Ru- i rydełek; p. ryć. tscherfzins). Słowo ryczałt dla 'ryku' rydwan, dziś 'wóz tryumfalny', nie istnieje w mowie, błąd to słow- dawniej 'prosty wóz kryty, towa nikarski rowy', z niem. Reitwagen (-wan ryć, 'kopać, grzebać'; ryj, ryjek z Wagen, jak w karawan). Nazwa (np świński; albo i 'dzióbek', 'nos'); rodzima była pokład. ryja w nazwach miejscowych: Czar- rydzy, 'rudy, czerwono-żółty'(więc tory ja (Czartory(j)ski), u nas Czan-rydze złoto, koń), »śniady albo toryja przez rozpodobnienie dwu rydzy*; od rud- z U; tej samej następujących po sobie r; Bogoryja; barwy jest grzyb rydz, rydzyk; ry-. p. osoryja (pod osa); ryty, a stąd dzawy; ale ryzy w temże znacze 1 rytotvnik ('sztycharz'), i rycina, niu: ryzóbrody, ryzowłosy, z rus. dziś 'ilustracja', w 14. i 15. wieku ryzyj, cerk. ryzd\ czes. ryzi; litew. 'modła pogańska' ('sculptile': »słu rûdis, 'rdza', rUdija albo rudynas, żyli rytym bałwanom*, »modlą się 0 moczarze »rudawym*. ryciu*, w psałterzu); rył, u nas ryf a, z niem. Reifen, u Potockiego zdrobniałe rylec (do rycia, i prze 1 innych. nośnie, o » stylu*, do pisania); ryło rygiel, dawniej regiel (Regle, (o 'pysku świńskim, ryjącym') ucho Regliska, na Podhalu do dziś; por. dzi za pożyczkę ruską, 'morda'; od tegiel, nie tygiel), zaryglować i odczęstotliwego rywać niegdyś rywadl- ryglować; z niem. Riegel z łac. re-
472
rygor — rys
K
ryna, rynna, rynwa, dla 'ścieku gula (skąd i reguła), co i 'łatę, szynę' znaczyło (od rego, p. regi wody', z niem. Rinne od rennen, ment). Nazwa polska była zawora. 'biec*; stąd i rynsztok; od 14. wieku rygor, 'przymus' (prawny): »pod ogólne. rygorem*; rygorysta, 'skrupulat, ści rynek, rynkoîvy, 'plac miejski, śle liczący się z obowiązkiem czy targ', w Krakowie i Lwowie szcze służbą'; rygoroza, 'egzamina ścisłe'; gólniej o 'środku miasta'; wedle z łac. rigor, 'karność', od rigēre, dawnego osadnictwa niemieckiego, 'sztywnieć od zimna'. Z niem. rtge Ring: 'miejsce wolne, opasane wa (Reihe) włos. riga, 'rząd, linja, l i - łami, drzewami'; tak samo u Cze njał', a z tego nasze rygi: »pisać na chów; z Polski przeszło na całą rygach*, erygować papier*, 'linjo- Ruś, aż do Moskwy. Niemieckie wać do pisania nut'. Ale ryga, reja, Ring powtarza się w słowach: rynk'suszarnia zboża' (na Białej .Rusi), macher ('robiący pierścienie', wy słowo zupełnie odmienne, też obce. liczany śród rzemieślników mniej ryk, ryczeć, ryknąć, rykowisko szych); ryngort lub rynkort (Ring('czas i miejsce rui jeleniej'), o gło gurt, 'pas do podpinania siodła'); sie jeleni, wołów, lwów; urobione ryngraf ('blaszka wypukła, noszona stałym w podobnych nazwach przy na piersiach, z Matką Boską lub rostkiem -k (por. dźwięk i t. p.) od Chrystusem; przy mundurze pod pnia ry-, lit. rūkti, 'ryczeć'; pra szyją, z orłem, liczbą pułku'; niem. słowiańskie rykati (to samo), niem. Ringkragen). Niemieckie Ring po stare ruhen, 'ryczeć'; ryk u wszyst szło z dawnego hring, a to jest kich Słowian, u Serbów jest i ruk, (z inną samogłoską) to samo co nasze krąg (p.). 'ryk'. rym!, dźwiękonaśladowcze; rymrynka, ryneczka, 'naczynie ku nąć, 'uderzyć o ziemię', hrymnąć, chenne z rączką prostą', z niem. dawniej nieznane. Por. rum! Rcindel (czes. rendlik, rendlicé); rym, dawniej 'wiersz, coezja'; stąd (?) i rądel, rądlik, pisane z niem. rim (Reim); dawniej szcze- i przez om rondel, niby z franc. • gólniej o 'uszczypliwych wierszach'; rondelle, z czego poszedł tylko i w dzisiejszem znaczeniu od połowy rondel forteczny. i 17. wieku {kadencja jeszcze w 18. rypać, rypnąć (np. drzwiami), wieku); rymować, nierymowny; zło'grzmotnąć, palnąć*; od ryp, uro żenia: rymopis, rymokleta; rymarz bionego przez -p od ryć; rypać się i 'poeta', w 16. wieku. Niemieckie rim w czem; to rypać u nas tylko I (z franc. rime z rhytme) znaczyło i u Łużyczan, mogłoby jednak na i również tylko 'wiersz' i używa się leżeć do rozgałęzionego pnia: lit. i w dzisiejszem znaczeniu dopiero od raupyti i ruopti, 'kopać', rupas i Opitza, t. j od 17. wieku. i rupus, o wszystkiem, co 'nierówne', ryma, 'rheuma, katar', z łac. ind. ropa-, 'dziura', ropajati, 'od i gTec. rheuma; romatyzm w mowierywa', rupjati, 'rwie go w brzu * pospolitej, zamiast reumatyzm. chu', łac. rumpere, niem. Raub \ rymarz, 'siodlarz', z niem. Rie- (z roub) i raufen. mer, od Riemen, 'rzemień'. Inne ry- rys i rysa, oboje z niem. Riss, i marz p. rym. nabrało osobliwszych znaczeń: rysa, ł
1
ryś — rzadki
B
473
'szpara' (np. w murze), 'szrama* (na rytwina, r. 1500: »darn albo twarzy), rysować się,'rozpadaćsię'; rytwin*, w 15. wieku rytwiny, p. #s/znak, cecha', »rysy twarzy, cha ryć; por. rywociny w 15. i 16. rakteru*, zarys czegoś; rysować, wieku (w Janczarze; dziś u Orkana, 'robić rysy' (»djament rysuje szkło*), 0 'miejscach wyrytych', np. przez lub (por. niem. Abriss) 'kreślić pió dziki). rem, malować, wyobrażać'; rysu 1 r y w u ł a , od 14. do 17. wieku na nek, rysunkowy, rysownik; w temzwa 'wina słodkiego', z Riuoglio (dziś znaczeniu, Niemcom mniej znanem, Kroaci wodicą je zowią), u Niem przeszło od nas do Moskwy, ale tam ców i reinfal, i podobne. £ wznowiono: risowaf; risowat'sia, ryza, reza, różnego pochodzenia 'puszyć się'. Tu należy i rajsbret i o kilku odmiennych znaczeniach: i rajscajg, niem. Reissbreit, Reiss- 'podróż wodna, flis', z niem. Reise, zeug, z reissen, 'rysować'. 'podróż'; 'pewna ilość papieru',z niem. ryś, 'lynx', r. 1500 rysiec; tak Ries, z włos. risma, z arab. rizma, tłumaczą od 14. do 17. wieku i 'leo- 'paka'; ryza u wagi, z niem. Riss, parda, panterę', zwierzę obce, nie 'rowek, gdzie wpada sznurek', prze znane, wedle byle krajowego, tym nośnie o 'karbach, karności, klu razem mniej nietrafnie niż zazwy bie', więc: »trzymać w ryzie*, »wy czaj. Prasłowiańskie z r-, gdy lit paść z ryzy*, >wziąć (lub wstawić) pierwotne/- zachowało: luszis(prus, w ryzę*. Nakoniec zupełnie od lujsis), grec. lynks (stąd łac), niem. mienne, dziś nieznane ryza, o 'ru skim ornacie kościelnym', występuje Luclts. ryść, wyjątkowo i rychć (por. w literaturze polemicznej o unję sierśl i sierzchl), stale w szóstym w 17. wieku, u Zimorowica (i myl przypadku: ryścią, rychcią, 'wiel nie, dla rymu, z z: ryzę): odzież kim kłusem'; z niepierw otnemry- za zwana od 'rznięcia', p. rzezać; por. miast rzi- (odwrotnie jak w rzygać; rąb, ruch. tak samo tryzna i i.); cerk. ristati ryż, ryżowy, z niem. Reis, włos. i riskaii. 'cwałować', rus. ristat'iry- riso, z łac. oryza, z greckiego. skaf; ale rysak pożyczka z rus. rzadki, rzadko, rzadkość; tak rysak, 'kłusak'. Pień rit-; lit. ritu, samo u wszystkich Słowian; rzędzie, risti, r iiet i, 'toczyć wkoło, katulać', przerzedzać, rzedzieć i rzednieć; raitas, 'jeździec' (nie z niem. rei dziś a od rzadki przeważa, mówimy ten, Rciter, pożyczone, bo rojtinin- rzadziej zamiast dawnego rzedziej, kas, 'obowiązany do służby konnej', i t. d.; obrzedni (p.), 'co się rzad zachodzi w aktach białoruskich już szym staje'; rzeczownik z -cha (serb. z początku 16. wieku, raitiniczia, recha, 'wełna obrzednia'), stąd uro 'bogini jazdy', u Łasickiego), rai- bione rzeszoto (p), urzecha, 'gołe czioii. 'katulać'; ale riszczia, o 'cwamiejsce, luka' (przy orce) Lit. rētas, łowaniu', pożyczka, ristas, 'szybki'. 'rzadki', rêtis, 'sito'; por. łac. raPień rit- urobiony od ri-, p. rój Czy rus, 'rzadki' (skąd rarytas), i reie, nie stąd lit. rytas, 'poranek'?; ind. 'sieć'; w lit obok rētas i ertas, erriti- o 'ruchu, płynięciu', retas-, tus, 'szeroki', i , jak u nas, z d: erd'upław'. Inni wywodzą od wreit-, was, ardwas, 'szeroki' (i w nazwach anglosaskie wridhan, 'kręcić'. osobowych, Erdziwił). Spoiny pień r
T
474
rzazać* — rzechotać
R
ir-j er-, ar-, o 'rozparaniu': lit. irti, rzad o 'rzędzie', 'ordo', a rząd 'rozprówać, rozpadać się'; słow. or- 'ustawa, order'. P. obrzęd. w oriłi, 'burzyć* (p. ob-orzyć), rus. rząp, rząpia, 'guzica, kuper', serb. raz-oriV, 'zburzyć*. rep, 'ogon' (urobienia od niego dla rzazać, *rzazak albo strug*, do 'fraka' i 'komety'!), łuź. rjap, 'stos strugania, rzazania; rzazanie, 'rzeź pacierzowy'. Od rząp, 'ogon', żar tobliwe rzępolą (por. pierdoła), rzę ba', r. 1500; p. rzezać. r z ę d , rzędu, 'szereg, koleją', polić, o 'nędznej muzyczce' (w karcz rządki; porządek, porządkować; mie). Z tem prasłowiańskiem rząp »w karczmie każdy rzędem płaci pomieszano w pisowni rząp, rzą za wszystkich* ('po kolei*); 'umowa, pia, 'zbiornik wody' (szczególniej najem': rzędny, 'najęty*; rząd, rzę- w cegielni); pożyczka to z niem. dzik, 'uprząż koni, strój ich*, do dziś Sumpf, w 16. wieku dobrze przez z w przysłowiu: »konia z rzędem*, (nie przez rz\) pisana: kąp, trybem »osieł w bogatym rzędzie*; rząd, polskim z zump, co jest u innych Sło rządu, rządowy, rządzić (dawniej wian, Czechów i Słowaków; w aktach rzędzie), rządca, rządny, rządność, 15. wieku zump, zumparius ozna rządziciel; rzędzicha, rzędziocha czał wręcz 'ceglarza'. (później i z ą: rządzicha, rządziorzec, rzekę i rzeknę; częstotliwe cha), 'kobieta wyrywająca się do rzą rzekać, na Śląsku do dziś o 'pacie dzenia'; nierząd, nierządyiy. Liczne rzu'; we złożeniach: narzekać,przy złożenia: zrzędzić (p.); wyrządzić rzekać, wyrzekać, zarzekać się. Pier (wyrzędzić, 'nająć'); zarządzić (za wotne krótkie e w rzekę przecho rządca); podrzędztwo, podrzędny; dzi w półgłoskę, » ulatnia się«, więc: urząd, urzędować, urzędnik; na rzkąc, arzkąc, 'mówiąc', a dawniej rząd, narzędzie; porządny jak sza forma arzką i arzka; rozkaź rządny, nieporządki, itd.. Rozwój nik: rcy (rzcy) jeszcze dwukrotnie znaczeń taki sam, jak i przy czyni w psałterzu, ale puławski daje na rząd na koniu, jak czyn, 'zbroja zu obu miejscach: rzecz; nierzkąc, pełna' na człowieku; narzędzie—na rzkomo lub wrzkomo, obok wrzeczynie; urzędnik •= czynownik (rus.);komo; e w narzekać itd. jest dłu wyrządzić == uczynić. Prasłowiań gie; rzekący w 15. i 16 wieku skie to, ale tylko w znaczeniu 'sze w znaczeniu, jak zawsze, biernem: regu, kolei', 'ordo', u nas szczegól 'nazywany', »ryba tak rzekąca*, itp. niej rozwinięte W litewszczyźnie Z wokalizacją o p rok. Cerk. reką, słabo zastąpione: rinda, 'żłób'(w ło reszti, i podobnie u wszystkich Słotew. 'rząd'), mirendēti, o 'zachodze wian. Brak odpowiedników w języ niu słońca', randa, 'blizna'; bez kach pokrewnych, np. w litewskiem* nosówki i z wokalizacją i, ai: łotew. rzechotać, w rozmaitych posta-* ridu (risł), 'porządkuję', ridi, 'na ciach: rzechtać, rzektać, rzekofać , rzędzie', raids, 'gotów'. Pierwotne rzegotać; o głosach sroki, wieprza** ię ustępuje przed ią (pierwszego żab; u ludzi o 'śmiechu głośnym^ przypadku i czasu teraźniejszego). albo o 'paplaniu'; w biblji rzekta^^ Rozróżnianie znaczeń podobne u Cze nie o 'rżeniu koni'; słowień. rege* chów, między rzaditi, 'porządko tati o żabach; z wokalizacją o stawać', a rzáditi, 'rządzić, grasować': roruskie rokotati, 'hałasować'. ? %
v
R
rzecz — rzerzucha
475
rzecz, pierwotnie 'mowa, słowo', miękkiej, cerk. remtstwo i remeztod rzekę z samogłoską wydłużoną, stwo, 'sztuka'. W litewszczyźnie cerk. ręcz; przeszło, jak i u innych bardzo rozgałęzione: remti, 'opie Słowian, na znaczenie 'rzeczy' (łac. rać', rimti^być spokojnym', rimtas, res, niem. Sache) i pierwotną 'wiec' 'stały, twardy', ramas, 'spokój', ramwyrugowało; rzecz w tem naszem tis i ramstis, 'oparcie', romtts, 'ła znaczeniu zapisano już w 9, wieku godny' (zmysłowe znaczenie oca (w żywocie Metodego). Co k rzeczy lało może w dawnem czes. rzemjest, lub do rzeczy (nie od rzeczy), dih, 'kolba', ale czasownik rzemditi, nazywamy grzecznem lub dorzecz- 'hałasować, stukać', niebardzo za netn; we złożeniu przeczącem: niedo-tem przemawia); dalej ind. ramotę, 'spoczywa', ramnati, 'koi', ramajati, rzeczny; grzeczność, ugrzeczniony; przyimkowe k zdźwięczniało w g, 'uspokaja', awest. rāman-, 'pokój', jak we gwoli ze k woli W dawnym grec. erema, 'powolnie', goc. rimis, języku rzecz 'sposób', więc: »nocną 'pokój', niem. Rahmen (stąd rama, (lub chąziebną, lub korzystną) rze 'oparcie'). Urobienie z -ło tylko czą kraść (szkody czynić)* w rotach u Słowian zachodnich; czes. rzeme15. wieku stałe; »domowa rzecz* sło. Na Rusi nie rodzime, przeszło tyle co 'sprzęty'; w biblji rzecz tam pożyczką od nas. tylko 'mowa': »usłyszał pan głos rzep, 'kolec', 'owoc kolczasty, cze rzeczy waszych*, »mówił tymi rze piający się łatwo'; stąd nazwa rze czami*, »jednego języka a rzeczypik (rzepnik) wszelakich roślin jednostajnej « (»słowo«, Leopolita). o podobnych owocach ('xanthium', Wedle oczywisty (p. oko) urobiono i'agrimonia'); wrzepić, 'wsadzić, wle rzeczywisty. pić', już u Reja w tem znaczeniu, rzeka, rzeczka i inne zdrobnie jest i u Czechów. Prasłowo; lit nia; rzeczysko; rzeczny; od pnia ap-rêpti, 'ogarnąć, zrozumieć', prus. ri- (p. rój), z przyrostkiem -ka; ind. raples, lit. replēs, 'obcęgi'; grec. rtti-, łac. rivus, anglosas. rith,'rzeka'.ereptomai, 'obrywam', łac. rapio, U wszystkich Słowian tak samo: rapere, 'chwytam' (p. rapt). Cerk. rêpij, czes. rzepik, svrh.repinac. cerk. rèka, itd. rzemień, rzemyk (jak kamyk, rzepa, 'brassica rapa', rzepak, chociaż pierwszego przypadku *rże rzepka, rzepny, Rzepica (żona Pia rny nie było), rzemienny, rzemie-sta); łac. rāpa, grec. rhapys, niem. niowy; »gryźć rzemienia* w przy Riibe; lit rdpe, 'rzepa', ropnte (zdrob słowiu (o 'nałogu'; od psów wzięte); niałe), 'ziemniak'; samogłoska zmien prasłowiańska pożyczka z niem. Rie- na, np. w niem. ruoba i raba, 'rzepa' men, Staroniem, riumo. U wszyst U wszystkich Słowian, repa. Rzekich Słowian tak samo pior tłumaczy niem Riibezahl, rzemiosło, rzemieślnik (z wy- 'duch górny'. suwką: rzemieśnik, rzemieśniczy), rzerzucha, tak w biblji; r. 1472 w 15. i 16. wieku niemal stale rze- i w 16. wieku stale rzeżucha, obok mięslo, rzemieślnik i rzemiesło; zeruclia i rzezy cha; czes. rzerzicha; ę niepierwotne (jak w mieszkać, pisownia nieustalona i wywód nie mieszać), ale rzemiesło poprawniej- pewny; od rzezania (ostrych liści)?; sze niż rzemiosło, bo ie z półgłoski od zer?; przeniesione na 'nastur-
476
rzesza — rzezać
R
tium' dla palącego smaku, ale u ludu ni ejszem, o 'wzruszeniu', w 16. rzeżucha i 'carex', dla ostrych jak wieku 'gniew, gniewliwość'; cerk. brzytwa liści, rzezączka r. 1564 riwìn, 'zazdrosny, spółzawodnik', (Mączyński). riwenije, 'kłótnia', rus. rjewniwyj, rzesza, dawniej rzysza, z czes. 'zazdrosny'. Jeszcze w Ezopie: »ona rzisze, a to z niem. Reich, dawne się hnet rozrzewniła* ('złość ją rīhhi; pierwotnie tylko »rzesza nie zjęła'), »Xant się o to nań rozrzew miecka*, *rzescy książęta*, późniejnił i za szyję go uderzył*, »lew (od 16. wieku) ogólniej: 'zebranie, gniewliwy rzewno patrzał*. Uro tłum' (»rzesza niebieska*); wkońcu bione to (jak pewny od pwa) od dla byle 'związku*: zrzeszyć się, *rzwa (riwa), 'gniew', do rzwieć zrzeszenie; sz odmianka niem. ch, (p.), 'ryczeć z gniewu', to samo co jak w łoktusza (odwrotnie w ros- ruja (por. czes. rzewny czas, 'czas tuchar, z niem. Rossiauscher), bo rui*, rzewnice, 'rykowisko, i t. d.); *rzwa i rufa mają się do siebie ch i sz łatwo się mieniają. rzeszoto, 'przetak', z przyrost jak rwa i ryj. Czesi zachowali kiem -eto (jak teneto), od rzęch-, copierwotne znaczenie: rozrzewniti, we związku z rzadki, p. (dla rzad 'rozgoryczyć', rzewniwỳ, 'zazdrosny'. kich otworów, w przeciwieństwie rzezaó, z dawnego rzazać, wedle do sita); rzeszoiny. U wszystkichgłoski e czasu teraźniejszego: rzezę; Słowian tak samo: cerk. reszeto, itd.liczne złożenia: obrzezać (z obrzaRzeszów, polska, nie ruska nazwa, zać), obrzezka, obrzezaniec; wyrze nie Rjaszow; od imienia własnego, zać itd.; rzeź, rzeźny, rzeźnik, rzeź nia; rzeźba (u Paska tyle co rzezi), do rzeszyć (p. i rozgrzeszyć) rzeszyć, p. rozgrzeszyć; dawne rzeźbić, rzeźbiarz, rzeźbiarstico; postaci: rozdrzesz,v? psałterzu (»zarzeżki (pisane mylnie przez ś, rześki), gładź*, w puławskim), tłumaczy nie por. raźny, u innych Słowian 'ostry', zręcznie łac. 'praecipita' (»zrzuci*, ale i u Czechów, jak u nas, o 'raźnym'; »zepchni«, w tłumaczeniach 16. rzeź wy znaczy pierwotnie to samo, wieku); »przyrzeszeni opoce* fiun- rzeźwić, orzeźwiający. Z inną wo cti', »przytknieni« w puławskim); kalizacją p rznąć i raz. Prasłowo; r. 1500: *rozrzeszyć albo rozwią u wszystkich Słowian tak samo: zać*. Prasłowo, cechujące Słowian cerk. rézati, rezą, i t d ; w dawnej i Litwę; por. rus. razrieszit', 'do Rusi rèz i 'lichwa', rćzoimtc, 'lich wiarz', por. nasze narzaz (p.), serb. zwolić*, i inne. rzetelny, z pierwotnego źrzetelny, porez(a), 'danina, pobór', od rzaza'przejrzysty, przezroczysty, widocz nia, t. j . karbowania winnej sumy na ny', od źrzeć (p.), 'patrzyć'; czes. zrze- dwu prętach (dłużnika i wierzyciela). tefdjînỳ; przeniesione na znaczenie Lit. rezti, rezyti, 'ciąć', częstotliwe moralne: 'szczery, prawy, uczciwy'; raiżijti (a więc, jak w naszem rznąć, właśnie dla tej odmiany znaczenia szereg i — ai), grec. rMgnymi, erwydaje się pożyczką, nie rodzimem rhoga, errhagēn, 'łamać, rwać'; wy wodzą z wrēg-, wrog-; terog- w grec. słowem. rzewny, rozrzewnić, rzewno rhoks, 'rysa', u nas raz, lit. ruozas, i rzewnie, rzewliwy i rzewniwy, 'rysa, blizna' (p. raz). Ten sam pień rzewność, dziś w znaczeniu łagod powtarza się z gardłową niemą: lit.
rzęsa — rzyć
B
477
riekti, raikyti, 'krajać chleb', riekê, szczyźnie, zamiast jedynie popraw łotew rīka, 'kruma chleba , ind. nego rzazać. rekhā-, 'rys', grec. ereiko, 'rozdzie rzodkiew, drugi przypadek: rzoram', niem. Reihe (dawne rīga, dektcie (jak cerkiew, cerekwie; korzrilie); brak odpowiednika u nas. kiew, korzekivie); od 16. wieku: rzęsa, u powiek; nazwa rośliny rzodkwi; rzodkiewka, rzodkwiany; na stojącej wodzie, 'lemna' (tvodnaprasłowiańska pożyczka z niem. Retsoczewica tłumaczy nazwę łaciń tich z łac. radLr, t. j . 'korzeń', z Syską); także rząsa, 'kotki (kwiato rji do Włoch za pierwszych cesa stan) leszczyny i olchy'; rzęsisty, rzy przeniesiony. U nas io z ie, 'obfity', u nowszych pisarzy i rzę- gdy u innych Słowian miękka pół sny. Pierwotnie oznaczała rzęsa głoską na tem miejscu, wedle czego wszelakie 'wiszące ozdoby, frendzle, należałoby oczekiwać: *rzedkiew; rąbki', dalej 'ozdobę, strój' (szcze postać jednak chwiejna, ruska pi gólnie w serbskiem: ures, 'strój', sownia riedka, z è, fałszywa; u Ser resiti i uresiti, 'dekorować'); cerk bów rodakwa zupełnie nieprawi ręsa, czes rzdsa. słowień resa (ro dłowe, oprócz dziwnych innych po staci, andrkwa, rdakwa; słowień. ślina wodna), itd. retkew, czes. rzedkew. r z ę ż e ć , rzężał; są i postaci od rzut, rzucić, rzucać, rzutki i rzut mienne, rzęził. TJ nas tylko o gło ny; zarzut; zarzutka; wyrzut; inne sie, chrapaniu, jak w bułg. runza, liczne złożenia; zrzucenina, 'ruina'; 'mruczy', serb. reznja, 'warczenie', prasłowiańskie z rj i samem r, ruregnuti, 'warknąć', ale cerk rę- titi; postać oboczna z ą, rątiti, po gnąti o 'otwarciu ust, rozdziawia wtarza się u nas w 15. wieku: ran niu', słowień. »zemł)a regne*, 'pęka tem; na Litwie wyłącznie z no się', rega i reza, 'otwór' Obok reng- sówką, o 'karbach' i 'balach, bel jest rong-, p. urągać się. Znacze kach': rantyti, 'karbować', ranstas, nie pierwotne: 'otwieranie (i ust, 'bal'. Co do oboczności głosek u, skalenie)*; lit z odmienną gardłową: iu, ą, por gnuśny, gnius i gnąs. renz-ties i ranzyiies, 'wyciągać się',Czes. rzititi i routiti, rouceti. P. ind. rndzati, grec. orego, łac. rego, Urzufy. 'kieruję' (z mnóstwem urobień, od rzwieć, dawniej rzwać, 'ryczeć', rex, 'król', do rector, itd.), niem. rzwiąc ('rycząc', o lwie); odmiana recken, sieli recken, 'wyciągać się'. właściwa była: bezokolicznik rzuć, rznęć, z pierwotnem r-z, imie czas teraźniejszy *rzewę, skrócone słów rzli ('rznęli'), więc do rzezać rzwę (por. rzkąc do rzec); zarzwaw, (p.), z półgłoską między r-z zanie- w biblji (>westchnął*, Leopolita); miałą; brak podobnej postaci u in r. 1500 rzvye można czytać rzwie nych Słowian; do rznąć (rznięcie) i rzuje, co Mączyński r. 1564 wy z łicznemi złożeniami: dorznąć, za raźnie wypisał: rzuję, 'ryczę'. Pień rżnąć, poderżnąć, wyrżnąć, i t. d., ru-, p. ruja i rzewny; cerk. z j : dorobiono w nowszych czasach czę rjujen, rjuin, 'wrzesień* (czes. rzistotliwe rzynać, zarzynać, itd. (we jen i zdrzi, 'październik' i 'wrze dle zaczynać, zacinać, do zacząć, sień'). zaciąć), zupełnie obce dawnej polrzyć, 'tyłek'; babia rzyć, nazwa 1
rzygać — sad
478
S
dla 'korzenia mikołajków' ('eryn- sznus, o 'człowieku w kwaśnym hu gium'); >rzytny wrzód«; rzytowie,morze', rugti, 'kwaśnieć' i 'kisnąć', 'spodnia połowa snopka'; złożone raugas, 'kwas', rugsztine, 'kwasek'. pasorzyt (mylnie pisane pasożyt), Pień urobiony od pierwotnego ru-, i nazwy wszelakich ptaków: biało- dla 'rycia, ryku'. U nas w 17. wieku rzyt, białorżytka; wychodzi u has rzygulec, o 'pasorzytach'; >kwaśne z używania w 18. wieku. Por. połu- rzyganie*, 'odbijanie'. dniowo-słowiańskie ritati, 'wierzgać', Rzym, rzymski, Rzymianie; cerk. słowień. nazrit, 'nawspak*. Pra Rim, z Roma (om, on, nazw wło słowo; cerk. rit , serb. słowień. rit, skich przechodziło stale w im, in: czes. rzif, łuż. riś, itd.; lit. riètas, Jakin z Ankona, Labin z Ałbona, 'biodro, szynka'; należy do tegoż Skradin z Skardona); ^rzymską pnia co i lit. ricsti, 'kręcić, wić', drogą* nazywano w średniowieczu risti, raiczioti, p. ryść. i 'drogę mleczną na niebie'. Nazwa rzygać, jak i czeskie rzihati, za wyszła od Etrusków. miast *rygać, cerk rygati, rus. ryriany, »mąka rżana*, rżysko, od gatf (u nas: »jechać do Rygi*, 'rzygać'), ale taka wymiana nie przestarzałego rek, rzy, 'żyto'; pra rzadka (odwrotną por. pod ryść). słowo, u nas w 14. wieku częste Prasłowo; grec. creugó (z przed- po rotach, później zapomniane suwką e-), o 'wypluwaniu' i 'czkawce', (p. rek); przeciw trackiemu wriza erygē, 'wymioty', ēryge, 'ryczał'; słowiańskie i litewskie nazwy do łac. ructare i ructus, o 'odbijaniu wodzą g pierwotnego. się', erugere, 'blwać', rūminare, rieć, rkać, rżenie, dawniej i rza'przeżuwać' (stąd u nas w 17. i 18. nie, rzawa, o koniach, łosiach, wiel wieku ruminować, 'przetrawiać błądach; cerk. rzati,rzet , więc na w głowie, rozważać, roztrząsać'). sze z nie pierwotne; prasłowo; grec. Litewskie riaugmi i rugiu, 'odbija ereugd (e- przedsuwka), łac. rugire; mi się'; pień ten przeszedł tu na u Serbów chrzati (oni ch przed r oznaczanie'kwasu': prus. rugtan da- nieraz na piśmie wstawiają, chrz = dan, 'kwaśne mleko', lit. ruksztas, rez, i i . ) ; rus. rzaf, czes. rzáti itd., 'kwaśny', rugys i ruksznis albo ruk-| z takiem niepierwotnem z, jak u nas. 9
>
Sal wykrzyknik; sa sa, 'ksobie, downik ('ogrodnik sadowy'): sadz na lewo'; przysłowie: »jeden wół (sad 1500 r.) na ryby, dziś tylko (lub jedno) sa sa, drugi(e) do łasa«, sadzawka; sadza, 'osad od dymu'; w 18. wieku mylnie odnoszone do sadzać; złożenia: osadzać, zasadzać Sasa, jakby o Sasach (p.) była (zasadzka), wysadzać się na co; posądzać kogo ('siąść wyżej niż mowa. sabelek, 'kogucik', Mączyński, on'); sadno, mylnie sedno, 'odtręt, 1564 r.; cerk. sábV, sablica, 'kur', odcisk od siodła', »trafił w sadno*, 'dotknął boleśnie', »w sedno rzeczy*, 'kura'; prasłowo, p. szabla. Sad, 'ogród'; sadzić, sadowić; sa 'w jądro'; sudnisty (o koniu); sa-
s
safjan — salsa
479
dło, 'tłuszcz obrastający, nasadza płaszcze, sajany, kolety, obercujący się" (przyrostek jak w miot-ła). chy«; dziś zapomniane; z włos. saNiezliczone inne urobienia, np. za jone, 'płaszcz, kabat żołnierski', sojo, sada, zasadniczy (!); nasad, 'okręt'łac. sagum (ubiór wojenny, jak (szczególniej na Bałkanie znane); toga ubiór pokojowy, u nas w 17. posada; obsada (np. róL; osada, wieku sag). * U nas w 17. wieku osadnik; posadzka; dosadzać komu;i włoska saja, rodzaj 'sukna': »saje sadyba, zamiast sadziba, całkiem ruwzorzyste*, »muchajery, saje*; i na skie; posadziciel (przy weselu, 'drużWschodzie znane (tur. saia); stąd ba'); przysadzisty, i t. d. Wszystko i sajeia, materja, niby 'atłas', z włos. do sied-, p. siedzieć. Przeważna ilość saietta. tych wyrazów już prasłowiańska, sajdak, i sahaidak, 'kołczan na np. cerk. sazda, xus. saka, czes. stizc, strzały' (polska nazwa rodzima: tut, 'sadza'; cerk. rus. itd. salo, czes. sa gdy tubie łuk pokrywa); obie po dło; serb. rus. czes. sadno; cerk. staci w 17. wieku przeszły do nas sad, o 'sadzeniu roślin'; cerk. rus. przez Ruś ukrainną z tur. sagdak, dosada, dosaditi, o 'dokuczaniu'; sajdak, 'tuł'. dawne rosada z rozsada. Inne są sak, 'sieć na ryby', przestarzałe już litewsko-słowiańskie, albo pra (od 18. wieku); »głupi jak sak; słowa, por. lit. suodziai i suodzios* sakwa, 'worek' (sakwy zaizucano 'sadze', sodinti, 'sadzić', ind. sāda- przez plecy), sakiewka, 'woreczek'. jaii, goc. satjan, niem. setzen. Jak Tak samo u wszystkich Słowian. sadowy, sadownik dowodzi, sad Europejskie ; włos. sacco i sacca był pniem na -u (»w sadu*, za z łac. saccus z grec. sakkos, z hebr. wsze w dawnej czeszczyźnie). Po- chaldej. sak; u Słowian (od nich sadnik na Rusi odwieczna (już i węg. szák) pożyczka nie z niem. w 10. wieku) nazwa 'grododzierżcy, Sack (p. zali), lecz z romańskich kasztelana', np. w Nowogrodzie, od języków. posada (nasza osada'). Sadzonka, saka w obręczy, u Potockiego; 'szczep', sadznik, dawna nazwa czy to nie sakwa ? 'szkółki, rozsadnika'; posadnia, po- sakał, 'brodacz', Potocki, z węg. sadzej, 'klatki i waby na ptaki'; szakali, 'broda'. sadzel, 'wrzód, fistuła'; ich dz z dj, sala, salka, salon; salonowiec, jak w sadza. itd.; włos. sala z niem. Saal, lansafjan, rodzaj 'skóry wyprawnej'; gobardz. sala, 'dom, budowa'; stąd europejskie, od miasta marokań do wszystkich romańskich języków skiego Sa/ia (to samo co franc. ma- saletra (wyjątkowo salntetra, roquin od Maroku); tur. sachtian.salpetra z niem. Salpeter), z łac. saga, »na sagę*, 'wpoprzek, uko sal nitrum, obok samego nitrum; śnie'. podobnie salmiak z sal ammmiiasagan, 'garnek miedziak', z tur. cum. sagan, węg. szahdny; do nas przez Salsa, 'sos' (to z franc. sauce), Węgry czy przez Ruś. z włos. salsa od sale, 'sól', salso, sajan, sajanik, 'płaszcz'; Rej wy'słony' (łac. sāl, 'sól', stąd i saliny); mienia między włoskiemi i hiszpań- salserka, salserna (Potocki), 'so akiemi wymysłami »ony dziwne sjerka', pożyczka juź przed r. 1500,
salt — samowar
480
S
włos. salsiera; salceson również skiem); samota, samotnik; niesa z Włoch (nie dopiero z franc. mowity; samiec, samcowy, 'męski' saucisson), por. włos. salsume, sal(biblja), samczek, samica; utoż samento, salsiccia. samić, i t. d. Prasłowo; tak samo Salt, 'skok'; saltarella, 'taniec',u wszystkich Słowian; brak go w lit.; *saltarelle i śmiechy*, u Zimorou innych Arjów z krótką głoską, wica, saltarela, 'tancerka'(Potocki);grec. homos, 'równy' (stąd homonim, homoseksualny), homoios z włos. salto. salterello, salterella, 'skoczek, konik'; saltebrety, 'ko-(w homeopata itd.); ind. sama-, 'ten lety', por. włos. saltimbarca i sal-sam', goc. sama, 'ten sam', niem. sammt, zusammen, 'razem'. tambarco. 'bluza . Sam, 'tu' (dziś tylko w tam i sam), salwować S i ę , 'ratować się', dawniej ogólne: »sam, sam, monar wprost z łac. salvare (salvator, 'zba wiciel'); jest i salwa, 'ratunek', włos. chowie (junacy)*, w psałterzu flor. saluo (włos. salva znaczy tylko nawet samodźcie ( » przydacie « 'salwę, ogień rotowy', stąd i nasza w puławskim, »pójdźcie* w kra salwa w tem znaczeniu), od tegoż kowskim); skrócone z samo (jak pnia, od którego i salutować, 'wi tam z tamo), od zaimka wskazują tać', łac. salatare od salus, 'zba cego sien (p). Inni Słowianie mają wienie', salcus, 'cały'; grec. kolos. obok sam i siam (rus; czes. sem, sałacha, pogardliwie: 'baba, cza cerk. sémo, t j . sjamo, słowień. sêm), rownica' ; » sałachy Chmielnickiego« co pierwotne. U nas po narzeczach słynęły około 1650 r.; zgrubiałe od są i postaci odmienne: saw, samój. byle nazwiska, np. od Salomonja W biblji sam i 'tam'. Por.: tak sałamacha, w 17. wieku; tak i siak. samar, 'juki, wory', >w ciężkich zowią Tatarzy 'jagły upieczone, zmełte i rozgotowane'; potrawa god samarach*, 'worach', 1637 r.; na całym Bałkanie powszechne, u nas na tolokna sałata, dosłownie: 'solone', z łac. tylko w 17. wieku znane; tur. semer, grec. nowe samari z sagmainsalatum, włos insalato, z odrzu ceniem nagłosu; europejskie; ł do rion, łac. sagma, 'juki'. wodzi dawności pożyczki. Ale sa- Samojedi, dziś nazwa szczepu latierka, salaterka, z frańc. sala- fińskiego, najbardziej północnego; tière (włos. insalatiera). pierwotnie nazwa wszelakich 'dzi sam, ten sam, samiustek (w 16.kusów, psiogłowców': »jak samowieku, i samylki, jak jednylki); sa-jedz krzywousta*, w Polikarpie mura, o 'świni - maciorze' (»tłuste 1450 r , >w pogańskie samojedzi u rosłej prosięta samury*, w 17.i wnętrzne niezgody (u Tatarów)*, wieku nieraz); w licznych złoże »w samojedzi* ('jedząc się nawza jem'), w 17. wieku; znaczy 'ludo niach: samobójca, samozwaniec, sa mochód, samochcąc, samochwał, żerców', których z postępem wiedzy geograficznej odsuwano coraz dalej samolub, samostrzelnik w biblji; z liczebnikami porządkowemu* sa na Północ, gdy u Herodota siedzą motrzeć i samotrzeci (t. j . 'sam i dwajna Południu (jego Androfagoi, to inni'), samoszóst (tak samo w ind., Mordwa). w niemieckiem: selbdritt, węgier- Samowar, z Rusi, skąd i czaj, 1
sandacz — sarkać
s
481
przy końcu 18. wieku; pozornie sło sapient(y), 'bedel, sługa rektor wiańskie; twierdzą jednak, źe to ski', z łac sapiens, 'mądry', wedle tatar, sanabar, zniekształcone; czy dawnej tytułomanji (rektor: magninie odwrotnie? ficus, dziekan: spectabiłis, itd); z tej sandacz, ryba, z przejściem an łaciny i śmieszny saperda, 'mędrek', w ę: sędacz (jak węder) w 16. od 17. wieku., a może i safanduła wieku; z niem. Zander, w 15. w. od 18 wieku, z przyrostkiem i zna sandał w dolnych Niemczech, dziś czeniem jak fafuła. Sander(t). sapory, 'smaki, sosy', w 16. i 17. sani, sanki, sankować się; sanica, wieku (bo sapią, twierdzi Rej żar 'droga sanna , sanice, 'płozy u sań'; tobliwie); z łac. sapa, rodzaj 'mo prasłowiańskie; u Czechów sań szczu', sapor, 'smak'; por. niem. Saft, i 'smok' (jak płoz); tak i cerk.: 'sok'. wszystkie trzy nazwy od 'pełzania'. Sara banda, 'taniec, kurant', ro sapa, 'graca', sapać, 'okopywać mańskie (u nas w 17. wieku), z hi gracą'; od nas na Ruś. Z romań szpańskiego, a to ze Wschodu. skiego sapa (późne łac; wywodzą Saraceni, 'mahometani', z arab. z łac. sarpere), franc. sape, skąd nazwy 'Wschodu'; cerk. sracinin nazwa saperów. i stracinin, sorocinin i sarakinin, sapać, sapię, odsapnąć; « więcej wprost z grec sarakenos sapu a kołatu« (Rej), »ogień z wodą, sarbać, 'cedzić (przez zęby)', sorbędzie sap*, 'syk', »drwa sapiące bać, serbać, kaszub, słrzebać (ze (w ogniu)«; przeniesione na umysł: wsuniętem t, jak w czes. strzebati); »dąsy i sapy*, *sapy daremne*; cerk. srbati, rus. sierbat'; strzebać ziemia wilgotna podobne wydaje polega na przestawionej postaci pod nogami dźwięki, więc sapy, sreb- z serb-, z pełnem e; sarbać sapowisku, o 'mokradłach'; sapy na półgłosce, twardej lub miękkiej, (u koni), sapka (u człowieka), 'ka surb lub strb. Lit. surbiu, surbti, tar, nieżyt'; sapłiwy. U nas tylko i (z podobną odmianą) srebiu, srebti, to częstotliwe; prasłowiańskie: sopą, obok sruobłi i sriaubłi, o 'łykaniu sopsti, sopèti, 'piskać', sopieł, 'pi i ssaniu'; grec rhofeo, o 'łykaniu szczałka', sopiec, 'piszczek', sopl, płynów', łac. sorbeo. P. pasierb, 'zdrój' (p. niżej sopeł), sopot ('wodo Serbowie. U nas w nazwach miej trysk', stąd Sopot gdański). Powta scowych: Sarbiewo; Sarbja, kraina rza się u wszystkich Słowian (czes. nad Oderą pod Krosnem; osobnik na sopouch, niby 'komin', serb. sopiti, zywa się Sarbin, stąd Sarbinowo i i . soptiti, o 'cięźkiem oddychaniu'); Zwykłe słowo polskie: sarkać (p.). postaci z a u innych Słowian arcysardela, sardełka (a nieraz i z ru rzadkie: serb. sapa, 'para', czes. sá- ska, z e: serdelka), sardynka, na pati (se) na koho, 'wściekać się na zwa rybek, od Sardynji, gdzie ich kogo'; imię ruskie Sapieha, t . j . so- połów, piha, przyrostek -iga; sapiezyński. sarkać, sarknąć; sarkać nosem, Prasłowo; lit. szapas, 'źdźbło', niby 'wciągać', dziś w znaczeniu przeod 'piszczałki' przeniesione (por. niesionem na stan umysłu: 'narze słow sopV); wtoczono ind. śapati, kać, utyskiwać (na kogo)'; prasło 'przeklina', śabda-, 'głos, szum'. wiańska odmiana słowa sarbać (jak 31 Słownik. t
9
482
Sarmata — są-
S
puskać do puścić, brukać do bru (węg. sas), 'sitowie', morawskie szadzić)) cerk. srkati, czes. srk, srkaii szina, czes. (zbiorowe) szdszi, 'sito (nawet 'płakać'), serb. srknuti,srkalo, wie', száchor, száchorzi, száchorzina, 'sitowie' (Staroniem, sahar, o 'wciąganiu ustami', itd. Sarmata, sarmacki, sarmatyzm)narzeczowe sahr z saher, tylko z nazwy ludu przeszło na znacze przypadkiem podobne). satyr albo »dziki (leśny) mąź«, sa nie 'głębokiej prowincji' czy 'daw nych, zaśniedziałych wieków'. Skró tyr os z mitologji greckiej. Nato cone z pierwotnego Sauromata) miast satyra, satyryk, satyryczny, był to najpierw sąsiad, później po z łac. satura, satira, niby franc gromca Scytów, przybyły z za Donu potpourri, 'mieszanina' (danie z roz w 3. wieku przed Chr., lud ko maitych owoców, itp.), od satis, 'do czowniczy irański z licznemi pod sytu', co przeniesiono na 'utwór działami (e/as^Vnieznuzeni'; Alani- literacki uszczypliwy'. Jasy, p. Pruł) Roksolani) W Sar ScJ, trzecia osoba liczby mnogiej matach - Roksolanach upatrywano do jestem (łac. sunt)) do niej imie mylnie praojców Słowian, stąd słów teraźniejszy sąc, zastąpiony od przeniesienie nazwy. Sauromata, 15. wieku, np w psałterzu puław jak Jaćwing, nazwany od broni, skim, przez będąc, ale w psałterzu 'włóczni'. florjańskim i w biblji zachowany; sarna, sarenka, sarnina, sarn, w biblji kilkadziesiąt razy się zjawia, sioren r. 1564 i soreń) prasłowo; może nie bez wpływu czeskiego,np.: cerk. srna, lit. z st-: stwna (w ło *sąc jęci, podbici*, »nie nalazłem tew. ma być i sima), 'sarna'; łączą jej panną sąc«, »na drodze sąc*, je z prus. sirwis, 'jeleń', łac. cer- raz nawet sący, rus. suszczyj. vus (do cornu, 'róg'), niby 'rogacz'; S»J-, przyimek nieoddzielny, oboczprasłowiańskiemu strna odpowia ny do s (p. z, ze), jak zoą do w, we (p.). dają nasze oboczne sarn- i siarn-, Oznacza, jak ziej, spólność: sąjak darski i dziarski, zar no i ziarno, siad, sąsiada, sąsiedni i sąsiedzki, smard i śmiardnąć. 'co zemną siedzi' (w 17. wieku pi Sas; saski) dawniejsze Saś, zbio szą go samsiadem, niby źe 'sam rowe, o 'ziemi saskiej' (»do Sasi*, siada'); sąrzyca, sązyca, 'pszenica jeszcze w 17. wieku), zastąpiliśmy ze rzą (żytem)'; sąmnienie (p. su dowolnie a zbędnie łacińską po mienie) ) sąsiek (p. siec). Częste stacią : Saksonja (saksoński), co w nazwach miejscowych: Sątok, t . j . sensu nie ma i dlatego się przyjęło. ztok, 'ścieczenie' (przeciwnie: Roz Naród przezwany, jak Sarmaci, Jać- tok)) Sąpolno (o 'stykających się wingi, Franki, od broni (sahs, 'nóź'). polach', niby Opole)) Sąciask (pra sasanka, roślina 'anemone pul- słowiańskie, powtarza się na Bałka satilla', u Stanka 1472 r. sesenki, nie: sutêska), mylnie Sąciazka (!), później i sesanki i sasenki, widocz'cieśnina, przesmyk'; obok są i sęi nie nazwa obca(?) R 1698: »far Sępolno. Pruski przyimek sen, 'z(e)', lit. san-dora, 'z-goda', są-szlawos, buje usasanczone wargi«. Sasina, małopolskie, zamiast sza- 'ś-mieci'; ind. sam-, awest. ham-j szyna, 'trzcina posieczona'; pra 'razem' (we złączeniach), grec. o-pasłowo; słowień. serb. małorus. szasz tros, 'tego samego ojca'.
s
sączyć — scyzoryk
483
SCCZyĆ, np. izy, sączyć się, okrwi, imka in ('we') i pnia dē-, 'wstawić, wodzie; od sonk-; senk- w słowachwłożyć'; w lit. i słow. podobnych siąkać (się), wysiąkać, wsięknąć. złożeń z takiem d- więcej, np. obdo, Prasłowo, u wszystkich Słowian; 'naczynie'. W cerkiewnem jest je zamiast naszego wysiąkać mają czę szcze i pierwotne sąd, 'narzędzie'; ściej usiąkać się; lit senka, -opada' od niego rus. sudno, 'okręt', a stąd (o wodzie), sunkti, -wyciskać wodę', u nas sudno, w 16. i 17. wieku. sunka, 'sok', sunkus, 'ciężki'. Pień $ęg drzewa; posąg, posążek,pier sek- (p. sok) w czasie teraźniej wotnie 'słup drewniany', ubóstwiany szym przybierał nosówkę: senk-, trybem słowiańskim; posągowy.Pień u Słowian, nie w lit., gdzie jeszcze song- w rzeczowniku, sięg- w cza bezokolicznik sekti, sekłas i sekliztssowniku (p. sięgać); sążeń, w daw o 'mieliznach'; ind. a-sak-ra i a-saś- nej odmianie drugi przyp. liczby czat, 'nieosiąkający, nie wysychający'. pojed. sązenia, liczby mn. sązeni, S$d, sędzia (z *sędzi, jak pani), sązań, sązeń,sązon (jakjelon,kmiof), sądowy, sądownictwo, przysąd sązoń (?) lub sązeniów; sążeń za {'opłata sędziemu'), sądzić, odsądzić, miast siązeń, jak rus. sazeń zamiast zasądzić i t. d.; »sądny dzień«; sjazeń; przymiotnik, jeszcze i w 18. dawniej sędzić, podsędek, por. imię wieku, sązenisty, dziś sążnisty (we Sędziwej, Sandomierz ( t . j . Sędo- dle sążnia). mierz z zachowaniem dawnego an). SCelowaĆ, 'złatać, uzupełnić', w 16. Prasłowiańskie, obce Litwie; cerk. wieku, u Reja i Miaskowskiego: sądiji, 'sędzia', sązdenicę nazywały »zdarte sceloioawszy sieci*, »rzecz się *rodzanice«, feje, niby Parki, starą $cełować«, >bo ją łat wie poco o losach nowonarodzonego roz tym scełujesz*, r. 1584; z czes. scestrzygały, osądzały je na zawsze. lowati od celỳ, 'cały', więc 'całem Dosłownie sąd znaczy 'wyrok, orze czynić'. czenie', i należy do pnia sen-, 'mó scena, sceniczny, scenarjusz,z łac. wić', istniejącego w cerk. sęf, 'mówi', sęt, 'rzekł'; powtarza się może scena, a to z grec. skeńe, 'namiot' w słowień. pre-sen-etiti, 'zamawiać,(por. sień). schab, częściej w liczbie mno urzekać'. Inni zestawiają lit. samdas, 'najem', ind. samdhi-, 'złącze giej : schaby, 'mięso wieprzowe przy nie', i samdhā-, 'przymierze, obiet żebrach'; obce ? SChnęĆ, schnięcie, tvyschły, od nica, ślub', od przyimka sam- i pnia pnia sech-, w postaci z au: suchy dhā-, de-, 'czynić'. Sîjd, sędu, sadek, 'naczynie', je (p.); prasłowiańskiemu súch- odpo szcze w psałterzach stale z pod wiada lit. susti, 'parszywieć', łotew. wój nem ss-: ssąd, ssędy, w biblji sust, 'schnąć', ind. suszjati, 'schnie'. obie pisownie częste; rus. sosud (por. Częstotliwe z wydłużeniem: pod-, rus. sosat\ nasze ssać); w 16. wieku u-, ioy-, zasychać. Czasowniki na stale używane: »drewniane sędyt, -nąć przedstawiają nieraz pień w po »sędy albo faski«, »sześć sędów* dobnej postaci, por. ośłnąć (śłepy), (w cudzie w Kana), »przelać w insze ogłchnąć (głuchy), rznąć, ulgnąć. sędy*, * zebrali ryby do sędów*. scyzoryk, z łac. scisorium (por. Por. lit indas, 'naczynie', od przy scissura od scindere, 'krajać'), franc. 31*
484
se — senat
S
cisoir; nowa pożyczka, z dodaną bie, sekutnica; stąd i czeskie se końcówką polską -yk od noz-yk. kutny. Se, skrócone z sofo'e (p. siebie); sekret, 'tajemnica'; w 15. i 16. wymawiane i sy; vr drukach z cza wieku i 'wychodek', sakretem prze sów saskich częstsze, przedtem i po zywany; sekretarza co w 15. wieku tem nieznane; ludowe, nietylko tłumaczą słowem tajemnik (jak dziś jeszcze Czesi); sekretarz, sekretalwowskie. sedłak, zamiast siodłak, 'chłop*, rzyk i nazwa 'biura, biurka'. Z łac. w 16. i 17. wieku, u Reja i i . , secrełum, 'co oddzielone' (secernere), od sedla, 'siodła* ('sioła'), przezwany, secretarius. z czes. sedłak; p. sioło. seledyn, seledynowy, o 'kolorze sedno, P- sad. zielonawym', przezwanym wedle pa 8ejm, sejmik, sejmowy, sejmosterza Celadon z słynnej Astrei, wać; od s-jąć się, 'zebrać się' (p.jąć); romansu d'Urfé. jeszcze w 16. wieku odmieniano: semen,'kozak wyborowy', częste sejm, sjemu, i t d , aż postać pierw w 17. wieku: »na dragonów i seszego i czwartego przyp. liczby poje meny*, »dragon ja i semenowie*, dynczej zawładła; u innych Słowian >semenów kajmakanem być«; z tur. sniem, senmu (Czesi pierwotną od sejmen (kaimakam, 'zastępca'). mianę również utracili; odmieniają: sniem, sniemu; sniemowati), cerk. Sempiterna, o'tyłku', żart szkolny, sûnîm (przyimek s&n i im od jąć, przedrzeźniający zwrot psalmu 77, imę), rus. cerk. sonm, sonmiszcze.72 (posteriora i sempiterna), z łac. U nas -jem (wedle naiem i podob sempiternus, 'co jest zawsze'; po nych) niepierwotne, zamiast -im dobnie żacy *kubitę* ('kobietę') z łac. (naim, naimu; dopiero do najmu cubare, 'leżeć', wywodzili, *dardańdorobiono nowe naiem). W 16. wieku skiego osła* stworzyli, itd. czeską postać (sniem) wprowadzali sen, senny, śnić, sennik ('wykład przekornie Orzechowski i Paprocki, snów', czes. snârz), od spać (p.); sen z *sep-n; lit. sapnas, 'sen', ind. ale się nie utrzymała. swapna-, łac. somnus z *suopnos Sek, 'wino gotowane hiszpańskie' ('malaga', 'madera'), od 17. wieku, różnią się co do samogłoski: sło wiańska twarda półgłoską (cerk. z włos. secco, 'suchy'. sun, rus. son) równa się grec. y z ú Sekiel, o 'koniu siedmiogrodzkim': »jest na stajni sekieł farbowany« w hypnos, 'sen' (stąd hipnotyzo (w 17. wieku i w Francji farbo wać itd.). wano koniom grzywę i ogon, np. senat, w 15. i 16. wieku zna czerwono u białosza), sekiełczyk, czył i 'senatora' (jak rada i 'pana 'siedmiogrodzki'; od Sekielów, 'Wę radnego'): »był jeden senat w Rzy grów siedmiogrodzkich', których mie*; z łac. senatus, 'starostowie', przynależność etniczna (awarska, od senex, 'starosta', a to od sen-, 'stary', lit. senas, 'stary', ind. sana-, czy węgierska ?) dotąd sporna. sekować, sekatura, z włos. sec- gockie sinista, 'najstarszy'. Słowia care, seccatura, 'nudziarstwo', od nie utracili to prasłowo, mają za nie siccare, 'wysuszać'; sekutny,'dokuczwiotchy (p. wiotki) i stary (p.). Od liwy, swarliwy', przeważnie o ba łac. sen- i senjor,senjorat,\romańskie
s
sens — serdeniata
485
nazwy 'pana': seigneur, signore, itd.,dziś ocalała w Łużyczanach); drugi za Dunajem, na Bałkanie. Od nich jak i sire (wkońcu o 'królu'). sens, sentencja, sensat ('po przychodzili do nas w 16. i 17. ważny, statysta', ogólnie w 17. i 18. wieku gęślarze z gęślami, Serbo wieku, z włos. sensato), bezsenwie z serbami, i przygrywali, wkońcu tylko chłopom. Nazwa powtarza się sowi/, sentymentalny>), sensualizm itd., sensyperda, 'gorzałka' ('zatra w pasirzb; Serb (niepolska postać, cająca rozum, zmysły', Potocki), z cerk. srb, łuż. serb) przezwany wszystko wkońcu z łac. sentire, od pokrewieństwa (mlecznego), pa 'czuć, mniemać'; cerk. sęszf, 'mą sirzb niecałkiem mu równy (?); p. sarbać. W 17. wieku *serbska oradry'. sep, osep, 'danina zbożowa', p. cya (albopieśń)*, o 'sprośnych żar sypać; prasłowiańskie; wusop w ak tach'. tach 12. i 13. wieku nad Łabą. Serce, stwardniało z dawniej sepet, sepecik, 'skrzynka', z tur. szego sierce (co w 15. wieku stale), sepet, a to z pers. sapał. a to z *sierd-ce (-ce jak w słoń-ce, ser, z syr; prasłowiańskie; cerk. mieść-ce, itd.); sercowy; natomiast syr, czes. syr, serb. sir, i t. d.; se pierwotne serd- i sierd- w urobierowy, sernik, sernica; serwatka niach: zdrobniałe serduszko, serdeczko, serdenko; serdeczny i t. d., z *syrowatka, serwatczany(u wszyst kich Słowian, ale zniekształcane: serdecznik, 'sworzeń'; sierdzić się, s(u)rowatka, surutka, sirotka, rus. rozsierdzić się, sierdziście, sierprzestawione syworotka); serzyskodziwy, 'gniewny', osierdzie ('błona (również prasłowiańskie, cerk. sy- sercowa'); miłosierdzie, miłosierny; riszte, 'podpuszczka'). Prasłowo do >serdyt, a nie duź« ('a bez siły'), pnia sur- (p. surowy); lit sūras, >korol ne serdyt*, w 16. i 17. w., 'słony', prus. i lit. suris, 'ser', niem. pożyczki z ruskiego. Prasłowo, w tej sauer (sur-ougi, 'triefâugig'), nord. postaci (sûrdíce) już prasłowiań syra, 'serwatka'. W znaczeniu pier- skie, gdy inne języki pierwotniejwotnem nie 'ser, twaróg', lecz 'na szą zachowały: lit. szirdis, 'serce', pój odurzający z mleka' (niby szirdai, 'gniew' ('rozsierdzie'), grec. 'kumys'), bo ind. surja- (to samo kardia i ker z *kērd (jak prus. sejr, słowo) taki napój oznacza; nazwy siran), łac. cor, cordis (stąd nasze jednego wyrobu przesuwają się kordjaka, 'ból sercowy', kordjałny, 'serdeczny'); goc. hairtó, niem. Herz. łatwo na drugi. seraf, serafim, jak cherub(im), Znaczy pierwotnie 'środkowość' (p. hebrajska nazwa 'aniołów' (-im koń środa). U wszystkich Słowian tak samo: słowień serb. czes. srdce, itd. cówka liczby mnogiej). serdak, 'kaftan'- (i o 'pancerzu'), Serb', zbiorowe; Serbin (osobnik); u nas Sarbja (kraina nad Oderą), od 16. wieku ogólne; łączą dowol Sarbin (z pierwotnego surb-, niem. nie z sercem; jest chyba ruskie. serdeniata i serdiuki, 'kozacy', Surben, Sorben, łac. Sorabi; od miana sīrb-; p. pasierb z pasirzb) *serdeniat ostatki* r. 1673 i czę Nazwa dwu wielkich szczepów sło ściej, z tur. ser den - giechdi, 'ochot wiańskich: jeden na Północy, mię nik wyborowy'; podobne pożyczki dzy Łabą i Oderą (część jego do z tureckiego: semeny, dejneki, itd.
486
serga — *si
S
Serga, 'kolczyk', w 16. wieku, Sęk, sękaty, sękowacizna, sę z rus. sierga, skróconego z cerk. czek i sączek, osęka; prasłowo; usieręg, prapoźyczki z niem. Ohr- ind. śanku-, 'kołek'; brak w lit. ring, t. j . z goc. tegoż postaci: (szaka, 'gałąź',?); rus. czes. suk. *ausa-hrings ('ucho'-'pierścień'). Sęp, ptak, sępi; u wszystkich Sło Sergiel lub usnacht, 'stróż do wian przeniesione na 'zachmurzenie mowy', w 17. wieku, z niem. Scherge, lica' (podobnie od sowa: osoiciały): od czego i szargafrzj. Ale sierżant, cerk. posąpiti lice, osąpneti, 'prze franc. sergent, z łac. serviens, 'słu straszyć się', nasze posępny, sępić, itd. Prasłowiańskie, do siep-, p. sieżący'. Serpanka, w 16. wieku, 'letnik', pać i siąpić. sfora, mylnie zamiast swora(p.); o stroju kobiecym, pożyczka z ru u wyżłów tyle, co u chartów smycz; skiego (jak kolstka). serpentyna, 'kręta szabla', niem. przeniesione na 'zgodny szereg': »w jednej sforze (chodzą) cnota Scharfentin, węg. sarfatil. Serwaser, zsedwaser, zniekształ i chwała«, »przyjaźń z szczerością cane wszelako (sylwaser u Potoc w jednej sforze*, » wiek dzisiejszy to kiego); z niem. Scheidewasser, 'płyn rozsforowdt*; sfomy, »konie na rozpuszczanie (scheiden) krusz sforne*;»Tatarzy sforują konie jak psy«; »s/br#a psów«; p. wrzeć. Czes. ców'. serweta, serwis, serwantka, ser- swora, 'zgoda', swornỳ, 'zgodny'. wilizm, serwus (witanie, z węgier sforsować i sforcować (się), 'mo ska?)? wszystko wkońcu od łac. ser- cować, silić się' (w 17. wieku czę vire, 'służyć', servus, 'sługa', właści ste), z włos. sforzare, sforzo, 'wy wie 'stróż', poprzez włos. servito tężenie, moc'. (stąd franc. serviette), servigio, ser- *SÌ, *SÎen, 'ten'; właściwy za vente itd.; europejskie* (jak i kon imek wskazujący słowiański, u nas serwy, od servare, 'strzec'). zastąpiony przez ten; ocalał w pew sędła, u Cygańskiego r. 1584, nych szczątkach i zwrotach: dziś, p. (t.j. dzień si); latoś (skrócone z la 'oka w sieci'; od sąd? sędziak, 'wojewoda u Turków', to sie; do tego nowy przymiotnik, z sandzak (nasze ę w pożyczkach np. »latosie cielę*); do sich miast stale z an), pierwotnie 'proporzec', znano jeszcze w 16. wieku; do dziś potem 'powiat pod zarządem cho używamy zwrotu: »do siego roku* (pisane razem: dosiego, i do jakiejś rążego'. sędziwy, słowo zupełnie znie Bosi odnoszone!), co skrócone kształcone, zamiast szedziwy od z »od siego roku do siego roku«; szady, 'siwy' (p.); szedziwy przy »ni to, ni sio*, »ni taki, ni siaki*; brało (jak między itp) nosówkę: w 14. i 15. wieku są i inne przy szędzhcy (por. oszędziały, 'osiwiały'), kłady, ale jedyne cerk. zachowało a z tego poszło, z mazurska, sędziwy pełną tego zaimka odmianę, u innych (mazuryzmów nie brak przecież Słowian są resztki, albo przestarzałe w języku piśmiennym), co z sędzią (np. rus. siej, 'ten'). Prasłowo; lit. zupełnie przypadkowo się zbiegło, szis, 'ten', sziandien ( = rus. siewoskoroź sędziowie bynajmniej nie by dnia), szimet, 'latoś' (metas, 'rok'), wają sędziwi. "omsfr* goc. himma daga, 'dziś*, niem heute
síabr — sidło
s
487
('dziś') i heuer ('latoś'), z hiutagu, siadły, 'krępy, twardy', piszą w 16. hiujāru; grec. ekei, tam , łac. cis, i 17. wieku zamiast zsiadły (»mleko siadłe* również). 'tu' (przeciwne trans). SÌabr, 'uczestnik', w 15 wieku, Siano, sianozeć i sianokos, sienny, w przemyskim Żywocie Jezusa Chr., siennik ('wór wypchany sianem', zresztą tylko w zabytkach »litew ale w 16. wieku i 'kosiarz'!); pra skich «,np. w Statucie lite w.; z rus. słowo, lit. szienas, 'siano'; jest na siabr, z prasłowiańskiego pierwot rzeczowe grec. koina, 'siano* (?). nego *sębr, ocalałego z nosówką je U wszystkich Słowian tak samo: dynie w rumun. sinibra, z czego cerk. sêno, i t. d. węg. cimbora, 'kamrat, towarzysz'; Siara, siarka, siarnik, siarczany, lit. sebras taka sama pożyczka jak siarczysty; oboczna postać do szary nasze siabr albo estońskie sobber, (p.); siara i 'pierwsze mleko krowy' z ruskiego. Rumuńskie wywodzą (przed samem ocieleniem), również z grec. symbole, 'umowa'; w isto od koloru; »siara albo zsiadłe cie to prasłowo, por. nazwę pru mleko«, r. 1500. skiego szczepu Sambów, co uro Sic}gnęć, pień sięg- i sąg-; jest biona przyrostkiem -b od *sem~,i siąg(a), tyle co sążeń; p. sięgać. •razem' (p. są-) i znaczy niby niem. Siekać, p. sączyć (pień siękSippe, 'ród'. i sąk~). siąpić, o deszczu, 'mżyć'; pień siać, skrócone z *siejać, jak dziać z dziejąc; sieję; siejba; częstotliwe sięp- i sąp- w sęp, od pochmurnosiewać (wysiewać, itd.), a stąd siew, ści, posępności pogody (?); p sieposiew, siewba, siewca i siewacz; pać. siewku w 16. i 17. wieku nazwa siąść, siedzenie, p. siedzieć. gry w kostki, a stąd przenośnie Sidło, sidełko (zamiast sidłko), 0 wszelkiej 'niestateczności': »igrane usidlić, od pnia si-, 'wiązać'; pra rzeczy świeckich siewki*, »póki słowo; lit. sieju, sieli, iwiązać'; świata, poty takiej z nami siewki*; ind. sjati i si-ndti, 'wiąże', setu-, siewka i nazwa ptaka, 'charadrius', 'więzy'; grec. himas, 'rzemień', łac. lub siejka, siejocha, siewniczka sae-tafszczeć', starosas. 5 ż-/wo,'więzy', (siennica), i o 'kuligu'; hreczko- niem Set-1, 'powróz'. Mnóstwo urosiej. Tylko u nas *siadło (do siania), bień w litewskiem: sietas i saitas, siedleczka, 'szufla do wiania zboża': 'powróz', saitai. 'więzienie'; prus. »miasto siedleczki albo wiejaczki łarga - saitan, 'puáliska', lit. sija, plewę odwiewała«, roku 1597 (por. at-saiłe i atseiłis, o wszelakich 'wią »siejeczka albo wiejeczka« r. 1500, zadłach', łotew. saikłis, 'powrósło'. dziś ludowe siedlacka i siedlecka), Równie liczne są urobienia sło w 15. i 16. wieku i siedlacka wiańskie dla nazw 'wiązania': sito (r. 1426), sierdzącka, sierteczka wie, zbiorowe (od sit, sicie), na u Leopolity (rl zamiast dl bywa zwane, tak jak i łącze, od 'wiąza nieraz). Prasłowo; cerk. séti, seją, nia' (czemu obok łyka służyło); sieć, 1 sèjati; lit. sêti, sēju; łac. sā-tum, siatka (lit. saitas, to samo co si sê-vi, do sero (zdwojonego, z *siso), dło); dalej siła (niem. Seił; siła goc. saian (sāen). P. siemię; *sieć. od 'wiązania', jak duzy, dęgi, od Siadło, siedlisko, p. siedzieć; ale 'łączenia'). Sitfowie), sieć, siła, í
,
488
siebie — siedzieć
S
wszystko prasłowiańskie, jak sidło) sieć, siatka, siateczka, nazwana cerk. sèt', siło albo os#o/stryczek', od 'wiązania', p. si-dło; prasłowiań rus. siiok (stąd nasze siłki), siła, skie; por. niżej *sieć. siîín, 'silny', itd. P. *sieć. *SieĆ, słowiańskie, czworakie: siebie, sobie, się, sobą; si (skró Jedno o 'wiązaniu', p. si-dło, sieć, cone, w mazowieckiem sipęknę; si- siła. Drugie o 'sianiu', p. siać. Trze brełkowie, zamiast bratkowie; stalecie o 'przesiewaniu'} od niego si-to, na końcu wszelakich złożeń: coś sitko, prasłowo, lit. siełas, 'sito', z cosi, ktoś z kłosi); ściągnięte: se, dalej w czasownikach jak: prze sy (P-); odmiana to zaimka zwrot siać, przesiewać, siejaczka, których nego, cerk. sebe, sebè, sę, soboją, nie oddzielaliśmy od siać, siew, si (w swojasi, 'do domu', ocalało do cerk. sćł, sejał, prosêjati, 'przesie dziś w ruskiem, co zresztą mi, ti, si wać', lit. sijołi, grec. èthd (z *s&nie zna); prus. sebei, sten, si; ind. dhd), 'przesiewam', ethmos, 'sito'; sl, grec. koi, łac. sibi, niem. si-ch. różnicę obu pni, co u nas zupełnie Siec, siekę; sieki, 'walki'; siecz spłynęły, zachowała litewszczyzna: sēti, seju ('sieję zboże', seja, 'czas lub siecza; odsiecz; nasiek i nasiesiewu', setas, 'siany'), ale sijoti, kaniec; sieczka, sieczkarnia; sieczny 'przesiewać', siełas, 'sito'. Czwarte (obosieczny), sieczysty; siekać, sie kacz, siekanina i siekanka; siesie-, si-, zupełnie odbiega: jego skiera z siekira (cerk. sekyra, w najnie pierwotna sycząca (lit. łac. s), dawniejszych zabytkach, w innych lecz gardłowa podniebienna (lit. sz, sèkyra wedle czasownika seką, łac. grec. k), por. siwy, siny, cerk. sèszti; u nas różnica niewidoczna, sijati, sinąti, 'błyszczeć'. bo siek- z sek-, jak i z sék-), a sie Siedffi; narzeczowo i w dawnych kira od rzeczownika * seky (jak tekstach sietm, co nic osobliwszego, kopyto, koryto, włokita od *kopy, wedle ośm chyba zbezdźwięczniało; *kory, *wfoky); sąsiek w stodole; jak liczby główne pięć do dziesięć, zasiek, 'zapole'; osiek dla owiec, jest to rzeczownik rodzaju żeń pasieka, 'wyrąb w lesie dla pszczół' skiego (»ta siedm krów«, cerk. (pasiecznik); przesieka dla obrony>sedm' tą chłeb*; »siedmią dróg kraju ('las zawalony wyrębami'), itd. pobieźysz*), urobiony od pierwot W 15. i 16. wieku siano tylko sie nego liczebnika (por. grec. hepta, łac. czono, nie » koszono*. Pień sek-, sok-septem, niem. siebeń) porządkom w osoka (o 'ostrych liściach'). Pra wego, grec. hebdomos, łac. sepUsłowo; tak samo u wszystkich Sło mus, z czego u Słowian cerk. sedm, wian: cerk. seką, sêszti, sąsek, itd.; nasze siódmy; siedm siedmi ( = 49); łac secare, 'ciąć', secūris, 'siekiera', >był w siedmi dziesiąt leciech«;> secivum, 'odcinek' (cerk. secziwo, siedmnaćcie; siedmioro; prus. sept 'siekiera'); w lit. z odmienną samo mas, lit. dawne sekmas z tego, dziś głoską: sykis, 'cięcie, raz' (przyta septyni, septyntas; ind, sapta*, niem. czają dawniejsze isekti i isz-sekti, siebenie. o -wycinaniu, wyrzynaniu', ?). W sło Siedzieć, siedzę; sieść, dziś siąść, wie Sicz (»Sicz zaporoska«), do siędę; częstotliwe siadać, por. nasłownie 'zasieki, zasieczy', Białoru siadka, o 'kwoce', sąsiad; liczne skie i z è. złożenia: wysiąść; odsiedzieć; *przeJ
s
sielawa — sierp
489
siadło mu« ('uprzykrzyło mu się'); mens, 'siemię', semena (ptaszek), rozsieść (rozsiedlina); posiąść (po prus. semen, semeno (ptaszek), łac. siadać, posiadacz, posiadłość); semen, niem. Samen; od siać (p). osiąść (osiadać, osiadły); dosiąść U wszystkich Słowian tak samo. (dosiadać, dosiadywać, a tak i inne, sień, sionka, przysionek (z mylprzesiadywać itd.); usiadka na po nem io, zamiast ia; cerk. sen, chorw. lowaniu; siedziba; siadło. Prasłowo; sinj), tłumaczy w biblji i 'dwór', w innych językach aryjskich prze 'pałac', 'przebytek' (Leopolita zastą ważnie z krótkiem e, u nas i u Litwy pił je temi słowami); zdrobniałe wyłącznie niemal z długiem; lit. siewca (w biblji; prasłowiańskie); sesti, sedmi, 'sieać', i sēdēti, 'sie słowo to samo co cień (p.) i ściana dzieć*, prus. śldons, ind. sad-, grec. (p); grec. skēne, 'namiot', skia, hedzomai, hedos, łac. sedco, se 'cień'; lit. siena, 'ściana'; z pierwot des, goc. sita, niem. Sitz. Z samo nego *skeina, *skoina ; z greckiego głoską a (sadza i t. d.) p. sad. P skene łac. scena (stąd nasze scena, siodło i sioło; sąsiad (pod są-). sceniczny, itd.). Krótkie e w staroczes. sezi, sedeti. siepać, 'targać, rwać', *siepaiąc Nasze (i prasłowiańskie) siądę, jak się o chorągiew«, w Janczarze; będę, lęgę, z nosówką we pniu. siepak i siepacz, 'oprawca, kat', ka sielawa, sielawki, nazwa rybek, mień ślepiący, o 'rzeźawceycalcuius', w 15. wieku juź zapisana; inna w 16. wieku; *rozsiepane osiadłości« nazwa sułwica(?), jeszcze inna: sie- u Reja. Prasłowiańskie; łuź. sepaś, kluki(?); u nas w nazwach rzek o 'biciu serca i pulsu'; małorus. śi(Sieława) i miejscowości (Siekluki, paty, 'rwać'; z nosówką p. siąpić, stąd Seklucjan); nazwa sielawa sęp (por. stąp-: step- i inne). powtarza się w ruskiem. sierak, siermięga, 'sukmana', od *Siemia, 'rodzina'; prasłowo; u nas koloru, p. siara (szary); oba słowa tylko w nazwach, Siemirad (Sie- późne; na Rusi powszechne, siermiradzki), Siemowit, Siemomysł miaga, białorus. siermiaha; sier (mylnie odnoszone do ziemi: Zie mięga niby od *sierm, 'szary', l i t . mowit). Panuje na Rusi, siemja, szirmas, 'siwy'(P). siemianin, obejmując, jak czeladź, sierota, z dawnego sirota, a to i 'sługi': siemin, 'sługa', szczegól od zapomnianego u nas przymiot niej w języku cerkiewnym; u innych nika, cerk. sir (w czeskiem do dziś Słowian równie zapomniane, jak o 'osierociałym'); prasłowo, lit. szeiu nas. Lit. szeima i szeimyna, prus.rys, 'wdowiec', szeirē, 'wdowa'; uro seimins, 'czeladź', łotew. saime, 'fa- bione przyrostkiem -r, por. awest. milja' (wraz z czeladzią), saime- sae-, 'sierocy'. Jak pierwotne sir, nieks, 'gospodarz'; ind. śi-wa- tak zapomnieliśmy i urobienie jego: i śe-wa-, 'miły', łac. ci-vis (stąd na siromach, u Reja i i . , z ruskiego sze cywilny, cywilizacja), goc. hei- nowo przejęte, o 'biedaku, nędzarzu'. wa (łotew. siewa), 'żona'; niem. Pomijamy sierocy, osierocić, itd. stare hlwo i htwa, o 'małżonkach'. Sierp, z dawnego sirzp, sirp; od sierpień siemię, siemionko; siemionkaniego nazwa miesiąca (i siemioncha?, druga nazwa 'mako(i u innych Słowian, np. u Sło lągwy', r. 1472); prasłowo; lit. sê- wieńców: mali i weliki srpan,
490
sierść — siła
S
0 -lipcu* i -sierpniu'; chorw. srpań); łac. caurus (bez nagłosowego $-), ster pik. Prasłowo; brak go w lit. 'wiatr północno-zachodni' Nasze s (jest tylko łotew. sirps i sirpe), z sk. Znaczenie pierwotne nie od greckie karpę, 'sierp', łac. sarpio położenia, lecz wyłącznie od 'wiatru, 1 sar po, 'obrzynam'. Oboczna po burzy'. stać skerp (kerp). U wszystkich Sięgać, sięgnąć; w licznych zło Słowian tak samo: cerk. itd. srp, żeniach jeszcze i pierwotne siąc: rus. sierp, itd. dosiąc, przysiąc, osiąc; dosięgać, Sierść, od 15. do 17. wieku czę przysięgać, przysięga, przysiękny, sto bez s: sierć; sierzchł, sierśl, krzywoprzysięknik (Słowianin przy o 'wełnie-sierści', »sirszl kozia* sięgając dotykał ręką ziemi, sięgał w biblji; nasierszały, 'najeżony'; do niej); siąg, siąkeń, dziś sąg, sąlit. szerszas, 'mrowie', czes. srchky,keń (p.); bez nosówki sag w posag cerk. srchek, o 'szorstkim' (sz- na- (p.). Prasłowo; lit. segti, sagyti, głosowe pojawia się tu często, rus. 'przypinać', sagas, saga, sagtis, szersf, ale cerk. srsf); Staroniem. 'klamra', ind. ā-sadzati, 'przypina', sakła-, 'przypięty', sakti-, 'zawie hursti, o 'czubie'. Sierszeń, dawniej sirszeń; pra szenie', awest. fra-handkałi, 'przy słowo; cerk. srszeń i srszel, srsza wiesza' (z nosówką, jak u Słowian). (i ze wsuniętem t: słrszel), rus. szer Cerk. prisęga, sęgnąti, sękiń, 'są szeń (tak i u innych Słowian; u Cze żeń', czes. sáh, przisaha, rus. prichów, jak u nas, srszeń; mają oni siaga. jednak i srszeti, 'szaleć' i 'brzę sigać, 'rzucać', narzeczowe (w 16. czeć': »hnicw srszi*, *jiskry $rszi«, wieku zapisane jako mazowieckie: 'sypią się') Lit. szirszuo i z łicz »kamyckami sigali«). Prasłowiań nemi odmianami szirszinas, szir- skie; rus. signuł', 'skoczyć', cerk. szlys, prus. sirsilis; niem. Horniss, sig, 'kostka' (w losowaniu), serb. łac. crabro, bo nasze s z k pod- siga, o 'zedrze'. niebiennego (por. sierść). Slk, sikać, siknąć, sikawka, od Sietny, 'nędzny', tylko na Pod miana od sykać, p. syk; por. rus. halu i u Tetmajera. Prasłowiańskie; sikatva, 'plotka'; dalej siklawa, 'wo cerk. seta, 'smutek', sètowati, rus. dospad', na Podhalu, z węg. (por. sietowat\ 'smucić się', serb. sjetan, czes. seklawỳ. 'trzęsący', ?); cerk. sikawica, 'trąba wodna'. Dalej si sjełno, 'smętno'. Siewierz, u nas już tylko w na kora, sikorka, zachodniosłowiańska zwach miejscowych, u Czechów je nazwa ptaszka, 'parus*, od syku, szcze o 'śnieżycy', rus i cerk. sie- 'pisku', czes. sikora i sỳkora (p. wier, 'północ' (ale nazwa Sybir tu syk); nasza pisownia 15. wieku nie nie należy), siewiernyj, 'północny'; stanowi o właściwem brzmieniu, jej Siewierzanie, Se wrjuki, szczep szykora można tak i owak czytać, wschodniosłowiański nad Desną (No ale w 16. wieku stanowczo sikora; wogród siewierski), a Siewierz za przyrostek jak w piskorz, komor. Dunajem Prasłowo; lit. sziaurys, Sita, silić się, silny; usile albo: 'wiatr północny', sziaure, 'północ', •praca, trud', częste w psałterzu sziaurysfwściekły (o wichrze)'; goc. i biblji, stąd usilny i usiłować (się); albo: 'gwałt, krzywda', nasilę; poskura windis,'burza', niem. Schauer; f
s
siny — sioło
491
silić, posiłek, posiłkoioy (np. huf); słowa znaczą i 'cień', p. cień i ściana); wy- i przesilić, przesilenie, i t. d. brak odpowiedników w lit., oprócz Jak moc lub duzy (p.), siła znaczy nazwy 'ściany' (p. ściana) i 'maści'. i 'wiele': *siła złego dwu na jed Pień pierwotny: skāi-, ski-, z podnego*, szczególniej w dawnym ję niebienną gardłową. zyku, u Reja i innych (dziś jeszcze sio!, okrzyk na ptaki; »i sio rze Rusin, kupując, pyta: syła?, 'wiele?'). cze sroce*, u Potockiego, jak dziś W psałterzach i i . silno, 'bardzo'; u ludu. silny, 'gwałtowny, wielki', np. o de Siodło, siodłać, siodełko; siodłały szczu. Przezwana siła od 'wiązania, (o gęsi, »na białem denku czarny ściągania' (p, sidło, *sieć); por. lit. lub płat płowy*, Potocki); siodlarz at-sajła, 'postronek', at - sajninkas, (około r. 1500); siodłowy; od sed-, p. 'przyprząźka', saitai, 'więzy'; ind. siedzieć; postać pierwotna *sed-uło, si-, 'wiązać', niem. Seil; lit. syła, dlatego rus. siedłó; słowo nietylko syliti są pożyczki od nas, ale prus. prasłowiańskie, ale może jeszcze seilin, 'pilność', seiliska, 'nabożeń dawniejsze (brak go w litewskiem; stwo', no-seilis, 'duch', są rodzime. łotew. segli pożyczka z ruskiego, narzeczu pskowskiem); siny, sinic i sinieć, siniak i si gl z niec, zsiniały; siność,o 'modrym ko inaczej urobione niem. Sałłeł, co lorze', sinidło; sinogardlica i synonie pożyczka, i goc. sitls, greckie garlica, sinogarliczka, mylnie i sy- helia, łac. sella (z *sedla); wszyst nogarlicą pisana; dawniej sini, cerk. kie znaczą 'krzesło, siadło'. Zupeł siń, rus. sinij; ta nazwa koloru, za nie odmienne nasze dawne siodło, równo jak si-wy, sia-ry (szary) 'wieś', p. sioło, z *sed-lo (bez pół szady (sē-d), od pnia si- (p. *sieć), głoski, dlatego wypada d na Bał obficie u innych Słowian zastąpio kanie i Rusi, jak zawsze); łac. sonego, u nas wygasłego (por. ka lum, 'ziemia', co do naszego sioła szubskie sejac, o 'ogniu'), cerk. si- zawsze przyplatają, jest mu zupeł nąłi i si-jałi, 'błyszczeć', z wokali nie obce (lit. narzeczowe sała, 'wieś', zacją o: pri-soje, 'miejsce słoneczne', pożyczka z ruskiego; cerk. seło, i o-soje (oł-soje), 'cieniste (precz od 'pole', niczego nie dowodzi); z soblasku słońca)',rus. sijałielstwo, 'eks lum łączą langobardzkie sala (p. celencja', sijajuszczyj, 'błyszczący'. sala). Tu odnoszą nazwę 'stycznia' czy sioło, 'wieś', sielski, sielanie, sie 'grudnia', prosiniec (u nas w biblji, lanka ('włościanka'; Szymonowie z czeskiego), kiedy słońce znowu r. 1612 'poemat sielski, idylę', pierw błyśnie (?), ale tłumaczą to i całkiem szy sielanką przezwał), sieluszka, odmiennie (por. Miesiące). Prus. si- wszystko od 16. wieku z ruskiego neco, dla 'sikory', zachowało może przejęte (małoruskie seło), zamiast polską, dziś nieznaną nazwę ptaszka: polskiego siodło, co ocalało do sinica u innych Słowian dla niegoź dziś w nazwach miejscowych: Dłu powszechne. Z takiemi samemi przy gosiodło, zdrobniałe Siedlce; czes. rostkami: goc. skei-nan, niem. schei-sedlo, sedldk, 'chłop', nasze siodlak, nen, Schein; goc. skei-rs, niem. schier,siodłaczek, siodlaczka, jeszcze w 17. 'czysty, błyszczący', starosas. skimo, wieku o 'chłopach' używane (u Reja 'blask'; ind. czekają-, 'blask' (te same z czeska sedłak); przysiodtki, je-
siostra — siwy
492
S
szcze w 15. wieku (dziś przysiółki, zaimka swój, niby złożenie z jaa do tego nowe przysiółek). P. sie kiemś prastarem sar, 'żona' (?). Uro dzieć, por. siodło. W ruskiem seło bienia dalsze: siostrzeniec, dawniej 'wieś' (z *sedło) i s£<#o (końskie) siestrzeniec, siestrzenica, siestrzanwyraźnie różnią się brzmieniem: ka, wszystko od siestrzan (= lit. w seło z dł wypadło d (jak w myło, seserenas); prus. swestro, dla 'sio 'mydło', joaf, 'padł', i t. d.), w sedło stry', na pożyczkę niemiecką zupeł między d-ł oniemiała półgłoską. Na nie zakrawa. U wszystkich Słowian tomiast w czeskiem i polskiem oba tak samo, sestra. te słowa, i na 'wieś', i na 'siodło Sip0S2, 'piszczek', od węg. sipos, końskie', mają to samo brzmienie: o tem samem znaczeniu, z zacho u Czechów sedło, a u nas siodło; waną końcówką węgierską-osz; prze różnice dalszych postaci dla obu jęte, jak i dobosz, od węgierskiej znaczeń były zbyt drobne (drugi Batorego piechoty. Obce zupełnie przypadek liczby mn.: siadł i siodeł; naszemu rzadkiemu sip-, o'chrypce': zdrobniałe: siodłko i siodełko), nie sipieć, sipkość, siplawy, co u innych dziw w ięc, źe sedło-siodło w zna czeniu 'wieś', niegdyś ogólne w ca Słowian częste: cerk. osifpjnąti, łej zachodniej Słowiańszczyźnie, wy 'ochrypieć', sipota, 'chrypka', serb. szło z używania. Ale dla tego pier sipati i sipnja, o 'astmie' (u nich wotnego siodło = 'wieś' były na sipiti i o 'mżeniu, siąpieniu'); ale zwy miejscowe rodzaju nijakiego, czes. sipieti, to rus. szipiet', 'sy i dopiero od 16. wieku poprzecho- czeć'. Sito do przesiewania, sitko; pra dziły na męskie, np Rypin, od 16. wieku, zamiast dawniejszego Rypino słowo; lit. siełas, 'sito', \>rus. siduko (domyślne: siodło), i tak w setkach (czy nie z naszego sitka ?); pieńs/-, nazw. Znaczyło siodło 'siedzibę, p. siać i *sieć; sitarz, »wąs sitar domostwo', stąd siedlić 'mieszkać' ski*, 'zawiesisty', w 16. wieku; sitko (por. bydłić od bydło), osiedlić się, w 17. wieku i nazwa gry (»zamie usiedlić, 'zbudować' (w 14. wieku); niają miejsca, grając sitko*), szcze siedlisko, 'miejsce po domostwie', gólnie dziecięcej, przenośnie tylko dawniej Siedliszcze (niem. Zedlitz); o dorosłych. w biblji dosyć dowolnie: »na sie Sitowie, zbiorowe do dawnego dlisko* (»plac«, Leopolita), »po sit, sicie, roślina 'iuncus'; nazwane siedliskach* (»po polach«, Leopo od 'wiązania', bo sitem i łączem lita). Przysiodłki, ułatwione w wy najpierw wiązano (por. łac. iunctts mowie na przysiółki, przyczyniły od iungere, 'łączyć'); p. sidło i *sieć. się także do przyswojenia i zupeł Częste w nazwach miejscowych, jak nego spolszczenia ruskiego seła (bia Sitno (niem. Ziethen). łoruskie sieło). Siwy, siwieć, osiwiał; siwieć i siSiostra, ze wsuniętem t, jak zvosz, siwizna, siwawy; siwarnik, w niem. Schwesłer, lit. bez niego: nazwa ptaszka na Podhalu; prasło sesuo, drugi przypadek sesers (i mywiańskie, od pnia si-, p. siny; lit. niegdyś tak odmieniali, jak mać, szywas (o koniu, zającu), prus. simacierze), ind. svasar-, łac. sororwas; tak samo u wszystkich Sło z *svesor, i t. d. Odnoszą nazwę dowian. Por. *sieć. T
skała — sklep
s
493
skała, skałka, skalny, w obu zna czyń itp.), por. serb. krbonj, krbula, czeniach, 'kamienia i 'szczeli, roz 'kozub', co z nazwą 'kosza' łaciń padliny* (to dziś nieużywane, w 16. ską, corbis, i niemiecką, Korb, łą wieku dobrze znane); skalisty; zbio czą jak najmylniej, niby pożyczkę. rowe: skale; skałuba i skadłuba, Skarga, skarżyć, powtarza się 'szczelina* (łuz szkałba ze skałuby), w łuź. skorzić (skorzba) i skarżyś; d wsunięte, jak nieraz. P. szczeł. liczne złożenia; pień skûrg- (oboczny TJ Słowian tylko te rzeczowniki, do skrîg- w skrezet, p. zgrzyt), skała i szczeł; w cerk. i na Rusi przeniesiony ze znaczenia zmysło jeszcze i skolka, 'muszla', obok wego na duchowe skałki, a dalej i skalif, 'wyszcze skarpa, to samo co charpa, charrzać zęby', zuboskał, 'ten, co się pecie, o 'urwisku, lochu, dole', w 17. przedrzeźnia'; u nas skołić (o psach), wieku, dziś nieznane; p. charpy. ale i skulić, może od skuły, 'pyska'. Drugie skarpa, albo szkarpa, z włos. Pień skel- (z wokalizacją a: skah), scarpa, 'ściana nasypu'. o 'szczepaniu'; na Litwie jest je skartabel, średniowieczne ścirszcze czasownik skelti, skaldyti, ciał(k)a, o 'szlachcicu nieosiadłym', skilti, 'szczepać', skała, 'łuczywo', z łac. włos. scartabełlo, 'piśmidło'. skyle, 'szczel, dziura, otwór'; grec. Skarżyk, 'pierzga, pierwsze wią skallo, 'grzebię'; goc. skilja, 'rzeźnik', anglosas. scelian, 'dzielić', niem. zanie pszczelne w ulu'; prasłowo; Schale (anglosas. scalu, nord. skel, lit. korys, to samo, bez s-. Skąd, p. kędy. o 'muszli'). Na Białorusi nawet »szkelic zuby*, szkeli, 'żarty', jakby od Skąpy, skąpić, skępca, skąpiec, niezmiękczonego skel-. Oboczna po skąpstwo; prasłowiańskie, od pnia skom- (p. szczmić), z przyrostkiem stać z r, p. szczerzyć. -p; por. oskoma; bez s- por. czepiec Skarb, skarbowy, skarbić; pod(od skemp-). Tak samo u wszystkich skarbie (później podskarbi), skarbSłowian: czes. rus. serb. skup, skunicfzkja (ale skarbona pomieszała post, skupiti. skarb z karbonąbiblijną); przezwane Skiba, skibka, skibić się (o roli, od 'pieczałowitości, starania'; słowo samo przeszło od nas na Ruś: skarb, Potocki), z niem. sciba, cośmy w now o 'inwentarzu domowym'. Prasło szej postaci przejęli jako szyba wiańskie; cerk. skrb, 'żal, zgryzota', z Scheibe; Czesi mają skywa; od rus. skorbiet\ 'troszczyć się, smu nas na całą Ruś, w obu postaciach, cić', oskorbif, 'urazić'; serb. skrb, skiba i szyba. 'troska', skrbiti, 'troszczyć się, opie sklep, za- lub oskłepić, sklepowy, kować'. Czesi posiadają ten pień sklepik, sklepikarz, p. klepać. Jak w postaci dwojakiej: skrb(l)iti, niem. Gewdłbe znaczy 'sklepienie, 'skąpić', skrboú, skrbec, 'sknera', — komorę, piwnicę', a przenośnie 'kram, a więc 'skarbić sobie'; bez s- w ich handel', za tym przykładem nabrał osobliwem: krb, 'ognisko', krbec i nasz skłep ('sklepienie') od końca u kosiarzy, krboniti, 'chorować' 17. wieku podobnego znaczenia, ('u krbu się wylegiwać'), krbanie, "kramu', obcego innym Słowianom •dzban' (od przechowywania; -an (czes. skłep, 'piwnica', rus. skłop zwykły przyrostek dla nazw na przy piecu, itd.). 9
494
sklęczyć — skop
Sklęczyć, 'skrzywić', sklęczony, niku polnym', skoczka, skokny, skow 14. do 16. wieku, p. kluka pod kotliwy (w 16. i 17. wieku) obok skokliwy; skakać, podskakiwać, klucz sklut, 'topór', tak samo w lit. podskok, wysko/c. Prasłowo; tak samo u wszystkich Słowian; lit. sklutas. Skłobiony, w 16. wieku, o ptaku, szokti, 'skakać', 'co się odął', sklabiony u Reja; cerk. skolić, p. skała. sklabiti sę, 'rozziewać usta', czes. Skomleć, skamłać, o 'psim sko szklebiti zuby, 'szczerzyć', szkle- wycie'; prasłowiańskie; cerk. skobili se na koko, 'urągać mu'. matiiskomijali, o 'chrząkaniuświń'; Sknera, skner, 'skąpiec', skner czes. skomlili (i skoliti), o psie; rus. stwo; e z y; pień także i kn- knysać skomlif, 'skolić' (ale i o 'płaczu'), i knesać, 'rozrzucać', knerać, 'sła- cerk. skomlef, o 'skardze, wyrzucie' bować' (por. knysz); wyłącznie na (podobnie w łuź.); należy do skom-, p. szczmić. sze. Skobel, 'haczyk'; skoblica służy Skomoroch, »po skomorosku*; do skoblenia, 'wystrugiwania, dłuw tej postaci, w 16. i 17. wieku, bania'. Prasłowo; łączy u nas dwa pożyczka z ruskiego, o 'niedźwied znaczenia: jedno 'heblowania' (sko- nikach', 'dudarzach', i 'chodzących blić, np. korę z drzewa, 'zrzynać'), z lalkami, t. j . marjonetkami'; ale drugie 'zahaczania, zakrzywiania'; w 15. wieku jest przymiotnik cerk. skobV jest 'hebF, a skoba skomrosny albo skomroszny, o 'bez 'klamra'; tak samo w ruskiem; czes. wstydnym, nieskromnym' (do dziś skoba i skobla. Lit. skobli, skabytipo narzeczach, zniekształcone \szko(a jest i z p: skapoti), 'strugać', wrośny, skowryśny itp., o 'wesołym, łac. scabo, 'strugam', scobina, 'piła';zwinnym'), i ten dowodzi, źe to słowo goc. skaban (dziś schaben), 'struprasłowiańskie, nie z grec. zmyślo gać, drapać', nordyj. skafa, 'dra- nego ni z innego obcego słowa czy paczka. imienia; wywód jednak niepewny; skofja, szkofja, z włos. scuffia, może przedrostek sko- i *morch od 'czepiec'; przeważnie o 'szpicy heł moroczenia, 'tumanienia' (?). skop, skopowy, skopek, 'baran mu lub chorągwi', w 16. i 17. w.: tskofijka dla prezenty na wierzchu trzebiony'; skopie, 'trzebić'; skou drąga*, »mam ja do niej (kity) piec, 'trzebieniec' (skopcy ruscy). skofią*, »na hełmie dwoista szko- Prasłowo (niem. Schóps pożyczone ftja«, »pierze i szkofiją od wierz z niego), do skep- (p. szczepać); lit. skopti, 'wydrążać' (i z b: skachu*. skojec, z skociec, skoćca (por. bēti, 'obrzynać'), grec. skapto, 'oko kojec z kocieć), a to od scotus (lit.py wam', łac. capo, 'kapłon'. U wszyst skatikas), co oznacza i 'pieniądz' kich Słowian tak samo: cerk. sko (dwa grosze), i 'wagę' (trzy skojce pie, 'rzezaniec', u Serbów i Czechów w uncji, półtora w łócie); z łac. szkopiti obok skopiti. Skop, skopiec, nieraz z szk- (skscotus, niem. skótt wedle pruskiej i szk- wymieniają się stale u Cze stopy menniczej. P. skot Skok, skoczyć, skoczek, o ludziachchów i nierzadko u nas), o 'naczy (w 16. wieku jest i skokanl) i o 'koniu', np. »skopiec mleka«, z niem. t
f
S
s
skopec — skot
495
scaf, dziś Schaff, które przejęliśmy jakby łupa czy łuska wpływały. powtórnie, późno, jako szafa (rus. Wszystko widocznie od skára, z rzadkim przyrostkiem -up (por. szkaf i szkap). Skopec, »w skopec chodzić*, w 17. gorjup od gorje-, 'gorzki'). Obok wieku, o psie gończym, 'tropiącym skor- i szczer-: szczerzupa, szczerzupina. P skóra. na wspak*. Skory, skoro; skorusza, 'jarzę skóra, skórka, skórkowy, skó rzany, skórznie i skórnie, skó- bina'; we złożeniach: skor opis, sko rzepiki, 'buty, buciki'; skórny (na- rowidz; skorojrzy, 'rychło dojrze skórny), skórnik, 'garbarz'; sko- wający', a przez stałe rozpodobniarzyca, 'cynamon' (przestarzałe, czes. nie dwu r: skołojrzy, skołozrzywy, skorzice); postać z u (rus. szkura, u Potockiego jedno obok drugiego: czeskie narzeczowe skura) u nas »owoce skorozrywe* i »nadzieją niemal wyłącznie w skurłat, szkur- skołozrywą płoszy*, »frukt skołolał, co z skuratu poszło, o 'ka zrywy*. Prasłowiańskie i prasłowo wałku skóry'. Słowo to samo co zarazem; gdzie indziej z samogło kora (p.), dzisiejsze rozróżnianie obu ską e\ lit. skerys, 'konik polny', nie pierwotne: korę drzewa dawni grec. skairo i skirtao, 'skaczę', an pisarze i lud (np. wielkopolski) stale glosas. scere, 'konik polny', dawne skórą nazywają. Obie postaci, z s- niem sceron,'bujać'; jest ic^-z sk-, i bez niego, nietylko prasłowiań p. chart skie (cerk. kora i skora, itd.), ale Skórzec, 'szpak' (u Cygańskiego i prasłowa; tak samo w lit. skora, r. 1584: » szpak, co j i skorcem zo'szmat oddarty', i karna, 'łyko' (cza \vą«), dziś jeszcze u Kaszubów skore; sownik kerłi, atkerłi, o 'odstawaniu p. skworzec. skóry'); ind. czarman-, 'skóra', grec. Skot, 'bydło'; skoiak, skoiarz, keiro, 'odcinam, strzygę'; łac. caro,skotnik, 'pastuch'; skotnica, 'wygon'; 'mięso' (stąd karnawał, (in)karna- w 14. i 15. wieku ogólne (po ro cja, karneoł, itd.), a jest i umbryj- tach, »nie pokradł skota*, ciągle; skie karu, 'dział'; nord. hórundr w psałterzu i biblji), ale już Leo i anglosas heortha, o 'skórze', anglo polita zastąpił skot, skocki, przez sas scearu, 'dział'. Pierwotny czasow » dobytek «, »bydło «, »by dl ęcy «; nik w lit. skirti, 'dzielić', nord ske- »skotopas albo Wołowiec«, skotora, 'strzyc, urzynać', skor, 'karb', paśca, więc Kochanowski 'bukolika' skurłhr, 'rznięcie', niem. skerjan, skotopaskami obzywał; »od czło scheeren, 'strzyc'. P. skorupa. wieka aż do skocięcia*, w obu psał Skorupa, skorupka, skorupina, terzach. W cerk. i starorus. skot i skrócone skorpa (skorepa), a oboknietylko 'bydło', ale i 'pieniądz'. niej szkarupa i sfzjkarłupa, co się Jest to prasłowiańska pożyczka u innych Słowian powtarza; cerk. z niem., gockie skatłs, 'pieniążek, skrałupa i skrałuszta, 'kora', przy pieniądz', niem. scaz, dzisiejsze biera najrozmaitsze postaci: sło Schatz; tylko w narzeczu fryzyjwień. szkrałub, szkrełup, kreluszt, skiem również 'bydło' znaczy, zresztą szkrlup, o 'śmietance', czes. sfzjkra- zawsze tylko 'skarb'; Słowianom loup,o 'skórze (na mleku)', o'lodzie', niemal wyłącznie 'bydło', ale to tak samo z ł i w rus. sizjkorłupa, niczego przeciw pożyczce nie sta-
skot — skroś
496
S
nowi. Gorzej wadzi, źe pochodze chyba w skrzybać, ale to i o 'la nie słowa niemieckiego niejasne; taniu' się używa); skrob-, a do tego przypuszczają, źe znaczyło 'przy- częstotliwe skrobać, od czego płodek, czynsz', 'co odrzucone' (?). i szkrab, 'smarkacz'. Do skrob: skroMy jedyni z Słowian słowo zapo botać, u Reja i i . ; obok niego po mnieli, zastąpili je nowszemi (by stać z ch: chrobotać i chrobakdło, i t. d.). •robak' (p.). Złożenia: skrobipiórko. skot, to samo słowo co poprzed W 15. i 16. wieku skrob , 'parchy'. nie, ale zostało nazwą 'monety'; W 16. wieku skrobać, skrobnąć, czę w rotach 14. i 15. wieku co raz się ste np. u Reja, i o 'dotykaniu sławy', powtarza, z dawnym drugim przy 0 'uszczypku'; skrabowaty, i o 'chro padkiem liczby mnogiej: »ośm skot*, pawej korze'. Lit. skrebêti, o 'chro » przez sześci skot*] zdrobniałe sko- bocie', at-skrabai, 'odpadki od sukna', ciec: »połczwartanaćcie skoćca*; p. itp., anglosas. screpan, 'skrobać', skojec. dziś niem. schrapen (to samo). Skowora, dawniej skowyra, 'pies', skrćdiić, 'bronować' (»rolnik ra i ogólnie o 'bydle' (prus. skewre, dli, skradli*; piszą i przez u, myl 'świnia'; stąd ?); przyrostek -yr do nie); prasłowo; rus. skoroda, 'brona', skow-, p, skowyt (?). skorodW; pień skord-, z półgłoską Skowronek (i odmienne postaci), skurd-, p. oskard. Bogaciej zastą dosłownie: »co za (sko-) wronka* pione w lit.: skerdziu, 'rzezam', sker(jeszcze rodzaju męskiego, wron); dèti, 'pękać (o skórze)', skardus, sko-, jak ko-, przedrostek dziwu, 'stromy (o brzegu)', iszskardyti, śmiechu, p. skomoroch. Nazwa to 'ugniatać ziemię'; pomijam inne prasłowiańska (cerk. skowraniec), słowa, przeniesione na 'nędzę'. ulega jednak wszelakim odmianom: Skrom, 'tłuszcz'; jak cerk. skrom, na Rusi zatvoronok, na Małej zaj-rus. skórom dowodzi, z pierwotnego woronok i hajworonok; najdalej od *skorm to samo co karm (p. karmią); biegł czes. skrziwan i szkrziwdnek.tu s- nagłosowe ocalało. O zającu Skowyt i skowyk, skowytać, sko- mówiło się stale skromny,we tłusty. wyczeć o 'skomleniu', »nie skowik- skromny, skromłiwy, poskromić nie pies*, biblja (zaskowyczy, Leo1 poskramiać, może wyłącznie pol polita); cerk. skyczati, o podobnych skie (bo ruskie są pożyczki), zre głosach; bez s-, kuwiek (p.) i kuwi- sztą tylko w łuź., więc nawet co koć, o sowie: »jako sowa kowiekać*, do następstwa brzmień niema pew kuwieczka, 'piszczałka do wabu'; ności; ale czes. skromny, jeśli ro słowień. skowik, o 'krzyku sowim', dzime, ustala to jako przynależne u Serbów skwiknuti, skwiszatif&kom- do skrem- (p, krzemień). leć'. skroń (»albo pieski«), z pierwot Skrewić, p. krewić. nego *skorn-, wedle kaszubskiego skrobać, skrobanina, skrobia skarnia, cerk. skranija, czes. skroń; ('mączka'; nazwa 'krochmalu' sło brak na Rusi; w greckiem kranion, wiańska), skrobaczfkaj. Prasłowo: 'czaszka', bez s-(?). skreb- (ogólne na Rusi, skriesf,skrieskrćś, nawskróś, cerk. krozê, serb. bu, skriebaf, cerk. oskrebą, 'oskro- krozè i skrozi, rus. skroz i skrez, bię', małorus. wyskrebky, — u nas małorus. skriz i kriz, czes. skroz 9
1
y
skrowity — skrzydło
497
i skrz, należy do cerk. czréz i czrés, czek, 'chomik' (u Łużyczan szkrierus. czerez, co z *kerz- poszło; lit.kawa, 'sojka'), i serb. słowień. okriskersas, 'przeciwny* (o kierunku, jek, krek, czes. okrzehek, rus. kr jak, *boczny, przeczny'), prus. bez s-: dla 'żabiej ikry' i dla rośliny wod kersan = czerez, 'przez*; innemi nej 'zanichellia palustris', albo słowami: obok skers- jest oboczne 'lemna', 'wodna rząsa'. Nieco od (z wokalizacją o) skroś-; grec. mienna postaó lit. kurk-ti, 'skrze en-karsios, 'krzywy, ukośny'; rs nie czeć' (o żabach) i kurk(u)lys, 'ikra przeszło jednak, jak zwykle (por. żabia', ale i tu zgoda co do zna czeń. groch i i.), w rch. skro wity,'skromny', przestarzałe; Skrze Ie, oskrzele, u ryb to samo nieskrowity, 'nadęty, wyniosły'; od co skrzydła u ptaków (p. skrzydło)) skrow; por. czes. skrowny, 'mały, u Serbów bez s-: krele, krluszt i kremierny, co się kryje' (w cerk. i rus. luszt, w cerk. czrélustnja z odmienskrow, skrowiszcze, sokrowiszcze, nem następstwem brzmień (z pier 'skarb', co i Klonowie w Lublinie wotnego (s)kerh). od Rusi przejął); p. kryć; skrow, Skrzept, tyle co chrzept, p. grzbiet »ani skrowu pobrali* ('skarbu' ?, Skrzętny, skrzątwa, p. krzątać 'schowania' ?), r. 1406. się. Skrzat, w słowniczku z r. 1500: Skrzydło, skrzydłowy, skrzydla»duchy rodowe, lary (rzymskie), sty skrzydełko) od nieistniejącego skrzatkowie, ich zowiemy mali lujuź u Słowian *skrzyć, 'latać', jak dzie*, w znacznie starszym rękopi skrzele dla pływania (powtarza się sie: »mali ludzie* ('pigmeus') krzat teź ten sam przyrostek -ut, u Ser (zam. skrzat)) do dziś u ludu znany, bów i Słowieńców, krcljut, 'skrzy jest i skrzot) powszechne u Słowian dło'). Zachowaliśmy $- nagłosowe; zachodnich; u Czechów szkrdtek, u innych Słowian odpadło: cerk. szkrzitek, u Słowieńców szkrat(el), rus. kriło, czes. krzidlo, u nas w 15. 0 'jędzy' i o 'duchu-górniku'. Pra wieku stale krzydło obok skrzydło słowiańskie uboze czy dziada (lub(nie z czeska, bo tak bywało u nas »domowego*) zastąpił więc niem. samych, por. skrzynia). Na Połu Schratt, 'duch leśny, dziki mąż', Sta dniu okriły u Czechów krzidło prze nosi się i na człowieka, niby 'ramię, roniem, scratfo). skrzek, w podwójnem znaczeniu; pacha', np. w legendzie o św. Kata raz o 'skrzeczeniu, skwierczeniu': rzynie pustelnik oddaje królewnie »orłowy skrzek*, »źabi skrzek*, obraz »pod krzidlo*, ona go zaś stąd nazwa skrzeczek i krzeczek »pod pazi ujemszi...* i t. d. Pień (bez s-) dla 'chomika' juź od 15. skri-, o 'locie' i 'cięciu', u Sło wieku, skrzekliwy, skrzekot) sroka wian tylko w urobieniach, np. skri1 łabędź skrzekoce, lub krzekta zal (z *skrigêl), o 'wyciętej, wycio (bez s-). Od 'skrzeku' żabiego i dru sanej tablicy, płycie', podhalskie gie znaczenie słowa, 'ikra żabia': skrzyzal (krzyż to samo, por. serb. »kędy żabi pada skrzek*) w obu krikati, rus. czekryzyty, 'rozcinać'; znaczeniach niemal ogólnie słowiań to słowo na Zachodzie zaginęło, bo skie: czes. skrzek, krzekati, szkrze-inny krzyż, p., je wyparł); p, kry hati, szkrkati, o 'skrzeczeniu', skrze-nica, skrzynia. Na Litwie żyje 32 Słownik. f
skrzynia — skwierk
498
8
i w czasowniku, skrieti, o 'ruchu skutos, 'ostrzyźki', grec. ksyo, 'gła szybkim a kolistym', z d: skrindu, dzę'. skristi, 'latać', apskritas, 'okrągły', Skutek, skuteczny, skutkować, łotew. skritulis, 'koło'; jest w lit. skutny (u Kochanowskiego), p. kuty, i łotew. około kilkudziesięciu uro- kucie, 'czynić'. bień od tych skri-, skrid-, skrit-, Skwar(a), 'upał', skwarno; ale dla 'piasty', 'otoku (sita)', itd. Niem. i o 'smażeniu na ogniu', skwarzyć, schreiten. skwarek i skwarczek, 'szperka'; Skrzynia, skrzynka, w średniowie skwarna, 'spieklina w żołądku, nie czu obok siebie Krzyńki i Skrzynki, strawność', i 'lek na nią', głównie Krzynno i Skrzynno; prasłowo, u psów i ptaków (»próżno mi bynajmniej nie pożyczka z łac. scrt- skwarne dawasz, ja nie będę go nium, niem. Schrein, 'szafa'. U in nił «, Kochanowski); w cerk. skwar nych Słowian i zsz-i szkrinja (sło i skwrna, 'plama', rus. skwierno, wień.), i z y\ rus. skrynja (por. na 'brzydko'. W skwar i skwarna sa sze krynica z krzynica). Znaczenie mogłoska bynajmniej nie jednaka: pierwotne o 'otoku, otworze', już skwar prasłowiańskie ('upał', cerk. w cerk. przeniesione na 'schowek'; skwar i skwara; u Czechów i in dziej nieraz z szk-); natomiast po lit. skrijos, 'otok'. P. skrzydło. skrzyp, np. drzwi; 'chwoszcz' szła skwarna z * skwtrna, cerk. ('equisetum'), czego do wycierania skfwjrna. Pień skwer- i skwir-; mis używano, w 15. wieku; tak samo cerk. raz-skwirą, raz-skwréti (rasu Czechów; skrzy poć, skrzypieć; kwrêti), z *raz-skwer-ii, u nas roskrzypek i skrzypiec, 'grający na skwrzeć, skrócone bez w: doskrą, skrzypcach'; »na skrzypcu*, 'na tor naskrę, »źe ich poskrę strachem*, turze'; skrzypka i skrzypica (15. w.); Twardowski; w psałterzu: *roskwarskrzypce ;s^r^i?oi«ć.Prasłowiańskie, ta się ziemia* ('roztopiła się'), »jako z znanemi różnicami: bez s-, krzyp; wosk roskwirający się*; ale i prze ZSZ-, szkrip; z y, skryp; dźwięko nośnie: doskwierać i przyskwierać naśladowcze, można jednak porów komu, 'dokuczać'. Tenże pień i o 'gło nać łotew. skripāt, 'skrobać, wrzy sie', skwor- (p.skworzeć); p. skwierk. nać', lit. skriebti, 'rysować', grec. Obok skwarków są i skwirczki (por. skarifaomai, 'rysuję', łac. scrlbere o nich również pod skwierk). (skąd wszelkie nasze: skrybenł, Skweres, 'ambaras', zepsuta ła skryptura,skrypturalik itd., a niem. cina, z guae res, 'co za sprawa'; schreiben i Schrift), co wszystko do bezs-: kweres, jeszcze w 16. wieku; powyższego skrei- należy. Obok por. interes, kretes, obces, rwetes: skrzy- pojawia się nieraz skry-: wszystko popsuta łacina. skry piec, o 'torturze', w 16. wieku. skwerować, o broni, 'prezento skubać, skubnąć; dawne (16. i 17. wać', w 17. i 18. wieku: » długi wiek) skusć, skubę; skubanina; pra skweruje mu flent* ('flintę'), >szyldsłowo, u wszystkich Słowian (i z szk-); wach skwerowat*; z niemieckiego. lit. skubti, 'spieszyć się', skubrus, skwierk, skwierczeć, skwierkliwy, 'zwinny'; goc. af- skiuban, niem. »skwierczki w oczach* (skwirczek schieben; urobione to od sku-, 'go w psałterzu puławskim zamiast lić', łotew. skuwu lit. skutu, 'golę', skwarek w flor.); ćwierknąć, ćwiery
s
skworzec — słodki
499
caeć, jak u innych Słowian, zamiast w litewskiem, ale łac. latus, *stlatus, skw-; swirszcz, swierszcz(ek), za 'szeroki', właściwie 'pościelony', i la miast skw-; są to dalsze urobienia tus (a latere), 'strona, bok'. przez -k od skwier-, skwara p. słapać, *słapiąc do strawy*, czę skwar. ściej z sz-: szłapać, i człapać, o 'cho skworzec, prasłowiańska nazwa dzie powolnym', »koń słapisły«,szła'szpaka', cerk. skworec (u innych pak; u Czechów tylko z sz-: szlap, Słowian szkworec i skoreć), kaszub. 'chód, krok', szlapieje, 'ślad', szlaskore, załabskie tak samo; od świer pati; słopień (p.) dowodzi pierwot gotu, p. skwar; u nas skorzec nego slep-, słop-, *słap-; lecz cerk. slèpljati i słap, o 'bałwanach mor r. 1584 (p). Skworzyć, o nici, 'iść w węzeł': skich', należą do sełp-, sołp-, rus. »łyczko tak skworzy*, 'tak skur wysołopity, 'wystawić'. czy'; obok niego skorzyć: »wszę sława, sławny; sławetny w 15. dzie mu się skorzy*, 'plącze'; por. wieku (biblja i i.), z tego od 16. zaskorzyć komu (chociaż to raczej wieku sławetny (zamiast słowętny, do przy skórki, przykorzyznyl). czes slowułny); sławić, błogosła Słaby, słabość, słabotoity, sła wić (zamiast błogosłowićl); wysła beusz (nasza łacina!); zasłabnąć; wiać, zniesławiać, itd.; prawosła osłabły, słabieć, słabizna (»żebra wie i prawosławny zamiast prawo kończą się na słabiźnie*); prasłowo; wierny; (jest to nowsze ruskie błędne niem. sćhlaff i schlafen (nord. slapr, tłumaczenie, od 14. wieku, grec 'słaby', i goc. slepan); słowa lit. kiego orthodoksos, bo doksai 'wiarę' łotewskie są albo pożyczone, albo i 'sławę' znaczy; pierwotnie tylko podejrzane (słobnas, słobti i słabti, prawowierije istniało). Prasłowo; 'słabieć'). U wszystkich Słowian tak p. słynąć; lit. szłowe i szławinłi samo: cerk. słab, serb. slabina, 'sła ('sławić'). Tak samo u wszystkich Słowian. P. słowo. bizna', itd. słęp, 'sieć na ryby', p. słop. Słać, ślę albo szlę; po-seł; syłać: na-, po-, wysyłać itd.; poselny, po słoboda, ruska postać naszej swo selski, poselstwo; posełkini zamiastbody (czyli łgoty albo woli), o 'nowo poślica. Prasłowo, acz go zupełnie założonej osadzie, swobodnej od po brak w litewskiem; Litwin ma za datków na lat kilkanaście'. miast niego siuncziu, siusti, niem. słód, słodownik; słodowniafgazte senden, 'posyłać', sind, 'droga', się słód wyrabia'; słodziny, 'pozo sintemal, 'razem*; p. suł. Łączą stałość ze słodu*; prasłowiańskie z goc. saljan, 'ofiarować', nord. selja, (czeskie i południowe siad, ruskie 'oddawać'. sołod); z *sołd; niem. salt, dziś Salz. Słać, ścielę, ścielić obok posłać Por. słodki; p. sól. Słodki, słodzić, słodszy, słodycz (posłanie); prześcielać itd.; pościel, GA-waie>ipościela,pościołka; cerk. ste-(jak gorycz, barycz, od rzeczowni Iją, sttłati, postełja, posłani z *po- ków na -y, por. dobry-nja, zły-njd); stłani, (po)-słać więc zamiast (po)- słodyczka; słodkość, słodkawy; słods(tyłać, rus. stłaf, czes. stláti, steli; nąć i słodnieć; prasłowo; z*sołdr, z wokalizacją o- p. stół; oboczne z r, cerk. sładki, słast', 'słodycz', rus. p. strona, strzec. Prasłowo; brak gocerk. sładkij i rodzime sołodkij; 32*
500
słój — słota
S
lit. sałdus, 'słodki', bo Litwin za 0 drzewo; cerk. rus. słon, czes. slon. chował przymiotniki pierwotne, Sło Należy do tegoż pnia, od którego wianin je odmienił przez zdrobnia słój,słojek (p.); grec 'klitys, 'pagórek', jące -k. Poszło od sał- (sał-ti, 'słod- klisis, 'pochyłość' (stąd enklityczny, nieć'), a to od sól (p.), od smaku 'przysłaniający się'), łac. clino, 'po przezwane. Od tego samego pnia chylam', clivus, 'pagórek'; ind. śrita-, lit., z inną wokalizacją,szlubas (szliupochodzi słód (p.). Słój, 'warstwa, żyłka' (słojowaty, bas), a łotew. slums, 'chromy', ind. 0 'fladrze w drzewie, kamieniu'), śrona-, litew. szlaitas, 'spad góry' 1 słojek (dziś słoik, od słojkd), je (niem. dawne hlita, dziś Leite, 'spad szcze w 16. wieku (słojeczek); tak góry', i Leiter, 'drabina'), goc. hlains, samo w czes. i rus. Prasłowo; p. 'pagórek'; dzisiejsze niem. lehnen, słonic; lit. szłajos, 'sani', szłites, 'kłonić'; tu grec. kline, 'łoże' (a stąd 'drabina', szlitis, 'snop', szleiwas, klinika), łac. in-clinare (stąd in klinacja),, 'nakłaniać'. 'krzywy'. słony, słonina, Słotwina, p. sól. Słojerz, 'zasłona, welon', z niem. Schleier przez czes. szlojirz; w 15. Słońce, do 16. wieku słuńce, wieku częste, w 16. używane nie zdrobniałe od *sełno (por. ruskie zło mal tylko w formie przymiotniko żenia: sołnoworot, sołnopad, sołnowej : słojerzowaty, t. j . 'słojowaty' piok), obok słonko; zbiorowe sło (o maści końskiej, fladrze). nie: »zaszło słonie, Polacy« (w wier Słoma, słomka, słomiany, sło- szu na śmierć królewską z 17. wieku), mianka, słomina; prasłowo; prus. »słonie... lotne pędzą konie«; może sałme, łotew. salmi, 'słoma'; grec. 1 słoń: »parzy się przy słoni*, Po kalamos (z tego kalmus, o 'trzci tocki. Urobione *swł-no z -n, jak nie'), łac. culmus, niem. Halm. Tak mes-en, a wedle miesiąc dorobiono samo u wszystkich Słowian: słama, do *súl-no i sulńtce. Urobienie na sółoma, itd.; z *sołma. -no (por. ok-no) zastąpiło pier Słomka, ptak 'bekas'; jeszcze Cy wotny rzeczownik, lit. sauT, grec. gański 1584 r. pisze słonka i stęka helios, łac. sOl, goc. sauil, ind. szu (ę odpowiada stale dawniejszemu war- (drugi przyp. sùras), awest. an), a pokrewne języki dowodzą, hwar-. Inne urobienia: słoneczny, źe postać pierwotna *sionka (stąd w 15. wieku słuneczny (biblja), sło węg. szalonkd); czes. słowień. slukanecznik, słonecznica, słoneczko; słu(a jest i szljukal); lit. prus. sianka, necznik w 15. wieku 'helianthełotew. sluoka; ptak przezwany od mum'. 'ślęczenia', 'skrzypienia', p. ślęczeć słop, słopiec, 'potrzask, łapka na (nie od słomy niby, t. j . długiego ryby'; stęp, słępica, częste w 15. dzioba). wieku; oboczne do kłop-, klep-, słonic, słaniać się, oboczne do p. kłopot. Stopień, w 15. i w 16. wieku kłonić, kłaniać się (p. kłoń); zasłona, osłonić'itd. Od 'słonienia' przezwany (w biblji, u M. Bielskiego) stale i słoń (jeszcze u M. Bielskiego zamiast stopień Leopolity i innych; 1549 r. stale wsłoń), wedle bajki, p. stąpać. że się nie może kłaść (bo nie po Słota, słotny, zasłociło się; pra wstanie), ale słoni, wstania się słowiańskie; wszędzie tak samo.
s
Słowianie — słuch
501
Słowianie. Forma Sławianie, po jak Niemiec, jest i Słowian (utwo płacająca od 16. do 19. wieku, rzone jak młodzian, albo cerk. ptrmylna; cerkiewne to przejęcie z grec. wên, ramên) uszczypliwem przezwi i łac. Sklavenoi, Sclavus. Przymiot skiem, i oznacza coś wręcz przeciw nik dawniej słowieński (tak stale nego znaczeniu » słowa*: 'mruka' u Kochanowskiego i i.), chociaż (goc. słavan, 'milczeć') albo 'po równie poprawna forma mianow wolnego', jeżeli wolno włączyć tu nika Słowienie, liczba pojed. Sło- polską nazwę 'lnu powoli dojrzewa wienin, nierównie rzadsza; -ia- jącego': słowień, słownia (w prze w Słowianie, od drugiego przypadku ciwieństwie do rychlaka, skakuna). liczby mnogiej: Słowian, zastąpiło Pień sleu- (por. sługa) i siei-, za -ie-. Przypomina pozornie nazwy »kra- stąpione obficie w niem., ang. slow, jowe, topograficzne*, jak Rzymia 'powolny'; por. nasze śluz i ślaz nin, Rzymianie, lub Krakowianin, od tychże pni, a może i słota tu Krakoivianie, ależ różni się od nich należy. Skrócone, czeskie, Słowak, zasadniczo, bo niema żadnego »słow- Słowaczka, itd., niedawne. ski« (»sławska ziemia« u Brodziń Słowik, nazwa ptaka; jak cerk. skiego jest jego i Kollara wymy sławij, rus. sołowiej dowodzą, z pier słem), jakby koniecznie oczekiwać wotnego *sołw, oznaczającego 'ko należało; przymiotnik brzmi już lor żółtawo-szary' (niemieckie sal, w 9. wieku tylko słowieńsk. Nie- 'brudno-szary'); prus., salo wis po maż i żadnego * Słowa, czy jak życzka. tam, skądby Słowian wywodzić Słowo, od tegoż pnia, co słynąć można, i próżno bajano w 16. wieku i sława; pierwotne *słewo, jak grec. 0 jakiemś podmoskiewskiem jezio klefwjos; gdy po innych językach rze Słownie (X). Dalej, nazwa to nie tylko 'sławę' znaczy, u Słowian (jak ogólna, lecz kilku szczepów, głów i w Eranie, awest. śravah-) 'mowa, nie pogranicznych; z niemi stykali słowo' (ind. śrawas-, łac. cluor, itd., się najpierw Grecy i Niemcy, i od o 'sławie'). Z pierwotnego pnia na nich przenieśli, uogólnili ją na -s, jak grec. kleos, por. rus. słowszystkich tej samej mowy, jak to wiesa, słowiesnyj, niema u nas już stale bywa (por. franc. Ałłemands śladu. Urobienia: słowny, słowarz, dla wszystkich Niemców). Łacinnicy słownik; słówko. Od słowa (zrozu 1 Grecy używają rychle i formy miałego, w przeciwstawieniu do skróconej, Sciavus, obowiązującej »niemych*, bo niezrozumiałych są powszechnie w Europie (a nawet siadów, głównie Niemców) miała u Arabów, Sakłab albo Sakałiba), wyjść i nazwa Słowian (p.), ależ to a ponieważ handel niewolnikami niemożliwe (ze względów tak rze zasilał się głównie uprowadzaniem czowych, jak językowych). albo kupnem Słowian, stąd już od słuch, słuchać, słuchacz, po 10. wieku przyjęło Sclavus znacze słuszny ; słuchowy; słuchalnica, nie 'niewolnika', niem. Sklave, franc. 'konfesjonał'; słuszny (i w znacze esclave, włos. schiavo ; może wła niu 'dorosły', właściwie tylko 'god śnie od Włochów, z Wenecji, roze ny'), od słusz(a), czasownika słuszła się ta nazwa szczepowa w tem szać: »co słuszało*, 'co się godziło, osób li wszem znaczeniu. Tak samo należało', w biblji: »coż k rządu
502
sługa — smaga
słusza*, s)zboże, jeż słuszało wo stolpi, 'słup' (pożyczka ?), lit. stułdzom*, »i coź słusze k służbie*, pa(s), 'słup, bałwan', a jest istuł»na pana słusze*, »nam nie słusze* bas, 'słup' (pożyczka?). Przed gro (»nam się nie godzi*, u Leopolity), dami słowiańskiemi stawały nieraz »tobie nie przysłusza* i »k służ słupy - wieże. bie przysłusze*, obok: »tobie j?rs#słych, »ni słychu, ni widu«, sły słucha*; w psałterzu: » prawym sźw- chać i słyszeć, p. słuch i słynąć. ssfl pochwała*, ale słuszaj, 'słuchaj', słyngć, dziś tylko w tej postaci »uszy słuszające*; mylnie upatrują jakiś germanizm (gehórenl) w tem używane (u Rusi słyf, sływu, 'sły używaniu naszego słusza, słuszno nę"), do czego sława (p.) należy; itd. Cerk. jest słyszałi, słyszą, sły- w dawnym języku było i pierwotne: sziszi, i słuszati, słuszają; tak samo słuć, słowę, słowie ('nazywać się', w ruskiem. Urobione od pnia słu- 'słynąć'); »jeź słowie*, 'co się na przyrostkiem -s: słuch- z słus-; zywa', aż do L6. wieku częste, w bi litew. klaus-yti, 'słyszeć' (Litwin ma blji co raz się powtarza: »w to inną gardłową, bo taka różnica nie święto, jeż słowie prześnice«, »las, rzadka), awest. sraoszar, 'słuch', ind.jeźto słowie Rama*, »jen słowie*, śroszati, 'słyszy', niem. dawne hlo- 'który się nazywa'. Jak i sława i słowo, tak i słynąć należy do sen, 'słuchać', dziś lauschen. pierwiastka słu-, p. słuch i słych; Sługa, służyć, służący, wysługi por. greckie kly-thi, 'słuchaj', łac. wać, usłużny, stukały (jak jez- cłuere, inclitus, 'słynny'; ind. śrudzały, bywały), służalec, służal dhi, 'słuchaj', srnoti, 'słyszy', awest. czy, służba, słukebny, służebniczka, sraotâ, 'słuchajcie'. Wokalizacją sło słuzbisły; sługus (nasza domowa wiańska słuti, słyti, może niezu łacina). Prasłowiańskie; nie od słu pełnie pierwotna; por. i łotew. sluchania nazwany (o to nikt wtedy, wet, 'słynąć'. t. j . w prawieku, nie pytał), ale od Słyszeć, p. słuch i słynąć. 'trudu' (ciężkiego), litew. słaugyti, 'pomagać', pasłauginłi, 'zastępywać smaga, 'pragnienie', smażyć (por. w robocie', słauga,'siuźba.\pasłauga, praga, prażyć), * smażone i pieczy 'pomoc'; urobienie od pnia sleu- ste*; smagły i smaglawy o 'cerze (p. Słowianie), nie od słu- w słuch. śniadej'; smagły i smugły o wzro Słup, słupek, słupiec; słupowy; ście, już r. 1500; smagnąć, 'ude osłupieć, i t. d.; częste w nazwach rzyć', smagać (por. smalnąć-smamiejscowych, Słupia, itd.; z *stłup, UćK), smaganiec, ale i z i: smig-, a to przestawione z *stułp (takie śmignąć (p ); smog- w łuźyck. smosame przestawki w długi, tłusty, hor, 'torf', u nas tylko po nazwach, itd.), cerk. stułp, rus. stołp; czes., Smogor r. 1136; Smogorzewo, kilka jak u nas, sloup; pierwotne brzmie wsi. Prasłowo; litew. smogis, 'raz', nie zachowały nazwy niemieckie smagiu^smagam . Ani to dźwięko na Pomorzu: Stolpe. Obok ruskiego naśladowcze, ani znaczeń rozdzie stołp jest i stołb, stołbowaja doroga, lać nie należy; przy prażyć i sma gdy cerk. stlba (tak i na całym Bał lić powtarza się takie samo przej kanie) znaczy 'stopień' (serb. stula, ście znaczeń. Cerk. smagł, 'śniady', 'drabina'; stubal, 'kłoda'); nord. na Rusi wstawiają i j , pieresmja9
smak — smok
s
503
gtyh - smaiiH smak, 'znak wy Pozornie łączy się (szczególniej w czeskiem) z smargnąć, smyrgnąć, palony', smahtỳ, 'wyschły*. szmergać i szmyrnąć, o 'rzucie, smak, smakować, smaczny, nie smaczny, itd., wielkopolskie smoka ruchu*. (tak już w 1500 r.); smakosz; sma SmatrilZ, 'stragan, kram', smatruznica, 'straganiarka', z niem. kowity i smakowniczek, w 17. wieku; nowe: smakołyk; u Czechów szmak Schmetterhaus, dosłownie: 'papla (u Słowieńców z mak); z niem. schme-nina'. smętny, smętek, zasmęcić (mylne cken, (Ge)schmach. smętarz, p. cmentarz); oboczne do Smalić, smałnąć, »duby sma smutny, smutek, zasmucić; p. męt; lone* (na Rusi jełowyjel), »smalić smętek i nazwa 'złego, trapiducha'; cholewki* ('zalecać się', od 18. w.); smęcien (jak winien). z wokalizacją o: smoła, smolny, smolisty, smoluck, smółka, i o 'dja- smilstwo, w 15. i 16. wieku, bełku', smołowy, Smoleńsk; z ch: z czeskiego, o 'nierządzie'; prasło ochmałić, 'uderzyć' (już w 16. wieku); wiańskie; cerk. smilnoje, 'cudzołó wokalizacji e niema, jak i przy stwo', czes. smilnỳ, 'wszeteczny'; smag-, smog-, co od tego samego na Litwie smih tylko o'smaku', smaipnia; na Litwie z w, nie z m, swełu, łus,smilius,smilinti, o 'wybrednym swilti, 'smalić', łotew. swals i swata, w jedzeniu, co lubi łasować', smilis 'para', niem. schwelen (o powolnym, i nazwa 'palca'; na pień z e wska smolnym ogniu), swoim, 'para', nord. zuje smałstumynai, 'łakoci'. Tu na svola, 'wędzić'. Słowo zachodnio- leżą wszelakie nazwy roślinne, pra słowiańskie (brak go w czes.); na słowiańskie smil (dziś na Bałkanie głównie) i smełd-, smołd-, u nas Małej i Białej Rusi z polskiego. smłód, co bynajmniej nie czeskie smar, smarować, smarowidło, (u Czechów przecież smłdi; to je z niem. Schmeer, schmieren. dyne przejął od nich Stańko 1472 r., smard, smerda, p. śmierdzieć. smłdnik), nazwy dla 'peucedanum', Smark, smarkać, smarkacz, smar-'laserpitium'i innych baldaszkowych; kle, smarkaty, zasmarkany; pra są podobne w niemieckiem, Schmiele słowo; cerk. smrkati, o 'wciąganiu, (prus. dzisiejsze Samlotten pożyczka wsiąkaniu' (rus. smorcz, o 'deszczu- z naszego smłód), są i litewskie wichurze'), u innych Słowian i ze (pominąwszy smiłtis, 'piasek', od zwykłą wymianą sz- i c-: serbskie suchości nazwany?), które zapisy szmrkati, szmrk ('niuch tabaki'; wani, nie objaśniam. 'sikawka'), słowień. cmrkati, 'cmor- smok, smoczy; czasownik: smokkać'; lit. z g: smurgłis, 'smarkle', tać, smochtać, smoknąć, i etnokać, smurgas, łotew. smurga, 'brud'; g cmoknąć; używa się i o 'ssaniu' i u Słowian po narzeczach, rus. (smok, 'wąż u pompy, syfonu'); 'wąż* smorgat\ bajeczny, przezwany od połykania, Smar-Z, smardz, prasłowiańska i może od tego pnia, od którego nazwa 'grzyba', odmienna po narze (nam zresztą obce) prasłowo: lit. czach co do spółgłoski; czeskie smak-rafs^poábroāek^inā. śmaśrusmrezek (serb. smrezak) i smrh, (to samo). Brak postaci smek-. Cerk. smrz, łuź. smorza, rus. smorczok. smok, 'wąż'; zresztą głównie na Zac z e s
9
504
smoła — snop
S
chodzie, gdy na Południu smok *Sfiaga, w snazyć się, 'starać się' 0 'przyprawie potraw*. (w psałterzach częste), snazny Smoła, smolak, p. smalić. w biblji, 'gorliwy'; gęste na Bał Smrek, p. świerk. kanie, snaga, o. 'sile' i 'ozdobie', 0 'krzepkim' i 'pięknym', nesnaga, smród, p. śmierdzieć. smuch, smuszek, smusz, 'skórka 'nieczystość'; czes. snaha, w tem jagnięcia (i inne), wyprawiona lub samem znaczeniu. Pień tenże co nie', z niem. Schmasche. w snadź (p.), różne przyrostki (-d Smucić, smutek, p męt. 1 -g\ Smuga, smug; smuk, smukły, Snębić, 'wydawać za mąż: »ani smuknąć; oba są jedno, p. smyk; jich dziewek snębić za nasze syny«, jest i êwuszysty (w przeciwstawie biblja (»źebychmy córek ich nie brali niu do górzysty), r. 1607, 'gładki'; synom«, Leopolita); dziś zapomniane, smuga powtarza się na całym Za ocalało we złożeniu dziewosłęby; chodzie i u Słowieńców. u Czechów pospolite, snoubiti se, smyk, smyczek (skrzypc; sani), 'zaręczyć się', cerk. słowień. sn u biti 1 'rzemień': »psy na smyku*, »smycz (z u, nie z ą, o),'kochać, starać się psów« (t. j . chartów, gdy o oga 0 dziewczynę', u Pomaków bułgar rach: sfora); 'młokos'; smykać, bi skich dêwisnopowe, 'dziewosłęby', blja ('przesuwać'), wysmyknąć się; pomylone. Prasłowo aryjskie; grec. przesmyk (por. rus. pieresmykafsia,nymphe, 'panna, nimfa' (trackie 'łazić'); wokalizacji z półgłoską juź nysa), łac. nubere, 'wychodzić zanie mamy (jest we mknąć, p., co mąź'; pień, urobienie od snu- (p. niżej to samo bez nagłosowego s-), por. snuć), we znaczeniu 'wiązania', słowień. presmeknoti, czes. prze-ten sam, co w dawnej nazwie 'syno smeknouti; wokalizacją z u: smuwej' : snecha (niby »przywiązanej*), kły, wysmukły, smukawica, o 'sukniłac. nurus, niem. Schnur (co od damskiej' w 17. wieku, smukowny,tegoż pnia, z innym przyrostkiem, 'gładki*; smug(a), 'strefa'. Prasłowo; jak i drugie niem. Schnur, nasz lit. smukli, smaukyti, o 'wkręceniu sznur). Od 'wiązania' pochodzą nie się', lub o 'zwinięciu' (skóry itd.);.an- raz wyrazy pokrewieństwa przez głosas. smugan, 'pełzać', nord. smju-małżeństwo, np. grec. pentheros, ga, 'wcisnąć się', duńs. smoge, 'ścią 'swak*, do pnia bandh-, 'wiązać' gać (suknię)'. Cerk. smykali sę, 'ła (niem. binden). zić', smyczek, 'grający na skrzyp cach', czes. smyk, 'pociągnięcie', itd. Sllieéc,'zjeác',sme^,'zjedz',snîaẅ snadź, skrócone we sna, w 16. 'zjadł', śniecie, sniedzą, sniedzony i 17. wieku; snadny, 'dogodny', (por. śniadać, śniadanie), ogólne snadno, 'łatwo'; w biblji jest i snad,od 14. do 16. wieku, pierwotne zło 'może' (czeskie?); snaść, 'zbiór na żenie z jeść i przedimka sân, za rzędzi': »po snaści rzemieślnika po stąpionego u nas przez samo z (z s\ znać*. Prasłowiańskie; czes. snaze, Snop, snopek; zbiorowe snopie; 'łatwość', cerk. snad'fiiSL powierzchni prasłowo; tak samo u wszystkich Sło (gładko)'; rus. snasf, 'narzędzie'; wian; dosłownie: 'związek', wkońcu słowac. nesnaditi, 'nieładzie, kłó od tegoż pnia, od którego i snuć 1 nić; powtarza się z tem p w łac. cić się' Por. snaga.
snoza — socha
s
505
napurae, 'powrósła'; Staroniem, snu- niowieczne łac. sabellum, sabellinus, włos. zibellino. aba, 'wstęga*. sobór, soborowy lub sobomy, sosnoza, 'klamra drewniana', od borować, zamiast zbór ('katedra* tegoż pnia co i nóz i nizać (p.); por. zanoza; powtarza się na Rusi: u Rusi i 'koncyljum'); ta ruska po snoza, 'szczebelki w ulu i w klatce'; stać słowa przyjęła się wśród za zanoza, 'skałka' i 'ból'; pronoza, wziętej polemiki prawosławnej co do koncyljów ekumenicznych, t.j so 'ten, co węszy, szpieguje'. snuć, osnotva, cerk. snuti, snująborów, w 17. wieku; dawniej i so i snową, tak samo u wszystkich bór nie, 'ogólnie'. Sobota, sobotni; sobótka, pier Słowian (snoîva z *s?iewą); pień wotnie 'dzień poprzedzający święto', sneu- i snei- zastąpiony u wszyst jak sobota niedzielę, szczególnie kich Arjów, z 5- i bez niego (p. nić i śnica); łac. grec. neo, 'przę Wielkanoc i Zielone Święta; potem dę'; niem. náhen, Naht, 'szyć', osobliwie 'wieczór-noc przed św. 'szew', nord. snua, 'wić', snu-thr, Janem', a więc 23 czerwca, w prze 'węzeł', goc. sniwan, 'spieszyć się'; silenie słoneczne, obchodzone przez całą noc śpiewami, tańcami, pale tu należą snop, snębić (p.); rus. niem ogni: »na dzień świętego Jana snycz, 'rygiel', anglosas. snód, 'opię zawźdy sobótka palana«; od 'targu cie (głowy)', i nord. snót, 'kobieta', sobotniego' przenoszono sobotę i na por. snębić. Na Litwie ubogo za miejscowości (stąd nazwa słynnej stąpione, łotew. snaujis, 'węzeł', góry śląskiej, Zobten); sobotować, snauja, 'motowąz'. 'odpoczywać'. Postać u zachodnich snycerz, w 16. wieku snicarz Słowian (nawet alpejskich, t. j . Sło (czytaj sny carz?), 'rzeźbiarz' i 'to wieńców) jedyna, wprost z łac. liczby karz', z niem. Schnitzer od schni- mn. sabbata, a to wkońcu przez he tzen, 'krajać', do schnciden, Schnittbrajskie z asyryjskiego. Słowianie (por. u nas butersznit), niemieckiego południowi i wschodni mają sąbotę prasłowa ; do niego i narzeczowe (cerk., rus., serb. subota, bułg. sûsznajsa, 'linja wycięta w lesie', niem. bota), por. niem. Sambaztag (dziś Schneise. Samstag), którego m i na Bałka SObaka, sobaczkafpies , ogólne w i 7.nie się zjawia. wieku, z ruskiego (przysłowie J. Chod SOCha, 'słup' (u Czechów o 'po kiewicza: »sierdzita sobaka woł sągach pogańskich'; częste w biblji; kom strawa«); obce innym Słowia Leopolita stale to przez »bałwan« nom, znane tylko na Rusi; przyta lub »słup« oddaje); 'radło ulepszone', czają jako źródło pożyczki medyj- co Niemcy w Prusiech książęcych skie spaka, pers. sabah (p. suka), pożyczyli: Zoche, Zech; rosocha ależ to wcale nieprawdopodobne. (z rozsocha), 'gałąź sękata'; » drzewo SObek; sobić, osobić, 'przywła rosochate*; sochacz i socharz, 'co mięso roznosił na kiju' (kijak); so szczać', biblja; p. siebie. Soból, zwierzę, sobolowy, euroszka. Tu i sosiki, 'wypustki', od 16 pejskie, od Słowian, a ci je od Wę wieku,zamiast soszyki(?). Prasłowo; grów (z ich prarodziny fińskiej) lit. szaka, 'gałąź', szaknis, 'korzeń'; przejęli: węg. szoboli, czoboly; śred ind. śākha-, 'gałąź', goc. hoha, 'pług'; %
9
506
soczewica — sól
S
cerk. posoch, 'kij'. Słowiańskie ch sok, 'oskarżyciel'; soczyć, >żydzi nie pierwotne, *soka. ustąpiła miejscasoczyli na Jezusa«; soki Biernata zgrubiałemu socha (jak brach od już w 16. wieku drukarz w skoki brat i t p.). — Gospodarstwo polskie » poprawił*; »tam soczenie ('skargęsochy nie znało; znakomite to na potwarz') obnażono*, w Ezopie; osorzędzie (szczególniej na ziemi ka czyć (p.), 'oskarżyć'; wyszło zupeł mienistej i leśnej) Ruś wymyśliła; nie z użycia; utrzymało się dłużej z Rusi na Mazowsze przeszło (ale na Wschodzie, jest'w Statucie l i tylko na prawą stronę Wisły, nie tewskim. Prasłowo; lit. seku i sana lewą), a z Rusi i Mazowsza na kyti, 'mówić', sekmei pasaka, 'bajka'; Litwę. Narzędzie wcale skompliko niem. sagen; grec. ennepe (w pierw wane, łatwo się psujące i łatwo szym wierszu Odyssei), łac. insenaprawiane, obchodzi się prawie ąue, 'zapowiedz'. Ale jest i drugie bez żelaza, i do dziś go używają, osoczyć, osaczać (np. zwierza), p. osogdy pierwotne radło już się do czyć. Tak samo u wszystkich Sło orki nikomu nie godzi. Słownictwo wian: czes. sok, 'oskarżyciel', w 12. sochy (jak i radła) prasłowiańskie, wieku; cerk. sok, socziti; serb. soobchodzi się bez obczyzny niemal cziti, 'odnaleźć'. U Słowian więc zupełnie; szczegółów nie podajemy trojakie sok; na Litwie i w Rzy (co jest np. orz lub horz, co Słow mie podwójne: seku, 'mówię' i 'śle nik Warszawski do orczyku odnosi ?). dzę'; łac. seąuor (por. sekwens, kon sekwencja), 'następuję', i *sequo, mó soczewica, soczowica; soczewka; w narzeczach łuż. sok, w cerk. so- wię'; niem. sehen, 'śledzić oczyma, cziwo; od sok (p.); czy we związku patrzyć'. z nieistniejącą już u nas nazwą sokół, sokoli, sokolnik (liczne 'kuchni' i 'kucharza', cerk. sokacz miejscowości Sokolniki, od ludzi i sokal (por. nazwę miejscową Sokal). książęcych, pilnujących sokołów); SOJO, sojka, nazwa ptaka, od ja prasłowiańskie; przyrostek -ot, -eł snego upierzenia; prasłowiańskie, częsty w nazwach ptaszych (kwi do pnia si-, 'jasny', p.siwy (j)or.*sieć); czoł; por. pszczoła); pień sok-, u wszystkich Słowian tak samo. 0 'dźwięku' (por. raróg), sokotać S0JU8Z, sojusznik; słowo ruskie; 'gdakać' (o kurze). U wszystkich cerk. sojuz byłoby po polsku: zwiąż Słowian tak samo. (przyimek so- i juzy, 'więzy'); od 18. SOkora, osokora, 'topola czarna', wieku; sz nieporozumieniem weszło. z ruskiego. Ruskie so- powtarza się i w innyeh SÓi, sołić; solanka, solniczka, so złożeniach, np.: sosrąb (z sorub); lówka ('beczka na sól'); prasoł ('han soprznąć, 'ustąpić', jeden z licznych dlujący solą'); rosół (zamiast roz-sół, rusyzmów Błażewskiego 1611 r.(so- właściwie'rozsolona woda'); z *soł-ny prjanuf); sobór. przestawką: słony, słonina, słoniaSok, soczyć się, soczysty; posoka,wa (częste w nazwach miejscowych, osoka; prasłowo; tak samo u wszystSłońsk itp.; bywały tam warzelnie kich Słowian ; lit. sakai, prus. sa- soli); tak samo z *soł-ta: słota, his, 'żywica', u Łotwy sweki i swa- w nazwach miejscowych Słotwina kas (liczba mnoga), postać pier 1 Słoćwina. Z prarodziny europej skiej: grec. hals, łac. sāl, niem. wotna; por. łac. sucus. t
s
sól — sosna
507
Salz (Sûlze, stąd nasze zulce); L i - lit. sołas, suołas, 'ława'; praniem. twa jedyna zastąpiła nazwę soli sala, Saal (stąd romańskie i euro przez druska (właściwie 'okruch'), pejskie sala, salon, rus. zał, itd.) stąd nazwa Druskieniki ('solanki'). znaczy 'domostwo, dworzec o jed Od soli nazwany i słód, i słodki (p.). nej izbie'; goc. salithvos, 'gospoda'; Słotwina dziś u nas tylko w nazwach łac. solum, 'grunt'. Brak odpowied miejscowych, ale jest jeszcze u Po ników słowiańskich poza polszczy tockiego w znaczeniu pierwotnem zną, więc jest możliwość pożyczki, 'mokradli, moczaru': » wy szedszy mimo odmiennego znaczenia. strumykiem z swej słotwiny chu SOłtyS (węg. szoltes), z niem. dym*. Dalej: solarz, solennik; solSchultheiss (dziś w Schulz(e) skró nicyw 13. wieku. — Soli kamiennej cone), niegdyś 'urzędnik ławniczy* Słowianie-Polanie nie znali; pierwsze (Schuld-heissen, 'winę skazywać, wzmianki o Wieliczce, Bochni, i ich nakładać'); sołłesłwo, sołectwo, daw kopalniach pochodzą dopiero z końca niej sołestwo, w 14. i 15. wieku. 13. wieku. Używali przedtem soli Sopel, u dachu, lodowy, u nosa, z solanek, 'źródł słonych'; z sola do sep-, p. siepać; słowo prasło nek wywarzali też sól na wywóz, wiańskie, po innych narzeczach o 'so ale tem trudniła się głównie Ruś plach nosowych głównie, albo wy Czerwona, dobywająca surowicy łącznie; cerk. sopoł, serb. sopol; tu z »okien* solnych u Sambora, Dro- i sopuch, jak w czeskiem, o 'cze hobycza i i., tworząc jedną z pierw luści kominowej', co we związku szych gałęzi handlu. Szła sól i od z sapać (p.). Czarnego Morza. U nas okruchy SOrok, słowo ruskie (== 'czterdzie solne służyły niegdyś i za monetę, ści', z grec. sarakonta, sarakosti, kary sądowe pieniężne niemi pła 'post czterdziestodniowy', co skró cono, jak księga elbląska z końca cone z tessarakonta, tessarakoste); 13. wieku poucza: 'kawałek soli' używane u nas szczególniej w 16. zwał się wedle niej kruszem (^krui 17. wieku, o 'wiązce (czterdziestu) szący nabijają beczki soli«, ma skórek sobolich czy kunich' (jakiemi wiano u ludu), a »kara trzechset* car obdarzał posłów). odnosiła się właśnie do 'trzystu SOrom, ruskie, zamiast srom, kruszów soli', i ta nazwa pozostała. w 16. i 17. wieku nierzadkie, np. (I w Serbji średniowiecznej sól u Potockiego: »nie ujdzie soromut; w » krusz ach* obliczano.) Słownic Petrycy r. 1609 utworzył nawet two solne polskie obfituje oddawna soromiot, zamiast sorom-mioł, 'rzu w wyrazy ruskie; nie przypadkowo cający wstyd'. też prasołowie (po raz pierwszy SOSna, sośnia; drugi przypadek r. 1451 wymienieni), i topki soli liczby mnog. sosien, rzadziej sosen; (r. 1464), i wary cze w 16. wieku sosnowy; sosenka; sośnina, sośniak; (niegdyś zasalacze) ruskie noszą prasłowiańskie; u wszystkich Sło nazwy. wian tak samo; por. lit. szaszas, SÓł, sołek, 'komora, spiżarnia', 0 'wysypce', i pruską nazwę 'zajęcy', częste w 15. i 16. wieku; w rotach: sasins (nazwa to i szczepu, u nas >nie uczynił w sole szkody*, r. 1401, w r. 1113 z Sasami pomieszanego, »do sołu dziurą trafiła*, w Ezopie; 1 miejscowości: Sasinpile, 'gród Sa-
508
sotnia — speza
S
sinów'); ind. śaśa-, 'zając*, od maści w druku'), od tegoż pnia co i na'szarej', łac. canus i cascus, 'siwy', 'sze spiech (p.). niem. Hase, 'zając', dawne hasan, Spać, spię, spisz, i śpię, śpisz; śpiący, śpiączka (z mylnem cz za 'siwy'. Sotnia, sotnik, ruskie, zamiast miast c, jak w gorączka itp.); nie wyspany; sypiać, przesypiać się; setnia; p. sto. przespanka; sypialnia i spalnia; Sowa, sowi, sowieć, osowiały (por. śpioch i spiuch; usnąć i sen (p.sen). zasępiony, od sępa), » zadąć sówkę*, Prasłowo; u wszystkich Słowian tak 'osowieć'; sowie; prasłowo; u wszyst samo; w lit. tylko owo urobienie kich Słowian tak samo; w lit. i dal na -n, sapnas, 'sen'; ind. swapati szych brak pewnych odpowiedników. i supjate, 'spi', swápajati, 'usypia SOWity, 'podwójny' (poseł, poczet), (kogo)', łac. sopire (to samo), anglo »sowity płaszcz* w psałterzu, łac. sas. swefan i nord. sofa, 'spać', an 'diplois' ('złożony we dwoje'), *so- glosas. swebban i nord. sofa, 'uśpić', wisty płaszcz*, r. 1500; 'obfity'; 'zabić'. W 16. i 17. wieku spik tłu sowicie, 'suto'; urobione od sować,maczy 'chorobliwą śpiączkę'. p. sunąć spazm(y), z łac. spasmus, z grec. Sowizdrzał, i bez wsuniętego di spasmos od spao, 'ciągnę, rwę'. Sowiźrzał, urobione wedle dawnego Spęd, 'korzec'; w wieku 16. czę nasięzdrzał do niem. Eulenspiegel,ste, później zapomniane; prasłowiań którego szelmowskie »historje«, wy skie (por. miejscowość Spandau pod dane r. 1515, przełożono z niemiec Berlinem); z odmienną wokalizacją kiego około r. 1535. Tłumacz pier (on i ou), lit. spauda, 'prasa', spáusti wotny Sownociardłkiem go prze (imię Śpausta), 'uciskać', spudas, zwał, ale już w następnem wydaniu, 'ciężar', spUdlti, 'silić się', spudinti, przed r. 1547, to przydługie imię 'zemknąć'; grec. speudo, 'spieszę', lepiej Soicizdrzał zastąpił, gdy Czesi spudè, 'gorliwość' (stąd lwowscy tylko Enszpigla znają (franc. es- niscy spudei, 'studenci', w 16. wieku). piègle z Eulenspiegla na 'łotra' Cerk. spad, serb. spud, czes. spoud, przeszedł, niby jak u nas; Francuzi 'korzec'. jeszcze przed nami przetłumaczyli specjał, od 17. wieku; Knapjusz sobie zbiorek niemiecki). Gbur dolno- to przez osóbki (osobnie) oddaje; niemiecki (postać historyczna z 14. z łac specialis, 'osobliwszy', od wieku ?) przyjął się u nas znako species, 'gatunek' (właściwie 'okaz'). micie; na tym pniu wybujała w 17. Tu i spekuły (łac. speculum, niem. wieku osobna odrośl literacka, so Spiegel stąd), i spekulacja, speku wizdrzalska. lant; łac. o 'patrzeniu' (inspicere; spacer, spacerować, zamiast spa- inspektor itd.), 'badaniu' (introspekcjer (jak oficer zamiast oficjer); jestcja itd.). spencer, spencerek, 'bluza', od i spacyr; u Reja jeszcze całkiem z łacińska: »spaciatum chodzić*, 'na nazwy lorda Spencera; podobnie spacer', spacjować; my to zastąpili hawelok od nazwy jenerała angiel słowem niemieckiem (spazieren). Odskiego. łac. spatium, 'wolny przestwór' (stąd speza, 'wydatek', przestarzałe; i spacjować, 'rozstawiać czcionki z włos. spesa z łacińskiego expensa,
s
spidwas — spiż
509
ex-pendere, od którego u nas i eks- 1570; może z trzpień (p.); ale pensy, ekspensować, i spendować, spinka od spinania, p. piąć. zaszpendować(!), i dyspensfaj,'zwol śpiew, śpiewać, śpiewak, śpie nienie od ślubów'; niem. Spende waczka; śpiewny, śpiewnik, śpiew z łac. expendere, a Speise (dziś 'poność; złożone, p. piać; w dalszych trawa', właściwie 'prowiant'; p. złożeniach: przyśpiew, odspiew. spiza) z łac. spêsa (od spendere). spikanard, już w 15. wieku, spidwas(ek), w 16. wieku, dla 0 'pachnącem zielu (lawendzie)', z łac. 'szafki, skrzynki', z niemieckiego; spica ('źdźbło') nardi (grec. nardos, część druga: Fass, 'beczka'; ale nazwa rośliny z gatunku valeriana). pierwsza ? spiknąć Się, spiknienie przeciw spiech, »kupią, ein geschaft*, komu, 'zmowa, sprzysięźenie', p.pikr. 1500; pospiech; spieszyć się, knąć; tak samo w czeskiem; tamże spieszno mi (co innego: spieszyć 1 bez s-: pikle, 'kabały', piklenik, kogo,'z konnego pieszym uczynić'!); 'spiskowiec'. urobione przyrostkiem -ch (jak spina, słowo łacińskie: »grzbie śmiech do śmiać) do spięć, spiąć; towa spina*, 'plecy', u nas w 16. przyspieć, przyspiewać, dośpieć, wieku używane; od nas przeszło na dziś juź zapomniane czasowniki Ruś, gdzie do dziś ogólnie istnieje, o 'osiąganiu czegoś', 'dojrzewaniu', gdy my o niem całkiem zapomnieli. 'powodzeniu', częste w 14. i 15. spirytus, zatrzymał wyjątkowo wieku: »dospiewaiąc łuk«, w psał łacińską końcówkę, którą stale od terza, 'naciągając'; przespieje i przy- rzucamy; por. rus. spirt; i Niemcy spieje tłumaczy tam łac. prospero ją zachowali. Od łac. spirare, 'od wać; »nie przyśpial*, 'nie przybył', dychać'; stąd i nazwa Ducha Św., w biblji, dośpiełe, tamże (»sposobne i spirytyzm. ku połykaniu «, Leopolita), »mnogie spis; spisek, nietylko 'regestr', rzeczy prześpiał*, 'dokonał', »i gdy ale i 'zmowa, sprzysięźenie', spisko k jednej górze przyśpiał*, 'doszedł', wać, spiskowiec (jak szeregowiec, w Ezopie (tamże: »teraz pan nie- Nizowiec); p. pisać. dospieszen, 'nieswobodny'); »pośpiej spis, spisa, 'dzida', spisnik, z niem. na pomoc«; niedospiałek. Prasłowo; Spiess; spisglas, już u Stanka cerk. spe(ja)ti, do- i pri-spèti, 'przy 1472 r., 'antymon', z niem. Spiessbyć'; serb. dospjeti, 'dojrzeć', do- glas; od pnia spi-, tego samego spjetak, 'termin'; czes. spieti, 'spieco i w niem. Spitze, p. szpic. szyć'; rus. spjetyj, 'dojrzały', Lit. spii(a), 'bronz', spiżowy; z niem. speti, spēju, 'mieć czas, móc', spētas, Speise, 'pokarm' (dawniej spisę), 'czas wolny', spērus, 'prędki', spēme, Glockenspeise; dziś u nas ograni 'pospiech'; ind. sphâ-ti- i sphl-ti-, czone do 'kruszcu' (z miedzi i cyny), 'dobrobyt'; niem. dawne spuot, 'po z czego dzwony leją, ale do 18. wodzenie', dziś sich sputen, 'spie wieku znaczyła spiza 'to, co w spi szyć się', anglosas. spowan, 'powo żarni naspiźowano'; » spizować wóz *, dzić się', niem. dawne spuon; łac. 'nabierać żywności'; ocalało do dziś spatium, 'przestwór'. P. spory. w słowach spiżarnia, spiżarka. Juź spieri, spionek, 'iglica'; »gębusię r. 1500: »spiza, cuprum, metallunu. zasznurować spieniem*, około r. Niemieckie Speise z łaciny, p. speza.
spłacheć — srać
510
8
spłacheć, rodzaju męskiego, daw obchodzimy: sprosták i sprostják, niej i żeńskiego; nieraz i przez sz- 'prostak'; czes. sprostnỳ znaczy tylko piszą; spłachetek; p. płachta; zna 'prosty, szczery , -nasze znaczenie czenie przeniesione, jak »szmat 'nierządu, nieczystości, plugawstwa' kraju (czy pola)«. (już w biblji) jest mu zupełnie obce; »sprostny albo wzgardzony«,r. 1500. spód, spodek; spodni, spodnie; odespodz, dawny przysłówek; p. pod. sprychny, 'zwinny, prędki', sprych, spodziać, spodziewać się, nie 'skok', w 17. wieku; z niemieckiego. spodzianka, nadspodziewanie, p. sprys, Sprych(a), 'drąg'; w kołach dziać. 'promień'; niem. Spriess, 'drąg', np. spojrzeć, p. zrzec. flisaka, i Speiche w kole; »kość spółka, p. pół. sprychowa* u łokcia; sprys, jako sponki, 'manele, obrączki , w bi 'drąg', r. 1500; czes. szprysl z niem, blji, P'piąć; czes. sponka, 'spinka', Spriessel; u nas i z szp-: szprycha. spór, p. przeć. Spory, sporo, sporzyć się, przy spryt, sprytny, spryciarz; nowa sparzać; sporysz, nazwa wielu ro pożyczka, z franc. esprit, co z łac. ślin, 'polygonum' i i., sporo ('rychło') spiritus (por. spirytus). rosnących; sporzyeć, sporzyzna, 'ko sprzać, sprzam; w 16. wieku, rzyść'. Prasłowo; u wszystkich Sło zamiast sprzyjam; sprzać 'winszo wian, o 'wydatnym' (sporyni, 'uro wać', u Mączyńskiego (1564 r.) i i . ; dzaj', cerk. i rus.), albo i o 'oszczęd p. przyjaciel. nym'; urobione przyrostkiem -r od sprzeczka, sprzązka, dawniej tego spo-, co i w spiech (p.), do- przęcka, p. prząg (pod pręga) i por. spiały; ind. sphira-, 'obfity', niem. prząść; sprzęzaj (p. tamże), uro sparen, sparsam. bione (jak ściekaj) przyrostkiem -èj. sposób, sposobny, przysposobić, sprzęt, p. przątać (pod pręt); od posobić, a to do sobić, p. siebie.w tem znaczeniu używa Koszucki spowiedź, spowiadać (się), spo (1557 r.) i sprzętr. wiednik, spowiedniczy, cerk. rus. *spyci,'darmo', u nas tylko w imio ispowied'; od powiedzieć, p. wie nach: Spytek, skrócone z Spycidzieć. gniew, Spycimir (Spoitimar w 9. sprawa, p. prawy; sprawiedliwywieku na Południu); cerk. spyti i sprawiedlny (spratoiedlnośćw psałispyti, spytny, 'daremny'. Por. puterzu, obok sprawiedność), od 14. tać(?), rus. pyszczij, 'próżny'. wieka znane (w biblji itd.); polskie Srać; odmiana dawna, jak u Cze postaci były krótsze: sprawny, 'spra chów i Rusi dziś jeszcze: siorę, wiedliwy', w psałterzu; sprawny, sierzesz, sierze, w Ezopie (jak brać, sprawnie\ jeszcze w 16. wieku tyle biorę); sierząc (jak bierząc); sracz, co 'sprawiedliwie,szczerze, istotnie'; 'wychodek', w 15. i 16. wieku; postaci z -dl- chyba czeskie; od nas sraczka; sraka; sralki, nazwa śli zaś sprawiedliwo(ść) i na Ruś prze wek; Srała, 'djabełek w wichrze'; szło. zasraniec, itd. Prasłowo (na Rusi sprośny, sprośność; dawniej i z -s-: z wokalizacją o: sor, 'śmieci'); brak sprośny, sprośność; od prosty (p.); go w litewskiem, łotew. sami, 'brud'; czeskie ma spr-, gdzie my się bez s- awest. sairja-, pers. sargin, 'gnój'; 4
1
s
srebro — ssać
511
grec. skDr, 'łajno', skoriā, 'żużel', Południu i sraka, strąka, szwraka), załabskie sworka, ale na Rusi So nord. skarn, 'gnój'. srebro, srebrny, srebrnik, po roka, nie *sworoka. Bez w i na ca srebrzany, itd.; zamiast śrzebro, łej Litwie: lit. szarka, 'sroka', prus. śrzebrzny(bo śrz- stale od 16. wieku sarke; porównano i albańskie sore, w śr- przechodzi, średni itd.); u ludu 'wrona', i grec. koraks, 'kruk', — śrybto, srebło, ze zwykłem rozpo- oboje nadto wątpliwe. Pień swer-, dobnieniem, chociaż należałoby ra ten sam co i w świerszcz i w ćwier czej oczekiwać: *ślebro, bo prawi kać. Różnica co do sw- i s- powta dłowo pierwsze z dwu r ulega od rza się i w zupełnie innem słowie, mianie. TJ Kaszubów strzybro i strzy-lit. szarkas i szwarkas, 'płaszcz', bto. Prasłowo; cerk. sirebro, rus. cerk. sraka (z *sorka, rus. soroczka), sierebro, małorus. sribto, łuź. slebro;'koszula'; u nas to nieznane, tylko lit. rozpodobnione sidabras (łotew. na Południu i u Rusi; cerk. i sraky sidrabs), prus. sirablis (z polskie (stąd ma być pożyczone nord. serkr, go ?); goc. silubr, niem. Silber. 'koszula', anglosas. serce, 'pancerz', Nazwa spoina tym trzem językom, fińskie sārk, 'koszula'; czy nie od obca zupełnie wszystkim innym wrotnie ?). srom, sromuy, sromać się, sroArjom, — nie jedyna zresztą tego rodzaju (por. tysiąc i i.) Już biblja mota, sromotny, sromocić; (sromiez), waha się między srzebro a srebro, sromiezliwy, w biblji sromiezliwość, srzebrny a srebrny, rz jednak prze'wstyd', ale sromiezliwy, sromie zliwy częstsze w 15. i 16. wieku; waża. cerk. sramęziw i sramęzliw, uro srena, r. 1500, 'skrzynia', z niem. bione od *sramęga-sromięga, któ Schrein. rego dawne teksty już nie znają; srogi, srogo, dawniej srodze) sro-*sramoga toż, słowień. srumożliw; żyć się i srozeć; srogość; nasrozyć; cerk. sram, u innych Słowian i stram, cerk. srag wskazywałoby pierwotne ze wsuniętem t (nawet w rus. stram *sorg-, lecz na Rusi niema *sorog, i sramnyj obok rodzimego sorom); jest tylko strogij, ze wsuniętem t; Czesi słowa tego wcale nie znają, u Czechów brak słowa. Jeżeli, we byłoby *sram. Prasłowo; brak go dle cerk. srag, pierwotne było *sorg-,zupełnie w lit.; pers. szarm, 'wstyd', toć to lit. sergu, 'choruję', sarginti, niem. Harm, 'zgryzota'. 'rozchorować (kogo)', łotew. serga, SSaĆ, częstotliwe sysać, wysysać; 'choroba' (z wokalizacją e—o), iryj. ssak; ssawka; osesek albo ossię serg, 'choroba', sergaim, 'usycham'. (t. j . 'prosiątko, które jeszcze ssie', sroka, seroka już w 16. wieku, r. 1500 i 1564; por. czes. ssele, serokos u Cygańskiego 1584 r., 0 tem samem znaczeniu); cerk. sut. j . srokosz (u nas i u innych Sło sati, rus. sosaf; od tego samego wian, np. Łużyczan); sroczka; sro- su- pochodzą wkońcu i lit. sukti, katy (pod wpływem słowa pstry 1 łac. sugere, i niem. saugen i saufen. i pstrokaty); z nazwą serokopytnikObok postaci z s- są i postaci z c-, por. rus. sorokoput o tym samym już całkiem dziękonaśladowcze: cyce, drapieżnym ptaszku ('dzierzbie'). cycki, czes. cec(l)ati, cicati, niem. Sroka z *sworka; cerk. swraka (na Zitze. Słowiańskie susati wywodzą
staciwa — Stalmach
512
S
1
z *sûp-sati (niem. muf en), o czem »zacz stoi*, 'co kosztuje', *stoi za wątpić wolno. 400 zaważy*, »za toć by stało*, Staciwa, 'warsztat tkacki'; pra 'kosztowałoby tyle'; w tem znacze słowiańskie; słowień. statwa, serb.niu u nas juź nieużywane; do staliwa, 'rama'; p. statek. dziś u Rusi. Stacja, 'kwatera', > stacja kole Stadło, 'stan'; ograniczone już jowa* i i . ; w 16. i 17. wieku za w 16. wieku do 'stanu małżeńskiego'; stąpiła dawny stan, 'obowiązek bez prasłowiańskie, p. stać; lit. stakles, płatnego podejmy wania księcia i jego 0 »stanie* tkackim, prus. stakle, dworu, później wojska', co w pie 'podpora', ind. sthā-tra-, 'stanowisko', niężną daninę (sześć złotych z łanu) łac. stabulum, 'stajnia'; niem. stadal, odmieniano; literatura 17. wieku z czego pożyczką stodoła; nord. pełna utyskiwań na niesprawiedliwe stallr, 'stajnia', niem. Stałł. wyciąganie takich poborów, na sta stado, stadny, stadnina; stadnik, cje. Łac. statio; p. stać. 'ogier, samiec'; stadowy; »dwie Stać, stanę (do tego nowy bez małe stadzie*, biblja. Prasłowo, p, okolicznik: stanąć*); złożenia: dostać,stać (przyrostki z-d tworzą nazwy dostanę, nie przystanę na co, za zbiorowe); Długosz zowie stadem stanę, itd.; drugie stać ściągnięte 'obchody pogańskie uroczyste', ale z *stojać (stofaki^îiġìe , w 16. wieku), to jego własny wymysł; anglosas. z czego stojeć, do dziś po narzeczach; stod, niem. dawne stuot, 'stado koni stoję, stoisz; stojączki (dawna nazwa (dziś Gestilte, stadnina, Stute, 'ko 'sierpnia', gdy przyroda »stoi«, spo była'); lit. stodas, o 'sadzonkach', czywa). Częstotliwe: stajać i stawać; łotew. stadtt, 'sadzić'. dziś: stawać, staję; wystawywać Stafier, 'lokaj'; pożyczka w 16. i inne złożenia: dostawać, nastawać, wieku z włos. stafficre, o tem samem zastawać; tak samo u wszystkich Sło znaczeniu; do dziś ocalało w sztafiwian. P. stadło, stado, staja, stan,rować, wysztaflrować się, 'wystroić' stary, statek, staw. Prasłowo; lit.(ludowe); sztafirkować się, u Po stoti, słoju, i stowēti, 'stać' i 'sta tockiego. wać', prus. postanimai, 'postaniemy', staja i staiadła, stajanie i (to) stanintei, 'stanąć'; łac. sto (z *stājd),staie, 'stadium', o mierze długości, niem. stan, dziś stehen; ind. asthat, staisko; u innych Słowian i 'chata' grec. estē, t. j . cerk. sta, 'stanął' 1 'stajnia'; prasłowiańskie; od stać (wszystko tak zwane »aorysty«, pierwotne, niezłożone czasy prze stajnia, dawniej stanie (to samo), szłe); w czasie teraźniejszym ze p. stan. zdwojeniem: ind. tiszthafi, awest. Stal, stalowy, stalówka, stalka; hisztaiti, 'stoi', grec. histēmi, łac. stalić, 'hartować'; z niem. Stahl; sisto (stąd u nas kon-systorz, pierzastąpiło od 15. wieku dawne ocet wotnie 'poczekalnia'). Mnóstwo uro- (p.); ocel z łac. àciale, Stahl od bień, od stacji i stancji aź do sy sta- (?). stemu (z grec, dosłownie: 'zesta Stalmach i stelmach, albo sztalwienie'), cośmy poprzejmywali; nie mach, niem. Stellmacher; tak samo które podajemy niżej. W 15. i 16. niem. stelten, bestellen, Bestellung wieku stać 'kosztować', ogólne: u nas dawniej stalować, stalunek, 9
1
s
stały — stark
513
dziś: obstalować, obstalunek (bo (od Stanięto; przyrostkiem -ięta niem. be- wymieniano na ob-; por. urabiano w średniowieczu nazwy obsadzić, niem. besetzen); staluga,odojcowskie, jak Pietrouńęta itp.). sztaluga (z przyrostkiem jak w że starać się, staranie, staranny; gluga i i.), od niem. Stell, Stellagestarunek; starowny (starować się (przyrostek francuski, por. etalage). jest w lit. storawotis); złożenia: poP. stać. i wystarać się; znaczy właści stały, stale, stałość, jak bywały, wie 'starzeć od trosk, zgryzot'; zuchwały, jezdzaly, ospały (ospalec);w bułg. podobne przejście znacze ustalić; od stać; por. lit.pastołai, 'ru nia. P. stary. sztowanie', prus. stalit, 'stać'; pra starbać, starbotać się, 'chwiać słowiańskie; serb. słalnost, 'stałość', się (na nogach)', postarbnąć się; czes. stale, 'zawsze'. przestarzałe; pień stirb-, storb-, stan, prasłowiańska nazwa 'na p. strobić, chociaż znaczenia od miotu'; stanica, 'chorągiew, z »sta mienne, przeciwne; cerk.strbl,'silny', nu* bożego wynoszona na wojnę'; ustrbnąti, 'dojrzewać'. stanowy, stanowić (z łicznemi zło starczyć, p. statek. żeniami); stanowczy (jak porywczy); stark, 'to, co sterczy': * trafiwszy zastanowić się; stanowisko; stanów- na starki*;'bodziec, oścień': » wierz niczy, 'co obóz rozmierza', później gać przeciw siarkowi*, w 16. wieku; zwany »kwatermistrzem«; stan, 'po starczek, 'pniaczek': »uwiąż pod bór', p. stacja; stan w znaczeniu onym siarczkiem*, r. 1544; siar 'rząd'(»rada stanu*) późne; stan, 'za czek i starczec, roślina 'agrimonia' wód, klasa', 'okoliczności, sytuacja', (nie od »starego« wyglądu); star 'żywot': umiemy stanik* i staniczek czec, dziś: sterczeć; usterk (nie co raz u Rej a; stan, 'pas' (»do stanu *), ustark), usterknąć; rozterk z *rozstanik, 'gorset'. P. stać W biblji styrk, dawniej rostyrki; storczyk, stan, stanowię, stanek, stonkowy,roślina 'orchis', od mniemanej wła jeszcze wyłącznie o 'namiocie' pra ściwości. Prasłowiańskie; są postaci wią; stanowić, 'rozbijać namioty'. z st-, szt- i t-) słowień. strezati, W 16. wieku stania i stajnia obok 'sterczeć'; bułg. streziopaszka, 'pli siebie (stajnia od staja); stajenny, szka' ('sterczyogonek'); serb. streziti, stajennik. Ind. sthā-na-, niemal tak 'sterczeć', strezak, 'korzonek' (bo wieloznaczne jak nasz stan (czy był owoc na nim sterczy), slrka, 'zbie to temat na -u?, por.: »do stanu* gowisko'; czesk. streziti, 'trącać', i stanowić), perskie dawne staną, strk, 'spór', ustrk, 'uraza', rozstrk, 'miejsce', niem. stan, sten. 'rozterk'; łuż. nastork, 'uraza', dolStancja, dawne (w 17 wieku) nołuź. starkaś. Tu należy i sztorc, stańca; z włos. stanza i stanzia, sztorcem, zamiast starcem (rus. torczmia, torczkom, storcz), a raczej 'pokój, izba'. P. stać. Stangret, 'woźnica', z niem. Stan- storczem; dalej i szturkać (sztur genreiter, dosłowni*: 'ten, co na chać, nawet sztursać), szturkaniec; sterkłiwość. Pstrocizna wokalizacji drągu jeździ'. Stańczyk, imię, skrócone z Sta- przy r nie razi; por. barczeć, bur nisław; Stano, Stańko, i Stenzel czeć; parch, purchawka,pierzchać; u Niemców krakowskich; Staniątki tarmosić, termosie. Por. stroka. 33 Słownik.
514
starnąć — staw
S
Star Itgć, starnieć, 'z-cierpnąć'; p. » mężowie stateczni*, 'strenui', 'dziel tamąć; » szyja starniała*, 'sztywna*. ni'); 'naczynie': *statek bednarski*, Stary, starszy, dawniej starzej- * statek albo cajg do rzemiosła na szy, starość; starosta, przeniesione leżący*. Czasowniki: statkować (np. z 'starości* na ludzi starych, przod 0 szczęściu), statczyć, dziś rozpoków", tak jeszcze w biblji: »w gro dobnione w starczyć (co juź od 16. bie mych starost* (»przodków«, Leowieku); w biblji i psałterzu: »niepolita, 'seniores'), dalej 'dostojników', statczyło j emu«, »niestaczczone 'seigneurs', w biblji: »starostom kró- oczy« ('deficientes','słabnące'), »coby lowym«, »starosta domu«, o 'przeło jima mogło statczyć* ('quae sufficeżonym' ; starościc, starościński; staro rent', 'coby starczyło'), »bo nie statstwo; starek i starka, o 'dziadku' czył święty* ('defecit', 'upadł'); do i 'babce' (»starka Pana Jezusowa«, statek, niedostatek, dostateczny; 'áw. Anna', w 16. w.częste); ^starka dziś dostarczać itd. Dalej: ostatek, i młódka« w kartach; starzec; staostateczny. W 15. wieku podstać, rzyzna i starszyzna (odmienne zna 'substantia', z czeskiego. W rotach czenia); starzyna i starzyzna w 16.w.1 psałterzu postać 'ród': »jest z tej o 'odłogach', 'puszczach': »na ba- postaci*, r. 1394. Prasłowo; tak gniska i starzyny uieprzeszłe«; sta- samo u wszystkich Słowian: cerk. rynny i starenny, stareńki; od starostatuk, rus. staf, itd.; łotew staszy: starszeństwo; staruch, staru tis, 'zwrot (słońca)', grec. stasis, cha, staruszek, staruszka, mnóstwo'stanowisko', łac. statim, 'natych zdrobniałych; złożenia: starożytny miast' (statua, statut; statysta, włos. itd. Czasowniki: starać i starzeć statista, niegdyś 'mąż stanu, dy się, w psałterzu: »starają się wszy plomata'). scy « (stareją w puławskim), zre staw, stawek, staw(ijarka, stasztą zawsze starzeć się: y>sstarzał widło, od 14. wieku o wodzie, 'sa jeśm się« (to jest: z-starzał; my dzawce' (»stawy albo jeziora*, psał dziś mówimy i piszemy zestarzał, terz), ale to niemal wyłącznie u nas z mylnem ze-), »przestarzeli są się«, (por. niem. stauen, 'tamować'); staw postarzenie, 'starość', »jeśm się staznaczył pierwotnie tyle co 'zastawie rzała*, w biblji. W biblji: »być nie, tama', i 'stan'; postawa; stawy wstarz*, t. j . 'mieć lata'; obstarz, (o kościach); »postaw sukna*, po'nieco stary', zwykły tryb złożeń stawiec, nazwa pewnej 'miary'; przy przysłówkowych, jak opięć itp. Od staw, 'urzędnik dodany posłom do pnia sta- (p. stać); przyrostek -r boku' (pristaldus, z węgierskiego, (jak w dar); niby »stały *. Tak samo w Kronice Galla z 1113r., szwedz. u wszystkich Słowian. Lit. storas,prestaf, niem. Pristabel, 'starszy 'gruby, ciężki'; nord. storr, 'wielki'. w Marchji nad rybakami'); stawadło, Statek, dziś 'okręt' (juź u Klono- 'przystań'; stawka (w kartach); sta wica r. 1600), dawniej, a po czę wić i stawiać, z • mnóstwem zło ści i dziś, 'stan, dobytek, własność' żeń: zastaw, podstawa, wystawa (»otbiegł stołka*,vtxoẁs z 1396 r.), i wystawca, dostawca; stawiączką »statek byków«, w biblji (»stado* albo stawkiem ('stojąco'); nadstawa w innej, późniejszej); 'stałość', stąd przy miodzie ('opłata'); ustawa, stateczny, stateczność (juź w biblji:ustawny i ustawiczny (w biblji:
s
jtąd —
stiuk
515
y>ustaiviczny czas«, t. j.'ustanowiony', Stek, stekowisko, zamiast ściek ale ustaivnie i ustawicznie 'ciągle',i stok; wyłącznie polskie; nowotwór ustawiczen 'stateczny', ustawictwo, od 16. wieku, niby od zetknąć (się), i w psałterzu,'stateczność'); ustawić stykać. i ustawować, 'constituere', 'stano Step, europejskie, z rus. stiep, wić'; ustawienie, 'testament'; pofdj-rodz. żeńskiego; u nas rodzaj męski; stawa, 'istność' ('substantia'), W bi stepowy, stepowieć. blji i w 16. wieku, całkiem z cze ster, r. 1500 styr; sterować, ster ska, stawy zamiast stany, »staw małnik, sterownictwo; z niem. Steuer żeński «. Prasłowo, p. stać; łotew. (dawne stiur), od pnia steu- dla 'sta stāws, 'stromy', staws, 'stan, postać'; nia, stałości' anglosas. stov, 'miejsce'; lit, stowèti, sterczeć, styrczeć, storczeć, p. 'stać', od pnia steu- Jak stan nie stark. gdyś do 'namiotu', sadz do ryb, tak sterta, styrta (np. siana); rus. ograniczono u nas staw do 'sztucz skirda, małorus. styr ta i skyrta; nego zbioru, zastawienia wody'. słowo u nas późne. Stąd, p. tędy. stek, stękać,postękiwać, stęknąć; Stągiew, stągwią, 'naczynie', od 15. wieku; g z d: czes. stoudew, »mazowieckie«, urobione przyrost stoudwa, niem. Stande, dawne stan-kiem -k (jak jęk, dźwięk) od prada; bardzo dawna pożyczka wprost słowa sten-, ston-, o 'jęku'; cerk. stenati, stenią, czes. i stonati, rus. ston, z niemieckiego. Stąpić, stąpać, z łicznemi złoże stienaf i stonaf, małorus. i stohniami: ustęp, występek, zastęp, na- naty; lit. stenêti, 'stękać' (prus. stistępny, następstwo, ostęp (leśny), nons, 'męczony', s/z>sem>#,'mękę'); podstęp, podstępny, wystąpienie, za ind. stanati, 'grzmi, ryczy', stanita-, stąpienie, przestępstwo itd.; tcstę- 'grzmot', grec. steno i stejnO, 'stę pień, 'ten, co się w dom wżeni'; to kam', łac. tonare i tonitus, 'grzmot' samo co stopa (p.), z nosówką (jak (i w innych językach bez s-), niem. tępić do tep-, top-); stępią, 'powol stóhnen, nord. stynja, 'stękać'. nym krokiem końskim' (stęp i stępa). Oboczne: stuk (p.). Stępa, 'przyrząd do tłuczenia'; Por. niem. stampfen obok Stapfe, prasłowiańska pożyczka z niemiec z nosówką i bez niej. stebnować, stebnówka, jest i kiego Stampfe, o 'moździerzu' i po stepnować, stepować; z niem. step- dobnych; stevica, u nas 'samołówka', pen (czes. tylko stepowati), o pew»stępice albo słopce«, w 16. wieku nym 'ściegu'; por. niem. stippen, częste; dalej i stevor, 'tłuk', i stęp ka, 'moździerz'; stępkarz, r. 1564, o 'wtykaniu'. 'co w stępkach (jagły) otłuka'. Stecka, p. ścieżka. StępęI, stępłowy, stęvlować, pi Stegno, 'wygon, ścieżka', p ścież ka; jest to nierzadka wymiana sane i przez em, a wymawiane twardej półgłoski i miękkiej; cerk. i z szt-; z niem. Stempel, a to rus. z taką samą odmiennością: z włos. stampiglia (u nas stampilja) stogna, 'ulica', obok stiezja, 'droga',od stampa (franc. estampe), co po t. j . twarda i miękka półgłoską życzka z niem. stampfen, 'ugniatać'. stiuk, 'mieszanina wapna i gipsu'; (o i ie). 33*
516
sto — stokroć
S
jak -iu- dowodzi, z francuskiego, a to 'sucha gałęź', łotew. stebere, 'rząp z włos. stucco, 'gips'. (ogona)'; duńskie staver, 'kół', do sto, dwie êcie, setny; setka, a westabh-; lit. stabas, 'słup' (i 'bał dle tego sedna, zamiast ^ścina; sotwan', i 'zapora', bo stabyti i stabnia (rus.); we złożeniach stu- i sto-: dyti znaczy 'powstrzymywać, tamo stokrocić, i t. d., stonog(a) r. 1500.wać'), stebêtis, 'dziwić się' ('stać słu Prasłowo; u wszystkich Słowian tak pem'); niem. Stab, i w Buchstabe, samo; lit. szimtas (lit. sz-, nasze nord. stafr. Z nosówką: lit. stems-, z gardłowej podniebiennej; sa brys, stambras, 'badyl'. mogłoska nieco odmienna); ind. śa- *stój-, w dawnem stojny, stojność, iam, greckie hekaton, łac. centum 'pewność', dziś tylko we złożeniach: (stąd nasze przeróżne cetnary, cendostojny, dostojeństwo, przystojny, tymetry) ; niem. Hundert (goc. hund)nazwa herbowa Ostoja; stójka, Stochmal, 'proch mączny': >na 'warta', stójkowy; stojak, 'figiel' stochmal do młynów*; z niemiec (w 16. wieku, np. przy »ciągnieniu kota«),'figlarz, darmojad',np.: »tego kiego Staubmehl. Stodoła, czesko-polska pożyczka stojaka, co nic nie robi«, i o 'po z Staroniem, stadal (dziś po narze sągach (świętych)': »stojakom i obra czach Stadfejl), od pnia sta-, por. zom niemym*; p. stać; stój obok łac. stabulum (p. stado). Jest staj(a); stójło; stojączki, 'sierpień' (p. Miesiące), ale przysłowie: »wła i w cerk. stodolja. stóg, stożek, stożkowy, stozyc sny nieboszczyk Dąbek, co w sto(siano); stozyna, o 'stertach'; pra jączki zdechłe, z 17. wieku, chyba słowo; oznacza właściwie 'kół, ostro- nie o 'sierpniu' prawi. kół, około którego stoży się siano'; stok (do ciec, p.), dwojakie: jedno tak samo u wszystkich Słowian. Pień cerk. sutok, 'ściek' (Sątok), 'co ra stog-; steg- u nas w ścieg (p.), ściekaj,zem ścieka, spływa' (»stoczki piwa«, 'zawiasa', 'cardo', na oścież (drzwi 'resztki'), i o'pochyłościach': »stoki otworzyć); u innych Słowian i z przy górskie*, skąd stoczyć i staczać się; rostkiem -er: cerk. stezer i stozar, stok, 'zbiór'. Drugie jest cerk. iztok, 'kół, zawiasa'; lit. stagaras i stege-'wyciek, źródło': » napić się wody rys, 'badyl długi, suchy', łotew. ze stoku*, »woda stokowa* ('źró stêgs, 'kij długi', niem. stecken dlana'), »do stoczka po wodę*. (bardzo rozpowszechnione; pień steg-, O * stoczku woskowym* moźnaby o 'sterczeniu'); staroczes.s#aà,*balka', jednak pomyślić, źe to niem. Wachs* ceTk. stèg, 'chorągiew', rus. stjah stock raczej, wraz z stoczkarzem. (ja z ê, jak nieraz, nie z ę). Podobne R. 1564 stokiem, 'duchem, prędko', słowo, bo z tym samym przyrost czy nie raczej skokiem? U Bułga kiem urobione, ale od pnia ind. rów stoka 'towar', u Serbów 'trzoda stabh-, jest ogóluie słowiańskie ste- bydła'. ber i stobor, 'słup', u nas steber Stokłosa,roślina 'bromus', i o wsze r. 1555 (Nauki dla Odrowąźówny), lakim 'chwaście we zbożu', tłumaczy z półgłoską twardą, serb. stabar, dosłownie już w 15. wieku łac. cen słowień. steber, lit. stuburas, 'słup,tum spica (sto i kłos); por. sto filar'; serb. stoborje, 'płot słupowy',noga itp. stobor, 'podwórze'; litew. stabaras, Stokroć, stokrotka, roślina 'bellis
s
stola — strach
517
perennis', tłumaczy niby niem. Tau- pierwotny stół, to deszczka na ziemi sendschón; u Czechów stosowniej pościelona, a więc od pnia stel-. słokrasa. Nazwa nieznana dawniej; stopa, stopień (dawniej i stopień, u Stauka 1472 r. magduszkL od p.), stopniowy, stopniować; prasło Magdy, bo imiona nieraz przeno wiańskie, ale w cerk., rus., stepeń, szą na rośliny, np. mikołajki, ka z e, nie o; ie pierwotne, więc drugi tarzynki, toasilki, 'bławat , ruskie przypadek był stopienia, nie stopnia (u nas w 15. wieku), Iwan da Mar ja; (jak korzenia). Stopa i o 'miarze', podobnie i na ptaki, irzyk, bogu-stąd stopniki, 'ryby stopowe'. P. wola; por. franc. marguerite i i . stąpić, bo step-, stop- to samo, bez Ruś, jak zawsze, powtarza nasze nosówki. Oboczne bez s- p. tep-, nazwy roślinne dosłownie: siokratki, top-, tąp-, pod topić, tępy. 'bellis'; stokrat, 'chrysanthemum'. stoparczeć i stoperczeć, 'sterczeć', U Potockiego stokrocić, 'oddawać w 17. wieku: »dziś tak sięsłoparczy«, 'rozpiera', »drąg im nad głową stokrotnie'. stoperczy*; niby rozszerzone sterStola, sztola, s(z)tolnia, 'rów, pod czeć(?). kop', z niem. Stollen. Storc, sztorc, sztorcz, sztorcem, Stoliffl, stoliman, stwolin, stołem, nastorczyć; p. stark. 'olbrzym', do dziś u Kaszubów; Storzyć, 'wynosić się, chełpić': w słowniku Mączyńskiego, Wielko »jakoź przeciwko Bogu człek się polanina, z r. 1564 wiele przykła będzie storzył*, Potocki, »będzie dów; jest to cerk. spolin i ispo- z djabłem słorzył*, *nastor-żywszy lin, 'olbrzym', od nazwy ludu Spo jeżyny*, »darmo się w herby stotów (Spoli), Słowian pobitych przez rzą«; w 16. wieku storzypiętką na Gotów w 2. wieku po Chr., Spaloi zywano 'chełpliwego*; są i storzyu Jordanesa, Sporoi u Prokopju- icąsy; roślina storzyeewa, storzys:, sza; przyrostek -in w -im odmie storzyk, storzanki (także stojak, niono, jak w olbrzym; ispolin tylkoi wstawacz albo ivzwod, 'orchis'), u Rusi książkowej ocalał. Nazwa od skutku mniemanego. Od pnia to obcego pochodzenia, odmieniona ster-, p. strona; por. słowień. nau nas wedle dawnego stwoł, 'pień' storen, 'uparty', neustoren, 'nie (rus, stwoł, cerk stwolije, 'badyle'). dbały'. Stos, sztos, 'uderzenie'; 'kupa stół, stołek, stolec, stolcoioać; stołeczny; stolica; stolarz, stolarski(drew)', r 1500; stosować, 'uderzać, (dosłowne tłumaczenie niem. Tisch- przykładać, dobierać'; stosowny, stoler od Tisch, 'stół'), stolarka; stosowność; przystosoicywać; z niem. lik; stołowy; stolnik, podstoli; za-Stoss, stossen; u nas bardzo rozsze stole; stolnica; do stołować się: sto-rzono znaczenie: stosunek, stosun łownik. Prasłowo; tak samo u wszyst kowy, czego w czes. sztos ani śladu. kich Słowian; znaczenie pierwotne: Strach, straszyć, straszydło; 'stolica', 'tron'; gockie stols, niem. straszny; nieustraszony; strachaiło; Stuhl (lit. stałaś, prus. stalis, 'stół', strachować (15. wiek), strachowipożyczki od nas), co wkońcu wy sko, strachowity, strachliwy, strawodzą od sta-, p. stać. Inni wywo szywy (biblja); postrach,przestrach; dzili stół, Stuhl, od ścielenia, bo prasłowiańskie (u Łużyczan bez s-: 1
y
t
518
stradać — *strobić
S
trach); cerk. strach, itd.: zgrubiałe stróż. Uchodzi z powodu niepol do strad-, p. stradać. skiego ru za pożyczkę z czes. sir áz, stradać, postradać, 'stracić'; straże, ale to nie rozstrzyga, skodawne stradza, 'szkoda, strata', roż takie ra, ta, zamiast ro, to, i w innych słowach zachodzi (poT. stradny, 'nędzny', t>stradniku nędz ny«, w legendzie Błażejowej około władać). r. 1400, »stradna jesień« (dalsze S t r ą g a , 'owczarnia', ód 15. wieku urobienie w rus. strast', 'męka', np. na Podgórzu od pasterzy woło Pańska); prasłowiańskie; por. strach, skich, jak i na całych Karpatach (słop. trata (?); cerk. slradati,strakdą, wac. rus. strunga); z rumuń. strungâ, strasf, rus strada, 'praca we żniwa', co wywodzą z albań. sztrunge, ale czes. posirádati, łuź. bez s-: tradać. i to słowiańskie (?, serb. struga); stradjota, stradejeta, 'jezdecka p. strząc i por. strąk. szata krótka', w 16. wieku (1552 s t r ą k , strączki (»groch w strącz i częściej); jak karwatka, bran-kach*), strączysty; u innych Sło denburka, rajtarka, katanka, prze wian nie 'łupiny', lecz 'kiści', 'ko zwana od żołnierza co ją nosił, rzonki'; u Serbów struka, 'rodzaj', włos. stradiotto (z grec. stratiótes):dwostruk, 'podwójny' (jak dwogub); 'żołnierz na żołdzie weneckim' (z Epi- u nas: stręczyć, stręczyciel, nastrę ru czy Albanji). czać, »co stręczniejsze zamki«, Leo stragarz, 'belka', z niem. Tra- polita (u innych: »sposobne*). Pień ger, z dodanem s-, jak w strukcza- strek-, strok-, z nosówką; p. strzy ssy. Natomiast stragan, straga kać, stroka; czes. struk, slruczny, niarka, z niem. Schragen, 'buda, 'krótki (ściśniony)'. jatka'; w 15. wieku (u Stanka) stredź, 'miód', w biblji i psałterzu: srają, 'mary'; sragi i sir agi u rzeź- »słodsze nad stredź* (w puławskim ników. mylne slrzedź), »z opoki strdzi na sycił je» (»z opok miodu«, puław strata, p. trata. strawa, strawny, niestrawność; ski), »słodczejsza nad miód i nad pierwotnie 'stypa': »strawę* wy stredź* (»nad słrzedź i płast«, pu prawiają r 454 nad grobem Atyli; ławski), »ziemię płynącą mlekiem u nas jeszcze w 15. wieku 'stypę' i $trdzią«, biblja, »żeniła ze drdzią tak nazywano; p. truć; w przekleń (»z miodem«, u Leopolity; w »ze stwach (psia strawo itd.) i później drdzią« .s- odpadło, jak w rdzeń, p.); to znaczenie przebija; wkońcu: 'po stredź u Stanka 1472 r. ('patoka'?) karm'; strawica (u Reja i i.), strawne,Prasłowo; cerk. strūd (rodzaju mę 'wikt', strawować, 'utrzymywać, cho skiego), słowień slrd, czes slred, wać'; strawca, 'marnotrawca'; czes. strdi; p. sfrtiga. rus. strawa, 'potrawa'. Por. traica. strefa, 'pas, smuga, warstwa', stre s t r a ż , dawniej strąka, jeszcze fowy, strefować i strefie, strefisty; dawniej (w 10. do 13. wieku) stróża z niemiec. Streifen, skąd i nowe ('obowiązek czuwania i ruszania na sztryple. pomoc') i starka (z pierwotnem na s t r ę c z y ć , p. strąk. stępstwem brzmień); strażnik, strąk*$trobiĆ, tylko we złożeniach: nica; nowe: strażak, strażacki, we- posfrobić, 'posilić'; w psałterzu: dle innych na -ak (jak rybak); p. »niepostrobionbądź człowiek* (»po-
s
strofować — strona
519
silon«, puławski), »postrobi się sier- »każdy się nią ostroczy* ('brzy ce« (>poćwirdzono będzie«, puław.); dzi'). Pień strek-, strok-; cerkiewne narzeczowe ostróbka i ostrubka, strknąti, 'kłóć', strk i strèk, o 'śle o 'zimnicyj febrze'; czes. ostrabiti piu', strékati, 'kłóć' (o owadach), se, 'przyjść do sił'; to i cerk. ustra- rus. striek, striekatczes. sztrzeczck, biti, o tem samem znaczeniu, do 'ślep', sztrzikati; nasze strzykać, wodzą pierwotnego *storb-, z pół strzekać, o 'bólu kłójącym', »bydlę głoską cerk. ustrbnati, 'skrzepnąć' pstre i strokatc* (później pstro(p starbać), rus. stierbnut', 'czer kate), »konie strokate«. Tu i rus. stwieć, usychać'. Prasłowo; greckie striekaV, 'parzyć' (o pokrzywie),czes. sterfos, 'twarda skóra', niem. ster- strkati, 'trącać', serb strcati, 'sikać'. be;?, 'umierać', nord. starf, 'praca'; Prasłowo; brak w lit.; przytaczają brak w litewskiem. anglosaskie stregdan, 'sypać'. Por. strofować, strof, sztrof, z niem. stark, sterczeć, z odmiennem na Strafe, strafen, 'karać' (nieznanego stępstwem płynnej. początku); już w psałterzu strofowa Stromy,'spadzisty', od pnia sirem-, nie (ale »nagabanie« w puławskim). strom-, p. strzmić; u innych Sło strój, stroić, strojny; nastrój, na wian z półgłoską miękką: ms.striemstrajać; strojniś (w 17. wieku i stroj- gław, 'głową naprzód', s triem it\ 'pę nat); stroisz, 'dzierżak'; strój dziś dzić' ; cerk. strmfen j, 'spadzisty', 0 'ubiorze', pierwotnie tylko o 'przy ustrmnąti, 'rzucić się (z góry)', serb. borach' wszelakich: »wszelkiego (liczne) strmfen), sIrmina, 'spad', stroją śpiewaj ącego«, biblja (»wszel strmoglawice; p. strzemię U Cze kiej muzyki«, Leopolita), stroić chów strom, 'drzewo', zbiorowe w psałterzu i i . zawsze tylko 'czy stromowi; strmỳ, 'stromy', strzcmnić, działać' (np. złość itp), ale i : lilaw, 'głową naprzód' (skoczyć). •palce stroili są żałtarz«; w biblji strona, stronić, stronny, stron »stroić gody«, 'urządzać', » strojący nik, stronniczy; stronica (nie stron synów«, 'przełożeni ich'; »stroje bo nica^; w biblji stroń, 'obok', ustroń browe* (por. wyraz:potrzeby),»stro włości« (»naprzeciwko«, Leopolita), je męskie*; strój, 'sposób'; w cerk. »stroń drogi« (»za drogą«, Leopo siroj 'rząd', stroili 'sposobić', u Sło lita); »stroń miasta ku zapadu słuńca« wieńców i Serbów stroili 'garbować (»na zachód od miasta«, Leopolita), skórę', rus. strój 'rząd, szereg'; od jak w cerk. strań, strań sebe,'kolo pnia strei-. U Czechów strój 'ma siebie'; »zobu stromi* (obustronny). szyna, mechanizm'. Prasłowo; od pnia ster-, stor-, p. stroka, mylnie strzoka, 'pas, strzec (strona to samo co przestrzeń; strefa', 'obrót', 'punkt' (por. rus. inna w okalizacja, stern-: storu-; stroczLa* 'linja'); przestarzałe, jak por. przestronny), storzyć; strona 1 czasownik stroczyć, ostroczyć (od z pierwotnego * stoma (por. grec. gusł, ohydzających ludzi, np. mał sternon, 'pierś', ind. stirna-, 'roz żonków przeciw sobie): »choć się postarty'), a to ocalało w kaszub, dziś tak jedno drugim stroczy* nazwie dla 'fladry': starniewistar('hydzi'); »zaraz się ostroczy* ('wście-nia, dla jej szerokości. Złożenia: cze'); »samo im niebo czart ostro postronny, postronek ('co po stro czy*; »pannę umiem ostroczyć*; nie'), o 'powrozie', czes. postraniek T
520
strop — struga
S
i prostraniek, ruskie posłromka. śtruzę (jaka w cerk., w staroczes. R. 1500: » strona mięsa albo połeć* sestrhal koru, w słowień. i chor w. strgati, 'strugać*) przeprowadziliśmy tłumaczy niem. Speckseite. Strop, 'powała*, stropowy, 'od suwszędzie u. Prasłowo; brak w lit.; fitu'; prasłowo; cerk. strop, 'dach', grec. streugomaifgmę,cierpię'; nord. u innych Słowian i 'strych', 'po striuka, 'gładzić', fryz. strók, 'strefa'. dłoga', 'piętro', nawet 'filar'; łączą Strugać i strzyc to samo; pień z anglosas. hrof, 'dach', iryjskiem z ei lub eu) taka oboczność nie ero, 'obora'; z * kropo-, gardłowa pod- wyjątkowa. niebienna(P). Struga,'kałuża; rynsztok'; struga stropcić, u Potockiego, o 'piecu i strug, 'galar' (na Dźwinie); w obu dymnym, kopcącym'; jest cerk. stru- znaczeniach prasłowo, od pnia stru-, pût, 'srogość', rus. stroptitvyj, 'prze 'płynąć', t. j . ze wsuniętem u Sło od sru-, grec.rhoos z*srociwny, uporny' (por. strepet, na wian wos, 'strumień', i rheo z * srewó, zwa 'pardwy stepowej, ?). Strosak, od 15. wieku, z niem. 'płynę*; ind. srawati, 'płynie', srāStrohsack, 'siennik', z syczącą wsze wajati, 'pławi'; litew. sraweti, pa'opłynąć', łotew. (z t wsu laką: strozak, strozak, w 16. wieku sriūti, i niętem, jak u Słowian) strazoa^stmstrusak. stróż, stróżka, stróżować) stróża, mień', i s/ra&fa,'struga', łotew. struga, 'straż': »z jego stróże uciekł*, 'moczar'; u innych Słowian (cerk., rota 1395 r.; »Bóg lud odjął dja- serb., rus.) struja, 'rzeka, prąd'; blej strózej*, t . j . 'lud nie winien lit. srauja, 'rzeka', łotew. strauja, dalej djabłu stróży, daniny i obo 'prąd'; p. strumień) o-strow (p.), 'wy wiązku stróżowania' (termin urzę spa', dosłownie: 'oblany', *ob-strow dowy średniowieczny); częste w bi (grec. rhoos), por. lit. srawa, 'ciek', blji, i dla 'zasadzki': »będą mieć prosrawa, 'struga'. Słowianin, ina stróżą* i »połóż stróżą* (»straż« czej niż Litwin, utracił czasownik, u Leopolity), »założył stróżą*, 'za posiada tylko rzeczowniki z jedno sadzkę', strózny (od stróż, ale i stajną wokalizacją (u, ow), ale ślady >mieśce strózne*,'zasadzki'); w psał innej ocalałyby w stredz (p.), jeśli to terzu »od strzodze*, mylnie, za'patoka' (stru-d, 'co spływa'), a da miast stroze. Od pnia sterg-, storg-lej w nazwach rzek, np. Stryja (staropolskiestaria, zawołanie u To i Strwiąza) z pierwszą por. litew. porów, a i po wsiach 'alarm'); p. straujas (inna samogłoska) i łotew. straujsz, 'rwący, bystry'; druga uro strzec, por. straż. strucel, -kołacz', strucla r. 1472, biona przyrostkiem -ęg od struwz niem. Stritzel, Strutzel. Tak samo (por. lit. pasriuwau, 'opłynąłem'), mniej znany strudel, sztrudel, czes. jak np. Libiąż od lubić) nazwy sztrudel i sztrudle, z niem. Strudel. Stryja a stryja (p.) nie przypad s t r t i g »albo rzazak*, r. 1500, stru kowo takie same, dałyby się i zna żek, strugać, strugadło, »stru czeniowo połączyć. Pień ten służył gaćd)lny nóź«, strugalki ('bałwany, odwiecznie nazwom wszelakich rzek; bożkowie'), struganina, strużyny tu może należy dawna nazwa Wołgi: r. 1500; złożenia z wy- itd.; za Rha (p. rebarbara)) jeszcze częściej miast pierwotnej odmiany: strgać, w urobieniu z -men, si t }rumen: Ty-
s
strukać — stryj
521
ber zwał się niegdyś Rumon, t.j. stru oboczne do postaci z nosówką: mień, jak Strymon w Tracji. Rów strzęp (p.). nomiernemu ściekowi wody odpo strupieszały, p. trup. wiadało równomierne uderzanie w naj struś, strusi, z niem. Strauss, dawniejsze instrumenty, bębny, więc dawne struś, z łac. struthio, z grec. i grecka nazwa rytmu i nasze struny struthidn. od tego (płynącego) taktu nazwane; Strych, z niem. Strich, przy mie 0 greckiera słowie to pewne, o na rzeniu: »pod strychem* ('bez wierz sze m możliwe; z greckiego rytmu chu'; »nad strych*, 'nadto'); niem. zaś pochodzi nietylko rytm,ale i rym,dziś streichen, więc Streichholz, co dawniej 'wiersz*, nie 'rym', ozna r. 1500: strycholc (później strychulec, ze zwykłą odmianą; por. budu czał (p. rym). strukać, o 'głosie żórawia', p. lec). Jak stos, tak i strych przy brało wszelakie znaczenie: 'mody, strzykać. strukczaszy, trttkczaszy,^r^czf, kształtu', np. »starym strychem* od 15. wieku, z niem. Truchsess; s- (i każdym innym, np. »kozackim*, przydano, jak nieraz; niem. znaczy 'po kozacku'); strycharz, 'ceglarz' dosłownie: 'ten, co drużynie (trucht) (z niem. Streicher); strychować (z niem. streichen) mówi się i o dzia miejsce (przy stole) znaczy'. strumień, strumyk (do pierwot łach, o oku (»okiem ziemię strynego pierwszego przyp.: *strumy);chuje*), o psie (* stry chuje po!e«). prasłowo, od wymienionego pod Z tym strychem, 'obyczajem', po struga pnia sftjrti-, 'płynąc'; lit mieszano już w 16. wieku niem. straumuo i sriaumē, 'rzeka', łotew. Estrich (z łac. astricum), o 'pomo straume, 'prąd'; niem. Strom (nord. ście, piętrze, poddaszu' (»bielizna straumr), grec. rheuma (stąd rema,na strychu*), ale je i w całości ryma, 'katar, sapka', i reumatyzm, jako jastrych przejęto. rematyzm, rumatyzm, 'gościec'); Strych, zgrubiałe stryj (p.); 'że trac. Strfpnon, 'rzeka' (bułg. Stru- braka' tak przezywają, jak 'babę' mica). U wszystkich Słowian tak ciotą; stryszek, dziś ludowe jeszcze; samo. i 'dziadek od orzechów'. Stryj, stryjcio, stryjaszek; stryStruna, mylnie i przez 6 pisana (niby od strony, wedle niem. Saite, jec, stryjeczny; stryjenka; stryjowy; 'struna', i Seite, 'stronica'); pra zgrubiałe strych (p.), stryk, 'żebrak, słowo; tak samo u wszystkich Sło włóczęga' (eufemistycznie, t . j . nie wian; pień sini- (por.strei- w stroić; chcąc ich urazić), już w 16. wieku; euiei mieniają się czasem obocznie), stryjec (nerbowny) nabrał nadzwy 'płynąć', jak grec. rhytmos, 'takt', czajnego u nas znaczenia (jak ni od rhy-, 'płynąć' (niekoniecznie od gdzie indziej); solidarność rodowa wyrażała się w nazwie »braci-szlachmorza!). strup, strupiasty i strupliwy, ty« ogółem, a w stryjcu (po ojcu, »rany strupiale*, 'pokryte skorupą'; nie po wuju, po matce!) szczegól pTasłowo, chociaż znaczenie u róż nie: od »stryjców* każdy szlachcic nych Słowian nieco się waha ('rana', wyglądał wsparcia na pewne. Stąd 'siniec' u Serbów; znaczy nawet pamiętano i ceniono wywody koli 1 'jad'); u Czechów toż co u nas; gacji i genealogiczne, nie dla próż-
stryk — strzęp
522
S
ności tylko! Nazwa prasłowiańska, Słowian są ślady i trzeciej wokaobca innym językom (iryjs. sruith, lizacji, z półgłoską: cerk. sirgą 'stary',?), nawet litewskim (strujus, Prasłowo; grec. ster go, 'kocham': 'starzec , pożyczka ?), należy do tych na Litwie s- zamiast st- (porównaj osobliwszych, jakiemi Słowianie na odwrotny stosunek: sama a litew. zwy pokrewieństwa (i bydła) zagę stima): sergmi, 'strzegę', sergit i, ścili. W biblijnych stryc, stryny,'strzec', sargas, 'stróż', sarga, 'stróża', stryczny, y czeskie, zamiast -yj-, nie pasirġêjimas (słow. półgłoską), 'pil polskie (może/opuszczono ?).Zwano ność', prus. but-sargas ('stróż domu'), stryjem i 'wiatr pomyślny*, i 'las", 'gospodarz'. Z strog- łączymy i naschronisko w ostatniej potrzebie. stroga, 'przynęta', nastrozyć, częste w 16. wieku i w naslmozyć znie P. struga $tryk od 15. wieku, 'powróz', dziś kształcane, czes. ndstrąka, 'przy tylko zdrobniałe stryczek; z niem.nęta', »nastraziti ttszi,« 'nastrozyć Strick, co we związku z Strang, uszy' (»uszu nie stroeą«,vr 17.w.). 'powróz', i strenge, 'surowy'. Strzecha, 'dach', podstrzesze; pra s t r z a ł a ; strzelić i liczne złożenia; słowo; wywodzą od tego strei-, co strzał, icy strzał, postrzał; strzelec, w strój {p), z przyrostkiem -ch (jak strzelecki, strzelczy; strzelanina;w śmiech); znaczy i samą 'budę' strzelba, pierwotnie tylko 'palba',(r. 1500), podobnie dziś u Kaszu dopiero od 18. wieku i 'broń' sama; bów (stresza); u wszystkich Sło strzelnica; samostrzał, od 14. wieku. wian bez wyjątku, 'dach'. Prasłowo; niema go w litew.; jest *Strzeć, w językach słowiańskich w niem. struta, dziś Strąki (Blitz- niemal tylko we złożeniu z pro-i strahl; zresztą o 'promieniu'). Ze u nas rozpostrzeć i przestrzeń, stro* zmianą broni znaczenie się odmie na (p.), prześcieradło; prasłowo; niło zupełnie. Przymiotnik strze dublet z /, stel- (słać, p.); brak obu listy, o »afektach«; ale strzeslista w litewskiem; łac. sterno, 'ścielę', wzdręka, o rybce, r 1595 ?; może grec. slornymi, itd. od skrzeli ? U wszystkich Słowian S t r z e m i ę , strzemienny, u innych tak samo. Słowian z półgłoską: strmeń (i ro-" *strzqc, tylko we złożeniach: dzaju męsk.), czes strzmen i trzmvn; ustrzągł, zastrzac gdzieś; z woka od tegoż pnia co i stromy (p i ; lizacją o p. strata. Prasłowo; rus. z półgłoską i u nas w strzmić, nazastrjaf i zastrjcf, odmienione we strzmić, «sfr*£/mc,'nasadzić':»niechaj* dle zastrja(g)nuf, znaczy to samo; po głowie strzmi bryże«, Potocki S t r z ę p , strzępki; zbiorowe st rzą białorus zastrjać, 'zatrzymać się', zastrjećj 'dopędzić'. Litew. stringit, pie; strzęmć ze złożeniami; o 'frędz strigti, 'zastrząc', łotew. straignis, lach, łachach'; »strach serce w strefy 'moczar', łac. stringere, 'zaciskać' strzępa«, 'rozdziera', u Potockiego; (stricte; stąd i dystrykt) Pokrewne z wokalizacją o: strap-, w dawnej z strzyc (p.) i strugać; por. rdzeń. nazwie 'lutego', co drogi strępa: Strzec, strzegę; z pierwotnego strępacz. Prasłowo; rus. strjapaf, 'mozolić się, starać, zabiegać', strjapsterg-, storg-, u nas strzeg- i strog-; to w przestroga, ostrożny, stróżka); czif, niegdyś 'adwokat', strjapnja, tamto tylko w strzegę; u innych 'gotowanie, kuchnia', czes. dawne 7
9
ł
4
strzmió — stuła
s
523
strzepieti, 'troszczyć się', strzęp, tas, 'zimny'), drugi przyp liczby mn. 'strzęp, kutas', jak u nas. Oboczne studzien (w biblji studnia 'źródło* z u, p strup, 'to, co pokrywa, za i 'studnia', 'fons' i 'cisterna'), stu słania' dzienka od niej, ale do studzienfiec): s t r z m i ć , p. strzemię.
Studzionka, r.
1500,
Studzienice,
Strzyc, strzygę
;>ostrzyzki sukna «;'galareta'. Ze złożeń wyróżnia się postrzygacz, postrzygalnia; pra ostudzić, t. j . 'gusłami miłość od słowo; w cerk. i z wokalizacją oi = wrócić', to samo co ostroczyć (p. é: strég i postrèszti, 'postrzyc'; brak stroka). Z wokalizacją y (t.j. u): cza w lit., chyba prus. strigli, bodiaki'(?); sownik słynąć (d przed n »wypa niem streichen (anglosas. strican), d a ł a z wprowadzonem na nowo d: Streich, Strich (p. strych), łacińskie stydnąć (ogólne jeszcze W 16. w), stringere. W strzyc, strząc i struco odmieniliśmy w stygnąć od 18, gać trojaka oboczność jednego pnia wieku, i to przeprowadziliśmy: osty (nord striuka, od pnia z eu, zna gły, zastygł, zamiast daw nego ostyczy streichen, co od pnia z et); por. dly; na Rusi do zastynuf doro cośmy zaznaczyli pod stru-na; nie biono nowe zastyf i zastywat', tak (p. trafnie rozróżniają jakieś dwojakie jak zastrjaf do zastrjanuf łac. stringo: 'ściskam', i 'dobywam'. strząc). Słowo prasłowiańskie, bez strzyga, strzyg i strzygoń, 'wam dalszych odpowiedników, przenie pir', tylko u zachodnich Słowian siono, już w prasłowiańskietn, na (u nas, Słowaków i Słowieńców), uczucia moralne (tak jak marznąć, z łac striga, a to z grec. strifnjks, mróz, na mierzić), u nas tylko z y, 'sowa', bo w postaci sowiej czarow wstyd (p.), u innych Słowian i z ze: nica się ukazywała przy »działaniu«. cerk. czesk. stud i 'srom'. Od stud-, Pożyczka ze wczesnego średnio nazwy zimowych miesięcy u innych wiecza jeszcze. Postaci w rodzaju Słowian, np.serb. studeni, 'listopad'. męskim są naszym nabytkiem. student, ludowe i skubent; słuS t r z y k a ć , dawniej istrzekać, strzy dować, tak zawsze w 16. wieku, kawka*^ z samem r: strykać, strudziś studjować (u ludu i sztudirokać, a bez s-: trukać (u Morsztyna wać,z niem.); studjum; z łac.studere; r 1620 » chrościele strzykały «, a»źó- grec. spudaios, to samo co student, raw strukał«); stri- i stru- mieniają mieliśmy wyżej pod spad. Pomi jamy urobienia: studenter ja, stu się więc; por. strzyc. s t r z y ż , strzyżyk, nazwa ptaszka, dentka, itd., jako nowe nabytki. stuk, stukać, stuknąć, stukot; w 15 i 16. wieku stale strzeż i strzezyk: ta sama różnica u innych prasłowiańskie, cerk. i rusk.; ozna Słowian: cerk., serb., rus. striz, łuź. czało pierwotnie wszelaki 'głos' sćez, słowień. strezicz i strzek, czes.(jako oboczne do stek, p.); ograni strzizlîk i strzizek; urobione przy czone u nas i na Rusi do 'głośnego rostkiem -z od pnia strei-, stroi-, uderzania, pukania'. stuła, 'przepaska księża'; ze o głosie lub ruchu. *stlld, 'zimno'; studzić, z wielu zwykłem u wyrazów obcych przej złożeniami; studnia (i u innych na ściem o w ó, u, z łac. stola, od rodów od 'zimnej wody' przezywana, średniowiecza (dlatego ł); »obleczon np. lit. szałtinis, 'studnia', od szał- stotą lnianą«, biblja, stola r. 1510. 4
t
T
524
sturarz — sudamny
S
Sturarz, ze zwykłem rozpodob- począwszy nazwa 'choroby' (por. nieniem i stularz, 'partacz, rzemieśl niem. Auszehrung, 'gruźlica'), su nik niecechowy', sturarstwo, z niem.chotnik, suchotniczy; sucho, rze Storer. czownik: »nie przeszkodzą mu sucha...,mrozy*; suchość; suchorlaioy stwolin, p. stolim. stygar, sztygar, w górnictwie, (sucherlawy, jak chuderlawy; por. cerk.suchonjaw, serb. sucholiw); suz niem. Steiger. Styl, z łac, a to z grec. stylos, chedni, »kwartał*, tak nazwane od pierwotnie o »żelaznym grabszty- postu przy owych >quatuor temchlu* do pisania, później o »modela- pora«, już r. 1558: » godzien do szu* ('wzorze, formie') nietylko opi brych suchedni*, t . j . 'płacy kwar sania*, lecz i budowy, a nawet kalen talnej'. Prasłowo, z trojaką wokali darza (»starego i nowego stylu*); zacją: schnąć, suchy, usychać. Lit. sausas, 'suchy', susti, o 'parchach', stąd stylowy, stylistyka, stylizacja, wystylizować. Drugie styl, stylisko,łotew. sust, 'schnąć'; ind. śosza-, 'schnięcie', śuszjati, 'usycha'; grec. 'trzonek pendzla*, z niem. Stiel. styma, 'szacunek', z włos. stima, auos, 'suchy'; niem. dawne súršn, ale estymować z franc. estimer, nie'usychać'. Niemiecka nazwa kraiku Zauche, z słow. Sucho lub Sucha. z łac. aestitnare (?). Stynka, nazwa rybki, rozpodob- U wszystkich Słowian tak samo: rus. sochnut', 'schnąć', itd. nione z niem. Stint. SUĆ, odmiana pierwotna: spę, Stypa, 'uczta pogrzebowa', za jęła od 16. wieku miejsce dawnej spie, ponieważ suć z *sup-ć po strawy (p.); słowo wyłącznie pol szło; później, już od 15. wieku, skie, jakby z łac. i włos. stipa, uchodzi suć za pień na u-, a więc o 'orszaku, tłumie', tak jak np. stywa, trzecia osoba: su je, imiesłów: sul; 'kozica u pługa, styk', z łac. stiva.z trojaką wokalizacją: sep, osep, Sllbet, 'spik, śpiączka', z turec ospa, wysep (p.); sypać z łicznemi złożeniami (tu i cerk. syn i sun> kiego (arab.) subūt. Subtelny, 'drobny', w 16. wieku 'nasyp, wieża'); su-ty (z *supty), 'na subtylny; subtelność; z łac. sub- sypany, pełny' (por. lity), suto, »ty tilis, niby 'niedotkany', od tela, 'tka kopce są suty podług prawa*, »»anina'; inna łacina z sub-, 'pod-', suwszy popiołu na głowę* (biblja), posucim ('posypaniem', tamże), » gra obcą pozostała {subhasta, sublimat, itp.), więc dalsze .łożei..** sub- nice sobie suł gdzie chciał*, w 16. i 17. wieku jeszcze stałe. Prasłowo; pomijam. SUChy, suszyć; liczne złożenia; lit. supti. 'kołysać' (prus. supis, īẅr susz, o 'owocach', 'lesie' i 'pasiece'; syp', jeśli to nie pożyczka z pol suszarnia; suchar, osuch ('placek', skiego sep raczej), ap-siaupti, 'okryć, od r. 1472, i 'gałąź sucha'), sucha oblegać', suopuoti, 'kołysać', suopis, rek; suszki, i o 'pachnidłach'; su rodzaj 'sępa', łac. supare, 'rzucać'/ szyć, suchoty o 'poście', t.j. 'wstrzy dissipare, 'rozrzucać; rus. sopka* mywaniu się od napojów': »suchot, (niby sepka, 'nasyp'), i u naszych pi odpustów, dróżek, dość na polityka*, sarzy. > świadczą jej suchoty ustawiczne, SUdamny, sudanny, w 16. i 17. jej posty, jej modły*; od 18. wieku wieku częste, o 'zgrabnym, eleganc-' t
s
sufit — sum
525
kim, strojnym": » Rusin sudanno Tuchlauben); od sukania, 'nawija ukłoniwszy, rzecze*, »sudamnością nia nici' (znanego u nas w 15. wieku: białej płci*, »wieśniacy (greccy) są »Mar ja sukata jedwabiem*, Roz tak sudamni*, »nogi sudannej*. myślanie); »sukać albo obracać*, Pożyczka z ruskiego ? (czes. sud, r. 1500, sukadło, 'wijadło', r. 1500> 'parzysty',?; ruskie ssudit', •poży jedynie na Rusi ocalało pierwotne czać',?). Napewno pożyczki z rus. skat, sku, skań, 'tkanina', a jest są sudny, 'statki, okręty' (częste i częstotliwe sykał . Prasłowo; lit. w 16. i 17. wieku: ^topi sudny*), sukti, 'kręcić, nawijać'. Nazwę sukni i sudzina, 'naczynie' (u Stryjkow przejęli w średniowieczu Romani, skiego), z rus. sudno i (so)sud (p. a od nich Niemcy, suckeny (i buty sąd). nosili à la Pouldine, 'po polsku'). sufit, późna pożyczka z włos. U wszystkich Słowian tak samo. soffitto, soffitta, 'strych, strop, pu SUkrwica, 'ropa ze krwią', w 16. łap'. i 17. wieku; su- = są-, 'ze' (p.), SUfleta, w 16. i 17. wieku,'sługa por. sumienie. szkolny, kalefaktor', może z łac. supSUlica, 'spisa', p. sunąć, suwać; peta, w tem samem znaczeniu. Co oczekiwalibyśmy: sudlica; może to innego sufler (w teatrze), z franc. więc pożyczka z ruskiego, jak ro souffleur (niby 'poddymacz'), i su- hatyna; u Czechów sudlice. flet, franc. soufflé, 'omlet'. SUbak, sumak, 'antylopa ukraiń SUinica, »albo flasza, łagwica*, ska', zniekształcone z tatarskiego r. 1530, sulak 'garnek', narzeczowe; słowień. suV, 'garnek'. sajgak, saiga. *suł, w nazwach: Sulisław, Sul SUka, suczy(sukin syn od Rusi), suczka; z innym przyrostkiem su-ła mierzyce, herb Sulima; cerk. sulij, (to samo znaczy), częste w 17. wieku, 'lepszy' (drugi stopień do »dobry*, w Księdze Chamów: »sule wieszają*; jak łuczij lub unij); inne a raczej stąd pożyczyli Niemcy narzeczowe to samo sul- w posuł, 'kuban', od Żule; lit. szuo (drugi przyp. szu- *sulić, 'obiecywać', co w niskiem nes), pers. spa-ka (z *sva-ka), bo takogólne, niby od 'słania', 'obsyłania' wedle Herodota »Medowie psa zo- (p. słać, poseł) nazwane; sulij łą wią* (a więc z tem samem -&a),ind. czą z goc. sêls, 'dobry'. swan- (sun-), grec. kyb~n (drugi sułtan, tytuł; dopiero od 16. przyp. kynos), łac. canis (z*cvanis),wieku przywłaszczył go »carz< tu niem. JTun-d; nazwę samca zastą recki po egipsko-arabskim sołdanie, pili Słowianie psem. U Łotwy jest 'panie, zwycięzcy'; jeszcze » Janczar* i z odmienną gardłową: kunia, 'suka'. polski zna tylko sołdana - kalifa Lidyjski Kandaules: »psa dusi*. w Kairze panującego. Lit. sz-, słow. S-, zamiast gardłowej sum, nazwa ryby, dawniej i som; podniebieunej. Austrjackie Zauk, Stańko tę rybę i wielzą, z niem. pożyczka z suka. Weis, nazywa; sumiasty (wąs); SUkman(a), 'siermięga', z turec prasłowo; cerk. som (tak samo na całym Bałkanie i u Rusi), lit. szakiego. sukno, suknia, sukienka; sukienmas; brak dalszych odpowiedni nice ('gdzie sukna sprzedają', niem. ków, jak u nazw rybich. 7
t
526
suma — sutana
S
suma, sumo?vać, zsumoicać, sum prasłowiańska nazwa 'włóczni, spisy', ka, sumarjusz; z łac. summa, 'naj cerk.^ i na Bałkanie sulica, ale czes. wyższa (najniższa) liczba', swnmare. su-dlice. więc nasza sulica (p ) może Slima, sima, sunka (sunduk, całz Rusi; zna ją tylko 16. wiek. kiem ruskie, u Szymona Budnego), Supeł, supelekSwazeV, »mazowiec 'worek, flasza (skórzane)', z niem. ka* postać słowa, p.szypłać (szyp) Saum; stąd i czes. soumar, 'fur SUrduł, z franc. < surtout, późna man', u nas w Janczarze; ale u te pożyczka, z końcowem (naszem) goż Janczara »sumarótv abo koni«; jak w jilut, kajet. na innem miejscu są »osły«: węgier. surma, suremka, surmacz, z tur. szamdr, wlos.somaro, grec samarsuma, i, rodzaj 'puzanu' (u innych albań. samar, 'osielV wszystko od Słowian suma i 5urla,'piszczałka'); łac. sauma (z gvec.sagma), 'ciężar,od nas do Czechów, z m, pakunek', saumarius, 'zwierzę cię SUrnat, 'szminka', w 17. wieku, żarowe'. z rus. serb. surma, 'antymon', surik Sumienie, dawniej (jeszcze i w 19. (toż), ze Wschodu. surowy, surotoość, surowizna, su wieku) sumnienie (np. zawsze tak u Słowackiego), obok sąmnienie, rowiec, wyjątkowo serowi/ z sysampnienie w 15. wieku; sumienny,rowy; obie postaci prasłowiańskie: itd.; znaczy właściwie 'wątpienie' cerk. syr, 'mokry', rus. syraja ziemia, (cerk. sąmineti sę, 'wątpić, obawiać syriet', 'wilgotnieć', czes. syrỳ; cerk. się'; słowień. stimniti se,'podejrzy- surow (o człowieku, rus. surowyj, wać', sumnenje, sumnia, sumlja, z przestawką Suworow); por. na sum, 'podejrzenie'; serb. sumẅa, zwę seru (p.). Na Litwie tylko 'wątpliwość'); od są- i mnieć: 'mnie 0 'słonem' i o 'serze', suras, suris; mać tak i siak'; su- polskie oboczne w niem, i o 'surowem drzewie', do są-, jak w sukrtoica i i . Ale szwedz. sur ved, 'drzewo surowe'; sumny, 'smutny', sumować, 'smucić Staroniem, surougi, o 'ciekących się', późne (u Jeża i i.), z rus. sum- oczach', zresztą sauer, 'kwaśny'. nyj, sumozvaty; por. słowień. sum, SUS, p. szus. sumiti. SUSeł, 'krzeczek'; prasłowiańskie; Sumnice, sumniczki, 'poziomki', u Czechów sysel (stąd niem. Zeiw 15. wieku (Stańko 1472 i i.); sel-maus pożyczone); nazwa kilku prasłowiańskie; serV sunica, rus. drobnych szczepów słowiańskich nad sunika, i u nas sunica, sonica. CzyŁabą i nad Drawą; u nas, jak nie *są-nika, od niknąć (ku ziemi)?; 1 krzeczek, na'pijaków' przenoszone: por. ogólną nazwę poziemek. »pije jak suseł«, prawdopodobnie SUntjĆ i liczne złożenia, często od wysysania (rus. suslif, 'pić', sutliwe suwać (»nasuwa mi się myśl«); sto, 'braha'), chociaż w istocie zwie prasłowo; obok sunąć i suwać cerk. rzątko, jak i krzeczek (skrzeczeli), ma jeszcze i sowati, rus. sowat' sia, od pisku przezwane: cerk. sysati, zasowka, więc nasze zasuwka ra 'syczeć', u nas sys, nazwa 'orła' czej zasówka; lit. szauii, 'strzelać' (u Cygańskiego 1584 r.), jak krzei 'suwać' (chleb do pieca), szuwis, czot lub rarog od dźwięku; por. 'strzał' (i przy tkaniu, 'rzut'). Dal niem. sausen, dawne suson, 'huczeć'. SUtana księża, sutanna; z włos. sze odpowiedniki wątpliwe. Stąd
s
sutek — swąd
527
sotanna, 'płaszcz' (właściwie 'spód zbiorowe; swatać; zgrubiałe swach, swacha; swaszka; od czasownikat nica'). Slltek, sutki, 'piersi', w Ezopie swaćba, 'wesele', pisane mylnie i i . ; »sutków nie ssiesz*; por. bułg. swadzba (jak prośba), a stąd swadzsucza, łotew. sukt, 'ssać'; pień 5 « - , bić, Sapółkować' (16. wiek), swaindyj. sunoti, 'wyciska', grec. hyei, dziebny obok swadebny, 'weselny' 'deszcz pada', niem. sou, 'sok'. Ru (o pieśniach i t. d.). Małżeństwo łą skie sutki i sutki wcale odmienne, czyło, swoito rody. swawola (dwa słowa), a do niej od tknąć. SUtułowaty, 'krępy, przysadzisty', stałem prawidłem nowy przymiot nik swowolny obok swawolny, swa ruskie, od sutuł, p. tut. SUWałka, w 16. wieku, o 'koszu wolić, i swywolny, swywolić (od: i najeździe tatarskim'; od suwa- swéj woli); swawolnik, swowoleństwo; czes. swéwole, swéwolnỳ, to nia ? SWak, obok swojak (to 'ziomek'; samo. SWcjd, swędzić i swędzieć, nie tamto 'szwagier', w 16. i 17. wieku, ale i 'rywal', Ezop, r. 1500); Swa tylko o 'dymie, smrodzie' (»psim czyna i swacina, 'uczta wstępna swędemt, 'byle jak, marnie'), ale w przyjmowaniu do cechu', czes. i o 'świerzbie' (»ręka mnie swędzi*), swaczina, o 'podwieczorku' wogóle; i o 'plamie od ognia, rdzy', swędra: »w swędrach* (»w sprosnościach«, p. swój, por. łac. suus. Swar, swarzyć się,swarka,swar- w drugiem wydaniu Leopolity), »nie nia, swar li wy; prasłowiańskie; tak miał swędry albo zmarski*, » złość samo u wszystkich Słowian (oprócz i brzydka swędra*; wkońcu prze Serbów); stąd nazwa głównego niesione i na 'sknery, źmigrosze'. bożka, Swarozyca; zdrobniałe to To postać pierwotna, por. bez s-t z Swaróg, co urobione przyrost więdnąć. Ale, jak częściej bywa, kiem -og Qnkpirog, twaróg, rarog), mieniają się nagłosowe sw- i sm-; nazwa 'ognia-kłótnika' w kulcie, bo więc już w cerk. tylko z m: priRuś jeszcze w 12.—14. wieku wzy smęnąti (trzecia osoba »aorystu« priwając ogień, Swarozyczem go zwała; smęde), obok priswęnąti, osmąditi u nas tylko w nazwach miejsco ('wypalić piętno'), prismąditi, 'wy wych: Swarozyno, Swaryszew, Swasuszyć (wywędzić)'; słowień. smod, rzędz. Prasłowo; zestawiają z na smóditi; serb. swud, smud, smuzwą dla 'ciężaru, trudu': niem. schwer diti, 'opalać'; czes. smoud i cmud, (dawne swari, 'przykry'), goc. swērs, a nawet czmud, 'swąd' (por. nasze 'szanowny', łac. serius, 'poważny' czmucić, o fajce, zamiast czmudzić), (u nas: na ser jo, 'poważnie'); lit. dalej czmucha, 'swędra', czmuch, swerti, 'ważyć', swarus, 'ciężki', 'smród'. Por. niem. dawne swèdan, swirti 'przeważać', swirtis, 'wa swethan, 'palić', Schwende, 'źdźar, hadło u pompy'. Inni łączą swar wypalony las' U innych Arjów na z goc. swaran, niem. schioóren, zwa 'potu': łotew. swīdēt, 'pocić', 'przysięgać', nord. and-svar, 'odpo swiedri, 'pot', ind. swedate, sweda-, wiedź', łac. sermo, 'mowa'; to traf 'pot', grec. hidrGs, idiO, 'pocę się' łac. sudare, sūdor, 'pot', niem. niejsze. swat, z swojat, p. swój; stcacia, swizzen (schwitzeń). r
528
swoboda — syty
S
swoboda, narzeczowe (ruskie) sło- liją) nazywają i 'mamuny' (również boda, 'łgota, wola'; swobodny; oswo z ambony znane), i 'dziwoźony'. bodzić; w 15. wieku świeboda, 'obfi Sybir, Syberja, syberjak, sybirtość, hojność*, świebodny (postać z ie ski, syberyiski, z rus. Sybir (rodz. tylko u nas, jak i znaczenie 'hojności'); źeńsk.); przezwane nie od Siewierzy, prasłowiańska nazwa 'wolnego' (swo 'północy', lecz od Sewerów, Sabibód' mąz nazywa Metody r. 885 rów, ludu na Wschodzie, za Donem, następcę swego, Gorazda); od w 5. do 7. wieku nieraz wymie miany znaczeń bywają i indziej, np. nianego. słowień. slobost, 'ufność', slobnost, Sycera, w 16. wieku, z biblji, 'dostatek'. Urobione zbiorowym przy o 'napoju odurzającym', z łac. grec. rostkiem -da (jak łayoda) od pnia sikera, z hebr. szekar. swobo-, a ten przyrostkiem -b (-bh) Sygnet, ' pierścionek - pieczątka' od pnia swo-, p. swój; por. prus. (z herbem, na palcu; u Reja), por. subs, 'sam, swój', i nazwę niem. wło3. signatorio anello, franc. *7Schwabe (stare swābū, t. j . 'wolni, gnet, z łac. signetum od signum, swobodni'), u nas Szioab, oszwabić, 'znak', od czego i sygnał i sygna 'ocyganić', w 16. wieku (r. 1544); tura, sygnarek, 'dzwonek', i sygno szwaby przeniesiono miejscowo na wać, asygnacja, ale i zegnać (p.). owady: 'tarakany, prusaki'. syk, syknąć, syczeć, sykać; pra SWÓJ, zaimek zwrotny dzierżaw słowiańskie ; dźwiękonaśladowcze czy, jak mój, twój; prus. swajs; (dla takich słów -k prawidłowy przy w licznych urobieniach, szczególniej' rostek), por. wyżej sys pod suseł; dla nazw pokrewieństwa: Staroniem. oboczne sik (p.), sikora; czes. sykati, swein, 'sługa', nord. sveinn, 'chło syczeti, 'sykać' i 'sikać', słowień. piec' (także nazwa osobowa), Staro sikati, rus. sykał', 'syczeć'. niem, ge-swlo, 'mąż siostry', dciś sylaba, sylabizować już r. 1558 Geschwister; lit. swainB, 'siostra (zamiast *sylabować, »składać l i żony' lub'żona brata', swainis, mąź tery*), dziś ludowe ślabizowaći ślesiostry' lub 'brat żony'. P. swak, bizować; łac. syllaba, z grec. syllabe, swat, świekier, świeść, swoboda. dosłownie: 'składanka', z tymże przy Od swój: swojski, jak mojski, twoj-imkiem sym- (sy-) co i w symbol, ski; swoisty; osicoić, uswoić, przy symfonia, symetrja, sympatja, itd. swoić, itd. syn, synowa, usynowić, synow SWOra, sworzeń, sworny, swor-ski, synowiec; liczne zdrobnienia, ność, p. sfora, niesforny (Potocki synałek, i t d . Tak samo wszędzie, sforzeń nigdy przez sw- nie pisze: prasłowo; pień na -u, jak wszelkie »łamie się sforzeń i roz wora «, » $ for urobienia (z -ow-) dowodzą; lit. sūmowym świdrem wierci*); również nus, ind. sūnu-, grec. hyios, od pnia »sfora psów*, ale o 'przyjaźni', 'mał su-, 'rodzić' (ind: suti-, 'urodzenie', żeństwie': swora, sworny, już częstsū-tu-, 'ciąża'). s y p a ć , sypnąć, sypki, wysypka sze; p. wrzeć; swora przeciw rozworze. Czeskie swor i swora tylko itd., p. suć. o 'narzędziach', ale swornỳ: 'zgodny'. sysać, p. ssać. syty, sycić, nienasycony, sytny; Sybili; nazwa (od Sybilli) prze szła z ambony do ludu; tak (i siwi- dosyć z dosyci, skrócone dalej Ł
s
ściana — ścigać
529
w dość; przesył; tak samo u wszyst scirz); prasłowiańskie; i w cerk. są kich Słowian. Prasłowo, różniące oba rodzaje, na Rusi jeszcze i trzeci: się jednak samogłoską y (== U) od stierwa; ostierwienit'siaSvrîví&c, się'; wszelkich odpowiedników: lit. so- taka sama wielość rodzajów w sło tus, 'syty', prus. sātuinei, 'sycisz'; wach barłóg, błazn, brzuch i i . grec. a-atos, 'nienasycony', łac. satis Ścieżeje 'zawiasy', p. stóg i ścieg; (nasze satysfakcja) i satur, 'syty' ściezejny, 'główny', wedle łac. 'car(stąd satyra itd.), goc. saths, 'syty' dinaìis', w 16. wieku; serb. z o: sto(niem. satf), i ga-sothian, 'sycić'. zaj, i stozer, stozernik, 'kardynał'. Mamy oprócz tego rzeczownik syta, Ścieżka, zdrobniałe (dziś bez tego 'woda miodowa' i 'wywar miodowy, znaczenia, więc nowe dalsze zdrob co powtarza się na całej Rusi (da nienia: ścieżynka, ściezeczka), od lej nieznane) o tem samem: sytit', śćdza w psałterzu florjańskim (w pu 'sycić', ale sytif, 'słodzić'; może to ławskim zamiast tego już ścieżka); i u nas ruskie? Naszą satyrę (z łac.) śćdza, drugi przyp. liczby ma *ściedz, odwodzą rozmaicie, i od grec. sa zdrobniałe ścieżka (jak słza, słez, tyr os (> dziki mąż«, u Kochanow słezka); postać pierwotna: stig-ja skiego), i od lanx satura, niby (jak Idza z *îíg-ja), do tegoż pnia 'quodìibet', 'mieszanina wszelaka'. co i ścigać (p.). Obok pnia z miękką Ściana, ścianka, ścienny; zaścia półgłoską był i pień z twardą, t . j . nek; pościenie; prasłowo; lit. siena, obok ścięgna, 'drpga', i stegna; 'ściana', grec. skêne, 'namiot'; nagłos stecka, steszka r. 1500 (jak w cerk. pierwotny: sk- (gardłowa podnie- stogna), szczególnie w wielkopol bienna). Zawsze łączą ścianę z niem. skich zabytkach (por. różnicę mię Stein, ależ słowiańska ściana nigdy dzy słza a ruskiem śłozą, i i.). Już z kamieni nie bywała, lecz z drzewa w 15. wieku śćdza (pisana roz i gliny. U wszystkich Słowian bez maicie, stdza itd.) wyszła zupełnie wyjątku stena, 'ściana', a stènica z obiegu; »pospólnych ścięgien*, r. 1408. Ruskie stiezia, cerk. stt'pluskwa'. fdjza, serb. staza, czes. steze, sło Ścieg, przy szyciu, ściegać; Ruś nawet knutem ściega; pień steg-, wień steza, itd. stog- (p. stóg). Od ścieg i ściczeja, Ścigać, ścignąć, niedościgły, po 'oś ziemi, biegun', w psałterzu, ścig, i t. d.; dościgać, (do)ścigły i o 'drzwiach': oścież, rozcieza; (i o owocach: 'dojrzały'). Prasłowo; dalej: ścięgno, 'droga'; z niepier- pień stīg- (p. ścieżka, śćdza) i stlg-; wotną nosówką ścięgno, 'sucha żyła'; lit. steigtis, 'natężać się', staigus, 'po ie albo z e (serb. Stegno, 'udo'), ry wczy', słaiga, 'nagle'; niem. steialbo z półgłoski, cerk. stigno, na- gen, grec. steichó, 'kroczę', stoichos. stegny, 'karwasz'; czes. stehno, rus.'rząd', a stąd rus. cerk. stich, 'wiersz'. stiegno, niem. Schinken(?). W serbskiem jest jeszcze bezoko Ściernie, ścierń, ściernisko, 'co licznik stići (jak nasze strząc, strzec). po zżęciu zostaje', dawne ścirnie; Wokalizacji śćdza, sCidza, odpo prasłowiańskie, może we związku wiada łotew. stiga, jeśli to nie po życzka z niem. Stiege (niem. Steg, ze ścierw (p.). Ścierw, w 15. wieku jeszcze goc. staiga, 'droga'). Stignąii: 'dościrzw (biblja) i ścirzwo (kaszub. siąc celu, przybyć', 'dosiąc kogo'. 34 Słownik. r
530
ścirci&łka — śledziona
S
ścirciałka, kpiąca nazwa 'wło- zwa od rzeczki i góry Ślęzej (dziś dyki' ('szlachetki-nieposesjonata'); od rzeczka zwana Lohe, a góra So botą, niem. Zobten), ta zaś nazwa ścierać (?); jest i (ś)wirciałka. Ścisły, ścisłość, dawniej i ściśliwy, od szczepu niemieckiego Silingów, i z k: ściskły, ściskliwy, 'szczelny, co stąd na początku 5. wieku wyru dokładny, skąpy", od ściskać, p. ci szył za Wandalami na Południe. skać (jak zwięzły, zmarły, przy Góra Ślęza, z równiny się wzno sząca, znakomitem była uroczyskiem. szły itp.) śledź, ślodek (u Reja i i.), rus. Ślad, śledzić, śledzttvo, ślednik ('pies', co juź w 13. wieku do Prus sield. sielodka (rodzaju żeńsk.), wraz przeszło), słodować, 'tropić", dziś tyl z nazwami lit. (silke, prus. sileke) ko naśladować, prześladować itd.; pożyczka z nord. sild (dzisiejsze pośląd, pośladek, pośledni (por. cerk. szwedz. sili), jak i u wszystkich Fi poslèd, 'potem'; por. opięć), posiedź, nów; nazwy litewskie poszły z estoń napoślvdz, 'nakoniec'; osiada, 'ślad'. skiego sitk. Inna nazwa niem. Hering Prasłowo ; lit. slydau, slysti, 'śli (u nas narzeczowe jarzęg, jeśli to zgać się", siidus, 'gładki', niem. an- nie zmyślone); w 16 wieku u nas glosas. slida?ł, ś\izg&e się* ('gleiten\, bydlinek z niem. Bite kling, dla rybki dowodzą, źe pień miał znaczenie »wędzonej«, gdy sild od »soli«, 'kiełzania, ślizgania, toczenia po gła- a hering od »laki«, łac. halce, na dziźnie'. TT wszystkich Słowian tak zwany Od trzeciej nazwy 'śledzia' samo: cerk. slèd, poslezde,'później', poszła nazwa Ska(njdynawji, 'ziemi poslédûk, 'koniec', czes. shdnik śledziowej' (a może i sinus Codanus, (pies), posléz, 'później', rus. slćdu- co mylnie z Gdańskiem łączono: 'morze śledziowe'?). Handel śledzia juszczif, 'następny'. Ślamazarny, o 'ociężałym, powol mi do najdawniejszych należy. Śledziona; śledziennik, o 'hipo nym,' słowo nowe, od ślftm, 'muł', z niem. Schlamm, zwykle szlam, chondryku' (albo chandrze, jak Ruś *szławotvać staw* ; ślamowaty, skraca to greckie słowo). Postaci 'ślizgi', juź od 17. wieku. Jest teź najodmienniejsze; nawet w jednym i ślamazarny (z sz-, jakby to wła druku (np. u Falimirza 1534 r.) można ściwiej pisać należało), z niezwy ich cztery naliczyć: jest i słodzona kłym przyrostkiem (por. dziwarny), i śleziona i slozona; d przed z, jak zwykle, »dodana*, więc mylne; cerk. ale *szlamazy nie znam. Śiaz, mylnie szlaz, roślina ('mal slèzena, rus. sełezena (dziś stele* wa') i 'żołądek (»czwarty*) bydła'; zionka), czes. slezina z slezena; ślazowy; prasłowiańskie; cerk słez wstawiają i k; dają i szl-. Pra i sljuz, więc nazwa »od śluzu z roz słowo; postać pierwotna *selzena, gotowanych korzeni tego rodzaju*, s- zamiast sp-; brak w lit.; iryjs. p. śluz (ślizki); tak samo u innych selg (z *sphrlghā); grec. splên (stąd Słowian: słowień. sfkjlez, czes. slez;spleen angielski) z *splench~; awest. sperezan- (z *sphelghen, gardłowa u niektórych z szl-. śiłjsk, dawniej Śląsko (domyślne: podniebienna, dlatego słowiańskie z); pole); nietylkoź nazwy miejscowe ind plłhan-; lacUen. Jedna z licz mieniały stale w ciągu 16. i 17. nych nazw ciała spoiny ch Arjom; wieku rodzaj nijaki na męski. Na mimo to w każdym niemal języku l
ślemię — ślub
s
531
nieco albo i znaczniej odmienna sljunjawyj, por. śluz; por lit. sliekas, 'dżdżownica', łotew. sliekas (por. język). Ślemię, 'belka poprzeczna'; »śle- i slienas, 'ślina'. mię z trzech drewien*, 'szubienica'. Śliwa, śliwka, śliwkowy, śliwić; Prasłowo, u nas mylnie i z szl-; cerk. śliicowica, śli wianka lub śliwczauka; slemę, z * selmen-; lite w. szclmuo,prasłowo (u innych Słowian postaci 'szczyt dachu; belka'; sz-, s-, z gar i z slju- i szli-); brak w lit. (oprócz dłowej podniebiennej. pożyczek); nazwa czy od gładkości Ślepy, ślepota, ślepiec, ślepie, śle (do sli-ny itd,), czy od barwy, łac. piec, ślepie {slipy, ślipaki), ślepnąć; liiidus, 'siny' (?); łączą z niem. prasłowiańskie; podślepowaty; oślep- Schlehe, Schledorn, 'tamki' (z *slainać, nowe, zamiast dawnego oślnąć hó) Czasownik sliwić o wszystkiera (por ustki tac co do wokalizacji pnio 'śliniącem': * wrzody, krosty śliwej), przestawionego w olśnąć (p.). wiące*. Odmiany śliwek: węgierki; Nazwy dla roślin 'primulaVanagallis', lubaszki; szwestki w Ib. wieku, jak kur oślep (kura-, kurze-, kurzo- z czes. szwestka. a to z niem. ślep, przeniesione od nas i na Ruś), Zwetsche, co znowu z łac. sebastica. bo roślina ostrzyła wzrok przeciw Ślizki, ślizgi, ślizgać, ślizać się; »kurze; ślepocie«. W 17. wieku slizawka i slizawica obok postaci ślepucha i o 'gorzałce'. z zg: ślizgawka; śliz i ślizyk, na Ślęczeć, ślęczyć, toyślęczyć, 'du- zwa rybki; pośliznąć się; w cze kwieć'; pień slenk-, słonk- w siąka, skiem i z inną wokalizacją, slzky, słomka, o 'skrzywieniu'. Prasłowo; cerk. sîízûk, słowień. skliznoti, lit slenhu, słinkti, 'pełzać', sianka, sklizek, serb. sldizak, rus. skliznut'. 0 'leniu' (sli?ika, slunkius, 'powol Pierwotne: skliz-iskulz-, którego sny, gnuśny'), niem schlingen, 'ły odpada, więc kiełzać, kiełznąć, to kać', Schlange, 'w ąż' (dawne slin- samo co s(k)h'zać; rus. kołzat\ gen znaczy również 'pełzać'). Tu i z ch = sk: chołzko, 'ślizko'; odmian 1 prześlągly (u Reja), o szkapie tych postaci mnóstwo; brak odpo wiednika litewskiego; grec. Jtigden, 'z zapadłym grzbietem'. Śliczny, ślicznota, p. lire\ tak 'po powierzchni', niem. schleichen, samo czes. śliczny] u Bułgarów 'pełzać', dawne sleicha, 'sanki', an i Słowieńców i samo liczny, 'piękny', glosas. slic, 'brus'. por. liczyć u nich, o 'piększeniu', ŚlOStram, szlostram, 'balka': »ani i nasze liczydło, 'szminka'. Wła ślostromu, ani widzieć tarcice*, ściwe znaczenie: 'stosowny', 'po Potocki; z niem. Schhissrahmen; dobny'. t u nas wsunięto Ślimak, ślimaczy, ślimaczyć, za Ślub, ślubować, ślubny (w wy chodnio- i wschodniosłowiańskie, od mowie i szl- zamiast 57-); poślubić, tegoż pnia co i ślina i śluz; po zaślubienica, ślub(oiv/iny; od nas starza się, jako prasłowo, w grec. Prusowie przyjęli, salubs, dobrze le/maks. 'ślimak', i w niem. (slim) oddając 5- przyimkowe swojem właSchleim, 'ślina' snem są, t. j *z(e)'; p. luby; por. Ślina, ślinić', ślinogorz ('angina'); niem. geloben, Gcliibde; czes. slib, » połykać ślinki «, przysłowiowo. slibiti, mniej używane niż nasze; Prasłowo; u innych Słowian i sljuna, znamienne dla zachodniej Słowiańr
34*
532
ślusarz — śmierdzieć
S
szczyzny, a szczególniej dla nas; samo u wszystkich Słowian: rus. na Litwie sąluba i szłubas, od nas. śmieju, śmiełczak, czes. smiely, serb. Ślusarz, z niem. Schlosser od smieti; uważają to za złożone z sitSchloss, 'zamek' (od schliessen, 'za i *me-ti, i łączą mé- z niem. Mut, mykać'), z stałem przejściem o w o , dawne mot(?). Śmierć, p. mrzeć; pierwotne smirzć u, u słów obcych; dawniej i ślonie istnieje, jest sinierzć (do dziś sa?z, slosarstwo. Śluz, śliz; śluzem, pisane i ślo- na Podgórzu) i śmirć (nader rzad zem,'płasko'; »śloz fłegmisty«, »ślozy kie już w 15. wieku; psałterze i bi lipkie« w 16. i 17. wieku (niby blja nie znają innej formy prócz pierwotne *slez); cerk. sluz, 'ślina', dzisiejszej); lit. smertis, pożyczka. rus. sliź, bułg. sljuz, czes. sliz; od Przymiotnik śmicrtny, już w 15. tegoż pnia co i ślina (sli- i slu- wieku zastępywany przez jedynie nneniają się tu stale); w słowień. dziś używane (czeskie ?) śmiertełny; śmiertelnik (por greckie brotos, to jest i slu-ga, 'ślimak'; p. Iza. Śmiać Się, śmiali się (śmieli samo), nieśmiertelność; śmiertność mylne); na-, wyśmiewać (niema czę- tłumaczy w psałterzu i 'ścierw'; stotliwego z j),naśmiewca itd.; pra u Potockiego żartobliwie śmiertusłowo; cerk, swijati, smeją sę, czes. szka. Zastępują śmierć łicznemi smdti se (u nas -ija-, jak zawsze, wyrazami, jak goła i i . Czasownik: ściągnięte); łotew. swict, smeju, uśmiercić. Pomijam złożenia, śmier smaida, 'uśmiech'; indyj. smajate, cionośny itp. U wszystkich Słowian 'uśmiecha się'; grec. meidao, łac.tak samo: czes. serb, smrt, smrłan, mirus ('śmieszny, dziwny, cudowny', 'śmiertelny', itd. Śmierdzieć, prześmiardl; smard, franc. miracle). Urobienie: śmiech 'plebeius', to jest śmierdziuch, po (POŚmiara, 'pokora', stałe w psałte gardliwa nazwa 'oracza, chłopa', rzu; śmiemy, 'pokorny', tamże; śmie- w ustach pasterza, woja i pana; smard rzyć, dziś uśmierzyć, 'upokorzyć*, od i śmiardł taka sama prapolska różna śmiary; ale jest i uśmi(e)rzyć od postać jak zamo i ziarno, darski mir, 'pokój' (u nas obu postaci nie i dziarski, i bynajmniej nie odmie rozróżnisz); cerk. smèriti, upoko niona wedle śmierdzieć. Są tylko rzyć', serb. smjera, 'pokora', smje- dwie postaci: smìrd- i smord- (p. smród); i na Litwie tak samo, tylko ran, 'pokorny'; p. miara. Śmiech, urobione od śmiać, jak t&msmird- i smard-: smirdziu,smirspiech od spięć; śmieszyć, ośmie dēli, 'śmierdzieć', smirsti, 'zaśmier szać, śmiechowisko, naśmiesznik, dzieć się', smirdas, 'śmierdziuch' śmieszny, śmieszek; prasłowiańskie; (łotew. smirds, pożyczka co do zna czenia z rus. smierd, 'chłop'); i smarp śmiać się. Śmieci, śmiecie, zbiorowe, śmiet das, 'smród'; e jest może w łac. nik, śmiecisko, śmiecić, śmieciarz, merda, 'łajno'; inni łączą tu niem. śmieciuch (i nazwa 'dzierlatki'); zło Schmerz, 'ból', i Schmeer, 'tłuszcz'. U wszystkich Słowian tak samo: żone z (z) i mieść (p.). Śmieć, śmiem zamiast dawnego cerk. smrdèti, smrzdą, itd.; w ak śmieję, śmiały (jak bywały), śmia tach 12. i 13. wieku zmurdones, łek, ośmiełić. Prasłowiańskie; tak 'chłopi'.
śmietana — spichlerz
533
śmietana, śmietanka, śmietan- decki (Krakowianin, autor broszury czarka, w 15. wieku śmiotana, śmio- z r. 1610); por. miedź; śmiady itd. tanka (Rej); od nas Niemcy- poży zachowały s- nagłosowe, jakie miedz czyli, Schmetten, a w innej postaci postradała (niem. Schmied). Obok Schmant; prasłowiańskie; słowień. śmiady był i śmiady, bo i u nas wsta wiano Z między m-j (por. niemowie smetena i smetana, czes. smetana, uZałabian swafcwa (pomylone chyba, i i.), pośmledzieje, u Reja. I Czesi co u nich nie dziw). P. mieść, niby odmieniają sm- w sn-; cerk. smêd, »zebrana*; por, maślanka; ie bez 'śniady', serb. smedjka, 'brunetka'; przegłosu, podobnie jak umietać, brak słowa na Rusi. umietacz, w 16. wieku ogólne. Śniat, 'pień drzewa', ogólne w 17. wieku, »śniatem padł* ('jak długi'); Śmiga, śmigawka (do rzucania kamyków), Śmigiel (i nazwa miej tylko nasze i czes. sniet, snieteic, scowa), śmignąć, 'rzucić', i śmigać; 0 tem samem znaczeniu; p. śnieć (?); śmigownica, nazwa 'działa' w 16. śniecie, 'ronić (pióra)'. Śnica, sznica, 'osada dyszlowa'; i 17. wieku; śmigły, t. j . 'smagły'; oboczne do smagać (p. smaga). przestarzałe; u nas, Czechów i Rusi; Śmigus, pozornie do śmigać, cho por. rus. snycz, 'zasuwa', p. snuć. śnić, p. sen. ciaż z niem w najmniejszym nie Śnieć we zbożu, 'rdza zborowa'; pozostaje związku, bo skrócone z śmigurst (co jeszcze w 17. wieku, jedna z nazw dla 'geranium', r. 1557; r. 1655 i częściej), śmigust, a to jest prasłowiańskie; czes. sniet, słowień. niem. Schmeckostern (Czesi z tegosmetlaj, o tem samem znaczeniu. szmerkous zrobili), nazwa 'ponie Por. knieć, kniat; dla koloru (?). działku wielkonocnego', kiedy bito Śniedny, 'jadalny', p. śniadać się prętami i wodą zlewano; to samo 1 snieść; >śniedne i pite rzeczy*, co dyngus, co również od Niemców »do strawnych albo śniedny ch rze przyszedł; zwyczaj i nazwa Słowia czy domowych*; śniatek, zamiast nom obca; przechodzi na znacze śniadek, 'potrawa', czes. sniedek. nie 'daru, jakim się w Wielkanoc Śnieg, śnieżny, śnieżyca, śnieży obsyłano'; tak jeszcze w 17. wieku sty; śnieguła, nazwa ptaszka; pra stale: »wtenczas, kiedy smigursty słowo; prus. snaigis, lit. sniegas, różni przyjaciele wzajem sobie od snaigała, 'śnieżynka'; grec. nifa, dają*, za śmigurst oddana*. łac. nix, nivis, goc. snaiws, niem. Śniadać, śniadanie, śniadanko, Schnee. U Słowian tylko z woka pierwotna postać złożenia przyimka lizacją oi; na Litwie i obie inne: sun (='ze') i pnia jad(ać); tak snigti i sneigeti. U wszystkich Sło samo przez cały 15. wiek mówiono wian tak samo. śniedz, 'zjedz', p. snieść; sniadny, Spichlerz, dawniej spichrz, a są 'jadalny', »śniadki ciał*, 'zjadki'. i postaci z szp-; z niem. Speicher; Por. śniedny. Prapolskie. l wstawiliśmy później (jak w szmuŚniady, śniedź, Śniadecki, za klerz); niem. Speicher z łac. splcāśniedziały, nastały dopiero od 17. rium, od spica, 'kłos', co Niemcy sami wieku, zamiast dawniejszych po we wczesnem średniowieczu urobili; prawnych śmiady, śmiedź, Śmia- romańskie języki tego nie znają.
534
śpieri — śrót
3
ápieti, 'spięcie, sponki', do zapi wackie strez, 'kra lodowa'. Przyro stek -g, jak w trwoga, księgi itp. nania, r. 1500, p. piąć. Środa, środek, środowisko; po Śpiew, śpiewać, śpieioak, śpięwaczka, śpiewny, śpiewka; zamiast śród i śród, wśród; średni, śred niówka, średnica; pośrednik, po śpiew; p. piać. Śratać, pośratać, dziś tylko lu średniczyć; środowy; śródziemny, dowe, 'witać', w 15. wieku ogólne, śródmieście, śródwieczerz; liczne z właściwem rz; w biblji: »śrzatła odmiany postaci, nawet rsioda ji« (u Leopolity: »wybiegła prze i rsiodek w 16 wieku, np. w Jan ciw jemu*), »pośrzatł je« (»potkał czarze; dawniej zawsze z rz: śrzoda, się z nimi*, Leopolita), »jegoź po- śrzedni, śrzodek; z t wstawionem: śrzatł* (»któremu zaszedł*, Leo strzoda, postrzodek. Pień ten sam polita); w psałterzu: »pośrzatła je- co w sierce, p serce (tam sird-, tu sta«(pośrzatłasta, puławski; »zabie- serd-; ruski pełnogłos, sereda, cerk. żaly sobie*, psałterz z r. 1532). Re srèda). Wedle niem. Mittwoch na sztki prasłowiańskiego czasownika zwał Słowianin dzień tygodnia środą, rèsti, co juź nigdzie sam nie wystę t. j . 'środkiem', juź w 8. wieku puje, tylko w złożeniu z przyimka- (p. o nazwach pod Tydzień), licząc mi: obrèsti i surēsti, obrètati, 'zna- dnie od niedzieli Typu serd- Litwa chodzić'; na Rusi walnie zastąpione: nie ma, jest on wyłącznie słowiań obriesf, priobriesti, itd.; stąd na ski. Odmiana śrz-, zrz-, w sr- zr-, zwa 'spotkania - szczęścia' na Bał u nas stała (p. srebro, źródło); pro kanie: serb. sreća (nesreća, 'nie ste to ułatwienie wymowy. Pier szczęście'), stare bułg. sręszta (stąd wotne znaczenie części ciała (por. węg szerencse); u Czechów na serce) przeniesione u Słowian wy wsirziCy 'naprzeciw', strzetnouti, łącznie (Litwin juź tego nie zna) na i strzetati, 'spotykać'. Prasłowo; określenie miejsca. U wszystkich lit. rasti, randu, 'znachodzę' (u Sło Słowian tak samo: czes. strzała, wian czas teraźniejszy również z no 'środa', strzed, 'środek', i strzida. sówką ceik. obręsztą); dalsze od 'klasa, ulica', strzidati, 'odmieniać', powiedniki wątpliwe. U nas i po- strzidmy, 'mierny'. śrzacajy 'powitanie', z przyrostkiem Śrót, do naboju, i o 'grubo zmeł~J J (jak rodzai). tej mące' (»mąka śrótowa, lub śróŚreż, śrezoga, stryk, strykoga,towana*); dawne szrotować, częste śrzezoga, 'pierwszy lód na wodzie'; w 16. wieku, 'wyciągać (np. beczki 'szron'; »przez śrzezogi i śniegi*, z piwnicy), dźwigać ciężar': »mni »na wietrzne śrzezogi*; 'mgła' na szy chłopa wzgórę na krzyż wszrowet; śrzezoga i 'usychanie kwiecia toicali*, facecja Rejowa, »chłopa od mrozu'; »śnieg bieli ziemię i rzeki w skrzyni w kościół ivszr oto wali*, się szryszą*, »(flis) w pół Wisły tam^e; w obu znaczeniach z niem śnieżnym zatrzymany szreszem*, Schrot (Mełil schroten), od czego Potocki. Pierwotne serg-; p. szron. nazwisko Schróder, Schróter, 'tra Słowieńskie srék, 'szron' i 'lód*; u in garz'; pisownia z u nie ustaliła się nych Słowian wstawiają k, t: bułg. u nas, przeciw wszelkim innym po skrez, 'szron', czes. strziz, 'pierwszy dobnym (p. kłuski, śłusarz). U Po lód', łuź. striez, 'kra lodowa', sło tockiego: »szrot słoniny*, »mięsa t
fr
s
śruba — áwiegot
535
dwa szroty*. Ale *szrotyrz albo z czeskiego. R. 1500: >świecidło albo bednarczyk*, r. 1538, mylne tłuma knot*, *świeciedlica albo laterna*. Prasłowo; ind. śweta-, 'jasny, biały'; czenie łac. cietor. śruba, wyśrubować, itd., z niem. awest. spaêta-, 'biały'; niem. weiss Schraube; śrubsztak z Schraub- (goc. hveits). P. świeca, świt, kwiat stock; Sckraube, dawne schrūbe Świder, r. 1500, świderek, świ(franc. ćcrou), słowo praniemieckie, drzyć i świdrować, świdrzysty; pra isłand. skrufa z pierwotnego *skrofa. słowiańskie, ale nasza i czeska po świadek, śîviadczyc(ìnàowe świar- stać zupełnie się od pierwotnej od czyć, jak starczyć z statczyć); świa- chyliły: cerk. swrdł, rus. swierdiel, decttco (postaci świadzectwo i św/a- swierło (świerdło), swierlit ('świ deHwo, w 15. wieku, mylne), daw drować*), bułg, swrćdel i sicrdel, serb. niej świadeczny (list lub pismo); swrdlo i swrdao Pień ten sam co świadomy; świadomie, 'sumienie* w świerzb (p); pierwotne więc w biblji, jest jednak czeskie, w in swìfd- z przyrostkiem -ul, swirdnych zabytkach tyle co 'świadectwo'; ÚI-, odmienionym wedle pniowego nieświadomy, »po świadomiu*; od r w -ûr: swīrd-ur-, poczem i pień wiedzieć, wiadomy (p.); oba pnie juź sam odmianom ulegał. U nas i u Cze prasłowiańskie, w tem samem zna chów: *śividrem patrzyć*, »oczy świdrowate*, o 'zezowaniu', czes. czeniu; czes. swiedek i swiedom, itd. Świat, pierwotnie znaczył tylko sztoidrati. 'światło', więc świecić z licznemi Świdrygał, 'figlarz, trzpiot', lu złożeniami, częstotliwe przyświecać dowe, z nazwy księcia Swidrygaiła, i t. d.; ośioiecony; poświata, ogólne brata Jagiełłowego, o którym dziwy w 17. wieku, o 'świetle (księżyca)'; opowiadano (o źarłoctwie, o śmierci, oświata; świetny; świecidełka; w broszurach z 17. wieku, wedle światdo, oświetlić, światełko, świe kronik). tlany; tak samo u innych Słowian; ŚWldwa, świdba, 'dereń', dla ja u nas, jak i u Czechów, znaczy skrawo czerwonej kory; prasłowiań świat (juź od Bogurodzicy) tylko skie (u innych Słowian swiba i siba, 'universum', 'świat ziemski' wobec juź w cerk. swibtn, serb swibań, 'nieba* i »tamtego świata*: świa nazwy 'czerwca' lub 'maja'; albo: towy, świecki, »aź do skonania swida, sivid); pień swid-, o 'świe świeckiego*, w Ezopie, t . j . 'do końca tle, jasności', litew. swidus, 'jasny', świata'; odświecczyć. Złożenia: świa- swidełi, 'świecić się', łacińskie sidus, toburczy i t. d. Ruskie swiet łączy 'gwiazda', anglosas. svitol, 'jasny'. oba znaczenia, a podobnie już w cer- Narzeczowo i u nas siba, sibina. kiewnem, serbskiem (prus. swetas Świeca, z pierwotnego *swét-ja, pożyczka z polskiego); i u Węgrów p. świat; świeczka zamiast świecka, pod wpływem słowiańskim nilag z mylnem cz; świecki, w 15, wieku, i 'światło', i 'świat'. Inne urobienia: 'Epiphania, Trzech Króli'; *świeczświetlica, o 'izbie »jasnej« (nie kur koioy taniec*; świecznik, 'lichtarz*. nej)', świetlny, śtcietnie ('znakomi świecić, p. świat cie'), świetnieć, itd. W biblji swieświegot, świegotać, świegotliwy, cidlnik i swietedlnica (»kagańce*,świegotarz, świegotka; z k: świe»lichtarze*, u Leopolity) poszły kot, świekotliwy; z chi świechtać; f
536
świekier — świerzepa
S
0 'szczebiocie ptaszym', o 'paplaniu pnia swep-, cerk. swepiti sę, 'poru ludzkiem'; czes. swiechtati, 'paplać'*szać się' (od wiatru, o liściach^, sło 1 nieskończona litanja podobnych wień. swepati, 'chwiać się'; -iet zwy kły przyrostek! por. rzeszoto, tesłów z sz-: szwiesztati, szwachtati, neto itp.; pień powtarza się w lit. szwehfbati, szweholiti, i z i: szwihliti, gdy samo szwih, szwihati, używasupoti i siubuoti, 'kołysać'. się tylko o 'świśnięciu rózgą', 'biciu, Świercz, r. 1500, świerszcz, świerćwiczeniu batem'. Por. szwargotać. kotać (świerszcz świergoce, świerŚwiekier (świokier), świekry (śzvie- koce, ćwierka)-, świerczny konikrew w biblji, świekra, świokra); czek (polny); świerczek (»świerczki tak żona nazywa 'rodziców mężo w oczach*, raczej błędne, zamiast wych'; juź w 16. wieku mieszają świeczki, od świecy); dawniej swircz, nieraz z teściem i teścia, jak łac. swirczek, i t d Prasłowiańskie; socer 'rodziców mężowych' żonie, cerk. swrczati i swrkati, swrszf, a 'źeninych' mężowi oznacza. Gdy 'świerszcz', rus swierczok, czeskie teść u nas w całej sile pozostał, swrczek (to samo); pień swîrk-, tenże świekier już myszką trąci, chociaż co i w nazwie sroka (p.); stoírkon właśnie nierównie pierwotniej- jest dalszem urobieniem od świr-, szy: skoro rodzina aryjska na pa 'brzmieć', co jako częstotliwe w cerk. triarchacie oparta, śladów matrjar- swirati, 'piskać', stvirél, 'piszczałka', chatu nie zna, więc snecha (sy rus. stcirjel, bułg. swirnja, 'arja'; nowa), wchodząc do obcej rodziny, u nas por. dalsze urobienie z -g: świekra i świekrę stale nazywać mu świergot(ać) i t d. siała; wszystkie teź języki aryjskie Świerzb, dawniej świrzb, świerz powtarzają tę nazwę, nawet i co do bieć, świr zbiec; świrb, świrbiećw 16 znaczenia: ind. śaśtira-, lit. szeszu-wieku; świerzbiączka; śWierzbien ras, łac. socer i socrus, grec. hekyrosw 16. wieku, »średni palec albo drai hekyra, goc. swehra i swehro, pirzyt*. Prasłowiańskie, od pnia niem. Schwieger (-vater, -mutter)stoīrb-; cerk. swrb, siorbêti, u nie i Schwager (co u nas szwagra których Słowian i bez w\ srb,srbèi szwagrowę wydał; najmylniej niem. ti; z wokalizacją o: cerk. swrab Schwager od Słowian, z swaka, (z *sworb), serb. swrab, swrabaii, wywodzono). Słowo złożone z zaimka czes. swrab, rus. sworob (u nas na zwrotnego swój (p.); drugą część ze rzeczowe sicarb); łotew. swarpsts, stawiano z grec. kyrios, 'pan, władca' 'świder', nord. swarf, 'odpiłki', niem. (niby oznaka czołobitności snechy- dawne swerban(dziś Wirbel),o 'szyb synowej ?). Postać pierwotna dla kim ruchu'. Por. świder. Słowian: swekûr- i swekrūr, dla Świerzepa, 'klacz'; z mylnem o: Litwy: sweszur- (żeńskiej niema), świerzopa i świerzopka; przesta a więc z odmienną gardłową (u nas rzałe (w 15. wieku ogólne; później welarna, podniebienna u Litwy, In bardziej na wschodniej połaci uży dów, w Eranie), co nierzadkie wane, częste np. w Statucie litew U wszystkich Słowian tak samo. skim); od nas w 12. i 13. wieku Świepiot, świepiet, 'barć pszczół do Prus, sweriapis, 'ogier'; pisow leśnych'; prasłowiańskie, u nas jed nia świerzobka (Mączyński 1564 r.) nakże raczej ruskie (swiepiet), odmylna; jest i nazwą roślinną (>bur-
s
świeść — świrk
537
sztynowy świerzop* w Panu Ta prus. swints, łotew. swets, tamto deuszu; piszą także: swizup); rośliny z polskiego, to z ruskiego), ale to »dzikie« (polne) jeszcze w 16. wieku nie pożyczka, pierwotne, jak dowodzi świerzepiemi przezywają. Brak pier awest. spenta-, 'święty' (w awest. spwotnego przymiotnika, ocalałego z sw-\ spanah- 'świętość', spanjah-, u innych Słowian, mianowicie i na 'święty'. U naszych ruskich pisarzy, Rusi, cerk. swerép i sierp, 'dziki', np. u Zimorowica, świaszczenik, swerèpêti sę, 'sroźeć', słowień. srêp, 'ksiądz', z ruska. Zbiorowe świecia 'srogi', srp; rus. swirjepyj, 'groźny', ('święci') od 14. wieku, dziś ludowe. dawne swerp, o koniu. Pień swer-, W biblji i śicięcidłnia, 'sacrificium', por. swar (niem. swar, 'ciężki, bo 'ofiara'. W 16. wieku świętwieczór, lesny'); przyrostek -ep (jak np wyo- 'Peierabend', u rzemieślników. rjtip, 'gorzki'). Świnia, świni, świnina, śiciński, Świeść, prasłowiańskie; tak na świństwo, świniopas, świniarz, ale zywa mąż 'siostrę źeniną'; cerk. i świnarz (jak psarz, konarz; stąd swisf, serb. swast, itd., od swój, p. nazwy Śtcinary i Świnarski); świ(wedle teść?); swiost, rodzaj 'ku niec, dawniej 'chlew'; świntuch, z no ligą' u Cygańskiego 1584 r., czy wym przyrostkiem. Prasłowo, uro tu należy?; boć nie do świstania. bione od przymiotnika sicin (^stado Ś w i e i y , odświeżać, wyśiciezony, swinoje* w cerk.), a ten od rze świeżość; prasłowo (na Rusi i o'su- czownika *swa, por. łac. sus, niem. rowiźnie', o'rzezi'); czes. swiezi, itd.; sū (dziś Sau), awest. hu-, grec. h)js, 'świnia'; podobne przymiotniki i uro por. łotew. swaigs, 'świeży'. Święty, święto, świętość; świę- bienia powtarza grec. hyinos, łac. tostny w biblji; »do świąt*, świątki suinus, 'świni', niem. Schwein, dawne (zielone), świąteczny, świątkować; niem. swlnin, 'świni'. Litwa nie zna święcica, święcić, wyświęcać (i w kar tego pnia zupełnie, ale jest prus. tach); świątobliwy (por. frasobliwy); seweinis, 'chlew', i łotew. suwens świąć, świątynia (dziś nieraz ę mia albo siwens, 'prosię'. Częste w na sto dawnego ą); świętoszek (pra zwach miejscowych (rzecznych, jak słowiańskie, rus. swjatosza w 12. i Wieprz). Tak samo u wszystkich wieku); liczne złożenia: święto Słowian; swinar i na Rusi. Słowia krzyski, świętojański, świętokupca nie hodowali świnie, jak inne ludy (o'symonji'), świętokradztwo, święto owce, prawi Arab w 9. wieku. Na pietrze. Znaczenie kościelne, 'sanc- zwa od dźwiękonaśladowczego su tus', otrzymało chyba przez chrze (stąd drugie greckie: sys). ścijaństwo dopiero; w imionach po ś w i r e n , świron, świrnia, 'lamus, gańskich: Świętopełk, Świętosław, kleć', tylko na wschodniej połaci Sioiętowit, najwyższy bożek w Arko- (w Statucie litewskim); lit. swirna. nie na Rugji w 12. wieku (te imiona Świrk, 1500 r., świerk, świernajpospolitsze), znaczy to samo co czyna; obok św-, i sm-: smereka, jary, 'silny' (=Jaropełk, Jarosław, smerk; smrek i smrk (zupełnie cze Jarowit, bożek najwyższy w Hawel- skie) już u Stanka 1472 r.; r. 1500 bergu 1125 r.). Lit. szwentas nie »swierczyna albo jedlina*. U innych wolne od wpływu słowiańskiego (na- Słowian tylko sm-: cerk. smrêcz pewne co do znaczenia kościelnego; smrez. 'jałowiec', smrècza, 'cedr'*
świst — szady
538
3
bułg. smircza, słowień. smrèka, szawle przyszło widocznie również serb. smrcz i smreka, 'jałowiec', przez Polskę. Nasza szabla, to mylne odmazurzenie, zamiast sabla, rus. smerek i smerczije, czes. smrk (ale narzeczowo i z sw-; i w sło a dowodzi tego sabelek Mączyńskiego 1564 r., cerk. sabl, 'kogut', wac. swrczina), łuź. szmriok. Świst, świstać, śicisnąć (świst- sablica, 'kura'; krzywą szablę prze nąć), świszczeć; świszczałka i świ- zwał Słowianin, gdy ją u koczow stawka, świstek]świszcz (o 'pustym ników wschodnich po raz pierwszy orzechu', ale i o 'wichrze, burzy'), zobaczył (sam znał tylko prosty świstak, świstun; świszczypała; to miecz i nóż), sablją, od ogona ko samo z chw- (chwistek = śicistek,guciego (czy nie odwrotnie ?). W 16. chwist i chwiszcz, o 'orzechu pustym',wieku szablat, 'schowek': »(mieć) ale i o 'komedjancie'), i udźwięcz- w szablacie krzesiwo* (?). nione: gwizd (— chwist, w kaźSzach, szachownica, zaszacho dem znaczeniu), gwizdać, gwiznąć; wać; od perskiej nazwy króla (sza Poświst i Pochwiściel, nazwa mnie cha), przeniesionej na 'grę o króla'; manych bożków (zamiast wichrów); do nas z niem ; u innych kończy pnie z chw- i u Czechów i na Rusi, się na -k, franc. echec, itd. wedle znanej zasady (p. gwiazda SZachraj, szachroicać; szacheri *•)> gdy Południu wyłącznie macher, wyraz ^bliźniaczy*, t.j.po sw-, cerk. i t. d. świstali. Prastare, wtarza się to samo słowo w nieco dźwiękonaśladowcze poczęści; por. odmiennej postaci (por. terefere. swirati (to samo), świerszcz, i t. d. larifari i t. d.), chociaż tu i niem. ŚWłt, przedświt; świtać, często machen wpłynęło; z niem. nowego tliwe od swtt-, cerk swltèti sę, sta- słowa Schacher, schachern, z he braj. sachar, 'przemysł', sāchar, roczes. stwieti se i stkwieti, stkwuci, 'świecący', serb. swanuti (z *swīt- 0 'domokrążeniu'; żydowskie. szacht(a), 'szyb, studnia', r. 1500 nąti), 'oświtnąć'; od tegoż pnia co i świat (p.); lit. szwito, 'oświtł' »szachta wapienna* i »cloaca, pri(dzień), szwiteti, szwitruoti, .'bły veta«; z niem Schacht (od czego szczeć'; ind. świłana-i świt- 'jasny' 1 szachułec, 'budowanie w słupy', (o słońcu), świtra-, 'biały'; awest. z Schachtholz); zamiast szachły psałterza florjańskiego ma puław spiti- (toż). Świta, 'sukmana', cerkiewne, na ski: »jama«, a krakowski: »dół*; całem Południu (oprócz Bułgarów), w akcie z r. 1278 ssachta, więc na Rusi; brak na Zachodzie; do nas dawniej zawsze rodzaju żeńskiego, jak niem.; por. niem. Schicht, 'war z Rusi. szabas; szabaśnik ('świecznik' stwa'. i 'piecyk'), szabasowy; żydowskie szacować, szacunek, szacowny; szacownik, 'poborca, cenzor', w 16 szabes z hebr. ązabbath, p. sobota. szabla, szabełka, szdbelno, itd.;i w 17. wieku, szacunkarz, 'krytyk'; r. 1500: oszacować albo cenić«; szabeltas, z niem. Sabeltasche;zsz-, wobec powszechnego s-: rus. sabła, z niem. schałzen, Schātzung, od węg. szâblya (wymawia się s-), niem. Schatz, 'skarb' (p. skot). szady, 'siwy', szadawy, 'popie Sabel, franc. sabre (z r!); od nas przejęła Litwa i Słowacy £*-,czes. laty', » przeciwko szady m gło wam n a
s
szadzić — szał
539
powstań*, biblja; »był szot* (t. j i. między kolorami: szafrany, 'buty szdd), w Rozmyślaniu, o 'cerze śnia dla szlachty'; »na głowie szafran*, dej'; szadź, 'szron', szedzieć zamiast 0 'rudym', a stąd nazwa Szafraniec szadzieć, szadzielina, 'szron'; sza- w 15. wieku; »szafranno i pieprzno dziwy przeszło przez szedzitoy i szę-jadać«, »szafranowy ulepek (lub dziwy w (mazurskie) sędziwy (p.). plastr)*, »baba szafranowa*, dziś Prasłowo; cerk. sèd, rus.siedoj, serb.juź rzadka; e musiało być niegdyś sijed, czes. szedy, 'siwy'. Postaci częstsze, por. lit. szepronas i łuż. z mylną nosówką po narzeczach nie zefran. rzadkie: sędzioly, szędzieć (por. mię SZagryn, rodzaj 'skóry', z franc dzy). Pień ten sam co w siwy i szary; chagrin z włos. zigrino. sz- takież jak w szary obok siara, szajka, 'kupa', słowo nowe, to ale *siadego nie mamy (nazwa samo co czajka, 'statek kozacki', *grzybu', siedź ?). którego cz- mylne, bo to węg. sajka, szadzić, szadzenie: wymawiać tur. szajka (tak, z sz- wyłącznie, sz, z, cz książkowe, zamiast »ma na Południa całem i Wielkiej Rusi; zurskiego* s, z, c; por. tealczyć. na Małej Rusi cz-). P. Narzecze. SZakłak, roślina 'rhamnus', u Stanka szafa, szafka, szafeczka, od 16. 1472 r. zwany i rzeszeciną, bo wieku zastąpiła dawną almarję, z niego rzeszota robiono (trzęsie'skrzynię', i wzniosła się od ziemi; cina i rzeszenica mylne chyba odz niem. Schaff; szaflik, z niem. Scha-mianki), por. czes. rzeszctlak, 'rham fel, również od 16. wieku, zastąpił nus'. U Korczyńskiego r. 1698: cebratkę. faskę; »wziął szaflik*, »pigwy i saklaki*, ale Potocki ma szaklak; postać jak wid-tak, bodw Ezopie. łak; od szak-(?) Narzeczowo jest szafir, szafirowy, szafirek, euro pejska nazwa drogiego kamienia. Ale 1 sakicas. szafirkować, 'nadskakiwać', raczej Szal, szalik, z franc. chale, a to odmiana sziafirkowania, p. stafier.w końcu z perskiego. Szala, szalki, od 15. wieku, z niem. Szafot, z niem. Schaff ot (w 17. wieku) z franc. echafaud z włos. Schale z łac. scala, od pnia skel-, catafalco (stąd nasz katafalk), 'ru'łupać'; szalować, ^oszalować ścia ny*, z niem verschalcn. sztowanie'. Szafować, szafunek, szafarz i sza- szalota, 'czosnek', przez niem. farowanie (w 16. wieku, 'sprawo Chalotte z franc. ćchalote z łac. wanie urzędu'); szafarczyk; szafar-ascalonium, od Askalonji w Syrji. nia, 'spiżarnia'; ogólne od 15. wieku, Szalupa, z franc. albo niem. Schaz niem. schaffen, Schaffer, od pnialuppc, a to z ang. sloop. skap-. szał, szaleć, szalić; szalać w Ezo szafran, wyjątkowo szefran, pie; szalony, szaloność 1500 r., sza a 1500 r. odosobnione zupełnie sza- leństwo; szalej (rośliny bielon i i . , fer(?); europejska nazwa z arab. wywołujące szał); we złożeniach sza • oz za ferān. Szafran, przywożony la wita (słowo »bliźniacze* niemal) do nas z Węgier, odgrywał niegdyś i szałaput (to młodsze nieco; przy rolę o wiele znaczoiejszą od dzi pomina małorus. złożenia z -pud: siejszej, między »korzeniami*, jak strachopud itp.). Od szalić, 'oszuT
szałamaja — szarga
540
S
kiwać , szalba, a stąd, z niemiec Szanta, roślina 'marrubium'; na kim przyrostkiem: szalbierz,'oszust*, zwa czeska, z 15. wieku; od nas na Ruś; por. czeskie szanta, 'oszust', szalbierski, szalbierstwo Obok po staci z a są i postaci z e, szeleć 'figlarz', 'kulawy'; czes. szaidati, i szelej r. 1500, oszelafy; szaleność'chromać', powtarza się w nazwie w psałterzu (»złość«, w puławskim) Szainochy, właściwie szajdnohy. obok szaleństwo i szalony ('głupi'). s z a ń c e , szaniec, szańcowy, szań Prasłowiańskie; cerk. szaljen, 'sza cować; szańcownik albo szancknecht; lony'; u innych Słowian o 'żartach' łączy dwa zupełnie odmienne zna (tak i w ruskiem), ale i o 'wście czenia; jedno z niem. Schanze, 'wał', kliźnie'; oboczne jest chat- w rus. nieznanego początku ('kosz' ?); dru chaluj, 'bałwan', nachał, 'prostak', gie, również z niemieckiego, ale to jest franc. chance, 'los\ od gry serb. chata, 'brud'. SZałamaja, szałamajka, z niem. w karty, z łac. cadentia (o 'rzucie Schahnei, a to z franc. chalumeaukostkami'): »sadzić na szańc*, 'ry zykować', »nie na jeden fortuny (z łac. calamus). szałas, dawniej i szalasz, 'na szańc wszystkie siły stawić*; częste miot, szopa', z węg. szallAs (wyma szczególniej u Reja: »na szańc szczęścia wysadzi«; ' »zdrowie na wiaj salasz), tur. salasz. szałwia, nazwa rośliny; euro szańc kładli*; por. szansa z franc. pejskie; niem. Salbei, z łac. salvia; cłiance. szar, 'rząd, szereg'; prasłowiań obok szałwi ogrodowej jest i »polska* ('polna') albo świerzepia ('dzi skie, u nas rzadkie i w 16. wieku, ka'); łac. saivia od salcus, 'zdrowy, a później zupełnie zapomniane; ozna cały', salus, 'zbawienie' (nasze sal cza w cerk. 'farbę', w bułg. 'pstrowować się, np. ucieczką, salutować); ciznę' jak i w serb. (szarka, 'ospa'; ind. sana-, 'cały', grec. holos, 'cały'. szarac, słynny koń króle wica Marka SZambaian, z francuskiego, wkoń w pieśniach junackich); u Czechów cu od chambrC) z łac. camera, 'ko toż co u nas. mora'. Ale szamerlany, szamerluki, SZaraban, rodzaj 'wozu', z franc. char-à'banc. jak i szamerowanie i szamerunek, od franc. chamarrer z hiszpańskiego. szaragi, szragi u Reja i i., z niem. szamotać S i ę , 'trzepotać' (por. Schragen, skąd i stragan, czeskie imię Szemiot); czes. (o)szemetny,szrdk; w szaragi wsunięte a, jak 'oszukańczy', rus. szemietun, 'zwito Węgrzy robią. Szarańcza, rus. sarancza. jający się', szemiech, 'co się wa łęsa', serb. szemet, 'hak do wlecze szarawary,'spodnie'; r. 1564 s^ania sieci', szemetati, 'wlec'. Por.lawary, pierwotne; z węg. sala* vári, tur. szalwar, grec. saravaìa, oszemtać. Szanować, w 14. wieku pier saravalla, z perskiego. wotne szonoioać; szanowny, sza- Szarfa, 'pas'; w 17. wieku szaf pa; noba, szanobliwy; od nas na całąz niem. Schārpe (łacińskie scarpus) Ruś i Litwę; z niem schonen, t . j .z franc. écharpe z niem. scharpe, 'obchodzić się z kimś pięknie', schon 'kieszeń'; / jest wang,sc#r/i w wy(od schauen, właściwie: 'okazale'; jątkowem niem. Scherfe. szarga, 'burza, zawierucha, pluta', por. czuć, cudny). 1
s
szargarz — szaszor
541
zaszargany(o ubiorze), szarganiec,Scharwerk, 'robota pańszczyźniana' 'oberwaniec', wszystko dopiero od (Schar, 'tłum', i 'praca niewolnicza'). 17. wieku; por. szarpać; rus. szurg'a, Szary, szarawy, szarzeć; szaruga 'zamieć', nasze szurgot: wymiana (to samo co szarga, p.); szarża samogłosek jak w turkot i tarkot, ('barwa szara'); szarak i szaras burczeć i barczeć, purchawka i par- (tak odziany musi ustąpić »pozło cistemu*, u Reja) albo szaraczek chawka, itd. szargarz, szargunt, szargart, (»szlachta szaraczkowa*); szara'oprawca, kat'; z niem. Stherge, patka (znaczy to samo; dziś u Hu czes. szerha, 'siepacz', właściwie cułów tyle co 'surdutowiec'), od 'dowódca Schar, t.j.szeregu, hufu'. mieniane w 18 wieku w szerepetka, szeromyznik (ruskie, nic nie Por. sergieL Szarlatan, postać słowa francu ma spólnego z »szare mi myszami*!); ska, charlatan, zamiast dawnej ciar- szarzyzna, wyszarzany, zszarzać latan, 'kuglarz', włos. ciarłatano, ubranie«; to samo co siary w siarka, szarak = sierak; tylko u Słowian od ciarlare, ciarla, 'paplanie', zachodnich fczes. dawne sziery), szarłat, szkarłat, szkarłatny (po Południu i Wschodzie wy gdy na stać z k młodsza), z łac. scarłatum, łącznie stery panuje: cerk. iser, rus. niem. Scharlach z Scharlat; ma sieryj, słowień. s^r,'blondyn', serb. być wschodniego pochodzenia. sierak, 'zmierzch'. Pień ten sam co Szarłooki, ' zezowaty', przesta w siara, siwy, szady. W słow rzałe; p. szar(?). niczku 1500 r. trzykrotnie szara; zaszarpać, szarpnąć, szarpanina; miast zwykłej siary ('zsiadłe mleko', szarpak, 'nóż', szarpacz, 'siepacz'; albo i 'kapalica') ? szarpko; por. rus. szarkat', szarkS z a r ż a , od drugiej połowy 17. nuf, 'machnąć, szarpnąć nogami'; wieku, 'ranga wojskowa', z franc. u Słowaków tak samo; szargnąć, szargać, szarpać, to samo, jak i szur- charge; później i w znaczeniu'ata gać (nogami): pień o zmiennym wy ku', szarżować; franc. z włoskiego glądzie, co przy podobnych słowach carica, 'ciężar', łac. carrusi Ale s zarsza, 'tkanina', z franc. serge, nierzadkie. Por. szurpaty. niem. Śarsche, z łac. sericus. SZarstllCb, w 15. i 16. wieku, szast, szastać się, szasnąć, od 'płachta, chusta lniana'; gubi się juź 16. wieku, obok szustać (nogami, w drugiej połowie 16. wieku; z niem. batem); »szastka, w którą masz sza Schurziuch, 'płachta'. Por. szorc. stać abo krzykać jak chróściel«, Szarszun, 'miecz', w 16. wieku r. 1584; por. rus. szustryj, 'zwinny'. ogólne^Rej ii.), rychło zapomniane; Szaszek, szaszkować, 'błaznów ać', czes. szarszoun od szarszowati, 'paczes. szaszek, szaszkowati; u nas łić z działa', bo szarszoun i nazwa przeważnie o psach: »nie podejmuj 'działa, bomby'(?). się, szaszku, pola legawego*; zdrob szart, w 15. wieku, 'grosz', z czes. niałe to od szachów może, bo bła szart z niem. Scherf, co naj roz zen nosił się w szatach różnej barwy, maiciej wykładają (z łac. i i.). szachownicy, ale są i inne czeskie Szarwark, 'pańszczyzna'; ludowe szachy ('sitowie'; 'szyszka'). rozpodobnione: sałwark; z niem. Szaszor, saszor, 'orzeł dziecinny,
542
szata — szczebiot
S
latawiec'; nazwa herbowa (orzeł szczaw, roślina 'rumex', szczawik bezgłowy);»hurmą,nagle, jak z procy, zajęczy; szczawa, 'woda kwaskoleciał na dół szaszorem*, »gromadąwata*, Szczawnica,'źródło szczawy'; i szaszorem się wali«,»porwawszyprasłowiańskie; cerk. sztaw, 'ruraex', się szaszorem*, >panickim ob wiału innych Słowian i z przyrostkiem -l\ rus. szczawiel (i szczawiej), serb. ich szaszorem*, »haniebnym sza szorem uciekali*; z węg. sas (wysztatvel, czes. sztjaivel, łuż szcichei mawiane szasz), 'orzeł'. R. 1607: Pisownia szczawiu w 16. wieku ozna »szaszor, cymbulec, bełt, kijec«, cza miękkość w\ 0 'maczudze do rzucania'. S z c z ą t e k , »do szczętu*, doszczęt ny, »ze szczętem*, szczątkotcy; dziś Szata, szacie, szatka; szatny, szatjuź tylko to w obiegu, o 'ostatku', nik, szatniczy; szatownia; szatno; jedyne co u nas ocalało z prasłowa od nas na całą Ruś; u nas całą 'suknię' znaczy, u Słowieńców i Cze czędo, 'dziecko', zapisanego jeszcze chów i 'chustkę' {szatek na głowę, r. 1596 w »mazurskiej* postaci: lub do nosa); jest i u Łużyczan; cędo. Cerk. izczędije, nasze *szczędzie, 'potomstwo'. Jeszcze w 15. dalej nieznane. wieku modlą się w kościele za króla Szater, szatr, szatro, szaterek, 'namiot': »owczarze pod szatramiKazimira i za szczadek jego ('po siedzą*; w myślistwie ptaszem sza tomstwo') ; » wyniszczyć coś doszczędu terek 'budka przenośna'; ogólnie sło (lub ze szczędem)* znaczyło 'do wiańska pożyczka ze Wschodu, z sz- ostatka, zupełnie', i przez cały 16 1 cz-: czader, czator, u Bułgarów wiek, i później nawet, liczne tegoż i Serbów, czadra i na Rusi, zresztą przykłady: »zastępy do szczędu ma sz- (u Czechów, u nas, ale i na ca łego wybite«, »niech nam ukażą lem Południu); z tur. czader, u nasjaki szczęd albo znak narodu Da widowego*, »bez potomków i szcząt z węg, sátor, 'namiot'. ków* ; przed k utrwaliło się t i prze s z a t r z y ć s i ę , 'uważać', u Klono- niosło do szczętu, zamiast szczędu wica, por czes. szetrziti, 'baczyć' (por.: »od żalu snu nie miał ni (u Słowieńców szairija, 'czary', osza- szcządku*). Prasłowiańskie czędo trati, 'oczarować'; na Litwie sławna rus. czado, południowe czedo (u Cze czarami góra Szatrija). chów, jak u nas tylko szczedi), Szatyn, szatynka, 'ciemno-blond*,pozornie przypomina niem. Kind, z franc. châtain od chàtaigne, 'ka ale nic z niem nie ma spólnego, jest sztan', łac. castanea. zbiorowe (jak sta-do) do czę-, p. Sza Wiać, w 16. wieku, 'ruszać, -czai, począi. pomykać'; por. chwiać. SZCZebel, szczeblik w drabinie, szawina, rodzaj 'jałowca' (zowią szczcblowai, por. rus. szczebło, 'trza go i cWw)ojka), z łac. sabina. od ska'. 15. wieku (1472 r.); pisownia z 5-, szczebiot, szczebiotai, trzecia oso nie sz-, sawina, wyjątkowa. ba: szczebiece; szczebietliwy i szczesza włok,'naczynie skórzane', w 16. biotliìvy, szczebietny i szczebiotny; i 17 wieku. pień szczeb- z półgłoską miękką: SZCZałbatka, 'czaszka', p. szczeł. szczib-; przyrostek zwykły wszel kich »dźwięków*: -et lub -iż; praszczapa, p. szczep. y
s
szczebrzuch — szczerba
543
słowiańskie; cerk.sztìbītati, słowień. kalizacją a; zaś szczalba od jakie goś skēl-; p. skała; prasłowiańskie szczebetati, rus. szczebietat*. szczebrzuch, ' graty, rupieci': to: słowień. szczalja, 'skałka', rus. »szczebrzuch domowy* ('sprzęty', szczel, i »niezmiękczone« małorus. nawet 'kosztowności') i »ogrodny« skela, 'skała', białorus. »szkielić ('jarzyna'); ogólne w 15. i 16.wieku, zuby<, szkieli, 'żarty', rus. szczelit w słownictwie miejskiem miesza się i szkieliV (por. zuboskał, o 'szy z gieradą (p. grały); urobione od derczym'). szczebrów, por. ruskie szczebien, SZCZenif, oszczenić się, szczenny, 'rum' (?). szczeniak i szczeniuk; od pnia sken-; prasłowiańskie; tak samo u wszyst SZCZeĆ, szczecina, szczeciniasty; kich Słomian: cerk. sztenę, itd. Pień szc zotka, szczotko wać, szczo teczka; prasłowiańskie, o odmiennej nieraz sken- o 'skomleniu', p. szczęk i por. postaci, gdyż sz- może odpadać, jak (bez s-) kania. przy każdem sk- samo k- bywa; SZCzep, szczepić, szczepać, szcze słowień. szczęt i szetice, buig.czetka, pa, szczepka, szczapa (por. wyżej 'szczotka', i czetina, 'szczecina', serb.szczałba obok szczętu); szczepniarz, czetina, 'igliwie' (nasze cetyna, cza-szczepnik i szczepnica, o 'szczepie cina, to samo), rus. szczęt', 'szczotka'. niu drzew'; ale szczep i o 'ludzie', szczegół, szczególny^osobliwszy; szczepowy 'plemienny' (znaczenie w psałterzu jeszcze szczcyielny ('so-nowe wyszło ze zwrotów jak: »Cze litarius'), ole-ólny juź od 16. wieku chowie i Polacy z jednego szczepu stałe. Prasłowiańskie; cerk. scègV, wyniknęli*); oszczep; z niezmiękscéglo (polskie szcz- przeciw cerk. czoną gardłową rozskiep, roskiep, sc-), 'jedyny', serb. bez s-: cigli, 'je p.kiep i por. starorus. oskep, 'oszczep' dyny; tylko'; rus. szczegoV, 'elegant'.(stąd łotew. szkeps, to samo, poży Piszą u nas i przez u, ale przyro czone). Pomijam złożenia, odszczepieniec, przyszczepka, i t. d. Pień stek, obok -V, był -oh SZCZeka, dziś szczęka; w pa- (skep-) szczep- i skop-, oboczne cépszczeka (dawniej i paszczęka) pier bez s-, i scèp- z s-: cerk. cepiii i scèwotna nienosowa postać ocalała; piti, 'szczepać' (por. cep), tak samo w drukach 16. i 17. wieku obie w bułg. i serb., cèpja i scèpja, itd. postaci obok siebie. Ale szczekać (p. cep, czepić). Szczep, szcza}), a szczękać (p. szczęk) różnią się zna prasłowiańskie: słowień. szczep(a), czeniowo i do dwu różnych pni na szczepka, czes. sztiep i osztiep, łuź. szczepie, szczepa, załab. szczepa; leżą; szczekać, szczekacz, szczeczek, szczekliwy; szczekot, szczekotać rus. szczepił', obok licznych postaci (o 'szczekaniu' orła), obok tego szcze- z ocalałem sk-: razskiepina, skiegotać. "W obu znaczeniach ograni pina, 'szczelina', skiepat', 'szczepać', cza się do Zachodu i Rusi, nie małorus. wyskepaty, skipa, 'skałka', istnieje na Południu ani w cerk., skipy ty, 'szczepić'. W lit. brak pnia chyba serb. sztekotiti, 'szczekać'. albo słabe ślady: skepsne, 'kawałek sukna'; grec. skeparnos, 'siekiera'. SZCzel, szczelina, szczelny, szczel nie, to samo co skała, skałuba, szczerba, szczerbiec, uszczerbek, szczałuba i szczałua, szczałbatka; szczerb in a, szczerbaty, szczerb ić; szczeł z *skel-, co w skala z wo z dawnego Szczyrba, szczyrbiec 1
szozerk — szczmić
544
S
i szczyrzbiec, z sktrb-; z twardąłuź. szcieriś, małorus. szkyryty, rus. półgłoską: skarb-, p. skarb Pra szczerit' sia, a oszczerijja to samo słowo; łotew. szkirba i skarba, co mazowieckie oszczyrca, 'na 'szczelina, skałka', skārbs, 'ostry', śmiewca'. szkerbs, 'cierpki', lit. skirbti, 'kwa SZCzeillła, szczezuja i szczeszuja, śnieć', skurbti, 'biedo wać'; niem. szeszelinki, czasołki, czasula, o 'łu Scherbe (dawne scirbi), 'skorupa', sce rybiej', 'czaszce orzecha czy żodawne scarb m, 'rozcinać', Schorf, łędzi', p. czezuja. 'strup', anglosas sceorfan, 'gryźć . szczędzić, dziś głównie w zło U wszystkich Słowian; słowień. żeniu z o-: oszczędzać, oszczędny, szczrba i szkrba, bułg. sztrb, czes. oszczędność; prasłowiańskie; cerk. sztierb, sztierbina, rus. uszczerb sztędeti, serbskie sztediti, sztedan, (i o 'księżycu na nowiu'), łuźyc. 'oszczędny', sztedio mca/kasa oszczęd szkarba i szcierby, szczerbaty.ności', rus. szczadif kogo, 'oszczę Oboczne postaci z c^-: bułg. chrbel, dzać'; obok tego skęd- jest i skąd-, serb. róm« z chrbina; u Rumunów z wokalizacją o: cerk. skąd, 'ubogi', obie postaci w pożyczkach sztirb skądcti, 'być ubogim'; p. chudy. i Ai'rẁ. SZCZQk, np. zbroi, jak jęk, pęk, SZCZOrk, 'żwir', szczerkaćiszczerk- bęk; » szczękać zębami« (i o garnku nąć, 'padać' (o kroplach; »głowy lub dzwonie); słowo »mazowieckie«, krwią szczerkające*); czes. sztierk, przed 17. wiekiem nieznane (por. 'żwir', sztierkfotjati, 'tarkotać', stek i stuk); od pnia sken-, o dźwię sztierkawka, 'tarkotka', słowień. kach, lit. skan-. Por. szczenię i p. sztrkati, kapać', sztrkocz, 'deszcz'. kania. Nasz szczerk z szczyrk, od szczir-; Szczęka, p. szczeka. bez s-, tarkotać? Szczęście, szczęsny (i imię Szczę Szczery, szczerny, szczerość,szczerota, z dawnego szczyry itd., to samosny, 'Feliks'), szczęstnie w psałterzu, co szeroki (p.): »szczera woda«, jak nieszczęście; szczęśliwy, uszczęśli niem. lauter Wasser, »szczere pole« wić; w 15. i 16. wieku nieraz stale (stąd nazwa miejscowa Szczerzec, bez nosówki: szczęście; właściwie dawniej Szczyrzec) = czes. czirć s-część (mieć 'udział', rus. uczastije); pole; rus. szczyryj (jeśli nie po u innych Słowian 'szczęście' nazwane od 'spotkania', sreća (p śratać), albo życzka od nas); przymiotnik ten nie jak u nas: rus. sczastije, sczastliwyj, pojawia się poza zachodnią Słowiań czes. sztiesti, sztiastny; w bułg. szczyzną i Rusią. i serb. czest jest 'częścią' i 'szczę Szczerzyć, wyszczerzać (zęby); ściem', czestitati, 'gratulować'. Je oszczerca z oszczyrca, pierwotnie szcze w psałterzach tłumaczy szczę 'naśmiewca' (jeszcze w 16. i 17. ście 'sortes', 'losy', florjański daje wieku), później 'obmówca' (stąd część, puławski szczęście. P. częsty. oszczerzać kogo), uchodziło za ma SZCZęt, p szczątek. zowieckie słowo (»oszczyrkowie mili«). Prasłowiańskie: czes. szkie- SZCZmiĆ, 'ściskać, zbierać': »ból rziti i sztierziti (zęby), obok po szczmiący*, »co szcznusz dla dzie staci bez 5-: cerziti, słowień. cèriii ci*, od skìm- do skem-, skom-. P. (i szkara, 'szczelina'), serb. ceriti; czmiel, chomąto, oskoma, skąpy. 7
9
4
s
szczoch — szczypać
545
SZCZOCh (u Potockiego); wszczyna SZCZUdło,'podpora, kula'; później albo mokrz*, r. 1500; szczak, 'noc szczudła, do chodzenia na nich, nik'; szczać^mokrzyćy pikać', r. 1500; czes. sztidła i sztihła; przyrostek prasłowo; cerk. sicati, siczą (u nas -dło do szczu-; stąd i szczudłek, zrównano: szczać wedle szcza, na niby 'kijek', drugi przyp. szczudłka, Rusi odwrotnie: scu wedle scaf; z czego szczątka, a do tego doro czes. scáti, sztiju lub sztim); czę biliśmy w 18. wieku nowe: szczutek. stotliwe sikać, usikać się, p. sik, szczupak, p. szczubiel co się z sykiem plącze; niem. dziś szczupły, szczupteć, szczuplić, seichen, w temże znaczeniu, obok szczupłość, szczupłutki; czes. sztiseiken, dawne slgan, 'kapać'; brak pły i cziplỳ; od szczu- (p. szczury) w l i t ; ind. sinczati, awest. hinczaiti,z przyrostkiem -p: szczup- (o 'cien 'wylewa', grec. ikmas, 'wilgoć', łac. kim, wydłużonym pysku'), a do tego-Z. siat, 'moczy'. SZCZUry, 'szczupły', szczurość, szczodry; szczodry wieczór (przed 'chudość'; praszczur, o 'prawnuku' Nowym Rokiem lub Trzema Kró (i 'pradziadzie', na to zawsze je lami), dla darów, jakiemi szczodra- den wyraz, p. pra-), praszczurzęta cerk. prasztur ków ('kolędników') z ich kolędami i płaszczurzęta; (małorus. szczedriwkami) raczono;i praszturę, 'prawnuk', rus. pra średniowieczne Largum Sero (trak szczur, 'prapradziad'. Stąd dalej na tat Czecha Holeszowskiego o tem zwa zwierzątek, u nas szczur, szczu z 1400 r.); szczodroba (16. wiek), rek, »myszy, szczurków pełno*; szczodrobliwy. Prasłowiańskie; cerk.»szczurzyć oczy (uszy)*; u innych sztedr, sztedriti, czes. sztiedrỳ, mi- Słowian nazwa to 'świerszczów', łosierny', rus. szczedryj; przyrostek 'skorpjonów': cerk. s<ẁr,'świerszcz', sztir, 'skorpjon', słowień. szczurek, -r do sked-, skód-. SZCZOka, w 17. wieku, ruskie, za szurek, cziricz, szcziriczek, sztir, miast szczeka: »z oślej szczoki*, czes. sztir, 'niedźwiadek' i 'skorpjon'. »mając szczokę rzadką* ('bezzębą'). Pień ten sam co w sku-bać (p.), lit. SZCZOtka (i nazwa rośliny: ko skutu, 'golę', skutos, 'opiłki', łotew. ląca szczotka, 'łopuch'), p. szczeć. sku-t, skuwu, 'golić'. SZCZIlbiel, szczuka, szczupak, na Szczygieł, nazwa ptaszka; poży zwa jednej ryby, ale szczubiel, szczu-czyli ją od nas śląscy Niemcy w 15. blęta, tylko o młodych się używa; i 16. wieku, Stiegłitz, por. nazwę prasłowiańskie jest tylko szczuka: miejscową Stegłitz pod Berlinem; na Bałkanie, Rusi, nawet załab. nazwa ptaszka od pnia skig-, od szczuka, łuź. szciuka, cze3. sztika; tego samego co i w nazwie czyz, tylko w dolno - łużyckiem szcipel, czyżyk (z kig-), co Niemcy rów jak u nas szczup(i)el\ u Stanka, nież od nas przejęli, Zeisig; (s)kigw słowniczku z r. 1500, tylko szczu od głosu (szczegół itp.). ka; szczupak zjawia się w 18. wieku; SZCZykaĆ, p. szczypać. szczuka z *szczup-ka, p. szczupły(?). szczypać, częstotliwe od pnia SZCZUĆ, szczwać, szczwacz,szczwa-szczlp- w czasowniku szcznąć ny\ prasłowiańskie; słowień. szczuli, (z *szczpnąć); w szcznąć wstawiono k: czes, sztwdti, sztwu, 'szczuję', łuż. szczknąć, uszczknąć; do szczypać: szczuwaś. szczypta i szczypka, szczypawka 35 Słownik. l
y
546
szczyr
szejdować
8
szczypawość, o 'smaku szczypiącym'; sztit, rus. szczit Łączą z tem stale szozypiór, szczypiorek ('czosnek') łac. scutum, 'tarcza', iryj. sciath; podobnego pochodzenia; szczypce prus. staitan pożyczka z polskiego; i szczypczyki. Prasłowiańskie; cerk.lit. skietas (u tkacza i brony), łotew. szflnąti se, 'pomniejszyć się', szttp. szkiets, 'belka' (?). Postać pierwotna 'nów księżyca', sztipati, 'szczypać', skeit- lub sklt-, od pnia skei-, 'dzie sztipic, 'szczypce'; słowień. szczip lić, odcinać'; p. cedzić i czysty. i szczepec, 'szczypta tabàki'; serb. s z e d ł , S z ł a , szedszy, do iść (p.)? *kad se mjesec uszne*, sztipnuti,dawniej i imiesłów bierny, szsto sztipati, sztipawica (ale usztap zna (szto): doszto go ('doszli go ),przyszto czy 'pełnia'); czes. sztipec, 'szczypta';('przyszli'), »doszty Rjazań po bło rus. szczepof,'szczypta'. Obok szczy tach* ('doszłi do Rjazania'), »jako pać istnieje jednak i szczykać, któ nie szto* ('nie szli'); od szsto rze rego nie można objaśniać jako do czownik szcie ('chód'; w szachach: robionego mylnie do uszczknąć, boć 'pociągnięcie'), u Kochanowskiego jest pierwotne, w biblji: »naszczy- i i.; dziś tylko we złożeniach:pójście, kasz kł osów «,»prosa wyszczykane *, przyjście, zamiast: poszcie, przyszcie i> szczykać kłos rzadki*, u Potoc (w biblji pisane zawsze: prziscye, kiego (mylnie twierdził Budny: »rwać przyszczye), wyjście, zajście, wedle kłosie, ruskie szczykać*, bo to pra bezokoliczników pójść, przyjść, itd. polskie); czes. sztikati obok szti Ta postać pnia ograniczona do imie pati, rus szczikaf (świecę), pro- słowów (u nas jest i paszof, z ru czknuf sia (o pączku kwiatowym); skiego); oboczne chód- (bo ch- i szczes. uszftjknouti i usztnouti. Co do stale się mieniają) p chód. Złoże -k-, p. brukać (pod brud). nia z z-, wz-, przybierają u nas po stać szcz- (t wsunięto), a więc w psał SZCZyr, szczyrzyca, później i szczerzyca, nazwa roślin 'amaranthus' terzu: »wzeszło jest słuńce*, ale i 'mercurialis'; powtarza się u wszyst *wszczedł jest dym* (»wstąpił«, kich Słowian tak samo; z Staroniem. w puławskim), y>weszczdta jest* (tceszdła, puławski), »gdyź słuńce stiuro, o tem samem znaczeniu. Szczyt, 'tarcza'; od spiczastości weszczdlo*, biblja, »z góry szczedt*, przeniesiono na byle 'wierzch': szczytszczedwszy i szczedszy się, biblja domu, dachu; od obrony: >to jest i inne zabytki 15. i 16. wieku. Pra nasz szczyt ostateczny*, 'obrona'; słowiańskie; u wszystkich Słowian szczycić znaczy dawniej wyłącznie tak samo: cerk. szid, sził, szlst, 'bronić': »szczycić i bronić*, »racz priszìstwijefjiTzyiêcíti; uszid^zbieg* nas szczycić od śmierci (od czarta)«, (z t!); serb. iszao ('szedł'; i inni »powściągać a szczycić umysł «, Słowianie dodają i- od idę: małorus. »Pan ci jest tarcz nasza, którą się iszou, iszłd); czes szel, iszeł, szła, szczycimy*; szczycić się (od 'broprziszti, 'przyjście'-, prziszti, 'przy nić się', do 'chlubić się czem') juź szły'. w 16. wieku ogólne; por. szczytny, Szedziwy, szedz, p. szady. zaszczyt, zaszczycać; szczytowy, szefelifl, 'rohatyna, spisa', w 16. o ścianie. Prasłowo; cerk. sztit, za-wieku częste, prz*z czes. szefelin sztisztati, 'bronić', słowień. obok z niem. Schāfelein. szczit i szkit, jak w łuż., czes. szejdować, 'oddzielać srebro J
s
szeląg — szerszeń
547
i złoto', szejdownik, szejdarz, z niem.szeptu (por. szmer). W szeplenlć do scheiden, Scheider; p. serwaser. szept- przyrostek -en, -un, por. blaszeląg, szelążek, szelęzny; sze- zgonić (p. bluzgać). Z szlp- por. stalęznik, nazwa rośliny; prasłowiań rorus. chupsti sę, 'chełpić się', od ska pożyczka z goc. scillings, niem chup-, 'wołać'. Schilling. Postaci słowa najroz szepszelink, szepszeląg, szepmaitsze: cerk. skulędź, sklędz, klędz, szczelnik r. 1598, z niem. Schóppeni szfilęg, rus. dawne stelag i sztlag;schilling, 'pamiętne dla przysięźninasze szeląg powędrowało na Ruś ków' w sądzie ławniczym miejskim. i do Litwy. Niemieckie słowo wy Szereg, szeregoioy, szeregowiec; wodzą najróźniej, od Schild, niby w 17. wieku (zwłaszcza na Litwie) 'mała tarcza', t. j . 'blaszka noszona z mylnem ę, stąd rus. szerenga; jako ozdoba', od pnia skel-, 'łu od węgierskiej Batorego piechoty, pać', i t. d. z węg se reg (s wymawia się jak sz). Szelest, szeleścić,szelesnąć, i t . d., Szerm, szermować, szermierz, o 'szmerze (liści)'; tak samo w rus, szermierski, i t. d., dawniej szyrm gdzie są postaci i z r, szoroch, i szo(»prostym szyrmem*, 'prostą sztu łoch, o takimźe 'szmerze'. SZellna, 'krzaki, gąszcz', ogólne ką'), z niem. schirmen, »wyprawiać w 16. i 17. wieku, oboczne do chał-, paraty« (w fechtowaniu); szermierz ('fechtmistrz') dziś tylko 'bojownik', p. chałupa. a szerm, 'sposób', 'raz, cięcie', zu szelka, p. szla. pełnie zaginęło. szelma, szelmować, szelmofwjSzeroki, szerszy, szerzyć i roz stwo, z niem. Schelm (jest nawet szelmsztuk, u Klonowica, z Schelm-szerzyć; dawniej szyroki, szyrszy; stūck); bardzo u Słowian powszechne szerz, szerzą, szerzyzna; szerzynka, wyzwisko, szelem u Słowieńców; 'chustka', dziś juź zapomniane; ob zresztą w czes. i u nas szelma, a od szerny itd.; tu nie należy obszar, p. nas na całą Ruś. Niemieckie Schelm Dodatek. Prasłowiańskie; cerk. sziz dawnej nazwy 'zarazy', scelmo, riti, szirok, i tak u wszystkich Sło wian. Szyroki (por. wysoki) od sziru, scalmo. a to z szczyrym, szczerym, to samo szemrać, p. szmer. Szepc, nazwa 'piwa wrocław (to z skir-, a tamto z obocznego skiego', w 16. i 17. wieku, z niem chir-); co Czech ^szcżyrem (lub czyrem) polem* zowie, Ruś zowie Schops szeplenlć, szeplunić; szepłeć i sze- czystem; goc. skeirs, niem. schier, płenie w 16. wieku, szepiełak, sze- 'czysty, jasny'; Skir i i Kir i, nazwa pietać, szepietliwy (mówiący s za szczepu w 1. wieku po Chr., jedno miast sz), szepiołka, »szapiełi bóg« słowo! Pień skei-; p. cedzić, czy Żebrów skiego; szeptać, szepnąć, sty, szczyt. szept, szeptacz, podszeptywać, i t d . ; szerszeń, dawniej szyrszeń, ale szeptać i t. d. prasłowiańskie: cerk. i sirszeń (np. u Falimirza 1534 r.; szīpût, szìputati, 'szeptać', serb. sza- i u innych Słowian s-, nie sz-), a są pat, szaptati, rus. szopot, szeptaf,i odmienne postaci: sierszon, sierczes. szept, szeptali i szeptali) właszula; cerk srszeń, srsza, sirszeń, ściwa odmiana u nas byłaby: *szpet, strszeł, serb. sftjrszlen; prasłowo; 35*
sześć — s z k a p l e r z
548
S
lit. szirszuo, szirszuonas, szirszlys, Pomijamy złożenia, obszewki, przyszirszałas, szirsa(s), prus. sirsitis szwy, itd. (lit. sz — nasze s); łac. crabro, 'sier- SZewluha, jedno z niezliczonych szen'; niem. Homisse (dawne hor- przezwisk dla 'szkapy', wzięte z Rusi, naz). P. i szerszeń. w 17. wieku ogólne: >leda szewluha, sześć; w 15. wieku, w rotach, byle w bogatym czapragu*, »wyw biblji, mianowicie w: szeć set, przężone z bron szewłuhy*, »na chu bez ś, co nie omyłka pisarska, lecz dej szemludze*; >nie lada szelucha dorobione do pierwotnych dalszych obierają*, u Okolskiego, nietrafnie przypadków: szci itd., jak w sta- zapisane; na Białorusi jeszcze dziś rorus. szti; rzeczownik liczbowy ro szejluha i szawłuha, zresztą zapo dzaju żeńskiego sześć niedziel wy mniane. Zwykły przyrostek -uha (na szła*, » przed sześcią niedziel*), uro sze -ęga), lub nawet -luha; szewbiony przyrostkiem -ć od niezacho- wszelakie: szawiać, 'chwiać', lub coś podobnego (?). wanego *sześ= lit. szeszi, grec. heks^ łac sex, niem. seehs; do tego l i Szędzioły, 'gonty', narzeczowe, od czebnik porządkowy: szósty; zwy 15. wieku; p. szkudła. Nie z niem kłe złożenia i urobienia: sześcioro, Schindeł(da,vme scindala z łac. scan»nie dodał sześcioranaści świni*, dula, scinduła), skąd czes. szindłe, »ot sześcinaćcie lat*, sześćset; z szó nasze narzeczowe szyndłe. sty por. lit. szesztas, ind. śaśihaszętolić się, 'szastać się', szęło(ind. śaśti- = sześć), grec hektos, pierz, 'nietoperz', szętoporka, 'śpiew łac. sextus (stąd seksiem, o 'zło ka wesoła', naizeczowe, wszystko od żonych w »sześć« arkuszach', se&ó*- prasłowiańskiego szętati sę, 'wałę & - saihsta (niem. seehs ter;sać się, chwiać się', serb. szetati, szóstak przetłumaczony z niem.&ecĀ- 'spacerować', szetałka, 'wahadło', ser). Co do półgłoski w sztst-, rus» szatat sia (z innemi przyrost por. awest. chszwasz- i chszttvakami szęga, 'żart', i szęgaw, 'żarto i chszwaszti- (?) i prus. « S 3 t e ( ? ) ,bliwy', szęchaw, 'chwiejny', słowień. lit. o 'sześcioniedziałce' (na- i serb. szepati, 'kuleć'). U nas pień głosowa odpada czasem w litew- zupełnie zanikł. skiem: lit. agnonē z łotew. waSzkalować, szkdtić, 'obmawiać, guone, 'mak', ale długi). lżyć', szkalownik, ludowe szkaliroSzew, ssaw (»nie po S£2#26 mu wać, czes. szkddłiti, 'droczyć (sło się porze*); szewc, szewca (z pierwami)'. wotnego : szwiec, szewca; por. szmer Szkapa, w całym 16. i 17. wieku i i.) = lite w. siuwikis, szewczyk;rodzaju męskiego: ten szkapa, dziś szewski (zamiast szwiecki); szew* wedle końcówki: ta szkapa; szkapi czycha (Ruś przeciwnie wedle szwiec»szkapie mleko*, szkapina (mięso); dalsze przypadki tworzy: szwieca, zapisane najpierw w połowie 15. itd.). Prasłowo; od szyć; lit. siuwu, wieku; jeden z licznych wyrazów siūti, 'szyć', ap -siuw -as, 'obszew', pogardliwych na 'konisko*; czes. prus. schuwikis, z sju-; rus. wieją,szkapa, tylko rodzaju żeńskiego. 'szwaczka' = litew. siuwejas; ind. 8Zkapferz, skaplerz, a nawet kasiwjati, 'szyje', łac. suo, 'szyję', goc. płerz wedle wymiany sk- i k-; szkasiujan. P. szyć, szydło, szwaczka.plerzyk, szkaplerzowy; z łac. scał
oc
1
y
s
szkaradny — szkot
549
pularium, 'to, co zawieszone na scaSzkło, szklany, szklanka, szklić ptdae, na łopatki'; franc. scapúlaire. się,szklisty; szkiełko] szklarz; szkleSzkaradny, oszkaradzić, szkara- nica i szkleńca (w 16. i 17. wieku), dzieństwo; w 15. i 16. wieku zawsze dziś szklanica; szklnić się, zamiast tylko skarady (wydawcy mylnie szklić (pod wpływem lśnić), szkliwo; piszą szkarady, w rękopisach i dru dawmejśćkło,śćklarz(lblOr.); drugi kach zawsze ska-, nigdy schka- czy przyp. 1. mn. śćkieł, zamiast *ściekł. szka-); ale obok skarady było i sza- Prasłowiańskie; cerk. dawne stīklèrzędny, i te oba słowa zlały się nica, i stìktínica, 'szklanka', rus. w jedno; w biblji np. skarada i ska- stieklo; na Południu i cklo, z stklo; radość obok szaradność (»pluga czes. sklo ze stklo. Lit. słikłas, 'szkło' stwo* u Leopolity), przeszarzedny, i 'szklanka', prus. stiklo, 'szklanka'. i t. d.; cerk. skaręd, 'brudny', rus. Spoina pożyczka z niem.: goc.stikls, skaried, czes. szkareda, 'brzydal', 'kielich, puhar' ('spiczasty', od stei szerad, szered, dawniej szerzed, chen^kióe*), a nazwa wyrobu prze 'brud, gnój', szerzedny, 'obrzydli szła na samą materję. wy'; zbiorowe na -d(ze wszelakiemi Szkoda, szkódka, szkodzić, szkosamogłoskami, ę, a, è, przed d); dować; -przeszkoda, przeszkadzać; por. grec. skdr, 'łajno'; od skar-; szkodliwy; szkodnik;szkodny (szkooboczna postać cher- lub cher-, dzień); szkodzca (szkojca); inne zło a z niej szer-, szar-. żenia (odszkodować itd.) pomijam; szkarłat, szkarłatny, szkarla- ogólne u Słowian, ale na Ruś ta tyna, z łac. scarlatum; europej pożyczka przez Polskę się dostała; skie; u nas dawniej i bez k: szar u nas juź w psałterzach, gdzie tłu łat (p.); dawniej i nazwa tkaniny, maczy i 'niebezpieczeństwo' i »po nietylko koloru, jak moderz itp. gorszenie «,'scandalum'; z niem. SchaSZkarpetka, z włos. scarpa, 'trze den (dawne scado), prasłowa, por. wik', scarpettiere, 'szewc', scarpet-grec. a-sJcethes, 'nieuszkodzony'. Szkoła, szkolny, szkolnik; szko taccia, 'chodak'. Szkatuła, szkatułka, z łac. scatula, lić, wyszkolony; szkółka; szkolarz, włos. scatola; u wszystkich Słowian, szkolarski; szkołować. Ogólna u Sło szkatuła (słowień. szkatła), ale na wian pożyczka; obok szkoła są po staci skuła i szola lub szida. Z niem. Ruś od nas; niem. Schachteh szkic, szkicowo, z włos. schizzo, Selmie, dawne scuola, z łac. schola, 'zarys'; po raz pierwszy u Łukasza a to z grec. scholē, 'wolny czas', 'zajęcie, szkoła', od tegoż pnia, od Opaleńskiego 1650 r. Szkielet, w 17. wieku i szkiele- którego i schemat, szematyzm (od ton, »wiszą szkiełetanem gnaty*, echo, esthon, 'trzymam'). Potocki; z romańskich języków szkort, 'nierządnica', z łac. scor(franc. sguełette), gdzie przez ła tum (od skóry przezwana). cinę z greckiego skełeton. Szkot, nazwa 'tkaniny', wożonej SZkieta, 'szkapa', »chude dwie przez Szkotów: »na starość szkołu szkiecie w kolasce*, »chude nader za sobolą jupę«, >(frochtarz) wo szkiety* (narzeczowe szkita, 'stę- ził wstążki, szkot, włóczki*, Po por, noga niezgrabna'); czes.sketa, tocki. Szkotów samych nazywano i Szotami: »do sukiennic Szoci*, o 'tchórzu'.
550
sz kudła — szłyk
S
»Szoci się z towarem rozjadą*, Po Schlachthaus (nasze ~uz z dawnego tocki; oàScotus (z czem nazwa skot, hūs, Haus). *skojec',nic nie ma spólnego, chociaż Szlaga, 'kafar; taran', z niem. go czasem i szkotem piszą). SzkociSchlage, od tego samego slahan, wędrowni byli szczególniej w 17 dziś schlagen, od którego i szlachta wieku u nas liczni; jeden z nich, i szlak. Loechius, i w literaturze się zapisał. szlak, szloch, szlakować; różne SZkudłd, skudlą, 'gont', »$zku- znaczenia i wywody: szlak, 'pa dła albo dranica*, r. 1500; szku- raliż', z niem. Schlag; 'klatka' (czę dlarz, szkudłak; postać oboczna do ste u Leopolity: »szlak pełen pta szędzioły (por. skarady i szarzedny);ków* ), z niem. ( Vogeljschlag; szlak, prasłowiańskie; cerk. skądeł, 'sko 'żużel', z niem. Schlacke; 'koleją', rupa (gliniana)', skądelnik, 'gliniarz', >szlak (i szlach) tatarski*, szlaczek, i skądolnik; słowień. szkandela, 'taśma', w obu znaczeniach i w cze skodela, skedèla, sklèda, zdèla, 'miskiem (i u nas »brano taśmę* po ska*, serb. zdjela, łuź. szklą; od Tatarach), z niem. Schlag, 'uderze znaczenia 'skorupy' wszelkie inne. nie' (schlachtenl) i 'sposób' (aus der Art schlagen, slahta, Geschlecht, Szkuta, szkut, 'statek', szkutnik, 'rodzaj, ród'). od 15. wieku, z niem. Schute. szlam, szlamować; z niemieckiego Szla, sia, szleja, szelka, 'postro Schlamm (por. ślam); »szlamy lisie«, nek, pasek', głównie o 'uprzęży koń ślama, o 'futrze', > futra rysie szla skiej', z niem. Biele (dawne siło, mowe*. 'rzemień'), czes. szle; od nas na SChlichta, 'klej tkacki', szlichto całą Ruá. Co do półgłoski, por. po wać, szlichcić, w 17. wieku (np. dobne pożyczki, jak msza. R 1609: u Trepki 1630 r.) umyślnie o 'nie »ślan?/ postronek*. pewnej szlachcie', o 'łykach'; z niem. Szlaban, pożyczka ze dwu słów Schlicht. niemieckich, bo i z Schlafbank, szlifa,'sanki' (r. 1564); szlifować, 'skrzynia do spania' (po zdjęciu szlifierz (a ze zwykłą odmianą li wieka), i z Schlagbaum, 'rogatka';w lu\ szlufowaćs szlufierz); wkońcu w słowach szlafmyca i szlafrok i »szlify oficerskie*; z niem Schleife, zachowano f z niem. Schlaf. schleifen, Schleifer, o tych samych Szlachta, w pismach i drukach od znaczeniach. 15, do 17. wieku i ślachta; szlachcic, szloch, szlochać, niem. schluchszlachcianka, szlachecki; szlachetny, zen, słowo niedawne. w 15. wieku nieraz stale szlaSZłap, szlapią, 'wolnym biegiem', ch atny; szlachetno ść; zgrubiałe:szlapać (szłapię; mówią i człapać), szlagą, szlagon, szlagonerja; czes. szlapak, czes. szlap, 'chód', szlaszlechta; od nas na całą Ruś i Litwę;pieje, 'ślady'; zdaje się z slup (niesłowień. zlacht, 'szlachecki', zlachta, stąpany, 'niedeptany', 1637 r.), bo 'krewni'; z niem. slahta (dziś Ge- por. stopień, o 'stopniu'. schlecht), 'ród', p szlak. Nie od niem. SZłyk, 'kołpak' (pod nim jar schlachten, jak u nas w 17. wiekumułka, 'czapeczka'); nazwa i strój powszechnie wywodzono, od czego moskiewski, u nas (na Wschodzie) tylko szlachtuzfaj, 'rzeźnia', z niem.dobrze znane w 16. i 17. wieku.
s
szmale — szopy
551
szmale, szmalec, stopione sadło niu' (tu i niem. schmeicheln, 'gła albo szmale* r. 1500 (można i sm-> skać, schlebiać'). czytać, jak istotnie wymawiają i dziś); SZmuklerz, 'wyrabiający frędzle, od tego samego niem. Schmalz, itp.', szmuklerski; dawna pożyczka, schmelzen, 'topić' (sadło, kruszce),od późnego niem. Schmuck; z szmupochodzi i szmale lub szmelc, 'ema-kierz; l wstawione jak w spichlerz, lja': » zbroja szmelcoioana*, »twaspieglerz; czes. szmukyrz. rzy farbiczkami szmelcowali*, »za- SZneka, 'łódź większa' (u Paska pona drogim szmalcem sadzona*;i i.), z niem. Schnake. szmelcarz, szmelcuga, o 'paleniu sznupka, szni/pka, 'szczutek': »dał smoły'; szmelcują piwo ('warzą'), po dwie sznupce światu temu« (częste widła ('smażą'); por. czes. szmelc. u Reja, Górnickiego^ »sznypkę szmarag, szmaragd, europejskie. w nos«, r. 1558; wyszło w ciągu 17. wieku z obiegu; z niem. ein szmat, szmata, szmatka, szma ciarz, szmaciany, szmatławy, szma-Schnippchen schlagen(i Niemcy mają tłaistwo; od nas na Ruś przeszło; postaci z u obok /); schnippen zna czes. szmatafi, chmatati, 'dotykać', czy 'uderzyć, świsnąć'. a szmatka i szmat'la o 'krzywym sznur, sznurek, sznory u Potoc chodzie', o 'wykrzywionych obca kiego; sznur(k)ować (piszą i sznuro sach', ale chmat, chmátnouti, ^zz,- wać); sznurówka; z niem. Schmir, rwać', nadaje się dobrze do szmat Schniirleib; przyrostek -r do snunaszych, bo od 'darcia' stale prze (p. snuć). zywamy 'szaty' (por. nasze rąb; SZOłdra, 'szynka': »miasto szołbułg. serb. drecha, 'suknia', załab. der więdnych« (t. j . 'wędzonych'); drasta, od darcia; franc. drap,iv&nc. od 14. wieku; przezwisko 'Niemców', robc od niem. Raub). od 17 wieku; z niem. Schulier, co szmer, szmeru, zamiast *szemru Węgrzy tak samo (tylko w znacze wedle szemrać, chociaż częściej po niu 'szynki') przejęli; niem Schul staci dalszych przypadków po ier zestawiają z członem. stać pierwszego zmieniają, wedle SZOłomiĆ, oszołomiony, ruskie sło szewca: szeivc, wedle sejmu: sejm. wo; szotom dawna ruska 'hełmu' na Nietylko o głosie, ale i nazwa ro zwa; u nas w 17. wieku tak samo śliny (szmer), po której szmer w gło 0 'opiłych' mawiano: podhełmiwszy wie (zowią ją i szemrzyk), np: sobie, »rozmowy podhełmowe (pod »daleko szmer z lichym mijaj opi- hełmem)*, 'opiłe, nietrzeźwe'. chem«, Potocki; pień ten sam co Szopa, szopka (od 'jasełek z Bo w komar (p.), ale tu półgłoski (pier żena Narodzeniem', betłejki, przenie wotne sk- daje bądź k-, bądź ch-, sione i na 'farsę, hecę'), pożyczka z 15. sz-); roślina nazwana więc od skutku. wieku; od nas na Ruś; z niem., dziś SZmermel, o 'ogniu sztucznym', Schuppcu, dawne schopf, schof, skąd z niem. Schwārmer: rozpodobnienie 1 franc. ćchoppe. SZOpik, 'pochodnia', w 15. wieku, i upodobnienie w jednem słowie; niem Schiodrmer od Schwarm, 'rój',z niem. Schaup, Schaupeł, 'wiązka słomy na pochodnię'. a to do schwirren, 'roić się'. SZOpy, »futro szopowe* (rus. je s z m i n k a , z niem. Schminke od czasownika o 'nacieraniu, nakłada noty, »jenotowaja szuba*), z skór
552
szor — szpar
8
północno - amerykańskiego procy on szosuje*, 'nierzetelnie podatki pła lotor i viverra genetta (franc, ge-ci'; szosik, w 16. wieku, 'pęd, ga nełte, wkońcu z arab.; stąd ruskie łązka'; dziś szosy, 'poły u fraka', jenoty), nazywającego się po niem. niem. Schósse; szos, 'podatek' (franc. Schupp; z Schuppenfelle nasze szo ćcot) i'pęd',odniem.scfo'esse» ^strze py; nazwa niem. od właściwości lać do góry', beischiessen, 'dokła tego zwierzęcia (schuppen). dać'). Inne szosa (lub szos) o 'dro SZOr, szory, o 'uprzęży': »ukła- dze', z franc. chaussće z łac. caldać konia do szoru*, >świetny szur *,ceata, niby 'wapnem nałożona'. Potocki; od nas na Ruś; z niem. szpada, szpaga w 16. wieku (od schirren, anschirren, Geschirr, daw nas rus. szpaga), z włos. spada, ne giscirri, nieznanego początku. grec. spatha (cerk. spata) w nazwach szorc, 'fartuch, famurały', w 16. wysokich urzędników: protospathawieku; z niem. Schurz, Schiirze;rios. z Schurzfell poszedł szurcfał, szors- szpadel, szpatelr. 1564, szpadla, fal; co do szorctuch, p. szarstuch. szpachla, 'łopata', ale i o 'instrumen Słowa niemieckie, jak i kurz, 'krótki', cie balwierskim': »w ranie szpadlem wszystkie z łac. curtus, 'krótki', gmerać*; z niem. Spatel i SpachteL albo excurtare, 'skracać*. szpagat, z włos. spago, 'sznurek'. szorować, szurować, jak w czes., szpak, szpaczek, szpaczy; szpaczdziś o 'myciu' (naczyń, podłogi), daw kować, szpaczkarz, 'figlarz', »szpa niej o 'czyszczeniu zbroi': »pance- kami karmiony«, o 'francie'; nazwa rze szorują*; »wiatry szorujcie l i prastara, r. 965 po raz pierwszy ściem*, » gałąź szyję szoruje*;szor,przez Araba u Słowian (zachodnich) 'nawała'; z niem. scheuern z franc.wymieniona, istotnie tylko u nas écurer z łac. excurare, niby 'za i u Czechów znana; od nas na Ruś miatać'. Inne jest szorulec z Schilf-przeszła (ogólniejsza tego ptaka holz, r. 1526 szerolc, i szorsztyn,nazwa, p. skorzec, u nas rzadka: z Schornstein, 'komin', oba z niem.niema jej u Stanka; »szpak, co j i skorcem zowią«, r. 1584); stąd wzię schurn, 'niecić ogień'. szorstki, od sierść (p.), yor.nasier-te niem. Spatz (jak nazwy czyha, szaty, 'najeżony'; i na Rusi właśnie szczygła), ależ 'wróbla' oznacza. Stąd sz- częste, wobec cerkiew srchuk, nazwa włosów 'siwawych': szpako 'szorstki', serb. nakostrijesziti, 'na-waty, »siwe konie szpakowate«, sierszeć' (z przedrostkiem ko-); ma a potem i o ludziach: »szpako wata broda «. łorus. szerechatyj, rus. szerszawyj, szerochowatyj, 'szorstki', szorosz, szpaler,szpalera, dawniej 'opona'; 'szorstkość'; sz- zamiast s- mamy dziś o szpalerach ogrodowych, szpa i w szerszeń, co od tegoż nazwany. lerach publiczności; ale języki ro Prasłowo; lit. sziurksztus (i sziurg-mańskie (włos. spalłiere, franc. espazdus), 'szorstki', szerszas, 'mrowie',lier, z łac. spatula, o 'plecach') nie dawne niem. hursti, o 'czubie'; więc znają znaczenia 'opon', tylko 'opar nasze szorstki z si(e)rstki. cia', 'ściany tylnej'. szpar, szpara, 'szczelina': »przez SZOS, z niem. Schoss w tegoż różnych znaczeniach; w 14. do 16. szpary patrzyć«; szparka; czes. spdwieku o 'podatku': »kto nieprawie ra; u nas i u Czechów szp- i sp-; %
s
szparag — szpila
553
w 16. wieku zawsze spar, szpar bibljach), a stąd nasze szperać, juź w 17. w.; cerk. czīparog, 'pazur', szperacz, niby 'przeszukiwacz, przeczîpag, 'pektoralik'. Znaczenie 'szcze glądacz', juź od 17. wieku; nawet liny* nie pierwotne: spar, wspar, szperlać. Odmienne jest szparować, był 'wabem na ptactwo', drążkiem uszparować, 'oszczędzać', szparkowa, »z rososzkami*, na którym przy od niem. sparen (skąd i franc. éparwiązywano ptaka (gołębia), aby wa gner, to samo), pokrewnego z nabił inne, stąd: »na sparzę siedzieć*, szem spiec (p.spiech): p. spory. t. j . 'na widoku', częste szczegól Szparka, dawniej szpyrka, 'sło niej u Reja; od owego 'rozszcze nina', z niem. Spiere. pienia' przeniesiono to na 'szczelinę'. szpetny, oszpecić, dawniej szpatPień ten sam co w słowiańskich ny, oszpacić; szpetota, szpeciąg, nazwach jak serb. czapak, czapo-szpetulka, szpetulicha, czes. szpata, rak, 'pazur', czapur, 'kij', czepur, 'brzydota', szpatiti; ale jest i szpat 'kaczan', czepurati, 'skubać'. szpata, o 'wadzie końskiej (wygię ciu nogi)', szpatawy, z niem. Spath, SzpBTB% szparagowy; ms.sparza; z łac. asparagus (niem. Spargel; w 16 i 17. wieku stale szpot, szpo czes. szparga, jak w węg., i szpar- tawy : >koń, który ma szpot u wszyst get), z grec. asparagos, o 'latorośli, kich nóg*; to samo co szpetny, pędzie' (do pnia sperg-, łac. spargo,iszpodć prawo«, »to go nie szpoci* ('kala'), »krzywo i szpotawo*; p. praga). Szpargał, od 17. wieku, dla 'ra szpotlawy, 'niezgrabny'. Szpic, 'szczyt', dawniej wyłącz moty, bredni pisanych i drukowa nie szpica, śpica; »zrządzili spiec*, nych'. Szparki, szparko, p. szpar; słowo w biblji, tłumaczy dosłownie łac. nie tak dawne, jest u Paprockiego; 'acies* (»zszykowali wojsko*, Leo lecz może szp- zwykłym trybem polita), » stali na spicy*, »przed zamiast sp-, więc do spory?; nord. szpycą wojski*; szpiczasty i szpisparkr, 'raźny', przypadkowo po casty, spiczasty; z niem. Spitze; czes. szpic (i o 'szprychach koło dobne. Szpęga, pisane i szponga, z niem. wych', jak u nas »koło szpiczaste*); szpic, gatunek 'psa', nowa pożyczka. prasłowa Spange, 'listwa, bunt'. szpieg, szpiegować, dawniej spieszpar, szperować, 'szacować ma jętność na sprzedaż (za długi i t. p.)'; gować, spiegierz i spieglerz w bi szperunk; szperownik, 'szacownik',blji; czes. szpeh, szpehoioati, sło 'auctionarius', w 15. i 16. wieku, wień. spegati i szpegaii, spegawec; od urzędów miejskich; niem. sper- z niem spâhen, Spāher, od czego ren, Sperrung, do Sparren^beika?;i włoskie spione, co się po całej por.: »o dług gdy kto szperuje na Europie rozeszło. Szpik, naszpikować, śpik; szpi cudze imienie, tedy pierwszy szpe runk idzie naprzód*; potem prze kulec; u Czechów szpek i szpik; niesiono to na 'badanie': »przez z niem Speck; słowo praniemiecszperunki pojedynkowe odkrywamy kie bez dalszego wywodu, jeśli nie prawdy powszechniejsze*, »Pan szpe od spe-, p. spiech. SZpiia, z niem. Spiel; w staroruje przepaść*, u Leopolity (»prze gląda przepaści*, w późniejszych czeskiem i w psałterzu florjańskim t
f
554
szpinak — szron
S
szpila (»podrzeźnienie« w puław 0 'gwarze', jak i o 'dowcipach, gad skim), stąd nazwa szpilmanów, 'igr- kach'; Korczewski r. 1553 i Klo ców', dobrze znana w średniowieczu, nowie znają sprachać i szprachać, r. 1500, i wśród wszystkich Sło 'mówić', »po francusku szpracha*, wian; u Potockiego: » jakiej pełna Potocki, »z strachu ledwie mógł twoja łbica szpili*; tu i szpilo- co sprachać* (o Niemcu, w interwać, z niem. spielen: »szkło szpi medjum szkolnem 17. wieku); z niem. łuje*, 'mieni się'. Zupełnie odmienne Spruch, sprechen, od pnia sperg-, szpila, szpiL szpilka, przyszpilić, p. praga. z niem.tipiIle; dziś tylko o 'igłach szprycha u koła, z niem. Speiz główką', dawniej o 'spisach, dzi che (por. czes, szprejl z niem. Speil); dach', któremi wroga szpilano, p. sprys. szpil(k)owano (od nas na Ruś prze szprync, szpryngiel, 'skok', dawna szło, nawet: *z luków szpyljaty*). pożyczka z niem. Sprūnge, w 17 więc: »Pelida szpilo wal lud tro wieku: »jakie w tańcu korbety, ja jański*, 'przeszywał i pokładał'. kie sprynce robi*; »wytchnie ko Niemieckie Spille z spinie, daw zom sprynców*; »serce sprincuie*; nego spinuala, spinula, a to z łac.»sadzi się na szprince*; »konik spinula (franc. ćpingle), włos. spi/lo;spryncuje*: »harcują, spryncują od nas na całą Ruś, mimo jej szpilu; Niemcy«; a obok tego i »nie na czes. szpile. dają się ludziom te ' spryńzle*, szpinak, łac. spinaceus, niem Spi a z tego spręśnik, dziś po narze nał; u innych Słowian spanak, we czach; w facecjach Żery (18. wiek) dle grec. spanak i, u Czechów szpinazywa się dzieciak nie spręśnik, ale figlarz. nak i szpinut. szpinka, zamiast spinka, od spi szpula, szpulka, z niem. Spule. nania, p. piać. SZpunt, szpuntować, zaszpunh*Szpital, niem. Spifiel, z łac. hos- wać, w 16. wieku, o 'szczepieniu'; pitale (wlos. ospitale); szpitalny,jak i czes. szpunt, szpuntoieati. z niem. Spund, a to z języków ro 'felczer', r. 1558. szpon, szpona, 'pazur', zamiast mańskich (por. włos. spuntare) od spona, jak w l i i . wieku (Rej i i.) łac puncla, 'czop'. wyłącznie pisano; »nogi suchej a.spo- s z p u r a ć , szpttrnąć, i szpemąć, nislvj* (o rarogu, r. 1090); por, wy rzucie. żej szpinka; oboje od spinania, szram, szrama, szramo waty, 'blip. piąć zua', z niem. Schramme; czes. szram. szranki, 'ogrodzenie', »w szranki szponder, szponderek, nazwa pewnej części mięsa wołowego, »ze wyzwać* ('na rękę'), od turniejów; »w szranki wchodzić*,'pasować się br a szpad* owe * (bo i tak pisywano); z kim'; toż u Czechów, szrai)(ejk; obce. S z p o r t a ć , zaszportać się, 'potknąć z niem. Sthrauke. się, zahaczyć nogą', poszportnąc się; SZrendowaĆ, także i szrędowac czy nie wsunięto r do szpocić, o 'wa (szkło),'wymieszać', z niem. schrindzie nogi', p. szpetny (?); jest i szporden. tać się, 'gmerać, szperać'. szron, szreń, właściwie śrzon, SZpruch, w IG. wieku ogólne, śron (por. Śrzeniawa, nazwa rzeczki
s
szropa — sztuka
555
i herbu); z pierwotnego *siern, cerk. z włos. stame, stamenło, franc. srèn, 'biały', rus. seren, czes. s(t)rzin, estamet. sztandar; jedno z włos. stendardo, 'okiść', słowień. srèn, 'szron'. Pra słowo; lit. szerksznas, 'siwy', szerk- niem. Standarte, 'chorągiew' (z łac. sznas i szirksznas, 'szron', łotew. ex-tendere, 'rozwijać'), franc. ćtenserns i sèrsna, 'szron'; z innemi przy dard; drugie, dawniejsze, Rejowe, rostkami lit. szarma, 'szron', szir- standur (w rusztowaniu), z niem. mas i szirwas, 'siwy'; nord. hjarn, Slander (od Stu?id); jest i szle?ider. 'skorupa śniegowa'. Nazwany więc sztof, 'kwaterka (wódki)'; r. 1532: szron od barwy, nie od mrozu. Inna »konwica, stoff*. (miara na wino); zato nazwa 'szronu', nam już obca, z niem. Stof. Od nas na Ruś; u nas cerk. siana (tak samo na Bałkanie; zapomniane, żywotne na Rusi do brak jej Rusi i całemu Zachodowi), dziś. z *solna, lit. szalna, 'szron', poszła SZtokada, 'szpada (długa)', u nas od 'mrozu'; por. lit. szal-ti, 'mar tylko w 17. wieku w obiegu:»piki znąć', szat-tas, 'zimny', szaltinis, i sztokady*; włos. stocco, 'szpada', 'źródło', prus. pa-salis, 'mróz'; awest. stoccata, 'pchnięcie szpadą'. sarta-, 'zimny*; ind. (zdwojone) śiśi- sztorc, »na sztorc*, sztorcem ra- 'zimny'; niem. (nord.) hal, 'zie (stawiać, 'prostopadle'); sztorcować, mia zmarzła'; z tem nasza slota 'ogładzać pień'; p. stark. (p.) w żadnym nie pozostaje związku. sztort, w 17. wieku, 'puzan, re Por. śreè. gał', »nie kpij trębacz z sztorcisty*; szropa »albo grzebło*, r. 1500, z włos. storta. szropować (tamże), z niem. Schrape, sztory u okien, także story, nowa pożyczka z franc. storę (z łac. stoschrapen. rea). szrot, p. śrót. SZtrucfa (strucla) i sztrudel (stru sztaba, 'szyna', 'przodek statku', del), pożyczki niemieckie (p. slru»żelazo sztabowe*, 'w sztabach'cel); pierwsza dawniejsza^ druga (»złoto surowe czyli w sztabach*;miejscowa. sztabki); z niem. Stab, Steven; sztab, SZtuba, sztubak, sztubacki, od o 'korpusie oficerskim', sztabowiec,»izby szkolnej«, z niem. Siube, p również z niem. Stab. Ale sztabo-,izba; oba słowa przeszły z nazwy wać, 'posypywać mąką'(w piekarni), pierwotnej 'łaźni' (z franc. étuve, z niem. stduben. włos. slufa) na nazwę 'izby'; prze sztachety, sztakiety, 'kraty', chód taki nierzadki. z niem. i holand. Staketen z włos. Sztuciec, 'strzelba'; 'przybory, stacco, a to z niem. stecken, pra puzderko (lekarskie, stołowe)': z nie słowa, powtarzającego się i w ste- mieckiego S tuizen. chen, 'kłóć', i Stich (p. sztych). Sztuka, sztukować; sztukmistrz; sztak, sztach. 'lina okrętowa', sztuczny, sztuczność; sztuk ('ka z niem. wał'); z niem. Siiick, 'pniak' (jak sztambuch, już w 17. wieku, Stock, 'co odcięto'); od nas na całą u Potockiego, z niemieckiego. Ruś. U nas najobszerniej słowo się sztamet, także stament, rodzaj rozrosło: sztuka = 'dramat' jest ' przędzy': » włóczki, stamenty *; i i iu Niemców, ale sztuka = niem. y
556
szturkać — szubrawiec
S
Kunst, sztuki piękne = die schó- swoim kosztem), należy do jakie nen Kūnste, tylko u nas, a drogę goś odmiennego niem. Stift, stiften wskazał majstersztuk (z niem. Mei-(Stiftung, 'fundusz'). sterstūck), co kufisztu w cechu do sztygar, w górnictwie, z niem. wodził i później za kunszt sam sta Steiger, od steigen, 'wznosić się'; wał; tak samo w węg. mesterremek p. ścieżka. ( = niem. Meisterstuck): samo re- SZtykut, sztykutać, sztylhutać, mek, dosłownie 'kawałek', dziś zna sztykulać, sztylać, 'chromać': »sama czy 'przepiękny, pyszny', pozbyw chromo stylasz*, w Ezopie. szy się mesztra, jak sztuka nasza sztylet, sztylecik, z włos. stiletio majstra. Tu i sztukwark (niem. (zdrobniałe od stilo, 'sztylet'); przez Stilckwerk), o 'inkrustacji, mozaice':łac. z greckiego; p. styl. »drzwi sztukwarkiem nakrapiane«, SZtymbor, sztymbork, sztymbort, »marmurem albo sztukwarkiem 'prawa burta statku', z niemieckiego mury osadzone*, u Beja i innych. Stevenbord. S z t u r k a ć , szturknąć, szturchnąć; SZtynwaga, z sztelwaga, 'przo sztursnąć, itp,, 'trącać', szturkotać; dek u wozu, do którego orczyki p. stark. przyczepiają': »będzieli u sztymszturm, szturmować, z niemiec. wagi jeden wisiał orczyk*, Po Sturm, sturmen (o 'burzy' i 'ataku tocki; niemieckiego. wojska'); szturmhab, rodzaj 'hełmu', sztywny, zesztywnieć, sztywność, w 16. wieku, z Sturmhaube; sztur-z niem. steif, od pnia oznaczającego mak (to samo), urobienie swojskie. 'twardość'; łac. stipes, 'kół'; tu na SZtyble, sztyblety, z niem. Stic-leży i niem. Stift, nasz sztyft (p.). fel, Stiefletten, z włos. estivale, 'obu SZUba; stąd pożyczone niemieckie wie letnie' (łac. aestivalis, 'letni').Schaube, nie odwrotnie; szubeczka, Sztych; » wydać na sztych*, 'wyszubie (por. jupić); zawsze o 'ko stawić na niebezpieczeństwo (i od żuchu, kożuszku suknem obszy stąpić)'; »na sztych kłaść*, 'równo tym'; u wszystkich Słowian bez wy ważyć'; * sztychować towary*, 'wyjątku (u Serbów i szubara, 'czapka mieniać', ogólne w 16. i 17. wieku: futrzana'). »jako swe kupiec towary sztychuje Szubienica (albo trzy drewna, i odmienia*, »sztychowanie towa drajhulc, w 16. i 17. wieku nieraz), rów za towar*; więc i » budynki szubienicznik; szubieńca Qskpszenziemiańskie juź sztychują pałace*, ca, szkleńca, kamieńca, obok psze »cnoty z cnotami sztychować* nica itd.), do dziś po narzeczach, (przestarzałe); sztychnąć, 'kolnąć': w 16. i 17. wieku nawet w prozie, »raz cięty i sztychowy*; sztych, więc nietylko dla miary wierszowej; 'rycina', sztycharz, 'rytownik'; w karw 15. wieku (biblja i i.) i do po tach sztych*, 'lewa'. We wszystkichłowy 16. w. szybienica; od szybać znaczeniach z niem. Stich, stechen,(p. szybki). prasłowa od pnia sti-. Szubrawiec, szubratestwo, od 16. Sztyft, 'ćwieczek', z niem. Stift wieku, 'hultajstwo'; jest i szudra(p. sztywny); sztyfcik, i o 'chłopcu,wiec; Szudrowius, znany polemista żaku' (por. fornal); ale sztyftować z 16. wieku (niby z katów lwow 'fundować', 'wystawiać' (np. pułk skich pochodzący), Sudrovius. *u t
3
szufel — szupa8
557
S Z l l f e l y szufla, szuflować (zboże); daniach Leopolity); z niem. Schuldz niem. Schaufel, schaufeln, od 16.brief, 'list zobowiązania', t. j . wła wieku (i o 'jeleniach-rogaczach',niem. ściwie breve (bo z niego niem. Brief Schaufelhirsch)) niem. schūfel we poszło), i od Schuld, co we związku związku z schieben, p. szuflada. z sollen, 'być winnym' (lit. skoła, SZllflada, szufladka, od 16. wieku 'wina'). ogólne, z niem. Schublade (dosłow SZUler, szulernia, szulerski, szu nie: 'lada do wysuwania', od schie- lerstwo, o 'graczach', od 18. wieku; ben). czes. szulirz, od szuliti, 'oszuki szuja, 'motłoch' i 'łotr'; jest i po wać', szulik, 'błazen'; u nas narze nazwach miejscowych, stąd słynni czowe szulać, 'wkładać', »szulnąć Szujscy moskiewscy, nasz Szujski) palcem w oko*, »szulać się po świe * zgraja szujo wała«, w 17 wieku;»daj cie*, rus. szljat'sia (to samo); szudekret nie za tym szujem*, »nie- jak, 'jastrząb', pożyczka z rus. szujeden się dziś czyniąc orłem szuja*, lak, szulik, szulatnik, 'falco milvus'. Potocki. Uważają to za ostatni u nas szulerz, narzeczowe stderz, rozślad cerk. szuj, 'lewy', szuica, 'le podobnione z niem. Schūrer, 'pa wica' (słowień., małorus. do dziś); lacz', od schilren. serb. szuwaka, rus. szulga (imię SZUło, 'słup drewniany' w naSzulgin), o 'mańkucie'. Prasłowo; szem budownictwie drewnianem, ind. sowia-, awest. haoja-, 'lewy'; z niem. Sdule, sul, 'słup' (sūl łą brak w lit. Jest jednak i drugie czą z schwellen, 'wzbierać'); ależ szuja, co do naszej szui lepiej może przystaje; 1566 r. pisze Działyński: jest i serb. szulj, sztdjak, o 'klocu'; »kup targańcu ('powrozów do zaty Litwa swoje szulas od nas poży kania dziur') i szuje, bobych rad czyła, nie odwrotnie. Szum, szumieć, »szumieć we łbie* szkutę i lichtan zbudował*, a szujak i szujka są do dziś nazwy 'kle (stąd szumiłeb, o 'wartogłowie'), pek' i 'kloców'; to wszystko z szu- szumny (mina, tytuły; ale pierwotnie jem, 'lewym', nie ma nic spólnego. 'wzruszony': »woda szumna wała szukać; szukacz, szukajlo, 'zło mi*); prasłowiańskie (nazwy dla la dziej'; oszukać) poszukiwać, toyszu sów: czeska Szumawa, serb. Szukany itd.; zastąpiło u nas od 15. madija)) cerk sawm/hałas', *szumīn wieku prasłowiańskie iskati) od nas ot wina*,szuma, 'las'; bułg. szumka, na całą Ruś przeszło; w zachodniej 'chróst'; słowień. oszumlan, o 'nie Słowiańszczyźnie przejęte z niem. trzeźwym'; przyrostek -m do szu-, suchen (narzeczowe sóken), co łą por. szawiać. czą z grec. hegeomai, 'mniemam' Szum, szumowiny (np. na rosole, (tu i grec. hegemon, 'przywódca'),'co wrząca woda wyrzuca'), szumo wać, szuminy, dawniej szymowiny, łac. sāgax, 'ostromysł'. SZUlbryf, ogólne w 16. wieku, szymować) z niem. Schaum, schauu Leopolity i i . ; tłumaczą przez men, dawniejsze schUm,scūm; czes. » spisek*, »zapis(ek)«, »bo co zo- szum, szumina, szumowali. wią handszryft, szuldbryf, są nie SZUpas, ludowe ciupas z siupas mieckie słowa*, Mączyński 1564 r.; (sz- i ś- stale się mieniają), z niem. szulbrycht (»cyrograf«, w obu wy Schubpass, od schieben, 'suwać'.
558
szupina — szwab
8
SZUpina, szupinka, 'łupa, plewa, balsamem zaprawuje sznszki*, Po strączek', u Czechów szupka, szlupka,tocki. P. suchy. szupina; z niem. Schuppe. SZUSZWał, 'strzępy, sople', czes szur, szor, szar; szurem; szumy, chuchwal (ch i sz wymienne), »(dła 'krzywy, spadzisty'; »do grobiej po- nosa) są szustwalem łapki«, Po sumo*, r. 1573; »źe niejednaki tocki; prasłowiańskie. Ale szusfal, wiersz i nie poszumy* ('gładki'), sznrcfał, słowo niemieckie, zSchurzPotocki: p. szar. fell, 'fartuch skórzany' (p. szorć). Oba słowa, narzeczowo i susfał, szumy, p. szur. SZUrpaty, 'nastrzępiony' (o kurze, niby jedno, choć całkiem sobie obce. gęsi; o korze), por. szarpać; czes. SZUt, 'błazen'; dziś tylko na Rusi, szerpiwỳ, 'szorstki, chropawy'; słowo szut, szutit . 'żartować', słowień. szupokrewne z chropawy (p.). tec, 'błazen'. U nas w 17. wieku SZUrzy, szurzego, 'szwagier'; poogólne: »niech z błazna będę szu16. wieku u nas zapomniane, gdy tem*, »nie szuć kmotrze«, 'nie żar szurin do dziś na Rusi w obiegu tuj', Kiermasz (około r. 1610); ogólnym; prasłowo; cerk sztir , szutnia, 'fraszka': »temu szutnią szura, szurin (zawsze tylko o 'bra korony«, Potocki; p. szust, szu cie żeninym', nie o byłe 'szwagrze'); stać(?); ale może należy i do szuwywód nieznany (kpina ?). ta (p.). SZUS, szusowaty, z niem. Schuss SZUta, o 'owcy', szuty, 'gomoły, od schiessen; jest i sus, np. o 'skobezrogi', narzeczowe siuta, 'owca': kach końskich'; sz- i s- mieniają »by shUy schowała* (radzi dziecko się. matce, której wilk owce pokąsał), SZUSt, szustać, szusnąć, szuścieć, u Reja w Zwierzyńcu; siuchna, szustać sic, tyle co szastać, o 'ha siusia, siusiecka, 'owca' (ludowe); łasie, szumie' (oszustem szmer igrał*,z przedrostkiem ko-: koszut, 'cap' Potocki); w 17. wieku szustać 'od (słowackie, nazwisko L. Koszuta, mieniać': »wolność na niewolą szu słynnego Węgra); ogólnie słowiań stać*, oszusta z nim na płaszcz«, skie: słowień. sztula z sztftula, »panny jako konie szustać*, Po 'bezroga krowa', bułg. »szutakoza*, tocki, »śmierć z żywotem szusta*, 'bezroga' (szuto, 'małowato', szutaV, 1650 r., i na tem polega nasze dzi 'nóż z krótkim trzonkiem'). siejsze oszust (p); por. słowień. sziiszlati, czes. szustieti, 'szumieć', SZUter, szutr, szutrowy, szutro szust 'szmer', szusta, 'błazen' i 'wa wać, o 'żwirze', z niem. Schotter, hający się', szustot, 'szmer, hałas', schoitern. szuwar, 'sitowie', serb. szewar, »nieco se szustlo*, 'coś się zda rzyło'; Serb. szusztati, szusznuti,rus. szuwar; u nas w 17. wieku sznszkati, 'szumieć', szuszn ak, szu-z Rusi, węg. sivar; siwarnik, na zwa ptaszka, niby »trzcianka«. sznjar, szuszkor, o 'krzewinie'. szust, szustman, szustoJcor,à&wne szwab, p. swoboda; nazwa ko stroje damskie, w 17. i 18. wieku; nia (jak fryz); nazwa owadu 'blatta', z franc. justement, justaucorps,jak u Serbów albo u Czechów, co tem łatwiej, że owad ten i po nie o »kształtach«, t. j . 'stanikach'. SZUSzki, zamiast suszki: * niech miecku Schabe się zowie; szwabach, 9
7
!
szwaczka — szybki
s
559
0 druku *gockim« (zwanym dawniej »co ty tam watrzesz*, błąd druku, zamiast sztvatrzesz. » mniszym «, * aptekarskim*). szwaczka, szwalnia, p. szew. SZWarny, 'ładny, hoży'; pożyczką &ZW&%\eT szwagierek,sztcagrowa; czeską trąci; czes. neszwára, 'brud', ogólnie słowiańska pożyczka z niem. szwdr. 'czystość', szwárnỳ; por. imię Schwager, od 16. w. począwszy (węg. Swarna w 13. wieku (?, ale to l i sogor); r. 1526 swoger, z niem. tewskie, gdzie i sziirnns, 'hoży'). Schwager. SZWendaĆ Się, szwędrać się, 'wa SZWajca, szwejca, z mylnem sz-. łęsać się*; do swędra (jy.swąd)? swa ja, swajka, swajca (do dziś na SZWÌeC, szwiecki, dziś szewc, Rusi ogólne\ 'szydło'; »zioła szwajca*, o 'przekupstwie', ogólne w 16. szewski, p. szew. SZyb, 'szacht' w kopalni, po pol 1 17. wieku (>złota szicajca mury przebije*, przysłowiowo); szwajka sku: okno; szyba szklana; szybik i małoruskie, z mylnem sz-; czy od i szybka; szybi(ajsfy; od 15. wieku pnia sowa-ti, lit. szu wis, 'rzut', ? ogólne, z niem. Scheibe; to samo szwajcar, 'portjer'; w 16. wieku słowo co skiba (p.), np. chleba (niem. szzvaûcarski (o mieczu); z niem. Brotscheibe), tylko szyba nowa po życzka wobec dawniejszej znacznie Schweizer. Szwank, na zdrowiu lub mieszku, skiby. »uchodząc szwanku*; szicankować, szybki, szybkość; szybać się, 'tłuc 'błądzić'; z niem. Schwank, schteen-się, uwijać'; szybała, 'szalbierz, ken. (z ulubionym u nas przyrostkiem, SZWarc, szicarcowaćfczermc buty', jak grzymała, derdała): »kto szy'przemycać towary', jak niem.schwdr-bałem i łgarzem«, »oszukanie albo zen; szwarc, albo szwarcbir, naszybałstwo*,r. 1610; szybienica (p. zwa piwa; szicarc w uprzęży: »koó szubienica), szynąć (p.). Prasłowo; szioarcłowy*, 'chodzący na sz war cłu. cerk. osziti, oszibati sę. 'unikać' szwarcu\ w 16. i 17. wieku, od (niby odszybnąć się); rus. szibat\ Reja ogólne: »wyrzuć szivarcto- szibit , szinuf, 'rzucać'; cerk. oszib , wego, kup inszego«; >koń w szwa-'ogon', szibati, 'siec (rózgami)', szisz(u(l)*, szicarsziowy, i »na asfał- bało, 'kij'; słowień. sziba, 'rózga'; cie*(l); o po fran bica. Szybki to samo co chybki; cusku szwairzy*, »woła, krzyczy, szynąć to samo co chynąć; nasza szwa trze*, Potocki), szwandrować, chyba ('brak, my łka', węg. hiba) to szwargolic, szwajdrać, szwyngrzyć,samo co rus. oszibka, chybić to itd, 'paplać', jak czes. szwastati, samo co rus. oszibit' sia. Znaczenie szwachtati, szwandraii; por. świerpierwotne: 'chwiać', lit. suboti, 'ko gotać. U Korczewskiego 1550 r.: łysać', ale jest i łit. supoti, z p f
3
9
y
560
szybrynki — szymborza
S
jak u nas szyp. Nasze szybować, tuchowy*, Potocki; z niem. Schiffs'latać', p. chyba. tUch. szybrynki, szebrynki, w 16. wieku, Szyja, szyjka, szyjny; naszyjnik; 'kpiny'; z czes. szibrzinek z niem. prasłowiańskie; nazwana od 'chwia Schabemack. nia', por. litew. skuja, o 'szyszce'; szyc, o psie: »miał psa szyca*, u wszystkich Słowian tak samo: »szyc znosi z wody«, Potocki; fra rus. szeja, zresztą szija. Por. szysz. szka o szycu, wyźle, z r. 1586; »łby Szyk, szykować, szykowny; przyjako u szyców kołtunowate*; z nie szykować (w Warszawie; we Lwo mieckiego. wie przyrychtować); »szyk wojsko szych, 'złoto fałszywe'; »szy wy* (już w biblji uszykować wojchowy galon«; węg. sik, czes. serb. skę«); »zmylić szyki*; z niem. Schick, Geschick, słowa późnego, szik. szychtować,'gładzić'; »ciału czart 0 'porządku'; dzisiejsze szyk, szy szychtuje pióra*, »oczy szychłuje kowny, o 'smaku w ubraniu', z franc. w pawi ogon*, >sidła szychtując*, chic, tegoż pochodzenia. »rozum szychtują*, »w szychtowa- Szykana, szykanować, z franc. nych szaciech* ('fałdowanych'); czę chicane, co przez chiche poszło ste w 16. i 17. wieku, naszychto-z łac. ciceus, 'skąpy'. wać; szychta, "stos, warstwa', 'czas Szyi, r. 1500: »blaskooki albo pracy' (»szychta ranna, nocna*); blaskaty, szyi*; później i szylawy, szych terz, dawniej i 'ślusarz' (»cech 'zezowaty', -patrzący świdrem* (albo szychterski*); z niem. Schicht, »szydłem*); pozornie z niem. schiel, schichten, Tag- i Nachtschicht co to samo znaczy; ale powtarza się Szyć, szydło, szydełko, szydeł we wszystkich językach słowiań kowy, p. szew; szyły = lit siùtas,skich, w postaciach, co myśl o po ind. sjuta-; szydło =* łac. sūbula życzce wyłączają: słowień. szkilec, sziljast, »na chile gledati*, o 'ze z *sūdhīā (ztegoż niem, dawnes/#/aj. zie'; serb. szkiijiti i schiłjaw; czes. szyd, szydzić; szyderca, szyderz,szilhati i łuź szelchać, obok szy szyderstwo; szyderczy i szydny; lawy, są 'krzywy'; a więc ze zwykłą i postaci z u; tak samo czes. szi- wymianą sz-, ch-, sk- (niem. dawne diti; od nas na Ruá; por. chudy scelah, dzisiejsze scheel, schielen). (ch- i sz- wymienne); pień skūd-, Szyld, szyldzik; szyldwach, szylpor. paskuda. wach (17. wiek); szyldkret, szyiSZyderz, 'sukno pospolite', w 16. kret; z niem. Schild, Schildwache, i 17. wieku; por. czes. szida, 'si- Schildkróte; od tego Schild, 'tar wula', o krowie (?). cza', co od 'odłupania' (deski) prze szyfunt, nazwa pewnej 'wagi', zwane. z niem. Schifftint; por. ludowe szyf Szymborza i samborza, 'wieżyczka szyfkarta, i dawniejsze szyper, nad bramą', »turriculam ('wieżycz z niem. Schiff, Schiff er. Tu i szych-kę') samborzam*, r. 1388, >m szamtuch, wymieniany między suknami boria* (grodu poznańskiego), co raz pospolitemi w 17. wieku, »purpura w aktach sądowych z końca 14. przy szyptuchu*, »stanie czarnym 1 początku 15. wieku; zamborza purpura szyptuchem*, »płatek szyp-w połowie 15. wieku; r. 1500: »szym9
s
szymel — szyp
561
borza, turris lignea* ('wieża drew por. u nas w 17. wieku: »bisurmaniana'); w inwentarzach dóbr szla nom wydając króle wica szynkiem*, checkich 16. i 17. wieku zachodzą »gdy co gładszego będziesz miał również obie postaci: »komor dwie na szynku*), później 'szynkarz* pod tą szymborzą*, r. 1659. Wy (»pyta szynka*); wkońcu i 'handel' raz niewytłumaczony; porównywa (>szynkiem małwazji się bawił*), łem go z ciborium, 'wystawką na i 'sklep'; szynkwas, tak w 17. wieku ołtarzu',t&kźecimborium; inni z niem. stale pisany, dziś i szynkfas, 'lada Zimmer, 'izba' (z dawnego zim- w szynku'; r. 1500 szynk i 'szyn bar), co mamy w słowie fraucy karz', szynk i 'szynkownica', szynk 'podczaszy'. mer. szymel, 'koń biały' (w dawnej szynka, u innych Słowian po Austrji i 'wzór, szablon'), z niem. wszechnie szunka, z niem. SchinSchimmel, właściwie 'pleśń', od pnia ken (i narzeczowego Schunken), od oznaczającego 'blask' (Schimmer tegoż pnia co i Schenkel i Schienbein (p. szynkle). i t. p.). szyna, niem. Schiene(co i w Schien- SZynkle, 'końce osi': >orząc błoto bein, Schinken, Schenkel, cho szynklami*, >wóz po szynkle*, Po ciaż 'cienką łatę' znaczy); szynal, tocki; *szynkiel (woza) zawadził z Schiennagel (-nal zawsze z -na- w brzeg przykopy*, r. 1630; tak tłumaczą w 17. wieku i 'poli', 'bie gel, por. bretnal, ufnal). SZyntJĆ, to samo co chynąć, »kark guny, końce osi niebieskiej'; z niem. szyniony* ('rażony'); szczególniej Schenkel. częste u Twardowskiego: »gałąź SZyntrot, w przyborach wojsko szynąwszy się z boku«, przeszy- wych wymieniane; z niem. Zilndnieni, itd.; p. chynąć, por. szybki. ruthe. Szyndle, jedyna niem. pożyczka SZynwaga, 'śródwaga', z niem. dla 'gontów', w 16. wieku; nie są Schiebwage (?). nią ani szędzioły (p.), ani szkudla SZyp, 'strzała': > uderz szypem*, (p.); niem. Schindel z łac. scindula w biblji (»strzałą*,Leopolita), »ra (obok scandula), o tem samem zna nili j i szypy* ('strzałami'), jeszcze w 16. i 17. wieku ogólne; » prosto czeniu. szyndować, w 14. i 15. wieku jak strzała albo jak szyb«(\); szyogólne, 'rozbijać', z niem. schinden piki, 'strzały', u Reja. Dalej: 'kolce', (Schande, schdnden); w rotach: stąd słowiańska nazwa 'róży pol »nie szyndował na dobrowolnej dro nej': szipka, szipek, u nas tylko dze*, itp.; później tylko 'odzierać w dalszem urobieniu: szypszyna, zwierzynę ze skóry', 'łupić trupy'; z *szypczyna; u Stanka 1472 r. »rozszyndują ryby tułów jego*, szypkowajaieczka (o 'galasówkach'); S. Twardowski 1637 r. Niem. schin jedyna to nazwa pierwotna, nim ją den, jak i Schinnen, 'łupież na gło późna łacinsko-niemiecka róża (p.) wyparła. Tu należą i nazwy szywie', do ang. skin, 'skóra'. Szynk, szynkować; szynkarz, szynpułka, szypuła, dawniej i szypki, karka; szynk niegdyś 'podczaszy' 'korzonki' (por. serb. szipiliti, 'nito (jeszcze i w 16. wieku); z niem. wać', szipur, 'korzonek'); dalej szypa, Schenk {evn-schenken; Ge-schenk,szypaki, 'pałki piór'; szyplać, szypeł 36 Słownik.
562
szyp — tabela
T
(dziś, np. u Żeromskiego, z mazo szysz, czy szysza, zresztą stale wieckiem s: supeł, supełek), o 'gu (u wszystkich Słowian bez wyjątku) zach w nici'(por. czes. sziporziti, roz-szyszka: >borowe zbierając szysze*, guzowywać') szypłać, szyplę, 'dłu Potocki; »za borową szyszkę*, 'za bać' (»wy$zypłać mieszek*, 'osku nie'; u Czechów i szach, 'szyszka', bać'), szypłanina, 'dłubanina', czę száchor, o 'ostrej trawie', u Ser ste u Beja; szypolec, 'zrywać, skubów i Słowieńców sziszkati, o 'strzy bać' (r. 1620). To samo co szczyżeniu'; wszystko od *szich, por. pać (p.): skip-, chip- (słowień. chip,szyja. co nie z niem. Hieb, jak bają) i szip- szysz, z ruskiego, o 'czatowni* mieniają się stale; u nas nawet kach, rabusiach', w latach 1600 do szczypułkę, zamiast szypułki, przy 1640: >pachołkowie naszy giną od taczają. szyszów*; toż co poprzednie. 3Zyp, o 'głosie syczącym, świ szyszak, 'hełm', od 16. wieku szczącym'; rus. szip, szipiet', o 'sykuogólne, szyszokowy \ z węg. sisak, gęsi', słowień. szip, 'piszczałka', stąd 'hełm'; pożyczka u wszystkich Sło węg. sipos (t. j . sziposz), co do naswian ogólna (jeśli nie odwrotnie: z piechotą węgierską Batorego przy węgierskie od nas?). szło; częste w 17. wieku: »nie mo / SZyzma, szyzmatyk\ z łac. grec. żesz szyposzem, bądź dudą*, >niedźschisma, 'odszczepienie', od grec. wiedzie tańcować będą po szypo-schidzd, 'rozszczepiam' (por. rus. szach*. raskoł, raskolnik, 'odszczepieniec'). l
ta, spójka (od zaimka wskazują cego, jak niemal wszystkie spójki); wyłączona z języka pisemnego, gó ruje w potocznym, zupełnie płynna, t. j . nieskostniała co do znaczenia, bo giest mówiącego ją objaśnia; niegdyś wszelkie spójki: a, i, bo itd., były takie same, t. j . bez okre ślonego znaczenia, znaczyły tylko: 'tak' (niemieckie so). Chociaż pra słowo (jest w cerk. i u wszystkich Słowian), ta pozostało u nas w tej nieokreśloności; znaczy więc: albo ' i ' (»on ta ja pójdziemy*); albo 'a' (przeciwstawienie: »ty ta on, co za różnica?*); albo 'no* (wezwanie: ^ta pobiegnij za nim*); albo 'prze cież' (»ła go niema w domu*); albo ograniczenie (*ta ja tam niewierne); czasem zupełnie tam zastępuje (»dja-
bi&tam*, a lud mówi: bogaćta,biedaćta); potwierdza: »/a ja przyjdę* ('pewnie przyjdę'). Chętnie przy biera -z (*taz to to samo*), rza dziej -ć (toć). U nas ta zastąpiło poniekąd da innych Słowian; są to te same przypadki pni zaimkowych t- i d-. Litewskie tuo, homerowe Ẅ. tabaka, tabaczka, tabaczny, ta bakierka; tabagja (z niem. Tabagie, franc. tabagie, 'pokój do palenia', później 'restauracja'); od Tobago, prowincji w Jukatanie czy na An tylach, skąd tabaka do Europy się dostała. U* nas w 17. wieku do brze znana, głównie Kozakom, co >piją tabakę* i nosem, t . j . zaży wają ją z fajki (lulki), lub jako proszek (niuch, sznupka). tabela, tablica, tabliczka; tabula,
tabin — tajdynki
T
563
tachlować, 'szachrować'; od fotabulatura (i tabłatura, o 'piśmie muzycznemu; *^ tablatury*, albo cher(?). »z partesu*, 'przesadnie': »z tabla- tachntjć, ' ciągnąć', »tachnijmy tury stąpa, czyni*); nowe: tabletkana gęś* u Orzechowskiego, w Są (franc. tabłette), taburet (z franc. ta- dzie Parysa 1544 r., u Twardow bouret, a to z tabula); wszystko skiego; przytachnąć, 'przybyć'; pra słowo; por. imię Taszycki. P. taskac. z łac. tabula, tabulatura; tafta, tafelka, taftowy, taflować, wprost tafta, 'jedwab', zastąpiło od 16. z niem. pożyczki Tafet, a »tabula wieku dawną powłokę; tafciany franka* (u bogatych panów), Po (piszą też często tawta, tawciany); tocki, napoły z włoskiego (franco). niem. franc. taffetas, z perskiego. Łac. słowo ma być pokrewne z niem. taftuj (w 17. wieku piszą niemal Biele, łitew. p. nasze tło, bo stale tawtuf), 'przykrycie': *tawtuj oznaczało 'płaską rzecz', i powta leży na kołczanie*, » strzałki tawrzać się w i&c.tetlus, 'ziemia' (stąd tujem przykryte*, » kołczan i tawteluryczny), t. j . 'płaszczyzna'; ule tuj*, »pod tawtujem czarnym koł czan*; z tatar, tachtuj, 'przykrycie gło niby silnemu rozpodobnieniu. tabin, niem. Tabin, włos. franc. dera'. taić, tajny, imiesłów *tajemy, tabi(s), 'materja jedwabna' (»moirée«), w 17. wieku: »aksamitów,zło- stąd taiemny, tajemnik, 'sekretarz' togłowów, tabinów pełno*; z turec. w 15. wieku (do dziś Czesi to za chowali), tajemnica^ tajemniczy; tabin. tajny, tainica w psałterzu, tajnik', tabor, 'obóz , węg. tabor (tak zatajać. U nas tylko to; w cerk. je samo tureckie, na całym Bałkanie i Rusi); przejęli to, jak palcat, od szcze i ta-f, 'złodziej', tat'ba, 'kra Węgrów czescy husyci w 15. wieku, dzież'. Prasłowo; u wszystkich Sło taboryci, taborzanie, i ich obóz-wian tak samo; awest. łaja-,'tajnie' środowisko; dalej znaczy i 'namiot', i 'złodziej', ind. tāju-, 'złodziej', iryj. i 'park* (»tabor kolejowy*), a wre taid, 'złodziej' (z *tāti), grec. tetao szcie 'bataljon turecki' (por. węg. (doryc. tatoofnai), 'odzieram'. Brak tabornak, tabornagy, 'jenerał'). w litewskiem. tajać, »na dworze taje*; pra tabun, 'stado koni', tabuńczyk, słowo; brak w lit.; grec. tēko (do z tur. tabun, przez Ruś ukrainną. ryc. tāko), 'topię'; łac. tū-beo 'toptaca, tacka, od 16. wieku; 'blat', i JC> &i C' (stąd tabes, o 'uwiądawniej filiżanka'; Niemiec, od któ dzie', tabetyk); niem, nazwy 'rosy', rego to wzięte, rozróżnia Tasse, Thau, thauen, i verdauen, 'trawić'. 'filiżanka', i Untcrtasse, 'podstawka'; U wszystkich Słowian tak samo; niemieckie z arab. thāca (i franc. jest i przymiotnik tał, 'płynny'. tasse z tegoż); juź u Potockiego tajdynki, tadynki, i w najroz w naszem znaczeniu. Inne taca, maitszych odmianach, nawet tratac ma, 'dziesięcina', czes. tác, mało runki, 'kłótnie'; wytatynkować,'wy w obiegu i dziś zupełnie zapo kłócić'; z niem. Thaiding, o 'rozpra mniane, z niem. tatzem (łac. decem).wach sądowych'; znane od 16 wieku tacher, ^uzin', w 16. i 17. wieku: (może i przez czes. tádynk, 'gada»od iachru noźów*; z niem. Tacher.jnina'), dziś tylko po narzeczach 3G* t
9
n e
n
564
tajstra — tandeta
T
tajstra, tajsterka, 'torba', w 16. Joachimstaler (domyślne Milnze, i 17. wieku (czy nie czes. tanistra, Geld); rozeszła się ona i jej na 'tornister', ?); dziś tanistra, ludowe; zwa, skrócona w Taler, po całym z łac. canistrum (jest i kaistra poświecie, aź do dolarów amerykań narzeczach); taistki u Mączyńskiego skich (Ruś odrzuciła -taler i miała w 16, i 17. wieku jefimki = 'joa1564 r.(?). tak, skrócone z tako; takoh i tachimki'). kież, dziś także zamiast takież; potalent, utalentowany, talencik; i przytakiwać; taki albo takowyeuropejska przenośnia z łac. talenr. 1500; tam, skrócone z tamo (ta- tum, od grec. talanton, nazwy 'wagi' modécie, 'tami dźcie'), tamten, tami 'srebrnej monety', od pnia ozna tejszy, tameczny, tamok; p. ten. czającego 'ciężar, noszę', łac. tollo, Tak samo u wszystkich Słowian. tolero, 'znoszę', niem. dulden. taki, już od r. 1500 niemal tylko talerz, talerzyk; talerzyki (to zdrobniałe: taczki; czes., serb. itd. samo co i talarki); ogólna pożyczka taczka; taczać, przetak; p. tok, u Słowian z niem. Teller; od nas taczać. na Ruś, co talerkę w tariełkę od taksa, 'szacunek', taksować, 'sza mieniła (tak samo na Białej Rusi, cować', z łac. taxa, taxare (wyszło a stąd i lit. torelius); inni Sło z kościoła, od taksy papieskiej), a to wianie, jak i Węgrzy, mają tanier. Niemieckie Teller z włos. tagliere, z grec. tassó, jak i taktyka. tagliero, od taglio, taghare, 'ciąć, takt, taktowy, nietaktowny, z łac. tactus, 'dotknienie', od tango; z murznąć'. Z włoskiego: talja, o 'figurze', zyki wyszło. Ale taktyka wkońcu i * talja kart*. Wszystko wkońcu z grec. taksis, o 'szyku wojskowym', z łac. talea, gdy talon, taljon, z franc. talon z łac. talus, 'pięta', 'odcięcie'. od tassO, 'szykuję'. tala, tatka, 'motek nici'; czy nie t a ł a ł a j s t w o , i inne postaci: tała z Rusi, gdzie jest i 'miara zbo łajstwo, taładajstwo, od 18. wieku, żowa' talin (pszenicy) ?; u innych we związku z ludowem tałędać, taSłowian wszelakie tal, jest i cerk. łyndać się, 'włóczyć się', w najroz prasłowo tal, 'zakładnik'; tal- na maitszych postaciach. zwy dla roślin: cerk. talije, ''gałę t a ł O W ł t y , tełowity i tyłowity, tałzie'. Rus. tał (z tur.), 'rodzaj wierzby'; wisty, w 16. i 17. wieku w obiegu, serb. i słowień. fo/, 'część', z niem. potem zupełnie zapomniane, o 'gru Theił, tu nie należy. bych, otyłych'; od słowiańskiego talar, dawniej taler; okrajać na talog, 'osad' (u Czechów talów, 'ropa talarki*, 'krążyć' (np. marchew). Na rany'; węg. talyog, 'wrzód'); bułg. zwy monet pochodzą bądź od figur, utalozwam se, 'uspokajam się'. tama, tamka, zatamować, z niem. np. orłów (które kpiąco krukami i dudkami zwano), krzyżów (np. Damm, dàmmen; t zamiast d i w łuź. krajcar), koron, itd.; bądź od miej pożyczce łamać, niem. ver-dammen; scowości, gdzie je najpierw bito taka zamiana nierzadka. (halerz od Schwabisch Hall; flo tandeta, tandetny, tandeciarz; za ren od Florencji; reński od Renu). jęła dziś miejsce dawnej wendety Kaspar Schlick zaczął bić r. 1518 (p.); niem. Tandelmarkt, Tândler, w Joachimstal monetę zwaną czes. tandlmark, tandlerz, w tem
tani — targ
565
samem znaczeniu; przybrało -eta od rany*, w Ezopie«; od tarać, p. (jak skokany do skok). wendeta. tani, tanio, taniość, tanieć, pota tarant, tarantowaty, u nas o ma ści koni i psów, u Czechów o 'mienieć, wyłącznie polskie. taniec (zamiastfcwfc,juź r. 1500), niącem się winie', z niem. Tharant; tańcować (dziś tańczyć); tan, tanek tarand prastara nazwa 'renifera' (?). (zmyślone w 16. wieku, już u Reja, tarapata, 'hałas, frasunek, kło tak jakby -iec w taniec było na pot'; »to mu najbardziej serce taszą końcówką); tancerz, tancerka;rapaci*, 'gryzie' (Potocki), chyba »w tancszulu bawiąc*, Potocki; to samo co trapacić, trapecować, tancmistrz; tanecznik, tanecznicaniem. Strapaze, strapazieren (?); (ale w 15. wieku taniecznica o 'sali ale r. 1552 utarapali: 'obili'. do tańczenia'); z niem. Tanz,coiào taras, w najrozmaitszych znacze Romanów przeszło (franc. danse, niach: 'więzienie' (> lepiej z lasu, niż i t. d.). z tarasu*); 'blanki w ału, wieży, tantonić się, o ogniu,'pałać'; ale dachu', stąd tarasek, 'daszek, za tantny, 'co tyle może, zdoła', z łac. słona'; 'nasyp ziemny, wał'; zatara sować (drzwi); taraśnica, 'działo tantus, 'tak wielki'. tapczan, 'ława, prycza', od 16. tarasowe'; z łac. terracea, franc. terrasse, szczególniej o 'nasypach wieku; jest i tarczan. tapeta, tapetowy, tapeciarz, taziemnych'; tu należy i teren (łac. terpicer, nowe pożyczki z niem. Ta renurn). Wszystko od łac. terra, petę, franc. tapissier, z łac. tapes, 'ziemia'. włos. tapfpjeto. t a r c h a ć , 'gadać, przebąkiwać', taplać, taplać się, 'chlapać', p. »tarchnęty wieści* ('gruchnęły'), *tarchaią o tern*, obok: tar kac, topić (tonąć). taraban, 'wielki bęben', wytara- tarknąć, tarkot, tarkotać, terkotać banićsię; z rus. baraban, zeWschodu; (tyrkotać), o tem samem znaczeniu; por. czes. taraba, o 'niezgrabnym'. z odmienną wokalizacją: turkot, tur tarach nęć, 'hrymnąć, palnąć'; kotać, turkawka (i przestawione tarach, 'wykrot'; por. rus. torochnut'trukawka, krukawka, to samo co (trachnut ), 'palnąć', itoytaraszczit synogarlica, której nazwę przenie głaza* ('wytrzeszczyć oczy'), mało śliśmy na odmienny, obcy gatunek 'gołębia'); u innych Słowian trk tylko rus. potorochiity, 'dudnić'. tarać, tarzać się, tarlać się, do o 'biegu' albo 'trącaniu': cerk. serb. trk, 'bieg', trczati, 'biec', nasze tor- od trzeć (p.). taradajka, w przeróżnych posta utarczka; czes. trk, rus. torknut , ciach: taradejka, taratatka; 'wóz, 'trącić, ruszyć', serb. trkaljati, 'to czyć' bryczka'; 'kapota'; 'grzechotka'. tarcza, tarcz, tarczowaty, tar tarakan, 'karaczan', 'karaluch', 'szwab' (owad); z ruskiego. Por. czowy; węg. tarcsa, czes. tercz(e); wyraz europejski; franc. targe, włos. karaczan. taran, 'przyrząd do tłuczenia mu targa, niem. Tartsche, przez języki rów'; jest również na całej Rusi romańskie z dawnego niem. zarge, (czy od nas?); pierwotnie znaczy anglosas. targe. targ, targować, targowisko, taruderzenie': » baran lwu dawał ta r
3
3
1
566
targać — taśma
T
goioy; dawne tarzyć, jeszcze i w 17.ostrzy z młodu*; tamki skracają wieku w obiegu, później ginie; tar w .tarki i odmieniają: z tarek, itd. gowica, targownik; u nas tylko zamiast: z tamek; tamie, tarnina. 0 'handlu', ale w cerk. (a stąd i w rus.) Prasłowo; pomijam słowiańskie, ta wedle grec. panegyris (skąd 2 " kie same (cerk., czes. trn, ruskie giryk) i 'obchód uroczysty, tryumf: tiorn); brak w litew.; jest w niem. torèestwo, torzestwiennyj. PrasłoDorn, goc. thaumus, 'cierń'; ind. wiańskie, doszło i na Północ; nord. tma-, o 'ziołach' i 'trawie' wogóle. torg (z ruskiego); Triest z Ter gęste, tamejć, 'cierpnąć', »tamę wszy to samo. stek* ('przechodzi mnie mrowie'), targać, targnąć; targaniec 'pa w 16. wieku ogólne; z pierwot kuły* r. 1566, 'bijatyka'; targanina, nego Harpnę (p. cierpieć); oboczna wytargnąćitd.; prasłowiańskie; cerk. postać w ciarki (p.). trgnąti i trzati, rus. tor gnu f i tier- tartas, 'hałas'; »(jak przyjadę) zaf ('dręczyć'), wostorg, 'zachwybędzie około drugiego tartas*, grozi cenie', czes. trk, 'rys', trhati. Działyński r. 1569; tak samo w cze tarkot, tarkotać, p. tarchać. skiem; jest i tertes; por. wartas; tarlatan, tarletan, rodzaj 'mu cerk. trtrati i trtoriti, 'hałasować',, ślinu', z franc. tarlatan, a to z indyj słowień. trtranje, 'hałas'. skiego. tas, »mazowiecka« postać słowa tarłka(forAa), ogólne w 15. wieku, tasz, tasze, huà.y\ dziś jeszcze vrrozw biblji (»moździerzyki«, Leopolita), tasować się; »obchodzę wiechy, ta r. 1500: *tarłka, donica albo stęp sze*, Potocki, »na festy kramy sta ka*, »tarłka pierzna* ('na pieprz'); wiają, i ten też swoje rozłożył ta por. tarlica i cierlica, od Harty sze wstąg, koronków*, » kościoły czy * darły (formy oboczne, jak obiegać i tasze*, »taszując kolasy*; darski i dziarski, i i.); dziś nierów ale już Klonowie wolał dziełko nie częstsze nijakie tarko, z tarłko swoje obrócić do prasy niźli »do (od tarło, co i 'tarcie ryb' oznacza), tasu na trąbki*, a tasiki i taso a to z Hardłko (oboczne: ciardłko, wać, zamiast taszować, juź od 16. p. Sowizdrzał); od tarty: tarcica wieku się zjawiają; łaszka, 'sa 1 tartak; wszystko od ter-, p. trzeć. kiewka'. Z niemieckiego Tasche. tarmosić, termosie, 'trząść', czes.Inne, nowe tas, »tasować karty«, trmáceti, trmati, trmacz, o 'drę 'mieszać', z franc. tasser. tasak, tesaky 'krótki miecz', 'sze czeniu' i o 'włóczędze'. tam, dziś w nazwach miejsco roki nóż', 'puginał'; z czes. tesák wych: Tarnów, Tarnopol; prapolska od tesati, p. cieśla. taskać, taszczyć,'ciągnąć ciężar', postać, obok cirzń, cirń, 'cierń', we zbiorowem cirznie, 'ciernie', z czego por. czes. tasiti, wytasati, 'wycią tę nową postać cierń urobiono (jak gnąć' (nóż, miecz), rus. tak samo: liść od zbiorowego liście); psałterz taskat , taszczif; por. tachnąć. taśbir, tezbier, tyżbier, w 16. florjański zachował jeszcze dawną różnicę: tam, tarnowie (niema w pu i 17. wieku, o piwie: »kowent«, ławskim), ale cirznie (to i w puław t. j . 'cienkusz', 'stoczki'; z niem. skim); juź w biblji jednak mylne: tar- Tischbier, 'piwo stołowe'. viie (ciernie, Leopolita); »tamek się taśma, tasiemka, 'pas, galon, ob?ane
9
i
1
T
tata — telbuch
567
szywka', używa się w 18. wieku zwa ziela, Stańko 1472 r.); od (jak szlak) i o'śladzie drogi*:»taśmę tęga, tuga (p. tęga). wziąwszy po nich«; tasiemiec; po tchntjć, tchnienie, tchnący, tcha życzka polsko-ruska z tur. taśma. wica, p. dech. tchórz, jest i tórz z tfórz, 1650 r., tata, od 15. wieku wypisywane: tato!, z wielu zdrobniałemi, które zwierzę 'putorius foetidus'; rus. chor* tu pomijam; podtatusiały; »czekaj z tchor*; nazwa ogólnie słowiańska, tatka latka«; słowo dziecięce, ogólno przeniesiona i na człowieka: tchó słowiańskie, nieraz w nieco odmien rzyć, tchórzliwy; p. dech; przyro nej postaci (rus. i tjatja, serb. bułg. stek -or, jak w komor, sikora itp. łajko i tejko, a inną odmianę, ogólną, tebinki, tybinki, tabinki, tebienki, p. ciotka).Prasłowo; ind. tata- i tāta-, od uprzęży wierzchowcowej, niby grec. tata i tetta, łac. tata, celt. tał,'troki'; tak samo rus. tiebienki; dziś lit. fētis, titis, têwas, 'ojciec', prus. we zwrocie: » dostaniesz po tebintetis, 'dziadek'. U nas i łatek. Nie kach*; z tur. tébêngū. technik, technika, wkońcu od słowo to, lecz ogólnoludzki wy grec. techne, 'sztuka'. krzyknik, jak papa itp. tecz, 'punkt', p tknąć; rus. tocz Tatarzy, »od Tatar*; liczba poj. w tocz, toczka; w 16. wieku, u Gór Tatarzyn i Tatar; od tej nazwy nickiego i i . Por. wstecz. koczowników przezwano ziela i ro śliny: tatarak, 'acorus', tatarskie tedy, z dawnego tegdy i tegda ziele r. 1472 i 1500; tatarka, 'pp- (jak kiedy z kiegdy); cerk. tûgūda, lygonum', r. 1472, ^tatarka albo t . j . tâ z dwoma przyrostkami :-#(#) i -d(a), bo w przysłówkach narasta poganka* r. 1500 (i w ia,c.pagana, nie przyrostków zwykłe; por. cerk. paganica, tak samo niem. Heidekorn), i u Węgrów tatarka; w 15. togy,bvig.toga(wa), togaz(i), cerk. wieku (z czes. tatrman, 'lalka' i 'szpil- tuda, serb. tadafj), słowień. tedaj; man, kuglarz pokazujący lalki') te- te oba razem dały właśnie túgûda, trimani, 'słudzy piekielni', z niem. nasze tegda. Nasze tedy z tegdy juź Taterman, od nazwy Tatarów. Inne w psałterzu; tegdy utrzymało się urobienia, jak tatarczuch, 'chleb jednak do 16. wieku, poczem ginie, chyba w tegdajszy ocalało; w biblji z tatarki', pomijam. teda. Tatry; tatrzański, taternik; wę tegiel, w 16. wieku, zwykle ty gierska postać nazwy 'gór' (tatra), giel, tyglik, z niem. Tiegel, 'słoik'. zwanych u Słowian tertrami (mon- teka, teczka, termin szkolny, z łac. tes Tritri u Koźmy praskiego około theca z grec. theke ('skrytka', por. r. 1120), a na Rusi tołtrami. apoteka, apteka); tektura z łac. t a w u ł a , tawołha r. 1698, roślina lectura od tegere, tectum, 'pokry 'spiraea'; »tawułą i dereniem*, wać'. Ale architekt znowu z grec. r. 1630; czes taivola, rus. tawołga. architekton, co pochodzi od tektón, tciyć, 'dążyć, tęsknić', w 16 i 17. 'cieśla'. wieku, częste u Potockiego: »du telbuch, 'brzuch', terbuch, trychem tązy w niebo*, •tązy do zie buch; trybuszyć, 'paproszyć'; pra mie*, »tązy z pola do chlewa świ słowo; cerk. trbucha, 'wnętrzności', nia*; oboczne tuzyć, tuzebnik (na i tribuch, 'żołądek', rus. trebuch
568
telega — teraz
T
słowac. terbuch, serb. trbuch. Por. goc. thata (niem. das). Mnóstwo urobień: p. ta, tak, taki QitJdks, 'taki', torba. telega, teleèka, talaga; z ru łac. tā-lis), także, tam, tedy, tędy, skiego : > teleg, to jest ruskich kolas «,tu, tylko; poty, potomki, tydzień, r. 1608; u innych Słowian i w in ciozka, dopiero. Zaimek ten wy nych postaciach, tolige; serb* czes. parł u nas, jak i u innych Słowian, taliga pożyczka z węg. talyiga, tur.właściwy wskazujący zaimek si (p. *si), ale na Rusi s tawo bieriega zna talika. telej,'lekkie odzienie zwierzchnie': czy 'z tamtego brzegu' (nie 'z tego' !). *telej biały*; telet, 'droga materja',U nas temu, 'dlatego' (r. 1595), za od złotogłowu o połowę tańsza: pomnieliśmy, gdy czemu, 'dlaczego', ocalało. >z białej telety*, »w teletowej szubce*; oba słowa po 17. wieku wy tenary, 'loch, jaskinia', od (łac.) chodzą zupełnie z obiegu. grec. Tainaron, nazwy przylądku telepać się, 'trząść się, dyndać', lakońskiego (dziś Matapan), gdzie było i wejście do Podziemi; słowo ruskie. temblak, »na konopnym zawie sztuczne, szkolarskie, z 18. wieku. sić tymblaku*, Potocki; 'rzemienie, tenilta, 'dzierżawa', łac. i włos tena których szabla wisi (u ręki)'; nuta, 'posiadanie'; tenutarz, tenuiadziś rękę na temblaku noszą; narjusz; od tegoż łac. tenere, 'dzierżyć, Rusi bez b: tiemlak; słowo wschodtrzymać', od którego i tenor ('tekst nie, jakieś tatar, temlik. Bywa i u naspisma'; 'melodja', tenorowy, tenow 17. wieku temlak, bez owego rzysta), a dalej i tendere (skąd ten wsuniętego b. dencja, tendencyjny; vrloa.tendenza, temperować, »zatemperować ołó ogólnie europejskie). wek*; dawniej temperalik, 'scyzo teorban, rodzaj 'lutni', w 17. ryk'; od łac. temperare (skąd i temwieku (na Ukrainie do 19, wieku peratura i temperament; włos. temsię zachował), z włos. tiorba, 'wielka perare, o piórach, temperatojo i temlutnia'. perino, 'scyzoryk'), 'uskramiać, mie szać'; od łac. tempus, włos. tempo, tepać, 'bić', w 16. wieku, np. 'czas','miara, takt' (w muzyce); por. u Leopolity, z czes. tepati; por. top-, temporyzować, 'odkładać do czasu'; potop (p. tonąć). teperele, Rejowe, i terepele, wszystko od oznaczenia 'ogranicze nia w miejscu (templum) i czasie'.'ozdóbki stroju', w 16. wieku rów ten, ta, to; pierwotnego t (por. nież trepele, treperele, z włos. traczes. wetczas, 'w ten czas') już pelo, 'sznur'. terać, tyrać, np. zdrowie, potenie mamy; również utraciliśmy zdwo jone tet, rus. tot, czes. tet, częste rać, potyrać, i t. d., z pierwotnego w Kazaniach świętokrzyskich (13. tyrati, p. tyrać; por. małorus. powiek); ten u nas, u Czechów i Łu tercza, 'płód poroniony'. teraz, ściągnięte ze dwu słów: życzan, wedle on, nieznany innym Słowianom. Zaimek to wskazujący, ten raz, na początku 16. wieku • niegdyś dalszy: 'tamten'; prasłowo; (w Sądzie Parysa 1544 r. ten ras lit. tas, ta, prus. tans (niby jak na i teraz obok siebie; tenraz jeszcze sze ten); ind. awest. tat, grec. to, i u Orzechowskiego); stąd teraźni
T
tercjarz — też
569
i terazny (16. i 17. wiek), teraźniej dzącą i świadczącą (por. rus. trietiejszy; wyłącznie u nas. P. raz. skij sud, 'sąd polubowny'). tercjarz, tenjarka, 'należący do teść, teścia; teściowa; w dawnym »trzeciego zakonu* św. Franciszka ; języku i narzeczowo i cieść, ćcia, tercjan; tercjafgodzyoAkanoniczna'; w biblji: »ku ćciu* (u Leopolity: tercyna, 'wrotka trzywierszowa'; »do świekra*), *ze ćcią* (u Leo terceroł, 'pistolecik' (włos. terze- polity: >z świekrą*). Sam teść ruolo); tercynela i tercjanela, nazwaod cieść, z drugiego i dalszych 'materji' (włos terzanella, 'lichy przypadków, gdzie ćcia w wymo jedwab'); wszystko od łac. tertius, wie przechodziło w tścia, do czego *trzeci\(włos. terzo). dorobiono teść, zamiast cieść; e było terefere i podobne, w 16. i 17. ruchome, ale nowszy język je wedle wieku tere bzdere (w Sejmie Pie mianownika zatrzymał (teścia); 'te kielnym, u Potockiego, Lubomir ściowa' zwała się ćcia (jak gościa skiego), gdy coś zbywamy jako nie do gość); u innych Słowian te szcza. mądre (»właśnie tere bzdere*, t. j . Gdy świekier, świekra, są aryjskie 'nonsens'); słowo ^bliźniacze* (dla nazwy 'rodziców mężowych' (dla rymu utworzone, powtórzone z od synowej), nie mogą się 'rodzice źemianą), węg. tere fere (niem. Lari- nini', teściowie, równie dawną nazwą szczycić; ich nazwa też nie powta fari). terlikać, tyrlikać, *tyryle wy rza się nigdzie; prus. tisties po wodzić*, o 'śpiewie ptasząt, paste życzka z polskiego. Teść, cieść rzy'; trlicze r. 1500; dźwiękonaśla i świeść ('siostra żony'), nie przy padkowo równie utworzone nazwy; dowcze. teść, cieść, to pieszczotliwe, niby termedje, 'komedje, zachody', z in- 'ojczulek', do lit. i prus. tetis a na termedjum, 'wesoła gra międzyak- szego teta (ciota) i tata; świeść towa w tragedji dramatu szkolnego (p.) poszła za teściem. jezuickiego'; łac. intermedium od tetraedr, złożenie z grec. tetramedium, 'środek' (skąd medjator, 'czworo'; zupełnie odmienne jest 'rozjemca', medjum spirytystów). tetryk, tetryczny, tetryczyć, tetrytermin, terminować, terminator, kowaty, stetryczały, z włos. tetra terminowy; u K. Opalenskiego teri tetrico, 'ponury, posępny'. minować: 'kończyć się'; z łac. terTeiitoni, teutonski; nazwa Niem minus, co właściwie 'znak graniczny', ców ogółem, jak Germani; prze grec. terma, 'cel', od pnia ter-, 'do niesiona, jak zawsze bywa, od jed cierać'. nego szczepu na wszystkie po tesarz, 'cieśla', jak tesak (p. ta krewne; wymieniona juź w 4. wieku sak), z czes. tesarz, od tesati (p. cieprzed Chr., zasłynęła w 1. wieku śla), nieraz w 16. wieku, i o 'sto przy napadzie Cymbrów i Teutolarzu'; jest i teszarz (pisownia myli); nów na Włochy; lud (nazwa znaczy nierzadkie w biblji (Leopolita »cie to samo, 'ziomek' niby) wyszedł ślą* to zastąpił); tasarz r. 1584. pierwotnie z Jutlandji. t e s t o w a ć , testament, testamen też, skrócone z tekę (14. i 15. wiek), towy; od łac. testis, 'świadek', co a to zamiast toze (rus. toze, słowień. oznacza właściwie trzecią osobę, go tore), wedle wszelkich innych uro1
r
570
tęchnąć — tęskny
T
bień od pnia to-, jak tedy, tełe, na toć, 'tupać' (o 'biciu pulsu', »żyła wet potemny zamiast potomny. P. tęr>na*; o nogach); tępać i tupać ten. jedno i to samo słowo, z ą (ę) i z u; tęchnęć, stęchnąć, stęchły, itd., postać z ę zaginęła oddawna, ale 'klęsnąć (opadać/ i 'psuć się od zadu u Malczewskiego; (za nim ?) u Sychu' (np. o mące); w obu znacze rokomli i i . tępot (»w przerwanem niach prasłowiańskie: cerk. utąch- tępotaniu*; >nasz kulig iepoce*); nąchą pienija, 'śpiewy ustały', tępać oboczne do stąpać; p. tupać, ąglije, swesztę potąchnąt, 'gaszą się', por. tępić i topić. tąsziti, 'gasić', rus. tuszif, 'gasić'; tępić, potępiać, potępieniec, wy słowień. zafàchel, 'stęchły', otdchlica,tępiać; tępy, tęnieć, tępota, tępawy, 'parno'; czes. tuchnouti, tuchlina,tępość; jeden pień we dwu napozór 'stęchlizna'; serb. tuch, tuchlina (to odmiennych znaczeniach (por. niem. samo), tusziti, 'dynstować pieczeń'. stumpf, 'tępy', i stampfen, 'tupać'); Obok tego tąch-, jak zawsze, oboczne prasłowiańskie; cerk. tąp, 'tępy*, z u: tuch*, p. tusza. i tak u wszystkich Słowian, rus. t(CZa, tęczowy, tęczówka, i t. d.'; tupoj; potępić natomiast tylko u nas tęcza prasłowiańskie, ale u innych "i Czechów: czes. potupa, 'wzgarda', Słowian znaczy 'ciężką chmurę, potupnỳ, 'haniebny' i 'pogardliwy', deszcz na walny': rus. tuczą, 'chmura', potupiti, w dawnym języku 'potę serb. słowień. tuczą, 'grad', cerk. ta pić', dziś 'wzgardzić'. W biblji otę cza, 'deszcz', czes. tucze, 'chmura pić mnie* (»uwłaczać«, Leopolita). gradowa'; por. lit. tankus, 'gęsty', Pień ten sam co w tep-, top- (p tankumynas, 'zarosi'; niby od 'zbitonąć) i w stanąć, stopa, stiepień; tej masy', a więc i do tuk,j>.(?). i poprzednie tępać tu również na tędy, prasłowo, jak kędy, inędy; leży; lit. tempiu, 'naciągam, napi od pnia to-; cerk. tąde, tądu, tąda, nam', itampas, 'napięcie', itumpas, rus. tuda, tudy; skrócone w dotąd, 'odskok'; od innego pnia łac. temodtąd, stąd (jak dokąd); czes. tudy,pus, 'czas (przeciąg czasu)'. tady, dotud, dotąd; prus. stwendau,tęskny, tęsknota, tęsknić, tęskli'stąd', iskwendau, 'skąd'; na Litwiewy, tęsknica, stęsknęło mi się, przy samej brak odpowiednika. P. ten. brały dopiero od 17. wieku ę, przedtęga, p. tązyć: »wieimi mi tęga tym: tęskny i teszny, tesznota, teszpo tobie«, Mączyński 1564 r., »bar ność (-szn- z -skn-); cerk. łuska, dzo łązę za tobą*,'tęsknię'; »tęga, rus. toska, 'tęsknota', i tosznit mie żądanie*; tuha (z czeska) w Ezopie: nia, 'teszno mi, nudno','zbiera mię »tuhy zapomnieli*; tęgi, 'silny', tęgo, na wymioty'. To samo słowo co ckliwy tęgość, natężać się, wytężać, tężyzna; (p.), ckni mi się, gdzie pniowe ts tężec, 'spazm', tężeć; od tegoż pnia przeszło w c, a więc różnie oddano co i cięgi, ciężki, p. (teng- : tong-).tę samą półgłoskę (jak w cny i cze-* We złożeniach (nazwach): Tęgobor, sny): bądź zagłuchła, bądź zastą Tęgomir w Brandenburgu 929 r.; piono ją przez pełną głoskę. Czę Tugomirići, chorwacki ród prastary, stotliwe utyskiwać zachowało do 1102 r., Tuga w podaniu o wę dziś pierwotną postać pnia, y z wy drówce chorwackiej w 10. wieku. dłużonego u. Por. czczy (?); p. niżej tępać, 'tupać'; tępot, 'tupot', tęp- tszczyca.
T
tętent — tłok
571
tętent; tętnic, tętno, dowodzą, źe końcowe -t w tętent późny przy błęda, i istotnie do 18. wieku istnieje tylko tęten, utworzony całkiem tak jak bęben; prasłowiańskie; cerk. tąttn, serb. tutanj; obok tęten, tęt nic, mamy i dudnić (p.), z u obok ę, jak zawsze, i z dźwięcznemi spół głoskami, co nieraz bywa.
r. 1500 (»esztrich, pavimentum«). Prasłowo; cerk. tło, 'posadzka', i tak u wszystkich Słowian; serb. tło, tle, 'posadzka', 'ziemia', czes tlo, 'strop*. Ale tleć, tlić, o 'ogniu nie wznoszącym się, ostającym przy tle': »ogień zetlał*, odnoszą do innego pnia (tleć, trzecia osoba liczby pojedynczej i tłe, przenoszono da tkać, tknęć, t c z e ć : jeden pień lej i na 'palenie' wogóle; Dzia(brak w litew.; grec. tykos, 'dłóto', łyński r. 1569 pisze: »smołę nie'młot', tykidzo, 'ciosam'), co się tro chajby pilnie tlili*). Z tło, 'po dłoga', łączą litew, tiles, 'podłoga jako rozgałęził: 1) tkać, tkę,tczesz(płótno,sukno); (czółna)', prus. tatuś, 'podłoga', lit. pałałaś, 'łóżko', tiłtas, 'most', ind tkacz, tkaczy, tkaczow, tkacki; tka nina, tkanka (na głowę, r. 1500); tala-, 'płaszczyzna (u ręki i nogi)', w psałterzu: »gdym jeszcze tczon* łac. tellus, 'ziemia', niem. Diele ('po (tkan w puławskim); tkalnia (u in sadzka','izba'); zaś tleć, o 'zamierają nych Słowian tkadlec, tkalac); częcym ogniu', z lit. tyliu, tylēti/mūczeé', stotliwe przetykać (płótno i t. d.); tilti, 'umilknąć'. O smole ogólnie pra złożone: wątek; prus. tukoris, 'tkacz', wiono, źe się ją tli. Por. nowe tlen 'kwasoród', tlenek, sztuczne urobie dowodzi naszego Hkarz. 2) tkać, tknąć, tykać; przy-, wy nie, nietrafne. Z tem wtórem tlić tykać; tkliwy i dotkliwy; przytyk;łączą prasłowiańskie toliti, p. tulić. do potkać: potyczka, spotkanie; do tłok; tłuc; tłuc z pierwotnego tykać, dotyczę, dotyczy; potknąć telk-(tłuc przestawione z teł-c, jak się, tyczyć się; tecz($.) i wstecz fa);długi, słup, tłusty, z *dełgi, *stełp, styk, i styk; por. tukać. Hełsty); tłok z Hołk-\ tłoka, rus. 3) tczeć, 'tkwić', od poprzed tołoka; cerk. tlèszti (tego nie mamy), niego nie zawsze się da odłączyć, tlaką ('tłukę'), rus. tołocz (z tlészli, np. tyka, potycz, tykto (rodzaj 'sieci,jak mołoko z *melko, 'mleko'; by pułapki') mogą tu i tam należeć; najmniej nie nasze tłoki); lit. apw biblji: »kopje tcząc w ziemi« tiłk-ti, 'ułaskawić się' ('otłuc się'), (»szefelin wetkniony w ziemię*,Leoaptilkes zmogus, 'człowiek otrza polita); styczeń od tyka; tkwieć: skany, przebiegły'. Dalej: tłoczyć, »tkwiał nóż w drzewie*. Wszystko o 'druku', tłocznia; tłoczyć się, stło czony, natłok, częstotliwe przytła tak samo u wszystkich Słowian. czać (do ziemi, rus. potołok, 'po tlić, tleć, p. tło. ttamssć, ttamsić, 'dusić', słowo sadzka', z mylną odmianą: potołka nowe; podobne u Czechów, ale zamiast potoloka). Z licznych urow innem znaczeniu: tlama, 'pysk', bień najważniejsze dwa: Jedno, tlamkati, 'paplać' {tlamkati, tła- tłoka, prasłowiański obyczaj dobro wolnej (zczasem i w obowiązkową chati, serb. tlapati). tło, 'podłoga, posadzka'; » astry ch, odmienianej) pomocy sąsiedzkiej na dno, niektórzy tlo zowią <, Mączyń- łące i polu, odpłacanej ugoszcze .ski 1564 r.; >tło albo podniebie*, niem (lit. tatka, prus. talokininkas* %
tłopić — tojad
572
T
zdaje się pożyczki od Rusi i od wyłącznie (czes. ilumok pożyczka uas, chociaż Litwa ma nawet cza od nas ?). P. tłopić. sownik telkti, susi-ielkti, 'spraszać tłumacz, tłumaczyć, ze złoże i zbierać się na tłokę'); tłoka tłu niami: wy-, przetłumaczyć; ogólnie maczy w 15. w. łac. 'paliiia', 'zabawy, słowiańska pożyczka wschodnia: kubiesiady pasterskie', a w r. 1500: mańskie (połowieckie) tolmacz i tel»tłoka, merenda, Vesperbrod*, t. j . macz, tur. (północne, nie osmań 'podwieczorek'. Drugie: tłokno, rus. skie) tilmacz; węg. tołmócs. Razi tołokno, południowe tlakno (stąd jednak, źe wszyscy Słowianie (przy niem. Tałken, a z tego znowu nasze najmniej południowi) mają tulkaołkil), o 'rozgotowanej niby owsian w tem samem znaczeniu: cerk. tik, ce' (u nas J>postnej*, gdzie indziej 'tłumacz', r\ia.tołk, tołkowat','obỳūzaprawianej mlekiem); w 17. wieku śniać', biez totku, 'niemądry' (lit. tołokno, o »tatarskiej kuchni*, obok tułkas), z tego niem. (w 15. i 16. sałamachy i sołoduchy. wieku) Tolk, nord tulkr, szwedz. tłopić, tłopaczyć się, może za tolk. Z tłumacz niem. Dolmetsch. miast tłupić (por. słońce z słuńce), tłusty, tłustość, tłuszcz, tłuscićy jeżeli nie z pierwotnego *tołpa; tłuścieć; zatłuszczony; tłuścioch; inni Słowianie znają tylko pier tłuszcza (ludzi); tłuszczowy, tłu wotne *tûlpa, por. cerk. tłpa, 'ścisk, ściutki; prasłowiańskie: cerk. Ust, natłok', rus. tołpa, małorus. wtoł- rus. tołstoj, tołstyj, czes. tłusty; pytyś, 'wcisnąć się', czes. tlupa. Pratłszcza innych Słowian znaczy tylko słowo; lit. tełpu, tilpti, 'mieścić się', 'tłuszcz', nie 'tłuszczę', więc nie we tułpinti, 'robić miejsce', tałpa, 'gdzie związku pniowym z tłum i tłpa (tło się zmieszczą, miejsce'; ind. tałpa-, pić) ? Narzeczowe rozpodobnienie 'łoże', iryj. tałlaim, 'zmieszczam się'. kłusty(por.kwardy). Zestawiają z lit. Od tegoż pnia nasz tłum. Z Rusi przy tulzti i tilzti, 'pęcznieć, nabrzmie szła » sól tołpia(s)ta «, t. j . w. tółpach wać', tulzis, 'żółć', patulzes, 'pełny', formowana; nasza topka soli z tołpki iłelzti, 'nalewać'. toaleta, tualeta, z francuskiego, przez nieporozumienie urosła. Cer kiewne tłapiti, serb. tlapiti, 'paplać',od toile (łac. tela), 'płótno, ubiór'; istotnie z tołp- wyszły, wztlapiti, niby 'ubieralnia'. toast, niedawna pożyczka, po 'powściągnąć'. przez Niemców i Francuzów, z an tłuc, tłuk, tłuczek; tłucz i tlucza gielskiego, gdzie toast i 'grzankę* z mąki owsianej (dla psów i źreb znaczy. ców) lub z innej, 'polenta'; tłucże toboła, 'torba'; prasłowiańskie; niec, rodzaj piernika'; tłukacz (stąd tak samo u innych Słowian; tobołka, lit. tułkoczius,'tłuczek'); częstotliwe: biblja (»torba*, Leopolita); i w na otłukiwać; p. tlok; natomiast tłuka zwie roślin, jak'capsella' lub 'bursa mylnie zamiast tłoka. pastoris', zwana: tobołki, kalet ki tłum, tłumok, tłumie, tłumny, łaszki (łuszczyca, tesznik), mieszki, tłumik, złożenia: po-, przy-, zatłu- igielnik(i), co wszystko to samo. mić; najmylniej przez ó pisane, cho tecui, 'to jest', p. czuz. ciaż jego u » pierwotne«, jak w długi, tojad, roślina 'aconitum', chyba słup; z pierwotnego Hiūp-m, u nas nowo (mylnie) urobione do tojeść, ł
f
tok — topór
573
tojest, to je, nazw tej i innych ro Z żywiołem samym, z wodą, topślin trujących (i odtrutek), co od żadnego nie ma związku; znaczy jest, a nie od jadu czy jedzenia 'uderzać, gwałtem cisnąć', 'dusić' (pod powierzchnią wody); tak samo nazwane; por. nietota tok, toczyć, taczać, zataczać się i w innych językach; por. zwroty: itd.; taki, taczki (p.); tok u rzędu koń »owi pług w ziemi topią*, r. 1595, skiego, gdzie wstawia się kopję; tok ^utopił nóż w piersi*. Pień tep-, w gumnie; w lesie, 'gdzie tokują. 'bić' (p tepać, por. ciupać), top-; cietrzewie',tokowisko; dalej: tokarz, top- zachowaliśmy w całości, o teptokarski, tokarnia. Złożenia z przy-zapomnieli; odmianka z s-, p stopa, (przytoczyć), na-, wy-, z- (stoczyć) stąpić. Prasłowo; cerk. tepą, teti pomijam. Rzeczowniki: potok,patokaz *tep-ti, u innych Słowian nowe tep(o 'miodzie' i 'piwie'), zatoka, Sątok sti albo testi, 'bić'; czes. tep, 'bicie' (t.j. 'stok', p. są-) i Rostok (roz (np. pulsu), tepna, 'tętno',- tepati, 'bić', tok, niem. Rostock w Meklembur- otep i otiep (nasze ociepka), 'wiązka gji); stoki górskie; toczek, stoczeksłomy'. Tu należy dalej: tonią, 'niewód na ryby'; o »zgonnej toni*, (p. stok); potoczny. Prasłowo, p. ciec; lit. takas, 'ścieżka', awest. taka-, jako o 'ostatecznem niebezpieczeń bieg\ W16. wieku toczenica, 'tkanka stwie', w 16. i 17. wieku nieraz mó na głowę, czepiec', ale dzisiejszy wią, albo o *złej toni*: »gdy juz tok, toczek, 'kapelusz damski', z franc.nam przyjdzie na zgonnej toni, tedy togue, 'biret' (pochodzenia celtyc do Boga*, Rej Z dawnych postaci należy wymienić topać (cerk. tą kiego). tołumbas, tułumbas, w 17. wieku, pali), topa, o 'rozbitku morskim' (topający, 'topielec') i o 'niebezpie 'bęben turecki z dzwonkami'. Tom- w nazwach osobowych czeństwie' (topoli, 'byli w niebez (i miejscowych): Tomicki, Tomisław; pieczeństwie'); jużr. 1500: »topione nietylko od ewangelicznego Tomasza sadło, smalc*; taplać lub toplać się. (żarty: » Tomasz lepszy niż Jadam*),Lit. tepu, 'mażę', tapnoti, 'plaskać'. ale i od prasłowiańskiego tomiti, P. też tępy, tępić, z nosówką, i pnie cerk. tomiti, 'uskramiać', rus. istoma,z st- w stąpić, stopa, itd. 'znużenie', utomit'siu. Od Tomasz: topić, p- tonąć. Tomek (nieraz w przysłowiach). Tom- topola, słowiańska pożyczka, rozkowicz. podobniona, z łac. populus; nie je ton, tonacja, tonika, toniczny,dyna podobna nazwa łac. u Słowian: zaintonować, z łac. tonus, tonatio,por. słowiańską nazwę 'dębu', cer, nieznaną tylko nam i Rusi, z łac. mUmare, z grec. tonos (monotonny, cerrus. Łacińskie populus słowo 'jednostajny') tonąć, z łicznemi złożeniami: po-, zdwojone; dalszy wywód niepewny. topór, toporzysko, toporek (i na u-, zatonąć; toń, nowe słowo, daw niej tylko tonią z * top-nia, jak tozwa ryby); prasłowiańska pożyczka nąć z *top-nąć; topić, topnieć (o śnie ze Wschodu, z pers tabor przez gu); topień, 'rozbitek', topiel, totur.; od Słowian przeszła do Finów i Skandynawji, topor; na Rusi »sie pielisko, topielec; topny i topliwy; kierę zowią Moskale topor*; u nas potop, przedpotopowy. Prasłowiań skie; cerk tonąti, topili, utapati.i nazwa herbowa (jak i Oksza). 4
574
tor — tram
T
tor, torować (drogę), torowy, to-słowiańskie, ze Wschodu .We związku równy, od ter-, p. trzeć. z tem i towarzysz, towarzyszka, to torba, torebka, u wszystkich Słowarzyszyć, tmcarzyski, towarzy wian bez wyjątku; por, terbuch,stwo, również wszystkim Słowianom 'brzuch' (p. telbuch)? spólne; czy z *towarzyszcz ?; przy torhafc, torak, 'szlak', tatarskie, najmniej z cerk. towariszf możnaby w 17. wieku: tjakie torhaki czynią to wnioskować; przyrostek wyjąt ordy tatarskie, po naszemu szlaki*, kowy, bo to nie zwykłe wrk.-iszt , Potocki; >ku Leżajsku swój torhak nasze -ic. powiedli*, r. 1649; częste u patracz (jak siekacz itp.), od trzeć miętnikarzy ówczesnych. trę (p.). tork, niepolskie, w 16. i 17. wieku: traf, trafić, trafny, potrafić; tra» drogie uzdy, torkU, u M. Biel funek, trafunkowy; w 16. wieku skiego, »wodza i tork*, *tork na tref, trefić, trefunk; i dziś jeszcze siedle z ołowiu*, r. 1649; por. trefić, ale tylko o włosach, co wła śnie w 16. i 17. wieku i przez tra troki (?). torkmysz, 'rzemień', w 16. wieku fić oddają: »włosy sobie trafili (Bej i i.), tureckie, jak inne dziś a czesali«, M. Bielski, » kobiety włosy zupełnie zapomniane, np. temrukitrafią*, Karnkowski; dawniej trefny (tymruki), o 'więzach, powrozach'. trefność (stąd dziś jeszcze trefniś torłop, 'futro*, w 15. wieku z Busi 'błazen') o 'dowcipie' stale używano,, pożyczone, więc w czerwonoruskim por. węg. tref a, 'dowcip, żart'. Z nieprzekładzie Wiślicji, ale i w Poli mieckiego treffen; por. traf ar (Trefkarpie mazowieckim ( »torłop kuni*) fer); co do a zamiast e, por. prasa, i w słowniczku z r. 1500: »kuna tratować itp. Od nas na Ruś, gdzie u torłopa*; dalej w Statucie litew / i przez p zastąpiono: potrapljaty. skim; r. 1532 torłop 'antependium U Czechów dotąd tylko z pierwotu ołtarza'; zczasem zeszło to w tu- nem e: trefili. tragi,'nosze', tragarz,oà 15.wieku łup (z turłup): »w długim po kostki tułubie* (Fredro), tułubek; u Mal tragàr, 'legar, podkład'; z niem. czewskiego mylnie »z tułupa* (rym: Trâger, tragen; nowa pożyczka: »chlupa«), zamiast tułowia. Na Busi tregier. Niemieckie tragen łączą z łac. traho, 'ciągnę', ind. (z inną tułup ogólne. tort, torcik, tortowy, tortarz,gardłową) dhradzati, 'ciągnie'. od 16. wieku ogólne, tgrtele; z włos. trajkot, trejkotać, jedna z od mian do tarkot, tarkotać (p.). (i łac.) torta, tortello. trakt, traktować, traktament, traktowaija, 'ręcznik szeroki', »wło skie słowo, już u nas za polskie tjernia, traktat, traktatowy; wszyst ujdzie*, Górnicki r. 1566; tuwalja;ko z łacińskiego (włos.) tractus z włos. tovaglia (franc. touaille),tractare, od trahere, tractum, 'cią z niem. dawnego dwahila, od dwa-gnąć' (trakt tyle co szlak, 'droga'); włos. tratto, trattamento, trattoria. lian, 'prać'. towar, towarowy, u innych SłoLudowe: tracht. wian i towor; o 'ciężarze, jukach', tram, 'belka', »na tram pisać*, i o 'zwierzęciu jucznem' (np. ośle); o 'długu w karczmie', już za Reja; na Rusi i o 'stadzie (bydła)'; pra »tramu w oku twojem nie obay
f
r
r
r
r
T
transłaps — trele
575
czasz«, r. 1551; ogólna na Zacho trjawa itd.), niepierwotne: pokarm to dzie słowiańskim pożyczka z niem. dla bydła, gdy strawa ludzka; więc Tramni, czes. trám (por. ang. trąm- trawa od truć (p.), jak sława od słuć. Czasownik trawić znaczy i 'wyda way, 'kolej na szynach'). transłaps, wyraz prawny o »prze- wać': trawiłi się, 'mieli wydatki'; padłym roku* ('terminie'), w 17. wkońcu i 'szczuć': >niedźwiedzia wieku i poza sądem ogólne, np.: psy (t.j. psami) trawiono*, stąd owo >mógłbym te bajki puścić w trans- trawny r. 1500 o 'podstępnym kłótlaps*, r. 1611, >w transłaps oj niku'; rus. trawił'. czyznę puściwszy*, r. 1654; z łac. trgba, trąbka; trąbny, biblja; trą transląpsus, 'przepełzły' (rok). bić (trąbić mówią i o'wychylaniu kie trapacować, trapecować, 'trapić', liszków'); trębacz, trębacki; prasło w 17. wieku: »źona trapecuje Joba*; wiańska pożyczka z niem. dawnego z włos. strapazzo, strapazzaretrumba, stąd i włos. tromba, trombone, trombetta, a z tego znowu (niemiec. JStrapaze, strapazieren), o 'męce'; u nas po narzeczach uro niem. Trompete (u różnych Sło wian trumpeta). Pierwotne znacze sły z tego tarapaty (p.)? trapić, strapienie, utrapienie, nie w niem.: 'bęben', nie'trąba'. utrapiony; czes. trapili, tak samo tręcić, trącać; natręt, natrętny; u Słowieńców i Serbów; od trap- wstręt, wstrętny, itd.; trącić i o'za (por. rus. torop, toropif, 'nukać pachu', a przetrącić o 'wypiciu i je kogo, aby spieszył'), z torp- (w pol- dzeniu'; czes. troutiti, cerk. trat, skiem -ra- zamiast -ro-, jak nieraz; 'ciżba, tłum, warta'. Na Litwie nie por. władać, ap.utropiony), do terp-, trent-, trant-, lecz trenkiu, 'trącam', ~rp-, w cierpieć (p.). tranksmas, 'ścisk', trinkełi, 'dudnić'; trata, tracić, utratny; strata, niem. dringen i drángen, 'naciskać'. stracić, straceniec (»huf straceń tręd, trędowaty; trędowina, 'czer czy*, z niemiec. verlorener Hauf);woność twarzy'; dziś 'lepra', u in zatracony; utracjusz (niby z łacińnych Słowian o byle 'chorobie', np. ska). Prasłowiańskie; cerk. tratiti; 0 'puchlinie wodnej' (cerk.), o 'kolce', dorobione do tratcić (p.), jak stała a w pożyczkach yrag.torongyfvrrzoà', istaciwa) do stawić; inni łączą to, rumuń. trlnd, 'mozół', trinzi, 'he jako prasłowo, z lit. truotas, 'osła', moroidy'. Jest to postać oboczna trotinti, 'droczyć', goc. throthian, do trud (p.). 'ćwiczyć', grec. atartūtai, 'szkodzi'. trele i tryłe, trełować, »plęsy 1 trele*, >skrzypce gędzą(!) trele*, tratować, p. tret tratwa, późne, dawniej tylko * codzienne trele*; i przenośnie: >po irafta, pisane i trawta (por. tafta długich trelach* ('ceremonjach'); á tawta), 'flis', z niem. Trift od trei-taka sama włoszczyzna jak wyben; a jest i niem. traft, ale to cwerki i gorgi: trillo, trillare, jak «hyba z polskiego, bo używają go ricercare i gorgia, o 'ruladach'; niem. Triller. Zupełnie co innego trel, tw Prusiech(P). trawa; trawić, potrawa; tratenytrełować, 'ciągnąć (holować) statek po trelu, t . j . ścieżce, i trelą, t . j . liną', r. 1500, dziś wytrawny; niestraiony; trawnik, trawiasty; znaczenie 'traz niemieckiego. Ale trlikać, o 'śpie wy', acz juź prasłowiańskie (cerk. wie ptasząt', r. 1500, czes. trlikati,
576
tren — troki
T
dźwiękonaśladowcze, rodzime (p. ter- się mieniają: treść i trześć, twarda likać). i miękka, jak nieraz. tren, trenodja, o 'żalach nadtret, 'chód', 'stopień', tretować grobnych', od Kochanowskiego w pol- i tratować, z niem. Tritt, treten; naj szczyźnie obiega; z łac, a to od częściej w 16. i 17. wieku o trecie grec. thrēnos. Zupełnie co innego, miejskim, na rynku, tandecie: »baba tren (»szlepa«), trenować, trening, na trecie*, tretowa. od franc. train, traine, 'pociąg', trębulka, p. trzebuta. z łac. trahimen do trahere, 'cią trętwieć, strętwiat, obok dręticieć, gnąć'. drętwa, od trącić (jak krzykwa trepy,'schody'r. 1510, i 'chodaki', od krzyczeć). w 16. i 17. wieku niemal wyłącznie tręzla i trendzla, 'uzda', z niem. trepki, 'sandały mnisze'; jest i w na Trense, a to nowa pożyczka z hozwach, Trepka, ród znany w 16. i 17. landzkiego. wieku; z niem. Treppe, 'schody', trocha, troszku; potrosze, potroTrippe, 'sandał', trampeln (z no chu, i trochę, troszkę; patrochy, sówką), 'tupać'. 'wnętrzności' (por. po-dróbce), wy trestkać, trestać, tresktać, trest- patroszyć; u wszystkich Słowian: ktać,po8t&ci co raz odmienne; w psał trocha, 'odrobina; skałka; skazka'; terzu: potrzeskczess (inne psałteu Serbów o 'wydatkach (drobnych)', rze: * umorzysz», »skarzesz«), »nie trosziti, 'wydawać', traszek, 'koszty', w swej zapalczywości treskcy mnie*, raztroszan, 'marnotrawny' i 'zwietbiblja(»karz«,u Łeopolity); tak samo szały'; u Czechów jest i troch, w czeskiem: treskt, trest, 'kara', zresztą tak jak u nas. Mimowoli tresktati z trzesklati, może 'wzbie nasuwa się pytanie, czy to nie to rać treścią, trzciną'(?), p. treść. samo co troska (p). treść, treściwy, streścić; stre szczać; trzcina z Hrścina, trzcinka; trociny, 'opiłki', p. trzeć; jak cerk. trzcie z *trście ('sitowie'); potrest, tricę, 'otręby', od Hīra, tak trociny nazwa ptaszka; cerk. trust', i trest, od Hīroty, od tej samej Hira rus. trosf, trostinka, 'laseczka', czes. trociszka, trociczka, 'stożek do trest \ trsti (do treść były więc kadzenia', czes. trociszek i trotiszek; pierwotnie dalsze przypadki: *trści ogólne w 16. i 17. wieku; »na troitd., por. trście, i trzcina; e niewła ciczkę dmuchać*; r. 1582 trocisko, ściwe, jak w kret, kreta). Znaczy 'siroślina 'thymiama'. towie'; w biblji: treść (trzcina, Leo troki/rzemienie (u siodla)', troczyć; polita), »w lasce trcianej* (»w kiju złożenia: na-, przytroczyć; z tork-; trzcinnym*, u Łeopolity); w psałte cerk., słowień. i serb. trak, 'więzy, rzu: »zwierz trzdany* ('trzcinny'); pas'; czes. trak, traczec,'przepaska'; przenośnie 'rurka, cewka': »treska brak w lit., bo jedyne prus. tarkne, (zamiast trestkal) abo rurka*, w 16.o 'trokach', pożyczka z polskiego; wieku, później 'trzon* i'drżeń': » rdzeń przytaczają łac. torgues, 'naszyjnik' drzewa drudzy trześcią (!) nazywa ( = czes. traczek), torgueo, 'kręcę, ją*,^ 1610; stąd 'esencj a, wyskok, dręczę* (stąd tortura, tortor, 'kat'), istota'. Prasłowo; lit. truszis, tru- ind. tarku-, grec. atraktos, 'wrze sziai, strustis, 'trzcina'. Półgłoski ciono'.
T
trop — trukać
577
trop, tropić, wytropić; roztropny; otrawa, trawili, 'wydawać (łożyć trop o 'śladzie (szczególnie zwie koszty)'; trutka, trujka, znaczyła rza)': » zając z trop (drugi przyp. pierwotnie tylko 'to, co zażywają liczby mn.) mu się wywinie«; rus. w daniu - potrawie', jak franc. poi»tropa Trojanja* w Słowie Igoro- son ('trucizna') tylko łac. potio, wem, 'ścieżka'; prasłowo, p. trze- 'napój', jak niem. Gift 'danie', jak pać. Inne jednak tropić, 'trapić': nasz jad od jeść. Tu więc na »tropił duch Boży zły Saula«, w bi leży potrawa, strawa ('stypa'), tra blji, narzeczowo i dziś, p. trapić wić (p. trawa). U nas tylko truć i trawa, ale tu należy i cerk. tryti, (por. utropiony). trosarz,'wyrabiający trepków 16. łryją, 'trzeć', raztrwa, 'zguba' (na wieku, z niem. Trosser; p.dreznar. sze trwonić, p.); grec. tryo, 'trawię, troska, dziś tylko o 'frasunku', niszczę', trycho, 'ścieram', troo, 'ratroskać, zatroskać się, troszczyć nię\trauma,'rana'; wkońcu wszystko się, troskliwy, ale jeszcze 15. wiek od ter-, p. trzeć. Na Litwie brak (nawet słowniczek z r. 1500) zna tego pnia. Por. tryznić. troski, 'opiłki', u Czechów troski trud, trudny, trudzić, utrudzać; 'ruiny'; myśmy więc przenieśli nazwę trudzą wEzopie; utrudniać, zatrud 'trocin'na 'zgryzoty'. Podana wyżej nienie, i t. d ; prasłowiańskie; cerk. trocha może być zgrubiałe troska, trud, truditi, w tem samem znacze bo że trosk lub troska było pra niu; truzenik w sielankach Zimosłowiańskie, tego dowodzi pra rowicowych z ruskiego, o 'pątni słowiańskie troskot, nazwa wszela kach', * grzeszne ciało truzyć*. Z ru kich roślin łatwo »trzeszczących*, skiego poszło w 17. wieku i trułamiących się, cerk. troskotati, rus. zełnik, 'szalony', trudzielnik u Po troskotaV, 'trzeszczeć'. P. trzask.tockiego. Oboczne trąd (p.). Z pniem Jak obok tętnić mamy dudnić, tak 0 wokalizacji u łączą łac. trūdo, wobec troski są drożdże, a wobec 'trącam', goc. us-thriutan, 'trudzić', trzaski: drzazga (p.); oboczności to niem. Ver-druss, verdriessen (dawne •dźwięcznych* obok »niemych«. droz, 'trud'). trufla, z niem. Trūffel z włos. truchty, truchłen; truchło, truchłość, 'smutek' w biblji; truchleć, tartufo,tartufoło, którą nazwę, z rozstruchłeć, struchlały; na całym Za podobnieniem w Kartoffel, prze chodzie ogólne (czes. truchty, 'smut nieśli Niemcy, a za nimi my w 18. ny'); na Rusi i u Słowieńców o 'ple wieku, na 'ziemniaki', sprowadzone wie', o 'zbutwiałem sianie', mało w 17. wieku z Ameryki do Włoch rus. potruch, 'zbutwiałość'. P. dręch- 1 Hiszpanji. nąć (to samo słowo z obocznem ę truhła, trugła, truna, trunna, i d). trumna, pierwotnie 'skrzynka'; dziś trucht, truchtem, truchcikiem, odtylko zmarłemu służy; w 16. wieku 18. wieku, dawnej literaturze o ko i trona, albo truna, trunka, 'skrzy niach obce; z niem. Trott, trotten,nia'; z niem Truhe. trukać, trukawka, dziś turkawka, o tem samem znaczeniu. truć, otruty, truci(z)na. truci- p. tarkotać, turkot, i por. strukać; cieł, itd.; prasłowo; w cerk. truti, taka przestawka płynnej nierzadka, trową obok trują, otrow, 'trucizna', por. mruczeć i markotny, itp. 37 Słownik
578
trukczaszy — trynka
T
trukczaszy, z niem. Truchsess, deti, o 'spróchniałości'. Wszystko wkońcu od pnia ter-, p. trzeć. Po p. strukczaszy. dobne słowo i w grec. thronē, 'tru trumna, p. truhła. trunęć, 'pisnąć, bąknąć', dziś za* teń', niem. Drohne. pomniane, częste w 16. i 17. wieku: trwać, trwały, wytrwały; czes. »żaden ani frunie«; przed n wypa trwati (małorus. trywaty pożyczka od nas?); na Południu tra-, cerk. dła jakaś głoska; por. łrusia. trunek, dawniej i trunk, trańk, trajati, trają, 'trwać', bułg., serb., i we złożeniach, p. kielsztrank; truni na Zachodzie, staroczes. tráti, kowy; z niem. prasłowa Trunk łuź. trać, traś. Prasłowo; iaćLJrai Trank od trinken, 'pić', z czego jate, 'chroni', awest. thrati-, 'obrona', iryjs. trath^czas*. franc. tringuer. trup, trupi; strupieć, strupietrwoga, trwożyć, trwozny, trwoż szały; trupiarnia, trupiasty; tru- liwy; strwagać, zatrważający; rus. pac, 'trudzić': »nie trupaj mistrza*, trewoga (to samo); przyrostek -oga Seklucjan 1554r.; prasłowo; w cerk. do trwać, chociaż znaczenie od 0 'członkach' i 'tułowiu', serb. trup, mienne. 'tułów' i 'kłoda, pień', potrupljen trwonić; złożenia: prze-, roz-, 1 rastrupatiyO 'zdruzgotaniu'; czes.i strwonić; są i odmienne postaci: trup, tułów' i 'pień'. U Litwy tylko tranowić (widocznie z trwonić); dla 'kawałków': trupeti, 'kruszyć' do truć(p.). (por. strupieszały), truputis i trutryb, »tym trybem%,Hym sposo pinis, 'okruch', prus. trupis, 'kloc', bem'; trybować (o najrozmaitszych lit. traupus, 'kruchy'; grec. trypaó, znaczeniach: 'lutrować, oczyszczać', 'trzeć', 'pędzić'; o czeladzi: 'uczyć'; 'wiercę', trype, 'dziura*. trusia, 'królik'; o człowieku: 'ci 'kupczyć', w 16. wieku); trybowy; chy, baranek, tchórz'; por. tras z niem. Trieb, treiben. trybus, tryfus, 'szaflik o trzech w trząśćYp.). truskawka, r. 1472, 'poziomka , nogach', w 16. wieku częste; z niem. i inne rośliny, nazwane od trusku, Dreifuss. 'szelestu', bo łomliwe; >za lekkim trygubica, drygubica, drgubica, truskiem liścia*; niby do tras, co 'sieć potrójna na ryby i ptaki'; czy się z troską, p., łączy (jak stąpać istotnie od trzy i guby, 'fałdy',? i stopa). Postaci najodmienniejsze: drugubica truteń, trutnia; od pszczół i o czło (p.), jest i przestawione grdubica; wieku; dawniej i trąd; prasłowo; niby od dr(y)gać; »siecipodrgubne*. cerk. trat, 'bąk', serb. trut, czes. tryk, trykać i tryksać, tryks, troud, trout i troup, 'truteń' (ale trykfsjnąć, o 'bodzieniu się bara jest i troud, 'hubka', cerk. trąd; nów, tłuczeniu rogami', od Mączyńsłowo waha się co do t i d: trat skiego (1564 r.) ogólne; por. czes. i trąd, jak i przy nazwie 'trutnia'). trkati, o tem samem znaczeniu. tryngiełt, w najrozmaitszej po Truteń nie jest pożyczką z rus., lecz prapolskie; oboczność ą i u stała. staci, nawet trynkał i trunkał, 'na Na Litwie jest i tranas, 'truteń', piwek', z niem. Tringgeld. i trandis, o 'prochu po molu', trentrynka w kartach, 'trójka'; inne dēti, o 'trawieniu przez mole', tran- złożenia z try-, 'trzy', pomijam. 1
T
trynóg — trzebić
trynóg, lub trnóg, 'pęta na nogi konia*, trynozyć, trnoeyć, 'pętać*: »nikomu nie kładą trynogu*, Po tocki. Jest jednak w 15. wieku roztrnozyć, o 'trwonieniu', roztrnazać, 'annihílare substantiam', roztrnozca,
579
(p.), trysnąć, a obok »niemych < są »dźwięczne* w obu postaciach: drza zga, druzgać, zdruzgotać; tak samo u innych Słowian; czes. drzizha obok trziska. trząść,
trzasnąć, trząchnąć, wyroztrząsać, natrząsać się trwozyć r. 1532 zamiast roztrno- itd.; trzaskiem, 'truchtem', wtrząski; zyć, niby 'rozpętać'. trząsćca, 'febra'; trzęsigtow; trzę Prasłowo; cerk. tryny, 'opiłki', od trzeć (p.); try- sawisko, trzęsawica. nić się, nowe tryndać się, 'włóczyć tręsti, tręsą, z wokalizacją o: tras, 'trzęsienie ziemi', trąsiti, 'trząść'; się', tryndalski. trypa, gatunek 'aksamitu'; niem. tak samo rus. trjasti i trus, 'tchórz', trusit*, 'tchórzyć'. Urobione tręsTripp(sammt), franc. tripe.
'marnotrawca', roztrnozonoby; roz- trzęsać,
trypla, do czyszczenia rzeczy me przyrostkiem -s od trem-, 'trząść', talowych, np. guzików, z niem. Trip- litew. trimti, 'trząść się od zimna', tremti, 'odstraszać, odganiać*, supel, włos. tripolo. trysk, wodotrysk, tryskać, try- traminti, 'dotknąć się*; grec. tremo, snąć, wytrysnąć, p. trzask; tryszcz 'drżę', łac. tremo (stąd u nas trema, w słowniczku r. 1500 błędnie, za 'obawa'); ind. wyłącznie z s, trasati, 'boi się', awest. tarszta-, 'bojaźliwy'. miast pryszcz (?). t r y z n i ć , prasłowo, od try- (tra trzcina, p. treść. wić, p. truć) z przyrostkiem -zn; trzeba, potrzeba^ potrzebny, po »biała płeć wiek swój ledajako trzebować; obokźrsefood 18. wieku tryźnU; dziś podhalskie tryznić, skrócone trza; prasłowo; cerk. trèba, 'mitręźyć, marnować (czas)'; try- trèbè jest, 'potrzebny', rus. triebozna, cerk. trizna, o 'igrzyskach przy wat\ 'wymagać', upotriebit\ 'użyć'. pogrzebach', z pogańskich jeszcze Pruskie (z niemą): enterpo,'pomaga*, czasów; trizniti, 'walczyć'; rus.żr*- enterpen, 'pożyteczny*, Ht. tarpa, znit\ 'majaczyć'; czes. tryzeń, 'udrę 'powodzenie*, tarpti, 'wieść się do ka'; samogłoska wymienna, y i i? brze'; ind. tarpati, 'nasyca się', tar'nasyca', awest. thrafdhatrzask, trzaskać, trzasnąć; trza- pajati, skawica, 'burza z gromami*, psał 'nasycony, zadowolony'; grec. terpd, terz; gromotrzask i nietrzas(e)k, 'raduję*, terpomai, 'raduję się*. nazwy roślin, chroniących dom od trzebić, 'czyścić', 'wycinać las, gromu (' sempervivum *, ' sedum') ; karczować', wytrzebić; trzebież, 'kartrzeszczeć, wytrzeszczyć (oczy); trza czunek' (stąd niezliczone po całej ska. Prasłowo; cerk. trèsk, 'trzask', Słowiańszczyźnie nazwy miejscowe: trésnati, trèsztiti, 'trzasnąć', treska, Trzebinia; Trębowla, zamiast Tre'trzaska', trèsna, 'ozdoby wiszące'; bowla, z małorus. Terebowla; Treptak samo czes., rus.; lit. treszkêti toiv); trzebieniec, o człowieku, 'rze i traszkēti, 'trzeszczeć', trekszti, zaniec'. Prasłowiańskie; cerk. tri*wyci8kać'. Tu należy troska (p.), biti, 'czyścić', rus. terebit' (bydło), w cerk. tyle co trzaskawica, 'grom'; a z cerkiewna istrjebit\ 'wytrze troskot (p. troska); oboczne pnie są bić, wyniszczyć'. Obok tych dwu z wokalizacją^: truskawka(p.),trysk trzeb- (trzeba i trzebić) jest je37* f
trzebuła — trzemcha
580
T
szcze i trzecie trzeba, 'ofiara po drei, dritter; indyj. tri i trajas, gańska', w kapitularzu paderborń- traja-, 'potrójny, trój' (litew. treji, skim z r. 785: »idolothita ('ofiary z e, nie o, jak u Słowian), we zło bałwochwalcze') quod trebo dici- żeniach tri-, tripad-, grec. tripus, tur«, cerk. starorus. trêba, trêbiszte, łac. tripes, cerk. trnog (p. trynóg), 'ołtarz', triebnik, 'księga rytuałowa', z tego rus. trenog. Przysłowiowe: załab. trebe, Boźe Narodzenie'; praw »pleść trzy po trzy«, »w głowie pustki, w języku łaciny przez trze dopodobnie do trzeba. trzebuła, trzebuła, trzebulka, try-cie« ('coś niecoś'), Potocki. bulka, i z mylną nosówką (por. Trę- trzem, 'sala', 'sień'; prasłowo, od 16. wieku zupełnie zapomniane; boivla z Trebowld): trębulka; czes. w trzebule, serb. trbulja; u nas (Stańko psałterzach najobfitsze (w biblji 1472 r.) itr zębnik, a w 16. wieku go niema): »w trzemiech* (raz i kierbnik (z niem. Kerbel, Kirbel;»w stremecht, myłką kopisty, rus. kierwiel, słowień. krebulec, »w trzemyech* w puławskim; skrefulica). Roślina hodowana; wszelbyłoby słuszne, gdyby czrze- było kie jej nazwy przekręcone z łac. pierwotne, jak np. w strzewik obok cerefolium z grec. chairefyllon. trzewik, z czrze-, ale trzem poszedł z Herm-); cerk. trèm, 'wieża', rus. trzeć, trę, tarł; tarłko, tarlka (p.), tierem, serb. trijem, 'hala'; niema i bez t: tarko, tarka, a oboczne u Słowian zachodnich, prócz u nas; ciardłko w 16. wieku; tarty, tar moderniści wprowadzili ruską postać tak; tartas; częstotliwe nacierać, słowa: terem, miasto prapolskiej, obcierać, wycierać, i t. d.; ścierka, trzem (podobne ich żarty z witczami w 15. wieku ścirzka; tarło, o ry i gontgnamil). Nie pożyczka to bach; trzeć z *ter-ti; do tego ter-,z grec. teremnon, 'gmach', lecz pra z o: tor (p.). Dalej: tryny i trzyny słowiańskie. W słownikach pod te (p.), makutra (p. mak), cierlica(j>.), rem wypisują niesłychane znaczenia trociny (p.). Prasłowo; litew. tirli, (»bezdroże, kąty, zarośla*, zamiast: 'badać', trinti, 'trzeć', prus. trinie, 'dom, dwór'). Ale terempela, 'dziew 'grozi', lit. trenêti, 'bufcwieé'; grec. czyna roztrzepana', to odmianka do teiro, teretron,'świder', tornos, al6-terepele (p.), trepele. A teremtetować to', tretos, 'przebity', łac. tero,'trę*, zwykłe węg. zaklęcie od teremtette itd. Tak samo u wszystkich Sło 'stworzenie', u nas i bassama te wian: rus. tieret \ .tru, zatirat', itd.re mtete, dla większego szyku! trzej (z trze), trzy; drugi przypa- trzemcha, dziś już tylko w na ,dek dawniej trzy, od 15. wieku trzech;zwach miejscowych: Trzemeszno .trzeci; trój (potrójny, trojakt),trójca; (Trzemeski); trze- z czrze-, jak we troić; trójniak, trzeciak; trzecinawszystkich podobnych słowach od i trzecizna, obie w biblji, tamże połowy 15. wieku; dziś zamiast trzecie, 'po raz trzeci'; samotrzeć. postaci polskiej używamy ruskiej: We złożeniach trzech- obok trzy-: czeremcha (por. czereda, czerep, trzechlecie i trzylecie; trzydniowy, czereśnia); słowień. czremcha (ale trzydniówka. Prasłowo; lit. trys, serb. sremsza, s z podoiebiennego 4reczia$; grec. trejs, tritos; łac. k); lit. szermukszlē i szermuksznē, tres, tertius (prus. tirtjas); niem. łotew. sermaukszi i cermauksis l
Ł
y
trzemucha — trzmiel
T
581
(z taką samą wymianą gardłowej t r z e s z c z e ć , p. trzask; trzeszcze, jak u Słowian: z k, c, i sz, s). 'oczy zająca'; wytrzeszczyć. ttzewikjtrzewiczek; trzewicew bi trzemucha, roślina 'allium ursinum'; o trze- p. pod trzemcha {trzemblji, 'sandały'; prasłowiańskie; wy cha i trzemucha dla ostrego zapa mienia je już cesarz Konstantyn chu przezwane?); rus.czeremsza, sło 950 r., wykładając imię Serbów wień. czremosz, serb. z odmianą garz cermda, 'trzewik'; cr- zamiast czr-, dłowej (por. trzemcha): srijemusz(a), jak na Bałkanie zawsze (?); cerk. 'sandał', małorus. czerewyk, srijemuz(a); litew. kermusze, grec. cer kremyon i kr omyon, odmiany 'czosn czes. strzewic (znowu z 5- zbędnem, ku' i 'cebuli'; niem. rams, z daw ^.trześnia), załab. crewe. U nas w 17. nego hramsan (anglosas.), 'czosnek'. wieku: »zastępywać za trzewik*, tyle co »kury palić« (o konkurach). t r z e p a ć , trzcpnąć, trzepaczka, trzewo, trzewowy i trzewny, trzeroztrzepany; trzepot, trzepotać i trzewa, 'wnętrzności', otrzewna boleść« piotać; trzpiot(j).),trzpiotać; trzpiat- w biblji; £r#-zamiast czrz-; w psał nąć, 'uderzyć', w Ezopie; prasłowo; terzach jeszcze pierwotne: »we cerk. trepati, trepet, trepetati, 'trząść czrzewiech mych«, 'we wnętrzno się'; serb. i słowień. trenuti zHrep- ściach moich'. Prasłowo; cerk. czrênuti; nazwy dla 'osiny': trepetljika; wo, małorus. czerewo, czes. strzewo czes. trzepati, trzepetati; rus. otrie(i u nas s- istnieje po narzeczach), pje, 'kłaki' (stąd Otrepjew, samozwa załab. crewo. Pierwotne *skerwo, niec), triepat ,triepietat\ Pień trep-, lit. skilwis, 'żołądek'; prus. kermens, z wokalizacją o p. trop. Lit. trepsēti, z f i bez S-, jak u Słowian. trypli, trapineti, 'tupać nogami' (to t r z e ź w y , w 16. i 17. w. trzeźwi, samo tropat , rus. i bułg.), 'kopać'; trzeźwość, dawniej i trzezwiość, wy prus. er-trepa, 'przekracza', trapt, trzeźwieć, i t. d., narzeczowo z k-, 'deptać'; grec. trapeo, 'depcę' (i przy okrzez wiec (jak kwardy). Prasłowo; winnych gronach); łac. trepidus, cerk. trézw; w słowień. bywa i z s-: 'drżący'; goc. thrabdn, niem. traben strèzen i strêziw, obok trêziw; czes. (skąd nasze trab) strzizwỳ; na Rusi i i . przestawiają trześnia, trześniowy; dziś zamiast brzmienia: małorus. twerezyj, rus tego, szczególniej na Wschodzie, narzeczowe twieriozyj obok t(e)rezruskie czereśnia, zgrubiałe czere- wyj. chy (trz- z czrz-, -ere- ruskie; p. trzmiel, trzmielina, w 16 wieku trzemcha); tak samo u wszystkich i później, przmiel, czmiel, ćmiel, Słowian, u Czechów wedle ich zwy śćmiel, nazwy 'bąka' i roślin ('evoczaju i ze zbędnem s-: strzesznie.nymus' i i.); prasłowiańskie; czes. Pożyczka z łac, jak i niem. Kirsche czmel (i inaczej), rus. szmiel, sło (u nas *kersznia), grec. kerasos wień. czmel; postać pierwotna *skt(drzewo) i kerasion (jagody); łac. meV; na Litwie bez s-: prus. ka,obok cerasus i cerasum: ceresea,mas, lit. kaminē i kamane, 'dzika ceresium (franc. cerise), skąd dawne pszczoła'; p. komar; od brzęczenia niem. kirsa. Nazwa więc trześni wszystko przezwane; przeniesione z Zachodu, ale wisznia (p.) ze u nas (dla dwubarwności ?) na ro Wschodu przybyła. śliny i krzewy. P. czmiel i przmiel 1
1
trznadel — trzop
582
T
trznadel, nazwa ptaszka, o co raz dle oczrzedzU (»według porządku*, mieniącej się postaci słowa, widocz Leopolita); w psałterzach czrzoda. trzon, »ząb trzonowy*; trzonek, nie prastarego; czes. stmad; u nas stymadł, strdnal 'rączka'; trzon, trzan, z ruska czesternal,trzynadl, r. 1472, trznadl w 16. i 17. wieku; ren, czeryn, 'ognisko'. Prasłowo; co podobnie u Łużyczan; dalej jednak do pierwszego, por. cerk. ząb czrènowien, czrénowitiec, czes. trzenonieznane. itzn€}6 trznąwszy,trztać, trztacz- wec, łuż. czrmtowc, słowac. czren, ka, z pierwotnego *tristnąe, Hri- 'szczęka', małorus. czerennyj zub; stać, p. dryzdać, drzysłać; prasłowo; brak odpowiednika w lit., ale przy lit. trida i trieda, trysti i triesti, taczają celt. słowa tegoż brzmienia 0 'rozwolnieniu', dowodzi pierwot- i znaczenia (cem, 'szczęka', kem, ności naszego t-, gdy u innych Sło 'kąt'). Z trzonek por. cerk. czrèn, 'rączka', rus. czeren, 'rękojeść*, toż wian dr- przeważa (drista, itd.). trzoda, do połowy 15. wieku je samo w bułg., serb.; czes. strzen, szcze czrzoda; dziś obok niej,i w od- strzenka; dalszych (pewnych) odpo miennem znaczeniu, ruskie czereda; wiedników, w lit. itd., niema. Trze z pierwotnego *skerda, por. oczrzedz, cie trzon piszą i trzan, właśnie pisane później otrzedź, p. (otrze- w 14. do 16. wieku w warzelniach dzią, 'kolejno'). Prasłowo; cerk. solnych, rus. czeren, 'panew do wy czrèda, 'trzoda', 'kolej', czréditi, 'czę waru', a coś podobnego nazywają stować (kolejno)', rus. oczered?, 'ko u Serbów niegdyś czerłń, dziś czerlej' (uczriezdienije, 'zakład', cer jen, z czem łączą niem. Ńerd(?). kiewne); czes. strzida i trzida, 'wy trzop, z czrzop, a to z czrzep dział, klasa', 'ulica' (z dawnego z mylnym przegłosem ie w io (jak czrzieda). Prus. kerda-, 'czas', lit. w macocha, ozog, świerzopka — kerdzius i skerdèius, 'pastuch', więc wszystko juź w 15. wieku, zamiast oba te znaczenia, co i u Słowian macecha, ozeg, swierzepka); 'sko (*kolej, następstwo, czas'; 'trzoda'). rupa garnka' i 'garnek'; dziś zastą U Słowian istnieje i postać oboczna pione przez ruskie czerep, p. (jak z k-: krdel, 'trzoda', u Słowaków, czereśnia, czeremcha), ale trzop a od nich kierdelu* Podhalu. Wind. jeszcze w 17. wieku ogólnie uży śardha-, 'trzoda', awest. sarda-, 'ro wane: *trzopy z gliny garncarz skru dzaj', odmienna gardłowa (podnie- szył«, »napalił kilka trzopów*, Po bienna, u nas i u Litwy welarna; tocki. Prasłowo; pień skerp-, u wszyst taka niezgodność nic rzadkiego i nie kich Słowian dla 'czerepów' (i 'cza uprawnia żadnych rojeń o jakichś szki'): cerk. czrip, rus. czerep, cze* pożyczkach czy wpływach ościen repacha/źóh?; czes. trzep i strzęp; nych); niem. Herdę, goc. hairdeis, prus. kerpetis, 'czaszka'; niem** 'trzoda', Staroniem, herta, 'kolej*, Scherbe z dawnego scirbi; iii. kerpu, więc znowu oba znaczenia (jak u nas 'tnę', łotew. szkerpis, trzosło', szkerczerepów, 1 Litwy). Biblja używa jeszcze obu pełe, 'trzaska'. Nazwę pisowni: *ta otrzedź synów* (•prze 'garnków', przenoszą stale na 'cza miany*, Leopolita), *otrzedziami(l) szki', 'głowy', np. franc. tête, 'głowa', swymi« (»porządki swoimi*, Leopo z łac. testa, 'czerep'; por. czasza lita), ale i »po oczrzedziaćh*, •po i czaszka. f
f
1
T
trzos — tulìch
583
trzos, 'skórzany pas podróżny' co na Ruś przeszło, nam dawne (dla miedzi): >opasany sporym trzo dziereeć niemal zupełnie zastąpiło; sem*; powtarza się w tem samem utrzymywać, utrzymanka; inne zło znaczeniu tylko na Rusi: czerez żenia: o-, po-, wy-, zatrzymać itd. i czeres. Z tym trzosem pozostaje Jest już w psałterzu. we związku trzosło, 'krój pługo trzyny,'odpadki' (słomy, ziarna), wy': »oracz gada o pługu z trzoslem,p. trzeć. 0 lemieszu*, Rej; wyraz to prasło tszczyca, mylnie i czczyca pi wiański: rus. czeresło, 'lemiesz'; sane, p. tęskny; po 15. wieku gi u Serbów i i . oznacza czreslo 'od nie zupełnie (jest w psałterzu). Por. ciętą korę' (serb. czrijeslo, 'kora do czczy. »dębienia« skóry', czes. trzislo u gar tli, po narzeczach z dodatkami: barza, słowień. czrēslati, 'łupić drze tutok, tukaj i t. d.; z tych jedyne wo', nasze dawne czyrzchlić) i na leży do pnia skert-, p.kroć. Dalej tutaj z tuta w pisemny język zatrzosła, 'lędźwie', dziś zapomniane, brnęło, a stąd: tutejszy; dawniej w 15. i 16. wieku ogólne: »w strzo- i tuteczny; dalej tubylec; prasło słach* (15. wiek), >z trzósł*, » przez wiańskie; cerk. tu; postaci jak Ut ich trzosła*, biblja; cerk. czrćsła, kaj, tukafnaj, tute, małorus. tutka, 'lędźwie'; rus. czfejresła, ale cze- powtarzają się również; brak odpo resieł 'trzos'; czes. (sjtrzislo. Pień wiedników gdzie indziej (na Litwie *skers-, od którego i przyimek czr esnp.). Jak u Czechów, tak i u nas: lub czrêz (p. skroś) pochodzi; czrés tudzież; znaczyło dawniej 'zaraz', jest to, 'co skroś opinam' ('pas'), lub o czasie, albo 'blisko', o miejscu; 'co przechodzi skroś ciała' (słowień. dziś tuz miejsce jego zajęło; w bi czreslo znaczy 'opony w orzechu blji tudzież 'tu', 'tam' i 'zaraz', włoskim'), lub 'co kraje' ('lemiesz'), tuto 'tutaj'; tuj, tuj,'omal' (w dawnej komendzie wojskowej innego po 1 należy wkońcu do skert-, 'krajać', p. kroć. Tu zaliczę i trzustkę na chodzenia); tukać, tuknąć, 'wołać: tu!', »łowcy za wilkiem psom potuszych anatomów, z trzósłka. kają*, w Ezopie. P. ten. trzpień, trzpionekfkol&cw sprzącz tuk, tuczny, tuczyć; tuczeń muzyk, ce*, por. trzpiot. trzpiot, trzpiotać, trzpiotać, na nazwa rośliny u Stanka 1472 r., cze'lekkoducha gadatliwego' przenie chizm. Prasłowo; tak samo u wszyst sione od trzepania (por. trzepigroch,kich Słowian, dla 'tłuszczu, smalcu'; Potocki), szczególniej od trzepotu litew. taukaī, 'tuk', taukinas, 'zaptaszego; p. trzepać; »ptak trzpiot- tłuszczony', tunku, tukti, 'tłuścieć', nąU, »ptaszę sobie po drzewach prus. taukis, 'smalc'; zestawiają trzpiata*,Rej; » rękawy około niego z auglosas. theoh, z czego (z innych trzpiatają*, Rej; »trzpiotając skrzy narzeczy) i nasze dych, dycha (p.). dełkami*, »przestań się trzpiotać Urobione przyrostkiem -k (por. znak) między dziewczętami« (o babie). do ty-ć. R. 1607: »tuczec albo ło U innych Słowian zawsze tylko patka* (u psów i koni). trepet-y nie tr'pet- jak u nas. tullch, 'sztylet', w 16. i 17. wie ku; tak samo w czeskiem; z niem. trzy, p. trzej. trzymać, słowo nasze wyłącznie, Dolch i Tolch, co przez holandz. }
584
tulić — tur
"doi, 'szpada', z łac. dolo, z grec. ławy, tułaczka, o 'wałęsających się' i • biegunach*, tak samo czes. tudolOn, 'sztylet', lák, tułaczka, tułaceti se, wprost tulić, p. tul tulipan, dawniej i tulipant, na od dawnego tuł-, niby 'wścibiać się'; zwa rośliny i 'turbanu', z tur. tul- tułacze, 'moneta podła'. bend, dulbend (w obu znaczeniach), tułów, tułowia; rus. tułowiszcze, bułg. tulben. 'kadłub', serb. tulina. tum, 'katedra', z niem. dawnego tut, 'sajdak', w psałterzach i bi blji, ale już Leopolita zastąpił go tuom (dziś Dom), przez romańskie sajdakiem. Prasłowiańskie; znaczyłojęzyki z łac domus, bo oznaczało 'pokrycie', niby 'schowek', i stąd pra- 'dom kościelny* (kolegjatę czy ko słow. czasownik tulili, 'chować', cerk. ściół konwentowy). zatułiti, 'schować', prituliti, 'przy tumak, 'kuna', a raczej tylko 'fu sposobić', bułg. zatułka, 'zatyczka', tro kunie', nazwa nowa, z 19. wieku, serb. łułjac, 'puszka', czes. stoułiti, przywędrowała wraz z towarem nasze tulić, stulić (*stul pysk«, z Moskwy (tumák). 'zamknij usta'), potulny i utulny tuman, tumanić, od 'obłoku' prze (por. słowień. prituliti se, 'przytu niesione i na 'głupich ludzi', powta lić się, uniżyć'), rus. lulka, 'za rza się na całej Rusi, skąd do nas tyczka', wtulił \ 'wstawić', zatulit\ przyszło, i u Bułgarów; z turec. 'schować'; u Żebrowskiego 1637 r.: tuman. •ściskała i tulczyla skarby*; »pies tuna, tunka, tunna, 'beczka', prze ogon pod się tulu, częste u Reja, starzałe, z niem. Tonne, łac. tunna. »kurczęta tulą się pod kwoką*; tuńczyk, nazwa ryby, z Bałkanu ^przytulićdo łona*,przytutek,przy- i z tur. tun ?; czy nie raczej z łac. tulisko, otulać, zatulać, stulić. Stąd thynnus, niem. Tłmnfisch? (Niemcy czeskie i nasze tuleja, tulejka, do dodają takie zbyteczne słowa: -thier, nasadzania grotu na 'drzewce (mie -maus, itp.). szają nawet z tułem: » wyjmie strzałę tupać, jeszcze w 16.wieku: »tęz tuleje«!), utworzone przyrostkiempali nogami*, tupnąć, tupot, tupo -ieja (jak icierzeja, koleją). Z tem tać, p. tonąć. Por. tępać. tut-, tulić, pomieszaliśmy od 16. tur, do 17. wieku w Polsce istnie wieku całkiem odmienne tolić, 'uci jący 'bos primigenius'; turzy, tu szać' (np. dziecię płaczące); pieśni rza trawa, 'carex' (Stańko ją zą15. i 16. wieku wahają się między brzem nazywa, p. zubr); sierść za toleniem a tuleniem dzieciątka Je jęczą zwano turzycą, a tak zowią zusowego; tulić (żal, płacz). To dru się inne rośliny, i u innych Sło gie tol- (tul-) jest również prasło wian, np. serb. turowac; turoń, 'ko wiańskie; cerk. utoliti, utaljati, słolędnik', od przebierania się za kozę wień. i serb. toliti dęte (lub muku, itp; tur ice u, Słowaków 'Zielone 'mękę'), utoliti, 'uciszyć się', także Świątki*. Prasłowo; znaczenie waha na Rusi; tel- niema, chyba por. lit. się między 'turem' a 'żubrem', prus. tylēti, aptilti/z&milczeé', tyłus, 'mil tauris, 'żubr', lit. tauras, 'tur' (z ro czący'. Nakoniec tułać, 'kulać' (np. gów turzych pito, więc lit. taure piłkę), tułać się, 'tarzać się'. Ale 'puhar, kielich'); grec. tauros, łac. tułać się, tułak, tułacz, tutka, tu- taurus, 'byk'.
T
turać — tuzin
585
turać, poturać, p. terać, tyrać. wlec tuszem*, 'zataić'; od franc. t u r b o w a ć się, 'frasować się', tur- toucher, 'nakładać farbę' (np. czarną); bacja, z łac. turbare, o 'ścisku'. »tusz orkiestrowy* również od tego Turcja, Turek, Turcy (»do Tu toucher, co od toc, toguer, 'uderzać*. rek*), Turczyn, dawny przymiotnik Natomiast *tusz kąpielowy*, natuturski, od 16. wieku i turecki; tu- szować się, od franc. douche z łac. recczyzna; sturczyć; poturczeniec. ductus, 'ciąg (wody)'. Nazwa ogólna szczepów tursko-ta tusza, o 'otyłości', »człowiek do tarskich, Torki u ruskiego Nestora; brej tuszy*; przeniesione na zna później na Osmanów przeniesiona; od czenie moralne: tucho, tuszyć, 'wró imienia wodza, znaczącego: 'dzielny'. żyć (dobrze)', »po djable mi tuszy« turkot, 'hałas', turkotać, turknąć; ('źle'), Rej; otucha i potucha; u Cze turkawka i turkać, p. trukatvka, chów tylko w moralnem znaczeniu: trukać; turkocz i turkuć, 'niedź tusziti, tuszeni, 'przeczucie'; bułg. wiadek'; oboczne do tark-, torkot,raztusza, 'pocieszać'. P. tyć. jąk mruczeć do markotny, itp. tutka, 'trąbka z papieru', niem. turma, 'więzienie', z niem. Thurm, Dūtte. a to z czwartego przypadku łac. tuz, w grze w kostki, 'dwójka', turrem, od turris, 'wieża', etru z niem. Daus, dus (z łac), jak skiego (?) pochodzenia; u nas w 16. wszystkie nazwy rzutów kostko i 17. wieku ogólne, wyszło z obiegu; wych, dryja, kwater, cynk, #yz; powróciło przelotnie za rządów ru w kartach niemieckich duz to samo skich; od nas przejęła je Ruś ze co as, bo i dwójka i jedynka nic wtórnem / : Hurma, tiuremnyj. Tę nie znaczyły, i stąd nazwa tuz prze samą turmę przejęli Węgrzy od szła zczasem na asa w kartach (nie Niemców jako toronya, a stąd na w kostkach);»głupi każe bezpiecz sze podhalskie turnia, turnica, o 'lo nie, jako na trzy tuzy, na szczę chach i skałach'. Inne turma z łac. ście«; »tuzem jeździł lub parą ko turma, 'hufiec', dziś nieznane, acz ników*, »tuzem jeździć i kwatrem z niego poszły i turby, 'hufy' (włos. i dryją*; »tuzem biją karty, ale turbo). i ludzi*; » narażać się na tuzy*, turniej, turnie, turnieje, 'igrzy »poszedł z nim w tuzy« ('za łby'); ska' (zakazywane przez kościół), stąd tuzać, wytuzać, 'wytrzepać'; z niem. Tournier z łac. torneamen-tuzować, 'gromić'. tum; przenoszone na 'utarczki, kło tuzin, tuzinek,nietuzinkowy; 'dwa poty, burdy', a w 16. wieku i w tur- naście sztuk'; dawniej i tucet, oba lej odmieniane: *turleje a hałasy z czes. tucen, tucet, z niem. Duwielkie*; turniejować. Z tem samem tzend, a to z franc. douzaine (d do słowem pozostaje we związku tur dano na końcu), z douze, 'dwana (tura), turnus, turniura, franc. tour, ście' (łac duodecim); tuzinek jest 'obrót', tournure, z łac. tornore od i nazwą 'lichego sukna' w 16. i 17. tornus, 'rylec', 'świder', przeniesione wieku: »od postawu tuzinków*, na 'ruch kołowy'; turysta, o 'po »w aksamicie..., w tuzinku*, »nie dróżniku', z ang.; wszystko wkońcu modny za lamą tuzinek*; na Rusi jeszcze w 18. wieku: ^nabrały tuod ter-, p. trzeć. 4| tusz (chiński), zatuszować, »po zynku* (przeciw zimnu).
586
tuzłak — twarz
T
tuzłuk, rodzaj 'kontusza', tatar w biblji wyłącznie znowu: poćwir skie, przez Ruś w 17 wieku przy dzić, poćwirdzać. twaróg, nazwa prasłowiańska dla było : »wasze tuzłuki, kontusze, czubaje, krymki, ordynki«, r. 1654; 'utworzonego w tworzydle sera' (p. »tuztuk, burka albo z Krymuc; twarz), tak samo jak franc. fro»w tuztuku jasuozłocistym«; rus. mage, 'ser', z łac. formaticum od forma; Niemcy pożyczyli to od nas: tuzluk znaczy 'pas*. Quark (por. Quarz z twardy), na tuitirek, modna » francuszczyzna* rzeczowe pruskie Dwarg. Przyro (tout jour, 'na codzień'), którąśmy stek -og, jak w pierog. Jak tw- do sami urobili, nie zadowalając się, wodzi (takie same u wszystkich jak w innych razach, gotową, jak Słowian bez wyjątku), nie pożyczka np. tupet, >mieć tupet* ('czelność'),to z tur. torak, 'ser', ani z dźagafranc. »avoir le toupet*, od toupet, tajskiego turak (węg. turo obok ta'czub* (od toupe), dziś coraz częst rohy tarhó). R. 1500: »twarozny sze, i inne. kołacz*; fawo£m#uStanka(1472r.), twardy, ćwiardy (dziś tylko na który łac. 'farmadium' słusznie twa rzeczowe; jak żarno i ziarno, dar- rogiem tłumaczy. ski i dziarski), narzeczowo przez twarz, p. twór; znaczenie pier rozpodobnienie i kwardy (stąd urósł wotne: 'stworzenie', w biblji, »nade niem. Quarz, niby kwardziec, odwszą twarzą na ziemi«, »ot plazągór śląskich, a wrócił do nas jako cej twarzy* (»od robactwa czołga kwarc); tak przed »twardą« gło jącego się*, Leopolita);* dalej: 'ro ską, ale przed > miękką*: ćwirzdzic, dzaj, płeć', »żeńska hvarz (niewie cwirdzić, cwirdza, 'forteca'; dziś ścia, cudna)*; ale już w biblji i 'obli i-juź od 16. wieku pod wpływem cze, twarz', w dzisiejszem znacze twardego z t\ twierdzić, twierdze niu: »nadobnej twarzy* (chociaż nie, twierdza, potwierdzić i inne czasem twarz 'forma', niekoniecznie złożenia. Od twardy liczne urobie 'facies', 'oblicze'). Prasłowo, ale tylko nia: twardość (stąd twardościeć, na Zachodzie i o 'obliczu', gdy na o koniu, w 16. i 17. wieku; Doro- Bałkanie i Rusi pozostaje w zna hostajski pisze jednak; twardouścieje, czeniu 'stworzenia, utworu, dzieła, od twardousty, por. »na tę twarmaterji'; na Rusi nabiera twar zna dustą szkapę*, u Reja), twardziel, czenia wręcz pogardliwego. Cer twardzi(z)na, twardawy, zatwarkiewne twar'dzieło', utwar'ozdo dzenie. Prasłowo; tak samo u wszystba'; serb. słowień. stwar, 'rzecz', kich Słowian: cerk. twrd, rus. stwarni, 'rzeczowy'. Złożenie z potwiordyj, ttoierdit ; zajęło miejscenabiera znaczenia złego (por.potwór), *twrtego, lit. twirtas, 'twardy, silny', i potwórz, potwarzać, potwarca zna imiesłów bierny do ttverti, 'robić' czy nietylko u nas 'oszczerstwo' (p. twór). Biblja i psałterz wahają i 'oszczercę': por. staroczes. potwor, się co do postaci: w biblji cwirdza 'oszczerstwo', serlx potwarati, 'po częściej niż twirdza, w psałterzu twarzać' (pomijam małorus., zgodne stwirdzić (a jest już i stwierdzić) z naszemi, twar , itd., jako pożyczki). obok śćwirdzić, poćwirdzić (i po- Na Litwie ten sam rzeczownik za ćwierdzić) częstsze niż potwirdzić; chował całkiem materjalne znaczę9
9
1
twój - tyć
T
587
nie: twora, 'płot'. Od ttvar': twa jedynczej; ta sama postać we wszyst róg (p)ł ponieważ przy serze wyłącz kich językach aryjskich: lit. tu (krót nie o tworzeniu, twarzaniu, mó kie), łac. tū (długie, jak u Słowian), niem. du, grec. sy (z ty, co jest po wią, jeszcze w 17. wieku, narzeczach), ind., urobione dalej, t w ó j , p. ty. t w ó r , tworzyć, i liczne złożenia: twam. Dalsze przypadki od pnia wytwór, przetwór; ale potwór, po innego (jak i w osobie pierwszej): tworny z owem znaczeniem, jakie ciebie (z nierzadką wymianą ie—o), przy pa-, p. (w dawnej Rusi 'szko tobie, tobą; wreszcie bezprzyciskowe dzić'); tworzywo nowe, zato dawne ci (jak mi) i cię (jak mię); tak * tworzydło na syry« i »maślna po samo, z nieznacznemi odmianami krywka albo tworzydło*, r. 1500; (trzeci i siódmy przypadek tebie, twórzec, twórca, dziś stwórca; two- nie tobie), w innych językach sło rzyciel, dziś stworzyciel; stwarzać, wiańskich i w litewskich; szczegól wytwarzać; potwarzać, p. twarz; niej dokładnie odpowiada pruskie: twórczy; tworzytko z tworzydłko, a tworzydło » forma drewniana do tworzenia serów okrągłych, sery tworzone (obok workowych do wy ciskania^; >sery tworzyła*, w 15. wieku; utwór; zatwór, 'zamknięcie'; przytwór, 'dobudowa'. Prasłowo; cerk. twor, 'stworzenie', tworiti, twortc, 'stwórca', potwor, 'oszczerstwo', rastworiti, 'roztworzyć', stwor, czyn , zatwor, 'zamknięcie', i tak samo
tebe, tebei, tien; w lit. tawes; por. łac. tibi, te, a podobnie i w dal
szych aryjskich językach, ind. tuPnia lew- Słowianie nie po siadają; jest on w ]it.tawęs,taw(ij, tewe (Słowianie przeprowadzili wi docznie swoje b przez więcej przy bhjam.
padków) i w dzierźawczem
tawas,
'twój' (grec. teos, łac. tuus z *tewos); natomiast zachowali Słowia nie pień two- w dzierźawczem twój u wszystkich Słowian. Jak to bywa (por. ind. twa-, grec. sos z *twos), (por. ręka i i.), zachowali Słowia jak i w prus. twajs, co chyba nie nie tylko rzeczownik z o, ale Litwa pożyczka. Od twój: twojski (>po posiada i pierwotny czasownik z e: twojsku*), jak swojski, mojski, no Od ty: tykać, 'mówić twerti, 'chwytać', 'grodzić płotem', ski, wąski. 'tworzyć'(np. ser), 'wytrzymać'; turti, komu: ty' (jak tukać, 'wołać: tu!*, 'mieć', właściwie 'dzierźeć*; uz-twa- lub nukać). ras, 'zatwór, zawora'; prietwaras., tybel, tyblik, tebel (u Reja),'ko 'zatwardzenie'. P. twardy. łek, klin', z niem. Dóbel. tyd, utyć, roztyć się, otyły. Pra Tworzyjan, tworzyjaúski, odpo wiada łac. Fłorjanowi (brama fh- słowo; tak samo u wszystkich Sło rjanska w Krakowie dawniej two- wian; z dalszą wokalizacją towłowan, rzyjańska); nie jest to tłumaczenie i taw-, serb. twwa, 'tuk', jakie, czy słoworód ludowy, tylko 'tuczny', towiti, 'tuczyć', słowień, podprowadzano mechanicznie Flo- czes. oiawitise, 'przyjść do sił', na rjana pod słowiańskiego Tworzy- sza otawa (tak samo czes. itd.), pra mira, Tworka (Florek = Tworek), słowiańskie, 'trawa co po pierwszem zsieczeniu otawiła się, podrosła', przez całe średniowiecze. ty, zaimek drugiej osoby, tylko czemu inni jednak przeczą (p. otawa). w przypadku pierwszym liczby po Od tyć: tuk (p.), tucha, tusza (p.), t
9
588
tydzień — tykwa
T
tył (p.). Ind. tū-ja-, 'silny, prędki*, piątkiem; oni zaś postawili na czoło tawas-, 'silny', ud-tawiti, 'utwier tygodnia nie sobotę, lecz niedzielę, dza', awest. tawaiti, 'wydoła', grec. aby tem silniej wyrazie jej znacze narzeczowe tays, 'wielki'; brak w l i - nie, niezrozumiałe dla poganów, i dla tewskiem. tego też wybrali, równie umyślnie, tydzień, t . j .ten(sam) dzień, po- taką jej nazwę, zupełnie obcą ko wtarzający się po 'przeciągu sied ściołowi, co 'niedzielę' »dniem pań miodniowym', u innych Słowian skim* nazywa. Nazwali więc na zwanym sedmicą lub niedzielą, co stępny dzień poniedzielnym, a dal i u nas bywa (^niedzielę miasto sze liczyli wedle tego porządku, tygodnia mianujemy, gdy mówim: i środa przypadła więc słusznie na dwie niedzieli, trzy niedziele*, Se- trzeci poniedzielny dzień. Węgrzy klucjan 1550 r.). Jest tylko u nas, przejęli od Słowian (albo przetłu Słowieńców, t(j)eden, Czechów, Łu maczyli) te nazwy, ale 'niedzielę' na życzan; pierwotnie odmieniały się zwali »dniem targowym«, a 'ponie oba słowa: temu dniu, w tem dniu,działek' »głową tygodnia«, więc ty eh dni itd., jak u Czechów do u nich szerda powinnaby być 'czwart dziś, ale wcześnie zrosły się u nas kiem', ależ o poprawność nazwy oba w jedno; juź w biblji: tydniów, nie dbali; błąd tylko po ich stro •»gody (lub święta) ty dniowe*; w 16.nie, nie po naszej wieku stale: tegodnia, »do tego- tyftyk, 'dera na konie', z tuT. tifdnia*, »w tegodniu*, gdy późniejtik, teftik. ty- przeprowadzono: tygodnia, ty tyfus zwał się w 16. i 17. wieku godnie; jeszcze w 17. wieku ty- tylko łożnicą (p. toze). dnie, tydnia, nierzadkie; tydzienny tygiel, tyglik, tyglowy, tygielek, w 16. wieku, zresztą tydniowy, typ. tegiel. godniowy; tygodnik. Co do nazw tygrys, w 16. wieku tygr i tydni tygodniowych, p. niżej Tydzień. gier; ty gra (dziś tylko tygrysica); Tydzień. Misjonarze niemieccy za tygrysi; ze zbędną zupełnie koń poznali z nim Słowian alpejskich cówką łacińską, jak w pulares, kry i morawskich w 8. wieku, a bracia zys, flores; tygr byłoby trafniejsze, soluńscy do nich się zastosowali. jest w czeskiem, a u nas jeszcze Misjonarze nie poszli za przykła u Potockiego. dem romańskim i niemieckim, nie tyka, tyczka, tycz; potycz i tynazwali więc dni tygodniowych we kio, nazwy 'sieci ptaszych'; tyczyć, dle pJanet - bóstw, có im jawnem 'osadzać tyczkami'; tykać, dotykać pogaństwem trąciło (niemieckie na się; tyk, przytyk; styk; p. tknąć. zwy tygodniowe są najkrótszem Inne tyk, dźwiękonaśladowcze, o ze i najważniejszem świadectwem mi- garze: tykać, tykot, tykotać; jeszcze tologicznem); zatrzymali z niemiec inne tykać, 'mówić: ty', p. ty. kiego tylko nazwę Mittwoch i Sams- tykwa, prasłowiańska nazwa 'dy tag, a zresztą pobczbowali dnie, ni' (i »tykwa wody*, bo wyschnięte jak kościół swoje »feriae*, jed dynie, po wydłubaniu, zastępywały nak z umyślnem odstępstwem. Ko flasze); cerk. tyky, czes. tykew; z tyką ściół zaczynał liczenie od soboty, (p tyka) zbliżenie przypadkowe ra więc jego feria sexta była naszym czej, bo nie na tykach je hodo-
T
tyle — tyrać
589
wano (?). Są tykwy i od tykania, 'bój tyn, 'płot, mur', nazwa miejscowa ki': »nuż w tykwy* (t. j . 'za łeb'), Tyniec; prasłowiańska pożyczka u Potockiego, żartobliwie. z niemieckiego: górnoniem. Zaun tyle, tylek, tylko; tyli i tyci z mnóz zun, dolnoniem. i nord. tūn, ang. stwem odmian; tyluletni; zastąpiło town, 'miasto' (tine, 'tynić, grodzić (wedle ile, ilko) dawne toV, toliko, płotem'), z celt. -dunum, 'gród', we u wszystkich innych Słowian ogólne; złożeniach: Lug-dunum (Lyon), Augujest i tele, telko, teli (wedle jele, stodunum (Autun), Carrodnnum jelkó), brak tolko (jak i togo nie (t. zn. Kamieniec). Serb. tin, tinjiti, mamy juź od 14. wieku: tego wedle czes. tỳniti, tynka, o 'płocie, grodze jego). Juź w biblji obok zwykłego niu', do dziś, jak i rus. tynit . U nas telko a rzadkiego teleè: tylko, tyl- zapomniane zupełnie, prócz narzekieji tylkieh {tylek), 'tylekroć'; tyle czowego tynianka, 'deseczka płotu'. na początku 15. wieku w rotach. tynk, tynkowaćf 'wyprawiać ścia Inni Słowianie zachowali tolko, toV, nę', ale juź w 16. wieku i o twarzy: do dziś, cerk. tolik ('tyli, tak > tynkują ('pokoszczą') twarze, bielą wielki'), toliko, 'tylko', toliide, 'tylice*; z niem. Tilnche, tunchen, u mu lekroć'; czes. toliko, 'tyle'. Urobione rarzy, a to z łac. tunica, 'suknia, od zaimka wskazującego (p. ten); t j . powłoka'; łac. tunica (i grec. tak samo lit. tolei, 'dotąd, tak długo', chiton) wyszły z semickich języków łac. talis, 'taki'. (kithuna itp.). tył, tyłek, tylec (noża, i 'puginał'), typ, typowy, typiczny, z łac. tytylny; potylica; zatyłek; tylczak, pus, z grec. typos, właściwie 'ude 'nosacizna u koni'; tylczyk w 16. rzenie, wycisk, kształt'. wieku, 'nóż', jak czes. tylec. Od tyć tyr, 'przytyk'; z włos. tiro, 'rzut, (p.), o 'grubości'; tył znaczy pier wotnie *kark', cerk. tył, tak samo strzał, pociągnięcie'. Por. nasze tyru innych Słowian; znaczenie 'zad', buszon z włos. tirabussone, »kor 'zadni', dla nas charakterystyczne, kociąg*, albo raczej z franc. tireobce np. Czechom, zapowiada się bouchon; dalej tyrada,franc tirade, już w psałterzu i biblji: *tył po właściwie 'ciąg, ustęp, frazesy'; tydali*, »z tyłu*. Urobione od tyć raljer, franc. tirailleur; wszystkie przyrostkiem -ł, grec. tylos i tyle, te słowa romańskie (tirer, 'strzelać') o wszelkiej 'narośli', 'nabrzmieniu', poszły z niem., ang. tear, niem. zernawet o 'poduszce'; lit. tułas, 'nieje ren, 'ciągnąć'. Dziś tyr nieużywane den', prus. ź»Zaw,'wiele', odbiega nieco niemal, w 17. wieku ogólne, o 'przy tykach': » mierżą cię satyry... iźe znaczeniem. tymf, tynf, dawna 'półzłotówka', w nich są tyry*, »grubych mi na przezwana od mincarza Tūmpe za dał tyrów*, 'sromoceń'; Piekarski Jana Kazimierza; tychwy, 'grosze', pisze z włoska: »tyr nazywa się Potocki chyba dla rymu do »lichwy* i ubiciem w cel z rusznice *, »na ten tyr wyrychtowawszy armatę*. urobił. tymian, tymianek, 'macierzanka', tyrać, terać, 'gubić, niszczyć, mar z niem. Thymian, z grec. łac thy- nować' (czas, lata, itd.), we związku miama; inni Słowianie wprost to z turać, poturać; serb. turati. 'pchać' rus. turit'. z grec. przejęli. 3
590
tyran — Ubiór
U
tyran, europejskie, z grec. tyran-jaj prus. tusimtons, goc. thusundi, nos, nieznanego pochodzenia. II niem. Tausend. Drugi przypadek tyrlicz, tyrłycz, nazwa rośliny j| liczby mn.: tysiąceio, tysiąc, tysięcy, ('euphorbia', 'cataputia') u Stanka już w 14. i 15. wieku; tak samo i w 16. wieku, ale i trłycz, trłycdowy; i dziś, tylko pierwszego juź nie uży u Stanka 1472 r. tyrstek, trsteł, wamy. P. w Dodatku Liczebniki. tytoń, tytuń; tiutuń, tutuń w 17. dla zioła o silnie przeczyszczają cych własnościach (raz i crczyel wieku; niemal u wszystkich Sło zapisane, niby trcielT), ale trudno wian (serb. tutun, itd.), z tur. tilpogodzić te postaci z trízd, p. trznąć, tiin. ty trać, tytłać, 'brudzić', narze trztaczka; czy nie od tyrać? tysigC, tysiączka, tysięczny, ty- czowe. tytuł, tytułować, z łac. titulus; sięcznik; prasłowo; cerk. tysęszta (rodzaj żeński!), czes. tisic, rus. ty- cerk. tytła, o 'znaku skrócenia nad siacza (ale jest i cerk. tysąszta, serb. linją'; Czesi piszą Utul, titulowati, tisuća); z tą samą różnicą (ę—ą) titla; wyraz łaciński nieznanego w przyrostku i w lit. tūkstantis (etruskiego ?) pochodzenia.
U U,przyimek, znaczył 'od': *u Boga ukazać i okazać, ukąsać i okąsać, prosić«, tyle co 'od Boga prosić'; umylić i omylić; w Ezopie: posło później 'przy': »u ojca«; przedro wie drogi umylilU, upuścił i opu stek?;- znaczył również'od-': ubiec, ścił, u zielenić. ujść, ująć, ubywać, umyć, umrzeć, ubiedrza, ubiodrki, 'zbocza stro upaść (ale ubogi p. Dodatek, pod a); me, pochyłości', od biodra (p); nie później to co przyimek: 9ująć za raz od części ciała przezywano rękę«, albo samo dokończenie czyn i miejscowości wedle jakiegoś po ności, jak niem. ein-\ ustanowić, dobieństwa, por. grzbiet, p grąd i i . ubezpieczyć. Prasłowo; na Litwie Ubiór pierwotny był nader skrom wyłącznie przedrostek, prus. aumū- ny: po zawieszeniu skór zwierzę sna, 'umycie', łotew. aumunis, 'bez cych, kożuchów, kózek (od kozy prze rozsądku (szalony)', por. ubogi {?), łac. zwanych), przyszły wyroby z wełny au-fero, 'unoszę', rus. ubirai sia, 'wy i ze lnu-konopi. Pierwszym i jedy noś się'; ind. awa, przyimek i przed nym ubiorem był płaszcz na nagiem rostek, 'od', 'z'. U wszystkich Sło ciele, płachta, spinana u góry, prze wian. pasywana w biodrach; to starczyło Ubać, ubawać się, w biblji, w Ezo przez wieki; ubioru do stanu, rę pie, 'obawiać się', dziś nieużywane; kawów, koszul czy spodni nie znano; czeskie (ruskie) ubati se. W biblji szczególniej późny nabytek, to wła niejedno złożenie z u- całkiem cze śnie koszula, gdy spodnie wcześniej skie, udzielać (zamiast udzialać) przybyły, może od Scytów, dla któ i i . , por. ustać; w innych razach rych to najbardziej charaktery u- i o- się zgadzają: ubaczyć, psał styczny ubiór, różniący ich od G reterz, r. 1500; ubić, dawniej i obić, ków-Rzymian: szersze u wierzchu,
u
ubogi — ubrać
591
faldziste nawet, obcisłe u dołu. bugi; grzywny na szyi. O broni p. Ubiór niewieści był taki sam. Na Zbroja. Kobieta zamężna nosiła głowie nie noszono niczego; nazwa głowę zawsze zawitą, co różnie »psiogłowców« przypomina czasy, zwano i kształtowano; dziewczyna kiedy ją strojono w pysk zwie była zawsze prostowłosa (o 'rozpu rzęcy (grecka nazwa i 'hełmu* i wsze szczonych włosach'; na głowie wia lakiego 'pokrycia głowy', kyneē, od nek latem); do ozdób męskich przy 'psa'). Dopiero późno przybywały do bywały u niej monista z dętek lub płaszcza nowe wymysły i zaczął się nanizanych monet. Urozmaicała ten powoli ubiór kobiecy różnić od mę strój od najdawniejszych czasów skiego. Nie dziw więc, że słownic wszelaka obczyzna; wysoki kłobuk, two pierwotne, zbyt ogólnikowe, kapelusz, juź Prasłowianie od Turo kroju właściwym szat nie pou kotatarów przejęli, z nazwą; po cza. Nazwy rębów, rucha (rąbek, dobnie szły, szczególniej z Zachodu, ruszyca dochowały się do 15. i 16. wszelkie koszule, soroczki, zupany, wieku dla stroju kobiecego) łączą zupice; zupełnie ogólnikowe, acz się z obrębianiem jak i z dzierga prastare, są nazwy odzież, odziew. niem (od którego cerk.nadragifspoà- Za materjał służyło płótno ze lnu nie', cośmy znowu od Węgrów w 16. lub konopi, sukno z wełny, zbija wieku przyjęli), albo z powiewem nej juź, jak i sierść, w pilśń. Droż (ruchem), albo z oddzieraniem (wszel sze materje znano tylko zagraniczne: kie nazwy jak drachy, drasty, a włajedwab, o późnej, niemieckiej na ściwie i ręby\ albo z łupem, ko zwie; dawniejsza, u nas nieistnie rzyścią. Cechą wybitną stroju sło jąca, rus szółk (z czego lit. sziłwiańskiego, w przeciwieństwie do kai), z ang. silk (jeśli nie odwrot niemieckiego, co spodni nie znał, nie?), i rus. szida, z niem. Seide; były właśnie spodnie-^aae, od ga swiła na Bałkanie, cerkiewne, czy ro cenia ciała przezwane, gdy noga- dzime, jak bagr dla 'purpury'?; jest wice chyba tylko (jak kamasze nie wreszcie i cerk. braczina dla 'je mieckie) do kolan sięgały i właści dwabiu'; obok niego: bisiory, pur wie cholewami się zwały (późniejpury, szarłaty, aksamity. Obczyzna to »nogawice« buta). Płaszcz i ga przeważa olbrzymio, mianowicie cie to ubiór męski; obuw bywała w nazwach materji, dawnych (gołe, rozmaita: skórnia z skóry; onuca, pokocin, wszystko wedle miejsca co owijała stopę; plecionki z łyka wyrobu, harasy, rasza, i t. d.) i no nosiły wszelakie imiona; głowę nie wych; ale i w nazwach sukni nie wiast pokrywała czapa-czepiec. Nalepiej; dawne poutracaliśmy, nawet zwy jak parł, suknfa, dotyczą tylko takie powszechne (np. u Czechów) materji, o kroju nie stanowią. Wąs jak rucho i ręby. zawiesisty, wygolona broda, włos ubogi, zubożyć, ubóstwo (ale ubó długi, niewolnikom zabroniony, od stwiać zupełnie co innego!), tyle co znaczały Słowianina, co głowy nie niebogi, t . j . 'bez boga, bogactwa'; golił (jak Tatar to czynił), ani wło p. bóg i Dodatek pod a. sów nie splatał w kosy - osełedce, ubrać, ubiór, ubraniec w biblji jak Niemiec. Ozdobie służyły na ('giermek, zbrojny'); znaczyło pier palcach pierścienie; na ramionach wotnie 'zebrać, sprzątnąć (z stołu)',
592
ubrdać — ufnal
'oporządzić', wkońcu 'ustroić', i pier 'suknia (dolna)'; awest. aothra-, 'trze wotne znaczenie zapomniano. Do wik'. P. onuca, ul, uzda. ubiorę nowy rzeczownik: ubiór, udały, 'dzielny', jak w ruskiem por. obiór (p.pobór). Por.: »upiękrać udatoj; p. dać; Walcerz Udały, albo przybrać*, r. 1500. P. brać. t. j . Wałtharius manu fortis nie Ilbrdać sobie coś, 'uroić', tak stale mieckiej epopei średniowiecznej, w 17. wieku; są jednak i postaci przeniesiony do nas przez igrcówodmienne; p. bredzić (pod breckać). szpilmanów w 13. wieku i najdoucho, uszko; dawna liczba po wolniej do Tyńca (był z Akwitanji) dwójna uszy (jak oczy); uchaiy przyczepiony; zamiast udały czytają (o dzbanie), uszysty; zauszny, za-u nas to imię; wdały. Por. udatny, usznik (ale nie poduszka, p. duchna'silny', w biblji: »w ręce twej ndatpod duch). Prasłowo; tak samo nej*, *udatna j i uczynił*, 'posilił u wszystkich Słowian (odmiana: go', udatność, 'siła'; tak samo czes. ucho, uszese, zamiast ucha, niepier- udatny; od 16. wieku jednak na wotna); pień aus-; lit. ausis, łac. bywa udatny znaczenia 'układny, aus-cultare, 'wysłuchiwać' (stąd nasz zręczny': »strój udatny*, »udatna askultantl), auris, 'ucho', niem. Ohr noga* ('piękna'), »wąsem czarnym (goc. auso), grec. data (uata), awest.udatny*: samo udawać, udać, na ushi- (z odmienną wokalizacją: u, biera znaczenia 'wydawania', 'przy bierania pozoru, naśladowania' ; udanie au). uczciwy, narzeczowe (od 15 w.) wacz. uczliwy; uczcić, uczciwość; p. cześć. udawić, 'udławić', dziś nieuży uczestnik, od 16. wieku, zamiast wane, p. dławić. uczestnik (jak szczęście zamiast uderzyć, od udar, p. drzeć, skąd szczęście); w psałterzu i i . uczę- i udrzeć, i >na udry*, juź od 16. stwo (uczęstek w puławskim); p. wieku: »iść (chodzić) na udry z kim «, czjęść. Odwrotnie częstować zamiast 'zadzierać z nim, wojować'. częstować (uczta), p. cześć. Udo, niegdyś męskiego rodzaju, UCZkur, oczkur, 'pasek, tasiemka', dlatego zdrobniałe udziec, 'biodro'; przestarzałe, z tur. uczkur (przez prasłowiańskie; cerk. ud, 'członek', czes. úd, 'członek', úditi, 'członkoUkrainę). wać, dzielić', tak samo serb. uditi, uczta, ucztować, p. cześć. więc u nas tylko do 'biodra' odnie u c z y ć , p. *uk. * *UĆ, we złożeniach: e-uć, ob-uć, sione; w 15. wieku: *udy, coxe«, wyzuty; zuć składamy ponownie: r. 1500: >ud, coxa«; co do odmiany zzuć, zzuty; wedle obuć mówią rodzaju, por. biodro, brzuch, głozno. i przebuć, przebuwać; obuwać, obuw Jeszcze u Potockiego: » skoro wy i obow (p. óbuc). To *uć, *uję, jestścielę udy*, 'wypasie się'. ufać, ufny, ufność; zaufać, za na Litwie (nie u Słowian): auti (aunu, awiau), awêti, iszauti, 'zuć',ufany; poufały, poufałość,poufny; apauti, 'obuć', apautas, 'obuty', au- p. pwa, pewny (ufać. z upwać, rus. tas, 'onuca', aukU, 'onuca', prus. upowaf) i zuchwały (pod zuch). Ufnal,'gwóźdź u podkowy', z niem. auklo, 'uzda'; łac. ex-uere, 'zzuć', i ind-uere, 'obuć', exutus, 'zzuty', Hufnagel (-nal zawsze z -nagel> subucula i inducula (litew. aukle), * uf z huf, stałym trybem). 1
u
ugór — ułan
593
ugór, ugorować,ugorowy\ ugorny, zczasem na 'pszczeli ul' ('kłodę 0 'polu leżącem odłogiem', od go- z otworem') ograniczone; ale ulica, rzec, gore (p.). Ale ugorzyć komu, t. j . zdrobniałe od ul, zachowała 'ubliżyć, dokuczyć', od górze, 'bie znaczenie 'otworu, przejścia, wą wozu, drogi'. Prasłowo; cerk. ulij, da' (p.). ujazd, 'objazd sądowy dla usta rus. ulej, 'ul', bułg. 'kłoda', i t. d.; lenia granic', od 14. wieku; *ujazd lit. aidys i awilys, 'ul' (ale i aułas, czynić albo graniczyć«, r. 1500; 'cholewa', prus. aulinis, 'cholewa', bywa, jak Opole, i nazwą miejscową, aulis, 'goleń'); grec. aulos, 'flet, rura' stąd Ujejski (z *Ujeźdźski); por. (stąd aulal), aulon, 'wąwóz, dolina', łac. alcus, 'sklepienie, brzuch', alUjazdów. *uk, tylko we złożeniu: nieuk, veus, 'łożysko, ul'. Por. *tić. niedouk; uczyć, uczony*, uczenik ulegować, 'łagodzić, zjednywać', (niegdyś 'uczony'), uczeń; uczyciel niby 'czynić uległym, podległym', w biblji i w 16. wieku, dziś tylko do ulec; przestarzałe; uległość, ułenauczyciel, nauczycielka; nauka, gliwość P. lec, legać. naukowy; przyuczać, wyuczać, po ulspek, ulep, julepek, jest i ulop, uczający; uczennica, z mylnem nn, Hop, 'lek gęsty słodkawy', łac. juzamiast uczenica (do uczenik); lapium, włos. giulebbio, franc juuczniowski; spófuczeń. Jest nauka lep, z arabskiego. ulga, p. lekki. tylko 'nawykiem', p. wyk. Prasłowo; ulgnąć, p. lgnąć. u wszystkich Słowian tak samo; ulica, p. ul; pierwotne' znaczenie prus. jaukint, 'ćwiczyć', lit. jaukinti, 'zwyczaić', junkti, 'przyzwy 'wchodu, wąwozu', jeszcze r. 1500: czajać się' (ale Ukis, 'gospodarstwo', mliczka, forta«, i ndiczki, drzwi, ukininkas, 'gospodarz', czy nie od ulicznik, odźwierny «. Dalej: uliczny, niem. Hufe, 'łan'; k zamiast ch ulicznica. U Węgrów utcza, 'ulica', z /?); ind. uczjati, 'ma nawyk', ni- z mylnem t na piśmie, wymawia się ucziati, 'podoba sobie', uczita-, 'zwyuca, z ulca, z stałem ich skróce kły', okas-, 'mieszkanie' (niby lit. niem. ūkisl), goc. biuhts, 'przywykły'. P. ułafa, 'żołd', ułafnik, 'pobierający żołd', od 16. wieku ogólne, z tur. wyk, zwyczaj. ukleja, uklejka, nazwa ryby, u nas ulufe; u Reja np.: »na ułafy po od 14. wieku ogólna, powtarza się gańskie* (w druku ułapy !), ułafka, niemal u wszystkich Słowian (i na »ułafę zatrzymaną znając*,»co sami Litwie, aukszlē?); niem. Uckelei. ułafę biorą*, »ułafnikiem był ce Ukrutny, częste w biblji (jak sarskim*. Znane tylko na Rusi i u nas, w czeskiem), p. kruty; ukrutność a wcześnie skrócone (tu i tam) na łafa i lafa, 'dochód, zysk'. 1 ukrucieństwo. ułan, europejskie (ułanka), od U kusić, ukuszać, 'kosztować', czę ste w 14. i 15. wieku (psałterz, nazwy »szlachty* tatarskiej: »Tatarowie celniej szy zacnego rodu, biblja); p. kusić i kąsać. ul, pierwotnie tylko 'dziura, wy kniaziowie, murzowie, ułanowie drążenie', stąd jeszcze w 16. wieku i wszyscy co na ziemskich dobrach i nazwa 'fistuły, wrzodu': »noga mieszkają* (są to tak zwane ułusy, ułów pełna « (piszą i z h-: hulów), 'udziały'); wymienia ich juź Mie38 Słownik.
ułoga — uraz
594
U
chowita 1517 r. Wywodzą dowol garskie, z nosówką; z Bałkanu ro nie z tur. tatar, oglu, 'syn', niby zeszła się ta nazwa w ciągu 17. 'pacholę' (oglu i w nazwie Atyłi, wieku po całej Europie, wampiAwitochol, t. j . 'syn A wita* ?). ryzm). Pisarze nasi dawni trafnie ułoga, 'chromota', od lec (p.); por. upiera, upierzycę, od pierza wywo »nalegać na nogę*, łogawy. dzili, chociaż mylnie to wykładali; unt, raz w biblji: »na swem w upyr' bowiem, albo w (w)ąpyr (bułgarskiem),j?#r to samo co i wnieumie*; umieć, umiem, umiesz, umią, zamiast: umieją, umiejesz, umieją, to-pyrz (p. nietoperz): od pnia per-, por. umiętność zamiast umiejętność 'latać'; pierwotny wampir miał po w dawnym języku; umiały i umie stać ptaka nocnego, o długim, ostrym jący (»k boju«)w biblji, o 'wyćwi dziobie, którym krew ofiary wysy czonych : zumieli z szczytem a z ko- sał (>czerwony jak upiór*); *ąpir pim«, i t. d.; szczególniej we złoże jest złożeniem przeczącem, jak ąrod niu z roz-: rozum, rozumny, rozu(rus. jurodiwyj), 'niemądry', albo mieć, niezrozumiały; umny, umnic-pomniejszającem, jak ączrmm, 'czer two, słowa nowej kuźni. Zamiast wonawy'; por. Dodatek pod a. upłoch, 'kuropłoch,latawiec': »od zumieć się, od 16. wieku zdumieć się, p. duma. Prasłowo; u wszyst stołu jako upłoch wionie*; p. pło kich Słowian tak samo; w u- upa chy. uprzejmy, odmieniło zupełnie zna trują tenże pień, co i w jaw, p. (litew. oioyje, 'na jawi', owytis, 'zjawić się',czenie; nam zdaje się znaczyć ^przy jemny, miły', w istocie: 'szczery, są pożyczki słowiańskie). umiezgać się, tak stale w 17. otwarty', od nieużywanego u nas wieku, dziś umizgać się, umizgi; cerk. prèm 'prosty', prèmo, 'prosto naprzeciw'; w serb. szczególniej we p. mizgać. złożeniu: sprem, sprcma, 'spiżar Unisław, imię, i nazwy miejscowe od niego, polega na prasłowiańskim nia', spremati i spremiti, '(s)prząpniu, cerk. unij, unêj, 'Jepszy', uniti, tać'; rus. uprjamyj, 'uparty' (i czes. 'chcieć'; Unisław tyle co Bolesław; uprzimiti se nacz, 'upierać się przy czem'), czes. uprzimỳ i uprzimnỳ, dawniej Uniesław, Uniemierz. 'otwarty, szczery'; u nas w nazwach Uparać, p. próć; »jakby mnie osobowych, Przemko. Jeszcze w ogło uporał po żyle*. szeniach Stanisława Aug : »uprzej upaść, 'upadek', w psałterzach, mie nam miłym«; u Potockiego: »śmieje się do upaści* ('do zde- »i łzy wchodzą do modlitw, bo chu'),»mścimy się do upaści*; por. uprzejmość ('szczerość') znaczą*; napaść, przepaść; p. pad. w 16. i 17. wieku zawsze tak: »bęupiękrać, 'ozdabiać', ogólne w 15. dzieli oko twoje uprzejme*, Leo wieku; przypiękrzyć; p. piękny. polita (u innych: »szczere*), >jako upićr, upiorzyca, upiorny, po człowieka uprzejmego, który mu zornie spolszczone, zamiast upir, prawdę mówił*, uprzejmie się gnie upirzyca; upierzyca, czyli 'strzyga', wał (na łakomych)*; tytuł: >Wa jeszcze w 18. wieku; z małorus. sza Uprzejmość*, upyr (Upyr przepisał r. 1047 księgi uraz, p. raz; znaczy i 'męźobójprorockie), a to = wampir (buł stwo' (biblja); urazon, 'ubity'. 5
t
urągać się — urzet
u
595
urągać się, urągacz, urągowisko, część talara'; 'ćwierć czerwonego urągliwy, rąg-, rong-, reng- (rzę złotego'; ginie w 17. wieku; nur używamy samego *rą- tami rzucać*, 'rzygać'. P. ort. żeć, p.)î gać, najczęstszego u Serbów, Rusi urwa, p rwać; urwisko; urwa(rugał'sia), Czechów. niec, urwański (sposób, *na urywurępny,'piękny', tylko w 14. i 15. czą*, 'na wyrywki', 'wyrwancja'; wieku, urępność, 'piękność', w obu *urwańska ulica*, 'gdzie zdzierają', psałterzach jednako, ale czes. urupnỳ por. lwowską Zarwanicę); urwisz (urputnỳ ?) znaczy: 'stromy, uporny, (por. na odrwisz); urwipołeć. Ale przykry'; por. łacińskie rumpere, urowieśy 'marnotrawca, co wszystko 'łamać'(?). przehulał', może od pp. Urowiecurjański, o gruszce, u Potoc kich się wylągł: >jeśli nie chcesz kiego, uriantówka (to samo) u Reja; mieć z syna urowiesia*, 'utracjuzresztą zawsze o perłach, z Indyj sza', Opaleński w satyrze na mło Wschodnich, orjentałnych (?). dzież utratną, »więc bądźcie Urouroda, urodny, urodzaj, uro wieckim wszystkim swym przykła dzajny; biblja: »chleby pirwej dem*, »do herbownego urowieskieurody*, »do ziemie urodnej wina*. go* (o 'żebrzącym szlachcicu'), Po P. ród. tocki. urok, 'czynsz roczny', por. nauryna, urynał juź w r. 1500, rok, ob-rok, od rzec (p. rzec i rok);z łac. urinale (dawniej szczak); tak jeszcze w biblji wyłącznie; 'umó Potocki pomieszał umyślnie słowo wiona, urzeczona płaca' przecho z diurnałem. dzi na 'naznaczenie', 'los, fatum', więc: » nieszczęsnym urokiem*, 'złym Urzasnęć się, najdawniejszy przy losem, wróżbą'; nieuroku, 'nieprzy- kład mylnej pisowni rz zamiast z, mawiając'; dalej: » rzucają uroki* bo uzas, 'przestrach' (p. zasnąć się), ('wróżby'), a są i »oczy uroczne*: uzasnąć się, są prasłowiańskie; »dla uroku złym oczom*, *urokomjuź w biblji stale urzasł się (»uląkł zazdrościwego oka*; »zdejmowały się *, Leopolita), urzaswszy się, zrzasbaby uroki dzieciom*, »o urokach szy się, srzosną się, »sierca nasza i zaźegnywaniu*, »na psa urok*. zrzesyłi* ('przelękli'). U innych Sło •Pieniądze uroczyste* są 'umówione',wian uzas(f), 'strach', zasiti, 'stra ale uroczysty nabiera u nas tego szyć', uzasati sę. znaczenia co naroczytyj na Rusi, Urzet, uchodzi za nazwę rośliny t . j . 'znamienity', a stąd »dnie uro 'isatis tinctoria' i z naszych ziel czyste* i uroczystości, 'fety'. Wresz ników przeszedł do ruskich; we cie uroczysko (albo z ruska uro- dle Rostafińskiego słowo to zmy ezyszcze) zowie się każde 'miejsce ślone; był u nas wet, wajt, z niem. w lesie czy polu, mające swoją oso- nazwy tego »ziela farbirzów*, Wet, bliwszą nazwę', i akty, np. wielko Waid, i to uuet ktoś mylnie od polskie z 16. i 17. wieku, przy czytał i zapisał uret, a potem i urzet. określaniu granic są pełne uroczysk Przecież i inna nazwa tej samej i ich nazw. rośliny (hodowanej, nie domowej), urt, ort, z niem. Órten, Orten, gaisdo, z łaciny do polszczyzny zawaga i (głównie) moneta: 'czwarta brnęła! 38* n i e
urzut — uwaga
596
U
Urzut, 'złom, obwał, spad', *urzut (stanął, Leopolita). Tak samo czes. wapienny* r. 1470, Urzuty 1136 r. ustały, 'znużony', ustaioiczstwi, 'sta (pisane uruti), wszelakie inne Urzu- łość'. P. stać; por. staw i stan. ty i Urzutki, wyjątkowo w liczbie usterk, usterknąć, p. stark. pojed.: Urzut. Czesi mają i przy UŚwit, uświtnĄĆ, w biblji; ale miotnik urztdny, dziś úrzitnỳ/ogrom i oświt: »wstał na oświcie*; jy.świt. ny' (małorus. uretny?); w aktach U S Z m a r a Ć , 'powalać', »uszmara węgierskich zachodzi i nazwa urutna, (się) w kominie*; tak samo w czes., dla 'terra inculta'. szmárati, ale tam są obok i po USÌIe, 'praca', częste w psałte staci z cz: czmárati, czmarykati, rzu i biblji: »pożegna wszytko o 'bazgraniu'; czy mimo to nie na usile*; tak samo: usiłoicanie, usi leży do smar, smarować, p. (?). łować, 'pracować'; ale jest w psałutarczka, 'walka'; obce Czechom, jberzu i usile = nasilę, 'gwałt': *u$ilejest u Serbów: utrka, 'gonitwa*, cirpię*. P. siła. utrkiwali s
s
w
u wiać — w
597
uwiać, 'uciec, umknąć', w Ezopie piwek (od uzdy, temu, co konia wiódł)', i i . , p. wiać. uzdać, roz- i wyuzdany (na Rusi u w ł ó c z y ć , w psałterzu, dziś tylko i nuzdaV, od złożenia z przyimczęstotliwe uwłaczać komu, 'szka kiem wn-; por. wnusziti, od ucho); lować kogo'; w tem przeniesionem prasłowiańskie; wszędzie tak samo znaczeniu nam właściwe; u Czechów, i w temże znaczeniu. Urobione od Serbów, tylko 'nawlekać' i podobne; u-, *uć (p.), przyrostkiem -zda (jak uwłóczca, 'obmawiacz' (r. 1500), ja-zda od jać i i.); tak samo prus. tiwłóczstwo, ogólne w 15. wieku. au-klē, 'uzda', bo pierwotnie wy UWrÓZ, w psałterzu (powróz w pu starczał byle jaki powróz do za ławskim), p. powróz. dzierzgnięcia. uzda, uzdzienica, oduz(d)ne,'n&- użytek, p. życzyć.
w W, w wygłosie i w środku za wsze pierwotne; nagłosowe jest: bądź pierwotne (już od czasów aryj skich); bądź przedsuwką prasłowiań ską, jak przed y: wydra, wyk (z *ydra, *yk), lub przed twardą półgłoską (p. wesz, wez-); bądź przedsuwką polską, mianowicie przed ą, ę, co się w naszym nagłosie nie pojawiają, chociaż w cerk. nagłosowe ą- stale zachowano. Przysuwka tego w- u nas późna, w całej Słowiańszczyźnie jeszcze w 11. wieku jej nie było, czego dowodzą inne ję zyki, ruski, czeski, serbski, gdzie ą- nagłosowe (a więc nie wą-) w za przeszło; stąd pochodzi ta znaczna różnica między naszemi słowami na toą-, wę-, a ruskiemi i i . na samo u-: wąsy, wazki, wędka, ruskie i i . usy, uzkij, udfoczjka. Czy w kilku słowach nie g-w podobnym nagło sie się zjawia, pozostaje wątpliwem, bo gąsienica, gązew (p.) niekoniecz nie tak (t.j. od przysuwki gardłowej) tłumaczymy. U Słowieńców i Buł garów ten sam przydech co u nas, bo oni ą- w u- nie odmieniali, zo stali dłużej przy ą-, więc przydech i u nich się zjawił: słowień. wos,
bułg. wus, 'wąs' (ale i czes. wous, fous). W, we, we złożeniach rzeczow nikowych WcJ-; w przydech; przy imek brzmiał *un, z czego (w)u, ruskie wo; n końcowe ocalało przed i-ć, wnić (wnidz, dziś wnijdz), we: w nim, weń, t. j . wen i j - zaimka; jest to grec. en, lit. ifn), prus. en, łac. i niem. in; znaczy: dokąd i gdzie (w przestrzeni i czasie). Złożenia z wą- liczne: wądół, wągroda (czyli 'nawsie, miejsce między grodami, t. j . ogrodzeniami, spólne pastwisko'), wątek, wątor, wąwóz; w nazwach miejscowych: Wąbrzeźno; Wąwelnica (częste), od wąwał, wawel (to samo co wąwóz; pisownię Wawel, zamiast Wanwel, narzuciły nam kro niki); Wąsosze, Wąkole, Wąchabno (rus. uchab,o 'nierównej drodze, wer tepach'); Wąpierz (wąpiory, p., 'po szewka, gdzie pióra wtykają'), Wąpiersk. Pierwotne *en ocalało tylko po rzeczownikach, jętra (z tego w dawnym języku jątrznica, 'kieł basa') = grec. entera, 'wnętrzno ści'; zamiast tego »jasnego* brzmie nia, spólnego wszystkim innym ję zykom aryjskim, u nas » ciemne*
598
W
wa — waga
on, w rzeczowniku on-uca, 'co się*wać (oba te słowa juź w 16. wieku wzuwa', por. lit. in-au-ti, 'wzuwać'; ogólne), wachmistrz; z niem. Watu on- przed samogłoską ocalało, che, Wacht, wachen, co we związku przed spółgłoskami przeszło w ą-, z wecken, 'budzić', i wacfcer/dzielny'. u nas w wą-. Wspomnienia godne W 17. wieku furwachty, 'pikiety'. i to, źe od 16. wieku przyimek w za wachla, wachel; dawniej 'wa stępujemy innym: doi w 'biblji chlarz', niem. Fâcher, 'oganka', i 'po »w miasto*, gdy my dziś (i Czesi) chodnia', niem. Fackel, z w za »chodzimy do miasta*; ale Ruś miast / ; dziś tylko wachlarz (co dawny zwrot zatrzymała: >iduwgo- do l, por. spichlerz i i.); już od 16. wieku; r. 1532 fachlarz. rod*. wa, 'my obaj', ludowe; pień ten W a c ł a w , imię, niepolskie; czes. sam co w lit. wedu, 'my obaj', goc. Wacław; ale w 10. wieku jeszcze wit ('my obaj'; por. goc. tceis, niem. łac. Venceslaus, polskie Więcław wir, ind. wajam, 'my'); naju, nama,z * Wiece -sław, to samo więc co są dalsze przypadki liczby podwój Bolesław lub Uniesław. Czesi mają nej, częste w biblji: »od naju*, i Wacemir. P. większy. > miedzy nama*, »smiłuj się nad wada, 'błąd', wadliwy; zawada, nama*. W cerk. pierwszy przypa zawadzać; Zawadzki; wadzi mi, dek pierwszej osoby liczby podw. 'przeszkadza'; wadzić się, 'kłócić we, por. lit., goc; my a wstawili, się', od 14. wieku, zwada, zwadzać, jako zwykłą liczby podwójnej ce powadzić, o 'kłótni'; nawadzać, chę; w cerk. wa jest pierwszy przyp. 'oskarżać' (w 15. wieku); waśń, 'kłót drugiej osoby, do której dalsze przy nia', zwaśnieni. Prasłowo; cerk. wapadki: waju i warna, częste w bi diti, 'oskarżać', wada, 'oszczerstwo', 'oszczerca', sicada, 'zwada', blji: »nad warna*, »s warna*. W i nswadnik, nych aryjskich językach występuje swaditi, z wadzić'; tak samo u wszyst ten pień tylko w liczbie mnogiej kich innych Słowian, ale wada o 'błę (p. wy); natomiast znają i one no- dzie' tylko na Zachodzie mówią: pierwszej osoby liczby podwójnej, Czesi, my (od nas Ruś), Łużyczanie; grec. nó, ind. nau, 'my oba', nas, Czesi rozróżniają wadafhrsb?, i wáda, 'spór'. Brak w litew.; ind. wadati, enklityczne. wab, wabia; wabić, wabik; po- 'mówi, mieni, zdradza', apa-wada'ganić', wada-, 'spór'; grec. audê, tvab, powabny; przyzoabić; prasło wiańskie; u wszystkich Słowian taź 'głos', audao, 'mówię, wołam'. Czy postać i znaczenie; ponieważ używa nie spłynęły tu dwa pnie odrębne? się głównie o wabieniu ptactwa gło P. itwadzić. waga; od nas na całą Ruś prze sem, łączą je z goc. tedpjan, 'wo szło; z niem. Wage, tvàgcn, i wiełać', anglosas. wopian, 'biadać'. Wacek, 'torebka, mieszek', w 16. gen, rozrosło się u nas wprost nie i 17. wieku, później ginie; icaceń prawdopodobnie. Pierwotne znacze r. 1472, przenośnie, zgrubiałe, niby nie 'wagi'; ważyć, zwazonij, nie* kieszeń itp.; czes. toak i wdczek,dowaza, wago miar, waènik (w żu waczkdrZj 'kaletnik'; z niem. dawpach), odważać (np. pieprz); dalej: ważyć na co. We złożeniach: odnego watsak. wacha, częściej wachta, toachto-ivaga, odważyć się, odważny, niem. l
w
wahać się — wał
599
wagen; ale inne złożenia nasze zu i znicz zmyślone zupełnie a mylnie, pełnie samoistne: uwaga, uważać, Litwie całkiem obce Y/ainsztati, wajsztan, w 16. wieku, uważny (por. niem. erwāgen); po 'kamień winny', z niem. Weinstein, waga, poważać, powahiy; zniewaga, znieważyć; przewaga, przeważny, 'cremor tartari' ('fex vini'); jest wraca do pierwotnego znaczenia, i wajnsztyn, wajstyn. jak podważyć, wyważyć (np. drzwi), w a k o w a ć , o urzędzie 'niezajęnawaeyć na coś; rozwaga, rozwatym', wakans, wakancja, wakacje, żać, znowu niem. erwâgen przypo 'ferje', wakacyjny, już od 16. wieku mina. Dalej: wazki, a wedle ł a c : ogólne; z łac. vacari, 'być próż wazka, 'libellula', o owadzie ('pan nym', vacans, vacatio,' co pokrewne nie'). Ńakoniec złożenia, np. równo z va-nus, 'próżny' ('nadęty'); ang. waga ( = niem* Gleichgewicht), niewant, 'brak'. zrównoważony, gdzie waga zupełnie walet w kartach, z franc. nazwy niem. Gewicht odpowiada, jak woski'chłopca', valet (od vaslet, łac. vaniem. getcichtig. Już w psałterzu: sallus). Podobnie z francuskiego » w wagach * (puław, mylnie: » w war i waliza. gach*). Wprost z czeskiego: wahać waleta,'rozłąka, pożegnanie'; wa się, wahadło, wahoiliwy ('odmienny', lor, 'znaczenie', waluta; inwalida; w 17. wieku), obok którego u ludu wszystko z łac. vale, valor, validus i wagować się, 'wahać'. Od tego wa- (invalidus), od valère, 'mieć siłę, gować zupełnie odmienne wago znaczyć'; vale, 'bądź zdrów', ma wać z łac. vagari, 'włóczyć się', wiano przy rozłączaniu się, stąd skąd wagus i wagar, 'włóczęga', waleta 'pożegnanie'. dalej wagabunda (łac. vagabundus, w a ł morski, 'fala'; walić; roz 'włóczący się, powsinoga'), a z tego walić, rozwaliny; powalić, wywalić, lwowskie makdbunda. zawalić; walnąć; Waligóra;nawdta; przewal (w psałterzu: »wełny albo w a h a ć się, p. waga. przewały*, 'deszcze na walne, na wajda, 'comes pTovincialis', 'Land wałnica'; w biblji przewal, » deszcz « graf, w 16. wieku (w Krakowie); u Łeopolity); walka, walczyć, wa dziś u ludu 'naczelnik cyganów'; leczny, waleczność (tak samo cze z węg. wajda, a to z wojewodaskie); wałek, wałkować; wałków, (Węgrzy stale skracają tak nasze 'powsinoga', wałkonić się, 'wałęsać słowa: gazda z gospoda, tarz z to- się': »malusienieczki ptaszek leda warisz, uca z ulica). gdzie wałkunia się*, T 1584; wawajdelota, zmyślone słowo, L i łowiły, 'ciężki'; obok wałęsać się twie zupełnie obce; z niem. waideln, są i odmianki: toałęgać się; wał Waidler, o 'guślarzach-wróżbitach kowaty; wałatka i tvalka od wala pruskich' w 16. i 17. wieku, a to nia ('kulania, taczania') jaj wielkoz prus. waidlemai, 'wróżymy, gu-nocnych: »walne jaje«; walać się, ślimy', od tegoż pnia waid- — wid-,powalany i zawalany; walny, pier od którego serb. widati, 'leczyć', wotnie znaczy tyle co 'áilny': > walny widar, 'chirurg'. Nie byłoź nigdy deszcz*;»walny sejm*; powała^pużadnych »litewskich bardów, waj- łap'; powałka, 'bułka', częste w 16. delotów*: tak i krywe - krywejto wieku; wały, 'baty' (chyba do wa-
600
wał
—
wanna
W
lic); walcać się, u Orzechowskiego, w a ł c z y ć , wymawiać w zamiast ł 'poniewierać się', tu również na (guowa zamiast głowa); w całej Pol leży (to nie niemieckie tvālzen). Pra sce ludowej zjawisko od 15. wieku słowo; cerk. wał, 'fala', waliti i wa- ogólne, cecha gwary »chłopskiej«. Ijati, 'toczyć', i tak samo u innych wanatki, pewien rodzaj 'jabłek', Słowian. Lit. wēlti, 'folować (sukno)', por. miejscowość Wanatyi Wenaty; welēti, 'prać', wolê, 'kijanka', wo- ludowa to postać nazwy Wenecja, lioti, 'toczyć'; ind walali,'toczy się, u nas od 13. wieku nierzadkiej; We obraca'; grec. elyo, 'krzywię'; łac. necję (co do pochodzenia p. większy) volvo, 'obracam'; niem. wiihlen, 'szpezowią Czesi Benátky, Słowieńcy Berać', dawne wellan, 'toczyć', nord. netki, Serbowie Młetci, dawniej valr, 'okrągły'. P. wełna, 'fala', Mneci z *Bnetci; wszędzie liczba obli Tu należy i wymieniony po mnoga wedle łac. Venetiae, oprócz wyżej (pod w, we) Wawel, zamiast nas, ale u nas zresztą łacińska pa Wawel, 'wąwóz' albo 'wądół', Wą- nuje postać (por. przedmieście po welnica, czes. uwal, 'dolina', serb. znańskie Wenetowo). uwala, 'dolina'. wanczos, wańczos, 'drzewo obro wał,'okop, szaniec'> z niem. Wall bione, klepki', od 16. wieku ogólne; i Welle, walec i wałek; niezawsze z niem. Wagenschoss. Por. wań od poprzedniego da się odłączyć, tuch. np. u tkacza, przy studni i we mły Wanda, imię zmyślone przez mi nie; »wałem ugniatają drogę«; wa strza Wincentego około r. 1200 lec, walcoioać, 'prasować, gładzić', z łac. mniemanej nazwy rzeki, Vanwalcowy, walcowaty. Chociaż módałus, którą Wincenty dowolnie na wimy »walić sukno* (szczególniej na Wisłę przełożył; takim sposobem Rusi), mimo to słowa wałkarziwał- (t. j . nieporozumieniem) z nazwy karczyk odniesiemy do niem. icałken, szczepu niemieckiego Wandalów (od Wałkmuhte (p folusz); walc, walec,waudeln, 'krążyć', ?), urosła mnie taniec, walcoicać, z niem. Wālzer. mana nazwa bohaterki podaniowej, wałach, wałaszyć, 'trzebić'; od którą nadomiar późniejsi w Wiśle pastuchów » wałaskich «, t. j . . woło utopili. Nigdy się żadna Polka-Słoskich, co konie i bydło trzebili; wianka podobnie nie nazywała (wędą, co do pochodzenia nazwy Wołoch, wędką piękności, późniejsi to tłuma p. Włoch; a w wałach, wałaszyć, czyli), i dopiero od 18. wieku, po dowodzi, źe przejęliśmy słowo, jak romansie niemieckim o Wandzie, tyle innych średniowiecznych nazw zjawia się to imię u nas, a kalen koni (hynszt i i . ) , z niem.Waliach, darz emigracyjny (po 1831 r.) nawet a to chyba wprost z ruskiej »peł- dzień jej naznaczył (24 czerwca) nogłośnej« postaci Wołoch, nie z po- i nową dowolnością pole nowym łudniowosłow. cerk włach (serb. bajdom (o Wandzie-teeluzyme, lit. własze; ale serb. właszići, »baby«, tvanduo, 'woda') otworzył. 'plejady na niebie', nic z tem nie w a n k o w a ć , 'wałęsać się'; czy mają spólnego, należą do włosów). z czes. wenkowcdi, 'bawić na wsi', Tak samo u Czechów, wałach, na orf wenkow, 'wieś', od wen, 'precz', ? wet ìvataszka, 'siekiera'; i na Ma wanna, wanienka (wedle wzoru: lej Rusi wałach. panna, panienka), od 15. wieku
w
wańtuch — warch
601
(r. 1500: »czber albo wanna*); innych słów po całej Europie); goc. z niem. Wannę, pierwotnie 'opałka', wars, 'ostrożny', niem. wahrnehmen później wszelkie 'naczynie'. (dawne wara nemań), bewohren, wańtuchy wańtuch, 'grube płótno', Wahrung, warten, War ter. Ludowe z niem. Wagentuch (wan- z Wawarować, 'trwać': »nie długo wa rowało*, z niem. wāhren, 'trwać'. gen, por. wanczos, jak -nal z Nagel); wańtuchem obzywają i 'brzuch', Cerk. warowati (sę), 'strzec', obai 'obżartego', wantra (toż) pomie rowati, 'ochronić', i tak na całym Bałkanie (u Słowieńców również szane z watra, p.(?). wapanrok, w 15. i 16. -wieku, obfite); na całym Zachodzie; tylko z niem. Waffenrock, 'suknia do na Rusi właściwej brak go (mało rus. od nas pożyczone); na Połu zbroi'. dniu warati i o 'oszustwie' (od zło wapno, wapienny, wapnisty; pra słowiańskie, od wap, 'farba'; cerk. żeń jak prèwariti, préwara). W bi powapiti, 'obielić'; prus. woapis, blji obok siebie warować i wióro 'farba', łotew. wapēt, 'nakładać farbę' wać: »grzecha się wiarować*, w ta (ale cerk. wapsati, 'rużować', z grec. ruj się, i waruj się (czes. wari, bapto, ebapsa, 'nakładam farbę'). warite); w psałterzu niema tego Jak bagno (p.) od koloru nazwane, słowa. Por. dalej warunkowy, wa podobnie i od wapu, koloru, nazwa rowny, 'rzetelny'; nie warunkowy, 'łachy, moczaru', cerk. wapa, sło niewarowny (towar, moneta), 'nie wień. wapa, 'błoto'; zresztą po napewny'. Do warta: wartownik itd. zwach miejscowych, por. Waplewo. Od waroioać, 'pilnować': waruga Ind. wūpī-, 'staw', przypadkowo (por. żegluga), termin flisowski (jak garuga i i.). tylko podobne. war, warzyć, warzywo, nawara, warcaby, warcabnica; z czes. wrhcdb, a to z niem wurfzabel; p. wrzeć. waral, 'baczność!', już w 16.wieku zabel, dawne zabal, 'deska do gry', ogólne, warować, warować się, z łac. tabula, 'deska'. 'strzec się', obwarowywać, 'pilno Warch, 'gniew': »rurałowi juź było wać', itd.; >pies waruje*; warownywarch na chłopięta«, t. j . 'chłop gnie (warownia); war owity; warunekwał się'; toarchoł, 'kłótnia, swar', ('ubezpieczenie'), warunkowy, zai 'kłótnik' (przyrostek jak w mo wórować i zawarunkować; warta, zół), warchołny, 'niesforny' (o bydle); wartować, warterz. Obok warować warchotny i warchotliwy, 'niespo istnieje w 15. i 16. wieku wióro kojny'; warcholić się, 'kłócić', rów wać; podobnie jak markować, nież wyłącznie polskie; pień wurch-, z niem. merken, wedle miarki pol worch-, por. zawroch w 16. wieku, skiej w miarkować przeszło, otrzy 'rozruch': »dla jakich zawruchów mało i niem. warować wedle pol w sąsiedztwie*, Sejm r. 1563 (str. skiej wiary swoje i, którego inni 338), nieraz u Bazylika 1570 r.; Słowianie nie znają. Słowo przejęli rus. zaworoclia, zaworosznja, 'nie od Niemców wszyscy Słowianie i Ro- pokój', białorus. poworochać, 'roz mani (gwardja i garda, gwarancja,ruszać', woroch, 'trzask'; słowień. franc. gore, garer i garder, 'cho wrszeti, 'huczeć, szumieć'. U innych wać', nasza garderoba, i mnóstwo Słowian pień werch-, worch-, używa
602
warchlę — warp
W
się o 'młóceniu': cerk. wrchą, 'młócę', 'odmianka', od varius, 'rozmaity' wrach,'młocka'; rus. woroch, 'kupa'; (stąd i warjant w muzyce), niepew serb. wrsziti kito, wrszljati, 'deptać'.nego pochodzenia. wark, warczeć (obok wyrczeć, warchlę, warchlak, 'młody dzik'; prasłowo (nie pożyczka z niem. o psie; odmiana ar i yr, ćr, przed dawnego warch, 'młoda świnia, k, g, t, niemal stała), warkać, wark barch'); lit. werszis, 'cielę', 'wół', nąć, warkotać przeciw* komu, odprus. werstian, 'cielę', łac. verres, warkać, 'szemrać'; czasem mieszają 'wieprz'; indyj. wrszan-, 'stadnik', wark i warch (p.): »mieć wark wrszni-, 'męski', awest. warszni-, (lub warch) na kogo*, chociaż to 'baran', warszna-, 'męski'; wywo dna różne słowa. Prasłowo; cerk. wrczati, wrkati, wrkotati, serb. wrka dzone od 'płodności'. warda, wardawy, 'mańkut, co (o psie); czes. wrczeti, wrkati; rus. workun, workotaV, szczególniej lewej ręki używa'. Wardęga, w psałterzach tłuma 0 'gruchaniu' i o 'szemraniu'; lit. czy 'bydlę': >wardęgi nie umniej ttrkia, 'warczy' (o psie), werkti, 'pła szył*, zamiast »skotu«; ale wardęga kać' (W erki biskupie pod Wilnem). znaczyło 'dobytek' wogóle, wardę- Oboczne swerk-, p. Świercz. zen 'chłop - czynszownik'; w 16. warkocz, 'loki, kosa'; tak samo wieku spadło to słowo do gwaro 1 to samo u innych Słowian; Ser wych, z Mazurów się niem natrzą bom wrkocz 'sztucera, strój nisia' sano. Z niem. Wertung, 'dobytek'. oznacza, Czesi i 'wiązkę cebuli' zoW a r ę i y n , od *waręga, grec. wa- wią wrkocz. W cerk. rękopisie z 11. rattgos, z nord. warang, gdy rus. wieku czytamy brczich (Bereniki), warjag od nord. waring; założy 'warkocz' (o gwiazdozbiorze); czy ciele to szwedzcy państwa kijow to pomylone zamiast vrcztch ?; ależ skiego; od wara, 'wierność', jaką barch i warch mieniają się rów sobie ślubowali, więc 'sojusznicy'; nież, więc i brczich może obstać, inni zwali się Kolbjagami, od 'pałki', może i ze względu na brk, nazwę i również, jak lancknechci póź słowiańską (?) dla 'wąsów' (serb. brk; ale u innych Słowian nazwa to niejsi, Rusi i Grekom służyli 'ostrych piór'). Wspólne tych pni warga, wargowy, warg(ow)aty, wargula, wargacz; wyłącznie pol znaczenie: 'wikłać, motać' (serb. skie, da^vne; prus. warzus, 'wargi', brkati, brknuti, 'szmernąć'). W war pogodzić z tem nie zdołam, chyba kocz przyrostek -ocz, por. rus. swietocz, 'światło'. z odmianą gardłowej (?). wargielt, 'grzywna za zabicie', warp(a), 'samodział', warpowy; od 14. do 17. wieku, z prawa nie warpać,'łatać'; prasłowo; lit. werpti, mieckiego, Wehrgeid, t. j . 'opłata 'prząść', warpstê, 'walec, wrzeciono' za męża', przezwana »zagłówną za (prus. arwarps, 'pawęza', ?); niem. płatą*; niem. wehr to samo słowo werfen, Wurf, dziś 'rzucać', 'rzut', co lit. tvyras, łac. vir, 'mąż'. pierwotnie od przędzenia,nord. warp, w a r j o w a ć , zwarjować, warjat, 'wątek'. Inni Słowianie posiadają »dom warjatów«, warjacja i wa- zamiast naszego wûrp- niemal tylko rjactwo; wyłącznie polska odmiana rzeczownik *worp-, o 'plonie, zdo łac variare, 'odmieniać', variatio, byczy' (starorus. werpu, 'zbieram',
w
warstwa — wasz
603
słowień. zwrpati, 'porwać'), staro- jest i wartas. P. wiercieć. Por. wer rus. worop, *pustiti na worop*, tować. 'grabić', naworopif, 'napaść', nawo- wart, warty, wartość i warto rop i nawrap, 'grabież'; albo też, jak ściowy, ludowe wartować (»to nie u Czechów i Słowieńców, o 'zmarszcz wartuje*, albo »nie warta*, zamiast kach', wrapa (hiż.ropa, z *wropa),>nie warto*); z niem. wert; po tcrapati, 'marszczyć'. Nazwy 'łupu' życzka to wyłącznie polska (od nas i 'sukna' (franc. robę, z niem. Raub, na Ruś przeszła), nawet Czesi jej nie znają. Niemieckie Wert toż co itd.) zbiegają się stale. warstwa, zamiast i obok war- Witrde, 'godność'. sta (jak w czeskiem); czasem warzocha, z warzecha (jak ma z mylnem sz, warsztwa i warszta, cocha z macecha); juź w 15. wieku warztwa; rus. wiersta, niby 'kilo przybiera nosówkę: »mięsna warząmetr' {wiorsta); u nas tylko o 'pochew*, r. 1500; czeskie warzecha; kładach' (papieru, cegieł, wapna); p. wrzeć. od wiercieć (p.). Prasłowo; cerk. wasęg, »wasęzny wóz«, od 16. wrsta, 'rząd(ek)', 'wiek' (rus. swierst-wieku ogólne; z niem. Fassung, nik, 'spółcześnik'); lit. wirstas^zwró- por. czes. fasuniek (to samo); w 17. cony'; łac. versus od vertere, 'zwrai 18. wieku wasęgować się, 'fra cać', jako rzeczownik:'rządek'(stąd sować się'; r. 1661:*»toźeś rozwanasz wiersz); ind. wrtta- i wrtti-, sęgowany* ('wyszedł z ^fassungu** ), wasęguje się, r. 1698. 'sposób życia'. Warszawa, z dawniejszego War- wasiłki, 'wanczos, klepki', w Sta szewa (15. i 16. wiek), ludowe War- tucie litewskim; ale wasilki u Klosięga; przezwana od W arsza, czes. nowica: 'bławatki', ruska ich na zwa (bo Klonowie rusyzmów chęt Wrsz (Wrszoivce). Warsztat, od 15. wieku, pisane nie używał) wasilok, od Wasila, w 16. wieku i warstat; warsztacik;t . j . 'Bazyla'. z niem. Werkstatt, 'pracownia'. Werk, waśń, zwaśnić, waśniwy, »wa'praca' (nasze werk u zegara), wir- śniwa szkapa*; prasłowiańskie; od ken, 'działać' (grec. ergon, 'dzieło'); wadzić, p. wada (przyrostek -śń); -sztat, -stat, od niem. Stàtte, 'miejcerk. waśń, 'zwada'; u Czechów z sz: wdszeń, 'pasja'. sce' (por. mikstat, celstaf). wart, 'prąd', rzeka Warta (Vurta wasz, od wy (p.), jak nasz od w 10.wieku);wartki,wartkość; war- ny; prasłowiańskie; u wszystkich tać i wartować, 'przerzucać', >war- Słowian. Wedle naski: wąski, »po tać wrzecionem*; »mało się warta*, toaszemu*, w 16. wieku. We zło 'obraca się, znajduje': »ledwie ta żeniu, a raczej ściągnieniu, skróce trocha miedzi się juź warta*, 'krą niu tytułu Wasza Miłość (niem. ży'; wartalka, 'bąk, cyga' (zabawka Ruer Liebden, podobnie hiszp.): dzieci), i wartaczka (na wrzecionie, Waszmość, Waszeć(»z waszecia*), aby lepiej wartałó); wartny, 'wy Waść, Aść, Aśćka; z dodanempćra: krętny'; wartalec, wartoglów, war- Waspan, Wacan, Acan; z dodatogłowiec, wartoleb (ale »wartoman* nem dobrodziej: Wasindziej, Wanie istnieje; imię to osobowe po sińcka, Asindzka; w 17. wieku Wadróżnika hiszpańskiego z 16. wieku); śnifejć: »pospołu z wasniecią*; 1
604
W
wata — wąs
»nie pójdę za wasznic, bo wasznicskich: łac. vas, vasum, włos. vasina, nie masz nic*; czasownik waśni- vaso da fiori; nasz wazon nam ciać; waszmościać nabiera i innych właściwe urobienie,nowe); Czechom znaczeń: »mnie on o to nie wasz- zupełnie obce. mościa* ('nie kłania się, nie prosi ); WcJ-j złożenia z wą- p. w, we. »co mi zonę waszmościa*, Potocki; Viąchk\6 wąchawy; węch, węszyć; »kiedy się waszmościają pachołek istnieje tylko, poza polakiem i zaz woźnicą*. Tak samo czes. wasz- łabskiem wąchat', w cerk. ąchati nost' z wasze milost'; waszinec (stąd rus. błagouchanije, o 'dobrej (jak naszyniec). woni') i słowień. woch, wochati, wata, zoatować, watówka, z niem. wūchlja; nie ma nic spólnego z sło Watte; słowo europejskie; franc. wem woń (bo w woń, p., w jest ouate, ang. wad, z holandz. nazwy pniowe, a w wąchać przydechowe), ani z niuch. Prasłowo; znaczy wła 'przędzy cieniutkiej'. wataha, watażka, w 17. wieku, ściwie 'dychać', i wywodzi się od hufiec* i 'wódz hufca'; z rus, wa pnia an-, o 'dychaniu': ind. aniti, taha, tegoż znaczenia, z tatar, wa 'dycha', grec. anemos, 'wiatr', łac. taha, 'kupa ludzi; spółka rybacka'. anima, 'dusza' (t. j.'dech')), an-helo, Z podobnego tatarskiego słowa i wa- 'ciężko oddycham', animus, 'duch' taman, otoman, p. (u Kozaków wy(stąd nasz animusz, z końcówką za łącznie), co z hetmanem nic niechowaną), goc. us-anan, 'wytchnąć'. ma spólnego; »wójtowie, watamani Wtjklica, zamiast wątlica, p. wą albo tywonowie('ciwuni')«; na Busi tły. od 12. wieku o 'przełożonym nad V§ąktQnie przywąkronić sięfprzyrybakami, chłopstwem, załogą'; zna błąkać się'; p. Wiar. czy wręcz i 'sternika'. Wcjp, wąpie, 'żołądek': > z wij a mi watra, 'ogień', watrzysko, 'ognisię na wąpiu*, o 'gryzieniu żołąd sko'; na Podhalu, od pastuchów wo ków em'; z niem. Wamme, Wamłoskich; od nich(?) jest i u Ser pen; r 1500 wątpię (t wsunięte). bów i Czechów, szczególniej u Sło Wgpiory, 'piernaty': »z wąpiowaków i Rusi karpackiej; rumuń rów brudnych łeb podniesie*, »pod skie to, albańskie, cygańskie; wy wąpiory się zagrzebie*, r 1610; wodzą je od awest. ātar-, 'ogień', imię Wąpierski; właściwie 'po ind. atharī-; razi stałe w-. szewki z pierzem' (wą- i pióro). WłJS, wąsaty, wąsisty; toąsał, wąwatrać, u Korczewskiego 1553r., błąd druku, zamiast szwatrać; p. sacz; prasłowiańskie; cerk. ąs, rus. us, słowień. tcos, czes. wous i fous. szwargotać. wawrzyn, 'laur', więc i Wawrze- Brak odpowiedników (prus wanso niec = Laurentius (później Wa pożyczka od nas); przytaczają słowa wrzyniec), skrócone Wowra; po celtyckie (iryjs. fes,, 'wąs', i /ind, wstało z łac. laurus, u Czechów 'włos'), i grec. ionthos, 'puch na (ławr, lawrzin), przez upodobnienie twarzy'. Od wąsa nazwana i wąl do następnego w\ wawrzin; od sionka, icąsienica, zastępy wana i gą sienicą (p.), słowień. wosenca i gonich do nas. senca, bułg. wûsénica i gusènica, waza, wazka; wazon, wazonik; z niem. Vase (z języków romań załab. wąsenica, u Czechów i Łu5
f
f
w
wąsad — wdowa
605
życzan wyłącznie z h,g: housienice, w dotepa, 'pojęcie', nedotepa, 'nie kousenka, guseńca; rus. gusienica;domyślny', dotepuwaty, 'dowcipko wąsienica (i wąsionka), r. 1500, wać', nasze cip w dowcip (p.); zło w 16. wieku jedyne; wąsionka za żenie podobne jak są-mnienie (p. miast wąsianka, jak nieraz mieszają sumienie). się o i a przed n, m; pień ąsenWątroba, wątróbka, wątrobiany; znaczył: 'wąsaty'. prasłowo; tak samo i to samo WCSad; pomylone: wąsacz ^scyz- u wszystkich Słowian: cerk. ątroba, tyka, ból w krzyżach*, r. 1472; w Po bułg. utroba (nie *wūtroba, jakby stępku czartowskim r. 1570: »wę- wypadało), czes. rus. itd. utroba; sad... czart, co ludziem dobytek mo zwykłym przyrostkiem -ba od ątr-, rzy*; ludowe wąsacz, wąsac, 'cho 'co jest wewnątrz'^ p. wnętrze ijątrzroba krów i koni'; »jakby go toą- nica. sacz łomał w krzyżach*, PotoćTri, Wazki, węższy, zwęzyć; wąziutki; »krzyźe tylko z ukłonów w wąso- waza, 'robota pszczela'; prasłowo; czu<; jak zawsze, upersonifikowano tak samo u wszystkich Słowian (bez chorobę, jak gościec, nieżyt i t p ; do przydechowego w-): cerk. ązuk, słownie znaczy: 'to, co się wsadza*rus. uzkij, serb. uzak i uzan, czes. (wą-sad; sad, p. siedzieć); czes. ńsad, úzkỳ; z w zwęzyć (czes. sńziti, sło 'ból w krzyżach', bułg. usadi, 'cho wień. wozina) polega na è stopnia roba bydła'. wyższego: węz-szy. Lit. anksztas, 'wazki' (k wsunięte trybem litew w ę t e k , p. tkać. w ą t ł y , r. 1500: * wątły, mgły*, skim); ind. ąhu-, 'wazki', awest. wątlić, wątleć, wątłość; wątlica, ązah-, 'ucisk, bieda'; grec ancho, 'stara baba'; wąklica (kl z tl, jak 'ściskam'; łac. angustus, 'wazki', an nieraz), 'stary garnek'; prasłowiań gor, 'bojaźń', angina (o 'bolu gar skie; cerk. ątł, 'dziurawy', ątli(z)na, dła'), bo ango znaczy 'ściskam, du czes. ûtly, 'wątły, delikatny'; rus szę'; goc. angwus, niem. enge. P. utłyj; przedrostek wą- (p. w, we) wiązać, węzeł, gązew. do tleć (p. tło). W?Ż, u innych Słowian bez przy Wijton, 'sieć na ptaki wodne dechowego w-: cerk. ąz, rus. uz; i ryby', w 16. wieku ogólne; imię prasłowo; lit. angis, 'wąż', łac. anosobowe u Szymonowica; z wą- (p. w, guis, 'wąż'; niem. (z odmienną sa we) i tonąć (p.), bo co złowiono, idzie mogłoską) Unke, 'gad'. U Słowian na dno, jak z opisu sądzić wolno; wąz wodny (p węgorz), przeciw nie żmija (p.) ziemna. ale por. więcierz. W*}tor, 'fuga'; prasłowiańskie; wczesny, p. czas. z wą- i tor (p. trzeć); dosłownie: w c z o r a , wczoraj, p. wieczór. 'to, co wtarte'; serb. utor, utoriti, Wdowa (ludowe gdowa, od 16. 'fugować', czes. útor; u Łużyczan wieku); lodowi, owdowieć, wdowiec rodzaju żeńskiego: wutora. Dla (od tvdowi, jak niemiec od niemy); rymu: »comes de Wątory, gdzie jeden prasłowo: tak samo i w tem sa kmieć, a trzy dwory*, od 17. wieku. mem znaczeniu u wszystkich Sło Włjtpić, powątpiewać, wątpliwy; wian; brak go w litewszczyźnie, z *wątpa, z wą- i ttp- do tep- odosobnione prus. widewū, 'wdowa', w zaćpić, p. ciupać; małorus. tępa mogłoby być pożyczką od nas; ind.
606
wecować — wereszczaka
W
widhawà-, łac. vidua, goc. widuwo,wełn i wełm, wełmisty; w psałte niem. Witwe; od przymiotnika ind.rzu: »wełny albo przewały*, »duch widhu-, grec. Bitheos, 'nieżonaty',wełn* (i wełnny; wełny w puław łac. viduus, 'osierocony, pozbawiony'.skim),'duch burz'; w biblji: »w poByt pierwotny nie znał wcale wdow śrzodek wełn* (»wody morskimi*, ców; to pojęcie jest »chrześcijań Leopolita); wełnobicie w 15. wieku; skie*, późne; znał tylko wdowy i ich w nazwach: Wełna (rzeka), Wełni pożałowania godny los po utracie juź w 13. wieku, z m. Prasłowo; męźa-pana, gdy je jak bydło dzie cerk. włna, rus. wołna, czes. wina; dziczono czy przedawano, jeśli na lit. wiłna i wilnis, 'fala' (nazwa stosie nie płonęły. rzek, Wilja, Wilna, skąd nazwa wecować, 'ostrzyć', z niem. we- Wilno, lit. Wilnius); niem. Welle; tzen; mieszają czasem z niem. àtzen, ind. (z odmienną wokalizacją) Urml-, aw est. warmi-, 'fala, bałwan mor p. hecować. wedle, wedla, ludowe wele, poski'. Pień ten sam co w poprzeddle; złożone z we i dlc, 'dłużą', p. niem; łn przechodzi u nas nieraz w łm: kołmierz, zołmierz. długi; dosłownie: 'według'. wejl, okrzyk: 'oto!'; natomiast wenl, 'fora!, precz!', ruskie won; serb. waj: 'biadaj och!'. »gdy wen chcieli*, wEzopie; czwarty wekiera,'laga, laska'; rodzaj 'tań przypadek nieużywanego rzeczow ca'; z ruskiego w 17. wieku prze nika, co oznaczał 'wolny przestwór, jęte; rus. weherja, 'taniec'. powietrze'; prasłowo; inni Słowia weksa, 'dręczenie', weksować, nie dochowali i siódmy przypadek, z łac. vexare, 'trapić', od veho, miejscowy, cerk. wiln i wnè, rus. czes. wnie, 'zewnątrz', wniejszi, 'ze 'wiozę'. weksel, wekslarz, od 15. i 16.wnętrzny'; prus. wins, 'powietrze', ale przysłówek wina, 'won'. wieku, z niem. Wechsel, Wechsler, co wraz z Woche, 'tydzień', po wendeta, wendeciarz, 'tandeta', krewne z Ibc.vicem, o 'zmianie', a da'tandeciarz', w 16. i 17. wieku; lej z łac. vicinus, 'pobliski' (stąd z włoskiego; później włoch (vendita, wicynalny). venditore, 'przekupień', bo vendetta welenc, welens, 'opończa' i 'sukno'zemstę' znaczy) ustąpił niemcowi: na opończę', od węg. nazwy Wene wendeta słowu tandeta (p.). cji: Velenc. Wenedzi, Wendowie, p. większy. wełna, wełniany, wełnianka, weł weranda, werenda, przez Niem nisty; ba-welna (p); prasłowo; takców z hiszpańskiego. samo i to samo u wszystkich Sło werbować, werbunek, 'zaciąg', wian: cerk. włna, czes. włna, rus. werbowniczy, 'zacięźny', od 17. i 18. icółna; lit. wiłnos, 'wełna', prus. wieku, z niem. werben, właściwńe: wilna, m7ms/wełnianka'; goc. wulla,'obracać' (por. Wirbel, 'obrót, wir'). niem. Wolle; awest. warna-, ind. wereszczaka, 'potrawa z słoniny', īīrnā-; łac. luna (z *ivlāna) i vel- od wrzasku (por. koci wrzask, 'rze lus, 'runo', od pnia wel-, p. wał. pa'); wereszka, 'strzała bez grotu, wełna, 'fala'; dziś zapomniane, przyłamana'; tcereta, 'płachta'; jeszcze w 16. wieku ogólne, ale wszystko pożyczki z ruskiego, jak do rzadziej żeńskie, częściej męskie: wodzi -ere- zamiast polskiego -rze-, T
wertep — weto
607
-rzo-; rus. wiereszczat','wrzeszczeć'; Białorusin i 'tęczę' wiesiołka prze wereszok, 'trzaska'; wereła \>.wór.zywa, co Litwa dosłownie przeło wertep, w 17. wieku werteb,wer- żyła: linksminē, od linksmas, 'we soły'. Brak dalszych odpowiedników. teba,^sx, parów', *wertebiste lasy«, » dzikie werteby*, z małoruskiego.Por. wiosna. wesz, wszawy; wszoły, 'wszy by W cerk. znaczy wrftp (postaci z b niema) 'ogród' i 'norę', tłumaczy dlęce'; mędoweszka; w- przydech oboje w Ewangelji Ostromirowej prasłowa: cerk. wusz, rus. wosz; 1056 r.; Zbawiciel urodził się w wer brak odpowiedników pewnych; lit. tepie, i wertepem nazywają na cautis, 'wesz', moźnaby połączyć we łej Rusi 'jasełka', obnoszone i przed dle wzoru: piech- (pieszy) do ped-. stawiane w Boże Narodzenie. Po W mędoweszka prasłowo mado: szedł wertep od wrtograd, cer cerk. mado, grec. mēdea (to samo, kiewnej nazwy 'ogrodu', prasłowiań u Słowian z nosówką) od pnia med-, skiej pożyczki z goc. aurtigards; p. modry (o 'mokrocie'); niema go obok wrtograd i samo wrt, skró na Litwie; narzeczowe tnędak. cone (u Słowieńców i Serbów do wet, odwet, powetować; wety; dziś wrt 'ogród', wrtar 'ogrod nawet; z sądownictwa niemieckiego nik', wrtlariti 'ogrodniczyć'); goc. miejskiego, gdzie Wette, 'pamiętne', aurtigards zaś jest dosłownie 'Wurz- pobierał sędzia przy ukończeniu pro garten', od *autrs, 'Wurzel', co po cesu; wet było więc 'dokończeniem krewne z łac. rādix (p. rzodkiew) sprawy', i juź w 16. wieku prze i z grec.ridza; aurtigards istnieje niesiono to i na 'ostatnie danie do dziś w ang. orchard, 'sad'. Przed u stołu (cukry, owoce, sery)', więc 17. wiekiem słowa wertep u nas nie *na wet*; z »wet za wet* poszło: znano; dziś używamy go o 'dro odwet, odwetować, niepowetowany. dze wyboistej', dawniej o 'manow Czesi mają to samo, ale w rodzaju cach, lochach'. żeńskim, ściślej niemieckiemu odpo w e r t o w a ć , 'przewracać' (karty wiadającym: na wetu, 'nakoniec', książki, archiwa), czes. wertowati,weta za wetu (ale i wet za wet); z łac. vertere, 'obracać' (p. wier- »je po niem weta*, 'przepadł, ko niec z nim'. Niemieckie Wette zna cieć). w e s o ł y ; wesołek, 'trefniś'; wese czy dopiero w późniejszem średnio lić (się), wesele, weselny; stward wieczu 'zadatek' itp.; pierwotnie: niałe (jak serce i i.) z dawnego, 'zastaw, fant', goc. wadi (z czego jeszcze w 16. wieku ogólnego wie- łac. vadium, 'zakład, zaręka', znane sioły, wiesiele (por. Wiesiołowski); naszym prawnikom; z tego franc wesele albo wiesiele znaczyło tylko:gage, 'zastaw, fant', gages, 'płaca', 'wesołość, radość, pociecha'; jeszcze a u nas gaza, angażować, itd.); goc. w biblji nic innego: »radość a wie wadi jest pokrewne z łac. vas, vadis, siele*, >w radości sierca swego vadimonium, o 'poręczycielu' i 'poi wiesiełu*; w 16. wieku oznacza ręce'. Por. uwadzić. weto, *liberum veto*, wetować, i 'fest, festyn', a od 18. w. i 'ślubne wesele'. Prasłowiańskie; tak samo z łac. veto, 'niepozwalam', co nie i to samo u wszystkich Słowian: pewnego początku. Hasło złotej wol cerk. weseł, weselje, rus. wiesiolyj;ności (obok »elekcji* fcróla), od 16.
608
wez- — wędzić
W
wieku pospolite, ograniczone do się, wzdziałać (*wzdziałali sobie piero 1768 r., a zniesione zupełnie twirdze * ) , wzpłakać, wzpłodzić 1791 r. (u Łeopolity inne czasowniki), wzwoW6Z-, WZ-, przyimek w cerkiew- łać zamiast 'wzkrzyczeć', wzwiestonera i u niektórych Słowian: cerk. wać, wzprzeciwić się, wzprosić, wuskąją, 'dla czego ?', bułg. wuz, wzpytać się, wzpychaję (»się pysz 'na', *wúz pianina*, 'na górę', serb. niąc «, Leopolita). Złożenie wzsz- prze uz(a); jak u Czechów, Rusi, tak chodzi w wszcz-, jak zsz- w szczi u nas juź tylko przedrostek, i to (p. szedł): »wszczedł dym*, w psałte coraz rzadszy; wielu dawnych zło rzu, weszczdła (weszdła, puławski); żeń z wz- juź nie używamy. Zna »słunce weszczdło*, biblja, i tak je czy 'wy-', 'z-', np. wezbrać się, od szcze w 16. wieku, postać pier 14. do 17. wieku, 'wybrać się* wotna, nie » wzeszło słuńce*, jak jest (w drogę; w biblji, w Legendzie w psałterzach. Aleksego), ale wezbrać kogo (ki wezgłowie, p. wez-. jem lub biczem), stałe w 16. i 17. węborek, 'ceber', pisane i wamwieku, a wezbrać, wzbierać, o wo borek i wamworek; »wiadro albo dzie, wezbranie, 'potop', r. 1500;węborek*, r. 1500; z niem. Eimpor. wezwrzeć, 'nieco wrzeć (goto ber z łac. grec. amfora; i u innych wać się)', np.: »miód gdy pocznie Słowian niemal wyłącznie zdrob wzwierać, warzyć tak długo, aż wy niałe na -k: rus. uborok, serb. ubowrę*; wezdrgnąć się (dziś wzdry rak, załab. wąbork, łuź. (sjbork; gnąć się); wezkwiecie, 'zakwitnie',ale prus. wumbaris z .polskiego w psałterzu; wezwrócon, 'wywró- *wębor. con' (psałterz); wezgłowie (a jest węda, wędka, wędzić ryby ('ło i cudackie wezgłowie), »zagłowie« wić', r. 1500), wędzidło, 'uzda', węu innych Słowian (zagłówek r. 1500). dzisko, r. 1500; dziś węd(k)a tylko Prasłowo; lit. uz, uzu, 'za' (prus. u połowu ryb, ale dawniej wsze unsei, 'do góry', ?) Przeciw etymo- laka 'krzywizna', w biblji: wędy logji piszemy juź stale ws-: wschód i małe wędzice (u Łeopolity: »wi (wschodni; wschody i schody miedły*, »osęczki«, »haczki«). Prasło szają się), wskazać (wskazówka), wiańskie w obu znaczeniach; nasze wskroś, wskoczyć, wskrzesić, wspo w- przydechowe; cerk. ąda, 'wędka', móc (wspomaga), wstąpić, wstecz,ądica, 'haczyk'; serb. udica, 'wędka' wstręt, wstać (nie rozróżniamy i 'haczyk'; czes. udice, udidlo, rus. w-sta-ti i wuz-stati, rus. wozstań,udiło. Co innego czeskie wnadfa), 'wstań'). Szczególniej biblja (ale 'węda', od nad-. i psałterz) obfituje we złożenia z tvz-, wędrować, »iść na węder*, wę nawet tam, gdzie jej wzór czeski drowny, wędrownik, wędrowiec, wę daje samo z (s), np : wzchowaniecdrówka; z niem. wandern; ę, jak (wychowaniec u Łeopolity), czes. zawsze, z an; małorus. wandruzchowanec (jest i wzchotcaneć); waty i mandruwaty; tak, i z m-, wzchopić, 'porwać'; wzbali się, wzboii na Litwie. się (jest i w psałterzu: »nie tozboję wędzić, wędzony, wędzonka; wę się*); wzwiedziec{również), »drzewodliny, wędliniarz; złożenia: wędziwzwiedzienia* (w raju); wzbadaćgrosz; od węda (p.) zupełnie różne,
w
węgar —
609
węzeł
polega na wokalizacji o: wond-, do unkszterai nazywa, boć mu się pnia tvend-, p. więdnąc i swąd; pow polskiem obie nazwy (ludu i'tradu') wtarza się wszędzie u Słowian: sło spadały, a tak samo w niem. Finne wień. >proso woditi*, wędzić', » mesoi 'lud fiński* i 'trąd twarzy' ozna powojeno<, 'mięso wędzone'; czes.cza. Czy to przypadek tylko ? uditi, uzenina, 'wędzonka' (w czes. Węgrzy, Węgry; węgierski; liczba w- odpadło); w rus. brak (małorus. pojedyncza Węgrzyn, dziś Węgier; wudyty, wudkenyna, może pożyczki w 16. wieku nieraz z czeska Uhry od nas). i Wuhry, nherski (ruskie nazwy węgar, 'podwój', z niem. Anker (?). miejscowe: Uherce, Uhrowieckł). węgiel, zwęglać, węglowy i wę- Tak nazywają wszyscy Słowianie, glany, węglarz; w dawnym języku a za nimi cała Europa (niem. Unwągl, a mylnie i wągiel, zbiorowe garn; franc. Ilongrie, Ji- późniejszy wągle. Prasłowo; u wszystkich Sło przydech), szczep uralski, co się kli wian tak samo; cerk. ągl\ rus. nem wbił w Słowiańszczyznę. Sami tigoV, serb. ugaV, cze3. uhel; lit. Węgrzy nigdy podobnej nazwy ani prus. anglis, 'węgiel', ind. angāra-. znali, ani używali (chyba w łaciń węgieł, węgloicy, icęyielny; wę skich tekstach, najpierw Ungri, gielnica, o 'miarze, wedle której wę później z niemiecka Ungari. a z fran gły stawiają', i węąielniki, o 'kopcach cuska Hungari), zowiąc się Manarożnych' ('narożnikach'); »jedne gyar (Mogyer w dawnym języku), drzewa na toęgle, a drugie na wę z czego nasze madjar, madjarski, gły*. Prasłowo; wszędzie tak samo; magierka ('czapka węgierska'), z od cerk. ągul i ągl, rus. zigolf ok),'kąt*, wiecznej nazwy osobowo - plemien czes. ûhel, serb ugao; łac angu- nej. Słowianie przenieśli na Malus, 'kąt', ungulus, 'pierścionek'; djarów nazwę od Onognr, Ongur węgieł ma być pożyczką z łac. (?). (w- jest naszym przydechem, cerk. węgorz; r. 1500: »ninog albo a.gri), t. j . 'dziesięć (on) pokoleń węgorzy ca, murenula« (wszelakie (strzał, gur)\ jak zwano w o. i 6. ich rodzaje); prasłowo; u wszyst wieku szczepy huńskie, mieszkające kich Słowian tak samo: serb. rus. nad Meotydą i od Uralu do Kau ugor, czes. ńhorz, itd ; lit. i prus. kazu, a później i Chazarów, tamże anguris, ungurys; grec. enchelys osiadłych, i Madjarów wędrujących (narzeczowe imberis), łac. anguiłła, z nad Kubanu do Panonji. U innych dalsze urobienie od anguis, p. wąz, Słowian: rus. Wiengierec, Wienponieważ węgorze nie za ryby, lecz grija, z polskiego; cerk. ągrin i wąza węże powszechnie niegdyś uwa grin, bułg. ugrin (nie * wugrin, jakby wypadało), serb. ugar, ugrin, żano Węgry, węgrotcafy, tcęgrzysły; i t d. węzeł, węzełek (zamiast węzłek, 0 'krostach na twarzy' i o 'trychinachu wieprza'; prasłowo; używane węzełka), węzłowaty; prasłowiań 1 o owadach, 'ślepniach* i i . ; ruskie skie; cerk. (w jazi, bułg. icuzel, serb. ugor\ małorus. wuhor, czes. uher, uzao, czes. uzel, małorus. (w)uzoł; serb. ugrk, słowień. (w)ngrc; lit. ank-p. toązki, waza; węzeł, z przyrost sztara, inksiiras, o 'krostach na kiem -ł (jak węgieł), od cerk. (wjaz, twarzy', Szyrwid nawet 'Węgrów' 'wstęga'. Tu należy i toęzysko, 'sznur 4
Słownik.
39
610
wiać — wiano
W
mierniczy', »morg ma trzy węży- czyć (o 'ślubie' wedle obrządku grec ska* (por. pod icązki: węzyć;węzyna, kiego, gdzie nad nowoźeniami wianki czes. ûzina), cerk. (w)ąze, 'więzy', trzymają, stąd lit. wencziaivone, 'ślub słowień. (iv)oèe, 'powróz', bułg. wuze;kościel ny'); »puszczanie wianka iv dalej nawęzy, 'amulety', wyraz pra (Wisłą)*; lit. wainikas (zdrobniałe, słowiański, cerk. naąz, rus. nauz, jak nasze słowa), łotew. waińiłks. w biblji nawąz (kaznodzieje tępią Etymologicznie wianek i wiano (p.) gorliwie ale daremnie ten zabobon nie mają nic spólnego. pogański; mówią i o nawęzaczach wiano, wianować, przywianek, albo nawęznikach). zawieniec, *wienny list*, 'to, co skła Wiać (ściągnięte z * wiejąc, por. dał w darze mąż żonie'; z prawa dziać, siać), wieje; wionąć, mylnie, zwyczajowego szlacheckiego, takie zamiast dawnego poprawnego wia- go samego jak w Galji Cezarowej, nąć (czes. wanouti); częstotliwe: wiano równało się posagowi: mąż wiejać i wiewać, powiewać, i inne zapisywał żonie na swoich dobrach złożenia; powieźć, zawieja; p. wiatr;sumę, jaką sam posagiem za nią dalej: wiejadło, wiefafdjłny; wie- dostawał. Ponieważ wiano przypo jaczka albo wiejeczka (1500 r.), jak minało jawnie wianek, pomieszano siejaczka, siejeczka (p. siać). Pra oboje, i już w średniowieczu tłu słowo; cerk. wèjati, weją; w lit. maczono wiano przez 'sertum', 'critylko rzeczownik wêjas, 'wiatr'; ind. nile' (»wieniec dziewiczy*) i pojmywāii, wajati, 'wieje', woju-, 'wiatr'; wano niby jako wynagrodzenie za grec. aēsi, 'wieje', niem. dawne utratę dziewictwa (niem Morgengabe). Ależ wiano, to aryjska nazwa wajan. dziś wehen, 'wiać'. Wiadomy, wiodący: imiesłowy do 'kupna i sprzedaży', stąd cerk. we wiedzieć (p.); wiadomość, świado ntfi, 'sprzedawać', i mówi Chrystus: • (jeśli dwa ptaszki) wênit sę pe~ mość, Niewiadomski; wiaduk, ioiafiędzema dtviema*; do dziś używa doczny; wiaduch, 'demon', w 16. wieku; świadek (p.), świadczyć,świa tego czasownika w tem samem zna* czeniu to narzecze bułgarsko-madectwo. wiadro, wiaderko, wiadereczkocedońskie, od którego wyszli bra (r. 1564); prasłowiańskie; tak samo cia soluńscy, tłumacze owej ewani to samo u wszystkich Słowian; cerk. gelji. Powtarza się w łac. vènum wêdro, tylko małorus. wedro, za do, vendo, 'sprzedaję', i vènum eo miast *widro, niezgodne w samo vēneo, 'sprzedaję się'; ind. wasnas-j głosce Od Słowian pożyczyli na 'cena'; grec, mios, 'cena', oneomai, zwę cały Bałkan, Turcy, itd. Przy 'kupuję'. Dopiero w latach po Chr. rostek -ro, pień ten sam co w woda wymienili to Słowianie na pożyczkę (p.); por, grec. hydria, 'wiadro', od niemiecką: kupić (p ). Rychło ograni czono iviano do 'ceny, za którą mąż nazwy 'wody', hydor. wianek, wieniec, zdrobniałe od niegdyś kupował żonę u jej rodzi nieocalałego nigdzie (ani w litew- ców' (na Rusi chłop panu za żonę szczyźnie nawet) *wian, urobionego ją składał); nietylko własność rodzi od wić (p.); przysłowie: »jakby ców przeszła zczasem na córkę, ale wianki wił*, o 'łatwości czy na rodzice i od siebie ją wyposażali wyku do czego'; wianuszek; wień (dobytkiem, płótnem, później i piet
w
Wiar — wiąz
611
niądzmi-dobrami); wiano było więc Vierdung (łac. ferło); »siedm wier Kai[ifinem (tatarska nazwa 'cenydunk* (nie: wierdunków) r. 1405. narzeczonej'). Przechód znaczenia, wiatr, wietrzny, wieirznik; prze od wienić, 'kupować', na wiano nie wietrzać; powietrze; »chorągiew powątpliwy, ale w łacinie i grec, nie wietrzna*, r. 1500, a z tego pow słowiańskiem, wesn- w wen- prze wietrznikfîl&g&'; wiatrak. Prasłowo; chodzi, więc dla wiano, icicnić, na cerk. wèir, itd.; na Litwie rodzaju leżałoby wychodzić od we- (zamiast żeńskiego: wetrą, 'burza'; od weczy obok toes- ?). Kobieta była przed (p. wiać) przyrostkiem -tro-. Ale wiemiotem najpierwotniejszego kupna. trunek i wiatmnek, »znaki albo Wiar, nazwa rzeki, skrócona wietrunki kruszców*, z niem. Witz Wjahor, Wjahra (nad Wjagrom.terung, przeniesione na ciało (»wielatopis hipacki pod r. 1152), ruska, trunek z ciała wychodzi*), a po z *węg-r, 'kręty', równego co do tem i na »wiatry*, w 16. wieku. litery lit. wingrus, 'kręcący się', od wii}Z, albo 'brzost', 'ilm' (od wią pnia weng-, wang- (niem. wanken,zania, do którego się jego łyko 'chwiać się'), powtarzającego się szczególniej nadaje); więzy, więzić, w naszem wąkronić, przywąkronić więzień, więzienny; wiązać, wią się (w 16. wieku, 'przybłąkać się'), zanka, obowiązek (zamiast *obiązek, jeśli g w k odmieniono (?). W lit. por. obochódi obchód), obwiąsło (za licznie zastąpione, u Słowian słabe miast *obiąsło); liczne złożenia, z naresztki, por. (pod wiek) nazwę rzeki (nawiązka, termin sądowy, o 'karze pieniężnej'), po-, przy- (przywiąza Wkra = lit. wikrus. nie), roz-, z- (związek, związkowy; wiara, wierny, wierność; wierzyć zwięźle), za- (zawięziel w 16. wieku, z łicznemi złożeniami: do- (niedo- z czego pożyczone prus. zawinzlis,pitciarek), po-,zawierzyć; sprzeniewiesane saninslisl); więznąć (»uwiązł rzać się; wierzytelny; wiernik; wia-w błocie«) I u nas niegdyś wiązać, rołomca; wiarogodny; wiarka; wia jak do dziś rus. tvjazat', o 'robo rus (nowe słowo). Prasłowo; cerk. cie na drutach, plecieniu': » Helena wéra, wérowati, 'wierzyć', wèrìn; wiązała ('działa') oponę*, u Kocha brak zupełnie w lit.; łac. vèrus, nowskiego; >wiązać książki*,'opra 'prawdziwy'; niem. wahr(Staroniem. wiać'; * wiązać pasem imiennika* wara, 'prawda', 'łaska', por. Warę- (w dzień jego imienia; on winien zyn). Pierwotne znaczenie wiary, się okupić), »sąsiedzi wiązaniem nie owo późniejsze ('fides'), lecz jak winszowanie zową (w dzień imie w niem. i łac. 'prawdziwy', ocalało nin)*, Potocki. Z nazwą drzewa i u nas w czwartym przypadku: wiąz łączą lit. nazwę 'brzostu': winkwierę (»na mą wierę*), w ogól- szna (k wsunięte); z wiązaniem, nem do 17. wieku potwierdzaniu 'dzianiem', lit. nazwę 'łapci': wyza, prawdziwości, prawdy, co pierwotne wyzti. Ta w- nie przydechowe, lecz ie zachowało; od tego wierę cza pienne, więc cerk. itd. ąz (p. wazki, sownik tciarać, wiarować się, 'za waza) postradało je, albo mieniano klinać, że się mówi prawdę'. je na g-, p.gązew, por. (w)ąs-i gą wlardunk, w 14. wieku wierdunk, sienica. Przytaczają w takim ra 'czwarta część grzywny', z niem. zie słusznie prus. winzus, 'szyja', 39*
G12
wiązać
wicz
W
czes. waz (szyi), rus. wjaź, 'kark*. dłości ziemskiej, Wolski itd.; od 15. Inne urobienia: iciązka, wiązań, wieku spada ten przyrostek wy pod wiązka, wiązań ek ), 'podarek*; łącznie między mieszczaństwo: syn więzbić, od więzba, 'bawić się czem', Klona, Stacha, Szymona, nazywa więzbity; w 16. wieku »mowa nie- się Klonowie, Staszyc, Szymono więzista (albo niewięźbita)*, 'gdzie wie (u nas z uporem godnym lep się jedno drugiego nie trzyma'; za szej sprawy piszą Klonów tez, Szy wiązek. Ruskie wienzicl (por. cerk. monów icz, Zimorowicz, z ruska, cho wjaź, o 'literach zwitych') z pol ciaż im samym taka ruska pisow skiego węzeł, o 'skróconym, »zwią nia ani się śniła). Tak zostało -ski szlacheckiem, -ivic mieszczańskiem. zanym* podpisie*. Por. wazki. Nie jest to przyrostek » mówiący* wiązać, p. zciąz. wicher, tcichura, wichrowy, wi(t. j . coby powstał z jakiegoś sa chrzyć, wichrzyciel; wichrowały; od moistnego słowa), bo Słowianie nie pnia zd-, p. wić; prasłowo; cerk. wi posiadają podobnych przyrostkówchur, 'burza'; wicher oznacza i 'czub, złoźeń, nierzadkich u Niemców lub garstkę' (włosów; 'lasek' u Paska, Romanów (np. franc -ment z łac. 'spłacheć'), jak u Słowieńców i na mente, więc justement z /usta mente, Rusi. Na Rusi jest i czasownik itp.). Jest więc -ic (~owic urósł wichnuV, wichat\ 'ruszać', 'zawiać', u pewnych pni z ich końcowego -u, słowień. wichta, 'burza'. U nas wi- -o?0,np. miodowic od miodowy z przy chlać i tcichlić, dziś wikłać, zawi- rostkiem -ic) przyrostkiem zdrob kłanie; wichli się, 'wieszaj się', nienia, pieszczotliwym niby, tak wołają słudzy Witoldowi na win samo jak np. -ięł: Piotrowie ta to nego; w 16. wieku stale z ch, od samo co Piotrowicy, t . j . 'mali, mili 17. wieku z k; odmiana: wichle, Piotrowie' (do dziś u Serbów za wichlą, i wikła, wikłają. Czeskie chowane: Djurdić jest 'mały Jerzy', nietylko 'syn Jerzego'); te postaci na z k wyłącznie. -WÌCZ (-ewicz), -icz, ruskie po-ięta są dla Mazowsza średniowiecz staci przyrostka odojcowego, za nego znamienne. Modlił się więc miast polskich -otoic, -ic; weszły doSłowianin do boga ognia, wzywa języka w ciągu 18. i 19. wieku, jąc go: bozycu Swarozycu (Swarozyc nie był synem Swarogowym, np. królewicz, panicz, zamiast po takiego nigdy i nigdzie nie było), prawnego polskiego: hrólewic, pa t. j . 'miły boże Swaroźe', jak L i nic (jak sędzię, starościc). Gdy na twin do Perkuna, Gabji i i . pra Rusi dziś jeszcze stale używa się wił: dieicaitis (nie diewas); księżyc w przemowie odojcowskich postaci jest 'mały ksiądz (pan)', nie 'syn (Wasylu īwanowiczu), wyszły one księży'. Dla tej dwuznaczności wy u nas z obiegu już od średniowie strzegał się kościół nazywać 'syna cza Pełno ich do połowy 13. wieku, bożego' bozycem; zachodzi to wy w byle akcie będzie ich kilka lub jątkowo, np. u Serbów bozie (o'Bokilkanaście (np. Polanin Polaninowic, żem Narodzeniu'); u nas jest w Bo t. j.'Wielkopolak syn Wielkopolaka'). gurodzicy wołacz bozycze! (wedle Ale już w 14. wieku zastąpiła szlachta obcego zupełnie wzoru, wedle kup imiona odojcowskie na -ic, -owic, cze od kupiec; tak samo w 15. i 16. przymiotnikami na -ski od posia
w
wić — widzieć
613
wieku stale panicze! królewicze! — dzaj 'wierzby'; zawijać (np. włosy), i te wołacze ułatwiły może prze wywijać (np. nogami), powijać, po jęcie ruskiego -icz). Przyrostek -ic, wijaki (spowiła dziecko*), nawijać rus. -icz, serb. -ić, cerk. -iszt, od (nici), »wijadło albo sukadło«,r.!500, powiada lit -ytis (zdrobniające) 'kłębek, kołowrotek'; wikło, wiklina, i z innym stopniem samogłoski -aitis 0 'zaroślach', z dawniejszego wi(odojcowskie; -ajt, -ojt, i -at narze tłina (kl z tl, por. wąklica, p. wątły). czowe, tworzą litewskie imiona od Z wokalizacją o: powój, zwój, oboj ojcowskie: Kur szat = 'syn Kursza', czyk (p.). P. wianek, wicher, wie jak grec -ides: Atreides, 'syn Atrea').cha, widły, toija. Prasłowo; cerk. Znaczenie zdrobniałości jest pier witi, wiią, powit, itd.; lit. wyti, weju wotne, uogólnia się i do przynależ 1 wiju, 'wić', wytas, 'wity', wytis, ności, np. mieście (»miejski synek* 'wić, witka' (ziłwitis, 'witwa'); prus. mawiano później), t. j . 'mieszczanin', apewitwo, 'rokicina' (nad 'rzeką', juź w 14. wieku, jak rus. Moskwicz, ape); lit. wytuwai, 'zwitek przę 'mieszkaniec Moskwy', lit. Żemai- dziwa', wytułas, 'powiąsło'; ind. watis, 'mieszkaniec Niziny'. Przyrost jati i wjajati, 'wije, plecie', witaków » mówiących* nam brak, bo 'pleciony', waja-, 'gałąź; grec. itys, i -ciel w nauczy-cieł, i -ega w włócz 'obwód koła', nazwy dla 'wierzby': ęga, tak samo jak -dło w my-dło itea i oisya; łac. viēre, 'pleść', lub -taj w ra-taj, były przyrost (stąd nazwa Wietora, krakowskiego kami jak -k, -c itd., to znaczy nie drukarza), vimen, 'wiklina', vîtis, posiadały samoistnego bytu, jak np. 'wić (winna)', vitus, 'obręcz koła'; niem. -lich, -bar i -sam, co przy niem. Weide, dawne wid, 'powróz'. miotniki tworzą (lich było 'ciało'; Ale widna, 'statek na Niemnie', bar 'nosząc'; sam 'podobny'), albo to nazwa obca, białoruska i litew -schaft, -tum, co rzeczowniki ura ska, bo »szkuty w Litwie wicinami biają (-schaft 'sposób'; -tum 'stan'), zowią*, r. 1609. w głuckłich, ehrbar, ehrsam, Herr- widek, 'okolica, kraj, powiat', w 16. schaft, Reichtum. Naszemu -ic od wieku w Krakowie, dziś tylko na powiada co do znaczenia niem. -ing Podhalu znane, z węg. videk, 'po i -ung, stąd koning i konung, p. wiat'. ksiądz. Naszemu -ski odpowiada widły, widełki, widelec (zamiast węg. szlacheckie -i: Esterhazi itd. *widlec, widelca); z przyrostkiem wić, wiję; wić, wici, i 'zwitek -dło od wi-ć, p. ('do nawijania, nabi sznurów', co w pospolitem ruszeniu jania'); prasłowiańskie; cerk. wiłicę, od grodu do grodu i od dworku do serb. słowień. wite. rus. wiły, czes. dworku sobie dla gotowości wojen widły i widie. Tu i powidła, r. 1500 nej oddawano, pod karą śmierci, (czeskie tak samo). ktoby natychmiast sąsiadowi go nie Widzieć, częstotliwe widać (dziś oddał; nazwę wici (łac. restis, to tylko bezokolicznik, dawniej: wi samo) zatrzymano, gdy sznury zastą domy); wid, widny, widno; widok, piła cedułka pisana czy drukowana; widoczek; uwidoczniać; widowisko; we zwrotach: »trzecie wici*, 'osta widziadło, niewidzialny; widmo; teczność', »na wici mi przyszło*, widomo, niewidomy, niedowidząc; 'rozpaczam'. Dalej witka; witwa, ro zoidz; nawidzieć, 'chętnie widzieć',
614
wiece — Wiedeń
W
nawiść, dziś już nieużywane, tylko wiet, 'oszczerstwo (narzek)'. W psał w przeczeniu: nienawidzieć, niena terzu obiata i obieta obok siebie, wiść, nienawistny; przeciwnie: za-obietnica znaczy i 'ofiarę', i 'ślub': widzieć ('patrzyć »z zadu«, z pode- »aby obiotowali obiei(l)*, obiecołba*), zawiść; oczywisty, dawniej wać, 'ślubować'; w biblji obiata, skrócone oczwisty, u innych Słoobiatny, obiatotcać, równie częste wian oczywèst (u Czechów i Sło jak obieta itd. Zupełnie utraciliśmy waków jak u nas); złożone: widno inne prasłowo: wiec, 'rzecz', czes. krąg (nie widokrąg). Prasłowo; toiec, łuź. wjec, cerk. nie z ć, jak cerk. widèti, wizdą, widiszi wi- czeskie, lecz z e, jak na Bałkanie dati, wid, nenawidéti, nenawist', (i Rusi): weszt\ bułg. weszt; rus. wieszcz, 'rzecz', cerkiewne; goc. zawidèti, zawist', zaioidiw, zawistliw, itd. Lit. weizdeti, weizdziu, 'wi waihts, niem wikt, 'rzecz', dziś Wicht dzę', iszwysti, 'ujrzeć', pawydeti, (Bósewicht, i o osobie), nichts, 'nie', 'zawidzieć' ('zazdrościć'), weidas, z goc. ni-waiht U Czechów wie 'wid'; prus. widai, 'widział', aina- (wè) i we nieraz się m eszają. widai, 'jednego widu' ('równy'), weiwiecha, wieszny; 'pęk słomy' (za dulis, 'oko (gałka)'; ind. windati,wieszany na karczmie na piwo, 'znachodzi'; grec. eidon, 'widziałem', gorzałkę; wieniec wisiał na wino; a-eideìos,'mewidzi$,lny\eidomai,'zja- krzyż na miód); wiecheć, 'pęk słomy' wiam się'; łac. video, vidēre, 'wi (np. w butach), wiechtek, wiechędzieć'; goc. witan, 'uważać', fair- tek (to samo); prasłowo; słowień. weitjan, 'baczyć'. P. wiedzieć. wéchet sêna, czes. wiecha i wiewiece (to), od 14. do 17. wieku, chet, łuź. wjecha, wjechć, rus. wie w 19. wieku mylnie (ten) wiec; wiecha; od pnia tci-, p. wić. Przyro cowy, wiecować, 'radzić'; prasłowo; stek -cha, jak w strzecha. W starocerk. wèszte, rus. wiecze, 'rada, zgroczeskiem jest i męskie wiech. madzenie ludowe'; od nieocalałego wieczór, wieczorny, wieczerzać, czasownika *wietati, 'mówić' (staro-wieczerza, wieczerfzJnik, podwieczo czes. wiece, i wece, z è i z e, 'mówił'), rek, i skrócone we wczorafj), wczo prus. waitiat, 'mówić'. U nas słoworajszy, wczorejszy (por. co do e cztery zamarło; jest jeszcze tylko wietnica,lub rzkomo); prasłowa; cerk. weczer, 'ratusz', od 14. do 16. wieku (wiet- weczerja i wczera (z wik-), i tak nicy, 'słudzy', w 10. wieku u Sło u innych Słowian; lit. wakaras, 'wie wian nadłabskich; u załabskich na czór', wakarinis, 'wieczorny'; sło zwa do 17. wieku dotrwała), i zło wiańskie i litewskie przypominają żenie z ob-, po którem w- nagło- wyraźnie łac. vesper, 'wieczór (stąd sowe ginie: obiecać, obiata, 'ofiara' nasz nieszpór, p.), i grec. hesęte('co się bogom »narzeka«, ślubuj e'), ros, hesperinos, i niem. West, 'za i obicta, bez przegłosu (por. po- chód', ale różnią się dalsze ich spół wiedać, śmietana, wierę). U innych głoski. Nasza wieczorynka (od »LiSłowian są liczne złożenia z wiet-i twyc) z ruska, zamiast wieczorek; rus. otwieczaf, 'odpowiadać' (otwiet), tcieczernica, 'gwiazda wieczorna'. zawiet, 'testament (zapowiedź)', so Wiedeń, czes. Wideń, skrócone wiet, 'rada', witij\ 'mówca' (z mało- z Vindobona (Białogród), jak w niem. ruskiem / zamiast ie, cerk. wètij), na- Wiedeń (nazwa części miasta i rzeczy
w
wiedzieć
— wieko
615
ki), z którego i niem. Wien wy częstotliwe powiedać i powiadać szło. Inne nazwy: Becz (nazwa wę (obie postaci prapolskie), skrócone gierska 'przygrodków'); Dunaj; rus. pcditm i padam ('powiadam'); w dal Wiena z franc. Vicnne. szych złożeniach opowiedzieć, opowiedanie (sięga do 19 wieku) i opo wiedzieć, wiem; iciedza (jak wi dza); p. wiadomy, wieść. Prasłowo;wiadanie; odpowiedzieć, odpowia cerk. wèdèti, wetrù obok toèdè, wé- dać, odpowiedz (w 16. wieku je głas ('mądry', co »wie głos*; u nas szcze 'wyzwanie na pojedynek'); spotylko w nazwach osobowych, Wi- toiedać i spowiadać (spowiedź, spogloz w 13. wieku, i i ) . Pień ten toiednik); wypowiadać; zapowia sam co w widzieć (p.); z głoską i dać (zapowiedzi). Dalej dowiedzieć tylko o 'patrzeniu', z głoską è (pi) się, częstotliwe dowiadywać się; tylko o 'wiedzy', czego inne ję wywiadywać się (wywiad), zawia zyki nie przestrzegają. Cerkiewne dywać (zawiadowca), itd. wêdê, 'wiem', grec. oida, 'wiem', Wiedźma, wiedma (szczególniej idmen, 'wiemy'; goc. wait, wiłum; w 17. wieku częste, niemal stałe), indyjskie weda-, widmas-, awest. z rus. wied?ma; czy nie własne? (por. waedâ- (Słowianie nie rozróżniają bielmo itp); czes. wiedi, niby 'wie już samogłoski pniowej, przepro szcze'. wadzili é, oi, i przez dalsze liczby); wiek, wieczny, wieczność, wiekui, ind. wista-, 'znany'; grec. a-istos, wiekuisty, wiekować, wiekowy. Pra 'nieznany'; niem. ge-wiss, unwissend; słowo; u wszystkich Słowian tak prus. waisei (cerk. wèsi), 'wiesz', samo, cerk. wek, itd., ale tu i owdzie waidimai, 'wiemy', waisnan, 'wieść'występuje znaczenie 'siły': słowień. (Litwie samej brak tego pnia), wai- *sol wek zgubi*, »wes wek iz njega dina, 'pokazują', powaidint, 'uczą' prèszeU, »mocz ino wèkkaj storiti*, (lit. waidintis, 'zjawiać się', i wai- 'moc i siłę co zrobić', weczan, 'silny', das, 'zjawa', waizdas, 'widok'). Tu rus. uwieczit , uwieczje. 'okaleczenie', należy dalej nasze wiedząc we zło obezwieknuf, 'osłabieć'. Lit. wiekas, żeniach z od- i na-: odwiedzać, od 'siła, życie', weikłi, 'czynić', weikus, wiedziny, natoiedzać kogo, cerk. 'zwinny', wikrus, 'rzeźwy'; łac vinnawèzdaii: w tem jedynem woid- cere, 'zwyciężać', per-vicax, uparty'; wèd-, o 'widzeniu', jak w lit. wai-niem. dawne wig, 'walka', weihan, das. Pierwsza osoba wiem służy 'walczyć', dziś weigern. Litewskie potwierdzaniu i staje się przysłów mu wikrus, 'rzeźwy', odpowiada kiem, u nas dziś tylko w bowiem,nazwa rzek słowiańskich, Wkra, albowiem, ale w dawnym języku,(niem. Ucker, Uckermark, od szczepu do 16. wieku, np. w pierwszej Wkran, Ucrani w 10. i 11. wieku). części psałterza, wiem w znacze Tu i wiek we złożeniu: człowiek. niu 'bo, ale', stałe, np.: » rzekł Wieko, wieczko; w biblji raz za wiem jest ('bo rzekł'; wiem za miast »kosz«; powieka, powieczki wsze po słowie), »jenźe tviem mi(niby 'pokrywka'); prasłowo; n łuje lichotę* ('ale kto kocha złość'). wszystkich Słowian tak samo; cerk. Do wiedzieć liczne złożenia, zwła wéko, 'powieka'; lit. z inną samo szcza z po-: powiedzieć, powiem głoską, woka(s), 'wieko'i'powieka'. (znaczy: 'dam wiedzieć, dam znać'), Od tego samego pnia wē- (ind. wjâ1
y
%
616
wielbić — wielki
W
pokrywać') pochodzi druga prasło likie; jeszcze w biblji przeważają wiańska nazwa 'powieki* i 'brwi': formy z i (wielikość); wielce, wielice cerk. we-zda, słowień. wéjice, 'brwi',w psałterzu; czasownik wieliczyć bułg. wèzda, 'brwi' i 'rzęsy', serb. i wieliczać, wielikoczynić, tłumaczy wjedja, 'brwi' (ruskie wiekda, z cer\2&\nę,uwieliczyć, 'wielbić'; Wielika kiewnego, jak zd dowodzi). noc, stąd Wielkanoc, w przymiot wielbić, wielbiciel, uwielbiać, wieniku, jak zawsze: wiel(i)konocny (dziś wielkanocny); co na Rusi wielebni/, p. wielki (wiele). wielbłłjd, z powtórzonem i w dru likdień, u nas Wielkanoc, jak u Cze giej zgłosce Z (por. podobne powta chów ivclikonoc. Otóż to wielki, rzanie nosówki: Inflanty z Iflanty,wieliki, zwykły przymiotnik na -k itp.), z pierwotnego, cerk. wielbąd, (z niezwykłem i przed k) od wiele, co się do 13. wieku utrzymał; ogól- nijakiego od wieli, 'wielki', co czę nosłowiańska pożyczka z goc. ulban- ste we złożeniach: Wielopole, wiedus (niem. olbcnte), z greckiej nalomowny, wielogroch, wieloryb (juź zwy 'słonia': elephantos. Podwójnew biblji); wielemozny (ludowe dziś l wadziło, więc je rozpodobniano: jeszcze), wielmożny, w psałterzu u nas wielbrąd w 16. wieku czę i biblji jest i wielmnozstwo i wielsty, np. u Seklucjana i i. (już i przed mozstwo. Do tego rzeczownik na tem wielbrąd, w biblji zawsze wiel -ba; *wielba, wielebny, wielbić, błąd), na Rusi wierbłud. Jedno zwie uwielbiać. Tu i dawny przysłówek rzę juczne z drugiem pomieszano, bo wielmi, 'bardzo, pospolity w 14. nazwy zwierząt obcych stale się wi i 15. wieku, ginący w 16. W biblji kła: 'camelus' tłumaczą r.1500 i wiel nawet stopień najwyższy tak tłu brąd albo horz*, nie mając poję maczą: »w wielmi twardem przecia o zwierzęciu; prus., z polskiego, bytce* 'w najsilniejszem mieszka weloblundis, 'muł'. Wcześnie i poniu', » myślą wielmi gotową*, 'najstać: wiełbłąd, z l, nie z ł; z pi go to wszą'; tamże: wielim, 'daleko', sowni średniowiecznej nie dojdziesz, * wielim ('o wiele') więcej niż to«, czy ł, czy l, ale biblja nigdy ly nie »z wielim pieniędzy*. Pomijam zło pisze, więc wielbłądem jej przy żenia jak wielekroć, wielenaście. kłady słusznie przepiszemy; u Cze Dawna odmiana brzmiała: »w wielu chów, Łużyczan, z ł\. welbloud, wód*, »z wód wiela*, »ot wiela wjelblud, ale na całej Rusi wiel- narodów*. Prasłowo; u wszystkich bljud, pod wpływem pierwszego Słowian tak samo; cerk. welij i wemiękkiego l. Przymiotniki: wielbrą- lik, welmoza, welmi, 'bardzo', weIjacza, 'luty'. Znaczy wiele to samo dotey, tcielbłądzi i wielbłądzi. co moc, siła (u nas, na Rusi: *siła wiele, p. wielki. wielki, do 16. w. wieliki, ocalałe za to?«, 'wiele za to?') i pochodzi w nazwie Wieliczka (niem. Gross- od wyrazów co 'moc, siłę', znaczą: salze, w przeciwieństwie do Bochni,cerk. welèti, 'rozkazywać, chcieć* niem. Kleinsalze); obok niego, juź (u nas w Dziesięciorgu z 14. wieku: od 14. wieku, wielgi, *Wielga Pol-»to tobie wiele*, t . j . 'rozkazuję'), ska«, i dziś u ludu powszechne, rus. wielef, słowień. welèti, bułg. wielgachny; w psałterzu raz: »wie-welja, powelwam (rus. powieliwaju), ligeerzeczyc, ale w puławskim: wie- serb. welim i welu, 'mówię', czes.
w
wielkierz — wierzba
617
wełeti, 'rozkazywać*. Pień wet-; sze wrzeciono (p). wort-,p. wrot; tak z wokalizacją o p. wola. Lit. pa- samo w litewskiem: wirsti, 'upaść', toelth 'chcieć, pozwalać', wiltis, 'na'odmienić się' (prus. wirsł, 'staje dzieja'; łac. volo, vult, 'chcę'; niem.się'); wersti, wcrcziu, 'obracam'; dawne williu, 'chcę', Wille, 'wola'; wartyti, 'obracać'. Cerk. wrtéti sę, ind. wara-, 'życzenie, chęć', waram, wrsztą rus. wiertlef, wierczu. Ind. 'raczej'. Pokrewne z niem i wiel icartate, 'obraca się, jest', łac. verto, kierz (p.). 'obracam' (stąd wertotcać, np. karty); widlkierz, wilkierz, 'ustawa miej niem. werden (goc. wairthan); łac. ska, plebiscyt', z niem. Willekūr: oportet, 'potrzeba' (stąd i oportu 'postanowienie z woli' (dziś Will- nizm itd.). kūr, 'samowola'); p. wielki. wiersz, dawniej wirsz, wierszo wielot, 'olbrzym', od Rusi, w 17. wać, wierszokleta; od nas na Ruś, wieku u pisarzy ruskich; rus. we- wirszi; do nas z łaciny: versus, let i wołot, od wieli, 'wielki' (p.). 'rząd(ek)', od verto (p. wiercieć). Najstarsza to nazwa słowiańskiego W 16. i 17. wieku umyślnie mieszają szczepu, bo juź w 2. wieku po Chr. wirsz z wirszą, wierszą (p.). zapisana (Weltai u Ptolemeusza); Wiersza, dawniej wirsza, 'sieć na tak zwał się do 10. wieku ów wielki ryby i raki', z prącia (wierzbiny) szczep między Oderą a Łabą, co albo z wielkiego sitowia, w kształ się od 10. wieku Lucicami prze cie lejku; prasłowiańskie; serb. sło zwał, Weletabi źródł karolińskich; wień. czes. wrsza, rus. łuź. wjersza; nazwę znali i inni Słowianie, Niemcy od wierzch, bo się *zawiersza«; przełożyli ją na swoje Antes, 'olwierszyć (np. szopę, stertę),'zakoń brzymi', a stąd nazwa Autów w 6. czyć wierzchem spadzistym', zai 7. wieku. wierszyć, 'zakończyć', w 16. i 17. Wieniawa, nazwa herbowa (jak wieku; p. wierzch, jeśli ten wywód Pilawa), od wian, por. wieniki wierszy nie »słoworód ludowy* ra w biblji, 'miotełki z liści' (winniki czej; p. powróz. u Leopolity; małoruskie to, nie pol wierteł, wirtel, 'ćwierć', z niem. skie); cerk. (i rus.) wénik, 'miotełka Viertel, od vier, 'cztery'. w łaźni, rózga', czes. wienik. wierutny, w 16. wieku (np.u Mączyńskiego) stale wirudny, 'praw wieprz, wieprzak, wieprzaszek, wieprzowina; prasłowo; u wszystdziwy, skończony' (np. łotr); jak kich Słowian nazwa kilku rzek sławetny, majętny, z u zamiast ę; (i Wipper reńska Î), jak Świnia niby wierzący, ale w pierwotnem lub Bóbr; czy jest na Litwie?; znaczeniu, t . j . 'ten, któremu się łotew. wepris może pożyczka; łac. wierzy' (por. >wierzący list*, zawsze aper i niem. Eber, to samo, bez tak w 15. i 16. wieku, dziś wie w-. U nas wieprzki i o 'agreście'. rzyteiny), np. w psałterzu: »świa wiercieć (wiercić mylne), wywier dectwa wierząca* tłumaczy łac. 'credibilia', 'którym się wierzy' (tak cać, i t. d.; Wiercioch i wiercimak; wiercipięta; częstotliwe wartać (p. samo giący, 'co się da giąć', rzewart) i wiertać; wiertak. Prasłowo,kący, 'co się zowie', itp.). P. wiara. o trojakiej wokalizacji: w*rt-, nasze wierzba, dawniej wirzba; w bi wiercić i wartać (p. wart); wert-, nablji wirzbie, wierzbiny u Leopot
618
wierzch — wieś
W
lity; wierzbowy, »Wierzbna nie koleją i i . ) do wier-, p. wrzeć, ZSLdziela* (cerk. wrbnicd), 'palmowa wierać'; cerk. werèja, itd. niedziela'. Prasłowo; u wszystkich wierzgać, dawniej wirzgać, wierz Słowian nazwa tego samego drzewa, gnąć, ivierzgliwy-; dziś wyłącznie cerk. torba; Litwa ocaliła właściwe 0 koniu, o 'rzucaniu nogami', gdy znaczenie: wirbas, 'pręt', tcirbałas, pierwotnie wszelki 'rzut' oznaczało, 'pałeczka*; łac. verbera, 'rózgi, baty',rus. £?HẀ77,'wyrzutek'; cerk wrèszti verbēna, 'pręty i liście oliwy, waw (z *werg-ti), wrgą; czes. ivrh, 'rzut', rzynu*. wrhati, wrhnoiiti^Tzucae . P. wróg, wierzch, dawniej wirzch, podhal- wróża, bo do wìrg-, werg-, jest skie wirch; pień na u, więc: z wierz1 îvorg-, z czego nasze icróg. Dal chu, r. 1500; wierzchołek; wierz szych odpowiedników brak; lit. warchowina, * źródło'; wierzchoicaty zas, 'sieć rybna' (z czem łączą wier (o korcu z 'wierzchem'); zwierzchny,szę, p., mimo różnej spółgłoski), ma zwierzchnik; powierzchnia,powierzz, nie g, i należy raczej do icroz, chowny; zawierszyć, 'zakończyć' p. powróz. (p. wiersza). Prasłowo; u wszyst wierzyciel, tłumaczy łac. 'credikich Słowian tak samo; cerk. wrch; tor', bo ivierze = 'credo' (tak samo są i postaci z s (wrsu,bxAg.wrs); serb.niem. Gldubiger od Glaube); p. wiara; czes. wrch (serb. wrchnje, 'śmietan dawniej dłużnikiem się nazywał, ka'), wre hol; rus wierch, także 'podten, » któremu dluznot (Bej;. dasze'. Lit. wirszus, 'wierzch'; ind. w i e r z y ć , p. tciara. warsh-man-, 'wierzch', warszijan-, WÌBBÌÚfpowiesić, itd.; obiesić(dziś 'wyższy'; grec. herma, 'wierzch'; obwiesić), obieś; wisieć, obwisły,zwi łac. verruca z *versuca, niegdyś 'pasły; wisieć, t. j . wisus (jak wagus), górek', 'wierzchołek', później tylko wisęga; wisiorek (nowe słowo!); 'pryszcz'. W nazwach miejscowych wisać w 16. w., wisają, dziś zwisać, złożonych wierzch oznacza 'począ zwisają; wisiełec (jak topiełeć); czę tek, źródło': Wirzchlas, Wirzchrze-stotliwe wieszać, z łicznemi złoże ka (dziś Wyrzeka), czes. Wrchlabi niami: przy-, wy-, zatoieszać; wie* (niby 'źródło Łaby'), w Marchji szadło, wieszak. Prasłowo, jak wU Ferchesar (Wirzchjeziora), niby: sieć; od wias- w zawiasy, nawias Wyźnia lasu, rzeki, jeziora. Tu (rus. wies, 'waga, ciężar', wiesit* i wierzchowie ('pręty')J wierzchowi 'ważyć'); cerk. wisèti i wésiti, i tak na ('powierzchnia'), wierzchowisko,u innych Słowian; rus. wisielica, ('szczyt'), wierzchotoiec, o koniu do'szubienica'. Brak dalszych odpo jazdy wierzcltem, 'konnej' (Czesiwiedników. tego nie znają; jest na Rusi, wier wieś, wioska (zamiast wieska, chom). boć to ie nie pierwotne, lecz »ru wierzeja, 'podwój', wierzejami chome*, co przegłosowi nie ulega); w biblji (»bramami«, Leopolita), tak wiejski (z *wieśski), wieśny, wie samo w psałterzu (łac. 'porta'); śniak, wieśniaczka (w 17. wieku »pierzeje abo wierzeje*, 'skrzydła wiocha i wiochna); w biblji wieśnice wrót'; wierzejny, w 16. wieku, 'car-('wsi'), może z czeskiego (wesnice). dinalis' (t. j . 'główny, podstawowy'); Prasłowo; cerk. wiś, czes. wes: gi prasłowiańskie; przyrostek-èja (por. nie na Bałkanie i Busi 7upełnie; 1
7
wieść
w
— wieża
619
łac. vīcus (vicinus, 'sąsiad'; stąd o 'wwiedzieniu (położnicy) do ko wicynalny), i o 'części miasta'; goc,ścioła', rus. wowiedienijc. weihs, 'wieś', niem. Weichbild, 'miej wiewićrka, mylnie wewiórka, wieska przestrzeń' (z niem. Weich, wiór w 15. wieku i w Ezopie; czes. Wiek, pożyczyli Załabianie swoje wewerka, wewer; prasłowo; cerk. waik, 'miasto'); grec. oikos; ind.wêwerica; różni Słowianie przekrę wiś-, 'ród, wieś, dom', wiśpati-^go- cają to: niewierica, Uwerica, jewespodarz'; lit. wieszpats, pem\ wieszrica, werwerica; prus. weware, lit. pati, 'pani' (prus. waispati), wie-weweris, wowere, waiweris (jak szkelis, 'gościniec', wiesznia, 'go w cerk. wé-); łac. viverra, 'łasica'; ścia', tvieszeti, 'odwiedzać', wai- kimryjskie (celt.) gwywer, 'wie szinti, 'ugaszczać'; awest. waesa-, wiórka'; pers. warwardh, 'wiewiór 'sługa', waesman-, 'mieszkanie', ind.ka'; niem. Eichhorn (anglosas. acwiśati, 'wchodzi'. veorna), przez słoworód ludowy od wieść, p. wiedzieć (prus. waist, mienione znacznie? Może cała na 'wiedzieć', z oi - è, zamiast i u innych: zwa wędrowała z skórkami od Sło ind. wit-ti-, awest. wisti-, 'wiedza'); wian; może to pożyczka od nich? powieść, (przy)powiastka; wieścić,W ruskiem nazwa biełka (nasze biel), obwieścić; zwiastować, zwiastun; od jej białego futra zimowego; na wieszczyć, wieszczy, dawniej 'cza sze popielice nie krajowej, rudej, lecz północnej, szarej, dotyczą. rownik' (wieszczek, wieszczka, wieszczyca, nawet 'upiór' i 'upiorzyca'), w i e ź ć , wiozę; z wokalizacją o: wieszczba, wieszczbiarz; cerk. wêst' wozić (p.): por. wiosło, obóz. Liczne (rus. sowiesf, 'sumienie'), wesz?, złożenia. Prasłowo; cerk. westi, 'wieszczy', w eszftca,'czarownica'; rus. wezą; rus. wiezti. wiezu; lit. wezti, wiest', wiestif, wieszczij, wieszczun; wezu, 'wiozę'; ind. wahati, 'wiezie* czeskie powiesV,wiesztec, wiesztitL (i 'bierze żonę'), awest. wazaiti, Z wieszczby poszła wiezdzba, jak'ciągnie'; łac. veho, 'wiozę' (nasz we prośba z prośby; wiezdzb pisze hikuł); niem. Weg, be-wegen (goc. ga-wigań), 'poruszać'. P. wieża. biblja. wieść, wiodę; w licznych złoże w i e ż a , wieżyca, wieżyczka; pra niach: od-, z-, do-, po-, na-, roz-, słowo; pierwotne weza (wèza Miprze-,wywieść; jako częstotliwe służy klosichowe mylne) znaczyło tylko wodzić (p.). Tylko w lit. (i w celt.) 'namiot': » Ugri stasza wekami... aky takie same znaczenie: 'prowadzić'; Połowci*, u Nestora ('Węgrzy roz w innych językach służy wyłącznie bili namioty jak Połowcy'); jeszcze >wiedzieniu, t. j . pojmywaniu, żony«, w psałterzu 'atria': »wieże boże« jak i w lit. wedu, 'żenię się'; ind. tva- (»przybytki«, puławski). Ponieważ dhu-, 'oblubienica', irańs. wademno,jednak wieża-namiot kończy się 'oblubieniec'; stąd grec. hedna, 'dary zawsze spiczasto, przeniesiono jej ślubne', niem. wittum, 'wiano' (szcze nazwę na Zachodzie słowiańskim gólniej kościelne). Prasłowo; cerk. (u Czechów, Łużyczan, u nas, a od westi, wedą; lit. westi, wedu, iryjs. nas dopiero na Ruś) na 'wieżę', nie fedim, 'wiodę'. Złożone w wieść pi znaną Słowianom, gdy życie namio sano niegdyś, jak każde wio, jed- towe dawno ustało. Na Bałkanie nem iv, dlatego r. 1500: zvieśc, (cerk. itd.) weza 'przedsionka', a nai
620
więcierz — większy
W
wet 'spiżarnia'. Namiot składano nes; nad Adrjatykiem w Wenecji); i wieziono, więc *wez-ją słusznie gona Bałkanie i w Małej Azji (Hezwano (tak samo jaty, jatki, 'na netoi Homerowi); nazwa znaczyła: mioty', od ja-, 'wieźć'). 'przyjaźni, miii' (?) Dla Słowian na więcierz, 'sieć na ryby i ptaki , zwa Wenetów ma osobliwsze zna ruskie tvjatier i jatier (są i po czenie, gdyż Niemcy tak ich od staci z 7, wietyV, kaszub, wianceł);wieków przezywali, i od Niemców dalej się nie pojawia (prus. i lit. przejęli G-recy i Rzymianie tę nazwę nazwy pożyczone z polskiego); z o dla 'Słowian': Venedi u Plinjusza, Wenedai u Ptolemeusza, Yeneti może w wąton (p.). więdnąć, zwiędły, więdłina (»mię u Tacyta. Do dziś ta nazwa dla sa więdłe*, rus. wietczina zamiastSłowian jest u Niemców w obiegu, wiadczina, 'szynka'); *uwiąd starmianowicie Wenden, wendisch, zo wią Niemcy do dziś Łużyczan (a daw czy* (wiąd, 'tabes'); od wend-, wond-, p. wędzić; dziś tylko z nagłosem niej wszystkich Słowian zachodw-, lecz od 15. do 17. wieku także dnich), a Winden, windisch (na z sw-: świędły lub więdły, sicięd- zwisko Windischgrâtz) Słowian al nąć lub więdnąć, i ta postać, z sw-, pejskich (w Styrji, Karyntji, Krai jest pierwotna; w staroczes. jest na nie); widocznie zwali się tak ci Sło wianie, których Niemcy najpierw wet chwadnouti z swadnouti (psał terz Klementyński z 14. wieku). Cerk. spotkali. Jedyna to nazwa szcze uwęnąti i uwędati; u Słowieńców, powa pierwotna (nazwa Arjów może Serbów i Bułgarów postaci z cA: tylko Indów i Iranu tyczy); jej wechnoti, wêchna, wechnuti,'więd-powtarzanie nie dowodzi jednak żadnego ściślejszego związku mię nąć'; czes. wiednoidi i wadnouti; łuź. wjadnyć, wjasć. P. swt?
więzić — wilk
w
621
'maior', tłumaczy w biblji i 'maior wedle stałych wzorów, jak słodki: natu' ('starszy') przez: »więcszy ro- słodzić. Do wilg- należy z wokali dem«. Pomijam złożenia i ui-obie- zacją o: wołg-, z czego cerk. właga, nia: większość, powiększać itd. Cerk. 'wilgoć', naiołaziti, 'zwilżyć', na cawęsztij, 'większy'; serb tveć 'już, łem Południu właga; czes. właha, ale', wm/większy'; czes. tylko wic(e), łuź. włoka, rus. toołoga i właga; 'więcej'; brak na Rusi. u nas tego już niema; ruskie wowięzić, więzy, więznąć, p. wiąz. łoga, 'przyprawa tłusta', wołozif, w i ę z o i o ł d (rus. wjazozeW, po 'gotować na maśle', na Litwie wałżyczka od nas), nazwa rodzaju 'dębu', gati, wałgyłi, 'jeść', pawa7ga. om&w 17. wieku nierzadka (więzozoł- sta', ciekawe o tyle, że i słowiań dziel); pierwsza część: wiąz, druga skie mleko nazwano od 'wilgoci', młaki. p. żołd. wija, 'zawierucha', częściej wiwilja, z wigilja. łac. vigilia, 'czu jadł (jak mokradł), p. wić; prasło wanie' (przed świętami znaczniejwiańskie: cerk. wijal\ wifalije, wi- szemi); dziś »tvilja Bożego Naro jalica, 'burza', bułg. wijulica, serb. dzenia*; w psałterzu wigilje (»ku wijawica; rus. wiejałica i , z innym czuciu*, puławski); łac. vigil, 'czujny', przyrostkiem, wjuga. należy do vigēre, 'być silnym, krzep wikary, wikarjusz, dosłownie 'na kim' (stąd u nas wigor, jak walor miestnik, zastępujący czyjeś miej od valêre). sce'; dziś o księży wyłącznie; z łac. wilk, tvilczyca, wilczy; aryjska vicarius od vice-, vicem (p. pod nazwa drapieżcy, lit. wiłkas, ind. wekseł), vicerex itd. wrkas, erańs. wckrkas, niem. Wołf (goc. vulfs); grec. lykos i łac. luwikłać, p. icicher. wilga, nazwa ptaka, od wilgi (p.), pus (z p narzeczowera zamiast k) bo na deszcz woła (niem. Regenpfei- w nieco odmiennej postaci. Podo fer); dawne i narzeczowe formy są bieństwo z lit. wełku (= wlekę) po całkiem odmienne: wywielga, za zorne. Zwano wilkami i 'szkodliwe miast wiwiełga (?), t. j . rus. iwołha, narośli na drzewie (i ciele)', co z przedsuwką w- (jak np. wyraj okrzesywano. Urobienie: wilczura z iraj, 'raj', ?) przed przystawnem i-. (jak lisiura); stąd wzięli Niemcy wilgi, wilgoć i wilgość, wilgotny; Wildschur (o 'futrze') P. wilkołak. odwilż, zwilżyć; w cerk. i u innych U wszystkich Słowian tak samo: Słowian tylko wlguk, małorus. cerk. czes. włk, serb. touk, rus. wochkij, jako przymiotnik; lit. wil- wołk, łuż. wiełk. Zupełnie co in gyti, 'zwilżać', prus. welgen, 'katar'; nego drugie wilk, skrócone z wilniem. welk, 'zwiędły', i Wolke, kum, wilkom, niem. willkomm(en), 'chmura'. Ponieważ jednak teksty 'puhar na powitanie gościa', 'puhar 15. i 16. wieku piszą stale wilki, cechowy' (nieraz znacznych roz 'humidus', wilkość, 'humor', należy miarów, bo aż i garncowy); stąd więc i dla polszczyzny przyjąć jako w dawnych wierszach » gościa nie pierwotne: wilgki (por. lekki), zmie bywałego wilkiem częstują«, »wilka nione w wilgi dopiero pod wpły tym, co tu u mnie niebywali*, albo wem wilgoci, urobionego, jak i cza pełniej: »że cię wilkom ktoś wczora sownik wilzyć, od pierwotnego pnia pić musił*. t
k
f
622
wilkołak —
wiodro
W
wilkołak, od 15 do 18. wieku winny. niezmnny;uniewinniać;winowyłącznie wilkolek, icilkolkowie; toać, ivinowaty; winozvaćca,a,ztego 'człowiek odmieniający się w wilka' winowajca; znaczeniowo odbiega zu (niem. Wdhrwolf. dosłownie: »mężo-pełnie powinowaty (niby należący wilk«, grec. lykanthropos); odwieczdo winy, bo za toinnego cały ród ny przesąd słowiański, zapisany już odpowiadał i kary ponosił?). Pra w 5. wieku przed Chr. przez Herodota słowo; u wszystkich Słowian tak o Neurach (p. nur). Ogólnosłowiań- samo; cerk. teina,powintn (nasze po ska forma inna: wlkodlak, t. j . 'ma winien, powinność), winowat, wijący wilczą sierść' (diaka; stąd na nowin (nasze winoionik). Prus. etzwa prusko-litewska 'niedźwiedzia winzit, 'usprawiedliwić', lit. waina, kudłatego', tlakis, lit. łokis); nasza 'wada', tvainoti, 'oskarżać'. zdaje się zdrobniałą od *wilkoł winda, zoindować; winduga i bin(urobione jak mozol, warchol, wierzduga, 'miejsce składowe'; od 16. chol,?), jeżeli to nie przeróbka do wieku; z niem. Windę, winden, co wolna niezrozumiałego wilkodłak. we związku z wenden, 'obracać', wiła,'błazen, szalbierz'; wilować, wandeln i zeandern, 'wędrować'. 'błaznować, szaleć'; nawilaf, 'osza wino,krzak,owoc i napój; winny lał'; wyraz od 17. wieku zapomniany; ('smaku wina'); winnica; winiarz; lit. willi, wiloti, 'oszukiwać'. U Sło wi>ui)ówka; winorośl, zvinogroìia, wian zachodnich oznaczał tylko tego, winogronowy, winograd ('winnica' 'co od rozumu odszedł'; u południo i 'krzew winny', z > zvinohradu grona«, wych (na Bałkanie, głównie u Ser Potocki). Prasłowiańska pożyczka bów; powtarza się i u Słowaków) z łac. vīnum, rozeszła się od Bałwitą nazywa się ta, 'co odbiera ro kanu; cerk. wino, winograd, 'win zum, czaruje': rusałka, duch gór i la nica', 'łoza'; winograd niepolskiem sów, nimfa wodna i polna, wabiąca, ra zdradza czecha, winobranie rów jak rusałka, do swego »koła«(tańca), nież czeskie ? Na Rusi wino, 'wódka', piękna, niebezpieczna, opiekująca winokur, 'gorzelnik'. Ale jabłka się bohaterami, ale i mściwa. Któ- winniczki w 16. wieku windliczki reź z obu znaczeń pierwotne ? Za się zowią, więc nazwane od jakiejś 'nimfą* przemawiają źródła cer miejscowości (jak borsztówki jakiewne, co od 11. wieku tylko purty) ? o zoilach - rusałkach prawią; u za W Í n s z , winszozvaê i wińczować, chodnich Słowian, co pierwotną od 16. wieku ogólne, z niem. tvūnwiarę pogańską rychlej i doszczęt schen, Wimsch, poprzez czes. winsz, niej utracili, mogła nazwa przyróść winszotoati, od pnia wen- (p. więk do tego, 'którego wiły oczarowały, szy, Wenedzi). urzekły, co szalał od nich'. U nas wint, z Rusi, tointowy; wintówka; dorobiony i męski wił, jak strzy- i o grze 'wiście', i o 'strzelbie'; na goń do strzygi. Por. czes. wilnỳ, zwa strzelby od wintów, 'śrub', 'lubieżny', bułg. wilneja, 'szaleję', z niem. Gewinde. serb. wilotoniak, 'rozpustnik'. wiodro; prasłowo, dziś zapo wina, 'kara (sądowa)', 'poena', i 'za mniane, o'jasnej pogodzie', w biblji rzut', od 14. wieku: »dawa winę*; o 'gorącu' (>upalenie*, Leopolita); winie, obwiniony; prze- i zawinić; cerk. wedr, 'jasny', serb. wedriłise, x
w
wiór — wirzbca
623
'rozjaśniać się', słowień. wedernica, ale juź w biblji nabiera znaczenia 'tęcza?, czes. wedro, 'ciepło', łuź. 'słabości': »wszytko ziciotszałe* wjedro, 'pogoda', rus wiedro; brak ('słabe'), »wiotche szaty« ('lekkie'). w l i t ; niby niem. Wetter i Gewit- Dalej: wiotesz, 'starzyzna', wioteszka, ter, ależ to łączą z wiatr, łac. ven- 'suknia nienowa, co wietszeje i sta ttis, itd., od pnia we-, p. wiać, gdy rzeje'; wiotech i wiotek, o 'pierw nasze słowo służy 'cichej, ciepłej szej i ostatniej kwadrze miesiąca': pogodzie'. »nie zna, jako miesiąc w pełni, wiotwiór, wiórnik; wiórzysko, daw chii€ ('nie zna nowiu'), ludowe »na niej wierzysko; 'trzaska', 'strużyna'; wietku«, n& nowiu'. Prasłowo; cerk. u wszystkich innych Słowian z i-: toetûch, 'stary', i tak u wszystkich serb. iwer, słowień. iwêr, czes.fjji- Słowian; lit. wetuszas, 'stary'; ind. wera, rus. iwiereń (bez i- tu i ow watsara-, 'rok' (w pewnym cyklu dzie po narzeczach). Jakaż postać lat), grec. etos (z *wetos), 'rok', pierwotna? Nierzadkie są przykłady łac. vetus, vetustus, 'stary'. przydechowegoi- (irej, iwołga), ależ wir, wirować, wirowy, pisane przecie i polszczyźnie niebrak przy w 16. i 17. i przez ier; jedno z arkładów odpadania nagłosowego i- cyrzadkich słów, gdzie wkońcu i (glica, gra, mieć). nie uległo przed r przegłosowi w ie\ wiosło, wiosłować, wioślarz z wie- wąwiry, w 15. wieku,'zawiły, kręty'; ślarz; prasłowo; cerk. wesło, od wir, 'odmęt', właściwie tylko:'gdzie wez- (p. wieźć), z przyrostkiem -tło woda tere, kotłuje'; p. wrzeć; pra słowiańskie; cerk. wir, 'odmęt w wo czy -sło. wiosna, ludowe wiesna (bez prze dzie', i tak u wszystkich Słowian; głosu), wiosenny, wiośniany; praznaczy nieraz'zdrój, źródło' (co wy słowo; cerk. wesna; lit. z innym wiera). przyrostkiem, wasara, 'lato', pawa- wircauz, z niem. Wirtshaus: 'go saris, 'wiosna' (i 'styczeń' czy 'luty' spoda, karczma, gościnny dom, ostetak zowią, wasaris); ind. wasanta-,rja (włoskie), karwaser (tureckie)', 'wiosna', wâsara-, 'dzień'; grec. ear w słowniczku z 1607 r.; na dwo (z *zoesar), łac. vêr, 'wiosna'; wyrze Władysława IV i Jana Kazi wodzą od was-, 'świecić', p. jutro, mierza nazwa 'zabawy dworskiej' albo od wes-, p. wesoły. (z przebieraniem się; A. Morsztyn wiotki, wiotkość; wiotszeć albo na te zabawy wiersze pisywał). wietszeć (dziś pisane mylnie: wie wirydarz, 'ogródek'(jest i wir darz trzeć, wietrzeje, zwietrzało, wywie r. 1500), z łac. viridarium, 'ziele trzały, jakby we związku z wiatrem) nina', w 16. i 17. wieku stałe; skró dowodzi, że poprawne brzmienie cone i odmienione w 16. wieku w binjest: wiotchy, wiotszeć, i tak zawsze darz(yk), gdzie pierwsze r tym ra w 15. i 16. wieku pisano; i zna zem w n rozpodobnione. czenie się odmieniło: wiotchy zna wirzbca, 'pas', w obu psałterzach: czył tylko 'stary', więc w biblji: »jako wirzbca, jąż się weżdy pa wiotche (»stare*, Leopolita), wiot- sze*; zamiast *wirzwca, od prasło chością ('od starości'), »rucho jich wiańskiego wtr-wz,powróz , co przy nie zwiotszało* ('nie zstarzało się'), rostkiem -uT od wir-, 'wiązać' (p. ztciotszeje, 'zstarzeje', w psałterzu;wrzeć), jak np. bīr-wi od bir-, 'nieść' Ł
9
624
wisieć — wisz
W
(p. bienviono); cerk. wruf, rus. śłica, błoto Wisło). Moźnaby wo wieriowka, 'szpagat', serb. wrwca,bec tego zapytać, czy to nie nazwa słowień. zorca, czes. wrw,ob(w)rw;obca, przedsłowiańska, jakichś nam lit. wirwē, prus i łotew. (również, nieznanych tubylców najpierwotniej jak nasze, z »błędnem« b) wirbe, szych. Lecz samo brzmienie (por. 'powróz'. W 16. wieku wierfzjbca i rodzaj żeński, ulubiony u nazw i wierzbeczka, jak i obierz, p. (z obrzek słowiańskich) tak nam pou wīr-wī), należy do przypraw łow fałe, że nietrudno nam uwierzyć czych. w wywód słowiański. W takim ra wisieć, wisioł, 'wisielec', p tcie- zie wytłumaczymy ją najłatwiej jako Swisłę, z odpadnięciem nagłosić. wiskać, tciszczeć, o głosie konia: sowego s- (por. więdnąć), i porów »koń wiszczy*, ale i o człowieku: wi- namy nazwy rzeczne z ocalałem s-: skanie, 'płakanie'; miesza się z icy- Świsłocz (dopływy Berezyny i Niem skiem (od wycia, wyka), tak, że na), naszą Świślinę (?): te w r o dawne przezwisko szydercze 'dziew dzą się od pnia sweit-, 'jasny, biały*, cząt', tviskuticha, tu i tam odnieść z przyrostkiem -sło lub -//o. Kto można, jeśli to nie wy-skułicha, 'co zaprzeczy utożsamianiu Wisltj, Wi skuły, szczeki, wystawia'. P. wizy. słoka, 2. Świstoczą, znajdzie od pnia W i s ł a . Niema na Północy i Wscho wis- (weis-) liczne nazwy rzeczne dzie Europy drugiej nazwy rzeki na obszarze niemieckim (Weserao równie niezraiennem brzmieniu; że Visuryis i i.) i celtyckim, a z rówŁacinnicy-Grecy ją i Vtstltr,Viscla, nera prawem mógłby wychodzić i od Vìstula (albo nawet, wedle innych pnia weik- (wik-\ z podniebiennem k, męskich nazw rzek, Visiulus) i VI- co w Słowiańszczyźnie również wissuła pisywali, dowodzi tylko pier- daje; dla obu pni znaczenie naj wotności naszego brzmienia. Przez ogólniejsze: 'cieczenie'. Czy (arcycałe dwa tysiące lat jedyny cesarz rzadkie zresztą) nazwy Jsła, Iślanka Konstanty 950 r. drugą jej nazwę (obie w dorzeczu Wisły), Isłocz przytoczył, Dizike, ale to tylko nie (albo Wisłocz ?, dopływ Berezyny), porozumienie, a jeżeli ją od 15. do 17. nie powtarzają tej samej nazwy ? wieku i Białą Wodą opisują, nie Mistrz Wincenty Wisłę nazwał Wanuchronimy się podejrzenia, że działa dałem (p. Wanda), ale to tylko tu świadomie nazwa niemiecka: Wcis- dowolne umiejscowienie fantastycz set, Weichseł, stale a mylnie od nej całkiem nazwy, i jeszcze mniej weiss, 'biały', odwodzona. Nazwa ta waży niż Dizike Porfirogenity. w Polsce zupełnie odosobniona, bo WÌSZ, 'sitowie', »chwytać się wiwszystkie Wiślice, Wisłoki (rodz. szu* (niby tonący brzytwy), »w wi męski i żeński), Wisi'A i, a nawet naszę i rogoże «; wiszowy; wiszowaty, rzeczowe nazywanie 'wylewów wio 'gruby' (o sianie); wiszar,'zarośli'; sennych' wisłami, poszły od nazwy tylko u nas, od 15. wieku, i u Sło rzeki samej, są niepierwotne, więc wieńców: wisz, 'sitowie'; na Rusi niczego nie dowodzą. I u innych narzeczowe, wiszą; długie liście Słowian nazwa taka niemal nie ist zwisaią na dół, i niby stąd nazwa; nieje; jedynie na Polesiu powtarza ależ powtarza się w lit. wikawa, się coś podobnego (jest Wisła, Wi- i wikszris, 'sitowie', wizgu, prus.
w
wisznia — władać
625
wizene, 'trawa', weisigis, 'łąka', złożenia: odwłec (i o czasie), nawlec niem. Wiese, 'łąka', norwes. veisa, (np. igłę), dowłec, przywłec, powłec, 'muł', vīse, 'badyle', więc słoworód wywłec, zawłec; częstotliwe: nawle ów jest »ludowy«, a pień znaczył kać itd. Przestawione z welk-; z samogłoską o p. włok. Prasłowo; raczej 'mokre' czy 'pełne'. Wisznia, prasłowo; tak samo i to cerk. wleką,, wlészti; rus. wołoku, samo powszechnie, bałkańskie, ru toołocz; czes. wieku, wleci z tą skie itd. wisznia; z słowiańskiego samą samogłoską, el, zamiast wy pożyczka (ale przeczą temu) w niem. miany: el,il(por serb.wućiz *wlkti); Weichsel(?); wiśniowy (kolor), wi- lit. (z ową różnicą): welku, wiłkti, śniak. Prapoźyczka od Kaukazu 'ciągnąć'; prus. au-wiłkis. 'nić', lit. i Grecji (byssine), gdy trześnia (p.) ap-witkas, 'ubiór'; awest. fra-zcarczaiti, 'zawleka', aipiwarczaiti, 'na z Zachodu przybyła. witać, powitać, powitalny; naszewleka ubiór', grec. ałoks (z *a-tvloks), i czeskie znaczenie nie pierwotne; 'brózda', niem. walken, 'ugniatać pierwotne ocalało w zawitać: »za sukno', dawne zvalgen, 'toczyć'. witał do nas«, 'przybył na pobyt, wllłlić Się, wtulać się, 'wpoić się', mieszkanie', bo witali znaczyło tylko częste w 17. wieku: »co się raz do 'mieszkać'; cerk. witati, obitati, obi-serca włułiło*; p. lułek i łełum. tet, 'mieszkanie', preioitati, 'prze władać, władnąć,władza, władny, siedlić się', tak samo w ruskiem; toladzca (dawniej i tołajca, jednolit. 2£7
f»oft
Włoch
włoć
w
obie postaci coraz się mieszają: wła W psałterzach obłaszcze, 'osobnie', dać, władnąć (sobą, niebem), albo zdaje się czechizmem, por. nasze wlodać (niczem), włodarz ('satrapa', zwłaszcza. 'trybun', 'zwierzchnik, urzędnik'; od Włoch; liczba mnoga dziś: Włosi, 16. wieku do wsi ograniczony), włod- dawniej prawidłowe: Włoszy (-si, nąć (»nad chleby*, albo »chleby«, jak w nasi itp., zamiast jedynie po t. j . chlebami; »włodłi dniem*), włość prawnego -szy); Włochy, dawny ('ziemia, państwo, ojczyzna', 'pro biernik, 'Italja'; włoski, włoszczyzna. wincja, szczep', 'dom'), włostny, 'pra Przestawka z *wołch; ruski »pełnowowity' (własny, Leopolita), włosny, głos« w Wołoch, » Wołoska ziemia«, mniej częste (»z włosnego sierca*), a w formie obcej, niesłowiańskiej: włosność (»prawo«, Leopolita). Tyl- wałaski (>wałaski capie«,już wEzokoź z tego nie wynika bynajmniej, pie Biernatowym), por. niem. Wałżeby postaci z -ła- nie były równie łachei, 'Wołoszczyzna'; stąd wałach, polskie jak postaci z -ło- (pominąw p. (z niem. Waliach), i wałaszyć, bo szy jawne pożyczki: władyka, W ła pasterze »tcałascy « konowałami by dysłaio, obie nie polskie). Prasłowo; wali. Oznaczał *Wołch Słowianom cerk. tcłasli (tego nie mamy), włada wszelakich Romanów; na nich prze ('włodę'), zcłasf ('włości władyka nieśli to nazwisko od Niemców; ci ('pan, włodyka'), wlaszV (*włoszczy'), najpierw wszystkie plemiona cel i tak samo na całem Południu i u Cze tyckie, a później i romańskie (co chów; na Rusi wołosf, Wołodimir siedziby dawne celtyckie objęły, (postaci cerkiewne z -ła-, władief, np. w Francji) zwali Wałh, dziś przeważają). U Łużyczan boza łość w dalszem, przymiotnikowem uro (z *włość) stała się mityczną po bieniu: Wálsche ( = icłoski); to stacią. Pruskie waldnjko, 'rycerz', po Waih poszło z nazwy wielkiego życzka z naszego włodyka (urobiono szczepu celtyckiego, Volcae; z nimi to nasze słowo przyrostkiem -ka od Niemcy najpierw się spotkali i z sie rzeczownika *włody, 'panowanie';. dzib ich wyrugowali. Od Słowian Pień: wełd-, wołd-; u Słowian juź pożyczyli Grecy swoje wlachos, 'pa tylko wołd-, natomiast Litwa oba sterz'; Węgrzy rozróżniają Oldh, pnie zachowała: wełdeti, weldu, 'pa 'Wołoch', od Olasz, 'Włoch'; rozróż nuję', zvélst, 'panować', weldamas, nianie równie dowolne jak nasze Wo 'poddany', prus. weldūnai, 'dziedzice' łoszyn i Włoch, co właściwie jedno (a jest i postać z zł: apwildo, 'osię- i to samo. gnął'), waldyłi, 'panować', wałdoWłoć, już niemal nieznane, chyba nas, prus. waldnikas, 'panujący'. w nazwie roślinnej prosiana icłoć; Powtarza się w niem. tvalten, 'pa prasłowo dla 'kłosa'; bułg. zcłałja, nować', dawne waldan, Wołdemar = serb. wlałałi, 'kłosować', włałak, Włodzimier, goc. wułthus, 'prze 'kłosek'; słowień. (zcjłat, czes. łał\ pych'; łac. vaīēre, 'być silnym' (stąd ta£/w,'kłos (owsa)',i 'materja, treść'; validus, 'silny', nasze inicalida, dorus. wolot', 'kłos'; lit. zcalłis, 'kłos słownie: 'bezsilny'; dalej toalor, zva-owsa'; prus. wolti, 'kłos', tylkoź nie lorowy, waloryzacja). Pomijam złoz *walkti- to poszło, narzeczowe żenia, zołasnoręczny itd., lub uro zvalksztis niczego nie dowodzi. bienia, jak właścizna, właśniejszy. R. 1472 prosiana włoć, później
w
włok — wnętrze
627
i prośnowłoć i prosiana błoć, dla (włosieniec, Leopolita). Przestawka rośliny 'senecio' (później i świnie z *wołs; rus. pełnoglos wołos, cerk. kadzidło; prosi'any ktciatyiż 1472 r.czes. tcłas Prasłowo; awest. icarsa-, dla odmiany tegoż 'senecio', jakby 'włos'; lit. wałai, 'włosy ogona koń »prosia szczeć*), nie od »włosów skiego'; ind., z inną samogłoską, wa prosięcia, że owoce opatrzone pu la- (to samo); iryjs. folt (z przy chem*. Za tem przemawiałoby jed rostkiem -to, por. wyżej włoć, sta nak starorus. wolod, właćC, 'włos', rorus. wołod% 'włosy, runo'. Nasze i o 'zieleni ziemnej' używane, wo- odmianki z ch prastare, w nazwach łof, 'nie'. roślinnych: włochy nie, a z tego: w ł o k (na ryby); włókno, włókni łochynie, włochaciny i włochacinki sty; włóka (pola, od włóczenia, 'bro (16. wiek), 'żyłki', 'kosmaciny'; wło nowania', por. homerowe dłks, 'bró- chaciny i włosiny, 'agrest', r. 1472. zda'); włóczyć, włóczęga (przyrostek Ten sam pień na Rusi z r i bez jak w ciemięga); włóczebne (rus. zwykłego przejścia rs w rchiworsa, wołoczebne): chodzenie w poniedzia 'włos na suknie', worsianka, 'szczot łek wielkonocny (niby po kolędzie, ki'; lit. warsa, pożyczka z ruskiego. a raczej dyngusie) chłopców, obda w n ą t r z , p. wnętrze. rzanych za śpiewy święconem (tylko wnet, wnetki; w 16. wieku hnet, w stronach ruskich), jeszcze w 18. hnetki; wneteczki, 'rychło'; pożyczka wieku 'wielkonocna danina do dwo z czes. inhed, ihned, hned, hnet ru'; włóczkowie krakowscy, 'fliso (z mnóstwem odmian), od in-, z tym wie, co drwa po Wiśle włóczyli'; samym przyrostkiem co w tegdy, włóczka (od nawłekania); włokita, kiefgjdy: *imígdû; in- nie jak w inęz ruska wołokita, 'mitręga, włócze dy, 'indziej', lecz w pierwotnem zna nie po sądach i urzędach' (włokita czeniu: 'jeden', jak w inochod, cerk. od *włoky, por. taki sam rzeczownik wuiną, 'ciągle'; dosłownie więc: *zvłody w włodyka, albo w kopy-to 'jeden raz'; por. zaraz. od kopać); częstotliwe włączać, wnętrze, wnętrzny; zeionętrzny, uwłaczać. Cerk. włączą, rus. woło- wetonętrzny, wywnętrzać się, ze czn, cerk. włakno. Z wołk- do tvelk-,wnątrz i wewnątrz; wnętrzności; p. wlec. Jest i dawny rzeczownik wnątrz (samo nątrz mylne), * wnątrz męski włoka, 'ten, co się włóczy', przebytka«, z wnątrz i zewnątrz, toywłoka, 'co zrzucił szaty księże'; w wnątrza (biblja, psałterze); nazwy żartobliwe: włóczykij. Stąd wnętfejr, wnętrek, o 'wałachach', i włócznia, 'kopja', >którą uwią 'wieprzach' (ich muda wnętrzne, zawszy u łęku przy koniu, włó 'wkręcone'), wnętrz, 'kiernoz', r 1500 czyli (za sobą)*. Tu należy powłoka wnętrek. Prasłowo: pierwotna postać (p. obłec, obłok), lit. apwałkas i uz- przyimka wn- (jak w wniść) i *ątri wałkas (to samo). ('wnętrze, wnętrzności'); cerk. izw ł o s , włosek, włosie (zbiorowe); ątri, 'zewnątrz' (z ątr-: wątroba włosisty i włochaty (ch nieraz w po i jątrznica, p.); grec. (z inną wo dobnych »zgrubieniach*, por. Moch kalizacją) entera, 'wnętrzności'; łac. do Moskal); włosień; włosiany, toło- interfnjus, 'wewnętrzny' (z tego nasz sien(n)ica (dla umartwienia ciała internat itd.); ind. antra-, 'wnętrz noszona), w biblji »gzło włosiane* ności', antara- 'wewnętrzny'; brak 40*
628
wnimać — wodzić
W
w lit. (antris, o 'niewytrzebionym' ?). wnikania (^.niknąć); tvniklizvy^ymiWięc nasze wewnętrzny ten sam kający' (wnitki błąd druku, zamiast przyimek dwukrotnie powtarza, rus. wniki). Obok zaś wnyków i wników wnutriennyj raz go daje, tak samo jest i (nowe ?) słowo: zonęk i wnęka, czes. wnitrzni; w rus. i serb. po 'framuga, wklęsłość', w anatomji 'hywstaje mylnem dzieleniem słowa lum', wnękliwy, 'wnikliwy', oboczne nowy rzeczownik: nutro ('serce'), do wnuk, 'wnętrze': »we wnuku nutriec, serb. nutrak, 'wałach'; czes. kłóje«, »drzewo we wnuku spróch ni- z niu-, zamiast nu-. Pierwotne niałe*, *coś mie boli wnuku*, »we *qtr we złożeniu z przyinikiem przywnukach*, »z nuka* (albo »z wnu biera zwykłą postać -i (jak ispolń ka*), 'z środka'; tu u zamiast ę, itp.); samo ocalało w cerk. ątrtń, boć to do wnętrza należy. 'wewnętrzny', ątrijąde(i różnie), 'we WOChlon, w 16. i 17. wieku, z niem. wnętrznie'. Wochenlohn, 'zapłata tygodniowa', wnimać, 'mniemać', ginie juź w 14. dalej 'zapłata' wogóle. wieku; psałterz puławski zastąpił woda, wodny, wodnik (na nie juź nieraz tvnimàt psałt. florjań- bie), wodziarz, wodnisty, wodność; skiego przez: mnimał, a kopista wodociąg, wodolej, wodotrysk, wo florjańskiego nieraz słowo mylnie do wstręt; roztcodniać, nawodnienie; wypisał; prasłowo; cerk. wnimati,pozcódz; wódka tłumaczy łac. aqua rus. wnimaf, częstotliwe (wnimają) vitae (okowita, 'woda życia'), od nas i inne, wnemlją, zenie mli, 'słysz'; na Ruś powędrowała; wódeczka, od jąć (p.), co pod wpływem cza wódczany. Prasłowo; tak samo sownika mnieć (p.) odmieniło wn- u wszystkich Słowian. Lit. wanduo ('w') przedimka w mn- (p. mnie i unduo, drugi przypadek wandens, mać), prus. wundan i unds, z pierwotnego wnuk; wnęk, wnęka, tvnęczka,wnę- *woden- i *ūden-, 'woda'; goc. wato, częta,od 14. do 17. wieku, dziś podhal- niem. Wasser; ind. uda/n-, grec. skie; w biblji: wnuków i wnęko w; hydor, łac. unda; ind. od-man- 'po inni Słowianie postaci z nosówką wódź*, i unatti, 'leje', awest. wadi-, nie znają, mają tylko u: cerk. w&nuk,'bieg wody'. W woda -a może nie bułg. unuk i mnuk, serb. unuk; jest zwykłe -a żeńskie, lecz poszło w- przydech, -ztk, -ąk, przyrostek, z -o i całą dalszą odmianę wywo z stałą wymianą samogłoskową przed łało, co pierwotnie z litewską by k; pienne un- przypomina owo an-, łaby zgodna, niby: *wodo, *wodan-s, od którego pochodzą wszelakie na z czego prawidłowe: zooda, wody; zwy pokrewieństwa u Arjów: niem. za tem dopiero inne przypadki we Enkel, 'wnuk', i Ahn, 'dziad' (bo dle odmiany żeńskiej; przypuszczają dla'dziadów'i 'wnuków'jedna bywa nawet, źe to nie jedyny podobny nazwa, p. pra-), grec. annis, łac. rzeczownik (?). Por. wiadro, wydra. wodzić, częstotliwe do wieść (p.); anus, 'babka', lit. anyta, 'świekra', prus. ane. Pień to ogólnie ludzki, -wód we złożeniach: wywód, roz wód, odwód; zwód (praw, 'redak węg. anya, 'matka', itd. wnyk, 'pętlica-siatka', to samo co cja'), i zwodzić kogo (z prawej wnik, dawniej ogólne: 'sieciydołki', drogi), 'seducere*, zwodziciel; do'zasadzki', co oczywiście poszło od wód,powód ('stronaskarżąca'; 'przy-
w
wój — wójt
629
czyna'; stąd wzięte rus. powód); wszej wojski*,» zabił wojskę*, >przykaże swym wojskam*,»wojska nie przewód ('conàuctxxtf, stąd ^przewod nia niedziela«); przewodnik, prze-bieska tobie się kłaniają* (zamiast wodniczyć; obwód (i'powiat',późne »kłania*, dawnym trybem). Od 16. słowo; pierwotne obód, p.); zawód wieku u nas, jak u Czechów i Rusi, (zawieść się na kim; zawód i 'ubie odmieniono rodzaj na nijaki: woj ganie się\ zawodnik, współzawodni sko; tylko Serbowie zostali przy czyć); zawodzić nad kim, 'biadać'; żeńskiej wojsce (albo dawniej u nas dalej wódz i wódca, przywódca, wojszcze, jak: Połszcze). Stąd woj dowódca, wództwo, wodzowstwo; skowy, wojskowość. Inne prastare -woda w słowie wojewoda, co ma byćurobienie: cerk. woin, stąd wojnikna tłumaczeniem z niem. herizogo, ależ Bałkanie od 9. wieku; stąd i wojna, niem. ziehen nie jest 'wieść'; takie wojeński(dziś tylko wojenny): »plon złożenie jednak bywa istotnie nie- wojeński*, »w mocy wojeńskiej*, całkiem w duchu słowiańskim, coby biblja; złożone: wojetooda, por. niem. się raczej wojnikiem objawiał; wo herizogo, Herzog (ale to nie tłu jewództwo. Tu i podwoda, uciążliwy maczenie z niem.; p. zoodzić); wo obowiązek dostarczania podwód^wo- jować i złożenia (od-, wy-, zawojo zów', podwodzenia niemi zapasówwać), wojownik, wojowniczy. Pra wszelakich'; wodze, 'cugle', z *wodja,słowo; cerk. woj, woin, 'żołnierz', rus. wozza. Złożenie wodzirej, już wojnik, 'wojewoda', wojna, wojewali, w 15. wieku. Por. prowadzić. Obce wojska. Pień wet-, 'prześladować, (ruskie): prowodyr. Prasłowo;cerk. gonić'; lit. wy U, pawyłi, wajoti, woditi, wozdą, wozd, 'wódz', powód,'doganiać', pawijys, 'droga, gony'; 'wodze, cugle', prowazdati, 'prowa awest. wajaiti, 'goni', witar-, 'goni dzać'; lit. wadyti i wadzioti, 'wocie!', wjāna-, 'ścigany'; ind. weti, dzić' (ale waduoti, 'wywodzić wy- 'ściga'; grec. hiemai, 'dążę'; łac. via, kupnem'), wadas, 'wódz* (ale i 'po- 'gony, droga' (stąd nasz wijatyk, ręka, zastaw'), pawadas, 'wódz', »na drogę*); niem. Waid-mann, 'my śliwy'. Pierwotne słowiańskie wi-f, iwada, 'wodociąg'. WÓJ, przestarzałe, 'żołnierz'; wo 'zdobycz' (cerk. w&zwif, 'korzyść, jak (Piekarski 1650 r. twierdzi, źe zysk', izwitije, 'owoc'), p. zwyciężyć; słowo z Czech przybyło), wojaczka, w bułg. jest i nawija, 'zwyciężam' wojacki; przymiotnik *'wojski, nie (*da nawijete diawolu*); cerkiewne znany w języku, ocalał we dwu po-wi-nąti, po-wi-notoati, 'podbijać', rzeczownikach: wojski (i podwojskt),obinowati sę, 'strachać się' (ale rus. 'tribunus', 'urzędnik ziemski, czuwa »biez obiniakow* poszło od owija jący na zamku-grodzie nad spoko nia). jem ziemskim w czasie wojny'; rze WÓj, zwój, oboje, powój, p. wić. czownik żeński: wojska (domyślne: woje, p. oje. czeta, siła, lub coś podobnego), zbio WOjłok, wojdłok u Reja (z myl rowe, jak np. Polska, wyłącznie nem d, jak w jedlca, polednia), 'pod używane w 14. i 15. wieku: *woj- kład pod siodło'; przez TUB.wojłok, skę (w biblji woyska, mylnie napi 'pilśń', z tatar, ojlik, 'to, czem się sane) jego wrzucił w morze*, w psał nakrywa'. terzu, tak samów biblji: »książęta wójt, wójcik, wójtowa, zbiorowe
630
wokowaó — woń
W
wójcia, wójtotoać, z niem.; p. wo- woli,wolik; wołowszczyzna, itd.; wokować. łarz, dawniej wołowiec; nazwa wy WOkowaĆ, 'wołać'; wokałis, 'sa łącznie słowiańska, obca Litwie. mogłoska' (u Seklucjana 1548 r.); Wołyń jednak, gród, czy ruski wokabuła; wokabularz,wychodzący (od grodu całą ziemię Wołyniem od 1537 r. w Krakowie (słowa- przezwano), czy pomorski (niem. rzem z czeska przezywany); woka Wołłin, niemądrym wymysłem kro lista, 'śpiewak'; wokanda, 'rejestr,nikarskim i Julinum przezywany, lista'; rewokować, 'odwoływać'; in niby od Juljusza Cezara i jego tamże przechowanej włóczni; por. luby) wokacja, protvokacja; adwokat, itd.; wszystko od łac. vox, 'głos', vocare, brzmi i Welyń, co pewnie do wielvocalis, vocabulum, advocare. Odnaleźy, por. Wieluń, Wieleń. Dawny wywód: >wół zaś — przetoć wołem łac. advocatus, przez niem. Vogfejt, pochodzi i wójt, co od nas na Ruś zową — stąpa wałem* (Potocki) przeszedł, a z wysokiego urzędu równie wart jak i pożyczka z turkotatar. (wogulskie wołów, wułu,uCzemiejskiego spadł do wsi. WÓl, wole, 'podgardłek', na Za remisów wolik; czyż nie raczej oni chodzie i Rusi polskiej; czy nie od to z Rusi wzięli ?). U wszystkich Słowian tak samo: cerk. woł, wowół? wola; i w nazwach miejscowych, łuj, 'wołowy', wołuch, 'wołopas', itd. Woła (jak Lgota, Swoboda), 'świeżo wołać, wołacz; liczne złożenia: lokowana osada z uwolnieniem od od-, przy-, wy- za-, zwołać, powo danin na lat kilkanaście'; wołny, ływać; słowo zachodniosłowiańskie; wołność, wołnościowy; powoli, po u Czechów i Łużyczan jak u nas. wolny; zwołić (i jeszcze raz złożone: Stary okrzyknik: czes. wełe, wele zezwołić, juź w Ezopie), znaczy (14. wiek), cerk. o wele, i wole; i 'zgodzić się', i 'wybrać*; pozwolić; może stąd wołać, co zawsze coś dozwolić, wyzwolić, ale w psałterzu 'donośnego' oznacza. jeszcze wywalić obok wyzwolić, W o ł o c h , wołoski, Wołoszczyzna, 'liberare', zwoleństwo i woleństwo, to samo słowo co Włoch (p.), tylko źe albo »lecieństwo«, 'wolność'; nie przyszło z Rusi i z ruskim »pełnowola, niewolnik, niewolnictwo; wo głosem« -oło-, zamiast naszego -ło-; leć; wolej, 'raczej', u pisarzy bia różnica więc podobnie dowolna, jak łoruskich, t. j . »litewskich«, jak np. w węgierskiem między Ołdh, Chodźko, Syrokomla; wolnica, 'wolne 'Wołoch', a Ołasz, 'Włoch' (od liczby targowisko'; złożenia: dobrowolny,mnogiej, cerk. Własi). Por. wałach. samowola, swawola (p.). Do zwolić, womity, womitować, ludowe wo'wybrać': »matko zwołena* w Bo nity, wonitować; z łac. vomitus, od gurodzicy, 'wybrana', zwolennik, 'apovomere z *ycwere,prasłowa u wszyst stoł', później 'partyzant'. Prasłowo; kich Arjów: lit. wēmti, wimdyti, cerk. wolja, woliti, newolja; p. wemałai; ind. wamiti, pers. wamiwielki. tan, grec. emeo (stąd emetyk); Sło wolant, o 'grze - piłce*, i o 'sukni', wianie jedyni je stracili. od 18. wieku; później i o 'lekkim poWOń, późne, zamiast dawnego wo woziku'; francuskie, od voler, 'latać'. nią (jak i wiele innych podobnych, wół, wołowy; wołek; wołowity; por. kieszenią, łodzią, pieczenia, po-
wór — wróbl
w
631
ścielą, pogonią, tonią); wonny, wonwozatarz, co i 'wóz' oznacza (u Łeo ność; wonieć. Prasłowo; cerk. wo- polity zawsze woźnica albo wóz, nja; z wąchać (p.) tylko przypad obóz), np.: »wojewody nad wozakowe podobieństwo, bo wonja po tarzmi* (>hetmani nad wozy*, Leo szła z *wod-nja; *wodę, albo *swodę, polita), od czasownika *wozati (jak znaczy 'pachnę, śmierdzę* (język tychchodati, łogatt) i z przyrostkiem wrażeń nie rozróżnia; np.niem. stin- -taj (jak w ratai), odmienionym Jcen 'śmierdzieć', ale w Holandji w -tarz wedle słów na -arz; p. mówią o róży: stinkt; i na Rusi obóz. Prasłowo, p. wieźć; cerk. woz, woniaf znaczy'śmierdzieć'); jedyny wozataj (nie wozatar*); czes. wuoz, przykład tego prasłowa ocalał w pra wozatai; lit. uz-wazas, 'dowóz', wawidłach cerkiewnych (13. wieku, zis, 'sanki'; ind. wahja-, 'wóz'; grec. w berlińskim rękopisie): * aszte ząb ochos, 'wóz', ocheesthai, 'jeździć wo swodeU, 'jeśli ząb cuchnie'. Poszła zem'; niem. be-wegen (goc. wagjan). więc wonja z *swodnja i stoi we WOzgrza, 'flegma, smarkle', wozzwiązku bezpośrednim z więdnąć, grzywy, wozgrżywość; szczególniej śtoiędnąć (p.), więdły, świędły, co o koniach »nosatych«; przenośnie również od 'cuchnienia' przezwane. 0 'nierządnicy'; prasłowo; cerk. woz gr ja, rus. wozgr ja, czes. (w)ozher, WÓr, worek, woreczek, workowy, łuź. wozhor; -rja przyrostek; dla workowały; worotvina i worowatka, 'płótno na wory' (por. wereta); odwoz- (bo g może wsunięto) nasuwa wrzeć, 'zawierać', 'zatykać'; por. rus. się pień wos-, o 'wilgoci', łotew. wor, 'złodziej', prowornyj, 'zwinny' wasa, 'wilgoć (ziemi)', 'sok (drzew)', ('wtykalski'); u Czechów jak u nas; niem. (dawne) waso, 'mokra ziemia' (stąd gazon, przez franc), anglosas. p. wrzeć, por. wronka. WOrf, w 16. wieku, 'rzut' i 'gałka', wós, 'wilgoć, sok', vase, 'błoto'; z niem. Wurf, od werfen, 'rzucać' z wozgrja por. np. mezgra (p. (od tkacza wzięte, p. warp), nasze miazga); por. prus. wełgen, íkatar', 1 wilgi, wilgoć (p.). wierzgać (p.). wrażenie, wrażliwy, itd., od wra W03k woskowy, woskować, wo-zić, wrażać się (p. raz); tłumaczy od szczyna; woskóbojnia i woskow-18. wieku łac. impressio, franc. imnia; prasłowo; cerk, wosk; lit. wa- pression. szkas; mniemana pożyczka z niem. wrfCZ, złożone (p. ręka), jak opięć Wachs, jakby pień brzmiał pier (p.) i t. p.; wręczny (bój); toręczyć, wotnie *tvokso-, od jakiegoś weg-,w 14. i 15. wieku 'poręczyć': »Miko 'tkać' (jak Wabe od weben)? łaja wręczył w grzywnę, a z tego wotum, wotować, wotant, wotywa, nie wyprawił*, dziś 'doręczyć'. z łac. votum, votare, od voveo, 'śluwręgi, 'bale na dnie statków'; buję (bogom)'; słowo aryjskie; ind. z niem. Runge; w- dodano. wāghat-, 'modlący', grec. enchomai. wróbl (dziś i wróbel), wróbłik, WÓZ, wózek, wozowy, wozownia; wróbłi; prasłowo; cerk. wrabij(n nas wozić, z łicznemi złożeniami, od l zamiast j , jak np. w krogulec, nich: wywóz, nawóz, przywóz (przy- cerk. kraguj) i wrąbie, rus. worowoźny); woźny,'waga sądowy'; woź biej i wieriebiej (jak węg. vereb), nica, w biblji obok niego częściej czes.wrabec; pierwotny nagłos ocay
632
wróg — wrot
W
lał w lit zwirblis, 'wróbl': pień Jest to jedno z najciekawszych zwìrb-, o 'świerkotaniu'. słów słowiańskich, bo narzuca się wróg, wrogi, wrogować; dziś 'nie pytanie, czy wróg, 'nieprzyjaciel', przyjaciel', w biblji 'zabójca'; wróMa i wróg, 'los', jedno, czy dwa zupeł i wróżba, któremi ród zabitego do nie odmienne słowa, co się przy chodził na zabójcy odwetu krwa padkiem zbliżyły i spłynęły ? Jak wego, później kary pieniężnej, skła rus. izwierg, albo izworg, znaczy danej z osobliwszemi ceremonjami, to, 'co wyrzucono', i tego, 'kogo przypominającemi stracenie; czes. wyrzucono' ('zbrodniarz'), podobnie sebewrazda, 'samobójstwo'. Prasłoi wróg mógłby być i 'wyrzutem' wo; cerk. wrag, 'nieprzyjaciel', wraz- ('losem', bo wróżyć znaczy nie 'cza da, 'nieprzyjaźń', na całem Połu rować', lecz 'wieszczyć'), i 'wyrzut dniu wrag i 'djabeł' (w 9. wieku kiem' ('zbrodniarzem'). Inni łączą sło zwany z niemiecka nepj'ijazn), ale wa wróg, wróża ('los') z grec. orgia, i u Serbów była wrazda, 'zabój 'ofiara, misterje', do ergon, 'czyn', stwo'; lit. wargas, 'nędza', wergas, z czem jednak ani słowiańskiego 'niewolnik', prus wargs, 'zły', wargć wrgą ('rzucam') ani wrzą ('wiążę') mien, 'żal mi'. Przymiotnik wraży połączyć się nie da; litewszczyzna pożyczka z* ruskiego; nasze własne przemawia za naszym domysłem. wrogi dosyć niezwykłe, późne; zora- wrona, kaszubskie warna] nazwa zedlnik, w biblji, 'zabójca', z czes maści: wrony (r. 1500) i wroni-, ro kiego. W biblji odmiana: wróg, dzaju żeńskiego, u innych Słowian wrogu (nie toroga), wrogowie. P. na jest i męskie, cerk. wran (i o 'czar stępne wróg. nym kolorze'), wrana; czes. wran wróg, znaczył jeszcze w 17. wieku (przestarzałe) i wrána, wrany (o ko 'los': »zły zoróg«, 'zła dola'; »jakiś niu); rus. woron, worona, woronoj wróg miesza ludzkie rzeczy «, Kocha (o koniu); lit. warnas, 'kruk', warna, nowski; wróża, 'los', jeszcze w psał 'wrona', prus wamis i icarne. Zaterzu puławskim żołnierze pod krzy równo u Słowian jak na Litwie po żem szaty Jezusowe dzielą wróżą, szły stąd i nazwy innych ptaków, 'losem', ale i on, jak florjański, daje z pewnemi przedrostkami: p. sko i : »puścili loos«; wróża ocalała wronek i gawron; por. lit. koioari w cyziojanie (kalendarzu) płoc «?s,'kruk', łotew. kuowarna, 'kawka', kim z 14. wieku Rzucanie losu, jak słowień. kowran, małorus. kazorózy, było najpospolitszym środ woron, łuź. karwona. Dalszy wy kiem wieszczbienia, więc stąd: wró wód słowa nieznany. żyć, 'wieszczbie', wytorózyć, zerózka, Wronka, wrona, u beczki, do wrózca, wrózbit (do wróżby). Los pnia wor-, wer-, 'zamykać', p. wrzeć, odgadywano miotaniem, więc na (zawierać); prasłowiańskie; por. zwa jego wyszła od 'rzucania' (p. słowień. serb. wrań, 'szpunt', zaicierzgać). Cerk. toraziti, 'wróżyć', wraniti, 'zaszpuntować'; bułg zora słowień. serb. wai,'czary', czes..zvra-na, rus. woronka, 'lejka'. ze, 'los', rus. worozit\ worog W na wrot, »bez wrotiu; zirócić, zerazwach miejscowych Róże i Różne cać, z licznemi złożeniami, a od mogą odpowiadać licznym czeskim nich rzeczowniki: nawrót, odwrót, Wraże, miejscom gdzie wróżono. odwrotnie; przewrót, przewrotny, T
wrota — wrzeć
w
633
przewrotowy; zawrót, ^zawracanie wian: czes. rzetiez, łuź. rieciaz (riegłowy«; na wywrót; zwrot, zwrot siaz), rus. retiaz (małorus. ivereka i wrotka; wrotnica; wrotycz,tiaz zmyślono wedle polskiej myl przewrotnik, roślina 'tanacetum' nej postaci). Prusowie pożyczyli od (bo wraca panieństwo), urobione jak nas postać pierwotną, ratinzis, Litwa słodycz, gorycz; wrotosierć, z sier- retezis od Rusi. Dodano u nas cią odwróconą (ku głowie) ; zwrot w- niby na wzór: wrzekomij - rze nik, podzwrotnikowy. Prasłowo; komy. Pień ret-, rat-, por, Raciąż, wrot z *wort, do wirt-, p. wiercieć.rat , 'walka', p. Racibórz. Cerk. wrat, 'szyja', wratiti, 'wró wrzeciono; od jego kształtu i na cić'; rus. worot, worotit', 'wrócić' zwa 'padalca' i 'jaszczurki', wrzei 'oddać'; lit. wartyti, 'wrócić' (nie: cienica; tak samo w czes. zvrze'oddać'), prus. wartina sien, 'od teno, wrzitenice, i rus. wierietieno wróci się'; ind. war tajali, 'obraca'; i wierietienica; od wirt-, wert- (p. goc. fra-wardjan, 'wniwecz obrócić'. wiercieć, wrot); ind.wartawa-,'krę wrota, wrotny, wrotnictwo ('urządcenie', grec. narzeczowe bratanon, wrotnego'); od tegoż pnia wer- (p. 'świder'. wrzeć, zawrzeć) co i wierze je (p.); w r z e ć , wrzał, 'kipieć', trzecia prasłowo; cerk. wrota, rus. worota, osoba: wre, wrą; wra, wrają (por. itd., z *tvor-ta (przyrostki -t- łączągore,gorają; tłe); do wre dorabiamy się często ze pniem o wokalizacji o); wrę i wreją, wedle tego i imiesłów litew. tvartai, 'wrota', wartinin- wart, zamiast wrzał; »co w kim kas, 'wrotny' (właściwie 'wrotnik'). wre*, >wre człek od złości*; tcrzący Do wrota niema liczby pojedynczej; i wrzątek; od wir-; cerk. wìrèti, wedle wrót i drzwi ją u nas stra wìriszi, wtreł; do tego częstotliwe wierać, dawniej wirać (przywie ciły. w r ó ż b a , wróżka, wróżyć, p. wróg. rać, przywirać, dowierać), i rze wrzask, wrzaskliwy, wrzasnąć, czownik war(Karołowe Wary, Karls wrzeszczeć i wrzaskać; prasłowiań bad); icarzyć, warzą, warzywo;przy skie; cerk. wrèsztati, serb wrisk(a), wara, nawara; warznik; warzecha wrisztati, wrisnuti, 'wrzasnąć'; czes.(p.), obarzanek (p). Prasłowo; cerk. wrzesk, wrzesztieti; \vA.fw)rieszcieć,wiręsztiićtrątuk, 'war','wapno'; wawrieskać; rus. tvierieszczaf (por. wy riti, wariwo, powar, 'kucharz' (jak żej wereszczaka), a jak obok iviskw niskiem), izivor, 'źródło', wirati, ma Ruś wizg, wizzaf, podobnie obokwir (p. wir); czes. wrziti, wru, wieriesk jest i wieriezg, wicriezzaf.wrzesz, wrouci, war, piioowar. Lit. Oczekiwalibyśmy postaci *wrzosk, wirti, 'kipieć', wams, 'co się go więc wrzask od częstotliwego wrza tuje', wyrms^wif, prus. au-ioerus, 'wywar (kruszców)', lit. iversmē, 'źró skać? Ze pniem por. warczeć. wrzawa, wrzawliwy; tak samo dło' (czes. wrzłdló), łotew. wars, czeskie; serb. bułg wrewa, 'zbie 'zupa', warit, 'kipieć'. U nas brak gowisko'; może od cerk. tvrnjati, postaci wor, 'źródło'. w r z e ć , 'zamykać' i 'otwierać', 'mruczeć' (?). wrzeciijdz, z dodawanem od 16. tylko we złożeniach, zaicrzeć i otewieku w-, dawniej (biblja) tylko wrzeć (odewrzeć), przywrzeć, za rzeciądz, i tak u wszystkich Sło warł itd.; częstotliwe: toierać (z wik
1
3
634
wrzemię — wskurstać
W
rac), zawierać, otwierać, przywie wrijeme, rus. wieriemja, a z cerk. rać, p. wierzeje; por. wirzbca. Z o:wriemja. Poszło może z *wert-men, ot-wór, otworzysty, otworzyć (a weind. wartman-,'kolej'; pień p.tvierdle tego i roztworzyć, roztwarty, ciec. wedle otwarty, zamiast rozworzyć, wrzkomo, wrzekomo, rzkomo, p. rozwarty); obora (p.); swora, sfora, rzec. i sworzeń (p.); zawora, dowora,prze- w r z ó d , owrzedziały, wrzedzisty, wora (w stajni); p. wór, wronka,wrzedliwy, wrzedzić; wrzedzienica, wrota. Prasłowo; cerk. wrèti, wtrą, 'absces'; śphorzód, 'roślina lecząca zawirati, weriga, 'łańcuch' (stąd wrzód'. Prasłowo; cerk. ivrèd, 'szkoda, Weryho, ruskie), wora, 'płot', obora, rana, trąd', wrèditi, 'szkodzić', tak swora, 'sprzączka', zawór, 'belka', samo na całem Południu, bułg. tcrèda, ot-woriti; czes. zawru, otewru, i za'szkoda', serb. wrijedjati, 'wrzedzić wrziti, oteicrziti, werzeje (werzej-(ranę)'; czes. wrzed, łuź. (bjriod, rus. nỳ, 'publiczny', niby 'otwarty'), obora,wried, wriedif, wriednyj, 'szkodli otwór, wor (p. oryl), swor, 'klamra', wy', powriezdienyj, 'ułomny', mało także 'zodjak', swiradlo (do zamyka rus. weredyty, werezenyj, z czego nia). Lit. werti, 'otwierać', uzwerti, nasze nad-werezać, nadwerężyć (p.). 'zawrzeć', priwerti, 'przywrzeć', itver-Brak w lit.; chyba w nazwie 'żaby', ti, 'nawlec (igłę)', prus. etwereis, łotew. wardē, lit. wargU i warte 'otwórz', lit. atwiras, 'otwarty', wir- (gl z dl, jak nieraz) ? tiriè, 'wiązka', wora, 'długi rząd' (rus. wierienica), waras, 'drąg', api- wrZ03 roślina 'erica'; wrzesień; prasłowo; cerk. wrès, serb. wrijes, waras, 'obora', apywara i perwara, 'powrozy'; ind. apa-icmoti, 'otwiera',czes. wrzes, łuź. (wjrios, rus. wie* api-wrnoti, 'zatwiera'; grec. aeiro,ries(k); łotew. wirsaji, 'erica', lit. 'wiążę', aortę, 'wór' (stąd aorta); łac. wirziai, 'erica' (z zamiast s, jak aperio, 'otwieram' (apertura), i ope-w nazwie owsa,p.?). Pień nieznany rio, 'zamykam' (stąd i koperta, *z co-bliżej; postać pierwotna *wers, nie operió); goc. warjan, niem. wehren,*werch, jak nieraz bywa (por. rus. worsa, chors). Wehr, 'tama'. wskopec, 'pod trop', wskopeczny, w r z e m i ę , 'czas', wrzemienny, 'do czesny', tylko w 13. wieku (Kaza w 17. wieku, »pies co wspak szuka nia świętokrzyskie); już kopista zająca... nie zawźdy wskopec cho psałterzowy w 14. wieku nie znał dzi, ale idzie czasem i dobrze*, prasłowa i napisał: »w brzemię* (pu »w którą stronę żeby wskopec ani ławski: »czasu*, ale na innem miej szukał ani gonił*; por. cerk. zaskoscu zamiast: »we wszelkiem czasu* pije, 'śledzenie'. wskórać, w 16. i 17. wieku pi psałterza florjańskiego i Modlitw Wacława napisał, z równym błę sane i wskurać, 'zyskać, nabrać sił': dem: »we wszelikie brzemię*). U in »miasto (kościół) do tego czasu nych Słowian znaczy 'pogodę', por. wskórać nie moźe«; od kory-korzyrus. bezwieremje, 'niedola'. Słowości (p.); nieznane innym Słowianom. wskurstać, 'pobudzać': »byłbym zaginęło na całym Zachodzie, do trwało na Bałkanie i Rusi: cerk. milczał, gdyby mnie twoje pisanie wremę, bułg. słowień. wrême, serb. nie wskurstało*; narzeczowe kury
w
wspak — wszegdy
635
słać, 'popędzać'; jest i wskorsać, wstrzymywały (jak bywały i t. p.), tegoż znaczenia; u nie pierwotne. do nich rzeczowniki: wstrzymdłość, wspak, na wspak, 'na wywrót, wstrzymywałość; obok nich była na nice', 'cofając się'; w spaczyć, sromięzłiwość, od *sromięgi, sro miezliwy (p.srom); dziś tego słowa wspaczny, wspaczenic, wspaczność, wspacznica; p. opak, paknięłi; złojuź nie używamy, ale ono odmie żenia z wz- u nas najliczniejsze, niło wstrzymyioałość we wstrzyu innych Słowian (prócz Czechów) mięzłiwość, a wreszcie we wstrzewcale ich niema, są tylko opak, mięzłiwosć. pak; por. wznak. wstyd, wstydny i wstydłiwy, wsty wspaniały, wspaniły, p. pan. dzić i wstydać się (pomijam złoże nia z za-, po-), zastąpiły nam daw wspar, p. szpar. niejszy srom itd. Od pnia oznaczają wspomnieć, p- wzpomnieć. wstecz, wsteczny, wstecznik, tocego 'zimno', p. *stud (studzić, samo co »wspak«; od tknąć (p.); wy stydnąć, stygnąć), przeniesione żyw szło od przewodu sądowego, gdzie cem na umysł (por. marznąć: mier »tykano* sędziego, apelując do zić); prasłowiańskie to; cerk. styniego: »demonstrans dotycząc się dêti sę, stud (i 'srom'), bułg. stud, super illo iudice«, »ad illum po- słowień. pristuditi komu koga, 'obnendo i dotycząc się* (tego, co dał mierzić komu kogoś' (u nas: ostu rok, t. j . termin); r. 1393: »kiedym dzić, to samo); czes. stud, 'wstyd', kazała wziąć po westczy*; wzteczostuda, 'bezwstydnik', ostuditi (na odmieniało się: weztczy (jak szwiec,sze ostudzić), ostỳchati se, 'wsty szewca; sjcm, sejmu), później pierwdzić się'; rus. styd, stydno. Samego szy przypadek uogólniono; wsteczyć styd juź nie używamy; w biblji: i wsteczyć się, 'odwrócić': »wste- ^wstydałeś się twarzy«. czyło się słońce«, Leopolita, »do wścibiać s i ę ; wścibski, i z częswoich wsteczył*. Por. teez. stem iu zamiast i (por. łunąć i i.) w s t ę g a , wstążka, pierwotnie 'za- wściubski; właściwie wścipiać się ponka, nitka, taśma' (wstęgowiec, i wścipski, od cip- (por. dow-cip) 'tasiemiec'), później 'pas, szarfa'; do *ciepać, p. ciupać; znaczy więc: od tęg-, p. ciąg; cerk. wustągy, 'wtrącać się'. 'rzemień' (gławotęz, na głowie), sło Wściec Się, wściecze się (dziś wień. stogla, 'rzemyk', czes. stouhawścieknie), wściekły (por. biegłyitp.), (i u nas pojawia się stęga, z innym już w cerk. w znaczeniu 'szalonego'; przyimkiem) i otuh (do ściągania, tvściekłi(z)na,wściekłec i wścieklica; wiązania) wściekłiwy itd. w 16. wieku; czes. wstęp, »wstępna środa«, t. j 'po wztek, wzteklỳ itd., to samo. P. ciec. WSzako, wszak, p. wszegdy. pielec', »wstępna niedziela*, 'pierw WSZCZęĆ, wszczynać, p. -cząć, sza w poście', wstępień, 'przychopocząć, poczynać; wszczątek u Reja, dzień'; p. słąoić. 'początek'; wszczyniać, 'wstawiać, wstręt, wstrętny, p. trącić. w s t r z e m i ę ź l i w y , niewstrzemięzłi- wkładać'. wszegdy i weidy, wzdy, wzda tcość; nowsze słowo, niby sklecone ze dwu różnych. Miałjęzykod wstrzy w psałterzu, wzdam w 16. wieku, mać, wstrzymywać się: wstrzymały, stoją obok siebie, jak kiegdy i gdy r
636
wszeteczny — wtóry
W
tegdy i tedy; wszędzie; wszędybył;nach i nazwach: Sieciech, ze Wszewszytek i wszyciek, albo wszystek ciech,Swieciech;Świrad(\), ze Wszei wszyściek, z mnóstwem odmianek: rad; Siemir, ze Wszemir. Prasłowo; wsztornki, >wciornasty, wciorki, cerk. wiś, 'wszytek', wtśma, 'bardzo' wciurnasty, co w 16. wieku jeszcze(rus. wieśma), wiśde, wisąde, 'wszę ogólne, np. u Łeopolity, ale juź w 17. dzie', wtsegda, 'zawsze', wtsfjjak, ginie; dziś narzeczowe: »bodaj cię wísjaczísk, 'wszelki', i t . d. Tak wciurnaściU (t. j , 'wszyscy djabli samo u innych Słowian, z tą jed wzięli'); wszegdyncy w Kazaniachnak różnicą, źe na całym Zachodzie gnieździenskich; zawzdy, 'zawsze';-sz- zajęło miejsce południowego wszako, wszak; wszechen, po i wschodniego -ś- (jak i w kilku wszechny, rozpowszechnić; wszeliki, innych słowach, por. szady, szary), wszelki, wszelkny; złożenia ze a więc rus. wieś, wsia, wsio, cerk. wszech-, zamiast dawnego prawidło wisemogąszt\ ale czes., łuź. i pol wego wsze-: wszemogący, juź od 15.skie wsza, wsze, wszemogący (czes. wieku toszechmogący, wszechmoc,wszemohouci). Lit. wisas, 'wszystek'; wszechwladca (Czesi i inni Sło ind. wiśwa-, 'każdy', awest. wispa-, wianie zostali przy wsze-). Wszystko'wszystek', ind. wiśu-, 'na wsze od zaimka *wiesz, wsza, wsze, do strony': urobienia od pnia widziś używanego; chociaż samo * wiesz (przyimka niby, znaczącego tyle co i *wszy liczby mnogiej dla rodzajuroz-). P. zawsze. męskiego wcale nie istnieje, mamy wszeteczny, p. ciec. jednak zato: wszego,wszemu, wszech, wtłjż, 'również, tak samo'; pra zastępywane coraz częściej przez stare, jak wszelkie podobne zwroty wszystek, wszytek, t. j . urobienie rodzaju żeńskiego, por. cerk. wwiną, od wsze- na -istek (por. samiustek 'ciągle', jednają, 'raz'. od sam) albo na -itek, boć to to samo. wtedy, p. tedy. Liczne z tu przytoczonych wyra wten, od gry w karty, w 17. i 18. zów, np. wzdy, 'przecież' (pierwot wieku: »(ja) do wtenu gotowa«, Po nie: 'zawsze', 'zawźdy'; jest w biblji tocki ('do sztychu, maści'); »pasza w obu znaczeniach), i inne, juź cał z nimi zagrać, siódmkę wten, pokiem przestarzały; w psałterzu jest tym tuza«, satyra z r. 1663; »gdy wzdy, 'przecież', i wzda, 'zawsze', tak w miarę każdemu do wtenu ale częściej: wezdy, wezgi (zaivszgi dodano« (tureckim urzędnikom), »le w Kazaniach gnieździenskich), wez- piej (nasza sprawiedliwość) do wtenu gdy i wezdgi (wezdy kilka razy dołoży«, Gościecki 1732 r. w biblji), obok wszegdy. Jak u Ser wterebić w niewolą, Potocki, z ni bów tak i u nas przestawiano wsze-,skiem -ere-, niby wtrzebić, 'wpędzić'. wszy-, we szwe-, szwy-, więc w psał wtóry; po wtóre, a w biblji samo terzu : szwytki (ze wszytki), ale tylkowtóre, 'znowu'; 'wtórować; powtó w ostatniej, trzeciej jego części rzyć, powtarzać, itd.; wtorek; pra (z początku 15. wieku, pięć razy słowo, zastępywane u nas i indziej tak w psalmie 148.), tak po licznych przez drugi; u wszystkich Sło innych zabytkach z końca 14. wieku wian tak samo, tylko w wokalizuje i przez cały 15. wiek; w 16. wieku się nieraz w u, serb. utorak, 'wto ginie to zupełnie; ocalało w imio rek', albo zamiast -tor- będzie -ter-:
w
wytrynió — wydra
637
czes. ûterỳ, úterek, 'wtorek' (u in tylko na Zachodzie i Rusi; na Po nych Słowian i wtórnik); cerk. wu- łudniu mają zamiast niego braku tory7, bułg. wtorL Lit. ant(a)ras, jące nam iz-: iziti, 'wyjść', izłoziti, 'drugi, inny', prus. anters; niem. 'wyłożyć', ale u Słowieńców istnieje anderer (goc. anthar); ind. antara-,wy- narzeczowo do dziś, i w naj obok anią-, 'inny'. TJ Słowian niema dawniejszym ich zabytku (kazania jakiegoby należało oczekiwać, z 11. wieku) wignati, 'wygnać', wichyba w czes. úterỳ. dati, 'wydać', a tak samo w cerk. wtrynić, 'wetknąć, wrazić, wsa głagolickich zabytkach, np. w psał terzu z Synaju, Oboczne do u (p.); dzić', p. tryny w Dodatku. Wtlj, wujek, wujeczny; wujcio;w- przydech. wuiaszek; wu?na,wujenka; wujowy,w y ć , Wilkowyja, wyskać (wysk), wujowstwo; narzeczowe uj (w- tylkou Czechów wysk, wyskati, wyskot, przydech); po narzeczach wuj i dla o 'radosnych okrzykach'; tak samo 'włóczęgi' lub 'oszusta', eufemistycz w Ezopie Biernatowym: »nie uczyni nie niby (jak strych, p. stnjj). Z *ouj;nic swym wyskiem«. Prasłowo; prus. awis, lit. awynas, 'wuj', łac. cerk. wyti, i tak u wszystkich Sło avus, 'dziad', avunctdus, 'wuj'; niem.wian; z inną samogłoską serb. ukałi, O-heim. Znaczenie 'brata matczy uka, 'krzyk'; łot auka, 'burza', lit. nego' w językach aryjskich dosyć ūkas, 'sowa'. ogólne, chociaż słowo-pień służy także w y ć w i e r k o w a ć , nie z polskiego i innym stopniom pokrewieństwa ćwierkać, lecz z włos. ricercare, (por. łac. avus, goc. awo, 'babka'); 0 'preludjach'; rycwerki, r. 1611; przy powadze dawnej, wujowi przy to, i wycwerki, u Knapiusza; *wysługującej, nie raziłby nawet wy czwierknj szczygliczku*,»słucha twe wód tego słowa od jakiegoś pnia wy czwórki dzieciątko«, St. H. Lu aw- (por. łac. avēre, 'sprzyjać'), na bomirski 1682 r.; »wyćwierem zbyt oznaczenie 'spółczucia, miłości' (?). nim*, »źona wyćtcirna i dziwna«, wy; wykac, 'mówić komu: wy'; »wyć w ima w bolu choroba*, Ja w dalszych przypadkach was, wam; błonowski 1720 i 1731 r.; por. wasz (p.); waszeć z wasz mość, itd.;wykwinty, co tak samo od muzyki ale na pierwotną odmianę drugiej 1 śpiewu włoskiego wyszły, wyderkaf, z niem Wiederkauf; osoby liczby mnogiej składały się nie gdyś dwa pnie (jak i dla osoby jedyny w średniowieczu sposób dla pierwszej, por. my: nas): prus tcans, pobierania zakazanych przez kościół 'was', łac. vos (ind. was, tylko bez- odsetek w postaci czynszu od nieru przyciskowe), i prus. lit. jus, 'wy', chomości, sprzedanej pozornie z pra judu, 'wy oba', goc, jūs, ang you; wem odkupu. Juź w 16. wieku i wyind Jūjam, 'wy', jtiszman, 'was'. Sło derek z tego zrobiono, a Opaleński wianom ten drugi pień zupełnie 1648 r. świadomie je z tvydzierac łączył (»wyderek, od wydzierania obcy. wy-, przedrostek; służy pytaniu: słusznie mianowany«) wydra, zwierzę; prasłowo; tak skąd ?, wyjść, wypędzić, wyłożyć {wykład; niem. auslegen); wyraża samo u wszystkich Słowian; w- przy dokonanie czynności: wymalować, dech; lit. ūdraís), 'wydra'; ind. udra-, wyspać się (niem. ausschlafen); dziś awest udra-; grec. hydra (-hydra
638
wydrążyć — wynętrzyć
W
lernejska«!); niem. Otter (Fischw y k o t ; >na cukry, marcypany otter): nazwy dla'wydry' lub zwie i insze wykoty* ('wymysły, wy derki'), rząt wodnych, węży, urobione od Potocki ; wykot zresztą mówi się 0 'rodzeniu jagniąt': » wykot wio tvoda (p.) przyrostkiem -ra. w y d r ą ż y ć , wydrążenie, nieznane senny*, jak czes. wykot; ale jest dawniej, bo tylko wydrożyć istniało: 1 wykotca, 'namawiający do wykotu, wy drożały, Leopolita; jeszcze J. A. wyporania się', bo wykocić się: 'wy Rzewuski (1730 r.) zna tylko wy buchnąć' (Potocki). P. kot (kotny). w y k r o t , 'wykręt', 'drzewo oba drążyć; wydrążam, r. 1564; »pamiątkę ('napis') wydróżcie (Urszuli)«, lone', od pnia kret-: kr ot-, tegoż co u Kochanowskiego; wydrukać; p. i w kręcić, p. (por. stopa: stąpać). wykusz, w 15. i 16. wieku, 'ga droga, por. drążyć. nek, strażnica', 'przedsionek', wła wyga, p. wyzeł. ściwie 'strzelnica'; w biblji: »na w y g ł ó w , ptak 'krętogłów'; postać strzesze ('dachu') wieźnej wykusze*; słowa zmienna, jest i wigłów (od czes. wikusz (obok wikỳrz), z niem. wicia głową?; wy- przypominałoby średniowiecznego wik - hus, 'dom słowiańskie wy ja, 'szyja',?), ale walki'; u nas wy- mylne, jak we i wągłów, wągłowia, 1472 i 1584 r.; zwyciężyć (p.); Czesi odmienili słowo ta postać najczęstsza; w^-niby przed i wedle alkierz: wikćrz. rostek, jak w wąwiry (p. zvir) itp. w y k w i n t n y , pierwotnie o śpiewie, wygoda, częste i jako nazwa kar jeszcze u Zimorowica: »padwany czem, p. godzić. ('pieśni') tcykwintować ładnie«; od Wyk, wyknąć; nawyk, nawyknąć, kwinty muzycznej (p); panny to słowo nawykać; zwyczaj (przyrostek -ej), utworzyły i przeniosły na 'przesadę przyzwyczajać, obyczaj (z obw-); w stroju i mowie' (por. gorgi, gorgolić zwykły, itd. Prasłowo; cerk, toyk-z takiem samem przejściem znacze nąti, obyknąłi, obycza i, neobycztn,nia); wykwinty, wykwintność, o 'gry i tak u wszystkich Słowian; z wo masach', dziś o tem, 'co wyszukane, kalizacją u: *uk (p.), nieuk, uczyć. eleganckie, pańskie'. Lit. z innym przydechem, junkłi, w y l u b , 'kanianka', 'zielsko': »len 'nawykać', jaukinti, 'przyuczać', jau- zwylubi, groch się zwyczy«, Po kas, 'przynęta'; prus. jaukint, 'ćwi tocki; może raczej tcyłubić: »lny czyć'; ind. uczjaii, 'nawyka', okas-, wyłubieją*, Potocki, p. lub. 'siedziba (zwykła)'; goc. bi-ūhts/na,w y m i ę , wymiączko; prasłowo; tak wykły'. samo u wszystkich Słowian; brak w y k a ; pożyczka europejska, łac. w lit.; ind. ūdhar-, drugi przypadek vicia, niem. Wicke, rozszerzona drogąūdhnas, grec. ūthar, łac. uber, uprawy; wyczka; a jest i wyka niem. Euter; wymię z *wyd-men, (lub wyczka) ptasza, albo świerzepia,bo d przed m wypada (por. dam 'dzika'; »(żyto stokłosi,) groch wy* z *dadm, wiem od wied-, rumiany czy*, u Potockiego; u innych Sło od rud-); tv- stała przedsuwką sło wian wika; u Czechów i tcikew, wiańska, por wydra itd. wikwice, ze zwykłą wymianą słowiań w y n ę t r z y ć albo »wypytwać ry ską: y, ew, zamiast niemieckiego a by,* r. 1500, 'wyjmywać wnętrz w dawnem wieka. ności'; od *nętra, p. wnętrze; z nę-
w
wypitwać — wysprz
639
trem por. serb. rus. nutro, 'wnętrze',albo wyszka«), a wedle niższy serb. iznutra, 'z wewnątrz'. zaczęto pisać i wyższy, najniesłuwypitwać ryby, 'skrobać, wywnę- szniej zresztą. Pisownia 14. i 15. trzać'; tak piszą słowniczki 16. wieku, wieku nie rozstrzyga co do brzmie p . pytać, pytwać; że u Czechów cza nia, można ją różnie uważać; w psał sem pitwati zamiast pytwati, mniejterzu: wyszyć się, »na wyszę* (i »na dziwi. wysoce*), ivyszszy, naiwyszszy;w biblj i : » na ic ifszszą «, wyszszego, wiszwyporek, wyportek, wyprotek r. 1500 (mylnie tcyprzotek), w 15.szy. »poczną cię ivysycz* (wyszyć?, i 16. wieku nazwa 'dziecka wypró- wysić?). Piszemy zwyżka, jakznizka; do tego urobiliśmy na nowo: wy tego z łona'; ludowe zvyporefyo^vy'prótem jagnięciu'; p. próć; z wypor- żyna. Złożenia: pod-, prze-, wy tek por. icymełtck, r. 1500, obok wyższać, itd. Prasłowo; cerk. tvysok, tvysota, wysiti, wyszìû, 'wyż wymełek, wymiełek, wymiełek. - wypukły, wypukłość; w 1500 r. szy'; tak samo u innych Słowian: »mający puklinę«, 'kiłę'; p. pęk czes. wỳsze, ivỳsz, 'wyżej', wỳsze, ivỳszina, 'wyżyna', wỳsziti, 'podwyż i puk. wyraz?!), wyrozub, rodzaj 'kar szać', i t. d. Dalszy wywód mniej pia'; od wyriti, serb. unriti, cerk. pewny, łączą wys- (przed s wypa niwiriti oczi S2voi«, 'wytrzeszczać'. dła spółgłoska, bo inaczej byłoby wyruwać, 'wyrywać'; wyrwa, wych-) z grec. hypsi, 'wysoko', hyurwa, w 16. i 17 wieku, o 'szydercy,pselos, 'wysoki', niem. ūf, auf; iryjs. francie': »zły tcyrwa*, »leda wyrwa,uas, 'ponad', z czego uasal, 'wysoki' (nasz wasal) Po litewsku nazywa bean«. P. rwać wyrzynka; »strzała niechaj ma się 'wysoki': auksztas, prus. auktas ucho spore, a icyrzynkę długą*, Po (w urobieniach: aukiime, 'zwierzch tocki; dziś tylko loyrzynek (jak wycinik'), może to samo, jeśli różnica nek), »wyrzynki tartaczne«,P rznąć; polega tylko na gardłowej, u nich ale wyrzynka należy do słów jak po- k, u nas s; ale to auktas wywo werek, 'kij', od wyr-, por. wyroząb. dzą może słuszniej od pnia innego: wysoki, przymiotnik, ze zdrob augti, 'rosnąć', więc auktas 'rosły', niającym przyrostkiem -ki w pierw łac. auctus (stąd aukcja) od auszym stopniu (por. szeroki, głęboki);gère, 'róść'(?). nie używa się go w drugim stop wyspa, wyspiarz; Wyspiański; niu ani w dalszych urobieniach (por. od 17. wieku zastąpiła, jak czes. szerszy, szerzyć); więc pierwotne: wyspa, dawny męski wysep (może wysota, wysić; stopień drugi był wedle bisuła, łac. insida, co czę *wyszy, Wyszogród (Wyszehrad ste w 16 i 17. wieku); nazwa nie praski), wysze; przysłówek wysze(j),szczególna, boć to właściwie 'na w 14. i 15. wieku nadwyszej, t. j syp, wysypka', p. suć; nierównie 'więcej niż', w dalszych przypadkach: trafniejsze były dawne ostrów i otok, wyszszego, wyszszemu itd.; to ivysz'opłynięte wodą', u nas tylko w na zajęło miejsce pierwotnego zoys-, zwach miejscowych ocalałe; otok więc: wyszyna (wysza, 'wysokość', przeszedł już r. 1500 na 'siność po z *wys-ja, jak szerzą), wyszyć, uderzeniu', jak czes. otok. tvyszka, 'poddasze' (r. 1500: >przętr wysprz, 'do góry', tylko w 14.
wyśmienity — wzór
640
i 15. wieku znane: »wzniesi swoje WZi$Ć, -złożone z przyimka wzoczy wysprz«, biblja; cerk. wyspr',i Ẁ ' ( p . ) ; dziś coraz częściej wziąść, wtem samem znaczeniu; jeden z kilku jakby z przyimka należało do pnia śladów pierwotnego te- ('z-) u nas, (wedle padnę-paść, kradnę-kraść: bo wyspr jest tyle co *zvù iz-pìr, weznę - wziąść); wezmę; coraz czę gdzie *izpīr, 'wylot', od per, 'latać'; ściej weznę, zapisane już w 16. złożenie -ui- daje zawsze y (por. wieku, niby wedle innych czasow zysk). ników na -ąć, jak giąć, gnę (weźwyśmienity, dziś o 'znakomitym', nie panuje niemal ogólnie); zacho pierwotnie o 'wysokim', bo urobione wało jedyne pierwotną odmianę od rzeczownika *wyśmicń, 'wyso czasownika jąć, co w czasie teraź kość' (por. rus. nizmień, 'nizkość', niejszym we złożeniach brzmiał do nizki); w 15. wieku wyśmienity -imę: otimę, wuz-imę; między z-m znaczy jeszcze: 'wysoki'. P. wysoki. półgłoską miękka u nas »stward wyszczynić, 'wystawić': »rogi niała «, lecz Ruś ma jeszcze pier przez siano się wy$zczyniły*,vr Ezo wotne tooźmu; wzięty (na słowo, t . j . pie, » język, głowę (przez dziurę) 'słynny'); wzięcie ('maniery'); wziąwyszczyniać*, »łby z wody ivy- tek (rus. wziatka, wziatocznik, 'kuszczyniają*, »za uszy wyszczynionebaniarz'); w dalszych złożeniach: z onej skóry«, »wy$zcznął głowę*; poieziąć, powzięcie; zawziąć się na kogo, zawzięty, zawziętość. Częstop. czyn. wyszynka, 'szabla staroświecka', tliwego *wzhnać ani *wzejmywać Potocki; czy nie wyrzynka ? (p.). niema, zastępuje je brać, jak i duwyza, wyzina r. 1500, rodzaj 'je rativum (trwałe): biorę—tcezmę— siotra', z niem. Hausen, dawne huso;zabieram. czes. wyz(a), słowień. wiza. wznak, dziś tylko na wznak, na wyzuć, wyzuty, r. 1532 wyzu- znak, »leźenie wznaczne* (na grzbie wadlnia i wyzuwalnia, zamiast zu-cie), Mączyóski; » położysz je wznak*, wadlnia;^. uć,zuć; wyzmiąć, 1595 r. psałterz florjański (opak, puławski); (»aź się wyzunie z klatki«)?; -^wy ludowe wznacki. Prasłowiańskie; zuty ze czci i wiary«, przeniesione cerk. wuznak, itd. na znaczenie moralne; materjalnego wznieć, zawznieć, 'brzmieć', p. już niemal nie używamy, mówimy *zwnieć. raczej »zdiąć buty«, niż wyzuć, WZĆr, 'okaz, typ', 'deseń'; tozozuć się. w y i e ł , stąd i wyga (jak laga do rek; wzorzysty; wzorotvy, wzorować; laski ; »poufałość« to językowa), »wzorki zbierać z kogo«, juź w 16. u wszystkich Słowian tejże postaci wieku, o 'ośmieszaniu lub nicowa i tegoż znaczenia (jest i pożyczka niu osoby' (przeniesione od pań, wy węg., vizsla); wyga o 'psie starym',bierających wzorki u sąsiadek, aby je już u Reja częste. Wy zet pozornie naśladować); znaczy: 'to, na co się od wyg- (jak kozieł, orzeł), od wy-ć wziera?, p. zrzec i *zór; cerk. ivzor, czes. wzor, 'model'. Drugie, zupeł (por. strug od stru-). wzdręga, czasem (1594 T.)wzdrę- nie odmienne, dziś nieznane wzór, ka, nazwa rybki; d wsunięte, pień w 16. i 17. wieku, wzoranie, 'oranina', od orać(p.): »z swoich dworrag-? 9
wzpomnieć — z, ze
641
skieh wzorów... szlachta nie płaci wzraz; w 15. i 16. wieku nieraz poborów*, Potocki. wzdraz, ze wsuniętem d; od 17. wzpomnieć, wspomniał; dziś wy wieku zupełnie zapomniane; zna łącznie używane, zamiast dawniejsze czy 'odraz, odbicie, kształt'; szcze go wzpomionąć; wzpomień, częste od gólniej we zwrocie: na wz(d)raz, 14. do 17. wieku; wzpomieniesz; czes.'na kształt, na podobieństwo'; do wzpomenouti; cerk. pomenąłiipomę-czasownika wzrazić, 'odbić', od raz nąti (nie *pomenąti, jak u nas i u Cze (p.); por. rus. wozrazaf, 'odpowia chów), rus. wspomianuf; skrócone dać', i obraz. R. 1500 mylnie: na (wedle wzpomnieć) we wzpomnąć, co zwraz; »wzraz albo wzór* r. 1540, jedyne ocalało, aczego inni Słowianie na wzraz, 'ad exemplar'. nie znają wcale; częstotliwe wzpomi- wzrok, wzrokowy, krótkowzrocz nać, wzpominek (*wzpominąć nieny, p. zerknąć. istnieje). Przeciw etymologji piszemy Widy, 'przecież', p. wszegdy. dziś: wspomnieć.
Gdy niema sycząca s (ś) jest we (p.), tak i z, ze, brzmi dwojako: brzmieniem pierwotnem o dwoja we złożeniach rzeczownikowych sąkiem pochodzeniu (z aryjskiego s, (odpowiednio do wą-); przed cza p. siedzieć, sół, i z aryjskiego k sownikiem zaś we złożeniach, a przed podniebiennego, p. słowo, grec. kłeos, imionami jako przyimek z; ze zaś, sto, łac. kentum,—Litwa oba brzmie jeśli w następnej zgłosce ruchome e nia rozróżnia: sedmi 'siedzę', ale głuchnie, więc: z dworu, ale: ze dna, szłoioe, 'sława', szimtas, 'sto'), od ze dwu. W z spłynęły (inaczej niż powiada dźwięczne z (z) wyłącznie w we, zupełnie jednolitem) dwa cał aryjskiemu g lub gh podniebien- kiem odrębne przyimki. Dawne iz nemu; na Litwie z z takiego g, gh, (lit. isz; łac. grec. eks ?) w języ poszło. Wyjątkowo mieszają się obie kach zachodnich słowiańskich (cze pierwotne gardłowe; u nas: gęś, skim, polskim, łużyckim) utraciło gwiazda, u Litwy od podniebiennej: nagłosowe i- (w najdawniejszych zansis, zwaigzde i i . , niezgodność zapiskach ocalałe w nazwach, Izco się i przy k = sz powtarza. gorsk, później Zgórsk); oznaczało Wobec pierwotności z przedstawia ono kierunek skąd: »wyjść z domu«; się z jako brzmienie pochodne, bądź temu z (= iz) nie odpowiada nigdy z zj (np. mazać, mazę, z *mazję), są-. Drugi przyimek, to dawne s bądź z g (np. mnogi: mnożyć); (lit. su; ale prus. sen), powstałe w obu razach jest to zjawisko juź pra z sun-, ocalałego we wzdłuźonej słowiańskie; tak samo u wszyst formie son w rzeczownikowych zło kich Słowian. Nam wyłącznie na żeniach, np. sąsiad (p. są-) lub Sąleży »mazurzenie* (zzamiast z: zona tok (w przeciwieństwie do Eoz-tok), itp.) i późne ulżenia w wymowie, a jako z przed czasownikiem; jako np. źródło z źródło, itp. przyimek oznacza 'spół, razem': »ja Z, ze (s); Sf-. Jak przyimek w, z nim< (albo, wedle dawnej składni: }
Słownik.
41
za — zabawa
642
Z
1
»my z nim«, t. j . 'ja i on ), zebrać łozę), jest to samo są-, tylkoż nie (do kupy, zbiór); są- tylko w tem zna żaden inny język (prócz sło znaczeniu (*spół, razem') się pojawia. wiańskich i litewskich) owego su, s, Samo z, ze, ma jednak i trzecie je jako przyimka; nawet pruski ma szcze znaczenie, kierunku z góry: tylko sen (sen steimans, 'z tymi'). »spadł z dachu«. Tak więc £ jest Próby utożsamienia owego su, s, trojakie: z (iz), *ze wnętrza «; z (suit),z grec. ksyn, syn, albo z łac cum » razem z kinu; z (sun ?), *z dachu«;(cm), zawodzą. Dawny język, do 17. pierwszego z jest pierwotne; z dwu wieku, znał jeszcze czwarty, naj drugich poszło z s, i jeszcze druki osobliwszy zwrot przy owem s, z: 16. wieku (a Czesi do dziś) odróż »będzie mnie zeń« ('dorównam rau'), niają owo z od tego s, piszą: »nie było go z to* ( nie stać go »s domu«, ale: » 5 kinu, >s nami«, było na to, nie był tak silny'). »s nim«, >se sobą*. Pierwsze # za Złożenie z-sz przechodzi w szcz, stąpiliśmy w czasownikach zazwy a z-z w zdz: szczedł, t. j . zszedł, czaj przez wy: cerkiewne izchoditi,szczyt, t. j . zszył, zdzegł, t. j . zkegł izbawiti, nasze wychodzić, wybawić;(w 15. i 16. w ieku). więc do rzadkości raczej należą: zba za, przyimek i przedrostek; pra wić, zdechł (izdochł), zuć (izuti), słowiańskie; znaczy 'z tyłu' (niem. zbyć (izbyti), zżyć (p. zdzyć; izditi),unter i hinter): zachód (zapad u in zwolić (»matko zwolena* w Bogunych Słowian), niem. 'Untergang', rodzicy; izwoliti, 'wybrać'). Drugie,założyć, niem. 'hinterlegen', zawo s, san, zachowało, jak w, w im, swoje dzić, niem. 'hintergehen'; zawiść n przed zaimkiem trzeciej osoby: i zajrzeć ('patrzyć z tyłu', w prze z nim (zamiast s nim), z nią; przed ciwieństwie do na: naw iść,'miłość'); czasownikiem: zn-ić (»znijdź du zapomnieć, ale zapamiętać (p.); przy chu święty*), śniadać (to jest: z-ja- wymianie: 'coś za coś'; por. zawsze. dać). Złożenia z są-: sąsiad, sąsiek, P. zad. Poza Słowiańszczyzną, gdzie sąpierz, sąmnienie (sumienie); w nato za powszechne, brak odpowied zwach miejscowych: Sąłok, Sątop, ników gdziekolwiek indziej. Sąpolno(Sampolno, Sępolno, t. i* 'ze za, służy pytaniu, częściej iza, spólnemi polami'), Sątrzaska, Są- aza, izali, azalif czy zT; mylnie: aza ciaski ('cieśnina'). Zachodzą co do azali, czego ani dawny język, ani brzmienia trudności: drobne przy inni Słowianie nie znają; w psał pierwszem z — iz (łac. i grec. eks terzu: aiza, azawiem i azaliwiem, ma inną samogłoskę?); nierównie 'czyż bo?'; szczególniej częste w 14. znaczniejsze przy drugiem s (co i 15. wieku; w porównaniu z bi przed dźwięcznemi samo zdźwięcz- blja Leopolita rzadko juź go używa; niało, sbabą = zbabą, i w tej for dziś je wznowiono; por. serb. zar mie się uogólniło: zemną; Czech (t.j, zaz), 'czy?', czes. dawniej za, mówi: se mnu, Ruś: so mnoju); od- zali, dziś z zd, zamiast z (jak to powiadaż ono najdokładniej lit. su nieraz bywa): zda, zdali. Z poprzed(su tiemis, 'z tymi'), a jako są- (we niem za nie ma żadnego związku. złożeniach) lit. san-, są- (Sątok — zabawa; zabawić się, 'bawić' sanłakas); ind. sam-, grec. ha-, (w znaczeniu dwojakiem, o 'prze względnie a- (a-lochos =3 sąłog, p.bywaniu' i o 'rozrywce'; jako 'roz4
r
t
zabaźyc — zakon
643
rywka' i u innych Słowian, np. u Ser zacokaó 8Ì9, 'zacinać się'; »szkapa bów); zabawka, zabatvny; zabyt, w błocie się zacoka*; ocokały, 'ZSL'tryb, sposób': »sukien starego zaby- cięty'; małorus. zacukaty sia, w tem tu*; zabytek, 'co z dawnego bytu ocasamem znaczeniu (stąd wzięte ?). lało'; zabyć, 'zapomnieć', dziś ruzad, z zadu, zadni, zadek (w bi szczyzną trąci (jest u Kraszewskiego, blji: »za swe zadki*, 'za siebie', ale wołyniaka; w 17. wieku wręcz ruskie juź r 1500: »zadek albo rzyć«), »na nezabudesz*); w biblji zabywać,od przyimka za, p. (jak nad od na, zabyły, o 'oszalałym' (»zabywałeś się pod od po, przed od prze); zanamię«); *zabywał się z nią« ('spół- dziec, 'pośladek mięsa'; nazad. Pra kował', w Ezopie); zbatcić, zbawi- słowo; u wszystkich Słowian tak ciel-, p. być, por. bawić. samo; rus. zadnica, 'spadek'. zabaźyc, zabazac się, 'zachcie zaderewisty, 'zadzierżysty', z ruwać się', częste w 16. i 17. wieku; skiem -ere-, jak i derewnia (p.), co od dziś tylko narzeczowe, zabagać się 16. wieku częste, mianowicie: »wiel(rzadkie), częściej zabazy się, za- kąście wy derewnią«, »w lichej de bazka, 'zachcianka'; bez za- prawie rewnia ('wiosce'); zaderewisty mó nieznane: bazy się, *chcesię' (p.); u in wią nietylko o łuku, o dębie, ale nych Słowian tylko na całej Rusi po nawet: »(odpowiedzi królewskie) narzeczach, szczególniej małorus. ba zdały się zaderetviste*; do tego ka, zabahy, 'zachcianki', i u Cze i czasownik: »juź go (w naturze) chów, baziti, * baz i wy po cti*, 'chcizwyczaj zaderewni*. Narzeczowo wy na cześć', zabahnouti, zabaziti,i zadzierowisty, niby od zadziera 'zachcieć'. Por. bazyć się w Dodatku. nia. zabobon, zabobonnik; od nas na zadziesiętaó, 'zakazać', od dzie Ruś przeszło; my je tylko z za- sięciorga przykazań; »(ojciec cór mamy, Czesi jeszcze bez za-: bo- kom) zadziesiąta surowo«, Potocki; bonki (i mylne pobonki); z ich bo-do dziś po narzeczach: »zapowie bonci wywodzą (czy słusznie ?) niem. działa i zadziesiątała*, »zadziesiąPopanz, 'straszydło'. Od bobo, 'stratalem go ('zaklinałem'), żeby tego nie czynił«. szydło' (p.). zaból, 'wole' (kur, gęsi), częste Zagłoba, 'klin, przeszkoda', ale u Potockiego: »(kogut) zaból na i 'źal, frasunek'; p. głobić*, zaglobić, pełń ił«, >kapłonnie dołożył zabolut, 'zaklinować', zaglabnąć, 'zabrać'; »w zaból niestrawny tka«; dziś na jest i zaglaba i zagława, 'kłopot'; rzeczowe; p. zobać{?). może juź w biblji ze zglobą (p. zaohara, zacharja, 'prowiant', zły) pomylone: »zgłobę synów usły u Potockiego wcale często: »duszami szałam^?). zajęć, zajęczy; prasłowiańskie; ładowną prowadzą zacharę«, »prowadząc z prowiantem co rok Zacha cerk. za/ęc, czes. zajic, rus. zając, ry ą (Turcy do Kamieńca)«, »od zaiko (z tego lit. zuikis, a łotew. biwszy kamieniecką zacharę*, »dja- zakjis); od zaj-; por. prus. zasins, bła, przez którego się piekłu Za 'zając' (z tym samym przyrostkiem charya wiozła«; z tur. (arab.) za- -in, co i w słowiańskiem zaj-ę-c?). chire, 'prowiant'; serb. zaira (z za- zakon, 'reguła'; o 'mnichach', we dle ich reguły (»zakon dominikanchira), bułg. zajre. 41*
644
zalawty — zanadra
Z
ski«); zakonny, 'regularis', zakon'skinąć', namanouti se, 'zjawić się'; nik, zakonniczy, zakon tłumaczyp. majak. i 'Testament* (starozakonny, o księ zamek, zamkowy, zamczysty, od gach i ludziach); juź w prasłowiań- zamknąć, zamykać; w biblji: •za skiem ze znaczeniem 'prawa', t. j . warte są brony i zamczone* (* za tego, co za konu (t. j . 'początku'), tarasowane «, Leopolita); przeciw bywa, p. koniec, rozeszło się od- nie: odemknąć, odmykać. P. mknąć. dawna na Bałkanie i śród Litwy, (Ale zamkle, zamkliki, »zamklany a doszło nawet Chazarów i Pie- postronek* w Hippikach z r. 1607, czeniegów. Zakon i pokon stoją o 'kluczkach', p. zankiel). Pra obok siebie, jak zacząć, zaczątek, słowiańskie to: cerk. zamka, sło i począć,początek; pokonnik tyle co wień. zanka, serb. zamka (Pruso 'naczelnik' (naczelnik) w prastarem wie pożyczyli od nas zomukis). Po tłumaczeniu Apostoła; wszystko od nieważ niem. Schloss znaczy nie kon, 'początek' (i 'koniec'). tylko 'zamek u drzwi', lecz i 'gród' zalawty, w 16. i 17. wieku,'ściegi, ('Burg'), więc na całym Zachodzie jakiemi cyrulik ranę zszywa; za- słowiańskim nabrał zamek i tego znaczenia (zupełnie obcego Słowiańwłoki'. szczyźnie), a od nas powędrował zaloty, zalotny, zalotnik; zaletny w tem nowem znaczeniu i na całą u Potockiego; u ludu i zalety; zaRuś (zamok łitowskij); czes. zamek, lecanki, zalecać się, czes. zálety, zá-łuż. zank; u nas od 16. wieku (bi letnik, záletnice, 'zalotnica'; o mylne, blja nie daje jeszcze tego znacze raczej by *zalaty wypadały, bo nicnia). z lecieniem (lecieć) nie mają spól zamsz, zamesz, rodzaj 'skóry', nego, natomiast z lecieństwem, 'wol z niem. Samisch(leder), pożyczka, nością', cerk. Uf jest, 'wolno', UCba, jak ircha, błam; zamsafrjki^spoà'dozwolenie', u nas w 14. i 15. wieku nie skórzane'; zamsik, w 16. i 17. lecieństwo, 'wolność' (p. -lecie). Tu wieku, przezwisko »łyków* i »świe należą również i zalety w znaczeniu żej szlachty*; J. Chodkiewicz pi 'właściwości'. sze: »ci zamsikowie Szembekowie*; załoga, lub zakładka; załoga, »to prosty Biernat abo zamsikz; dziś 'garnizon' (np. okrętowy); w 16. »(będą cię zwać) zamsickiem ple w ieku 'zapomoga', r. 1566: ^założę mieniem*, r. 1646; »moźe, widzę, go kilkadziesiąt złotych... założę go szlachcicem być zamsik z oliwy«, też« ('zapomogę'); po narzeczach: »Szoci z zamsu kupują szlachec 'stawka, zakład'; r. 1500: »pod za two«, co raz u Potockiego. Ale kładem założonym* i założyć się, zams, zamsze, w znaczeniu: 'soboty, 'umówić'; p. lec i łożyć. W biblji ganki', albo 'okienka', z niem. Sims, załoga 'zasadzka', założyć się 'za p. gzyms-. » pieca piekielnego zams sadzić się zdradliwie*. zawarty*, Potocki; kramzansy i Zaman$WSZy, ludowe zamanuw-kamzansy, 'blanki, odrzwia', u Knaszy, 'bywało, ciągle, co chwila'; po piusza, również tu należą. lega na czasowniku *zamanąć, 'ski zanadra, zanadry, zanadrze, 'zanąć', cerk manąti, manowenije^akipazusze', od nadro, a to od jadra nienie', * czes manouti, namanouti, |(cerk. jadra, 'łono'), z niepierwotT
z
zankiel — zawiesa
645
nem n- (jak w nątr, p. wnętrze), por stek, o 'jaju niezalęźonem'; pra bo n poszło od przyimka: wûnédra; słowiańskie; u wszystkich Słowian więc oczekiwalibyśmy postaci *za- tak samo i to samo; cerk. zaprtuk, niadro, której u nas jednak niema. do prtiti, 'psować'; rus. portif,porzankiel, 'sprzączka', z niem. Sen- cza, 'zepsucie'; czes. zdprtek, łuż. ckel; zanikiel(\) r. 1500, zenkiel. zaportk. P. prt pod part. Jest i drugie zankiel, roślina 'kro- zapasy, 'walka', zapaśnik, 'wal stawiec' albo 'rannik' (dla gojących czący', zapaski, zapasować się ('cho właściwości), nawet 'żywiec', r. 1472 dzić zapasy*); przeciwnie zapas(ek), zankiel, później i zanikiel i sanikl, a najczęściej zapaska, 'fartuszek', ale to pożyczka łacińska: sanicula zapaśnica; p. pas. Trzecie zapasy, (od tejże właściwości nazwana, od od paść, pasę (p.), znaczą 'prowiant'. sanus, 'zdrów'), także sanaria. TJ Czechów zapas tylko 'walka'. zanowiec, albo, jak u ludu, ja zapona, r. 1500 zaponica^naszyy nowiec; odmiany tej nazwy dla ro nik', jak opona, popona, do zapiąć, ślin 'genista', 'cytisus', bywają wsze p. piąć (pień pen-: pon-); prasło lakie; u samego Stanka 1472 r.: wiańskie; cerk opona, 'kortyna, f i janobyt, janosiet, sianowieś (?, pi ranka', słowień. czes. zdpona, 'haftka, sane schanovesz), sianozęć, znisiano, sprzączka'; brak tego rzeczownika zanowiec (później i zarnowiecl); w litewskiem. r. 1500 zanowiec (o innej roślinie); zaraz, skracane w zara (jak tera), u innych Słowian: serb. zanowjet,p. raz. czes. janotvcc i janofit (por. jano zarzewie, p. zar. byt)); połączenie z nazwą św. Jana zastrządz, p. strządz. chyba pozorne: gdyż wtedy od zatego, 'natychmiast, zaraz', w 15. kwita, a czas na siano! i 16. wieku (niby: 'za tego czasu'; zanoza, zanoze, zanózka, snoza, por. zatem); białorus. zatoko, z czego 'zatyczka w jarzmie', ludowe, prze lit. zatagamis. niesione i na wszelaką 'zawadę', 'przy zatoczka, r. 1500, tyle co 'za krość' (szczególniej w ruskiem, gdzie tyczka, zatykadłko', w ubiorze głów y zanoza i 'trzaska, drzazga'); pra damskiej; czy słuszne? słowiańskie, p. nóz; brak w Cze zatllka,'potrawa z kur' (duszone śkiem. mięso), r. 1527, od tkania; cerk. zanttJZ, zamtuz, 'dom nierządu', istukan, 'bałwan', itd. od 15. wieku; z niem. Schandhaus; zaułek, p. ul, ulica. w 16. wieku wozgra, popaśnica, zawadjak(a), zawadjacki, słowo zamtuzka, o 'nierządnicy'. nowe (po 1750 r.), wedle imion z a p a m i ę t a ć , zapamiętanie, to i słów na -iaka (koniaka itp.), od samo co zapomnieć, zapomnienie,zawada (p. wada); ruskie. z a w a ż ę , 'sykl, drachma', częste w biblji i r. 1500; dziś odmieniło znaczenie w przeciwne, bo za- ma w biblji, jest i w słowniczkach 16. znaczenie dwojakie: niem. 'hinter' wieku; z czes. zćiwazi, o 'pieniądzach', i be-'; zaminać, raz w psałterzu, i 'wadze'. zawiesa, zatviosa, zaiciasa, p. błędne, zamiast zapominać. P. pa wiesić (obie pierwsze postaci są mięć. zapartek, jest i zapertek i za dawne i ludowe). 4
646
zawiewka — ząb
Z
wstawnego d: »zazrością złą niezawiewka, zatvierucha, zawartka, wszystkie trzy o 'burzy, niepogo naźrzeli są mię«; braku innych Sło dzie'; pierwsze od wiać, p. (»drży, wian, ale w małoruskiem jest je wyglądając srogiej na dom swój szcze pierwotne zazdra, 'zazdrość', zawiewki*, »nową coraz cierpię złejzazdryj, 'zazdrosny', co i u nas wi fortuny zawiewkę*, Potocki); dru docznie było, a od tego zazdrość gie od wrzeć, p.; trzecie od wart, (jak radość od rad); od za-źrzeć; toartki (wiercieć), p.; u Czechów p. źrzeć, i por. zawiść. Por. zdra. tylko zawieje, 'śnieżyca'. zaztlia, w najrozmaitszych posta zawiść, zawistny, p. widzieć. ciach: zezula, zieziula, zuzula, 'ku zawćd, w dawnym języku 'wy kułka' u ludu, miejscami 'biedronka'; ścigi*, zawodnik, 'koń wyścigowy',u innych Słowian tak samo (i zeh»zawód biegać « ; zawód, 'zachód, zyća, zagzica, i ziegzica rus.), albo koszty': »tak wielkim zawodem sięz z-: czes. zezule, zezhule, jak starasz o...«, »krom zawodu*, 'bezi u nas gzegzołka, gzegułka, kegzachodu, zaraz'; wreszcie o 'zawie- zułka, w 16. wieku (gz- zamiast z-), dzieniu, omyleniu': »zrobić komu rus. zegozka (zagozka), zegozula, zawód*. P. wieść i wodzić. U in 'kukułka'. Prasłowo; -ula, -ica, są nych Słowian (Rusi, Serbów) zawód przyrostki; pień geg-, por. lit. prus. i 'instytut, fabryka' (co zawiedziono).geguzē (i gege, gegule, gegute), zawój, 'turban na głowie', zaivo- 'kukułka', łotew. dzeguze. Co do jek; »z całym zaicojkiem do grobugeg-, por. gog- w gogót (pod gogodze) umyka*, t. j . 'z całem zawiciem, i gafl- w gagati, o głosach ptaszych. pokrowcem'; p. wić Z$b, zębaty, zazębić; ząbek; zązawsze, w biblji zaiozdy i rów brze, zadrze (!) (u koni u zębów, por. słowień. zubrna, 'dziąsło', rus. nie często (zawzgy) zawzgi; w psał zubrif, i o 'bębnieniu nauki', zaterzu tylko zaiozdy, wzdy, tozda, zubra, 'luka w zębach'); z wokali wezdy, wezgdy i wekdgy obok wezgi (w puławskim wezdy), w 15. wieku zacją o; niema u nas wokalizacji e, jaka w cerk. zębiti, zęba, 'rozdzie i zatvzgi; p. wszegdy ; naTzeczowe rać', rus cerk. razjabeni, 'rozdarci'; zotcdy, jak w czes; rus. zawsegda, zawsegdataj, 'co stale zasiada prozębaii i prozębnąti, 'kiełkować' (w karczmie)', małorus zawsihda, (to do kieł, jak tamto do ząb), rus. cerk. zjabati, serb. zenuti (z *zebzawzdy, zawzde; za- dodane, u nas częściej niż u innych Słowian, jak nuti); gdy to poniekąd ograniczone, w innych zwrotach czasowych: za rzadkie, ząb u wszystkich Słowian dnia, zarańek (rus. zatotrak, 'śniatak samo się powtarza, rus., serb., danie' , z za-jutr ak),» zan o cną rzecz ą «czes. zub. Prasłowo; lit. zembti, w rotach 14. i 15. wieku, t. j 'nocnym 'rozcinać', zembeti, 'kiełkować', zam-* sposobem', »za (zdrowego) żywota* bas, 'kant', zambis, 'socha', zambo* i t. p., w tychże rotach; zawczasu;tas, 'zębaty (kanciasty)', łotew. zuobs ale zawcześnie odmieniło znaczenie: 'ząb'; ind. dza(m)bhate, 'ugryzą', tu za »stopniuje* niby, jak we zwro dzambha-, 'ząb, paszczeka', awest.' tach: za wiele (za dnzo), zanadto ham-zembajati, 'rozbija, druzgoce'; z a z d r o ś ć , zazdrostny, zazdrogrec. gomfos, 'kół'; niem. Kamm^ sny, zazdrościć, w psałterzach bez 'grzebień', z dawnego kamb. Ỳ
z
ząbrz — Zboże
647
ząbrz, p. zubr. zbošny, 'pobożny', od 14. wieku, zązel, 'smycz'; »trzymając psa na w innem więc znaczeniu: 'wedle Bo ząkelu*; prasłowo; od 15. wieku ga'; czes. zbozi, 'majątek'; małorus. zapisywane; cerk. zęzzT, 'obroża', zbize z polskiego, bo tylko u nas serb. zezel, 'tyka, do której psa przeszło zboże na rolę. wiążą', bułg. zegûl, 'zatyczka u jarz Zboie. Słowianie - Polanie żywili ma'; u nas dziś tylko narzeczowe się nietylko z łowiectwa i paster zązelić, 'uprzykrzać się komu'. Na stwa, ale głównie i z uprawy zboża. sze zązel jest więc »mazurskie*, za Ogólną nazwą 'zboża' było kyto, miast *zązel, a to od pnia geng-, u nas przeniesione później wyłącz lit. zengiu, 'kroczę' (różnica co do nie na 'reź'; obok rży, dawniejsze gardłowej, tak jak w gęś a zansis, i ważniejsze od niej były jęczmień i i.), prazanga, 'przekroczenie'; ind. i proso, którego trojaka nazwa naj dzānghū-, awest. zanga-, 'kostka lepiej świadczy o jego znaczeniu: u nogi'; niem. Gang. obok nazwy proso jest ber (przyca; serb. brica nie jest, jak bają, po zban, p. dzban. zbereiny, zbereźnik, zberezyje życzką z trać. briza, lecz wraz i zberezje; narzeczowe; znaczenie z brzycą prasłowiańskie), i pszono; od 'figlarza, psotnika', do 'bezboż Grecy i Arabowie piszą też wy nika, zbrodniarza'; nie polskie, jak raźnie o uprawie prosa jako o głów-ere- dowodzi; przyszło z poberezawnej uprawie słowiańskiej. Obok (na Podolu), słynącego z hultajstwa jęczmienia i prosa, reź, pszenicę i dziczy w 16. i 17. wieku, dokąd i owies juź w prarodzinie znano. uchodził kto z prawem wojował, Ze zboża wyrabiano prazmo, jagły, wszelki awanturnik; »jak na pobe- kaszę; kasza w obrzędach wszela kich (jak i ser przy weselnych) wyrezu«, mawiano o 'nierządzie'. zbój, zbójca, zbójczy (a wedle stępywała wybitnie, szczególnie przy tego i zbójczy ni); zbójować, "zwal połogowych. Z jarzyn najstarszy i najważniejszy bób; dalej groch czyć', Leopolita; p. bić, bój zbór, 'gromada; synod (sobór ru i soczewica; mak, czosnek, rzepa ski); kościół' (protestancki, bo do równie pierwotne, gdy dynia, ogusłownie wytłumaczona grec. syna rek do późnych nabytków należą. gogę, łac. ecclcsia); zborzyszcze (uZ owoców tylko bukiew i zołędź, Skargi); zboroioy; Zborowski; p.orzech, jabłko, gruszka, tamki, maliny i bdły-grzyby od prawieku brat zboże, zbożowy; dziś tylko o 'pło poszły, gdy śliwy, trześnie, toisznie, dach rolnych', i w tem znaczeniu nie mówiąc o brzoskwiniach, do już w 16, wieku stałe, a nawet jest pożyczek, acz wczesnych, liczymy. i w biblji, ale jeszcze częściej tam Prasłowem jest jagoda, obejmująca fio wszelakich 'zbiorach, majątku': poziomki, bruśnice, czernice. W tem *»z wielikim zbozym* (»z wielkimiwyliczaniu brak pierwotnej nazwy bogactwy«, Leopolita), »był włoda •pszenicy', której uprawa prastara, rzem nad jego wszym zbozym*, »obstarsza może niź rży, gdyż jej nazwa ciążeni cudzym zbozym* (»zadłudzisiejsza widocznie późna, acz pra żeni «, Leopolita), »będzie dziedzi słowiańska, od pszona, niby »ziar cem mego zboża « ('maj ątku'); p. bóg;nica*. Przyczyna tego braku jest ta,
t
648
zbrodnia — Zbroja
Z
źe pierwotną nazwę przeniesiono koński i rządzić); znaczy do dziś wcześnie na chwast zbożowy, co zro u ludu 'narzędzia, zaprzęgi' (zbrój). zumiałe wobec powszechnego prze Zbroja. Kamienie i gałęzie two sądu, źesię zboża wyradzają (>jęcz rzyły zbroję najpierwotniejszą, ale mień się często w owies, w ber odmie już Arjowie ciskali i z proc kamyki, nia prosa*, Potocki, Moralia), bo pra kije zaś mieli sękate i opalane, da słowiańskie pyro znaczyło pierwot lej siekiery i młoty; nasadzali też nie 'pszenicę', jak dowodzą lit. pū- na kije groty kościane czy ka rai, grec. pyr os, 'pszenica'; u nas mienne (oszczepy), lub lekkie (trzciny z pyr a n&zwa pyrz (pers). Inne chwa itp.) z grotem mniejszym z łuków sty zbożowe: stokłosa; kąkol, ko wypuszczali. Używanie kruszców, strzewa (te oba prasłowiańskie). Idąc głównie żelaza, wydoskonaliło zbro od prasłowiaństwa wstecz, spostrze ję, ale słowiańska jeszcze i w wie gamy niejedno dziwne zjawisko: kach po Chr. bywała wcale uboga; niemaź spólnej nazwy dla 'prosa' nie znała hełmu, pancerza, miecza; właśnie, a brak jej i dla 'jęczmie konnicy nie było. Głównie walczył nia'; Litwa dzieli z Słowiaństwem Słowianin strzałami, i zatrutemi; tylko nazwy 'rży' i 'owsa'; ma dla miewał w ręku dwie lub trzy sudlice 'prosa' prastare małnos (łac. milium,(oszczepy) i zakrywał się szczy grec. melinę), a dla 'zboża' jeszcze tem drewnianym (krótką, okrągłą starsze jawai (ind. awest. jawa-, tarczą). Wypadał z lasów i chronił 'zboże'; grec. dzeia, 'orkisz'), co się do nich, więc zimą go wojo u Słowian przechowało się może wano, gdy błota zamarzły a liście w rus. owinie (jewinie, lit. jauja,opadło. Od sąsiadów przejmywał 'piec, gdzie zboże suszą'); dla 'jęcz nową broń z nazwami (p.hełm,miecz, mienia', 'pszenicy', są na Litwie na szabla); handel bronią kwitł bardzo, zwy całkiem odmienne, miezei, kwie-i Karol W. zakazał 805 r. wywozu czei, a dla 'prosa' i soros. Tak rozzbroi i pancerzy do Słowian (niem. biegły się znaczniej obie grupy brunnia, 'pancerz'; z tego cerk. i językowe, słowiańska oddaliła się czes. brnie, nam juź obce). Słownik od pierwotnego stanu jeszcze bar uwydatnia to ubóstwo broni; obfity dziej. Osobno p, len i konopie.on co do strzał-szypów (łuku itd.), Ze wszystkich ogurkowatych je zna kije, siekiery i młoty, noże dyna tykwa (p.) może roście pra (mieczów i Niemcy od Gallów do wa do prawieku. stali, jak i Bzy mianie). Od 9. wieku, zbrodnia, zbrodzień, zbrodniarz,od walk zachodnich i wschodnich, wzmaga się siła bojowa, dotąd tylko zbrodniczy, 'co zbacza z brodu (p. brnąć), t. zn. z prawa, normy'; to liczbą groźna; nastaje ciężka kon samo co zdrożny, zdrozność, o 'zba nica, z włócznią-kop ją przydługą, w pancerzu i hełmie. Od prostych czaniu z drogi (prawa)'. zbroja, zbróju y, uzbrajać; zbro wojów wyodrębniają się wiciędze jownia; pożyczka ruska, zbruja, i drużyna książęca, oddana walce, o 'zbroi', 'uprzęży końskiej'; nie uzbrojona i wyćwiczona, zaród powtarza się u innych Słowian; po i szlachty późniejszej; za Mieszka I szło od broj, 'liczba', nasze broić, p. i Bolesława W- odznacza się już (por. czyn, 'broń', i czynić; rząd zwycięstwami. Średniowiecznych dal-
zbrygować się — zdeb
649
szych dziejów wojskowości i zbroi bo w podobnych słowach samo nie dotykamy; obce słownictwo za głoski niestałe (obok terlikać jest lewa je i później, niemieckie (wprost, turlikać na Podhalu, i i.). Również lub częściej za pośrednictwem cze zbyrki, zberki, zbery, 'miejsca nie skiem), czeskie (szczególniej w 15. równe, trząskie': »po takich zbéwieku), węgierskie (za Batorego); rach jeździć niebezpiecznie*; zbyrLubieniecki w Poloneutychji kreśli czećy zbyrkać: »wóz zberka po ka dosadnie dawną zaśniedziałą woj mieniach^, *zbyrkać kajdanami (podskowość przed reformą Batorową, kówkami)*. a w fraszkach wykpiwają »okazozbyt, nazbyt, zbytni, zbyteczny, wanie* (ruszenie pospolite), mazo zbytek, zbytkowfnjy; łączy dwa wieckie szczególnie, i wyprawy wsze przeciwne znaczenia: cerk. izbyti, lakich Albertusów. Ponowny upa polskie zbyć (p. być), znaczy 'po dek gotowości wojennej i uzbro zbyć' (»żywota zbył*, biblja), 'wy jenia zaciężył nad 18. wiekiem; zbyć się czego'; ale i co zbywa, t.j. w jej odnowieniu górowały wpływy 'pozostaje', więc w biblji zbytki najpierw niemieckie, szczególniej 'resztki' (»ostatki*, Leopolita), zby pruskie, później francuskie; słow nictwo, mianowicie dzisiejsze, bywa teczny 'pozostały'; tak do dziś u Cze wręcz międzynarodowe i usuwa się chów; i przeciwnie: 'co nad miarę (nad byt) bywa', a więc »zbytność z pod dalszych uwag. luxuria« ('przepych') r. 1500; a jest zbrygować slf/pozbyć się':»chcąc i trzecie zbyt: »na trzy zbyty*, 'za się zbrygować takiego swatowstwa*,wody, razy', bo jest i zbyć —cerk. około r. 1630; z włos. dis-brigare,subyti, co się zbyło, 'stało'. 'uwolnić się'. zbuk i zbęk, dzbuk, o 'jaju nie- zdarzyć Sit, zdarzenie, wydarzyć zalężonem, zapartku', ale i o wszyst- się; znaczy pierwotnie 'udać się': kiem 'zepsutem, cuchnącem'; zbucz- zdamy tyle co 'zdatny', niezdara, nieć, 'zbutwieć': >jako drzewo nie 'do niczego', >chleb się zdarzył*, hnet zbucznieje*, »aby ciało w gro'udał się'; w biblji: »azać bóg zda bie nie zbuczniało*; zbuczałr. 1500, rzy od niej mnie syny«, »zdarzy bóg co jest niepodobno*; tak samo 'uwiądł'; p. buczeć. czes. zdarziti, 'udać się', na zdar, zbylić, 'wspomnieć, myślić'; obok 'na szczęście'; p. dar. tego: zbilić, wzbilić, juź od r. 1558 zdawić, 'zdławić', zadawić, 'za zapisywane; dziś tylko ludowe (jest i u Wyspiańskiego, w Weselu), »nie dusić', p. dawić i dławić. zbi(e)li mi o tern*, 'nie pamiętam', zdeb, zdbia; zdebie u Potockie zbietić, 'zapomnieć'; od byl, zbył, go (zdbik; z tego, z mylnem z: 'co się zbyło*, rus. byl, 'zdarzenie, zbik); 'dziki kot'; u Stanka 1472 r. powieść o niem'; serb. zbilja, 'prawjeszcze pierwotne step, obok zdeb i zdbik, bo stpia i t. d. przeszło dziwość'. P. być. zbyrceć, 'brzęczeć', na Podhalu, w zdbia; cerk. stìpV, 'dzik'; por. lit. stiprus (ta sama wokalizacją),'silny', zbyrkot, 'brzęk', itd.; od bark-,burk-, o tem samem znaczeniu (w zapisce grec. stibros, łac. stipulus, 'mocny'; z początku 16. wieku czytamy o ka p. śćbło (źdźbło); step i teść (p.) mają mieniach: burczące, albo burczące), twardą półgłoskę zamiast miękkiej,
650
zdechnąć — źdźbło
Z
*àciep, cieść, wedle dalszej odmiany: goc. trausti, 'spółka, umowa'; stąd śćpa, ćśca, z czego: stpa, łścia. i dzisiejszy trust). Jest więc zdrowy niby zdrzewialy, por. zedrwieć, zdechnąć, p. dech. zdjęć, zdejmę, zdejmywać; zdję 'zdrętwieć'. Obok zdrów są postaci cie; nowe postaci, od 17. wieku co z st-, rus. storow (Kroniki W. No raz częstsze, zamiast dawnego zjąć wogrodu), dolnołuź. strowy, nasze (z, p., w obu znaczeniach, szczegól wyjątkowe strowie (w 15. wieku), niej zaś w trzeciem: 'z góry'), gdzie Strowski. d mechanicznie wsunięto między z-j zdrożny, zdrokność, p. droga; por. (juź w 16. wieku), a gdy się takie zbrodnia. zdjąć utrwaliło, przeniesiono jego zdumieć sif, zdumiony, zamiast: zd i do zejmę, zejmywać; ze zdjąć zumieć się, zumiony; p. um; w zu por. rus. sniatf szapku, 'zdjąć czapmieć z- równe cerk. iz-, 'wy-', rus. kę', i sonm (nasze sejm). izumljaf sia, niby 'wyjść z umu, rozumu'; częste w 15. i 16. wieku: zdoba, zdobić, zdobny, ozdoba, zumiawszy się, 'przerażeni', zumiep. doba. zdra; do zdry, ze zdrą, 'zupełnie, ły{\), 'zdziwiony', zumienie, 'prze do krzty', od zrzec, 'patrzyć' (p.). rażenie'. Od 18. wieku zastąpiliśmy Zdrada, zdradzić; zdradzca, z tegozumieć przez zdumieć się, zdumiony, p. duma. Por. zuchwały. zdrajca, ale zdradziecki; zdradliwy; d wsunięte, jak stale, między z-r zdun, 'garncarz', jedyna pozosta (w 14. wieku nawet: Izdrael, zdręki łość po prasłowie: cerk. zdati,zizdą, t . j . z ręki); p. rada i por. niem. 'buduję, lepię', zīd, 'glina', ztd', 'maVerrath terjał', zdatel, 'twórca', ztdczij, 'bu rus. cerk. sozdatieV, zdrój, zdrojowisko, zdrojowy; downiczy', d wsunięte; cerk. izroj, 'co się wyroi,'twórca', zdaniie, 'budynek', zodczij wybije, wytryśnie z ziemi', sroj, (nie *zedczijl), 'budowniczy', czes. 'ściek'; u nas i wzdrój (od wez-);zed^mwc'; lit. ziedziu, 'buduję', zaidas, 'piec', zidinỳs, 'ognisko', prus. p. rój. zejdis, 'ściana'. Wiemy więc, z czego zdrów, zdroicie, pozdrounć, zdro wotny, itd.; prasłowiańskie; cerk.'Słowianie mury * lepili«, i źe ich ściana z niem. Stein nic spólnego siidrawije, od sûdraw, rus. zdorow, mieć nie może. pozdorowat' sia (zdrawsticuj! cer kiewne); czes. zdrdw, zdrawt Po zdziać, 'nazwać', w 15. wieku stać pierwotna: dorw-, t . j . der w- stałe; zachodzi np. w biblji kilka (p. drzewo) z wokalizacją o, a co dziesiąt razy: »zdziat Adam imię. do przechodu znaczenia od 'drzewa' swej żenię Ewa«, »jemuźto Aleksy na 'siłę, zdrowie', por. wyżej zadere dzieją« ('którego zwą Aleksym'), wisty, zaderewnić. I w innych ję »jemuźto Laban zdział*; właściwie zykach od nazwy 'drzewa' pocho odziać, nadać imię'; p. dziać. dzą nazwy 'siły', np. ind. daru-, Źdźbło, w 15. wieku śćbło, bo 'drzewo', dārunas-, 'twardy', awest. ść- udźwięczniło się przed dźwięczdrtou-, staropers. duruwa-, 'zdrowy, nemi bl; półgłoską .zagłuchła; rus. silny'; łac. robur, 'dąb', robustus,stiebło; ścieblo w psałt. florjańskim, 'silny'; lit. drīltas, 'silny', por. z na- zczblo w puławskim; w 16. wieku, szem drwa (niem. Treue, trauen,u Wujka i i , narzeczowe zdbło, zblo,
z
zedrwiec — zerknąć
651
àdzieblo, zdziebko. Prasłowo; cerk. zeie, w muzyce wojskowej, z tur. sfiblije (zbiorowe), słowień. steblo,zil, 'cymbałki'. serb. stablo, czes. zblo,ftxz.splo,spjel- żelować, podzelować, 'dać po* co, stwjelco, małorus. stebło (imię deszwę', z niem. Sohle (z łac. solea), Stebelski). Lit. stiebas, 'słup', stibybesohlen, o tem samem znaczeniu. na, 'goleń', prus. stibinis, 'płozy u sa zelOZJa, 'zazdrość', zelant, 'gorli ni'; tu przeważają jednak postaci na wiec', dawna łacina, od zelus, zelo-p\ lit. stipinai, 'płozy u sani', sti- sus, włos. gelosia, zelante (to samo). prus, 'silny', stipti, 'sztywnieć' zełwa, zółwa, obie postaci pra (i 'martwieć'); grec. stifros (lit. sti- polskie, jak i zełwica i zohvica; prus), stiptos, 'ściśnięty'; łac. sti- jedyne zolowka ruskie; 'bratowa'; pula, 'źdźbło' (tu należy i stypen prasłowo; cerk. zlwa, serb. zaozca dium, od stips, 'dar'), stipes, 'słup, (z *załwa), czes. zelwa (znaczy i 'sy pal', stipare, 'ściskać'; niem. steif nowę', ale to późne); brak w l i t ; (dawne stīf; Steife to samo co lit. grec. galoos, 'bratowa', łac. glos stipinis). Jest i u nas w stpica, 'spry- zepćnić Się, upsnąć się, Kwiat cha u koła', starorus. stpica, łuź.kowski 1564 r., 'ponieść szwank'; stpica, stwica. zepsnić i popśnió się, 'popsuć się', * zedrwiec, 'struchleć', p. drwa, w 17. wieku, dziś ludowe, przygdzie *drwieć opuszczono. psnąć, 'przerwać'; słowień. opesnoti, zegar, zegarek, zegarmistrz;'umknąć'. r. 1500 zeger; z niem. Seiger, o 'kle zerknąć, 'spojrzeć', było i zierkpsydrze', w której piasek czy woda nąć; zerkać, zerk ; nazierkiem (p.), miarowo opadały, ciekły (niem. sei- nieraz w 17. wieku (»Tatarzy prowa ^jfen); dziś zastąpił to Niemiec wy dzą nas dogranie nazierkiem*, niby razem Uhr, z łac. horologium (ho'nadzierając'); z pierwotnego *zìrkrarium, co oznacza hory, 'godziny'), od pnia ztr-, p. zrzec, 'patrzyć'; czes. orloj; węg. czégér, jak u nas w cerk. częstotliwe zreati, pozreati, zegar, obok ora. Jeszcze r. 1552 'pogiądać', zredło, 'zwierciadło', sło zegar nie »idzie«, lecz zawsze ocie wień. zrcalo i zrkalo, bułg. zrkoli, cze*: »zegarek dociecze«, Potocki 'oczy', czes. zrcadlo i zrkadlo^zwierzekier, zekir; *zekier do łuku«, ciadło', rus. nazierkom, 'nazierkiem', *zekiry, dardy i inne spiźe« ('zbroje'),soziercaf, 'pogiądać'. Z wokaliza »zekier czy pierścień?*, »(wezyr) cją o:*zork-> południowe i czes. zrak, swój zekir ksiąźęciu oddawa*; w 17. nasze zrok, rus. zorok, a więc cerk. wieku częste; z tur. zejkir, zehkir, zrak, 'widok', prizrak, 'przywidze 'pierścień' (i u łuku); jest i u Ser nie, mara', zazrak, 'zarzut'; serb. zrak, 'powietrze', zraka, 'promień'; bów, zecir, 'pierścień'. zekłtać,'połknąć', > siemię... od nie czes. zrak, przizrak; rus. zraczki, przyjaciół waszych zekłtano będzie* 'źrenice' (cerk., zamiast zoroczki); nieprzyjaciel ochłanie*, u Łeopo zrok mamy w przezrocze, z czego, lity); k z g przed tt, bo poszło od wedle źrzeći przeźrocze, przeźro czysty, obok i zamiast przezroczy *gttać,głytać (czes. zehltati, zehltiti), od pnia glût- (rus. glotka, 'gardło'); sty (narzeczowe przeźrótka przy cerk. glut, 'gardło', głutati, 'chło pomina swojem t bułg, ozrtam se, 'obzieram się'), i we złożeniu w-zrok. nąć, połykać'; serb. gutati. f
652
zez
—
ziarno
Z
Zamiast ziercadło, lub zierkadło, lizacji o, jak to nieraz bywa: niema mamy od 15. wieku tylko zwiercia-gog- ani dog-. dło (p.). Przyrostek -k (jak w znak, Zgolemo, 'wielce', p. golemy. brak, dźwięk itp.); oboczność zerk- zgrzebi, dziś zgrzeble, zgrzebny, (zyrk-) i zierk- również nie wyjąt0 'prostem płótnie', p. grzebać. kowa. zgrzyt, dawniej skrzył; juź 1500r. Zez, 'szóstka w rzutach kostko tylko zgrzyt (zgrzytać, »zęby wych', od 15. wieku ogólne, póź zgrzycą*, Potocki, zgrzytanie), ale niej zyz; przeniesione na wzrok: w psałterzach nigdy inaczej niż »zezem patrzyć*, zezować, zezo skrzytać; w cerk. c(bok skrizit, waty, i zyz, zyzowaty (mamy na z półgłoską, jest i skrizit, z i, jak to liczne wyrażenia: rozoki, brloko-u nas; rus. skriezetaf, cerk. skrgati waty, »świdrem patrzyć*); z niem. 1 skriziti/zgrzyt&c ; czes. szkrhati, ses, die Secks (z łac. sex, 'sześć'). skrzehtati, szkrtati; por. skarga Przysłowie, szczególniej częste u Po z innem następstwem płynnej. tockiego: »jak goły na zyzie* (inni Ziać, zieję; ziew, ziewać; poziemówią: »jak goły na ledzie«), o 'nie wać, wyziewać, wyziewy; jednora pewnym bycie', np.: »codzień śmierci zowe: zionąć (zamiast *zinąć innych jak goły czekając na zyzie*. JestSłowian, wedle wiew: wionąć); wy i zys, nazwa rodzaju 'orłów'; Cy zionąć; rozziewie, rozziawić, roz gański w pierwszem wydaniu 1584r.: dziawić (usta), rozziew; ziepać i zi sys, p. susel. Pomijamy imiona pać, 'oddychać z ciężkością'. Częste Zych, Zyś, zdrobniałe do Zygmunt.u Potockiego zazionąć: *zazionie zędra, 'żużel; opiłki'; zyndra; zażaba łasicę *, »wilk owcę«. Często miast naszego zą- u innych Słowian tliwe: ziajać, zziajany, 'zadyszany'; sę-, cerk. sędra, 'spiekła krew', czes. ludowe zaziajać się, zjajany. Pra słowo; cerk. zijati, zeją i zijają, sádra, 'gips', serb. sedra. z ę z a , zyza, 'ściek wody w statku', ziwnąti; bułg. zina i zèpam; serb. »plugawa zęza*, »smrodliwa zyza*, zinuii, zijechati obok zijewati; czes. záti, ziwati i zipali; rus. ziew, 'pysk', w 16. wieku. zgaga, 'gorycz w gardle'; prasłowo; rotoziej, 'gapiący się' (rot, 'usta'), rus. słowień. izgaga, czes. zháha,narzeczowe ziepat , 'krzyczeć'. Lit. záha (zháha, záha, wedle záhati, ap-zioti, 'obzionąć', ziowauti, 'zie 'palić ; podobnie i w słowień. zaga); wać', hiopsoti, 'gapić się'; łac. Mo, z wokalizacją a do pnia geg-, p. hec, 'zieję', hi-sco, 'otwieram usta'; niem. jak w zagar {gorzeć), para (przeć),dawne giēn, gewon, ginen i geinon, war (wrzeć), skwar (*skwrzeć), saddziś gāhnen, 'ziewać'. (siedzieć); geg- z deg-, ocalałego z i a r a ć , ziarają, Kwiatkowski w dziegieć (p.), jedynie powszech 1564 r. (»księgi nie mruczą, nie nego u innych Arjów: lit. dagas,ziarają, nie są drapieżne, nie ob'upał', daga, 'żniwo', prus. dagis, źarliwe«); ludowe ziarać, ziorać, 'łato' (inna samogłoska!, o krótkie, zierać, o 'zazdrosnem patrzeniu, cze nie długie, jak u Słowian); ind. daha-,kaniu', ale i : »ogniem ziarać*, 'pło 'upał, pożar', goc. dags, niem. Tagnąć'; częstotliwe do zrzec (p.); zé'dzień' (u nas w pożyczkach, taborkrati jest i u innych Słowian. z Tagwerk). U Słowian brak woka- ziarno, żarno; obie postaci są 9
9
7
zielony — zięć
z
653
prapolskie (jak dziarski i darskt), (uderzyć), wedle stałego trybu, chociaż żarno ginie w 16. wieku jak osob*,wnątrz itp., stąd pozorny (zarnaty w biblji); z pierwotnego nowy rzeczownik, np. u Czechów zirno; ziarko, z ziarnko; ziarnisty,zem (u nas ziem, jak łódź zamiast ziemisty. Prasłowo; tak samo łodzią; dawnym czasom to obce). u wszystkich Słowian; cerk. czes. Prasłowo; cerk. zemlja; lit. zenie, zrno rus. zierno; lit. zirnis, 'groch', prus. (zame) zeme; lit. hemas, 'niski', prus. zirne, 'ziarno'; niem. Kom stąd nazwa 'nizoziemia', Żemaite, (goc. kaurn), 'ziarno', i Kem, 'jądro'; w przeciwieństwie do 'wyszoziemi', łac. grānum (z czego gran). P. zrzec,Auksztoty (od auksztas, 'wysoki'); arzeję. z Żemojty nasza Żmójdś, Żmujdź, Zielony, zieleń, zielonawy; uroa z niej dzisiejsza Żmudź; zeminis bienie prasłowiańskie, cerk. bułg. 'ziemny' (nazwy bóstw Źemine, Żemsłowień. serb. zelen, od ziele, zbiopati, Żemininkas), zemiszkasfziemrowego do *zieło, zioło (cerk. zelije, tiki'. Grec. chamai, 'na ziem'; awest. serb. zelje; na dawnej Rusi i o 'tru- zemi = łac. humi, 'na ziemi'; łac. ciźnie'); ziółko; zielnik; zimozie-humus, 'ziemia', humilis, 'niski'; lon, roślina. Prasłowo; lit. zełti, grecchth&n. Stąd lit. nazwa 'czło 'zielenieć', helmuo, 'latorośl', zresztąwieka', èmuo, prus. zmoj (dalsze z inną samogłoską: holi, prus. zalis,urobienie prus. zmunents, ze zwy 'ziele', zalias, 'zielony'; grec. chlol, kłym przyrostkiem, naszem -ięt; lit. 'ziele', chł&ros, 'zielonawy'. P. złoto; zmogus), zmona, 'kobieta', zmones, por. żółty. W cerk. jest i złak, 'ludzie'; łac. homo, humanus (stąd 'zioło', z pierwotnego *zołk. Pier europejskie humanista, humani wotne zioło u Słowian dziś rzad tarny, humanizm); goc. guma, 'mąż' kie, głównie u nas bywa, ale i tu (ocalałe w niem. Brāutigam). w liczbie mnogiej raczej. Nazwana Zifbić, ziąbie, ziąb; ziębnąć; zieleń od ziół, ale zioła od ko oziębły, przeziębienie; tu i nazwa loru żółto-zielonego; obu barw daw ptaszka, zięba (tak samo łac. friniej nie rozróżniano; u Słowian niema gella, bo *frigore cantaU, 'śpiewa już śladu po tej dawnej nazwie, w zimie'); prasłowiańskie, bez od zastąpionej przez żółty, ale na L i powiedników dalszych; cerk. zębą, twie są jeszcze jej ślady: hałas, zębsti, ozębłosf; czes. zdbsti; rus. 'rudy' (nasze zóła, p.), ziłas, siwf. zjablik, 'zięba'. Z wokalizacją o: Z naszem zielony zestawiają bez zonb-, w przestawce: znob, oznoba, pośrednio (co do słowotwórstwa) ind. znobkij, rus. i bułg., o 'zimnie', 'fe hiranja-, awest. zaranja-, 'złoto'(ind.brze'. hori-, awest. zari-, 'żółty, złoty ); L i ZÍQC; prasłowo; u wszystkich Sło twa nie posiada czegoś podobnego. wian tak samo; cerk. zęf, itd.; lit. ziemia, drugi przyp. liczby mn.: zentas, łotew. z odmienną wokali zacją: znuots, jak ind. dznāti-, 'krew ziem; ziemisty; ziemny, ziemniaki; ny'; grec. gnotos, ^krewny'; ind. dzaziemski , ziemianin, 'terrigena', zie nati, 'rodzi', dzanitar-, 'rodzic', miański, ziemiaństwo; ziemek {piersi. 'Landsmann'), dziś ziomek;poziemki,awest. zāta-, 'zrodzony' (nowopers. dziś poziomki (mylne io zamiast ie);zada-, 'syn', w nazwach, zade, i po przyziemisty; podziemie; oziem naszych romansach 18. wieku); f
9
m
5
9
654
zima - zły
Z
grec. genesis, 'początek' (taż samonie'; złotousty. Prasłowo; z *zoł-to głoska co w zięć), genetēr, 'rodzic', cerk., południowe i czes. zlało, rus. gignomai (zdwojone), 'rodzę się';zototo (zołotnik, o wadze). Brak na łac. gigno, 'rodzę', nātus (z gnatus), Litwie (lit. auksas t. j . łac. aurum), 'rodzony', gens, 'szczep', genitor, tylko u Łotwy jest zełts, 'złoto' 'rodzic'; goc. -kunds, 'zrodzony', niem. (a narzeczowe lit. zełtas, 'żółty',?); Kind, 'dziecko'. Pień zupełnie od jest zato w niem. Gold (goc. gulth), rębny od pnia dla znać. a pokrewne (od pnia zel-, 'żółty', zima, zimny; zimnica, 'febra', p. zielony, — tych kolorów nie roz w biblji, u innych Słowian 'lodownia, różniano) w ind. hiran/a-, awest. zaranja-, 'złoto', ind. kari-, awest. piwnica'; ozimina (ozimie lub ozime zboże); pozimniało; przezimować; zari-, 'żółty', 'zielony'. zimostradny (o drzewie i i.), 'co zimę zły, zlić się, złość, złostny (zlostwytrzymywa'. R. 1472 zimoziele(j),nie w biblji; zlośćni w psałterzu?), zim(o)zielon, samozielon (?), 'roślina złośny, złośnik, złościmy, złościć nietracąca w zimie liści', r. 1500 zi- się; we złożeniach: złodziej (p. dziej; mozielon, w 15. wieku i »zimolza (?),znaczy juź w 14. wieku nie 'zło albo zimozlim* (?), czes. zimolez, czyńcę', lecz'kradnącego'); złoczyń zimolaz (?); ależ zimolza u Stanka ca; złorzeczyć (złorzeczęnik, 'prze 1472 r. 'lonicera' (stąd rus. zimolosf,klęty', biblja). We zły wsunięto g: zepsute?), a Rostafiński twierdzi, *zgły (zagły u Załabian); od tego że to właściwie ziemolez, »niskie,poszła zgłoba, 'złość', zgłobiwy i zgloprzyziemne drzewko, z czego sło- bliwy, 'złośliwy', zgłobić (»na lud worodem ludowym zimolez, zimo twój zgłobili radę«, w obu psałte lza*. Prasłowo; wszędzie tak samo. rzach; r. 1532: umyślili złą radę«, Lit. ziema, zieminis, 'zimny', prus. 'malignaverunt consilium'), ale to ze ma; ind. heman, 'zimą', kima-,ginie już w 15. wieku zupełnie, gdy 'zima, zimno'; awest. zjam-, 'zima'; w psałterzu florjańskim (ale tylko grec. ckeima, cheimon, 'zima, burza', w pierwszej części) bardzo pospo chion, 'śnieg'; łac. kiems, 'zima', lite; w biblji juź go źle użyto: kibernus, 'zimowy' (stąd nasze ky- »zgłobę ('źal', 'querelas') synów izra berny, 'leże zimowe'). elskich usłyszałeśm«. (Z głóbą, p. gło Ziobro, równie mylnie jak zebro; bić, nic nie ma spólnego; zgłowa Taz pierwotna postać: rzebro, jak u błędnie w psałterzu napisane). Pra wszystkich Słowian (cerk, rébro, rus. słowo; tak samo i to samo u wszyst riebło; Czesi piszą też mylnie ze kich Słowian: cerk. ztił,złoba,złyni, złobiw; ale złodiej pozostaje u nich bro, obok r zebro; łuź. rjeblo i korje'złoczyńcą', albo i 'djabłem'. Zna Mo dolnołuź. riobro, rioblo i korabja); brak w litew.; niem. Rippe czenie pierwotne takie samo jak w krzywy - krzywda: lit.pa-eułnus, (dawne ribbt). Nasze ziobro, ziebro, niby z »mazowieckiem« z zamiast 'krzywy, ukośny', atzułas i atzułus, z (rz), albo jak zielazo (p.); w bi 'przykry', ieułas, 'bezwstydny', izułnus, 'ukośny', pazwiło, 'skłonił się', blji zebro. złoto, złoty, złocić, złotnik; złot- nuo-èwelnus, 'stromy'; łotew. zwelt, nica, 'czasza (złota)', w biblji; po- 'obalić', zwelus, 'chwiejny'; ind. kwazłotka; złotogłów, o 'drogiej tkani rate, kwalati, 'uchyla się', dku-huf
t
t
zmora — zobać
655
rana-, 'bez powodzenia', awest. zuznamię, znamionko, znamiono rak-, 'krzywda', pers. zūr, 'fałsz, wać ; znamienity; prasłowiańskie uro kłamstwo'. bienie od zna- (p. znać), jak brze zmora, u innych Słowian, a cza mię od ber-, 'nieść', płomień od poł-, sem i u nas, mora, o 'czarownicy', 'płonąć'. Ogólne od psałterzów i Ka głównie o 'duszeniu, gniecieniu we zań świętokrzyskich; od 13. do 15. śnie' (»zmora dusi«), niem. Mahr, wieku jest i pierwotne znamionać Nachtmahr, franc. cauche-mar, rus. (cerk. znamenati), częstsze niż zna kikimora; nie ma związku z sło mionować: *znamionawszy j i pirwem mara ani mór; dalszy wywód ścieniem* ('naznaczywszy'), »imiona wątpliwy. znamionana*, 'naznaczone'; w bi zmurszały, od murszeć, 'butwieé', blji jest i znamionawa, 'znaczy' mursz, 'gnicie', z niem. morsch, (znamiomijesz w psałterzu). o tem samem znaczeniu. znienacka, por. znieobaczka; w 15. znać; znaje ('zna'), w psałterzu; wieku znaczy: 'powoli, stopniowo', znany; znajomy; znaniec, psałterz, dziś: 'nagle,niespodziewanie'; należy 'znany';poznanie; Poznań (Poznań); do nadziei - nadźby, por. słowień. znawca (jak dawca), tcyznaioca, serb. iz nenade (do nada, 'oczeki znawczyni; liczne złożenia: do-, wanie, nadzieja'); małorus. i białoprzy-, u-, zaznać; p. znak, zna rus. z polskiego; serb. iznenad, 'traf. mię. Przysłówkowe znać pomieszano znój, »aż do znoją słuniecznego«, z snadź(p.). Prasłowo; cerk. znati, w biblji (»aż słońce zagrzeje, Leo znają, i tak u wszystkich Słowian; polita); znojny, znoić, uznojony; ind. dzncijate, 'uznaje'; grec. (zdwoprasłowiańskie; tak samo i w temże jone) gi-gnO-skó, 'znam', aoryst: znaczeniu u wszystkich Słowian; cerk. egnd, 'poznał', gnósis, viiedza?; łac.znoj; od pnia zni-, 'źec', rus. zninosco, 'wiem', nMus, 'znany' (stądjat\zaznijaf, 'spalić, zwęglić'. Tylko notoryczny, notyfikacja, notarjusz, znicz, 'ogień święty', nic z tem nie notować, notaty), grec. gnotos; ma spólnego; świeży to wymysł ze niem. dawne irchnāan (erkenneń), źle odczytanego i jeszcze gorzej 'poznawać'. Litwa ma to samo z inną wyłożonego zinezius u Długosza; wokalizacją, zinoti, 'wiedzieć', prus. zinczius (od zinoti, p. znać), to l i poziuimai, pozna.jemy ; lit zenkłas tewska nazwa 'znachora' (z przy prus. dawniejsze zentlas), 'znak', rostkiem słowiańskim -czius), po pazinti, 'poznać'; awest. zanti-,'wiemieszana z wiecznym ogniem Perdza?; niem. kann, Kunde, Kunstkunowym, którego strzegli kapłani. (nasze kunszt, p.). zobać, 'jeść', 'dzióbać' (w dziobać znak, znaczyć, znaczny, znakod- przydano); * chciwie zobali psze wać; odznaka; na-, o-, prze-, wynicą*, w Ezopie; w biblji: »czas, znaczyć; przeznaczenie; znakomity gdyż źrzałe jagody godziły się zo (od znakomy, t . j . 'znaczny'); znabać* (>mogły być jedzione«, Leo chor, ruskie, 'wróżbit'; prasłowiań polita), zóbi (»jédz*, Leopolita); skie urobienie od zna- (p. znać), wzobki, 'powierzchownie', częste u Po z przyrostkiem -k, jak brak, 'we tockiego i w 16. wieku: »wzobki sele', od bra-ć (żonę), złak z *zołk tu owdzie wglądając,... jak ptaki zodo zol-, 'zioło'. bią* (Filalet, Apokrizys 1597 r.): m
i
i
€56
— zrzec*
zola,
Z
»wiersz w sobki napisany«, »co gdy u innych Słowian obie się wzobki, co sobotnim na niedzielę dzielą: cerk. zor ja (w liczbie mno sztychem*; u innych Słowian zob giej zorję) 'zorza', zarja 'blask'; 'ziarna, owies', stąd krakowskie zu- czes. zorze, 'zorze', zárze, 'blask'; biarki i zubiarze, 'co sprzedają narus. zarja, zarjewo, 'łuna'. Prasłowo; siona ogrodowe', tubie, 'nasiona'i 'ga prus. zari, 'żar', lit. zereti, 'lśnić', łązki', zubel, 'kąsek', *zub mleko!«,zarija, 'zarzewie', zara i pazara, 'pij!'. Prasłowo; u Słowian tylko 'blask'. P. wzrok, zwierciadło. z wokalizacją o: cerk. zobati^jeść , zorza, p. *zór. bułg. zobja, 'karmić', zob, 'ziarna', ZOStaĆ, zamiast dawniejszego serb. zob, 'owies', zobiti, 'karmić', ostać, p. Tam wspomnieliśmy o dwo rus. zob, 'wole' (p. zaból?); lit. z e: jakiem ostać: odstać i obstać; i zostać zebłi, ztbiu, zebeti, zeblenti, 'jeść było również dwojakie; my dziś tylko powoli, z niechęcią'. P. dziób, dzió drugie znamy: zostać, pozostać, po bać. zostawić, pozostałość, ale od 14. do 16. ZOła, 'ług', zolió i zołować (bie wieku znano i pierwsze: » czemu jeś liznę), zolnik, 'balja'; tak samo w nimię został* ('opuścił'), »grzeszniki skiem, a (stąd ?) i w bułg., zola, co zostające ('odstające od') zakona*, zestawiają z zielony (p.), por. lit. zi- »zostawion jest« ('opuszczon'), psał terz, »nie chcieli tego zostać* ('opu łas, 'siwy'. z o ł z a , złoży, 'choroba końska', ścić'), biblja; jeszcze u Kochanow złozować i złozic; ale złożeń i 'czło skiego: »przodków swych zostać wiek zakatarzony'; prasłowo o nad masz sobie za lekkość «. Dziś nam zwyczaj zmiennej postaci: cerk.áZ&a, juź i zostać bywa za mało; w po serb. zlijezda, czes. zleza i zlóza, rus.zostać trzy przyimki skupiliśmy, na èeleza (a więc wszystko z *gelza),co dawniej jednego starczyło. ale czes. A/&a i fc&fea z *gleza, Źrenica, słoworodem ludowym do a nasze, jak i małorus. zołza, z *zełza ereć (p. zrzec), 'patrzyć', zamiast pier (por. zełwa, zołwa), a więc dwoista wotnej zienicy, prasłowiańskiej; gardłowa, co nieraz bywa. Łączą to cerk. zènica; rus. zienki, zienok, z lit. narzeczową nazwą 'gruczołów', 'oczy' i 'źrenica', ziechaf, poziejaf, gełezuones, gelezaunes, z dwoistą'patrzyć'. Juź w obu psałterzach ta gardłową. mylna postać: »jako zrzenice oka*. *ZĆr, we złożeniach: dozór, do W słowniczku 1532 r.: »jirzenica, zorca, nadzór,pozór,pozorny; wzór, pupillac, tamże: >jirzące sąmniewzorowy (p.); przezór, przezorny;nie«, o »skrupulatnem« sumieniu. do pnia ztr-, 'patrzyć', p. zrzec; zor, Źrzeć, źrzę; we złożeniach: doj prasłowo, znaczy 'widok, spojrze rzeć, pojrzeć, ujrzeć, nienajrzeć ('nienie*. Wszystkie te złożenia powta nawidzieć'), zajrzeć (to samo nie rzają się u innych Słowian (rus. mal), częstotliwe: podejrzywać; po pozór znaczy i 'wstyd'; cerk. pozór dejrzany; wszystko z dawnego tylko to co nasz pozór, pozorataj,dozrzeć, poźrzeć, uerzeć, np. po'szpieg*, prézor, 'pycha', zazor, 'na zrżycie, 'patrzcie', uźrzyta, 'ujrzą' gana'). Obok tego znaczy zor- i zar- (oba), uźrzaw (zamiast uźrzew, juź osobliwie zorzę, zarżę (obie postaci od najdawniejszych czasów, wedle obok siebie, np. u Kochanowskiego), uźrzał; jest i uźrzewszy, z czeska?), 9
z
źrzeć — zupełny
657
uźrzenie; źrzadło w 16. wieku. Pień zrzędzić, 'gderać', zrzędny, zrzę zir-; cerk. zir ją, ziriszi, ztrèti, czes. da, zrzędzifojcha; od 17. wieku już zrziti, zrzim, zrziedło, 'zwierciadło', w tem ujemnem znaczeniu 'gdera rus. zrief, zrju, zrisz; częstotliwe nia', ależ wyszło od rządu (p.), zrzązirati, u nas zirać, od 16. wieku dzania; jeszcze w 17. wieku zrzą jzierać, we złożeniach: pozierać, do-, dzić: 'wyrządzić'. 'za-, icy-, nad-zierać (rus. nadzirazubr, żubrować, 'czyścić' (o mące), tieł). Z wokalizacją o p. **0>(ajest z niem. sāubern. i wokalizacją zar-, p. tamże); z przy ZUCh, zuchowaty; skrócone z zu rostkiem -k, zerknąć (p.), i wzrok (p. chwały, t. j . zufały (f i chw stale tamże). P. Sowizdrzał, zwierciadło, się mieniały: ufała i uchwała, tu zazdrość, rzetelny. Lit. ziureti, 'pa odwrotnie, chw zamiast pierwotnego trzyć', z odmienną nieco samogłoską / z pw), to jest z-upwały, 'despe (i wtórne, jak nieraz). To zir- odmie- rat', 'co z-upwał, t. j . stracił upwę, ,nia się więc: źrzę, źrzysz, pojrzę, poj- ufanie' (p. pwa, pewny), więc prze rzysz; inaczej następne zrzec (p.). ciw po-ufałemu, za-ufałemu; tu źrzeć, źrzeję; częstotliwe: doj z- równe cerk. iz-, 'wy-', podobnie rzewać; dojrzały; z dawnego do- jak w zumieć się (p. zdumieć się). zrzec, doźrzewać, dozrzały; zrełszy, Pierwotna postać i znaczenie jest u Potockiego, 'dojrzalszy'; dozrzały w biblji: »aby zufał* ('ut desperet'; przechodzi zwykłym trybem (p. środa »aby nie miał więcej nadzieje*, Leo z śrzoda) w dozrały, a to ulega polita). przestawce: dorzały (jak rsioda ZUĆ, zzuć, zzuwać; zuwadłnia, z środa, p.), poczem d się wsuwa: r. 1500, 'gdzie suknie składają'; dordzały, niedordzały u Kochanow cerk. iz-uti (w zzuć zdwojony przy skiego, dordzewać, 'dojrzewać'. Zło imek); p. *uć, obuć, wyzuć. żenie: skorozrzy i skołoźrzy (z sta ZUf ka, zuwka, hufka, źuwka, 'po łem, bezmyślnem zupełnie rozpodob- lewka'; częste w 15. i 16. wieku, nieniem dwu r), » skorozrzy wy (i skoginie w 17. wieku; z niem. Suppe łoźrzy wy) frukt«, 'rychłościgły', z franc. soupe, a to z niem. saufen, lub* »owoce skołozrywe*, » nadzieją 'źłopać'. Niemieckiemu s- odpowiada skołozrywą płoszy«, »ty wolisz sko- w dawnych pożyczkach z- (p. zełozrywą niźli zimostradną (żonę)*, głarz, zegnać), później i z-, np. zaga Potocki. U nas tylko to zir-; u in z niem. Sagę, 'piła', a z przedsunięnych Słowian jest i z wokalizacją tem d- (por. dzwon): dzaga, u Bie o: zor; cerk. zīrèti, zīrèja, ztreł, lawskiego, prusaka, 1595 r.: »obie 'źrzały', suzoriti, słowień zoriti, dzadze*, 'obie piły'; zegar z Seiczes. s-zorziti, rus zorif, 'dać doj ger; więc zjawia się i zufka,» winna rzeć'. Prasłowo; brak w l i t ; ind. zuwka*, po >Murmeljuszach* i »Midzarati i dztrjati, 'starzeje', dza- merach* (słowniczkach 16. wieku); rant-, 'starzec', dzāra-, 'starzejący u Reja zufeczka, u innych i zósię', dztrna-, 'ułomny', awest. zar- feczka. Nowa pożyczka: zupa. wan-, 'wiekowość', sarta-,'zstarzały'; zupełny, zupełnie, od 16. wieku, grec. (zdwojone) gergerimoi, 'pa- zamiast upełny (co Rej w Psałte dałki', geron, 'starzec', geras, 'wiek' rzu stale używa; upełnie w biblji, P. ziarno. zupełnie u Łeopolity); Czesi ńplny 42 Słownik.
zwać — zwyciężyć
653
Z
zatrzymali, my mneżymy stale przed- »wzniały są się wody icłu, »zaimki (por. zostać, zobaczyć, itd.); wznieli nieprzyjaciele twoi*; pi u- oznacza tu dokonanie, jak w usiąść, sarz psałterza puławskiego nie ro zumiał juź tego słowa i napisał raz: ustroić itp. zwać; dawniej odmieniano: zowę, zawsmiały, a drugi raz: »poznali*; w psałterzu z r. 1532: »brzmieli*; zowiesz,zową, później zowie, zowiesz, zowią; częstotliwe (zywać) w zło tak samo przestawili Czesi wznieti żeniach: od-, prze-, przy-, wy-, naze zwnieti. Prasłowo; zwiń- (por. rus. Zwienihorod, u nas fałszywe zywać; odzew, odezwa; nazwa, na zwisko, przezwisko; »tako zowący*Żmigrody ze Zwnigrodów; król chor (albo »tako rzekący*), 'tak zwany', wacki Zwnimir w 11. wieku). Z wo wedle dawnego trybu u imiesłowu kalizacją o: zwon-, p. zwon, dzwon; czynnego; samozwaniec. Prasłowo;dalsze urobienie z -k: źwięk,p. dźwięk; tak samo u innych Słowian; cerk. cerk. i z g: zwęgą, rus. zwjagaf, zwati, zową; w czeskiem jak u nas 'dźwięczeć', bułg. i z t: zwûntja, 'dźwięczy'. Cerk. zwineti, zwon, zwonowe: zwę, zwiesz, zwie (się) itd., wedle zwać, chociaż zowie nie ustą niti; rus. zwienief; z cerk. zwęgą, piło mu miejsca. Brak w l i t ; ind.'ogłaszam', por. lit. zwengti, 'rżeć', hawate, 'przywoływa', hwūtar-, 'wo- zwangeti, hrzącze&,źwangtis 'glośny, łacz' (cerk. zwataj); awest. zbajeiti,dźwięczny'. 'przyzywa', zawati, 'przeklina', zUta-, ZWOn, zwonnik, zwonarz (1549 r.), 'wezwany'. zwonek, zwonica r. 1500; zwonowy; jeszcze w 16. i 17. wieku powszechne, zwiastować, zwiastun, od *wiast, 'znany' (p. niewiasta), por. wieść; zamiast dzisiejszego dzwon itd.; pta cerk. iztoiest w rus. izwiestije, 'wiaszek zwoniec (dzwoniec juź 1584 r.); częste w nazwach roślin, zwonki, domość'. Zwierciadło; jest i wierciadio r. 1500: >ervus, lebiodki, zwoniec*, w 15. i 16. wieku, jakby od wier»enula, zwonki*; 'hypericum' na cenia, 'obracania'; ale u innych Sło* zywa się w 15. i 16. wieku zwo wian nazwane od wzroku, od zier-niec, zwończek, zwońciec, zwonki, kania (p. zerknąć): czes. zrcadlo dzwonki, dzwoneczki (r. 1472 i su(z tego u nas zrciadło r. 1527) chyiailk, co znane i jako przydomek i zrkadlo; rus. ziercało i zierkało; osobowy); p. *zwnieć. słowień. zrcalo i zrkalo; u Glabera Z W U r d z i ć , o mleku, 'skipieć', po (1535 r.) stale źrzadło albo zwier życzka rumuńska (urde, serb. urda, ciadło : w zrzadłe albo w zwierciadle.'twaróg'), jak tyle innych w mleczar Zwierz, zwierzę, zwierzęcy, zwie stwie, od pasterzy wołoskich. rzyna; prasłowo; tak samo u wszyst Z w y c i ę ż y ć , zwycięzca; zastąpiłokich Słowian; cerk. zwer ; lit. zwé- niezłożone wyciężyć, gazie wy- przez ris, prus. zwirins, 'zwierzę', lit. nieporozumienie się dostało zamiast zweriena(= zwierzyna); grec. therwi- od słowa wiciądz, iciciędza, serb. i fēr, 'zwierz', łac. ferus, 'dziki', witez (owiteziach-tbóh&ter&ćh* prawi fertnus. juź Skarga, a moderniści to słowo *zwnieć, 'brzmieć'; juź w 14. wznowili), rus. witjaź, cerk. witędz, wieku przestawione we: wznieć, 'bojownik, bohater'; oznaczało 'lu w psałterzu florjańskim poprawnie: dzi wolnych, szlachtę', jak pruscy wi9
t
J
z
zwyczaj — Zwyczaje ludowe
659
łingowie (pożyczka z polskiego), Podania i przesądy polskie ustę nadłabscy Withazen (Weidschas- pują nawet czeskim, liczniejszym sen). Powstało przyrostkiem -ęg (jak i starożytniejszym. Natomiast przej włóczęga, ciemięga) od rzeczownika muje nasz lud z nadzwyczajną ła wif, o 'zdobyczy', jaką się dzielili le twością wszystko obce, rzecz i na piej niż pospólstwo uzbrojeni i stale zwy: dyngus, śmigus, topienie (czy żołnierce oddani wiciędzy, niby wynoszenie) Marzony na wiosnę, »łupieżcy*, przynajmniej sądząc we pieśni kupalne, strzygi, upiory, dle cerkiewnego wuz-wif, 'zysk', skrzaty wymownie o tem świad iz-witije, 'owoc'; bułgarskie na-wī- czą; rusałki tylko do literatury na jam, 'zwyciężam', przypomina lit. leżą. Kalendarz ludowy jest wy wyti, 'gonić (wroga)', ałwyłi, 'ode- łącznie chrześcijański, nie zachował gnać', atwaja, 'raz, kroć'. Termin pra ani jednej nazwy pierwotnej: stado słowiański wywodzono mylnie od dla 'świąt pogańskich' zmyślił Dłu Niemców, czy od wikingów normań- gosz; sobótki, kolęda, wilja, śieiątki skich, czy od jakichś Wiłungów, (zielone), gody (jedyna nazwa pier szczepu tej nazwy. Jeszcze w zabyt wotna), to obcy przybysze, jak i roz kach 15. wieku wycięzny, wycięski, różnianie dni feralnych (np. piątku); stałe; możnaby to i przez wi- je Słowianin baczył tylko na pełnię szcze czytać; wobec niedokładnej i wiotech księżyca, a wróżył o dniu pisowni dawnej rzecz arcyniepewna, feralnym z tego, co go na drodze skoro juź w biblji pojawia się zwy i i . spotykało. Zmyślone są wszelkie ciężyć, zwyciężycie!, jak później. mniemane nazwy bóstw polskich: jesza, Heli (lelum polelum), dzidzizwyczaj, p. wyk. Zwyczaje ludowe, obrzędy, to lela, są wykrzykniki piosenne, jak warzyszące chwilom »krytycznym « i nija czy ty ja; łada z pieśni we w życiu (narodziny; niegdyś postrzy- selnych poszła; poświst, pogoda (?), źyny, gdy chłopiec w opiekę mę równie wiarogodne. Jedyna dawna, ską przechodził od kobiecej; we to kpiąca nazwa uboze, dla »go sele; śmierć) i w przyrodzie (żniwa; spodarza« (ducha domostwa), co za zjawiska atmosferyczne, itp.) za piecem żywiono wieczorem, szcze chowały niejedno prastare z cza gólniej we czwartki, resztkami wie sów jeszcze pogańskich, gdyż zmia czerzy; miejsce uboza zajął od 16. na religji najmniej na tych spra wieku skrzat We czci zmarłych wach codziennych zacięźyła; lecz ocalała prastara strawa, od 16. wieku właśnie nasz lud zatracił pod wpły przez stypę zastąpiona; pusty wie wem kościelnym najwięcej z tych czór ('czuwanie u zwłok'); palenie przeżytków; nierównie więcej za grumadek ('stosów drzewa, sło chował ich lud ruski, choćby w gra my') dla ich ogrzania w Wielki nicach dawnej Rzeczypospolitej, na Czwartek (w ten sam dzień cała Białej (litewskiej) Rusi, lub w gó Ruś to samo sprawiała) wspomina rach, szczególniej między Hucułami. kaznodzieja w końcu 15. wieku. We O tej różnicy między Polską a Ru selne obrzędy uboższe w przeżytki, sią świadczą najwymowniej owe jak i źniwiarskie: pieśni (prócz odDziady »litewskie*, t.j.białoruskie, śpiewu: »plon niesiemy, plon*) z kowieńskich czasów Mickiewicza. wszystkie nowe; przy chrzcinach 42*
660
żaba — żagiel
Ź
niema już żadnej wzmianki o uro itd. — wszystko nowomodne, najwy żej 16. wieku sięga. Jedaem sło dzie* i *rodzanicach* ('iej ach losu') Przesądy są ogólno-europejskie, jak wem, folklore polski w całej Słoi postaci »mityezne«, krążące po wiańszczyźnie najuboższy, nic nie polach i lasach, przeważnie lub wy zachował dawnego, pierwotnego. łącznie żeńskie: boginki czyli ma- Bliższe szczegóły • p. pod W3zelamuny, siwilija (nazwy biblijne), kiemi nazwami, tu przyboczonemi, upiór itp. południce; zmora; lataioiec z skrza tem się plącze. Obszerna dziedzina zysk, zyskać, zyskowny, wyzysk czarów, z czarownicami -wiedź matni, itd.; złożone z z (sū) i ishać (p.), nic oryginalnego nie zawiera, wy por. rus. syszczik, 'szpicel*; daje mysły to późne i obce, głównie z 16. zawszey, por. dobry z dóbru-i, wysprz i 17. wieku. I w zaklęciach nic (p.), cerk. wyną (z wuiną); zysk więc dawnego: porwań djabłu, wciór- to, 'co zszukano, zgarnięto'. nascy, pierony, wolanty, korfanty,
Brzmienie prasłowiańskie, pochod będzie gospodzin« (kadzić się, w pu>* ne, od g przed »jasnemu (mogę-mo- ławskim), »zadający są się zezyzesz), albo od zj (mazać-mahę); mienili«, 'obmierzli', zadanie, kadzenie, szamy z rz, p. mzonki, ząp i i . ; na 'obrzydzenie', kadliwy, zadnyfbrzyćirzeczowo, od 10 wieku, z (mazur ki', niezadna, 'ładna'. Powtarza się skie zona itp.), ź (zielazo, od 15.u Łużyczan: zadaś se,'brzydzić się'. wieku; nowsze ogólne źródło zamiast Z pierwotnego gēd-; z wokalizacją źródło itp., ździary zamiast zdzary, a: gad. p. (jak sēd-: sad-). Lit.gēda, p. zar). W dawnych pożyczkach 'wstyd', gedingas, 'wstydliwy', gēzastąpiło dźwięczną sycząca (p. róża, dinti, 'wstydzić', prus. gldan,'wstyd', "'ałmuzna, żagiel itd.). negldings, 'bezwstydny'; niem. Kot, Żaba, ząbka, zabiniec; we zło'gnój', z quâd, 'zły'. żeniach zabokrzek, Żaboklicz ('krzyk żaden, dawniej nizaden, nizadny, żabi'); prasłowo; u wszystkich Sło 'nikt'; tak samo u Czechów, kádny, wian tak samo; cerk. żaba; ponie i u Łużyczan, kadyn, keden, kany; waż prus. gabawo, 'żaba', zupełniemałoruskie (z polskiego?) nyżaden, odosobnione, może to i pożyczka zodnyj, zoden, kudnyj (rus narze z polskiego?; łączą niem. Quappe,czowe zadnyj, 'każdy', stąd \\t.ked'głowacz' (?). Nazywają zabą i wsze nas); ściągnięte z nizejeden, pod* lakie 'krosty w pysku końskim', por. wpływem każdy (?). rus. zaba, 'krup'. Żaga, kazka, pisane i zarzka żachnąć się, p. zasnąć się. Żądać się, zadzie się, 'brzydzić 'piła', z niem. Sagę, dawne saga się', częste jeszcze w 17. wieku, np. (słowień. kaga); obok zaga, dzaga , u Potockiego: »czym się ludzie ka (por, zufka). dząc, »choć się tym kadzi*; w psał Żagiel, żaglować, ale z e pierterzu: »męźa zgłobliwego zadać się wotnem: żeglować (r. 1500), żegluga k
f
z
żak — żar
661
(jak winduga), żeglarz; z niem. Se- i zalniki, 'cmentarze' (juź w cerk. geł, Segłer, Seglung. zaV, 'grób', zaV jednego rękopisu lak, 'wór rybacki, sieć', to samo oddaje drugi grebisztem), por. w Ezo co sak (p), tylko zak z niem. Sack pie: >i weszli są miedzy groby, ( i - z s-, jak zawsze), a sak, sakwa, gdzie były zmarłych żałoby*, 'po sakieu(ka) z łac. i roman. saccus, mniki'), a to jest prasłowiańskie, i misacco; więc zak, zdkować, i o 'plą mowoli pytamy, czy kał (jak łac. drowaniu', jak włoskie sacco (por urna) nie nazwany od 'palenia' sacco di Roma 1527 r.); z polskiego zmarłych; kale byłyby więc 'palomałoruskie zak, zakuwały wiska', i zal a kar jedno (obocz Źak, kaczek, żakowski, 'scholar, ność l i r ; przecież np. u Łuży uczeń'; z diakon (bo do szkoły wstę czan karba, karoba, to samo co zalba* pował, kto szedł na księdza), nazwy kaloba). Może jednak zelja, 'żal', 'najniższego święcenia': grec. diako- istotnie tylko od 'żalu, skargi, bolu', nos, a skrócone diakos, 'sługa (ko nazwane; por. lit. gelti i gilti, 'bo ścielny)' ; w obu tych postaciach leć', Giliine, 'śmierć', geła, 'ból'; cerk. i rus., u Słowieńców dijaczki 'pTVis.gołis, emiexc ,gałintwei, 'uśmier jezik, 'łacina', djacziii, 'śpiewać' cać', gulsemn, 'ból'; lit. gałas, 'zgon', (węg. diak, Dcak); natomiast zak 'koniec' (ale i 'strona': Ziemgoła, przeszedł do nas przez Czechy od Leigoła, w nazwach miejscowych); Romanów, jak z świadczy. Trzecia niem. ąuałen, Quał, 'męka', dawne tegoż słowa postać czes jahen, z Sta cwelan, 'umierać', ąuełan, 'boleć'. roniem, jaguno, jaihcno, o tem sa Z kalem nic nie ma spólnego załomem znaczeniu msza: »obchody zaduszne albo załoŻal, żalić się; żałość, żałosny, msze*, r. 1500, »kałomsze albo po katować, pożałowanie; załba, 'skar kłady, albo pogrzeby* (tamże), bo to ga'; żałoba, żałobny; obzałowany, jest niem. Seelmesse, 'msza za du 'oskarżony'; dziś tylko z za-, i tylko sze' (Seełe). w jednem znaczeniu. W 15, a na Żałtarz, 'psałterz'; tak zawsze wet i 16. wieku było jeszcze ze-: w psałterzu florjańskim i biblji, ale zeta, 'żal', ozełać: »wdowiec, gdy już w psałterzu puławskim koltarz, żony ozałał*, w Ezopie (poprawka i tak stale w 16. wieku: zołtarz z pierwotnego: »ozełał*) W biblji Dawidów (w małym formacie: zołżałować, żałoba, o 'skargach, o skar iarzyk, a to odmieniono w 17. i 18. żeniu przed sądem': »załotvati są wieku w ołtarzyk, 'książeczka do na żydy«, * katując na was«, »ać nabożeństwa'); tak samo 'psalm' przestaną żałob*; załostny, zało- w psałterzu florjańskim zalm; jest ściw (i w psałterzu). Prasłowiań to niem. Sałm, Sałter, t. j . Psalm, skie; cerk. zeièti, zelja, 'żal', czes. Psalter (łac. psalterium), z opuszcze kełeti, 'żałować'; cerkiewne kełeti, niem nagłosowego^?-; niemieckiemu rus. kełat\ 'żądać, pragnąć'; cerk. s- w nagłosie odpowiada stale czes kał, kałost', kalit i i załowati, »su- kie i polskie z . Postać psałterz zdti mi se«,'zźaliłem się'; rus. kal wprowadzono ponownie \sedle łac. kij , 'nędzny (żałosny)', czes. kał i zel, psalterium, niem. Psałter. kaloba. Ależ to tylko jedna »strona« ÌBTjPozar; zarłiwy; karki, a z tego tego pnia. Drugą objawiają kale karski i zarstki ('dzielny',o koniu); i
i
żarna — żąć
662
Ż
zarota, zarlhcość, i 'żałość', zaroto- goc. asiluqairnus, 'młyn z osłem', wać, 'żałować'; żarzyć się, rozża niem. dawne kuerna i cum. rzać, »węgiel karny*, 'żarzący się'; Żart, żartować, zartoblizoy, czes. zarzotki, 'węgle żarzące'. To wszystko kert (od nas na całą Ruś i Litwę); od pnia *gēr-. Od *ger-i zerza wie; z niem. Scherz (włos. scherzo, w mu tak jeszcze w obu psałterzach do zyce); razi nasze -t, bo dolna niem brze napisane,przechodzi w 16. wieku czyzna, coby to t uprawniała, nie w zarzewie, cośmy mylnie w za zna tego słowa. rzewie odmienili; z wokalizacją o: Żasnęć Się, 'ustraszyć się', dziś gor-, p. gorzeć, gorzki, gorzej, gó tylko we »zgrubiałem« kachnąć się; rze, gorliwy ( = żarliwy), grzać. w 15. i 16. wieku stałe, ale pi Prasłowa; cerk. poèar, zaratûk sane mylnie z rz-; w biblji: »się i èeratuk, ÍBx\ zeraw, 'żarzący się , był urzasl słów« (»uląkł*, Leopo z tego zerawije, 'zarzewie'; tak lita), urzaswszy się, zrzasszy się, samo u wszystkich innych Słowian: srzasną się, 'ulękną się', »są sierca rus zarko, 'gorąco', zarif, zar ptica nasza zrzesili*, 'zlękli'. Prasłowo; bajeczna, niby 'feniks* (ale karowa cerk. kasiti, 'straszyć', i kasnąti, i zerawika, dla rośliny 'vaccinium', 'lękać się', rus. ukas, 'strach', obok są nasze zóratoiny). Litwa ma tylko kach, ukachaf sia; czes. kásati, úkas, słowa od gor- (p. gorzeć); ind. ka przekesiti; lit. gąsti, 'straszyć', iszraś-, 'żar'; grec. theros, 'lato', the- gąstis, 'strach'; goc. usgeisnan i usromai, 'gorę'. Stańko 1472 r. za gaisjan, 'zlęknąć się'. P. urzasnąć się. pisuje dla 'wszy' i 'wszołów' je żęć, zmę, 'ściskać', częstotliwe szcze i ropichę (od ropy), i zeradę; zymać, toyzymać, 'wykręcać' (bie u innych Słowian zêrada 'żar' (bułg.), liznę), zżymać, 'ściskać' (czoło, ra rus. zaradok obok zaratok (to samo);miona; stąd zżymać się, o'gniewliod 'ropienia' i zar niedaleki ? Zło wyra'); zminda, kmikrupa, o 'ską żenie z-zar daje, wedle dawnego pym', ale i o 'gderliwym'; cerk. zęti, trybu: zdzar, co znaczy 'las wytrze zimą; rus. zaū (ruku,'ścisnąć rękę'), biony pożarem' (to samo co Zegań, kmu, zmienja, 'garść', i inne liczne Zgorzelec, Praga); stąd nasze liczneurobienia; u nas z-kąć daje: kdkąć, nazwy miejscowe, Żdzary i Zdziary. kdzymać, w 16. wieku; czes. k(d)mu. Żarna, 'młynek ręczny', żarno Prasłowo; z wokalizacją o p. gowiec, 'kamień w żarnach'; w biblji: moly, gomółka; u Litwy tylko z o, »nie przyjmiesz miasto zakłada ale grec. gemo, 'jestem pełny', gento, spodniego i zwirzchniego żarnowa* 'chwycił', gomos, 'ciężar'. Żęć, znię i knę; narzeczowo i znać (»kamień z kam*, Leopolita), »złomkiem zarnowotoym*; r.1500:»spodni(raz tak i w bibljiÎ); częstotliwe zyzarnów*, »kamotvy kamień«. Prasło nać, por. dożynki, obzynki; keń, w biblji (z czes. ?), żniwo, knieja wo; cerk. krny (krnioi), krnow,krnka i erka; słowień. zrnili, 'mleć na żar (stąd Żnin, dawniej Żniein), żeniec, nach'; serb. zrwań (przestawka; jest kyńca r. 1500, zamiast *kniec, kenca; i w cerk. kncna), a z tego kdrmnji; znitviarka; nazwa rośliny: znisiano; czes. żerna, kemów; l i t girnos, sianokęć. Prasłowo; cerk. zęti, kinją, 'żarna', prus. girnohois; ind. grā- zínjeszi, kętwa (rus kativa), 'żniwo', wan-, 'kamień do rozbijania »somy<'; zeteV, 'żeniec', zintc; tak samo u in<
1
ź
żądać — żec
663
nych Słowian; czes. èiti, znu, zeń, drugich siedmi dniów*, biblja (•cze 'żniwo', kotwa. Lit. geneti, 'obcio- kał*, Leopolita); » czekając ozyda sywać drzewo z gałęzi', co najbliższe łem pana (w psałterzu florjańskim: temu ke ti, łączą ze pniem gen-, gon »czaka ją czakał jeśm gospodna«; ty, gnać), od pnia ghen-, oznacza w puławskim: »czekając czekał«); jącego 'bicie, zabijanie': ind. hanati, »ani zdał odpowiedzienia«, Sprawa awest. awi-dzanajti, 'ścina drzewo'.Chędoga 1544 r. Prasłowo; cerk. Por. żądło. zdali, kidą i zdą, 'czekam', rus. zdu, i g d a ć , żądza, żądny; pożądli dozydajuś, czes. zdáti, zdu; lit. wość; żądający, w znaczeniu bier- geidziu, geisti^prskgną , gaidas^żynem (jak dawniej w tym imiesło czenie', prus. geide, 'czekają', senwie stale): 'pożądany' (czes. kddouci).gidaut, 'uzyskać'; niem. Geiz, 'skąp Prasłowo; cerk. żądali, kęzdą i żą stwo', dawne git. dają, zęzda; słowień. keja, 'żądza'; ŻO, -z, dodaje się zaimkom: któż, serb. zedja; czes. zadali, kddosf,cóz, tenże, itd.; czasownikom: dajze *źądość'; rus. cerk. zazda, zadał , itd.; przysłówkom: juz, niz, itd.; 'żądać'. Prasłowo, z tą cechą, źe spójnikom: i-ze, a-ze (skracanym -n ze pnia czasu teraźniejszego od 16. wieku w ik, az); z izefby) uogólniono (jak w siąkać); lit. pasi- wyodrębnił się nowy spójnik, ze(by); gcndu, 'pożądam', ale w bezokolicz dziś ik i ze jednego znaczenia. niku bez n czasu teraźniejszego: U wszystkich Słowian, podobnie; pasi-gesti, gedatiti, 'pragnąć', ge- greckie -ge (to samo). dełł\ 'tęsknić', z wokalizacją ā: goŻebrać, żebrak, żebranina, na ca das, 'żądza', godus, 'chciwy', godē- łym Zachodzie słowiańskim (sło tis, 'pragnąć'; awest. dzaidiat, 'pro wień. czes. zebrali); od nas na Rusi sił'; grec. thessasthai, 'prosić', po- i Litwie; pożyczka w 15. wieku thos, 'pragnienie'. z dawnego niem. seffr, o 'włóczę Żądło, ządłisty; narzeczowo zą- gach, żebrakach', żebro, p. zióbro. gło, za zwykłą odmianą dl w gl żec, zgę, zke; zegać, podżegać; (por. mdły: mgły; modlić: moglić); kącietko, zamiast kądłko. Prasłowo; okóg, już w 15. wieku, zamiast ozeg; cerk. żęło, bułg. słowień. zelo, rus. pożoga (ale jest jeszcze »poprawne« kalo, kalif, 'kłóć'; od tegoż pnia ; pozega w 15. wieku), ^ pozozca i poco i ząć, knę (p.); kądło: 'broń', lit. kezca, 'podpalacz'; Żegań ('wypa lony las'); zegadło (żegadłem pięt ginkłas, 'broń' (do kłócia). Ż?p, kąpią, 'zbiornik wody', z niem. nowano, r. 1500 i wcześniej: »piętno Sumpf, w 15. wieku tylko kump, albo zegadło*); zegleń, 'węgiel', kumpiarzc, 'strycharze, co cegły ro u Stanka 1472 r. (dziś po narze bią', w zumpiu ('studni') wodę do czach 'zrzęda','dziecko uprzykrzone', tego mają. Linde wprowadził mylną zeglenić, 'zrzędzić'); w biblji: zgą, pisownię z rz-, ależ rząp (p.) cał 'palą', zgli, 'palili' (stąd zglisko, zgli szcze), »obiaty zzone* i »zgące* (to kiem co innego, prasłowiańskie. wedle dawnej składni jedno), 'ofiary Żbik, p. zdeb. Zdać, 'czekać'; częstotliwe: ozy- całopalne'; we złożeniu z przyim dać, 'oczekiwać'; w 14. i 15. wieku kiem z-: zdzegł (»wzniecił*, Leopo ogólne, ginie już w 16. wieku; »zdał lita), »edzegł obiaty palone«, 'spalił', 9
1
664
żegnać — żłób
Z
itd. Poszło zegę z *gegę (p. z-gaga), lega na mylnem tłumaczeniu polczęstotliwe *g?gati, t. j . *zagać, żaskiem z niem. Isarna (eisern). Żemła, 'bułka', od 15. wieku po giew (w krzesiwie), czes. záhew, rus. zagra; dalej zagawka i zaga-wszechne, częste w biblji: »uprawica, 'pokrzywa' (u Stanka 1472 r. żoną w oleju zemłę*; z niem. Semzegawka i zegawica, ale zagawa mel, z łac. simila, a to wraz z grecką dla 'adiantum'); jest jednak do kìg- nazwą 'przedniej mąki', semidalion, i zigałi, ale i samo zgać, dżgać, z jakiegoś obcego języka. Po na kgnąć, dźgnąć; jest i zaeognąć (za rzeczach zemła, zemełka, do dziś miast zażegnąć). Słowiańskie *gegę przetrwała. (tak wszędzie, cerk. èeszti, zegą, zgą, Żer, p. żyr. i w innych formach z półgłoską, Żerdź, żerdka; źyrdź, biblja, żerdź ẁfe/, èèen, por. ruskie zzonka dla r. 1500; prasłowo; tak samo u wszyst 'bowli'; w biblji ozzenie, u Łeopokich Słowian; cerk. zrd'z gírd-, w rus. lity »spalenie*; czes. SĆĆŻ, z hu, jest i pień gerd-, t . j . małorus. ozerus. ićC£, źguczij, 'piekący') po red, jeśli to nie zajęło miejsca po szło z pierwotnego degę, 'palę', co staci ozered, ozierod (u nas to po Litwa zachowała: degti, degu, 'pa życzka z ruskiego); lit. z w żardas, lić', dagtis, 'żegadło' (do wypala 'drągi do noszenia', zardis, 'miejsce nia dziur w drzewie, niby 'świder'), ogrodzone', odpowiada rus. zorod, łotew. daglis,'z&giew'; degtinē^go-'stóg siana', białorus. azarod, 'su rzałka'; ind. dahati, 'pali', awest. szarnia'. Służy żerdź grodzeniu, i stąd dazaiti, 'gore'; grec. tefra, 'popiół'; poszła również nazwa gród (p.) łac. favilla, 'popiół', febris, 'febra'. do gord-; słowo pojawia się więc Żegnać, przeżegnać, pożegnanie; z dwojaką gardłową: g i z (lit. z); taka sama pożyczka na całym Za por. niem. Giirtel, 'pas', anglosas. chodzie (a od nas na Rusi i Litwie); geard, 'płot', goc. garda, 'stajnia', z niem. segnen, a to z łac, signarebigairdan, 'opasać'. od signum, 'znak' (krzyża Św.). Żętyca, właściwie zyntyca (»Zy Żelazo, żelazko, żelazny, Żeleź bura albo mulka*, to z niem. Molniak, zelazisły; od 15. wieku na ken, o tem samem znaczeniu), *serrzeczowo, bardzo rozpowszechnione: watka z mleka owczego'; z rumuń. zielazo; r. 1500 zieleźnik, 'garnek zintice (to samo), przez pastuchów żelazny'. Prasłowo; tak samo u wszyst wołoskich; słowo pierwotnie sło kich Słowian; cerk. zelèzo. Lit. ge- wiańskie, bo znaczy: 'to, co przez l(e)zis, prus. gelzo; przymiotnik ge- zinkę cedzono', zaś zinka, czes. ki Ifejzinis, nasze żelazny (przyrostek nie, źinice, zinka, znaczy 'Włosie -n, nie -m). Już Stańko 1472 r. tłu nicę' (dzinia, 'Włosienica', w psał maczy 'verbena' między innemi wy terzu puławskim). Potocki pisze razami (chościsko naj dowolniej tu zentyca. stosowane, boć tylko od mniemanej ŻgaĆ, zgnąć, p. źec. nazwy Popiela wyszło) i przez zeŻłób, żłobek; żleby w górach (ich leźnik, a Marcin z Urzędowa twier 'wgłębienia'); prasłowo; czes. źlab, dzi, że to ruska nazwa; otóż tu jak nasz żłób, z pierwotnego *zołb, dowód, źe te ruskie nazwy nieraz zaś czes. i nasze złeb z pierwot z polskich wyszły, bo zeleźnik po nego *zełb (na Rusi dają obie pot
żłódź — żółty
ż
665
staci jedno: eołob): cerk, słowień. by go wdzięczna była«, w Ezopie, kłeb, u Serbów i zdłijeb; wszystko »kto się obźarł żołędzia*, Potockie z *gełb-. zołędny (w kartach). Prasłowo; Żłćdź, o 'zamarzającym deszczu', u wszystkich Słowian tak samo; prasłowo; z gełd-, co daje i *zołd~, cerk. zełąd , serb., rus. zełud\ czes. załab. złod, 'grad', nasze złódz, załud; grec. bałanos, łac. głans, głani *zełd~, cerk. klèdica, słowień. zled,dis; nasze słowo jest zbiorowe, na -d; 'gołoledź', małorus. ozełed (por.kłób); na Litwie ocalało pierwotne gilē, grec. ckaladza, 'grad', nowopers. 'źołędź'. Od tego i żołądek (p.). kala, 'grad'. Żołd, w więzokołd (p.); rus. żołd", Żłuktu, złókto, 'naczynie do zo- 'iiex aquifolium', z polskiego (?). lenia bielizny', złókcić i kłóhtać, Ż o ł d ; nowe żołdak; zołdować, 'moczyć chusty w ługu'; tak samo 'służyć na żołd, t. j . wojskowo', 'wo lit. kłiuktas, co od kługti, moczy&, jować': »juź przestań zołdotoać*, wywodzą. mówi pustelnik do »draba« w Ezo Żmij, żmija, z mylnem za pie (por. słowień. zołdowanje/woy miast z- innych Słowian: serb.z maj, na'); kołdnierz, a z tego kołnierz cerk. zmij(a), słowień. zmij i zmet, już w 1500 r.; żołnierski, kołnierzołnierzować; narzeczowe kołbułg. zmech, czes. zmek (drugi \/ca, I przyp. zemka), rus. zmiej. Od ziemimierz (łm z łn nierzadkie). Po (p.) przezwany, w przeciwieństwie do życzka to od Niemców u zachod »węża«, wodnego; pień zm- obok nich Słowian; od nas na Ruś i L i ziem- i innym językom dobrze znany. twę przeszła. Z niem. Sołd, Sołdner, Żmuda, żmudny, żmudzie, z myl z franc. nazwy monety; solde(z łac. nem z- zamiast z- przyimka: z-mu- solidus, 'szeląg'), dziś sou; Sołd dzić, o-mudzić (p. mudzić), od tegoż ner urobienie niemieckie, soldato pnia co i myśl i mądry, p. (por. ko- włoskie, a z tego niem. Soldat, mudny). Ale żmuda, kmudzin, nazwarus. sałdał. 'koników', wyszła ze Żmudzi p. (zie Żółknąć, pożółkły, Żółkiew; u nas mia), a po nich i 'drobne owoce' żmu tylko te urobienia, do pnia zołk-, dzią nazwano. od którego u innych Słowian i na Żołądek, od żołędzi (p.), dla po zwa 'żółci', cerk. kicz, słowień. kolcz, dobieństwa postaci, a wiedział o tem kolćhek, 'gorzki', serb. zucz, kujuż Potocki: >ba i żołądek od niej ckak. 'gorzki', czes. klucz, rus. kołcz; (żołędzi) nazwany podobno«; tak p. żółty. samo u wszystkich Słowian: cerk. Żołna; prasłowiańska nazwa wsze kełąduk, rus. kełudok (u Słowień lakich 'dzięciołów'; cerk. kłna, sioców i Serbów z innym przyrostkiem, wień. żołna, serb. kunja, czes. kłuna zełudac), czes. zaludek. Przymiot (i złuwd), łużyc. kołma. Od barwy; nik: żołądkowy, »wino kołądkowe*, p. kółły. 'wytrawne'; czasownik: żołądkować żółty, żółć, kółciowy; żółtko (por. się, 'gniewać się', tłumaczy dosłow białko); kółłaczka; kółtobrzuch, pier nie łac. stomachari, 'gniewać się', wotnie nazwa 'węża', co mimo swej od stomachus, 'żołądek'. wielkości miał być *barzo sonłyŻołędż, kołędzi; dawniej rodzaju wyj i spyt barzo twerdo* (wedle męskiego: »zołądz położyła, prosząc, małorus. tekstu z 17. wieku); więc 1
%
9
r
i
żółw — żreć
666
Ż
w Polsce w 16. i 17. wieku prze tem, jak w innych językach, wcale noszono jego nazwę na ospalca': nieistniejące. Ponieważ po pruskiem Rej stale na zółtobrzuchów napa gena niema śladu ani w lit. ani dał, a jeszcze Potocki pisze fraszkę w łotew., może być pożyczką z pol »Do zółtobrzucha o wzdroźeniu skiego. U innych Słowian zena łą papieru«; do dziś na całej Rusi na czy oba znaczenia, por. serb. zezwa to wszelakich 'wężów', zołto- nica, zenka, 'samica'; Ruś odróżnia puz. Prasłowo; tak samo u wszyst zena, i zenszczina, 'kobieta', ale *zenkich innych Słowian: cerk. bułg. złt, skij toopros*: 'kwestja kobieca*. słowień. kolt, serb. kut, czes. kłuty, Źóraw; Źurawno, z mylnem u; od zlut\ rus. koltyj. Litewskie gełtas, zer-, 'krzyczeć'; prasłowo; lit. gergełtonas, gełswas, 'żółty'. Oboczne wē, grec. geranos, łac. grus, niem. z z, p. złoto. We złożeniu z z- przy Kranich, wszędzie ten sam ptak; biera kółty, jak wszelkie podobne, niezawiśle od tego przenoszą ogól postać zdz-, a więc r. 1500 kdzół- nie nazwę ptaka na wszelakie przy kłość, o 'mięsie wstęchłem', »zdzół- rządy z długim drągiem, niby szyją, kłe mięso <; w 15. wieku i zzółkłość. np. zóraw u studni; tak samo nazy P. żółknąć, żołna. wają Węgrzy swoje dawne, podobne Żółw; żółwi; prasłowo; cerk. kełw, studnie: geme kut, 'czapla studnia'; zamiast dawnego zeły (grec. chetys, zórawiny, nazwa jagód leśnych, to samo słowo), słowień czes. kelwa,'vaccinium'. TJ innych Słowian tak samo: cerk. keraw(l), u Serbów rus. zołw. Żona; zonie, konin, dawniej: ze i zdral, zdrao, czes. zeráw, jerzáb, nie, zenin, por. żeński, żenić się; rzerzáb (pomieszane z jarząbkiem), nowokenia, kenich, r&z keniuchrus. żurawfiejl, itd. r. 1541; ożenek (nie okonek), że żreb (z zrzeb), zrebia, 'udział niaczka. Znaczyło pierwotnie: 'ko ziemi'; pierwotnie: 'los', bo o zie bieta' (por. żeński, a z tego zeń- mię losowano; cerk. źrebij, serb. szczyna, keńszczyzna, dziś nieuży zdrijeb, rus. zeriebiej, 'los'; wróżono wane, zbiorowe, ale juź w 15. i 16. losując tabliczkami czy pałeczkami wieku przeszło i na osoby); wcze nacinanemi, więc por. prus. girbin. śnie przybrało to znaczenie 'żony', 'liczba', niem. kerben, 'wcinać, kar w którem go dziś wyłącznie znamy bować', grec. grafu, 'piszę' (stąd gra(por. mąk); już w 14. wieku wy fomanja. telegraf). jątkowo tylko oznaczało 'niewiastę, źrebię, mylnie źrebię pisane, źrokobietę' (np. »zła zona* tłumaczyło bek (z mylnem o zamiast e), źre 'nierządnicę'). Nazwana od 'rodze biec ; prasłowo; zrzeb- z *gerb-; nia', pień gen- (por. łac. genus, 'ro cerk. krebę i źrebic, serb. zdrijebe, dzaj', niem. kuni, skąd poszła na czes. krzibic i hrzibie, hrzebec, rus. zwa 'króla', *kuning, p. ksiądz); ind. zerebja, zerebiec. zeriebionok, 'łoszę'. dzanami, 'płodzę'; grec. ##we,'żona'; Brak w litewskiem; grec. brefos ang. queen, 'królowa'; prus. gena. (z *grebhoś), 'zwierzę młode', niem. W gospodarce językowej słowo to Kalb(?). znaczenia nadzwyczajnego, gdyż od żreć, z zrzec; pozrzeć; krę. zrzesz, niego wyszło odróżnianie grama krze, dziś: żresz, zre, ze zwykłem tycznego rodzaju żeńskiego, przed »ulżeniem* wymowy; częstotliwe: 1
ż
źródło — żupa
667
żyrać, dziś żerać, pożerać, wyże niej asne. W 15. wieku obcego 'ty rać itd.; żarł, stąd żarłok i żar grysa' tłumaczono naj dowolniej ząłok, żarłoctwo i zarłactwo, żar brzem, nie mając o tygrysie wy łoczny (jest i żarłaś two w 15. wieku); obrażenia (podobnie 'osła dzikiego' obżerca, pozerca; zażarty, zazar- łosiem ochrzczono, a 'wielbłąda' tość; obżarstwo; żrać, pożrała orzem); jeszcze w słowniczku około w psałterzu florjańskim (ale po r. 1500: »tigris, ząbrz*, i tak przed żarła w puławskim), »mądrość ich tem zawsze; w »Murmeljuszach« pożrana* (pożarła w puławskim), zambr i zubr, 'tygrys'. Prasłowo; jak w czeskiem seżrana (od żratil); tak samo u innych Słowian (ale z z-, obżartuch (jak odartuch); ludożerca. nie ż-), cerk. ząbr, itd. Prasłowo; cerk. żrcti, żrą, serb. ŻUĆ, żuję; żwać, żwę, zwiesz; od żdrijeti (a do tego żderem, jak żwać: żwawy, co w 16. i 17. wieku u nas zdejmę do zdjąć); czes. daw znaczyło ożuwcę, t. j . 'obmówcę, niej żrzieti, żru, dziś żrati, żeru; oszczercę, co ozu je kogoś'; dopiero rus. żraf, żru. P. gardło, źródło, od 18. wieku nabrało nowego zna krtań, ożydłe. Na Litwie tylko o 'pi czenia, o'zwinnym, rzeźkim'; ożuwca ciu': gerti, 'pić', gēris i tfira, 'napój', od ożuwania; żujka; żuchwa, jak girtas, 'opiły' (i u nas po narzeczach brzechwa (do żuchwy należy żuchżreć\ 'pić'); ind. girati i grnāti, 'po łiwy; żuchłać, 'gryźć'; żuchłeć, 'jeść żera'; grec (zdwojone) bibroskó, 'żrę', wolno', żucheł(ek), 'kawałek'). Bez iom, 'żarcie', łac. vorare, 'pożerać'. okolicznika żuć nie znają inni Słowia Źródło, dziś pisane źródło (do nie (cerk. żwati, żują, tak samo czes., brze że nie źrudło, tak jakby na rus., łuź.), więc może to dopiero doro sza pisownia była fonetyczna!), to bione u nas, jak i u dolnych Łużyczan samo słowo co gardło (p.), tylko (żuś, żuju). Lit. żiaunos, 'żuchwa' z inną wokalizacją: gardło z *gar (por. bułg. żuna, 'warga'); niem. dło, źródło z *ger-dło, * żer dło, kauen (dawne chiuwan; Wiederz przestawką płynnej nasze żrze- kàuer, 'przeżuwacz'). dło, wkońcu z przegłosem żrzódło, Żuk, 'chrząszcz' (i o 'wole czarnej a z tego, z ułacnioną wymową, źró maści'),rus. żuk, załab. zeuk, 'krówka' dło; p, ireć; cerk. żidjreło; rus ('gnojek'); od rus. żukaf, 'brzęczeć'. żereło, czes. żrzidlo i hrzidło; p. Por. żużel ożydłe. żuł, 'namuł leśny', stąd Żuławy, Żubr, mylnie odmazurzone z pier 'niskie (nadrzeczne) urodzajne miej wotnego i £«&r£ (# i 4 stale sca' (w Prusiech). Żupa, przestarzała nazwa 'ko się mieniają); nazwy miejscowe, Zembroioo, Zebrze; zwierz ocalałpalń' (soli, wielickiej i bocheńskiej, dłużej w mazowieckich lasach, dziś żup ruskich w Samborze, olkuskiej tylko w białowieskiej puszczy, ale srebra i miedzi); żupnik, 'urzędnik rozszerzenie nazw miejscowych do żupy'. Pierwotnie oznaczała żupa wodzi, że żył niegdyś w całej Pol wszelki 'monopol książęcy', 'opłaty, sce. Znała go dobrze i Litwa, na sądowe i inne' (wybierał je żupca, zywając go stumbras (st- zamiast po łacinie suparius, jeszcze w 15. syczącej s-, jak w stirna— sarna); wieku na Mazowszu), a zawiadywał w pruskiem wissambers, gdzie woniemi żuoan (w najdawniejszych cy-
668
żupan — żwir
Z
tatach cerkiewnych: zupan, karcz- jęte również do naszego języka marski i kupiecki). Zupan, nieznany w formie podwójnej: zupica (dobrze na Rusi, tem bardziej znany na Za w 16. wieku znana, u Reja i i.), chodzie i Bałkanie, to tursko-tatar- i jupa, jupka (to wprost z niem. ska nazwa 'urzędników chańskich' Joppe), narzeczowo i zuba. Wszyst u Awarów i Bułgarów, jak wiemy kie te nazwy (romańskie, franc. juz napisów na słupach grobowych pon, i niemieckie) pochodzą osta starobułgarskich i na szali złotej tecznie z arab. dzubbah (dzobbah), z Nagy S. Miklos z 9. wieku, na 'suknia wełniana, spodnia'. zwa dotąd należycie ze Wschodu Żur, niemiecka nazwa 'kisielu'; nie objaśniona. Nazwa 'wysokich od 15. wieku ogólne, przejęte na dostojników* (»wielki zupan* nad całym Zachodzie słowiańskim (u nas, innymi; z niego serbski król urósł), Słowieńców, Czechów, Łużyczan), w Polsce i Czechach w 12. i 13. a od nas na Rusi; z niem. sūr wieku, wcześnie zeszła i na 'wój (dziś sauer), 'kisły'. tów* (» zupan Wysz«, już w r. 777, Żurzyć się,'troskać, gniewać się': nad Dunajem, jest wójtem); zupa- »niech się nikt nie kurzy*, Po nami zwali się u Słowian nad Salą tocki; w psałterzu: roszurzali, 'roz 'kmiecie, obowiązani do służby kon goryczyli'; dziś po narzeczach i szunej', a u Chorwatów i Serbów żup rzyć (np. kaszubskie), ale pokrewne nik 'proboszcz'; u nich zupa (jak języki dowodzą pierwotnego z-\ rus. i w cerkiewnem) oznacza 'opole, kurii'sia, 'smucić się', zurba; serb. okręg, ziemicę', co dowolnie prze zuriti se, 'spieszyć', kuran, 'prędki', niesiono i na Zachód, i nowsi hi zurba, 'ścisk'; serb. zustar odpo storycy przezywali zupami 'powiaty' wiada rus. szustryj niałyj,'zwmny', (niem. Gazt). Żupanowi odpowia więc różnica i zgoda sięgają głę dała zupani, nazwa Polakom już biej. nieznana, ale ocalała po nich u sta żużel, kukle, r. 1500 zukelica, rych Prusów, supani, 'pani'. Uległ różnie pisane, i zukelica, 'opiłki że zupan skróceniu we kpan, stąd u laza' (»strużki*), 'odpadki węgla'; Węgrów spani, 'capitanei', w 13. to samo słowo znaczy u innych Sło wieku, a z konieczną u nich przeji- wian 'owady brzęczące', i 'szkodniki, suwką samogłoskową: ispan, 'naczel czerwie we zbożu', i 'mole', np. cerk. nik komitatu', niem. Gespanschaft;zuzel, 'chrząszcz', czes. zoukala, zinasze pan, pani (p.). kela, 'robactwo', serb. kikak, sło Żupan, 'długa suknia męska', no wień. zizek, 'robactwo w ziarnie, szona pod kontuszem ('kapota', dziś w życie'; rus. kukkat\ 'brzęczeć', za jeszcze u ludu); opasywana pasem chowałoby znaczenie pierwotne. Tu wełnianym; biała lniana, letnia, należy i powszechna nazwa kuk (p.). i szara wełniana, zimowa; karma ż w a w y , p. kuć. zynowa niegdyś u szlachty. Nazwa Żwir; niema drugiego słowa o rów nic nie ma spólnego z awarsko-buł- nie chwiejnej postaci, bo obck żwir, garskim kupanem (p. zupa); jest toiwicr, jest i zarstica, zersiwa, dziarwłoskie giubbone (giuppone), nazwa siuo, drząsiwo; stxb.zwrsl, IUS. na 'żakietu' i 'kamizelki', od giubba lub rzeczowe gwiersta i zersiwa; lit. giuppa, 'kabat, kamizelka', co prze kwir(g)kdai 'żwir', kie(gjzdros. i
ż
Zybura — żyrzec
669
iybura, 'lura', szczególniej o ' l i - żytek, użytek), więc właściwie: *zytchem piwie', częste w 16. i 17. czyć; tak samo w czes. puojcziti, 'po wieka; por. serb. dzibra, dzebra,życzyć', łuź. pozczić, pozycyś; zna 'lura, fusy, męty* (d- przedsuwką, czy więc: 'dawać do (u)źycia'. P. zyć. stała w słowach obcych, np. dzeŻyd, jeszcze w 15. wieku: »do brati, 'żebrać'), bułg. dzibri, 'osad', zyd* ('do żydów'); zydowin (w cerk. z tureckiego. i zidin, osobnik, jak zawsze na -in, Żyć; czas teraźniejszy odmienny: jak Rusin); żydowski; zydziuk i zyzywę, zywiesz, zywący, później myl dziak; zydoiostwo; zzydowieć; ogól ne: żywię- dziś oba zastąpione no nie słowiańskie, z łac. Iudaeus (od wem żyję, nieznanem dawnemu języ Judy) przez romańskie (weneckie ?), kowi; od zyć: zyto, 'co do życia służy', jak dowodzi z (z/). Przysłowiowe: juź u Prasłowian odnoszone do 'zbo >zyda grzebać*, 'taić winę'. ża' (cerk. šita, 'owoce', prus, geita, Żydki, 'gibki', w 15. wieku, o prę 'chleb'); zydło, 'co do życia służy' (por. tach, rózgach, niby 'cienki'; u innych bydło): » grad odj ął im zydło*, » żeby Słowian używa się tego bądź dla się swym truło zydłem* ('pokar 'cienkiego, rzadkiego' napoju (rus. mem'), »w komorze ta trocha zy- zidkij, kidost', 'wilgoć', jak w cerk.), dła*, »wynicowawszy modę staro bądź dla 'gibkości', słowień. zidek; polską w zydłe* ('życiu'), Potocki; serb. zidak łączy oba znaczenia. życie; p, żywy; starożytny; pozyŻyła, żylasty r. 1500, wyżyło* tek, pożyteczny, użytek, p. èyczyé; wać; w psałterzu raz : »wirzchy kyźń i żyzność, 'obfitość', żyzny albo żyły* (w puławskim niema w psałterzu, znaczy i 'posilny'; z z-zyć tego dodatku; w łac. 'cervices'). poszło: zdzyć, 'strawić', co raz w ro Prasłowo; tak samo u innych Sło tach sądowych 14. i 15. w., np.: »nie wian; u nas to jedyne, ale na cazdzył wieprza*, »kopy groszy nie łem Południu jest i inne pierwotne zdzyła*, »nie wziął konia ani zdzył*, urobienie od pnia ki- (gl-): kica, 'nić' »zdzyto pospolicie« (por. rus. z cerk. (żyły służyły pierwotnie jak nici) izdiwienje, 'nakład, koszty'). Pomi lit. gija, 'nić', gi-sla, 'żyła'; ind. jam liczne złożenia, jak odżyć, prze dzijā-, 'cięciwa', awest. dzja-, 'cię żyć, używać, użycie, użytek, wy ciwa, żyła'; grec. bios, 'łuk', łac. żyć kogo skąd, zażyć, zażywać (np. ftlum, 'nić' (stąd filoioać, filet)tabakę), i t. d. P. zyr, nieżyt. żyr, albo zer, zyrować i zero Prasłowo; cerk. ziti, kiwa, ziteT,wać, żerowisko; y pierwotne; od 'mieszkaniec', kito, 'owoc', kitnica, zy- (w zyć, p.), jak dar od dać, 'spichlerz', zizń, 'życie'; czes. ziti, rar, pir; nazwa 'tłuszczu'; ogólnoziwu i ziji, zizń; lit. gyti 'żyć, słowiańskie (w cerk. kir, 'pastwi i 'ożyć, orzeźwieć', igyti, 'dożyć, do sko', u Słowieńców i Serbów 'źobyć'; w słowie zyć wokalizacją ei łędź', 'bukiew'; ruskie jak u nas). (*gei-6, *gijo), z wokalizacją oi p. Żyrzec, albo zerzec (por, żeniec goić; ind.gaia-, 'dom', dziwati,'źjie\ i i.), zyr ca i zerca, tłumaczy w 15. awest. gaja-, 'życie, wiek', dziti-, wieku 'szafarza weselnego' w ewan'życie', grec. beomai, 'będę żył'. gelji o Kanie Galilejskiej i o cu Życzyć, życzenie; pożyczać, po dzie z winem; jest to nasz jedyny życzka, itd.; urobienia od żytek (po niemal bałwochwalstwa szczątek, bo f
670
żyto — żyzność
Ż
zxrìc, żrec, to nazwa 'ofiarnika po-1 'vitalis', r. 1500, żywiołowy. Pra ganskiego', od cerk. żreti, krą, 'ofia słowo; tak samo u innych Słowian; rować', èrtiva (rus. żertwa), 'ofiara, cerk. ziw, kiwot;, prus. giwa,*zyfâ, obiata', ktric, 'kapłan'; lit. girti, lit. gywas, 'żywy', giwata* 'żywot' 'chwalić' (geras, 'dobry'), pras. giri-(i nazwa 'węża domowego', t . j . 'go mai, 'chwalimy'; ind. grnâti, 'wzywa', spodarza', giwoite); grec. bios, -ży gir-, 'chwałospiew', awest. ūgairjāt, cic; łac. vivus, 'żywy' (od vivere; 'wychwala się'. stąd wiwaty, wiwisekcja, itd.); goc. Żyto, żytni,-p. żyć. qius (niem. quick, erquicken, QueckŻywy, żywić; okywiać; pożywny; silber « żywe srebro r. 1500, żywot, hjwociarz; żywica; żywiołobok rtęci). ('element', ale i 'żyjący', w 16. wieku Żyzność, żyzny, p. zyć. tak tłumaczą łac. 'animal'), zytoiotny,
D O D A T E K
A a- an- (str. 1); a- przed spółgło W niem. un-, w niezliczonych zło skami, an- przed samogłoskami, żeniach: un-rein itd. W ind. jak przedrostek grecki przeczenia ('bez', w greckiem. U Słowian powtarza 'nie'), w licznych złożeniach (nawet się jako ą-, u- (nie ę-. ję-, jak twier łacińskich, por. a-normalny i i.):dzono), w cerk. ą-rod, 'niedbały, a-teusz (powtarza mylnie łacińską głupi' (rus. jurodiwyj, o 'obłędzie końcówkę; raczej *atej, por. ateizm,religijnym'), ubogi, 'bez-bog(actwa)'. Od tego przeczącego grec. an-(a-) franc. atkée), a-patja, a-sbest, 'nieodróżniaj grec. przyimek ana, 'na': zgaśny', a-metyst, 'nieopiły', a-tom, 'niedziałek', a-w&ro£ya,'bezśmiertne', ana-tom, 'rozcinacz', ana-liza, 'roz asfalt, 'niełomny', a-tonja, 'bezsił , kład', am-bona, 'wstęp', itd. (prze itd ; an-onim, bezimiennik', an-al- ciwne kata-, np. katarakty, katoda fabeta, 'niepiśmienny', an-organicz- itd). Jest i grecki przedrostek a-, ny, itd. W łac. in- (im-, i-): in-iva-równy słowiańskiemu są-, np. a-lolida, 'niemocny', im-mortalis, 'bez-chos = cerk. są-łog, 'małżonka' ('spółśmiertny', i-gnorant, 'niewiedz*, itd. leżąca'; por. są-siad itp.). f
1
k
B baba (str. 9); babsztyl, złożenie buczeć, i dodaj bukać; »gdy mu z s(z)tylać, 'kuleć' (p sztykirt); baw brzuchu barzo buka*, w Mar biński, nie babski (jak siestrzyński, chołcie 1521 r. macoszyński. macierzyński) bryndza (str 43). Słowa paster bażyć się (str. 18); pień bag- po skie, jakie od Rumunów-Wołochów wtarza się może w lit. boginti, 'nieść' poprzejmy waliśmy: bryndza i bundz (przestawka z gabenti?), pewniej (dwie odmianki jednego słowa?), w celt bag, 'walka', bar/iw, o 'spo strąga (p.), urda (p. zwurdzić), rze', nord. bdgr, 'przeciwnik', bae- miały się wszystkie dostać Rumu gja, 'sprzeciwiać się', Staroniem ba- nom od pasterzy albańskich; *brengen, 'spierać, kłócić się'. dza. ser wołoski«, wymieniany bęk (str. 19); oboczne z u, p w aktach dubrownickich w 14. wieku. Słownik. 43
674
Dodatek
c *CZeznąĆ (str. 78), 'ginąć, niknąć'; Członki i części ciała (str 78). Nazwy części ciała należą, jak na u nas juź tylko we złożeniu z przyzwy rodzeństwa, lub liczebniki i za imkiem z- (iz-): zczeznąć (pisane imki, do żelaznego inwentarza ję szczeznąć, szczezł); w cerk. i u Buł zyków aryjskich. Aryjczycy upra garów, Serbów, i samo czeznąti wiali anatomję praktycznie, zjada czeznati, 'tęsknić'; to samo co kazjąc serce wroga, aby siły jego so w kazić (p.), skaza (samogłoski jak bie wcielili, pijąc z jego czaszki, w zec-zgaga, i i.); dalsze odpo bogów zbywając wnętrznościami wiedniki arcywątpliwe. (i tłuszczem) ofiar bydlęcych, spo C Z O ł z n ą Ć Się (str. 80),'śliznąćsię': żywając sami mięso; niedziw, źe właśnie nazwy dla serca i wnętrz »jako się z żelaza żelazo szczołznęto*, ności wszędzie te same. Podobnie 'ześlizło', Twardowski w Paskwalinie nazwy dla oka, nosa, ucha, zębów, 1655 r.; czofznąć to samo co kiefzjęzyka, dla krwi, kości (ości), dla ra nąć (p. kiełzać), różna tylko półgło mienia, łokcia, nogi itd.; niema ską (lutz- i kulz-\ co nierzadkie. jednak spoiny ch nazw dla głowy, CZIimak (str. 81). Inni wywodzą rąk, palców i i . To, że Litwini i Sło nazwę tę trafniej od dżumy (p.), wianie mają te same nazwy, nawet bo rozwozili ją czumacy od przy dla dłoni, łydki i głozna, jest najlep stani, i w pieśniach ich dżuma je szym dowodem ich byłej spólnoty, den z głównych motywów. chociaż inni jej przeczą, niedocenia jąc bliskości cechującej i słownik i C Z y r c h l i Ć (str. 82), później czerpniotwórczość obu języków. Jak na chlić, zwykle tylko we złożeniu innych polach, tak i na tem zastą oczerchlić, 'obijać korę drzewa' (aby pili Słowianie kilka nazw aryjskich uschło); od pnia *czert-, 'krajać' (p. nowemi, własnemi; utracili np. den- kroć, krótki); rzeczownik czresło tes (lit. dantis; dentysta z łac.) u Serbów i Czechów (głównie o 'ko dla 'zębów', a pedes (p. piechota) dlarze dębowej', czrijeslo i trzislo\ 'nóg' (i Litwin je utracił; pruskie u nas, z odmienną samogłoską za nage pożyczka od nas). półgłoskę: *czirsło, a od tego cza Ciąg (str. 61); robociądz, 'robot sownik czyrslić, i z odmianą s nik' (w 15. wieku), rus robotjaź, w ch: czyrchlić (por. sirszl i sirzchl, objaśnione jako złożenie; trafniej ryścią i rychcią); w Statucie litew na str. 459 jako urobienie od ro skim z ruska oczer (oczerchlif); bota przyrostkiem -ędz, wedle wzo w prawach bartnych stałe. Por. rów jak wrzeciądz, *wiciądz, *ra- prus. kersle, 'siekiera', od kertu, 'tnę'; p. trzos. ciądz, chorw. *kosędz ('Edeling'). f
Dodatek
675
D dowcip (str. 94), p. ciupać (nie duiy (str. 104), 'silny'; oboczne ciepaćl); dockcip ma zwykłe ch — f. dąży u Paprockiego (Koło 1576 r.) duło (str. 103), prasłowo; »wszyst w czasowniku zdążyć, 'przemóc': kie dulizny abo rudy żelazne«,'me- »Dawidek lichota zdążał dość pręd talla', Aleksandreida 1510 r.; łu ko (Goliata)«. życ. duła, 'bryła', słowac. dułiet, dynar (str. 106), denar, dynareh, 'grubieć'; grec. daułos, 'gęsty', łac. 'trójnóg żelazny, na którym gotu durus, 'twardy', może tu również ją'; z niem. Diener, 'sługa'; w 16. należą; inni wywodzą je odmiennie. wieku pisane z y, nie z e.
F fafoły (str. 116), fafałki, fałki, lejów a wykrętów nie obaczył*, w Fortunacie 1570 r. p. niżej fąfel. fęfel (str. 120), 'smark'; »za fą fortuna (str. 126), i szturm, 'bu fel Polskę dając*, Herburt 1607 r.; rza morska', stałe w Pielgrzymce fąfoły, 'płaty, szmaty, strzępy, grę- księcia Sierotki z 1584 r., chociaż zy'; fąfry, 'miny', fąfrać, 'nadymać nie on dopiero wniósł tę włoszczyznę. się'. Bez nosówki (por. Wawel z Wa Sporo jej u niego w nazwach tech wel i i.): fafol, fafel, 'smark', itd.; nicznych, np. monet, statków, co on fafle, 'wargi psa'; fa/lać (i fafrać), i naczyniem nazywa za mimowol 'gadać niezrozumiale', fafuła, 'nie nym rusyzmem {rns.sudno, 'statek', zdara', itd. W fąfel f zastępywa ch, i sosud, posuda, 'naczynie'). chw, więc fąfel to czes. chuch wal, furda (str. 129), 'fraszka', od 18. z temi samemi znaczeniami, co dla wieku; od fur-, dźwiękonaśladow wymiany ch i sz i nasze szuszieał cze (p. ftirkać)] fury-bury u Ju(p,). Słowo fałki nie z niem. Abfali, niewicza, słowo »bliźniacze*, jak lecz skrócone fafałki. Słowa patrzą inne podobne: terefere; łap-cap, pozornie na zdwojone, ale może na łapes - capes; figi-migi (fik-mik); leżą raczej pod chęchy (p.). Tu na czeremere (o 'podpiłym', w Eneidzie leży i staroczes. feflik, 'przepaska', trawestowanej Chotomskiego); krędzisiejsze feflowati (femflowałi), tuwętu; tyndyryndy (stąd nazwa 'stroić', co nie z niemieckiego wzięte, ryndzitcka dla pieśni wielkonocnej ani z łaciny, jak twierdzą. w Jaworowie pode Lwowem); lelifirlej (str. 122); »abyś jego fier- poleli; łupu-cupu, itd.
676
Dodatek
G g ł ą b (str. 143), wywód mylny; rawiom pokazuje dziatwa chleb, głąb nie ma nic spólnego z grab, bo »na tobi hołwotu, a my ni zyta koto oznacza 'miąższość', tamto, prze pu* (wróżba to wiosenna). ciwnie, 'wydrążenie'; gfbieć, głbiący, grąd (str, 156), grapa (str. 157) 'głęboki', u J. Tuwima, jest słowac i grzęda (str. 162). Wszystko wy kie (hlbiet), nie polskie. szło od pnia dla 'wyniosłości'; po g ł ó d (str. 143). Słowianie mają stać chwiejna, z rz i r, z nosówką dwa spólne wyrazy: głód i łaknąć, i bez niej Słowo grędzi, 'piersi', tylko dla 'głodu', nie dla 'pragnienia', ocalało w narzeczowem gręzy i grze co każdy po swojemu wyraża (pra'wymiona'. Por. »na,grządziech*, gnę, zadam i i.); niedziw, skoro r. 1549, »lignasilvestria alias grąnna ich prarodzinie wody było wszę di*, r. 1489. Dla grzęby por. »in dzie i zawsze aż nadto. insula alias grzamba*, r. 1447, »in g ł o w a (str. 144). Ślady po nie- monticulo alias na grzebie*,r. 1540. przestawionej płynnej ocalały nie Pod grzęda (str. 162) wymieniłem tylko w słowie gałwak, 'zołza', i sta- niepotrzebnie rus. hrydnia, co po rorus gołwazniaftopk^ soli', oa*goł- wtórzyłem na str. 173 (acz króciej waga (por. u nas: »głowa cukru«, ale nieco) pod hreczka. Z odmianą grzęniem. »Hut Zucker*), lecz i w ma ba: grzęda por. odmianę ćhrib: chrid łorus. kołwota: przelatującym żó- (pień skrei-, 'krajać') pod grzbiet.
H hops (str. 172), p. hoc i hop; za nim wołają »pojedźmy na hops, średniowieczne to, bo czytamy u Mie- equitemus meretricatum«. chowity (a za nim u M. Bielskiego hynszt (str. 175). Uwaga o orzn w Kronice polskiej) o biskupie mylna; p. orz na str. 382. krakowskim Zawiszy r. 1382: czarci
Ch c h a c h m ę c i (str. 175), częste u S. czeskie 'pospólstwa, gawiedzi'; cha Twardowskiego, chaSZCZO (u innych tra nieobjaśnione. C h a r w a ń c (str. 176). Skreśl wy pisarzy 17. wieku), 'zarośla, wer tepy', p. niżej chęchy. Skreśl uwagę stawione na czele charwańc, charwałynia, i postaw Chorwaci itd o chaszcze na str. 176. Chęchy (str, 178), ludowe, 'nie c h a ł a s t r a (str. 175), może znie kształcone chatra i chasa, nazwy użytki', 'kryjówki', 'zielsko'; bez no-
Dodatek
677
sówki: chachmeci(urobione jak char-(chabze, 'chebd, zarośla', chabz 'ru pęci, p. charpy, i podobne), cha pieci', chabźis, 'psować'); pruskie szcze; powtarza się z u w chuchro,-r- powtarza się w słowach chaber'zbutwiałki', chuchra, 'wnętrzności dzie i chamerdzie (czes. chamradi), rybie', chuchrak, 'mizerak, chu- 'susz, łom', a narzecza obfitują w naj deusz'; por. nazwę miejscową cze rozmaitsze odmianki, chabuzie itd. ską Chuchly; w dalszym związku tu Nawet nazwę 'szkapy', chabeta, możnaby tu odnieść, bo chabet za i fąfel (p.)? chebd (str. 177). Urobione przy pisano w 16 wieku dla 'ebulus' rostkiem zbiorowości -d, od pnia ('chebd') chróst (str. 184)j czasownik od cheb- z skub-, powtarzającego się bez s- w prus. kaubri, 'głogi, cier tegoż pnia z półgłoską: chivarstaé, nie'; znaczy 'krzaki, zarośla, łom, a z f- zamiast chw-: farsnąć, »tak... susz'. Od chabiny, 'gałęzi', przy wężem mu się wy fars nę* ('wyrwę'), biera a, u nas, Czechów, Łużyczan Żebrowski 1637 r. 9
J judzić (str. 208); wobec odosob w ukraińskiem),moźe raczej od Judynienia tego słowa (powtarza się Judasza poszło.
K kiszka (str. 231), zgrubiałe kicha Katarzyna (str. 222). Ruskie Jekatierina z grec. Aikałerina (we (J. Tuwim). Kwiaty (str. 287). Prajęzyk nie dle wymowy nowej), a to z Hagia Katherina. Dyr. B. Erzepki wytknął rozróżniał kwiatów ani ziół '(nie mi słusznie, że niema u Kochanow miał nazwy ani dla 'malwy-ślazu', skiego fraszki z katrynką. 'pierni 0 co go pomawiano), nazywał je kiem toruńskim' [jest fraszka z 17. wszystkie razem » ziołami*, od barwy, wieku], i dodał: kałrynka w 17. lub »bylami«, od rośnięcia; nie miał wieku należy i do stroju kobiecego, nawet nazwy dla 'trawy' ('siano' akta miejskie nieraz ją wspomi jednak Litwa z Słowianami ozna nają, np. r. 1622 (w Grodzisku): czają juź spoinie). Dopiero za pra»item mycka, kałrynka, minderak słowiańszczyzny rozróżniano i obu nieboszczycej«. Słowo tnycka,mtm. zywano zioła - kwiaty, nie dla ich Jliiłze z łac. almucium, częste daw woni czy barwy, lecz dla mniemaniej i o 'czapce męskiej'; minderak, nych skutków leczniczych albo i po niem. Mieder, 'kształt, gorset* (zmie zy wczych, śłaz i i. (p. str. 119: Fauna nione wedle inderak, p.); katrynki 1flora}.Hodowla kwiatów po ogród nie odnalazłem w źródłach niemiec kach późna; kwiaty i zioła przy kich. bywały z Syrji przez Grecję i Rzym,
678
Dodatek
poprzez ogródki klasztorne (bene Flieder, rus. buzina i szreń; ta po dyktyńskie) wkońcu i do nas, ale franc. lilas, skąd znów nazwa ko jeszcze ogródek idealny Rejowy (opi loru: »w HU czyli bzowym kolo sany w Wizerunku) był w »ziółka« rze*, u Niemcewicza; nazwa sama, nader ubogi. Dopiero 16. i 17. wiek, lilak, perska). Rodzime niektóre pood Konstantynopola poprzez We zapominaliśmy, np. podlaszczek dla necję i Wiedeń, zbogacił florę euro 'fiolka', łanysz dla 'konwalji', bar pejską (np. tulipanami, u nas z włowica dla 'niezapominajki', modrak skiego przezwanemi, bzem tureclub chaber (dziś wznowiony) dla kim i i.\ a Ameryka powiększyła 'bławatu', kur oślep dla 'pierwiosnka', jeszcze te zasoby, niegdyś prze i inne. Najciekawsza nazwa bratki, ważnie wschodnie. Nazwy więc bo zachowała aryjską składnię, uży kwiatów sztuczne i późne, u naj wającą liczby mnogiej albo po piękniejszych najprozaiezniejsze, od dwójnej jednego członu pary nie botaników czy urzędników, np. ka rozłącznej, zamiast obu członów (np. mei ja. fuks ja, dalja albo georginja, łac. Castores, zamiast Castor et Polbegonja itd. Nazwy to dalej łaciń-lux; ludowe ojcowie, zamiast ojciec sko-greckie (hortensje, t. j . »ogroi matka, tak samo lit. tewai); bratki dowe*, geranje czypelargonje, itd) więc, to brat i siostra (siostra z bra albo niemieckie; nieraz je znie tem r. 1472, wedle baśni o niimokształcamy, np. piwonja z paeoniawolnem kazirodztwie, rus. Iwan da (od kraju); lewkonja zamiast lew-Marja, albo por. macoszki z niem. koja (greckie, dosłownie: 'biały fio Stiefmiitterchen, wedle innej baśni); łek') wedle innych na -onja; za- tak samo mat zony, a raczej *małmiast poprawnej rezed// (łac. reseda, źenie, oznaczały 'żonę i męża' zara przezwana od 'uśmierzania bólu'): zem. Pomijamy obce: róża, lilja, rozetka (t. j.'różyczka'!, franc ro- narcyz (z mitu), aster, 'gwiazda', sette), itd. Niektóre tłumaczymy: mar gierytka (w Balladynie!, od nas niezapominajka, z niem. Vergiss-rus. margaritki), malwa, lak (jak meinnicht; gwoździk (p.), z niem.w niem.), wanilka (od zapachu), balNelke; pierwiosnek, z łac. primula zamina. Storczyk nazwa młodsza, veris, i i.; inne przenosimy, np. na od 16. wieku, dla obcych 'orchizwę bzu, 'sambucus', na 'syringa' deów', przeniesiona z własnych. (niem. jedno Ilolunder, a drugie P. stokroć.
L lenno (str. 295), i łan (str. 306). berło i feruła, szłom i hełm, kło Oba słowa z niem. Lehn, jedno buk i kołpak, skiba i szyba, sko urzędowe, drugie ludowe, różnią się piec i szaf (lik) i i., pochodząc z tej jak np. imiona Andrzej i Jędrzej, samej obczyzny, rychlej albo póź Stefan i Szczepan, i t.d,; zwykłej niej przejętej. Oba słowa szły do polegają podobne dwójki na róż nas przez Czechy; lenno z mylnem nicy w czasie, np. barwa i farba, nn (od lenny, lennik; por. podobne
Dodatek
679
mylne nn w inny, męczennik, płon centurje, — ale nie roślina centu ny, i t. d.)î làn zaś czeski wyłożono ria, p.); 'sto' byłoby 'dziesiątką dzie z niem. narzeczowego lain, jak cán siątek' (por. podobne miljon od mille). (p. canka) z niem. Zain; i w sa Ale nawet to niepewne: 'sto' moźmych Niemczech Lehn tu i owdzie naby i inaczej tłumaczyć (od kupy, znaczył wymiar, 'Hube , 'mansus'. zbioru?). Mylą również domysły, ja Różnica w rodzaju obu słów nie koby dziesiątkową zasadę aryjską zwykła. krzyżowały inne, obce zasady licz Liczebniki (str. 298). Arjowie bowe, przejęte czy od tubylców liczyli od 1 do 100 wedle zasady (przedaryjskich), czy z Babilonji; np. dziesiątkowej (od palców u rąk); dla takie franc. quatremngts (zapo 'tysiąca są spólne nazwy tylko mniano o franc soixantedixK), albo u Arjów północnych (p. tysiąc), da niem. » wielkie sto« ( t . j . 120). Ludek, lej u Arjów wschodnich (ind. sa- to nie gramatyk-pedant, lubi odmia hasra, itd.); odosobnione i zagad nę, choćby na gorsze. Oto sąsiedzi kowe są łac. mille (p. mila), i grec. mają te same liczby co my, ale dla chilioi (jest w kilo-gramach i kilo'czterdzieści' pożyczyli sobie u Gre metrach; chiliazm to millennium).ków sorok (p.), a dla 'dziewięćdzie Pierwotne, zmysłowe znaczenie l i siąt' urobili niesłychany dziwoląg: czebników (przymiotników, odmien diewienosto; starzy Słowianie zamiast nych od 1 do 4, nieodmiennych od >cztery a dwadzieścia* (taki był szyk 5 do 100) jest nieznane; wszelkie pierwotny liczb, co Niemcy zatrzy domysły polegają na zwodniczym mali; por czternaście) liczyli: »czte spółdźwięku, np. novem, 'dziewięć*, ry między (dwiema) dziesiątkami* ma być liczbą nową (byłoby nią chyba (czes. cztyrmecitma),co ani mądre, ani 'sześć'!), albo*'pięć' i 'dziesięć' na ładne. Lud wytwarza chętnie nowe zwane niby od palców i rąk (ależ nazwy zbiorowe, p. tuzin, mendel, Finger—fiinf i Hand—hundfert) kopa, por. ang. score ('20', właściwie to słowa niemieckie, nie aryjskie). 'karb'), niem. Stiege ('20'), itd., ale Jedyny, przynajmniej pozornie praw pierwotnej zasady dziesiątkowej dopodobny domysł łączy nazwę dla przez to bynajmniej nie łamie ani 'sto' z nazwą dla 'dziesięć': d- na krzyżuje. głosowe odpadło, por. greckie trialozar (str. 301), r. 1570, »luzar konta, 'trzydzieści', z łac. kent-um, u pasa z rogu leliniego«, około 'sto' (z łac. centum dawny galicyj r. 1650, 'szydełko do rozluźniania ski cent, dziś tylko od dolara znany; powrozów i lin', z niem. Loser, p. dalej centymetr, centyfolja, centnar, luźny. r
1
1
Ł
łan (str. 306), por. lenno w Dodatku. łuczywo (str. 314); lyczywo słowniczka poznańskiego z r. 1500 nie
» mylnie odczytane (?)«, lecz przechowało się do dziś w narzeczu wielkopolskim (Dyr. B. Erzepki); nowy dowód, jak dawne są od-
Dodatek
680
mianki narzeczowe; lyczywo do-1 ksandreidzie r. 1510, gęsto rusyzmastało y od łyka. Ruskiem jest lu- mi przetkanej, łuczyny, 'faculae'. czyna, 'smolak', w wileńskiej Ale-1
M melsnęć (str. 328),'mylić': »jako milerz (str. 337), w Fortunacie błądząc omelśuiony jelonek za nie 1570 r.; mielerz; 'stos drzewa do swoja łanią«, Twardowski w Pas- zwęglania'; z niem. Meiler. kwalinie 1655 r.; małorus. omer- moździerz (str. 340) Słowa nie snuty sia, 'pomylić się' (u Żele mieckie braliśmy nie zawsze wprost chowskiego; niema u Hrynczeńkii, od Niemców, lecz i przez Czechy, serb. mrsiti, 'pogmatwać', litew. uz- co nieraz trudno rozstrzygnąć. Moź mirszti, za,pommeé\ Pień wers- i mis-, dzierz napewne wprost z czes woźz półgłoską miękką i twardą. dierz (dziś moźdirz, a piszą go i merski (str. 328), myrski, 'raźny', hmozdtrz\m& z niem. Morser; mus, por. czes. mrsztny (to samo), ukra musić, może też czeskie, nie nie ińskie merszczc(j), 'rychlej'; »kilka mieckie; ilem, dawna (16. wiek) skoków myrskich*, książę Sierotka nazwa'wiązu'(narzeczowe Hm, Urna), 1584 r., »im merscej skacze*, »mer- z czes. jilem, jilm(a), a to z niem. skość swoje ukazując*; p marski; Urn (z łac. ulmus). W Słowniku nie wymiana er, ér, yr, i ar nierzadka, zawsze to uwzględniałem. Dawny por. merdać i mardać, mercha, 'nie język, szczególniej miejski, obfituje rządnica' (częste u Paprockiego w czechizmy, nieraz najspecjalniejw Kole 1586 r., i indziej) i mar- sze, np. szatlawa (u Groickiego), szyna, 'ścierw', termosie i tarmosić,'więzienie', itd. berdysz z bardysz (p), i inne. mucha (str. 347). Dodaj: zmumiasto (str. 330); odmieniło u nas szyć, 'jeść w post mięso', niby 'plu znaczenie 'miejsca' na 'gród' nie gawić', jak muchy na mięsie; »by pod wpływem niem. Ort, lecz Stadt on jedno piątek zmuszył*, Sejm ('gród') i Statt ('miejsce'), co to Czartowski 1622 r. Na Południu samo słowo, dopiero od 18. wieku słowiańskiem zowie się to samo rozróżniane na piśmie. Łac. meta,mrsiti, a to stoi we związku z czes. 'słup, cel' (w cyrku); stąd nasze: mis, mlsati itd., o 'łakociach' i 'upo dobaniu w łakociach'. »dobiec do mety*, »stanąć u mety*, itd.; łączą je z lit. mietas, 'kół'. i
N ItaroáCÌé (str. 355); wedle niego » zdrady naroszczone*, 'nagotowane', jest drugie narośeić, naraszczać, u Twardowskiego w Paskwalinie p. rościć pod róść; por. uroicie, np. 16t55 r.
Dodatek
681
natarczywy (str. 357), ^.utarczka; 'bełkotu', \ por. z odmianą samogło wedle słusznego natarcz-ywy uro-Jski momot, cerk. mūmati, rus. mjambiono mylne zapal-czywy, upor-czy^ lif, czes. mumlati i mumrati, o 'mru wy, i inne. czeniu', łot. mèms (jeśli to nie po niecki (str. 360); postać pier życzka ruska?); jeszcze liczniejsze wotną *núg-ty łączą z niem. Na- są odmianki tegoż pnia z a: ma chen (dawne naka), 'czółno', boć rnot, mamrać, mamrotać (a z tego oboje są tylko 'korytem' mniejszem rozpodobnione jamrot, jak nazylub większem. w ają Kaszubi sz wargocącego Niemca niega (str. 360), 'pieszczenie', cer lub żyda; z przestawką: marmot, kiewne; rus. nieznyj, 'pieszczony'; mar motać) itd. Tę nazwę Niemiec u nas i na całym Zachodzie tylko przejął z naszem c cały Bałkan w nazwach osobowych i miejsco (Albani, Rumuni, Grecy), Węgrzy wych: Mironieg, Nieyosz (Niego-natomiast mają -t: Nemet Prusowie szewice), mila Niyozlai, Niegocin,Niemców Mikami ('Michałami',?) przezwali, Litwini Woketis ('zdol Nieguta, Niegotv, Niego wiedz (Nicny',?). gowić), itp. nietoperz (str. 361); mylne nicNiemiec i niemy (str. 360). Hi storyk czeski wątpił o wywodzie doperz juź w 16. wieku, np. w AleNiemca od niemego, boć jakieżksandreidzie 1510 r. i indziej. »niemymi« przezywać ludzi mówią nietota (i tojeść) (str. 361) są cych wiele i głośno ? Ależ niemy, nazwy magiczne; u nas wyłącznie to 'mówiący niezrozumiale, bełkot'; dla roślin czarowniczych; starzy Wę pisze też Nestor: »Jugra jazyk grzy podobne i osobom nadawali, niem* (naród-bełkot). Więc wy np. Nemvagy, 'Niejest(eá)', Mavady, wodzą niem z *miem, od pnia dla 'Terazjest(eá)\ 1
O obszar (str. 373), obszarnik; z obw obszarniku, 'właścicielu wielkiej szerny (p. szeroki) mimo łudzącego posiadłości', znowu się to odzywa. OCZerchliĆ (str. 374), p. w Do podobieństwa znaczenia i brzmie nia w najmniejszym nie pozostaje datku czyrchlić. związku. Obszar jest dawne niem. Oktawka (str. 378),'małe skrzyp obirschar (ūber i scheeren), 'excres-ce', nieraz u W. Potockiego: »wziąć centia' aktów 15. wieku (szczegól do ręku oktawkę i smyczkiem... ma niej na Rusi Czerwonej), i znaczy chać*; u ludu optawka, oftakta, »nadwyżkę ziemi, wykazaną przy obtóika; z włos. ottavino (od łac. ścisłem jej wymierzaniu*. Dopiero octavus, o 'ósemce', do octó), o 'fle od 17. wieku (najpierw może w Ju cie' i 'klawikordzie'. W kościele dycie Leszczyńskiego z 1627 r.) oktawa 'ósmy dzień po święcie'. nabiera znaczenia ogólnego: 'prze Oktawja(n), 'ósme dziecko', bo Rzy stworu, przestrzeni', chociaż łącz mianie dzieci, od piątego począwszy, ności z polem nie zatraca; dziś liczbami porządkowemi przezywali.
Dodatek
682
Nazwa miesiąca okłober (i n.), 'ósmy orędzie (str. 381); nie dodano od (i n.) miesiąc', bo liczono od marca syłacza do dorędzie, p.; pierwotne (-ber dotąd nie objaśniono, przyro na dorędzi (jak: na morzy, napoli, stek ?; nazwy poprzednich miesięcy, itp.), w Sejmie Czartowskim 1622 r. martius, maius itd., wzięte od bo Otręby (str. 387); wywód mylny; gów, i od obchodów religijnych, p. w Dodatku pod tryny* np. februarius).
pan (str. 393). Postać pierwotna polka (str. 429), nazwa czeskiego *szpan ocalała nietylko w węg. tańca ludowego (od jego pół-ttkspani, lecz i w nazwie miejscowej tów), co około r. 1835 ze wsi do słowackiej Szpanna dolina (niem. salonu się dostał. Herrengrund, węg. Urfelgy); a może (str. 426) i dopóki, póki, i w dawnem Ispánk, chorwackie dopóty; dawniej i poko, jeszcze Spanki; zupan skrócono w szpan, w 18. wieku, ale *poto niema; skró tak jak komet- w kmieć, i wszelcone z po ki miasty, po ty miasty; kie wywody słowiańskie tych nazw jedna postać wywołała drugą. obcych są zgóry mylne, szczegól potomek (str. 432), potomstwo, nie wobec demokracji słowiańskiej, potomny i przytomny (przytomność); nieznoszącej tytułów. w obu ocalał pierwotny miejscow piha (str. 413), jedno z licznych nik zaimkowy od ten, p. (dawna nawoływań na konie, używane w oko odmiana jego: togo, jest w Kaza licach Olkusza, od którego nazy niach świętokrzyskich, tomu, tom), wają ową ludność Pichaczami, jakJ8k więc potomek: 'ten, co po tym inną Heciakami (od podobnego he- jest', przytomny: 'ten, co przy tem cia ) Już Rej zna piha, w Zwier- jest, obecny'. Słownikarze, od Mąciedle: »pihet poganiaj!« Co innego czyńskiego do Załuskiego (Troca), pichacz, 'chłopiec popychający wózki mają i potemny: 'ten, co potemu jest', w kopalni' (czes. pichati, kłóć'). 'zgodny, stosowny, odpowiedni',poInne nawoływania na konie p. hej. temność, 'sposobność', ale słów tych planta (str. 417), 'zarys, lista', nie przyjęto. iflanca,'sadzonka', plantować i flanPreszburg (str. 436), r. 907 Brezacować, poszły z jednego łac. słowa, lawespurg, z niemieckiem -burg do jedno przez włos. pianta, drugie słowackiego Przecławia. Nazwę przez niem. Pflanze, pflanzen; tu wspominam, bo od niedawna za i plantacje i plantator; wszystkomiast Przecławia, lub Przestawia, wkońcu z łac. planus, 'równy', bo zmyślono dla Preszburgu i przy wyrównywano ziemię pod sadzonki jęto ogólnie jakąś niemożliwą na Polanie (str. 429). Ruska nazwa zwę, Bratislawa, co razi ucho sło Polsza, skrócona z Polszczą, a ta wiańskie tak samo, jak sowiecki polega na naszym miejscowniku: Leningrad (przecież Wł. Uljanow nie przezywał się Leną, lecz Lenineml). w Polszczę.
poty
f
l
Dodatek Z Wrocławiem, ani z nazwą ksiąźęcia czeskiego Brzetysława (po zostawiam mylną tego imienia po stać, jako utartą, chociaż należałoby
683
ją poprawić wedle rus. Brjaczisław) nie ma Preszburg nic spólnego, a i druga, węgierska jego nazwa, Pozuń, nie nasz Poznani
R runo (str. 468), właściwie 'wełna chociaż właśnie owce, nie bydło ro rwana garścią z owcy', bo strzyc gate, główne bogactwo Arjów-paowce nauczono się bardzo późno, sterzy stanowiły.
s Sas (str. 482). Jak multan (p.) smilić z kim, 'cudzołożyć', nieraz Wołoszyna i 'miecz' jego oznacza, w Historjach Rzymskich z 1540 r.; tak i sos bywał i 'nożem': » puścić przemieniony w późniejszych prze go w zapasy, albo za łeb, albo daw drukach nieraz w zmyśłić(l). szy sasy* ('noże'), Paprocki 1576 r. Szarańcza (str. 540); mylnie od(Od za łeb rzeczownik załebki; do mazurzone, jak np. szabla zamiast daj pod łeb na str. 309). sabła, i i.; poprawne sarańcza u księ schaby (str. 483). Znam je z ru cia Sierotki 1584 r. Do nas z Rusi, skiego; w Domostroju (około 1560 r.i na Ruś ze Wschodu, ale nie odna przy wyliczaniu potraw postnych co leziono dotąd właściwego odpo raz mowa o schaba, schaby biełu- wiednika; wywodzą od turskiego zyje, więc słowo nie >obce«, lecz sara 'żółty, 'blady'; istotnie zowie słowiańskie; por. chabina, 'pręt'(?). się 'szarańcza' w jednem z turskich Skawa (str. 493), dopływ Wisły; narzeczy sary-mangys. Skawina. Od pnia ska-, 'ruszać', p. SZCZkaĆ, szczknąć, szczkatoka, pod nie-chać; ska- i cha- są oboczne, czkać, czkawka, czykawka, i wiele a obok skaw- jest i chato-, alboinnych odmianek narzeczowych (na szaw- w szawiać(p.\'ruszać,chwiać', wet c(z)ykutka itp.), dźwiękonaśla a to powtarza się w rus. i w czes. dowcze prasłowo; czes. szliukałi, szewełiti (to samo). sztkdti itd., słowac. sztikutkanie, smilstwo (str. 503). Czasownik serb. sztuk(ł)ati se. t
T tryny, 'opiłki' (str. 579), i łrzyny, tryd~, 'trawię', tro~d, 'ranie', lit. trinłi, 'mierzwa', należą do pnia try- i trzy- 'trzeć', prus. trinie, 'grozi'; tu należy (wkońcu od trę, p. trzeć), por. grec. prasłowiańska tryzna albo trizna,
684
Dodatek
to samo co strawa, 'uroczystość po- leży trwonić (może i trwoga i trzygrzebowa', gdzie trawiono dostatki mac), wkońcu i otręby, od ocierania zmarłego, por. trawa i truć; tu na- nazwane.
w wten (str. 636); znam staroruskie j niczych* ( = ) , chyba od tnę?; wten ten,'linje równoległe w znakach bart- (byłoby złożeniem z przyimkiem.
z zewnętrz, zewnętrzny (str. 652), znaczenie. Ale Czesi, już od Husa, zn'aczy jeszcze w 17. wieku tyle co używają zewnitrzni, zewnitrz, w na imątrz, wnętrzny (dziś wetmątrz, szem dzisiejszem znaczeniu, i tu i tcewnętrzny): »piękność zewnętrzna owdzie, może pod wpływem czeskim, i zwierzchnia «, Twardowski w Pas- pojawia się takie zenmątrz i u nas kwalinie 1655 r., »okrasę zwierz- w 16 wieku; dziś zostało zewnątrz chowną i zeicnętrzną* ('duchowną'), przeciw nem do wewnątrz, niesłusz* Bazylik 1570 r., i to jest właściwe nie, gdyż to jedno i to samo.
UZUPEŁNIENIA bekiesza (str. 20), bekieszka 'nigdzie'; od pnia pytajnego (p. kto), 1596 r., niem. Pikesche, Pekescke;jak tamfo), samfo) do ten, sien. oboje z węg. bekecs, 'futro* kapusta (str. 218); » kapusta ziół« blanka (str. 28); dodaj narze (psałterz flor.; »odrośli ziół* puław.) czowe blag, zabłąze, 'ścianka w sto tłumaczy łac. 'olera hetbarum', niby dole', przezywana naj rozmaici ej: są- »jarzyna« (niem. Kr aut), do łac. casiecznica, zasiek, zasiełnica, zapole, putium. i t. d. kaszanat (str. 222), w kuchmiciemiec (str. 62) nic nie ma spól strzowstwie nieraieckiem (Steindl, nego z zamszem (str. 644; to poszłoKochbuch z r. 1569: »Fisch im wkońcu z franc. chamois, 'giemza'); Kasrhenat; behaimisch (czeski) por. w akcie poznańskim z 1529 r. Kaschenat* (nie od kaszy nazwany); (po łacinie): »skóry mniejsze (niż Bawor Rodowski w czeskiem kuchjuchty) zwane czymcze (cimce)*. mistrzowstwie z r. 1591 podaje ob Cynadra (str. 70), wywód mylny; szerny przepis, jak urządzić kaszez czes. cynadr, 'wnętrzności (rybie, not z cielęciny, zamiast wyziny. szczupaka)'; jak je przyprawiać, uczą kasztan (str. 222); inne kasztan, czeskie kuchmistrzowstwa 16. wieku. pogardliwe przezwisko 'żyda', 'łyka', dom (str. 93); brakuje: przydo z rus. kasztan i kosztan (a to z ta mek, miejski termin nowy, z 18 wie tarskiego), 'sknera', 'lichwiarz', głów ku; dodawano do imienia właści nie 'krzykacz, wodzirej wiejski'. ciela, czy mieszkańca, nazwę domu knydel (str. 240); już Hus kar stałą. cił Prażan i innych Czechów za ich grap i grapa (str. 155), 'kocio germanizmy, źe mówią knedlik za łek', z niem. Grapen; r. 1759: »gra miast sziszka, ren lik ('rynka', str. po w drybinow*; — drybin z niem.472) za trzynozek, hunszkop (por. hunckop, str. 173) za naglóioek Dreibein, 'trzynóg'. Irzy (str 193) mylnie wstawiono; koński, maisztale (p. masztalerz, powinno (na str. 206) brzmieć: str. 324) za koniusznia, mazhauz Jerzy, dawniej Jirzy, Irzy (por. (por. macloch?, str. 317) za wierzch Irzykoioski), z czes Jirzi; obok tego nia sień, trepki za chodaki (por. trepki, str. 576), mantlik za pła Jur(a), niem. Jurg. jucht (str. 208), skóra, z rus., szczyk (por. tanemantliki, str. 322), a to z pers. juft, 'para (skór)'; hausknecht za pachołek domowy ch i f mieniają się stale; (wielkie (por. husnacht, str. 686), forman za wozataj {furman, str. 129). Nas skóry) juchty 1529 r. kamo (str. 215), skrócone kam, 'do za to samo nikt nie karcił. kurwa (str. 284), prasłowo; wszę kąd', 'gdzie?', kamoś, 'gdzieś', w bi blji (»kędy«, Leopolita); nikam(o), dzie tak samo, tylko na Rusi zamiast Słownik. 44
686
Uzupełnienia
tego cerkiewne blarV (por. biedzi, jako próbki słów sztucznych (to str. 29), Wywody niepewne, więc ostatnie i ludowe: » pleść dyrdyje pomijam. /tta/£i*/koszałki-opałki'; od dyrdać, lekki (str. 293); do Igi, 'łagodny', 'biegać',?). dodaj złożone Igostaj około 1450 r. serdelek (str. 485), warszawska (czes Ikostejny, 'słabeusz'), wobec nazwa 'kiełbaski', od rybki tej na rus. Dorohostaj (imię własne); o tem, zwy, p sardela. co ulgę sprawia'. Stnok (str. 503), nazwany od smy łaskotać (str. 807); łoskotać kania (p. smyk), por. płoz (p.) u Mickiewicza, Słowackiego, z ru i sań (p. sani); pień smek-, smok-, ską wokalizacją. obok smeuk- (smyk, p.); do smeukoładka (str. 379) lub racuszka(z&- postać smuk- w smektać, 'głaskać': miast reczuszka, str. 156, z hre- » chłop się po sercu smekce*, Poli czuszki; h odpada, jak w ramota, karp, około 1450 r.; por. słowieńs. niby i i.), 'ciasto smażone'; oboje smuczi, 'sanki'. z małorusfciego; oładka od oleju. Stołowanie (str. 517), 'belkowa płOZ (str. 422); dodaj imię Do- nie', u Słowackiego i i . , z niem. łupioz, z 12. wieku. Stollen, p. stola, sztolnia. portCZOCha (str 430), w 16. wieku Strzęp (str. 522); obok strzępać i p?inczoc?ia, całkiem z czes; odjest i strzepnąć; w psałterzu puław. nas na całą Ruś, panczocha i i . ; zstrzępli, 'skrzepli' ('obriguerunt'; z niem. pmitschuch, narzeczowe, w psałt. z 1532 r.: »zrzasnęli«). austrjackie, t. j . Bundschuh (od SZaraf an (str. 540), 'płaszcz lekki' 'wiązania'), prosty 'chodak chłopski', (nieraz u Mickiewicza i Słowackiego), wiązany sznurami aż po kolana, z rus. sarafan, a to z perskiego; na obie nogi; u nas 'okrycie weł u nas sza- mylnie odmazurzone, niane nogi'. jak sza- w szarańcza (p. str. 540, przełaj (str 443) i przełaju, 'bok', 683). 'ubocze', na przełaj, 'bokiem' ('prze *tymiano (str. 589), 'błoto'; u nas cinając drogę'); 1262 r. prełaja 'cu- tylko w licznych nazwach łąk, błot stodia cervoium' (zabiegać jeleniom i rzek: »tymieńska łąka« i »łąki drogę; służba obowiązkowa); z prze na Tymiany* r. 1553, 1589; struga łaje, 'z boku', wiek 16. Tymianka r. 1616, rzeka Tymiepułap i pułapka (str. 447) pi nica, Tymian(k)a, osada Tymieniec, szemy mylnie z u (por.pu-, str. 446); i t. d.; są i postaci z u: Tumień' pułapka jest tylko połapką (1510 r. Tyśmienica to samo (pierwotne & mylnie poławka). a pułap jest poła- wypadło, jak w justro, p. jutro); pem. łuź. tywjo, tymjeńca, 'błoto', na safanduła (str. 479), z 18. wieku, Rusi z t': timieno, 'błoto', i w cer'kloc, pedant'; przyrostek -uła, ale kiewnem. pień?; por. lafirynda z 19. wieku USnacht, husnacht (str. 596), 'pa (przyrostek -ynda, ale pień?) lub chołek domowy', z 15. i 16. wieku ydrdymałka, »grać o koniak w der- (np. u Reja), z niem. Hausknecht, dgmałkę* (warszawskie, np. A. Dy a raczej wprost z czeskiego (p. pod gasiński, w Asie, str. 6); przytacza się knydel w tych Uzupełnieniach. l
r
INDEKS
A a1 a- 1, 673 abrug 2 Abdank 112 abdankować % abecadło 1 abcntair 2 abentajer 2 abiecadto 2 aDo
312
3, 32
abonować 35 abowiera 3, 32 abrys 2 absencja 2 absolut 2 abstrakcja 2 abszlag 2 abszyt 2 abszytować 2 abucht 2 aby 51 a
2,
Î 2 2
achental 122 achtel 2 ać 2 acz 2, 71 acz nic 2 acze 2 aczkoli (aczkolwiek) 2 aczli 2, 71 aczować 2 adamaszek 2 adamentny 89 adjunkt 190 admirał 2
admonicja 342 ?drjan 7 adut 7 adwokat 630 adziamski 3 aftować 167 agat 132 agnusek 197 agrest 3 aiza 8 akandje 6 akcyza 65 aksamient 3 aksamint 3 aksamit 3 akustyka 81 alamoda 3, 342 alamodny 3 plamodzki 342 alamuda 3 Alani 440 Alanja 440 alarm 3 albo 3, 32 albowiem 3, 32 alboż 3 alchemja 3 ale 3 alembik 3 alei 3 alfabet 1 ali 1 alibo 3 alić 1 alikant 320 aliści 1 aUż 3
alkiermes 77 alkierz 3 alkohol 3 alkowa 3 almarja 3 aloes 4 Alpy 305 alt 17 altembas 4 alwerz 4 alzbaniczek 4 alzbant 4 ałun 4 Amadeja 36 amarant 430 ambaje 4 ambaras 4 ambicja 368 ambitny 368 ambona 4 ambrozja 347 ambucht 2 ambus 4 amelja 4 amfilada 4 amorant 430 amplifikować 5 amprztyfikować 5 amry 168 amtować 368 au, ana, ano 5 an- 673 anczarycha 136 androny 5 androt 5 andrus 5 andrut 5
andryczyć 453 andrykuły 5 Andrzej 5 andżar 230 angażant 430 angażować 607 angieł 5 angioł 5 angoł 5 angrest 3 ani 359 anieli 5 anielski 5 animelka 5 animusz 604 anioł 5 aniż(by) 365 ankieta 4 ankra 7 ankur 453 ano 1» 5 anonim 192 ansa 5 ansambl 4 anszlag 5 anszlak 5 antaba 5 antał 5 antfos 5 antloch 5 antrakt 4 antreprener 4 antwerk 5 antychryst 5 antypast 5 a nuż 367 anyż 5
690
Indeks
aorta 634 apartament 431 apertura 634 apetyt 2 aplauz 2 aplikant 2 apoteka 5 apotekarz 5 aprohacja 437 aprowizacja 625 aprztyfikant 5 aprztyfikować się 5 apstryfikować się 5 apszlag 2 apteka 5 aptekarz 5 aptyka 5 aiak 6 aras 6 arasy 6 archa 6 archandja 6 archandrja 6 archandza 6 architekt 567 archiwum 6 arcy- 6 arcydzieło 6
arcydzięgiel 6 arcyksiaię 6 ardziekan 6 arenda 6 arendarz 6 arendować 6 areszt 6 argować się 6, 199 argument 6 arka 6 arkabuz 6 arkabuzyr 6 arkada 7 arkan 7 arkana 7 arkas 7 arkusz 7 armata 4, 7 Armenja 381 armider 169 armja 4, 7 armować się 4 aron 7 aronowa broda 7 arrasy 6 arsenał 7 arwon 431 arystokracja 76
ba 9 baba 9, 673 haba jaga 208 babcia 9 babi 9 babiarz 9 babica 9 Babica 9 babić 9 babie lato 9 habimór 9 babina 9 babiniec 9 babiński 9, 673 babka 9, 345 bablać 9 babożeń 9 babrać 9 babski 9, 673 babsztyl 48, 673 babunia 9 baca 10 bachandryja 10 bacbant 10 bachmat 10 bacbmatek 10
bachmistrz 17 bachor 10 bachor (bachorze) 10 bachorze 10 bachować 10 bachur 10 barhus 10 baciarski 10 baciaryga 10 baciarz 10 bacnąć 10 bać się 10 baćkory 10 baczliwy 10 baczmaga 10 baczny 10 baczyć 10 badać (się) 10 badacz 10 badanie 10 badawczy 10 badawia 19 badrak 10 badurzyć 11 badyl 10 badziać się 13
arzka 474 areką 474 arzkąc 474 as 7 asan 2 asawuł(a) 8 asi 1 asindziej 337 asińdźka 337 askultant 201 aspan 337 aster 678 astronom 367 astrych 8 asygnacja 528 aść 337 aśćka 337 ataman 8 atłan 8 atlas 8 ato 1 a to je 207 atoli 1 atrament 8 atut 7 Audaniec 112 Audank 112 audjencja 201
audytor 201 aukcja 639 aula 593 auskultant 201 austerja 8 auszpik 8 automobil 327 awans 8 awansować 8 awantaż 8 awantura 8 awanturniczy 1 awizować 8 awizy 8 awo 1 aza 8 azali 8, 297 azali wiem 8 azawiem 8 azbest 136 azur 291 azjmita 208 aż 8 aża 8 azali 8 aże 8 ! ażio 291 ażusta 7
bag 11 bagatela 10 bagazja 10 bagaż 10 bagnet 10 bagniątko 11 bagnie 11, 17 bagnięć 11 bagniędź 11 bagnisko 11 bagno 11 babuń 11 baj 11 baja 12 bajać 11 bajda 11 bajdała 11 bajdek 11 bajdurzyć 11 bajeczny 11 bajęda 11 bajka 11 bajnet 10 bajoro 12 bajówka 12 bajtała 11
bajtalaszki 11 bajtlować 11 bajura 12 bak 12 baka 10 bąkać i2 bakalje 12 bakałarz 12 bąkanie 12 bakembardy 12 baki 10 bakier 12, 228 bakliwość 12 bakort 12 bal 12 bal (dył) 20 balasy 12 balbot 12 balbotać 12 baldachim 12 baldaszkowy 12 baldrjan 12 balet 12 balijka 12 balja 12 balk 20
B
i
v
Indeks balka 20 ballada 12 balować 12 balwierz 12 balzak 117 balzam 12 baizamina. 678 bałaguła 12 bałakać 11, 12 bałałajka 12 bałamąt 1-' bala i ucić 12 bałamunt 12 bala.nut 12 balbotać 12 bałchan 13 bałda 13 bałdyga 13 bałckać 12 batonie 13 bałta 12 Bałtyk 301 bałuch 12 bałuchy (bały) 13 bałuk 13 bałuszyć 12 bałwan 12 bałwański 13 bałwaństwo 13 bałwochwalca 13 baiwofalca 13 bały 13 bałjk 13 Bambry 13 ban 13 banda 13 bandaż 14 bandażysta 14 bandera 14 banderola 14 bando 14 bandoch 14 bandolet 14 bandos 14 bandura 14 bandurzysta 14 bandyta 14 baner 14 bania 14 baniak 14 banialuki 14 banieczka 14 banior 14 banita 14 bank 14 bankarz 14 bankier 14 bankicrz 14 bankiet 15 !
banknot 15 bankocetle 15 bankructwo 14 bankrut 14 banować 15 bant 15 bantować 15 bańka 14 bantować 15 baon 451 bara 15 baraban 15 barakan 15 baran 15 barani 15 baranieć 15 baranina 15 baruszek 15 baraszki 15 baraszkować 15 barbara 15 barbarzyniec 15 boich 35 barchan 15 barchnieć 15 barć 15 barczeć 49 barcz>sty 16 bdrda 21 Barda 16 bardlić 17 bardo 16 bardon 16 bardysz 21 bardyzan (a) 21 bardzo 16 bargieł 16 bark 16 barka 17 barkan 15 barki 16 barkmistrz 17 barkotać 49 barkracht 17 barłóg 17 barłogo 17 barnadyn 21 barnardyn 21 barszcz 17, 41 barszczyca 17 barta 21 Bartatów 111 bartek 15 Bartek 15 Bartłomiej 15 bartnictwo 16 bartnik 15 bartodziej 15 bartosz 15
Bartosz 15 bartram 21 barwa 17 barwena 44 barwiany 17 barwica 17, 678 barwić 17 barwiczka 17 barwienek 17 barwierz 12 barwik 17 barwina 44 bai winek 17 barwisty 17 barwnik 17 barwny 17 bary 16 Barycz 13 baryła 17 barysz 36 barysznik 36 barzo 16 barzy 16 Barzy 16 bas 17 basałyga 17 basałyk 17 basarunek 17 basetla 17 basia 17 basować 17 bassama teremtete 580 basta 17 bastard 17, 24 baster 17 bastert 17 bastion 18 bastramy 18 bastrzak 23 bastrzę 17 basurman 28 basy 17 baś, baś 17 baśń 18 baszłyk 18 baszta 18 bat 18 bat (łódź) 17 batalja 451 bataljon 451 batalnia 430 baterja 451 batki 17 batog 18 batożyć 18 batuta 451 bawa 18 bawej 32 bawełna 18
691 bawełnica 18 bawialnią 18 bawialny 18 bawić (się) 18 bawidełko 18 bawidło 18 bawolet 430 bawół 18 bazgrać 18 bazgracz IR bazia 11, 17 Bazyli 18 bazylika 18 bażan (puzan) 449 bażant 18 bażyć się 18, 673 bąbel 19 bączek 19 Bądecz 51 Bądków 51 -bądź (bedcj 23, 247 bąk 19, 673 bąk (bękart) 24 bąkać 19 bąknąć 19 bdła 19 bdły 19 bean 19 bebechy 19 bebiś 9 bebłać 9 Bebło 10 bebrać 19 bcchtać 19 bechter 19 bechtyr 19 beczeć 20 beczka 19 beczułka 19 bcdel 19 bedewia 19 bedła 19 bedłka 19 bedły 19 bednarz 19 bednia 19 begiel 20 begina 430 bejc (a) 20 bejcować 20 bek 20 bekas 20 bekiesza 68 > beknąć 20 bekowisko 20 beksa 20 bekusy 10 bela 20 beldonek 13
692 belfer 20 belferka 20 belferować 20 Bełgard 157 belk 20 belka 20 belkować 20 bellram 21 bcluarda 20 belweder 625 belbotać 12 belch 20 bclgotać 20 beik 20 bełkot 20 bełkotać 20 bełt 20 bełta 12 beHać 20 bełtanina 20 Bełz 20, 45 Bełza 20 bełzyć się 20, 45 Bełżyce 20 bełżyć się 20, 45 Benedykt 20 benedykt(a) 20 benedyktyn 20 benefis 20 Bentkowski 51 ber 21 berbeć 21 berbenica 21 berdebuszka 21 Berdechów 21 Berdyczów 21 berdysz 21 berek (brzęk) 44 berkowiec 23 berkut 21 Berlin 21 berlinka 21 berlok 39 berło 21 bernach 21 bernacki 21 Bernad 21 bernadjn 21 Bernard 21 bernardyn 21 Berno 40 ber tram 21 Beskid 21 beskidny 21 beskurcja 22 best (bez) 22 bestja 21 bestjalny 22 feestry (pstry) 445
Indeks bestwić 22 bestwieć 22 bestyjka 22 bestefranty 22 besztać 22 besztanina 22 beszte 22 besztefranty 22 bet 22 betlejka 22 bety 22 bez 22 bez, bzu 22, 678 bezaar 23 bezczelność 80 bezczelny 80 bczd (bez) 22 bezden 91 bezdenny 91 bezdeń 91 bezdn(i)a 91 Bezdrew 444 Bezdziady 22, 444 bezdzięki 112 bezeceństwo 66 bezecny 66 bczedna 91 bezednowie 91 bezestan 4 Bezkorzystew 444 bczkurja 22 bezliku 299 bezlisz 23 bezład 23 bezmała 320 bezmian 23 bezmiar 330 beznadziejny 353 bezoa 23 bezpieczny 406 bezpochybnie 188 Bezprzem 22 beztowlosa • 439 bezwinny 22 bezwiństwo 22 bezwzględność 141 bęben 23 behennica 23 bębniarz 23 bęcfał 24 bęcnąć 24 bęcwał 24 beczeć 19 Będargowo 51 będąc 23 będę 23 Będlewo 51 Będomin 51 Będziechów 51
Będzieszyn 51 Będzimirowo 51 bękarcki 24 bękart 23 beks 24 bęś 23 Bętków 51 biada 24 biadać 24 biadaszek 24 biadaszku(ż) 24 biadkować się 24 biadować się 24 biaîacz 24 bialas 24 bialasy 24 białawy 24 białek 24 białka 24 białko 24 białmcch 24 Bialochrobacja 176 białogłowa 24 białorzyt 478 białozor 24 białpuch 24 biały 24 białycz 24 Biabnia 24, 414 biba 25 bibosz 25 bibuła 25 bić 25 bicz 25 biczak 27 biczować 25 biczownik 25 bida 25 Biebrza 32 biec, biegę 25 bieda (bida) 25 bieda (biada) 24 biedactwo 24 bicdaćta 562 biedak 24 biedaszek 24 biednik 24 biedny 24 biedota 24 biedronka 25 biedroń 25 biedrzeniec 25 biedrznik 25 biedzenie 24 biedzić się 24 bieg 25 biegać 25 biegły 25 biegun 25
biegunka 25 biegus 25 bici 25 bielas 25 Bielawy 24 bfelednia 24 bieledniowy 24 bieleń 25 bieleń 25 bielic (się) 24 bielidło 24 bielizna 24 bielka 25 bielmo 24 bielon 25 bielszy 24 bieluj 25 bieluń 25 Bieńkowski 20 Bień 20 Bieńko 20 biera 26 bierać 37 bieret 27 bierka 26 bierkowiec 23 bierlet 27 biermuszka 26 Biernacki 21 Biernat 21 biernia 26 bierny 37 biertram 21 bierwiono 26 bierzmno 26 bierzmo 26 bierzmować 26 Bierzwicnna 26 bierzwiono 26 bierzwno 26 bies 26 biesaga 26 biesiada 26 biesiadować 26 biesić się 26 biesowski 26 Bieszczad 21 bieszczedm 22 Bieszczedź 22 bieżeć 25 bieżyświat 25 biga 27 bigas 27 bigos 27 bigot 27 bigwanty 27 bijak 25 bik 27
Indeks bîka 27 blnda 27 bindal 27 bìndarz 27 bindas 27 binduga 27 biodra 27 biodro 27 birbant 27 biret 27 birka 26 birzmno 26 Birzwienna 26 birzwno 26 bis (bies) 26* bisior 27 bisiorowy 27 biskantować 28 biskup 27 biskwit 28 bisurman 27, 349 bisurmaństwo 27 biszkokt (biszkopt) 28 biszkunty 28 bitarnia 28 bitka 25 bitny 25 bitunek 28 bitunk 28 bitunkarz 28 bitwa 25 biuletyn 392 biurko 28 biuro 28 biurokracja 28 biust 28 Bizancjum 28 bizantynizm 28 bizon 28 bizun 28 blach 23 blacha 28 blacharz 28 blachmal 28 blachman 28 bladaczka 28 blady 28 blajgiel(b) 28 blajwas 28 blajwąs 28 blak 28 blakować 28 blamanź 29 blamorant 430 blanka 28, 085 blankiet 29 blansz 29 blask 29 blaskaty 29
blaski 29 blaskooki 29 blaskowy 29 blaszanka 28 blaszka 28 blazgonić 30
blag 685
blrch (blak) 28 blecharka 28 blechować 28 blechownik 28 błędnik 29 bledyniec 29 bledzin (syn) 29 blegot 29 blegotać 29 blegotliwy 29 blejczyk 28 blejer 28 blejszczyk 28 bìejtram 28 biejwas 28 blejwejs 28 blekot 29 Mekotać 29 blekotliwy 29 bJemas 7 bien 25 blesny 26 bleszczyć 29 blewiązgać 29 blewiązka 29 blędzieć 31 blichtr 29 bììk 29 Mikawy 29 bliki 29 bukować 29 Wiktry 29 blin 339 bliz 29 blizce 29 bUzki 29 blizkość 29 blizna 29 blizu 29 bliźni 29 bliźniacy 29 bliźniaczy 29 bliźnięta 29 bliżej 29 bliżyć się 29 bloch 29 bloczek 29 blok 29 blokauz 29 blokowy 29 blomuz 29 blomuzie 29
1
i
blond 29 blondyn 29 blozbak 30 blozbark 30 bluć 30 blugotać 20 blusbrach 30 bluskier 30 bluszcz 30 bluzgać 30 bluzgier 30 bluzgotać 30 bluznąć 30 bluźnić 30 bluźnierca 30 blużnierz 30 blwać, bluję 30 blwocina 30 blwota 30 błagać 30 błagalny 31 błahostka 30 błahość 30 błahy 30 błam 30 blawacz 30 bławat 30 blawatnik 30 bławatno 30 bławatny 30 bławy 30 błazen 30 błazeństwo 30 błazno 30 błaznować 30 błaźnica 30 błazn i wy 30 Błażej 30 błażejek 31 błażek 31 błąd 31 błądzić 31 błąkać się 31 błecha (pchła) 401 Bleszyn 401 błędliwy 31 błędny 31 błękit 31 błękitny 31 błochać 31 błocko 31 błoć 31 błog-ić (błagać) 31 błogi 31 błogosławić 31, 199 błokać 31 błona 31 błoniarz 31 błoniasty 31
693 błoniawa 31 błonie 31 błonka 31 błoszczyca 31 błotnisty 31 błotny 31 błoto 31 błozno 31 błożyć 31 błysk 32 błyskać 32 błyskanie 32 błyskawica 32 błyskot(ki) 32 błyskotliwy 32 błysnąć 32 błyszczeć 32 bo 32 bób 32 bobak 32 bobczyć 32 bobek 32 bobenki 32 bobkowy 32 bobo 32 bobonek 32 bóbr 32 Bóbr 32 boch 33 bochen 33 bochenek 33 bochnar 33 bochnek 33 Bochnia 33 boch(e)niec 33 Bochotnica 33 bocian 33 bociem 32 boć 32 Boćki 33 boćko 33 boćkowiec 33 boćkowski 33 boćwina 33 boczek 35 bocznica 35 boczny 35 boczyć się 35 bodacić się 13 bodaj 33 bodajś 33 bodaś 33 bodatka 13 bodiak 33 bodliwy 33 bodloch 37 bodłak 33 bodnąć 33 bodziać się 13
694
Indeks
bodziak 33 bodziec 33 bodziszek 33 bóg 33 bogacić 34 bogactwo 34 bogać(tam) 31, 662 bogacz 34 bogalny 34 Bogarodzica 34 bogatka 34 bogaty 33 bogdaj 34 bogtra 34 boginiak 34 boginka 34 bogobojny M bogomodłca H bogomocKec 34 bogomołca H Bogoryi* M bogosławóć 31 Boguchwał 34 Bogumił 34 bogumiła 34 Bogurodatea 34 Bogusław 34 Boguwoła 34 bogu wola 34 Boh 47 bohater M bohatyr M Bohdan U bohdanka U Bohomotec 34 boisko 35 bój 35 bojąc SÍQ 20, 35 bojafcus 35, 164
boiaáBwy U
*
fe*c 0 Ml i) m
bojowaft 35 bo)owy 35 bok 35 bokał 35 bokobrody 35 bokowy 35 ból 35 bolączka 35
boleć 35 bolehlaw 35 bolejący 35 bolesław 35 Bolesław 35 Bolesta 35 boleściwy 35 boleść 35 bolesny 35 Bolko 35 bomba 35 bombarda 35 bombast 35 bombaz 35 bombiza 35 bombizina 35 bomblować 35 bon 35 bona 35 bonić 35 Bonifacy 36 bonifikacja 35 bonifrater 35 bonować 35 bończ 38 Bończa 36 bór 36 boracz 49 borag 49 borak 49 borek 36 borg 36 borgować 36 borkany 36 boroczno 36 boroszno 36 borowica 36 borowik 36 borowina 36 borowizna 36 borówka 36 borownik 36 borowy 36 borsuk 36 borsztówka 622 borsztyn 50 borta 50 Boruta 36 borys 36 Bory sław 36 borysz 36 borysznik 36 Borzysz 36 Borz>wój 36 bosak 37 bosak (bosy) 37 bosiny 37 boski 34 bosman 37
bosonogi 37 bóstwo 34 bosy 37 bóść, bodę 33 bót 50 botuch 37 botwieć 51 botwina 33 botynki 50 bowiem 32 bozia 34 bożek 34 bożkować 34 bożnica 34 boży 34 bo^yc 34 boź\ć się 34 bożyszcze 34 bracelet 38 brach 39 bracia 39 braciszek 39 bractwo 39 brać (bracia) 39 brać, biorę 37 braha 38 braja 38 brajcary 38 brak 38 brakarz 38 brakować 38 brałt 38 bram 38 brama 38 brameczka 38 bramka 38 bramować 38 brana 38 brandmajster 38 brandybury 38 braniec 37 branka 37 branny 38 brant 38 branzoletka 38 brat 38 bral i siostrą 39, 678 bratać się 39 bratanek 39 brataniec 39 braterski 38 braterstwo 38 bratki ó9, 678 bratnal 39 bratni 39 bratobójczy 39 bratowa 39 ' Bratj sława C82 I brawarje 39
brawo 39 brawować 39 brawownik 39 brawura 39 brazole 39 Brazylja 40 Brda 39 brdać 39 Brdawa 39 brdo 27 Brdów 39 bre-bref 39 brechać 39 brechliwy 39 brechnia 39 brechun 39 brednia 39 bredny 39 bredzić 39 bregiet 39 breja 38 brekla 39 breklrszt 40 brelok 39 brendza (bi yndza)43,673 Brenik 40 Brenna 40 Brenno 40 Breń 40 bret 43 bretnal 39 brew 40 brewe 40 brewerje 39 brewet 40 brewiter 40 brewjarz 40 brezole 39 brczylja 40 brlok 40 brlokowaty 40 brnąć 40 Brnik 40 bróć się 36 broczyć 40 bród 40 broda 40 brodafiasz 40 broda wica 40 brodawka 40 bródło 36 brodnia 40 brodofiasz 40 Brody 40 brodzić 40 bróg 41 broić 41 brok 41 brokat 41
Indeks brokatela 41 broma (brama) 38 brona 38, 41 broniak 41 bronić 41 bronny 41 bronować 41 bronowlok 41 brony 41 bronz 41 bronzowy 41 broń 41 brość 41 brośń 41 brosza 42 broszka 42 broszura 42 brotfana 43 brotfas 42 browar
42
browarnia 42 browarnik 42 browarz 42 brózda 42 bróździć 42 broźec 41 brożek 41 broż>na 41 bruczeć 49 brud 42 brudny 42 brudzić 42 bruić 43 bruj 43 bruk 42 brukać (brudzić) 42 brukać (burczeć) 49 brukarz 43 brukiew 42 brukotluk 42 brukować 42 brukowiec 42 brukowy 42 brunatny 42 brunet 42 brus 42, 372 brusić 42 brusik 42 brusiny 42 bruślac 42 bruśnica 42 brusznica 42 brutfana 43 brutka 43 Brwinów 26 brwisty 40 bryczka 43 brydzić 39 bryja 38
bryk 43 bryka 43 brykać 43 brykała 43 brykiel 40 brykla 40 bryknąć 43 bryla 43 brynda 43 bryndować się 43 bryndza 43, 673 Brynica 40 Bryńsk 40 bryś 43 bryt 43 brytan 43 brytfan(n)a 43 brytwana 43 brytyjski 43 bryzg 43 bryzgać 43 bryznąć 43 br>zylja 40 bryże 43 brzad 43 brzana 44 brzanka 44 brzask 44 brzazg 44 brząkać 44 brząknąć 44 brzdąkać 44 brzdęk 44 brzechać 39 brzechotać 39 brzcchtać 39 brzechwa 44 brzeczka 44 brzedzić 39 brzeg 44 Brzeg 44 brzęk 44 brzekinia 44 brzemienny 44 brzemię 44 brzemionko 44 brzeskinia 45 brzestan 30 brześcian 45 Brzeście 45 Brześć 45 brzeszczan 30 brzeszczot 44 brzeszczyć się 44 brzezeń 334 brzeziasty 45 brzeziaty 45 Brzezie 45 brzezień 334
brzezina 45 brzezula 45 Brzeźno 45 Brzeżany 44 brzeżdżenie 44 brzęczeć 44 brzęk (brzęk) 44 brzęk 44 bizękać 14 brzękacz 44 brzęknąć 45 brzmiel 45 brzmienie 45 brznieć 45 brzok 44 brzoskiew 45 brzoskinia 45 brzoskwinia 45 brzost 45 brzosta 45 brzostan 30 brzosto 45 Brzostów 45 brzoza 45 Brzozów 45 brzuch 45 brzuchaty 45 brzucho 45 brzuchowy 45 brzusiec 45 brzuszcze 45 brzuszec 45 brzuszek 45 brzyc 21 brzyca 21 brzydal 46 brzydki 46 brzydkość 46 brzydliwość 46 brzydliwy 46 brzydnąć 46 brzydota 46 brzyk 21 brzytewka 46 brzytwa 46 buba (bubu) 19 buba 46 bubromani 28 bucefai 24 buch! 46 bucha 46 buchać 46 buchalter 46 buchasty 46 buchnąć 46 buchsztaba 46 buchta 46 bucić się (buta) 51 bucik 50
695 bucisko 50 buczę 48 buczeć 46, 673 bucznieć 46 buczno 46 buczny 46 buczyć się 46 buczyna 48 buda 46 budnik 46 budny 47 budowa 46 budować 46 budowla 46 budowniczy 46 budujący 46 budulec 46 budunek 46 bud>nek 46 budyń 47 budzicht 20 budzić 47 Rug 47 bugaj 47 Bugaj 47 buhać 47 buhaj 47 buhalter 46 bujać 47 bujak 47 bujawy 47 buje 47 bujny 47 bujurdun 48 buk 48 bukać 673 buka! 35 bukat 48 bukiet 48 bukiew 48 buklag(a) 48 bukłak 48 bukłaszek 48 bukłaszka 48 bukon 48 Buków 48 Bukowiec 48 Bukowina 48 bukowy 48 buksy 48 bukszpan i8 bukszpir 48 bukszpryt 48 buksztaba 46 buksztel 48 buksztyl 48 bukuwica 48 bukwa 48
Indeks
696
-burca 50 burczeć 49 burczymucha 49 burda 49 burda (burdynk) 49
burdać się 49 burderz 49 burdynk 49 burdziuk 49 burgrabia 50 burgmistrz 50 burk (bruk) 42 burka 49 burkatela 41 burkliwy 49 burknąć 49 burkotać 49 burmistrz 50 burmistrzować 50 bursa 50 burso(r)mani 28 bursować 50 bursowmk 50 burstein 50 bursz 50 burszowski 50 bursztyn 50 burt(a) 50 burtnica 50 bury 50 burza 50 burzan 50 burzliwy 50 burznik 50 burzyć 50 burz>ciel 50 burzyć 50 bus 33 busicł 33 Busk 47 busko 33 busznić się 46 b uszny 46 buszować 50
cackać się 57 cacko 55 cadzić 57 cadzidło 57 cadzka 57 caf 55 cajg 55 cajghauz 55 cajgwart 55 cajngult 56 cal 55 cale 55 calec 55 calizna 55 calowy 55
cał 55 całek 55 całki 55 całkiem 55 całkować 55 całkowity 55 całodzienny 109 całokształt 55 całość 55 całować 55 całta 55 całun 56 całus 55 caluszka 55 cały 55
bukwica 48 buk wita 48 buła 48 bulba 48 bulgotać 20 bulkotać 20 bulwa 48 bulwar 20 buła 48 bułany 48 bułat 48 buława 48 bułga 49 bułka 48 bułza 49 bumaga 49 bumażka 49 bumażnik 49 bumbacy 46 buncik 49 bunda 49 bunderz (burderz) 49 bundz 673 bunt 49 buntować 49 buntowniczy 49 buntownik 49 buńczuczny 49 buńczuk 49 buńdziuczny 49 buńdziuczyć się 49 bura 49 burak 49
but 56 buta 51 butel 51 butelka 51 butelkowy 51 butersznit 505 butla 51 butny 51 butwieć 51 buza 51 buza (buzować) 51 buzdygan 51 buzia 51 buziak 51 buzować 51 by 51 By- 51 Byblo 10 Bjchów 51 być 51 bjczy 53 Bydgoszcz 51, 153 bydłący 52 bydlenie 52 bydlę 52 bydlęcy 52 bydlić 52 bydliciel 52 b>dlinek 52 bydło 52 byk 53 byl 54 byle (bylica) 54 byle 51 bylek 54 bjlica 54 b> liczka 54 były 51
c cambr 73 cana (cena) 58 canka 56 cap 56 capa 56 capać 56 capanka 56 capowy 56 capek 56 capnąć 56 capstrzyk 56 car 56, 59 car-ziele 56 carewicz 59 Carogród 59
bystro 54 bystry 54 bystrze 54 Bystrzyca 54 byś 53 Byszew 51 Bjszków 51 byt 54 bytling 52 bytność 54 byto (byt) 54 Bytom 51 Bytów 51 bywać 51 bywalec 51 bywały 51 bzdandarzowie 54 bzdęga 54 bzdura 54 bzdurstwo 54 bzdurz} ć 54 bzdy 54 b7dyk 54
bzdyr 54 bzdyś 54 bzik (bez) 22, 178 b7ik
54
b?ikać 54 bziknąć 54 bziu (fiu bziu 51 bznąć 54 bzowy 22 Bzura 5ł b/jknąć 54
bodziec 54 b7dziel 54 bździna 54 bździoch 54
carowa 59 caryna 59 carz 56, 59 carzyk 56 cąbr 57 'cąbrowy 57 cąbrzyć 57 ćążki 60 eber 56 ceber 56 cebr 56 cebratka (cebr) cebula 56 cebulka 56 cebulo waty 56
Indeks
cech 56 cecha 57 cechmistrz 56 cechować 56 cechowy 56 ceckać 57 ceduła 57 cedzić 57 cedzidło 57 cedziłka 57 cedziny 57 cegauz 55 cegielnia 57 cegiełka 57 ceglany 57 ceglarz 57 ceglasty 57 cegła 57 cejkauz 55 cejkhaus 55 ceklarz 57 ceklatum 57 ceklować 57 cektać się 57 cel 57 cela 167 celbrat 57 celik 57 celnik (cło) 65 celny (cel) 57 celny (cło) 65 celować 57 Celowiec 288 celowny 57 celowy 57 celsztat 57 celujący 57 cembra 57 cembrować 57 cena 58 cen a (c>na) 70 ccnar 58 ccniany 70 cenić 58 cennik 58 cenny 58 census 58 cent 58 centezymalny 58 centl 58 centnar 58 centorzya 58 centralny 58 centrum 58 centurja 58 centurzya 58 centymetr 58 cenzor 58 centyfolja 679
cenzura 58 cep 58 cepak 58 ceplik 58 cepuch 58 cepy 58 cera 58 córa (cerować) 58 cerat 58 cerata 58 ccregiolant 58 ceregiele 58 ceregielom ać się 58 Cerekwica 59 cergiele 58 cerkiew 59 cerki 57 cerować 58 certa 59 certować się 59 certyfikat 59 cesarski 59 cesarstwo 59 cesarz 59 cesarzewic(z) 59 cesta 57 cet (cetno) 59 cetać się 57 ceter 59 cet nar 58 cetno 59 cetyna 59 cewa 59 cewka 59 cebra 57 cębrowuć 57 cędo 542 cęgi 60 cęta 60 cętka 60 cętkowany 60 Ch- p po H ci (-ć) 60 ci (tobie) 587 ciach-ciachl 60 ciachnąć 60 ciałko 60 ciało 60 ciamkać 108 ciapać 60 ciapu-ciapu 60 darach 60 ciarać 60 ciardłko 566 ciarki 60 ciarlatan 541 ciarnieć 60 ciasnocha 60 ciasność 60
ciasnota 60 ciasny 60 ciasto 60 ciastoch 60 ciastuch 60 ciąć, tnę 60 cica 61 cieciorka 61 cieciorka (ciecierza) 63 cieckać 57 ciećwierz 63 ciecz 61 cieczą 61 ciek 61 ciekać 61 ciokacz 01 ciekawość 61 iiekawj 61 ciekły 61 cieknąć 61 ciekun 61 cielak 61 cielątko 61 cielec 61 cielepać się 61 cielepajło 61 ciele-piele 61 cielesny 60 cielestny 60 cielę 61 cielęcina 61 cielęcy 61 cielętnik 61 cieliczka 61
697 cielsko 60 ciem 61 ciemcowy 62 cicmiec 62, 685 ciemierzyca 62 ciemię 62 ciemięga 62 ciemięż) ciel 62 ciemiężyć 62 ciemnawy 65 ciemnia 65 ciemnica 65 ciemność 65 ciemny 65 ciemrak 65 ciemrza 65 ciemrzyć się 65 cieniować 62 cienisty 62 cieniutki 62 cienki 62 cienko 62 cienkusz 62 cien 62 cieplarnia 62 cieplice 62 cieplik 62 ciepło 62 ciepłota 62 ciepły 62 cierlica 63 ciernie 63 cierniowy 63 ciernisko 63 ciernisty 63 ciem 63 cierpiączka 63 cierpieć 63 cierpieć 63 cierpię tli wy 63 cierpki 63 cierpkość 63 cierpliwy 63 cierpnąć 63 cierpota 63 cierzeniec 63 cierzeń 63 ciesielski 63 ciesielstwo 63 ciesielka 63 ciesiołka 63 cieś 63 cieść 63, 569 cieśla 63 cieślica 63 cieśnina 60 cieśn 60 cieszyciel 63 cieszyć 63
698 cieszykamień 63 Cieszyn 63 cieszynka 63 cietrzew 63 cię (ciebie) 587 cięciwa 64 cięga 64 cięgatura 64 cięgniskóra 61 cięgota 64 cięgotki 64 ciężar 64 ciężarny 64 ciężarowy 64 ciężek 64 ciężki 64 ciężkość 64 ciężyć 64 cigiędź 04 ciocia 64 liulek 61 ciora 65 cios 63 ciosać 63 ciosek 64 cioska 64 ciosła 63 ciosna 63 ciosno 63 ciosowy 63 ciota 61 ciotc/anek 64 ciotczany 64 cioteczny 64 ciotka 64 ciotuchna 64 ciotunia 64 ciozka 64 cirkać 68 cirnie 63 cirń 63 cirznie 63 cirzn 63 cirzpieć 63 cis 64 cis (cyś) 69 cisawy 64 cisina 64 cisk 64 ciskać 64 cisnąć 64 cisowy 64 ciśnienie 64 cisza 61 ciszszy 61 ciszyć 61 ciucia 64 ciu-ciu 64 ciuciubabka 64
Indeks ciućka 64 ciukać 65 ciuknąć 65 ciułać 64 ciupa 65 ciupać 65 ciupaga 65 ciupas 557 ciupnąć 65 ciura 65 ciurba 65 ciurczeć 65 ciurkać 65 ciurkiem 65 ciurknać 65 ciwun 65 ciza 65 ciża 65 ciżba 64 ciżemka 65 ciżma 65 cka (deska) 88 cklenie 65 cklić się 65 ckliwy 65, 570 cknać 65 cknić się 65 clenie 65 clić 65 cło 65 cmentarz 66 cmętar7 66 cmok 66 cmokać 66 cmoknąć 66 cmoktać 66 cmjntarz 66 cmjnterz 66 cnąć 65 cnić się 65 cność 66 cnota 66 cnotliwy 66 cny 66 co 66 co—to 66 cobądź 66 codzienny 66 cofać 66 cofnąć 66 cog 67 cokolwiek 66, 247 cokół 66 colt 55 comber 57 coniemiara 330 copel (sopel) 66, 507 córa 66 córeczka 67
córka 66 córunia 67 córuś 67 coś 66 cóz 66 cuch 67 cuchnąć 67 cuchthaus 67 cucić 67 cuckać 69 cud 67 cudacki 67 cudak 67 cudny 67 cudo 67 cudować 67 cudowny 67 cudzić 67 cudzołożyć 67 cudzoziemiec 67 cudzy 67 cudzysłów 67 cug 67 cugiel 67 cugle 67 > cukier 67 cukierek 67 cukiernia 67 cukrować 67 cuki ownia 67 cuła 68 cuma 68 cumować 68 cupnąć (capnąć) 56 cupnąć (czepiec) 68 cuż 68 cwał 68 cwałać 68 cwałować 68 cwaniak 68 cwany 68 cwclich 68 cw>kicl 68 cyb (czyb) 70 cjbeba 69 cybuch 69 c>bula 56 cyc 69 cyc (c>cek) 69 c\cać 69 c>caszek 69 cycek 69 cjchthaus 67 cycka 69 cycoń 69 c>cuś 69 cydr 69 cyferblat 69 cyfra 69
cyga 69 cygan 69 cyganek 69 cyganeria 69 Cygani 69 cyganić 69 c> ganka 69 cygański 69 cygarka 69 cygarnica 69 cygaro 69 c>kać 69 cykada 69 cjkata 69 c\ kawka 69 cykl 248 cyknąć 69 c\Uorja 69 cjkuta 69 cykutka (czkać) { cyl 57 cymbał 69 c>mbory 69 c>mbulc 69 cymbulec 69 cymbury 69 cyment 69 cymer 69 cymes 70 cyna 70 cynadra 70, 685 cjnamom 69 cynamon 69 cyndalin 70 cyndelin 70 cynek 70 cyngatura 64 cyngbier 190 cyngiel 70 c>nk 70 c>nkowany 70 cynobr 70 cynozura 70 cypel 70 cyplik 70 c>pres 70 cyprys 70 cyprys 70 cyranka 70 cyrata 58 Cyrekwica 59 cyrk 70 cyrkać 70 cyrkiel 70 c>rkiew 59 cyrklowy 70 cyrkularz 70 cyrkuł 70 Cyrkwica 59
Indeks Oiograf 70 c> rować 58 c> rulik 70 c> siać 69 c>ś (c>gan) 69 cyt 70 cytacja 70 c>tara 70 cjtat 70 cytnąć 70 c>tować 70 cytra 70 c>tryna 70 c>trynat 71 c> twar 71 cytwor 71 c>wil 71 c>wilizacja 71 c>wilny 71 c>wka 59 cyzelować 71 cyziojan 71 cyzlerować 71 -ć 60 ćcia 569 ćciwiarski 74 ćkać 05 ćma 65 ćmić f>> ćmiel (czmiel) 79 ćmok 66 ćmuk 66 ćpać 65 ćwiardy 583 ćwiartka 68 ćwiartkowy 68 ćwiartować 68 ćwiczenie 68 ćwiczyć 68 ćwiek 68 ćwierć 68 ćwiergotać 68 ćwierkać 68 ćwierkotać 68 ćwiertnią 68 ćwiertować 68 ćwiek (ćwiek) 68 ćwik 68 ćwikieł 68 ćwikła 68 ćwioczek 68 ćwiok 68 ćwirć 68 cwirdza 586 ćwirdzić 586 ćwirk 68 ćwirkać 68 ćwirtnia 68 ćwirzdzić 586
-cz (co) 71 -cz (cze) 71 czabaje 71 czaban 71 czac 55 czacina 59 Czacki 55 czuc7 55, 71 czaczko 55 C7ac70 55
czaczu 55 czad 71 czadź 55 czadzić 71 czahar 71 czahor 71 czaić się 71 czair 71 czaj 71 czajka 72 czajka (szajka) 72, 539 czajnik 71 czakać 75 czakan 75 czakanka 75 czako 72 czai 72 czamara 72 czamaika 72 czambuł 72 czamlct 72, 215 C7anka 56 Czanforjja 73, 26ti, i71 C7apa (capa) 56 czapa 72 C7apcc7ka 72 C7apelski 72
czapić 72 c7apinos 72 C7apka 72 czapkować 72 czapla 72 c/apnik 72 czaprak 72 C7ar 72 C7ara 72
czarci 73 czareczka 72 czarka 72 czarniawy 72 czarnobrewa 40 c7arnocha 72
czarnoglów 72 czarnoksiężnik 72 czarnucha 72 czarnuszka 72 czarn> 72 czarodziej 72 czarować 72
699
czarownik 72 czart 73 czartopłoch 73 Czartorjja 73 206, 471 czas 73 czasem 73 czasola 73 czasołka 73 czasoslów 73 czasowo 73 czasownik 73 czasula 73 czasutka 73 czasza 73 czaszka 73 czaszulka 73 C7ata 73
czatować 73 czatownik 73 czaus 73 czausz 73 cząber (comber) 57 C7.jbr 73 -czać (spocząć) 73 -czać (7aczać) 74 C7astka 78 Í 7«i ty 60
C7ban 107 czber 56 czchać 74 C7rhać {kichać) 226 C7chnać 226 czciciel 77 C7(ić 71, 77 czcionie 83 c7cionka 83 c/r7enie (czczy) 74 czc7ość 74
czczy 74 czcz>ca 74, 583 r7C7yć
74
czebcr 56 Czech 71 czccheł 74 c7echło 71 C7echra«' 77 czeczotka 71 czcrzuga 74 czego 66, 71 C7eg07 66 czekać 75 czekadlnik 75 czekan 75 czekana 75 C7ckanka 75 C7ekczery 75
czekmen 75 czekolada 80 czeladka 75
czeladnica 75 czeladnik 75 czeladna 75 czcladzin 75 czeladź 75 czelednik 75 czelność 80 czelny 80 czeluść 75 czem 66, 71 czemierzyca 62 czemu 66, 71 czepek 75 czepiać 75 czepić 75 czepić (czepiec) 75 czepiec 75 Czepiel 78 czerak 82 C7erchlic 674
czere-mere 675 czercchy 581 czereda 76 czeiemcha 76 czeremsza 581 czeren 582 czerep 76 czereśnia 76 czer wo 76 , 581 czerga 76 czerha 76 czerliwy 77 czermień 77 czernica 72 czernić 72 czernidło 72 czerniec 72 C7ernobyl 72 czerń 72 czerpać 76 czerpak 76 czerstwy 76 czerw 76 czerwiec 76 czerwień 76 Oerwiensk 77 Czerwieńskie Grody 77 czerwi w> 77 czerwliwy 77 Czerwona Ruś 77 czerwony 76 czerwotocz 76 czer>n 582 czesać 77 Czesi 74 czeski 74 czesne 78 czesny 78 czestka 78
Indeks
700 czestne 78 czestnik 78 czestność 78 czestny 78 Czesłoch 78 częstować 78 cześć, czci 77 cześnik 78 czeszuja 78 czeta (czata) 73 czeznąć 674 czeżuja 78 czędo 542 czepiec 78 czepek 78 często 78 Częstochowa 78 częstokół 78 częstokroć 267 częsty 78 część 78 czkać 78, 683 czkawka 78, 683 czknąć 78, 683 człapać 78 człapak 78 człek 79 człon 78 członek 78 członkować 78 człowieczeństwo 79 człowieczy 79 człowiek 79 czmer 80 czmiel 79 czmucić 80, 527 czmychać 80 czmychnąć 80 czmyr 80 czoboty 80 czochać 77 czochrać 77 czokolada 80 czołdar 80 czołem 80 czołgać się 80 czołganiec 80 czołgatny 80 czołgiem 80 czołgotny 80 czołkać się 80
czółko 80 czołn 80 czółno 80 czoło 80 czołobitnia 80 czołowy 80 czołznąć się 674 czop 80 czopek 80 czopowe 80 czosać 77 czosnek 80 czostek (czosnek) 80 czostka (czestka) 78 czrzewo 581 czrzoda 581 czsność 66 czsnosta 66 czsnota 66 czsny 66 czso 66 czstny 66 czterdzieści 80 czternaćcie 80 czternasty 80 czternaście 80 cztery 80 cztwarty 80 cztwartek 81 cztyrdzieści 80 cztyrnaćcie 80 cztyrze 80 cztyrzej 80 cztyrzy 80 czu 68, 81 czub 81 czuba 81 czuban 71 czubaty 81 czubek 81 czubiasty 81 czubić 81 czuch 67 czucha 81 czuchrać się 77 czucie 81 czuć 81 czudo 81 Czudź 67 czuha 81 czuhać 82
czuhaj 81 czuhań 81 czuja 81 czujduch 81 czujny 81 czujświt 81 czułki 81 czułostkowy 81 czułość 81 czuły 81 czumak 81, 674 czumakować 81 czupieć 78 czupiradło 81 czupirało 81 czupirzyć się 81 czupryna 81 czupurny 81 czuryło 82 czuszka 81 czuwać 81 czwal 68 czwanić się 68 czwartak 81 czwartek 81 czwarty 80 czwarzyć 82 czwiarty 80 czwór 82 czworaki 80, 82 czworakować 82 czwórka 82 czworkować 82 czwórnasób 82 czworo 80 czworobok 82 czworograniasty 155 czworogranny 155 czy 82 czyhać 82 czyj 82 czyjbądź 82 czykawka (czkać) 683 czykutka (czkać) 683 czyli 82, 297 czym 66, 71 czyn 82 czyniąc 82 czynić 82 czyniwać 82 czyjkolwiek 82
czynność 82 czynny 82 czynowaty 82 czynownik 82 czynsz 82 czynszować 82 czynszownik 82 czypek 75 czyrak 82 czyrchlić 674 Czyrmin 77 czyrnica 72 czyrnidło 72 czyrniec 72 czyrńszy 72 czyrpać 76 czyrshć 674 czyrstwy 76 czyrw 76 czyrwiec 76 czyrwieniec 77 czyrwień 77 czyrwiony 77 czyrwony 77 czyrwotoczyna 76 czyrzchlić 583, 674 czyrzpaó 76 czyrzw 76 czyrzwić 76 czyrzwiec 77 czyrzwiony 76 czysło 83 czystość 82 czystota 82 czysty 82 czyścica 83 czyścić 82 czyście 82 czyściec 82 czyścisz 83 cz>ść, cztę 83 czytać 83 czytaniec 83 czytanka 83 czytelnia 83 czytelnik 83 czytelny 83 czyż (czy) 82 czyż (czyżyk) 83 czyżyk 83
D da 83 daca 84 dach 83 dachówka 83
dać, dam 84 Daćbog (Dadzbog) 8-1 da dana 83 daga 84
dajać, daję 84 daktyl 85 dal 84 dalece 84
dalej 84 daleki 84 daleko 84 dalekonośny 84
Indeks dali 83 dalmatyka 84 dalmucja 84 dalszy 84 . dama 84 damascenka 81 damaszek 84 damaszkowy 84 damsif 80 damski 84 danaż 83 Danja 84 daniel 85 dank 112 dannik 84 dań 84 dar 85 Daradzka 94 darć (drzeć) 100 dardański osieł 85 daremny 85 daremszczyzna 85 dard(a) 85 darmo 85 darmocha 85 darmojad 85 darmołeg 85 darmopych 85 darn 85 darnie 85 darnina 85 darń 85 darować 85 darski 85 darzki 85 darznąć 85 darznie 85 darzyć 85 daszek 83 data 84 datek 84 datly 85 datować 84 datum 84 dawać 84 dawca 84 dawić 85 dawka 84 dawność 85 dawny 85 dazka 84 dab 85 dąbczak 85 dąbek 85 dąbie 85 Dąbie 85 dąbrowa 85 dąbrowie 86 dąbrówka 86 Słownik
Dąbrówka 86 dąć, dmę 86 dąs (dąsy) 86 dąsać się 86 dąsna 108 dążki 86 dążność 86 dążny 86 dąży 105, 675 dążyć 86 dbać 86 dbały 86 Dbra 39, 86 Dbrzyca 86 dca 86 debata 451 deboszować 91 debra 86 debrz(a) 86 decernent 268 dech, tchu 86 decyroa 88 dedukcja 103 dejnek 86 dek 87 deka 87 deka (daga) 84 dekiel 87 dekoracja 88 dekret 268 delegacja 293 delegat 293 delicje 88 delijunak 87 dćlikat 88 delirjum 292 delja 87 delura 87 demeszka 84 demokracja 88 demon 88 demoniczny 88 demonstracja 349 denar 87 denar (dynar) 87, 675 den arek 87 dendera 112 denko 91 denny (dna) 90 dentysta 674 deporty 198 depozyt 88 deptać 87 deptak 87 deptalnia 87 dera 87 derbisz 87 derdać 87 derdołkowie 87
derdy 87 dereń 87 deresz 87 derewnia 87, 643 derha 87 derka 87 derkacz 87 derty (darty) 100 derwisz 87 deseń 88 deser 88 deska 88 despekt 88 deszcz 88 deszczka 88 deszczówka 88 deszczowy 88 deszczu łka 88 dębczak 85 dębczyna 85 Dębią Góra 85 dębianka 85 dębić 85 dębieć 85
dębien 88 dębina 85 Dęblin 85 Dębno 85 Dębogóra 85 Dębołęka 85 dębówka 85 dęga 88 dętka 86, 104 dęty 86 diaczek 88 diak 88 diakon 88, 661 dialog 89 diamant 89 diament 89 diamentowy 89 didko 108 dicta 89 ditko 108 diurnista 110 djabeł 88 djabol 88 djachel 88 djasek 88 dla 89 dlań 204 dle 90 dlić 90 dłabić 89 dłamsić 89 dłapa 306 dławić 89 dławiduda 89 dlawikura 89
701 dlażyć 89 dłoń 89 dłóto 89 dłubać 89 dłubiucho 89 dłubiząb 89 dług 90 długi 90 długoletni 291 Długosiodło 491 długość 90 Długosz 90 Długota 90 dłużą 90 dłużec 90 í dłuźnia 90 dłużnik 90 Si dłużny 90 dłużyć się 90 dma 90 dmący 86 dmuch 90 dmuchać 90 dmuchawka 90 dmuchnąć 90 dna 90 Dniepr 90 Dniestr 90 dniować 109 dniówka 109 dniowy 109 dno 91 do 91 dob' 91 doba 91 Dobczyce 91 Dobek 91 Dobiegniew 91 Dobiesław 91, 93 Dobiesz 93 dobór 37, 423 dobosz 91 doboszanie 91 doboszować 91 Dobra wa 86, 191 dobro 92 dobrochna 91 dobroć 91 dobroczyńca 91 dobrodziej 91, 109 dobrodziejstwo 91 Dobromir 333 dobromyślny 91 Dobroniega 91 dobropan 92 dobrorzeczeństwo 91 Dobrosław 333 dobrota 91 dobrotliwy 91
45
Indeks
702 dobrowoleństwo 91 dobrowolny 91, 630 dobrownik 92 dobry 91 Dobrzycki 36 dobyć 52 dobyt 54 dobytczę 52 dobytek 54 docent 92 dochcip 94, 675 dochód 181 dochtór 92 dochtorowsko 92 dociec 61 dociekać 61 do cna 65 doczesny 73 dodatek 84 dodatni 84 dogadywać 131 dogadzać 148 dogarać 151 dogoda 148 dogodnie 148 dogodzić 148 dogorywać 152 dogryzać 160 doić 92 dojąd 205 doje (dojść) 194 dójka 92 dojki 92 dojmować 202 dójmy wać 202 dojrzały 657 dojrzeć, dojrzę 656 dojrzeć, dojrzeję 657 dojrzewać 657 dojść 194 dojutrek 209 dojutrkować 209 dokazać 223 dokazywać 223 dokąd 225 dokładny 236 do kna 240 dokonać 252 dokonały 252 dokopać się 255 do korzon 258 do korzat 258 dokrowsko 92 do krzty 275 doktor 92 dokuczać 92 dokuczka 92 dokuczliwy 92 dokucznica 92
dokuka 92 dola 92 dolar 564 dolegać 292 dolegliwy 292 dolewka 289 doliczyć 299 dolik 299 dolina 92 Doliwa 194 dolman 92 dolny 92 dół 92 dolać 92 dołek 92 Dołęga 360 dołek a 92, 360 dolęzny 360 dołki 92, 572 dołman 92 dołoma 92 dołoman 92 dołożyć 313 Dolupłoz 686 dom 1*3* 685 doma 93 domacy 93 domagać się 342 domak 93 domalegaj 93 Doma nie w 93 Domanowa 93 Domarad 93 domator 93 domek 93 Domek 93 Domicnik 93 Domienikowo 93 domieszka 335 domniemany 342 domowit 93 domownik 93 domowy 93 Don 103 donacja 84 donica 94 donos 361 donośny 361 doń 204 dookoła 248 dopasowywać 398 dopiero 94 dopioro 94 dopiro 94 dopirz 94 dopirzwo 94 dopóki 682 dopóty 682 dorada 452
do rana 453 do ranią 453' dorazu 454 doraźny 454 dordzały 657 dordzewać 657 dorędzie Ot, 682 dorka 94 dornica 105 dorobajło 94 dorobek 459 dorobić się 459 doroda 460 dorodny 460 doróść 463 dorosły 463 dorotka 94 dorównać 464 dorożka 97 dorsz 59 dorżały 657 do rzeczy 475 dorzeczny 475 dorznąć 477 dorzjnać 477 dosadzać 479 dosichmiast 486 dosiadać 489 dosiadywać 489 dosiąc 490 dosiąść 489 dosiego roku 486 dosięgać 490 doskonały 252 doskrzeć 498 doskwierać 498 dosłowny 501 dospieły 94, 509 dospiewać (spiech) 94, 509 dośpieć 509 dośpieły 501 dospiewać (spiech) 509 dostać 512 dostarczać 514 dostateczny 514 dostatek 514 dostawać 512 dostawca 514 dostąpić 515 dostojen 94 dostojeństwo 94 dostojnie 94 dostojność 94 dostojny 91 dostuchan 463 dosjć 94 dosyt 94 dościgać 529
dościgły 529 dość 94 doświadczyć 535 do szczędu 542 doszczętny 542 do szczętu 542 doszły 94 doszto 94 dotąd 570 dotkliwy 571 dotychdób 91 dotyczeć 571 dotyczyć 571 dotykać 571 doufać 103 doufale 103 doufały 103 doufanie 103 doważać 598 dowcip 94, 675 dowcipliwy 94 dowcipnik 94 dowcipniś 94 dowcipny 94 dowiadywać się 615 dowiedzieć się 615 dowiedzienie 94 dowierać 633 dowferzyć 611 dowieść 94 dowlec 625 dowód 94 dowódca 629 dowora 634 doza 84 do zdry 650 dozgonny 150 dozierać 657 doznać 655 dozór 94 dozorca 94 dozorny 94 dozrały 657 dozwolić 630 dczys 84 doźrzały 657 doźrzeć, doźrzę 656 doźrzeć, doźrzeję 657 dożynki 662 drab, drabi 94 drab, draba 95 drabant 95 drabarz 95, 382 drabina 94 drabiniasty 94 drabinka 94 drabny 94 drabotliwy 94 drabować (drab') 94
Indeks drabować (drab) 95 drabski 95 drabstwo 95 drach (drak) 95 dracz 95 dracza 95 drać, dziorę 100 dragan 95 dragant 95 dragantowy 95 dragnie 95 dragon 95 dragonja 95 dragoński 95 dragument 6 drajhulc 95 drajszlak 95 drak 95 draka (dracza) 96 draia 95 dranica 95 drantywy 100 drany (drać) 100 dran 95 drańcie 95 drapać 95 drapacz 95 drapaczka 95 drapak 95 drapie hróst 95 dra pienie 95 drapiestwo 95 drapież 95 drapieżnik 95 drapirzyt 95 drapnąć 95 drapsić 96 drasnąć 95 dratew 95 dratwa 95 drażnić 95 drażliwy 95 drączek 96 drąg 96 drągal 96 drążek 96 drążki 97 drążkowy 96 drążyć 96 drdest 455 drelich 95 drelink 95 dreliszkowy 95 drelować 99 dremny (drobny) 97 drepcić 96 drepsić 96 dreptać 96 dreszcz 96
dreszczyk 96 drewko 96 drewniak 96 drewnianka 96 drewiany 96 drewniany 96 drewniasły 96 drewnisty 96 drewno 96 drewny 96 drewotnia 96 drewutnia 96 dreznar 96 dręchnąć 96 dręczyć 96 drętki 97 drętwa 97 drętwieć 97 drętwy 97 drgać 97 drgawka 97 drgnąć 97 drgubica 98, 578 drób 97 drobiaszczek 97 drobiazg 97 drobiażdżek 97 drobić 97 drobienie 97 drobię 97 drobionka 97 drobne 97 drobnostka 97 drobnosć 97 drobny 97 droby 97 droczyć się 97 droga 97 drogi 97 drogocenny 97 drogo(w)skaz 97 drogość 97 Drogowit 625 drogozlot 58 Drohobycz 625 drop, dropia 98 dropiasty 98 d ropiały 98 drost 98 drot (drót) 95, 99 drozd 98 drożdże 98 drożdżowy 98 drożeć 97 drożezłot 58 dróżka 97 drożny 97 drożyć (droga) 97 drożyć (drogi) 97
703
drożyzna 97 druch 98 druchna 98 druciany 95 druciarz 95 drug 98 drugdy 98 drugdzie 98 drugi 98 druginasty 98 drugojcy 98 drugubica 98, 578 druh 98 drujki 99 druk 99 drukarz 99 drukować 99 drumka 99 drumkać 99 drumla 99 Druskieniki 99 drustwo 98 druszlak 99 drut 95, 99 drutować 95 druzgać 99 druzgi 99 drużba 98 drużbart 99 drużebny 98 drużka 98 drużyć (drążyć) 96 drużyna 98 drwa 96 drwalnia 96 drwić 96 drwiny 96 drwoszczep 96 dryakiew 99 drybin 685 dryfus 95 drygać 99 drygant 99 dryga wka 99 drygi 97
drystaczka 99 dryś 99 dryzdać 99 dryzdaczka 99 dryzdnąć 99 dryznąć 99 drzakiew 99 drzazdze 100 drzazga 100 drząstwo (dziarg) 108 drzazdze 100 drzeć 100 drzemać 100 drzemała 100 drzemiący 100 drzemka 100 drzemlik 100 drzemliwy 100 drzemota 100 drzenisty 100 drzenność 100 drżeń 100 drzewce 101 drzewiany 101 drzewic(j) 100 drzewie (drzewo) 101 drzewiejszy 100 drzewko 101 drzewniany 101 dizewny 101 drzewo 101 drzeworyt 101 drzewostan 101 drzewsko 101 drzon 100 drżonek 100 drzwi 101 drzwiany 101 drzwiczki 101 drzymać 100 drzyst 99 drzystać 99 drzystawka 99 drżączka 97 drżeć 97
drygubica 98, 578 drygunt 99 dryja 99 dryjaka 99 drylich 95 dryhszkowy 95 drylować 99 drynda 99 dryndać 99 dryndohć 99 dryndulka 99 dryndziarz 99 drypcić 96 drystać 99
drżeń (rdzeń) 456 drżliwy 97 dualizm 101 dubacz 101, 104 dubas 101, 104 dubełt 101 dubeltówka 101 dubeltowy 101 dubiec 101 dubiel 101 dublet 101 dublować 101 Dubrownik 86 duby 101
45*
Indeks
704 duca 102 duch 101 duchem 101 duchenka 102 duchna 102 duchnik 101 duchowieństwo duchowny 101 duć, duje 102 ducza 102 duc7aja
102
duda 102 dudarz 102 dudek 102 dudka 102 dudki 102 dudlao 102 dudlić 102 dudłać 102 dudławy 102 dudło 102 dudnieć 103 dudnić 103 dudrac 103 dudut 102 dudziarz 102 dud 101 duet KII dufać 103 dufalc 103 dutaly 103 dufliwy 103 dufność 103 duga 105 duha 105 duk 103 dukać 103 dukat 103 D u k U 102 dukwić 103 dukwieć 103 dukt 103 duła 138 duU/ec 103 dul i7iia 675 duł A 675 Dułgota 90 duma 103 d u n u ć 103 dumka 103 dumność 103 dumny 103 dunaj 103 Dunaj 103 Dunajec 103 Dunajów 103 dunal 104 Dun a wiec 103 dunąć 103
101
dunder 101 dunira 94 Dunin 84 Dunja 84 Dun 85 duński 84 duo 101 dupa 104 dupak 104 dupek 104 dupełbir 105 dupla (dupło) 104 dupla 101 duplak 101 duplika KU duplikat U8 duplon 101 dupło 104 dupniasty 104 duptiieć 104 dupnik 104 dupn> 101 dur 104 dura 113 durak 104 durawy 113 dureń 101 durk (druk) 99 durka 113 durkowaty 113 durlatka 110 durnica 104 durno 104 durnv 104 durować 104 durszlak 99 d u i / e ć 101 dur/>«' 101 dusić 101 dusij,ros7 K U dusua Km duś (dukat) 103 dus/a 102, 101 duszka HU duszkiem 101 duszkożl 102 dus7nie
104
dusmik 104 duszno 104 dus7ii>
104
duszony 101 duszpasterz 104 d u s 7 \ c a 104 dus/\ czka 101 dutcpjsem 102 dutc passa 102 dutepasy 102 dutka 104 duż 104
duże 104 dużo 104 dużość 104 duzszy 104 duży 101, 675 dwa 105 dwacet 105 dwadzieścia 105 dwaki 105 dwakroć 267 r
d\v anad7Íeście
110
dwanaście 105, 110 d-ftie 105 dwieście 105, 516 dwirze 101 dwoić 105 dwoisty 105 dwój 105 dwojaki 105 dwojako 105 dwoje 105 dwojcy tOo dwójce 105 dwójka 105 dwójko 105 d wojny 105 dwor 105 dworacz>ć 105 dworak 105 dwornica K)"> dworuj 105 d w o r o w a ć 105 dwor7anin
Í05
dworzec 105 dwud?iest> 105 dwugłos 144 dwugłoska 144 dwunadziesU HO dwunasty 105, 110 dwunogi 105 d w u p ł c i o w y 421 d w u r a ź m 105 dwuznawnj 105 dv ba 105 d>bat H'5 dj bid/ban 105 djbikufel K)5 djbki 105 dąbkiem 10"> chch (dech) 106 d j c h (d\szek) 106 d j c h a ć 80, 106 djchawica 106 d\chawic7n>
106
d> c h a r k a 1% d>chn4ć 106 d j c h t o w a ć 106 djchtowny 106 d>dek 103
d>g 106 d>ga 106 d \ g a ć 106 d j g n a ć 106 d \ g o t a ć 106 d> kto wać (dychtować) 106 d>ktować (dyktat) 106 djktowny 106 dyi 106 d>lina 106 d>liżans 106 d j l o w a ć 106 d>m 106 d>ma 106 dj marka 106 dymek 106 d j m i ć 106 d> mienica 106 d\ m i e n i c 7 i i y
106
d>mic 106 d\.minica 106 d>miona 106 d>mionka 106 d j m k a 106 d>mnik 106 d\mny 106 dv m ó w k a 106 d\mow> 106 d\nur 87, 675 dxnarek 87, 673 djndać 106 d>ndjrz 106 d \ n g o w a ć 106 d>ngus 106 d>nia 106 dvplom 106 djptam 107 d>ptan 107 d>rdać 87 d> rdem 87 d>rdy 87 d > r d \ m a ł k a 119, 68sharmonja 169 dvsjunkcja 190 d>sk 88 d>spens(a) 509 djspepsja 406 d>str>kt 522 d j S 7 C ć 86
d>szck 106 il>S7el 107 d>S7elny
d>szer djS7la
djtek
107
430 107
103
Indeks dywan 107 dywanik 107 dzaga (żaga) 660 dzban 107 dzbanarz 107 dzbanek 107 dzbanuszek 107 dzbuk 648 dziabać 107 dziabet 88 dziabka 107 dziublica 88 dziabnąć 107 dziachnąć 107 dziać (sic.) 107 dziad 107 dziadek 107 dziadostwo 108 dziadowizna 107 dziadówka 108 dziadunio 108 dziad jga 108 dziadzia 108 dziadzio 108 dziak (diak) 88 dziakać 107 dziakło 108 dział 108 działać 109 działacz 109 działo 109 dziama 108 dziamać 108 dziamdzia 108 dzianet 108 dzianica 113 d7ianiczka
113
dziany 107 dziardyn 108 dziarg 108 dziarno 108 dziarski 108, 110 dziarstwo 108 dziatki 108 dziatwa (dziać) 107 dziatwa (dzieci) 108 d?iąsło 108 dziąsiow y 108 dziąsna 108 dziąślanj 108 dziąślnj 108 dziążki 109 dzicz 113 dziczka 113 7na 113 dzidzierz\sty 112 dzie (gdzie) 1^8 dziebrenoski 33
dzieci 108 dziecię 108 dziecina 108 dziecinny 108 dziccinski 108 dziecko 108 d7iecki 108 dzieckować 108 d7iecski 108 Dzicćmarowice 111 Dziecmiarki 111 Dziećmiarowo 111 dziedzic 107 dziedzictwo 107 dziedziczyć 107 dziedzierzysty 112 dziedzina 107 d7iedzinicc 109 dziegieć 109, 652 -dziej 109 dzieją 109 dziejąc 107 dzieje 109 dziejowy 109 dziel-dziel 108 dzieła (dla) 89 dzielić 108 dzielnica 108 dzielnik 108 dzielnik (dzieło) 109 dzielny 109 dzieląc 109 dzieło 109 dziengi 109 dzienia 109 dzienie 109 dziennik 109 dziennikarz 109 dzienny 109 dzień, dzicni 109 dzień, dnia 109 dzierać 100 dziergać 110 dzierkacz 87 dzierlatka 110 Dzierzążna 110 Dzierzążno 110 dzierzba 110 d7ierzęga 110 dzierzmoła 110 Dziorzna 110 dziorzadło 110 dzierżak 110 Dzierż anów 110 dzierżawa 110 dzierżawca 110 d7ierżeć 110 Dzierzek 110 dzierżenie 110
705
dzierżony 110 dzierżyć 110 dziesiątka 110 dziesiąty 110 dziesięcina 110 dziesięcioro 110 dziesięć 110 dziesiętnik 110 Dzietrzych 110 D7ietrzy cno wice 111 dzietwa 109 dziewa 111 dziewać (dzicjać) 107 dziewana 111 dziewanna 111 dziewczę 111 dziewczyna 111 dziewiąty 111 dziewica 111 d7ic wierz 111 dziewięciornik 111 dziewięciornik 111 dziewięcirnik 111 dziewięć 111 dziewięćsił 111 dziewięsił 111 Dzicwin 111 dziewiorek 111 dziewka 111 dziewoja 111 Dziewoklicz 234, 276 D7iewoklucz
276
dziewosław 111 dziewosłębić 111 dziewosłęby 111 d7iewosnębić
111
dzieża 112 dziebrenoski 33 dzięcielina 112 dzięcioł 112 dziędziera 112 dziędzierzawa 112 dzięga (dziękwa) 113 dzięgać 113 dzięgi 109 dzięgiel 112 dzięgil 112 dzięgna 112 d7ięk
112
dzicka 112 d7iękc7>nienie 112 dzięki 112 dziękować 112 d/iękwa 112 dzik 113 dziki 113 d7ikość
113
dzikus 113 dzinia 113
dzińsia 113 dzinś 113 dziób 113 dzióbać 113 dzióbasty 113 dzióbaty 113 dzióbek 113 dzióbnąć 113 dzioki 113 dzionek 109 dziostra 113 dziostrować 113 dzirać 100 dzirbić się 110 dzirbolić się 110 dzirbołka 110 dzirlatka 110 dziryt 113 dzirzgać 110 dzirzwa 110 dzirżeć 110 Dzirżek 110 dzir żenię 110 dzisi 113 dzisia 113 dzisiaj 113 dzisiejszy 113 dziś 113 dziub 113 dziubać 113 d/iubas 104 dziupla 104 dziuplo 104 dziura 113 dziurawy 113 d7iurla 113 dri M latka 110 dziurzysty 113 dziw 114 dziwactwo 114 dziwaczyć 114 dziwak 114 dii warny 114, 530 dziwer 114 dziwerować 114 dziwić się 114 dziwir 114 Dziwisz 114 dziwi'na (dziewanna) Ul dziwny 114 dziwo 114 <Ì7Ìv> oczek
114
dziwoki 111 dziwoląg 114 d/iwotwór 114 dziwować się 114 dziwowanie 114 dziw o widz 114
706 dziwowisko 114 dziwy 114 dzwon 114, 658 dzwonek 114 dzwonić 114 dzwoniec 114 dzwonnik 114 dzwono 114
Indeks dźwiarstwo 108 dźwierka 101 dźwierki 101 diwierze 101 dźwięczeć 114 dźwięczny 114 dźwiędać 112
diwięga 112 dźwięgać 112 dźwięk 114 dźwigać 114 dźwignąć 114 dźwignia 114 dźwirki 101
dźwirze 101 dzdżyć 88 dżdżysty 88 dżet 132 dżgać 664 dźgnąć 664 dżuma 114
eliksyr 115 Ełk 309 emetyk 630 emir 115 enklityczny 500 es (as) 7 estetyka 202
estragon 21 estymować 524 esy-floresy 115 etman 171 -ewic(z) 612 eź 115 eże 115
falundysz 303 fała (chwała) 186 fałagi (chatagi) 175 fałat 117 fałd 117 fałda 117 fałdować 117 fałdysztor 117 fałdzisty 117 fałeczny 117 fałeszny 117 fałki 675 fałsz 117 fałszerz 117 fałszować 117 fałszywy 117 famuła 117 famurały 117 fana 117 fanatyczny 117 fanatyk 117 fanatyzm 117 fancliber 117 fancz 118 fandzlibrowy 117 fanfaron 118 fankiel 118 fanszlibrowy 117 fant 118 faMastyczny 118 fantastyk 118 laiiiazja 118 fantazjować 118 fantazma 118 fantazować 118
fantować 118 fantowy 118 fara 118 faramuśny 118 faramuszka 118 fararz 118 farba 118 farbiarnia 118 farbiarski 118 farbiczka 118 farbierski 118 farbierz 118 farbisty 118 farbka 118 farbot 125 farbotki 125 farbować 118 farbowny 118 farfura 118 farfurka 118 farmarcznik 118 farmark 118 farmazon 118 farmuszka 118 famy 118 farsa 118 farski (famy) 118 farsnąć 677 farsz 118 farszować 118 fartować 118 fartuch 118 fartuszek 118 fartyczny 118 faiusz 118
E edukacja 103 edukować 103 ehejt 115 ej! 115 ejnal 170 ejżet 115 ekonom 367
ekscelencja 80 ekspensować 509 ekspensy 509 ekspert 438 elearowie 115 elektwarz 115 elena 4
fabryka 92 fabrykant 92 fabrykować 92 fabularz 11 fabuła 11 facecja 116 facelet 116 facet 116 facetka 116 fach 116 fachcl 116 fachlarz 598 fachowiec 116 fachowy 116 facjata 116 facjenda 116 facka 116 facolet 116 facyłet 116 facz 116 iaczować 116 fafałki 116, 675 fafały 116, 675 fafel 675 fafełki 116, 675 faferkraut 116 faflać 675 fafle 675 fafoł 116, 675 fafr 410 fafrać 675 fafuła 116, 675 fagas 116 fagocista 117 fagólny 117
fagoła 116 fagot 117 fajans 118 fajczany 117 fajczarz 117 fajeczka 117 fajerka 117 fajerwerk 117 fajfer 117 fajka 117 fajkarz 117 fajkowy 117 fajn 117 fajngult 149 fajnzilber 117 fajtałaszki 119 f akcja 119 fakla 116 fakt 117 faktor 117 faktyczny 117 fala 117 falandysz 303 falbana 117 falebny 186 falendysz 303 Faleński 116 Falęcice 186 Falęty 116 falić (chwalić) 186 falisty 117 falit 117 Falkowski 186 falować (fala) 117 falować (felować) 117
F
Indeks faruzajski 118 faruż 118 faryna 118 farynarz 1Í8 faryniarz 118 farynnik 118 farytiny 118 faryzeusz 118 fasa 119 f a sęczka 119 faska 119 fasola 119 fasolka 119 fasol 119 fason 119 fasować 119 fastryga 119 fastrygować 119 fastrzyga 119 fasulec 119 fasunek 119 faścić 187 faszerować 118 faszyna 119 faszysta 119 Fata Morgana 119 fatalista 119 fatalizm 119 fatalność 119 fatalny 119 fatalachy 119 fatałaszki 119 fatum 119 fatyga 119 fawor 120 faworyt 120 faworyta 120 faworyty 120 fawować 120 faza 120 fąfel 116, 675 fąfoł 116, 675 fąfrać 675 fąfry 116, 675 febra 120 fcchtmistrz 120 fechtować 120 federpusz 448 fel 117 fela 117 feler 117 felować 117 felczer 120 feldmarszałek 120 feldwebel 120 felpa 120 femurały 117, 131 fendel 117 fendrych 117
fenik 120 fenrych 117 feralny 120 ferenc 120 fercns 120 feret 120 feretek 120 ferczja 120 fergadron 125 ferjalny 120 ferje 120 ferman 122 ferska 45 fertać 118 f er tyczny 118 feruła 21 fest 121 fest (festyn) 121 festyn 121 feta 121 feteć 121 fetoć 121 fetor 121 fetować 121 feudalny 295 feudum 295 fiakier 121 fiałek 122 fialkowy 122 fiasko 121 ficl 121 ficać 121 ficygierna 121 fidrygance 121 fidrygancje 121 fierka 122 fierlej 675 fifka 117 fig-mig 121 figa 121 figatele 121 figiel 121 figiel-migiel 121 figielek 121 figlarny 121 figlarski 121 figlarz 121 figlasy 121 figlik 121 figlować 121 figownica 121 figowy 121 figuły 121 figura 121 figuralny 121 figurant 121 figurka 121 figurować 121 figury na 121
figurynka 121 fijałka 122 fik (figa) 121 fik! 121 fik-mik 121 fikać 121 fikalski 121 fikcja 121 fikcyjny 121 fiknąć 121 fiks 121 fiksacja 121 fiksat 121 fiksować 121 fiktywny 121 fila (chwila) 187 filantropja 122 filar 121 filet 669 filja 121 filjacja 121 filjalny 121 filip 121 Filiponi 121 rilipowcy 121 filister 121 filistjn 121 filiżanka 121 filować 669 filozof 122 filozofja 122 filtrować 122 filut 122 filuterny 122 finanse 122 finfa 122 fioch 122 fiok 122 fiolet 122 fioletowy 122 fioł 122 fiołek 122 fiołka 122 fiołkowy 122 firacyntel 122 firaneczka 122 firanka 122 fircyk 122 firka 122 firlej 122, 675 Firlej 122 firletka 122 firma 122 firman 122 fisk 122 fiskalny 122 fiskał 122 fiskus 122 fistuła 122
707 fiszbin 122 fiu! 122 fiukać 122 Huknąć 122 fiut! 122 fiuta 122 fiutacz 122 fiu te 122 fiute-brde 122 fiutka 122 fiuty 122 fiutyniec 122 fizyczny 123 fizyk 123 fizyka 123 fizyler 123, 130 fizys 123 flacha 123 flaczki 123 flader 123 fladrować 123 fladrowy 123 flaga 123 flak 123 flakonik 123 flakowaty 123 flakowy 123 flanca 123, 682 flancować 123, 682 flanka 123 flaster 417 flasza 123 flaszeczka 123 flaszka 123 flaszkowy 123 flaszysko 123 flądra 123 flecik 123 flejtuch 123 flejtuszek 123 flet 123 fletnia 123 fletniczek 123 flink 123 flinta 123 flis 123 flisak 123 flisowski 123 flisowy 123 fliśnik 123 flonderka 123 flondra 123 flora 124 floren 123 floret 124 floryzować 124 flota 124 flotyla 124 fluks 124
Indeks
708 fluksja 124 flukta 124 flura 124 flus 124 foch 124 foch (foch) 124 fochr 124 focho wać 124 fochj 121 fodcrtuch 130 fodro wać 124 fofr 124 foksal 121 folajtcr 127 folajtra 127 fclarz 124 folga (folja) 124 folga 121 folgować 124 foljo 124 foljał 124 foljant 124 folować 121 folusz 124 folusznik 124 folwarc7ck
124
folwarczni 124 folwarczjna 124 folwarcczek 124 folwark 124 fołdrować 124 fotdrownik 124 foldrunek 124 fonfry 116, 675 fontana 125 fontaź 125 for- 125 fora 129 forbot 125 forbotki 125 forc 125 forca 125 fordan 125 fordański 125 Fordon 125 fordun 125 fordygal 126 fordyment 125 foremny 125 forga 125 forgocz 125 forma 125 formacja 125 formalność 125 formalny 125 format 125 form f eliczek 125 formibzdy 125 formularz 125
formuła 125 formułka 125 formuza 122 formuzka 122 fornal 125 fornalka 125 fornalski 125 forpoczta 125 forpos7ta
125
forsa 125 forsować 125 forsowny 125 forst 126 forszpan 125 forszt 126 forszlat 126 forszt o wać 126 forszus 125 fort 126 forta 126 fortalę 126 forteca 126 fortel 126 fortelny 126 fortepian 417 fórtka 126 fortugał 126 fortuna 126, 675 Fortunat 126 fortunić 126 fortunka 126 fortunny 126 fortyfikacja 126 forty fi ko wać 126 fortygał 126 fort\l 126 fortylny 126 forwachta 125 forwark 124 foryś 126 forytarz 126 forytować 126 forzt 126 fosa 127 fosfor 127 foszcz 187 foszki 124 foszt 126 fosztować 126 fotarlę 126 fotel 117 fotografja 127 foza 127 fracha 127 fracht 127 fraj- 127 irajbiter 127 frajer 128 frajerka 128
frajkury 127 frak 127 framboga 127 frambuga 127 framuga 127 framza (frandza) 128 franca 127 francy mer 127 Franciszek 127 franciszkani 127 Francja 127 francowy 127 francoza 127 francuski 127 francuszczyzna 127 Francuz 127 francuzica 127 frandza 128 Tranek 127 Frania 127 Franio 127 franka t ab ul a 118, 563 franko 127 Krankonja 127 frankoński 127 Frankowie 127 frant 127 Jrantowka 127 frantowski 127 franza 128 frns 127 frasobliwy 127 frasować 127 frasowity 127 frasowliwy 127 f raso wiry 127 îrasunek 127 frasunk 127 fraszka 127 fraszkopis 127 fraucymer 127 fraza 128 frazes 128 frazesowicz 128 Frącek 127 frejbiter 127 frejlina 128 Irelka 128 tresować 127 fresunk 127 frez 128 frędzelka 128 frędzla 128 fręzelka 128 frocht 127 froncymer 127 froterować 128 fru! 128 fru-bru 128
frugać 128 frunąć 128 fruwać 128 frybra 120 fryc 128 fr>cowac 128 fryców ka 128 fryga 128 frygać 128 frygnać 128 fryj 128 fr>jerka 128 fryjerski 128 fryjerstwo 128 fryjerz 128 fryjor 128 fr>jować 128 fryjowny 128 fryka 128 frykacz 128 frjkando 128 frykas 128 frykasować 128 fr>kcja 128 fr>marczyć 128 frymark 128 frjmuśny 118 fr>st 128 fryszki 128 fryszt 128 frysztukować 129 ' frywolt 128 frywort 128 fryz (frez) 128 fryz 129 fryza 129 fryzjer 129 frjvjerski 129 fryzka 129 fr>zować 129 fryzura 129 fsiu-bziu 122 ftery (któr>) 278 fto (kto) 278 tlorny (który) 278 fuczeć 129 fuga 129 fugas 129 fugas chrustas 129 fu ja 129 fujać 129 fujara 129 fujarka 129 fu jawa 129 fujawica 129 fuk 129 fukać 129 fuki 129 fukłiwy 129
Indeks fuknąć 129 Kulsztyn U l fum 129 fuma 129 funcik 129 funda 129 fundacja 129 fundament 129 fundamentalny 129 fundować 129 fundusik 129 fundusz 129 funduszowy 129 funt 129 funtcol 129 funtowy 129 fura 129 furaż 127
furażować 127 furczeć 129 furda 129, 675 furdyga 257 furfant 129 furfanterja 129 furiiać 129 furgon 127 fur ja 129 furjat 129 furjatka 129 furjować 129 furka 129 furkać 129 furknąć 129 furkotać 129 furlon 129 furman 129
gabać 130 gabacz 130 gabanic 130 gabilotka 130 gabinet 130 gablotka 130 gabnać 130 gace 131 gacek 131 gach 130 gachów ać 130 gacica 131 gacić 131 gacie 131 gacki 131 gacny 131 gacoperz 131 gacze 131 gad 131 gadać 131 gadacz 131 gadaj 131 gadanina 131 gadateusz 131 gadatliwy 131 gadatywus 131 gadka 131 gadu-gadu 131 gadulski 131 gaduła 131 gadzać 148 gadzina 131 gagatek 132 gaić 132 gaik 132 gaisty 132 gaj 132
gajda 132 gajdak 132 gajdarz 132 gajdos 132 gajny 132 gajowe 132 gajowina 132 gajowizna 132 gajówka 132 gajowy 132 gala 132 galancie 132 gal ant 132 galanterja 132 galanteryjny 132 galanto 132 galantom 132 galantować się 132 galanty 132 galar 132 galarda 132 galareta 132 galaretowy 132 gal arja 133 galas 132 galatyna 132 galbin 133 galcz 149 galer 133 galera 132 galcrja 133 galernik 132 galcta 133 galgand 134 galiaty 133 Galicja 133 galić 133
709
furmanek 129 furmanić 129 furmanski 129 furnać 129 furstat 126 furt 126 furta 126 furtać 129 furtianka 126 furwachta 125 fur>-bury 675 fur>sic 126 fusta 129 fusy 129 fuszer 130 fuszerka 130 fuszerować 130 futer 130
futerał 130 futerko 130 futertuch 130 futor 130 futro 130 futrowany 130 futrowizna 130 futryna 130 futrzany 130 futrzny 130 futrzyna 130 fuz 129 fuza 129 fuzja 130 fuzyjka. 130 fyrkać 130 fyrtać 118, 130
galion a 132 galiota 132 galoty 133 galówka 132 galreta 132 gala 133 gałązka 133 gałąź 133 gałda 140 galdus 140 gałeczka 133 gałgan 133 gałganiarz 134 gałganki 134 galgański 134 gałgaństwo 134 gałka (kawka) 133 gałka 133 gałować 133 gałuch 133 •gałuszka 133 gałuszjć 133 gałwacki 144 gałwak 144, 676 gamać się 134 gamajda 134 gamgać się 134 gamoń 134 gamorzyć 131 gamracja 130 gamrat 130 Gamrat 131 gamratka 130 gamratka (gramatka) 155 gamratować 130 gam rot a 155
gamrolka 155 gancarski 135 gancarz 135
G
gand7iara
134
ganek 134 gang 134 ganiać 150 ganić 134 ganiebnoić 134 ganicbny 134 gank 134 gankowy 134 gańba 134 gańbić 134 gap, gapia 134 gapa 134 gapiątko 134 gapić się 134 gapiowaty 134 gara 134 garantować 165 garb 134 garbarnia 131 garbarz 134 garbaty 134 garbić 134 garbonos 134 garbować 134 garbowaty 134 garbus 134 garbuz (garbarnia) 134 garda 601 gardełko 135 garderoba 165, 601 gardlany 135 gardlica 135 gardlić się 135
710 gardlina 135 gardlacz 135 gardłko 135 gardło 134 gardłować 135 gardłowy 135 gardy 135 gardzić 135 gardziel 135 gardził 135 gardzina 135 gardziołek 135 garkuchnia 135 garleta 132 garłić SÌQ 135 garło 134 garłowaty 135 garnąć 135 garncarski 135 garncarz 135 garnek 135 garniec 135 garnuszek 135 garować (gara) 134 garsety 151 garsteczka 136 garstka 136 garściel 135 garść 136 garuga 134 garus 136 gary (gara) 134 gary 135 gas 136 gasa 136 gasiciel 136 gasić 136 gasidło 136 gasnąć 136 gaszek 130 gatka 131 gatki 131 gatunek 136 gawęda 136 gawędzić 136 gawędź 136 gawiedź 136 gawiędzina 136 gaworzyć 137 gawron 137 gawronić się 137 gaz 137 gaza 137 gazda 137 gazdostwo 137 gaz dyni 137 gazcciarski 137 gazeciarz 137 gazeta 137
Indeks gazon 137 gazonik 137 gazownia 137 gazowy (gaz) 137 gazowy (gaza) 137 gaździna 137 gaża 607 gąbczasty 137 gąbka 137 gąbkowy 137 Gącerzewo 111 gadek 137 gągać 139 gągnąć 139 gąs.enica 137 gąsionka 137 gąsior 139 gąska (gęś) 139 gąska (gąsienica) 137 gąstać 137 gąstolić 137 fiąść, gędę 137 gąszcz 139 gąz 164 gążcw 137 gążewka 137 gążwa 137 gbeł (kubeł) 279 gbit 137 gbur 138 gburka 138 gburować 138 gburowatość 138 gburowaty 138 gburski 138 gdakać 13S Gdańsk 138 gdański 138 Gdańsko 138 gdańszczanie 138 Gdecz 154 gdera 138 gderać 138 gderalski 138 gderliwy 138 Gdów 154 gdowa 005 Gdowo 154 gduła 138 gdy 138 gdyby 51, 138 Gdynia 138 gdyrać 138 gdzie 138 gdzieindziej 192 gęba 138 gębacz 139 gębaty 139 gębiczka 139
gębka 138 gębować 139 gębusia 139 gębuś 139 gędziec 137 gędźba 137 gęga 139 gęgać 139 gęgawa 139 gęglić 139 gęgnąć 139 gęgot 139 gęsi 139 gęsiarka 139 gęsiarz 139 gęsinicc 139 gęsiopas 139 gęsior 139 gęstnąć 139 gęstwa 139 gęstwieć 139 gęstwina 139 ' gęsty 139 gęś 139 gęśl 139 gęśliczki 139 gęślki 139 gęzica 164 giący (giąć) 140 giąć, gnę 140 gibać 140 gibki 140 gibkość 140 gibnąć 140 gibotać 140 gichać 140 gichnąć 140 giczał 140 giczel 140 giczelnik 140 gid 140 gidja 140 gidlić 140 Giecz 154 Gicdko 154 gieleta 133 gielnik 141 giełda 140 giełdziarz 140 giemza 140 giemzać 140 giemzić 140 gicrada 155 Gieralty 111 gierka (gra) 154 Gierka 140 gierka 140 giermek 140 gierzynek 140
Giewont 358 giez 140 giezek 140 giezłeczko 166 giezlko 166 giętki 140 giętkość 140 gięty 140 giga 141 gigle 141 gil 141 gildzić (gidlić) 140 ginąć 141 gitara 70 gizd 140, 174 gizdawy 140 gizdraga 140 gizłat 141 giza 141 giżel 141 gizka 141 giżnik 141 gladiator 331 glamać 142 glamkać 142 glamza 142 glamzać 142 glan 141 glanc 141 glancować 141 glanek (gleń) 141 glanki 141 glans 141 glansować 141 glansowny 141 glapa 134 glapić się 134 glawja 142 glądać 141 glądnąć 141 gleba 141 głegla (jodła) 208 gleglija 208 glegotać 141 gleisty 141 glej 141 glejowy 141 glejt 141 glejt (gleta) 142 glejta 141 glejtnik 141 glejtować 141 glejtów nik 141 glejtowny 141 glekotać 233 glemda 142 glemiędzić 142 glemięza 142 gleń 141
Indeks glet 142 gleta 141 gletować 141 glewieć 141 glewja 142 ględzić 141 ględzieć 141 glibiel 142 głibki 142 głica (iglica) 189 glij 141 glijowaty 141 glika (igla) 189 glina 142 gliniarski 142 gliniarz 142 gliniasty 142 glinka 142 glinny 142 glinopac 142 glipki 142 glista 142 glistnik 142 gliśnik 142 gliwy 142 glizda 142 glom 142 glomza 142 glomzda 142 glon 141 glonek (gleń) 141 glosa 142 glot 142 glotka 142 glozować 142 glut 142 gluza 142 gluzować 142 gładce 142 gładki 142 gładko 142 gładkomowny 142 gładysz 142 gładyszka 142 gładzić 142 gładzidło 142 gładzik 142 gładziuchny 142 gładzizna 142 głabać 143 głabnąć 143 głagolica 144 glasać 144 głaskać 143 głasnąć 143 głaszać 144 głaz 143 głaźny 143 głąb, głąbia 143
głąb, głębi 143, 676 głąbiasty 143 głąbik 143 głbiący 676 głbieć 676 głębia 143 głębić 143 głębik 143 głębina 143 głęboki 143 głębokość 143 glębokszy 143 głębszy 143 głobić 143 głód 143, 676 głodać 143 głodek 143 głodny 143 głodomór 143 głodować 143 głodowy 143 głodzić 143 głóg 144 głogobicz 144 Głogohce 144 głogoł 144 Głogoły 144 głomza 142 glos 144 głosek 144 głosiciel 144 głosić 144 głosik 144 głoska 144 głosować 144 głośnie 144 głośnik 144 głośno 144 głośny 144 głowa 144, 676 głowacz 144 głowatka 144 glowaty 144 głowica 144 głowienka 145 głowina 144 głowizna 144 główka 144 głownia 145 głównik 144 główny 144 głowolomny 144 głowowy 144 główs7czyzna 144 głozn 145 głuch 145 głuchman 145 głuchnąć 145 głuchoniemy 145
głuchość 145 głuchota 145 głuchowaty 145 głuchy 145 głum 145 glumić 145 głupek 145 głupi 145 głupiec 145 głupiutki 145 głupkowaty 145 głupstwo 145 głuptas 145 głusza 145 głuszec r45 głuszec 145 głuszyć 145 głuiyć 145 gma (mgła) 329 gmach 145 gmaszek 145 gmatwać 145 gmatwanina 145 gment (kment) 239 gmerać 145 gmcracz 145 gmeranina 145 gmerk 145 gmin 146 gmina 146 gminny 146 gminowładztwo 146 gminowy 146 gmyr 145 gmyrać 145 gmyrzący 145 gmyz 145 gnać 146 gnarować 146 gnat 146 gnatek 146 gnębiciel 146 gnębić 146 gniady 146 gniatać 147 gniazdo 146 gniazdko 146 gniazdosz 146 gniazdowiec 146 gniazdowy 146 gnicie 147 gnić 147 gnida 147 gnieciuch 147 gnieść, gniotę 147 gniew 147 gniewać 147 gniewliwy 147 gniewnik 147
711 gniewny 147 Gniewomir 147 Gniewosz 147 gniezdny 146 gniczmk 146 Gniezno 146 gnieździć się 146 gnieździeński 146 gnieźnieński 146 gnik 147 gnilec 147 gniłka 147 gniotek 147 gnius 147 gniusny 147 gnoić 147 gnoisty 147 gnój 147 gnojek 147 gnojnik 147 gnojowisko 147 gnojówka 147 gnojownią 147 gnus 147 gnusstwo 147 gnuśnieć 147 gnuśnik 147 gnuśny 147 gnyk 147 gnykowy 147 gnyp (knyp) 240 go (jego) 205 gocha (gorzałka) 151 gochna 151 Goci 153 gocki 153 Gocław 148 god 147 godło 148 godnie 148 godnik 147 godno 146 godność 148 godny 148 godować 147 godowanie 147 godownik 147 godowny 147 godowy 147 Godprzydowa 111 godzić (się) 148 Godzięba 148 godziętny 148 godziły 148 Godzimir 148 godzina 148 godzinki 148 godzinnik 148 godzinny 148
712 Godzisław 118 god7Íwy 148 gogątko 149 gogo 149 gogodze 148 gogolica 148 gogot 148 gogółka 148 gogotać 149 goguś 149 goić 149 Gojko 149 Gojmir 149 golanka 149 golarnia 149 golarz 149 golasz 143 golażn 149 * gole z 119 golec 149 golec 149 golemy 119 goleuicc 149 goleniowy 149 golcn 149 golibroda 149 golić 149 golicz 149 gol i zna 149 golnąć 149 goltslarz 149 goltślar 149 gola ź n 149 gołąb 149 gołąbki 119 gołek 149 gołębi 149 gołębiarz 119 gołębi(e)niec 149 gołębnik 149 gołoborze 149 gołobrody 149 gologumno 149 gołojuch 149 gololodz 149 gotomanka 172 gołosłownie 149 goloszjjca 149 gołota 119 golowąs 149 Goły (Hale) 133, 167 gołjsz 149 gomola 150 gomółka 150 gomoły 150 gomon 150 gomonić 150 gon 150 gonciarz 150
Indeks gondola 150 gonduła 150 goniacz 150 gonicha 150 goniciel 150 gonić 150 goniec 150 goniony 150 gonitwa 150 goniwać 150 goniwiatr 150 gonny 150 gono 150 gont(a) 150 gon tal 150 gontowy 150 gontyna 150 gońba 150 gońca 150 gończy 150 Goplo 150 góra 150 gorać 151 góral 150 góralka 150 góralski 150 góralszczyzna 150 Gorazd 151 gorąco 152 gorącość 151 gorący 151 gorącz 152 gorączka 151 gorączkować (się) 151 gorączkowy 151 gorbudy 135* gorczyca 152 gorezjezka 152 gorcz>czny 152 gorel 151 gorejący 151 gorętszy 151 gorg 151 gorgi 151 gorgolić 151 gorgulik 151 górka 150 górki 152 górko 152 gorlic się 151 gorliwiec 151 gorliwość 151 gorliwy 151 górnica 150 górnictwo 150 górniczy 150 górnik 150 górno- 150 górnolotny 150
górnom>ślny 150 górny 150 góro- 150 górować 150 górowaty 150 gors 151 gorseciarka 151 gorset 151 górski 150 gorszy 152 gorszyciel 152 gors7yć 152 gorycz 152 goryc7eI 152 goryczka 152 gorycznik 152 gorzalina 152 gorzałc7any 152
gorzałka 151 gorzałkoś 152 gorzczejszy 152 górze 151 gorzeć 151 gorzej 152 gorzekwiat 152 Gorzędziej 151 gorzki 152 gor7knieć 152
gor7kość 152 gorzjć 152 gor7ykwiat 152
górzysty 150 gorzki 152 Goslaw 148 gospoda 152 gospodarczyk 153 gospodarny 153 gospodarować 153 gospodarski 153 gospodarstwo 153 gospodarz 153 gospodarzyć 153 gospodnowy 152 gospodyni 152 gospodza 152 gospodzin 152 gospodzinów 152 gosposia 152 Gostków 153 Gostjn 153 gośćców > 153 gościa 153 gościć 153 gościec 153 Gościejewo 153 goście 153 gościna 153 gościniec 153 gościnne 153
gościnność 153 gościnny 153 gościństwo 153 gościów 153 gościowy 153 Gościrad 153 gość 153 Gość mir 153 Goszcza 153 gotów 153 gotować 153 gotowadlnia 153 gotowalnia 153 gotowalniany 153 gotowalniowy 153 Gotowie 153 gotowiec 153 gotowizna 153 gotówka 153 gotowy 153 got>cki 153 gówniak 154 gówniarz 154 gówno 154 gowonicc 151 gowor 154 Goworek 154 goworzyć 137 gozd (gwozd) 166 Go7dawa 166 góźdz 166 gra 154 grab 154 grabać 155 grabarka 154 grabarz 154 grabią 173 grabiciel 155 grabić 155 grabie 155 grabieć 155 grabież 155 grabka 155 grabie 155 grabnąć 155 grabnieć 155 grabolić się 155 grabołusk 155 Grabowiec 154 grabsztych 154 grabsztykiel 154 graca 155 gracja 155 gracjalista 155 gracki 154 gracko 154 graco wać 155 grać 154 gracz 154
Indeks
grad 153 gradjerować 157 gradobić 155 gradowa sól 155 gradówka 155 gradowy 155 graf 173 grafka 155 grafomanja 666 grajcar 156 grajek 154 gramatka 155 gramatyczny 155 gramatyka 155 gramolić się 155 granduk 103 grania 155 graniasty 155 granica 155 granicznik 155 graniczny 155 graniczyć 155 granic (grać) 154 granowi ty 155 grań 155 grap(a) 685 grapa (grępa) 154 grapnąć 160 grapsnąć 160 grat 155 gratka 155 gratulacja 155 gratyska 155 gratysowy 155 grawać 154 grawka (grafka) 155 grad 156, 676 grądal 160 grądowina 156 gradowy 156 grądziel 156 gradzik 156 grnzić 162 grążać 162 grążjć 162 grdcst 455 grdęczyć 156 grdubica 578 grdula 138 grdyka 156 Grecja 156 grecki 156 greczyzna 156 grefik 160 Gregorjanki 162 grejcar 156 Grek 156 greka 156 grele 156
gremialny 158 grepa 157 gręba 1">7 Gręboszów 159 gręby (gruby) 1">9 gręda 1T6 grędzi 156, 676 gręd7Jdlo 162 grępa 157, 676 gręzidlo (gr7Czidło) 162 grczv (gr7ę7nnć) 160 gręzy (gręd7i) 676 grób 157 grobel 157 grobelny 157 grobia 157 giobla 157 grobowiec 157 grobowy 157 grobs7tyn
154
groch 157 grochol 157 Grocholski 157 grochowianka 157 grochowiny 157 grochówka 157 grochowy 157 grocik 159 gród 157 gródek 157 grodenapl 158 grodetur 158 Grodno 158 grododzirżea 158 giodowy 157 grodzą 157 grodzić 157 grodziec 157 Grodzisk 157 grodzisko 157 grodzki 157
grodź 157 grof (graf) 173 grogren 158 Grójce 157 grom 158 gromada 158 gromadny 158 gromadzić 158 gromad7ki
158
gromić 158 gromiwać 158 gromki 158 gromnica 158 gromnicznik 334 gromniczny 158 gromny 158 gromot 158 gromotrzask 579
71B
gromowładny 118 gromowy 158 grond (giad) 156 grono 158 gronny 158 gronostaj 158 grono waty 1">8 gronowy 158 groń 155 grosik 159 grosiwo 159 grosz 1 ">9 groszak 159 groszek (groch) 157 groszewy (grosz) 159 groszkować 157 groszkowy 157 groszówka 159 groszowy 159 groszy sko 15*ł groszywo 159 grot 159 gro7a l>9 gro7ić 159 groźba 159 grozi i wy 159 groźny 159 gruba 159 grubarz 159 grubie (grubo) 159 grubieć 159 grubjanin 159 grubjanski 159 grubjanstwo 159 grubo 159 gruboskórny 159 grubość 159 grubowaty 159 gruby 159 gruca 159 gruchać 159 gruchnąć 159 gruchot 159 gruchotać 159 gruczoł 159 gruczołowy 159 gruda 159 grudka 159 grudowaty 159 grudzić 159 grudzień 159 grudzisty 159 grumada 158 grumadki 158 grund (grąd) 156 grundal 160 grundwaga 160 grundy chwal 160 grunt 160 r
gruntowny 160 gruntowy 160 ł*i untwaga 160 grun 155 grusza 160 grus7czanka 160 gi us7ecznik 160
gruszewie 160 gruszka 160 grus7kowaty
160
gruszkowy 160 gruszt 160 gruwazłki 160 gruz 160 gruzeł 160 gruzełka 160 gruzła 160 gruzoł 160 gruźlica 100 grwaski 160 gryalinowy 430 gryczany 156 gryf 160 gryfel 155, 160 gryfik 160 gryfka 155 gryfla 155 gry glinowy 430 gryka 15<> grymas 100 grymaśnik 160 grymaśny 160 grynszpan 160 grynszpanowy 160 grypsać 160 grypsnąć 160 grys 160 gryszpan 160 grywać 151 gryzipiórko 160 gryzmolić 160 gryzmoła 160 gry znać 160 gryzoń 160 gryźć, gryve 160 gryzą 160 grzać, grzeję 160 gr/anka 160 grządka 162 grządy (grąd) 156 grząd/iel 156 grzązki 162 grząznąć 162 grzbiet 160 grzbietowizna 160 grzbietowy 160 grzdęczyć 156 grzdula 138 grzdyka 156
714 grzdykać 156 grzebać 161 grzebak 161 grzebieniasty 161
Indeks
grzebienie (grz<ść) IGI grzebieniowy 161 grzebiennik 161 grzebień 161 grzebiolucha 161 grzebnąć 161 grzebołucha 161 grzebulka 161 grzebyk 161 grzech 161 gi7echot 162 grzechotać 162 grzechotka 162 grzechotnik 162 grzeć, grzebę 161 grzecznie 162 grzeczność 162 grzeczny 162 grzeczy 162 Grzegorz 162 grzegrzołka 166 Grzela 162 grzem.eć (grzmieć) 162 grzepa (grępa) 157 grzesi 162 Grześ 162 giześ 162 grześć, grzebę 161 grzesznica 162 grzesznik 161 grzeszny 161 grzeszyć 161 grzęba 676 grzęda 162, 676 grzępa 157 grzęzawisko 162 gr7Qzid!o 162 grzczki 162 grzęznąć 162 grzęzy (grzęznąć) 162
grzęzy (grędzi) 676 grzmiący 162 grzmieć 162 grzmocić 162 grzmot 162 gr7motać 162 grzmotnąć 162 grzonąć 161 grzyb 163 grzybek 163 grzybie 163 grzybienie 163 grzybień 163 gizybiewie 163 grzjbowie 163 grzymać 162 Grzymała 162 Grzymek 192 grzypa (grępa) 157 grz>wa 163 grzywacz 163 grzywka 163 grzywna 163 grzywowie 163 gub 163 gubać się 163 gubernator 163 gubiciel 163 gubić 163 gula 163 gulasa 163 guldynka 163 gulgotać 163 gultszlar 149 guma 163 gumclastyka 163 gumience 163 gumienny 163 gumi^ut 163 gumnisko 163 gumno 163 gumowy 163 Guńce rzewice 111 gunia 163' guńka 163
haba 175 Habdank 112 haber 175 habinka 175 haczek 167 haczkować 167 haczyć 167 haczyk 167 haczykowy 167 hadrować się 167
hadrunk 167 hadrunkować 167 hadry 167 h a i ci ark a 167 haft 167 hafta 167 haftarz 167 haftować 167 haj 167 baja (chaja) 175
gr7cbieniarz 161
gurbić 134 gurgulić się 151 gusła 164 gusman 164 gust 164 gustować 164 gustowny 164 guścik 164 guśjarz 164 guśhć 164 gutaperka 163 guwerner 163 guwernerka 163 guz 164 guzdrać się 164 guzdralski 164 guzdrała 164 guzeł 164 guzica 164 guziczka 164 guzik 164 guzikarz 164 ' «01* guzikowy 164 guzman 164 «vi guzowaty 164 guzy 164 gwałciciel 164 gwałcić 164 gwałt 164 gwałtować 164 gwałtowny 164 gwałłul 164 gwar (gwarzyć) 164 gwar 164 gwara 164 gwarancja 165 gwarantować 165 gwardja 165 gwardjan 165 gwarectwo 165 gwarek 165 gwarliwy 164 gwarny 164 gwarowy 164 gwarzyć 164
gwazdać 165 gwazdacz 165 gwazdała 165 gwer 138 gweśny 165 gwiazda 165 gwiazda rz 165 gwiazdeczka 165 gwiazdka 165 gwiazdowy 165 gwiazdozbiór 165 gwiaździsty 165 gwicht 165 gwieśny 165 gwiezdny 165 gwieździsty 165 gwint 165 gwintówka 165 gwintowny 165 gwintowy 165 gwisny 165 gwizd 165 gwizdać 165 gwizdawka 165 gwizdnąć 165 gwizdun 105 gwiznąć 165 gwiżdż 165 gwiżdżeć 165 gwoli 166 gwozd 166 gwoździarnia 166 gwoździarz 166 gwoździć 166 gwoździk 166 gwóźdź 166 gzelce 166 gzło 166 gzić 140 gzik 140 gzy 140 gz\ms 166 gżegułka 166 gżegzoika 166
hajdal 170 hajdamacki 167 hajdamak 167 hajdamaka 167 hajdawery 132 hajduk 167 hajiwki 132 hajnał 170 hajno 167 hajtować 167
hajtuś 167 hajw 167 hajwo 167 hak 167 hakowmca 167 hala (Hale) 133, 187 hala! 167 hala 167 halabarda 167 halala! 167
H
Indeks halaspas 167 halcbant 4 haleua 4 halerz 167 Halicz 133 halka 167 halny 167 halsbant 168 halsztuk 168 hałaburda 168 hala-drała 168 hałaj-balaj 168 hałajstra 175 hałas 168 hałasić 168 hałasować 168 hałastra 175 hałaśliwy 168 hahm 4 hałuszki 133 hały 168 hamał 5, 168 haman 168 ba mer 168 hamernia 168 hamernik 168 hamować 168 hamownik 168 hamry 168 hamulec 168 hamza 168 Hanczarycha 198 handel 168 handlarski 168 handlarstwo 168 handlarz 168 handlować 168 handlowny 168 handlowy 168 handręczyć się 167 handryczyć się 167 handrykować się 167 handszlag 5 haniebność 168 haniebny 168 Hanka 1 hankur (rankor) 453 hanszlak 5 hantaba 5 Hanusz 198 hanwark 5 hanyz 5 hańba 168 hańbić 168 hapteka 5 haptekarz 6 haracz 168 haramza 168 harap 168
harapnik 168 haras 6 harasówka 6 haraśny 168 haratać 168 harbuz 168 harc 168 harcerz 168 harcować 168 harcownik 168 hardość 169 hardy 169 hardzić 169 hardzieć 169 hardzina 169 hargotać 176 harkot 169 harkotać 169 harmata 7 harmider 169 harmonijka 169 harmonijny 169 harmonika 169 harmonja 169 harnasać 169 harnasić 169 harnaś 169 harnasz 169 harnaszowany 169 harnaszowy 169 narom bizon 169 harować 169 harowanie 169 hart 169 hartować 169 hartowny 169 harul 169 haru-haru 169 harumpaicat 169 harus 6 hasał 169 hasać 169 hasło 169 haubica 173 haw 167 hawelok 508 hawerz 169 hawiarz 170 hazuczka 170 hazuka 170 heban 170 hebcęgi 369 hebd (chebd) 178 hebel 170 heblować 170 heca 170 hecel 174 hecial 682 heciak 682
hecol 170 hecować 170 heftlik 167 hej! 170 hejda! 170 hejdać 170 hejnał 170 hej ta! 170 hejtman 171 hejże! 170 heksametr 170 hektar 170 hektografować 170 hektolitr 170 hektyczny 170 hektyka 170 hel (hyl) 174 Hela 174 helaż! 170 hclekać 170 helena 4 helikać 170 heliograwiura 170 heljotrop 170 helm 170 hen 171 hengować 171 herald ja 171 heraldyczny 171 herap 168 herb 171 herbaciany 171 herbarz 171 herbata 171 herbatniczka 171 herbowny 171 herc 169 heretyk 171 heretykować 171 herezja 171 hergicwet 171 horgwet 171 herny 175 herold 171 heroldowy 171 herszt 171 hersztować 171 het 171 hetka 171 hetka-pętelka 171 hetman 171 hewdziec 171 hewer 171 Hiacynt 171 hiacynt 171 hieroglifik 457 hinszt 174 hipnotyzować 484 hipokras 171
715 histerja 171 historja 171 Hiszpan ja 172 hiszpanka 172 hiszpański 172 hlaczyk 172 hlak 172 hledać 172 hledzić 172 hładon 172 hładysz 172 hnet 627 hnetki 627 hoc! 172 hodować 172 hodowca 172 hodowla 172 hoj! 172 hojdal 172 hojdać 174 hojność 172 hojny 172 hola! 167 Holandja 172 holandzki 172 Holender 172 holenderski 172 holomęka 150 holować 172 hołd 172 hołdować 172 hołdowniczy 172 hołoble 172 hołomanka 172 hołota 172 hołubce 172 hołubić 172 hołysz 172 homeopata 480 homonim 480 homoseksualny 480 Honczarycha 135, 198 honor 172 honoracjory 172 honorarium 172 honorować 172 honorowy 172 hop! 172 hopnąć 172 hopsl 172, 676 hora (harować) 169 horda 381 hordowit 172 horodniczy 172 horodziszcze 172 horodyszcze 172 horsz (orz) 382 hortensja 678 Horyń 382
716
Tndekí
horz 382 horzec 152 hospodar 173 hospodyn 173 hostruchan 463 hosudar 173 hotel 8 hozy 173 hrabia 173 hrabina 173 hrabiowski 173 hramota 453 hreczka 156, 173 hreczkosiej 173, 487 hreczuszki 685 hrecz> cha 156 hromak 468 Hrubieszów 159 hruby (gruby) 159 hruzki 173 Hryé 173 hodnia 676 hrym na.é 472 huî 172 hub! 172 huba (hubka) 139, 173 buba 173 hubczasty 173
hubka 173 huckop 173 huczek 173 huczno-buczno 46 huczny 173 huf 173 hufiec 173 łiufnal 173 hufnica 173 huj! 173 hujdać 174 hujdawka 174 huk 173 hukać 173 hukłiwy 173 huknąć 173 nul (ul) 593 hulać 173 hulajgród 173 hulaka 173 hulała! 167 hulanka 173
chaba 175 chabei 175 chaberdzic 677 chabet 677 chabeta 175, 677 chabina 175 Chabrowo 184 chabry (chrobry) 184 chabuzie 677 chachla 175 chachmęcić 175 chachmęć 175, 676,677 chadzać 181 chaja 175 chajawica 175 chalcedon 213 chalić (chwalić) 186 chała (chwalą) 186 chałaciarz 175 chałagowie 175 chałastra 175, 676 chałat 175 chałpa 175 chałtury 175 chałupa 175 chałupować 175 chały (hały) 168
cham 176 chamerdzie 677 chamski 176 chamula 176 chan 176 chanaja 176 chandra 530 chapać 176 chapanka 176 chapcydens 176 chapnąć 176 chaps 176 charakter 176 charamdzia 168 charamza 168
hulaszczy 173 hułatyka 173 hultaić się 173 hultaj 173 hułan (ułan) 167
humanista 653 humanitarny 653 humanizm 653 humor 173 huncfot 173 hunckop 173 huncwot 173 hup! 172 hurgot 173 hurkot 173 hurm 174 hurma 174 hurt 174 hurlować 174 hurtownik 174 husarski 174 husarz 174 husnacht 686 huspenina 174 hustem 139, 174 husto 174 husty 174 huś! 174 huśtać 174 huśtawka 174 huszcze 139, 174 huta 174
hutnik 174 huzar 174 huzarski 174 huzica 164 huzno 164 hybać 188 hybel 170 hyberna 654 hyc! 174 hycać 174 hycel 174 hycnąć 174 hyd 174 hydki 174 hydny 174 hydra 637 hydzić 174 hyl 174 hymn 174 hymna 174 hynszt 174, 676 hyr 175 hyra 175 hyrny 175 hys 175 hysować 175 hyz 175
:H
charand7Ìa
168
Charbrowo 184 charchać 176 charcica 176 charczeć 176 chargotać 176 charkać 176 charkot 176 charkotać 176 charleć 176 charlęga 176 charłak 176
charłężnik 176 charłub 212 charmider 169 charpa 176 charpęć 176 chart 176 Charwaci 176 chasa 176 chaśnik 176 chaszcze 176, 676 chata 177 chatka 177 chautury 175 chąsa 177 chąziebny 177 chąźba 177 chcenie 177 chcieć 177 chciwy 177 chebd 177, 677 chebda 177 chebd7ie 177 chcbdzina 177 cheb/ina 177 cheb7iwie 178 chechłać 178 chechłak 178
chelbać 178 chetbotać 178 chełm 178 Chełm 178 Chełmno 178 Chełmża 178 chelpa 178 chełpać 178 chełpić się 178 chełpliwy 178 chełst 178 chełstać 178 chcłścić 178 chełtać 178 chełznać 178 chelzno 178 chera 183 cherchel 178 cherlać 183 cherlak 183 cherlawy 183 cherub 485 cherubim 485 chęchy 178, 676 chęć 178 chędogi 178 chędożyć 178
Indeks cheśnik 177 chętka 178 chętnie 178 chętny 178 chichotać 179 chichy 179 chimera 179 china 179 chinina 179 Chiny 179 chiński 179 chińszczyzna 179 chlać 179 chlapać 179 chlapanina 179 chlapnąć 179 cblaptać 179 chlaskać 179 chlasnąć 179 chlastać 179 • chlastnąć 179 chleb 179 chlebić 179 chlebny 179 chlebodawca 179 chlebojedźca 179 cblebojejca 179 chlebowy 179 chlew 179 chlębać 179 chhpać 179 chluba 178 chlubić się 178 chlubny 178 chlupa 178 chlupać 178 chlust 180 chlustać 179 chłanąć 180 chlapać 180 chłąd 179 chłeptać 179 Chłędowski 179 chłód 180 chłodnica 180 chłodnik 180 chłodny 180 chłodzić 180 chłonąć 180 chłop 180 chłopiec 180 chłopię 180 chłopka 180 cbiosuąć 180 chłosta 180 chłostać 180 chłostki 180 chłos 180 chłościć (się) 180 Słownik.
chluba 178 chłystek 180 chmiel 180 chmielić 180 chmielnik 180 chmielny 180 chmara 180 chmura 180 chmurny 180 chmurzyć 180 chobot 180 choć (choć) 177 chochla 175 chochlik 181 chochoł 181 chocholaty 181 chociaj 177 chociaż 177 choć 177 chód 181 chodaczkowy 181 chodak 181 chodnik 181 chodzą 181 chodzić 181 chodzidła 181 chodziwy 181 choina 181 choinka 181 choja 181 chojar 181 chojda 174 chojdać 174 Chojka 181 Chojnice 181 cholebać 181 cholebka 181 cholera 182 choleryk 182 cholewa 182 cholewka 182 chołosznie 182 chomąto 182 chomelka 182 chomik 182 chomla 182 chomoto 182 chopić (się) 182 chór 182 chorał 182 chorągiew 182 chorągiewny 182 chorąży 182 chorchel (chrachel) 183 chorchlać 183 choroba 183 chorobliwy 183 chorość 183 chorować 183
chorowity 183 chórowy 182 Chorwaci 176 Chorwacja 176 chory 183 chorzeć 183 Chorzelów 183 chórzystka 182 chościk 187 choszczki 187 chów 183 chować 183 chowatedlnica 183 chowierać 183 chowierzyć 183 chowior 183 chowiorek 183 chrabać 183 chrabąszcz 183 chrabotać 183 chrabry (chrobry) 184 chrachać 183 chrachel 183 chram 183 chramać 184 chrap 183 chrapać 183 chrapicki 183 chrapka 183 chrapliwy 183 chrapnąć 183 chrapota 183 chrapowaty 183 chrapowicki 183 chrapy 183 chrąchy 186 chrąst 186 chrępać 185 Chrobaci 176 Chrobacja 176 chrobactwo 459 Chrobak 184, 459 chrobot 184 chrobotać 184 chrobry 184 chromać 184 chromina 183 chromota 184 chromy 184 chrona 184 chronić 184 chroniczny 270 chronologia 270 chronometr 270 chropawy 184 chropowaty 184 Chropy 184 chróst 184, 677 chróstniak 185
717 chróstnik 185 chróstowy 185 chróściany 185 chróśdei 185 chrupać 185 chrust (chróst) 184 chryja 185 chrystyjanie 186 chryzma 277 chrzan 185 chrząkać 186 chrząpiel 185 chrząsłka 186 chrząstka 186 chrząszcz 186 chrzbiet 161 chrzciciel 185 chrzcić 185 chrzciny 185 chrzebiet 161 chrzept 161 chrzeptowy 161 chrzesny 185 chrzest, chrztu 185 chrzestny 185 chrześciciel 185 chrześcijanin 185 chrześcijaństwo 185 chrzęchy 186 chrzęst 186 chrzęścieć 186 chrzybiet 161 chrzypieć 184 chrzyżmo 186 chrzyżmować 186 chterny (który) 278 chtery 278 chto (kto) 278 chtórny (który) 278 chtóry 278 chuch 186 chuchać 186 chuchnąć 186 chuchrak 077 chuchro 677 chuć 178 chuderlawy 186 chudeusz 186 chudnąć 186 chudoba 186 chudopachołek 186 chudy 186 chudziebny 177 chudziec 186 chudzina 186 chujawa 175 chujawica 175 chujec 186 chusa 177
46
Indeks
718 chusta 186 chusteczka 186 chustem (hustem) 174 chustka 186 chutki 178 chutliwy 178 chutnie 178 chutny 178 chwacić 188 chwacki 188 chwalba 186 chwalebny 186 chwalić 186 chwalny 186 chwała 186 Ch wałecki 187 chwałka 186 Chwałko 187 chwarstać 185, 677 chwarszczeć 185
chwast 187 chwat 188 chwatać 188 chwiać 187 chwiądać się 187 chwiejąc 187 chwiejny 187 chwier 187 chwierut 187 chwierutać 187 chwila 187 chwilowy 187 cbwinić 187 obwisnąć 187 chwist 187 chwistać 187 Chwistek 187 chwistnąć 187 chwiszcz 187 chwojka 181
i 189 -ic, -icz 612 ich 204 ić, idę 194 idea 189 idealista 189 idealny 189 ideał 189 id jota 189 idjotyczny 189 idyla 189 Idzi 189 igielnik 189 igiełka 189 igierny 190 iglasty 189 iglica 189 igliwie 189 igła 189 ignorant 673 igo 189 Igołomia 189 igra 190 igrać 190 igraszka 190 igrzec 190 igrzysko 190 ihumen 190 ihumenia 190 ikon(a) 190 ikonostas 190 ikra 190 ikro 190 ikrowy 190 ikrzak 190
ikrzysty 190 ile 589 ilko 589 Urn 680 ilnianka 295 ilnik 195 ilop 593 iluminować 190 ilustrować 304 iłki (jełki) 206 Iłża 316 iłżecki 316 im 204 im (nim) 1ÎH) im—tym 190 imać 190 imacz 190 imaginacja 190 imainacja 190 imaniec 190 imbier 190 imbir 190 Imbramowice 73 imbrjak 190 imbryczek 190 imbryk 190 iment 190 i mieć, imam 190 imienie 190 imieniny 192 imiennik 192 imienny 192 imię 192 imiono 192 imionnik 193
chwost 187 chwostać 188 chwoscisko 187 chwoszcz 187 chwoszczki 187 chwytać 188 chyba 188 chybać 188 chybić 188 chybki 188 chybnąć 188 chybotać 188 chych 179 chycić 188 chyladzią 188 chylcem 188 chylić 188 chyłem 188 chyłkiem 188
chyly 188 chynąć 188 chyra 183 chyrak 183 chyrchel 178 chyrlak 183 chyrlawy 1&3 chytać 188 chytrek 189 chytrość 189 chytry 189 chytrze 189 chytrzec 189 chytrzyć 189 chyz (hys) 175 chyz (chyż) 189 chyż (hys) 175 chyż(a) 189 chyży 189
imitacja 190 imo 192 imojazdą 192 imon 337 imopławem 192 imość 337 imperator 91 imperjał 91 imperjum 91 impertynent 190 impet 446 impetyczny 446 imponować 190 import 190 impresarjo 190 impresor 190 impreza 190 imprymować 190 inaczej 192 inaki 192 inakszy 192 inamorat 190 inąd 192 inderak 192 indergmach 192 indergmaszek 192 in dermach 192 indermaszek 192 indermaszne 192 indukcja 103 indyczka 192 indygienat 91 indyk 192 indzie(j) 192 indzienigier 192
indzienigierka 192 indzingier 192 inegdy 192 inędy 192 ingbiec 190 ingbir 190 ingi 192 inicjał 190 inkarnacja 495 inklinacja 500 inkluz 236 inkurka (rankor) 453 inkwizycja 4 inkwizytor 4 inny 192 ino 192 inochód 192 inochoda 192 inochodnik 192 Inowrocław 209 inspekcja 508 inspektor 508 instytut 190 insuła 639 inszta 175 inszy 192 interes 192 intere(s)se 192 intermedium 569 internat 627 interpelacja 193 intonować 573 introligator 193 introspekcja 508 inwalida 599
I
Indeks inwokacja 630 inżynier 192 iny 192 ips 193 ipsym 193 ipsymować 193 ir (irz) 193 ircha 193 irchownik 193 irchowy 193 irszany 193 irz 193 irząb 200 irzcha 193 Irzy 193, 685 irzyk 193
Irzykowski 685 Isep 193 iskać 193 iskierka 193 iskra 193 iskrzyć 193 iskrzysty 193 Isła 624 Isłocz 624 Islża 316 ispina 193 ist (isty) 194 Î5tba 194 Istebno 194 istność 193 istny 193
-j 195 ja 195 jabłecznik 196 jabłeczny 196 jabłko 196 jabłkowity 196 jabłkowy 196 jabłoń 196 Jabłowo 196 jabłuszko 196 jabrząd 196 jabrzędzie 196 jacak 196 Jacek 171 Jacenty 171 Jacęty 171 jachać 203 jachant (hiacynt) 171 jacy 196 jacynkt (hiacynt) 171 jać (jechać) 203 Jaćwingi 482 jaczka 197 jad 196 jadać 196 jadalnia 196 jadalny 196 Jadam 1 jadło 196 jadłoba 196 jadłobić się 196 jadłospis 196 jadnacz 204 jadnalu 204 jadowić się 196 jadowity 196 jadówka 196 jadro 196 jadrzysty 196
Jadwiga* 197 jadwiżka 197 jadzić się 196 jaglany 197 jagnią tko 197 Jagnieszka 1 jagnię 197 jagoda 197 Jagodne 197 jagwint (adwent) 1 jajca 197 jaje 197 jajecznica
197
jajeczmk 197 jajeczny 197 jajko 197 jajnik 197 jajo 197 jajowy 197 jak 197 Jak (Jakub) 197 jaka 197 jakbądź 197 jaki, jaka, jakie 197 jakkolwiek 197, 247 jakmiarz 197 jakmierz 197 jako 197 Jakub 197 jakoby 197 jakość 197 jakoż 197 Jaksa 198 jakto 197 Jakub 197 Jakusz 197 jałacie! 197 jałat 197 jałmurka 199
719
istorja 171 istota 193 isty 193 istyk 193, 571 iścić 194 iście 193 iściec 194 iścina 194 Jścizna 194 iść, idę 194 Iślanka 624 iwa 194 Iwan 198 Iwanowice 198 i wina 194 lwia 455
Iwo(n) 198 Iwonicz 198 iwowy 194 iza 189, 642 izali 189, 642 izba 194 izbica 194 izdba 194 izdbica 194 izdebka 194 Izdebno 194 Izgórsk 193 iż 189 iże 189 iże (jiże) 205
jałmużna 198 jałmużnik 198 jałochna 198 jałoszka 198 jaiowaty 198 jałowica 198 jałowiczy 198 jałowiec 198 jałowieć 198 jałówka 198 jałowy 198 jama 198 jamioł (anioł) 5 jamioła (jemioła) 206 jamka 198 jamnik 198 jamułka 198 Jan 198 janacz 204 janaki 204 jancychryst 5 janczar 198 janczarka 198 Janczarycha 136, 198 Janczy 198 janduła 198 jankor (rankor) 453 jankur 453 janobyt 198 janosiet 198 janostajnie 204 janowiec 198 Janowiny 198 Janusz 198 japurty 198 jar 199
jarczaJc 199 jarczakowy 199 jarek 199 jargać się 199 jargolić 199 jargotać 199 jarka 199 jarłyk 199 jarroak 199 jarmarczny 199 jarmarek 199 jarmark 199
J
jar (jarz) 199 jaratyk 171 jarcy (jacy) 196
jarmo
199
jarmołka 198 jarmułka 198 jarmusz 200 jarmuż 200 jarny 199 jaro 199 Jarogniew 147 Jaropełk 199, 448 Jarosław 199 jarosz 199 Jarosz 191 Jarowit 199, 625 jarowy 199 jarstwo 199 jaruga 199 jary 199 jarz 199 jarząb 200 jarząbek 200 jarzębaty 200 jarzębina 200 jarzęcy 199 jarzęg 530 jarzmo 199 jarzyć się 199 jascysko 201
46*
720 jasełka 200 jasiek 198 jasień 200 jasion 200 jaskier 200 jaskinia 200 jaskiniowy 200 jaskółka 200 jaskra 200 jaskrawy 200 jaskrek 200 jaskrzanie 200 jasła 200 Jasło 200 jasność 200 jasnota 200 jasny 200 Jassy 440 jastkoliczy 200 jastkołczyn 200 jastkółka 200 jastry 201 jastrych 8, 521 jastrząb 201 jastrzyć 201 jasyr 201 Jaś 198 jaśli (jasła) 200 Jaśliska 200 jaśmin 201 jaśminek 201 jaśnia 200 jaśnieć 200 jaszcz 201 jaszcz (jażdź) 202 jaszczor 201 jaszczorka 201 Jaszczułtowice 111 jaszczur 201 jaszczurka 201 jaszczyk 201 jata 201 jatka 201 jatkowy 201 jatnik 201 jato 201 jaw 201 jawa 201 Jawa (Ewa) 115 jawić 201 jawnogrzesznica 201 jawny 201 jawor 202 Jaworów 202 Jaworski 202 jaz (ja) 195 jaz 202 jazda 202 jazgarz 202
Indeks jazie 202 jaziec 202 Jazygi 482 Jaźwia Góra 202 jaźwica 202 jaźwiec 202 Jaźwiny 202 jażdż 202 ją 204 jąć, imę 202 jąderko 203 jądro 203 jądrowy 203 jąkać się 203, 208 jąkała 203 jątrew 203 jątrewka 203 jątrznica 203 jątrzyć 203 jebłecznik 196 jebtko 196 je 204 jechać, jadę 203 jecy (jeść) 207 jeden, jedna, jedno 204 jedl 208 jedla 208 jedlca 205 jedlec 205 jedlina 208 jedło 196 jednać 204 jednacz 204 jednaki 204 jednakże 204 jedną 204 jednąc 204 jedno 192 jednochód 192 jednochoda 192 jednochodnik 192 jednocić 204 jednodniówka 109 jednogłośnie 204 jednokole 204 jednolity 301 jednomyślny 204 jednoróg 204 jednorożec 204 jednostajny 204 jednota 204 jeduowłajca 625 jednylki 204 jedorny 204 jedumy 204 jedwa 204 jedwab 204 jedwabnica 204
jedwabnik 204 jedwabny 204 jedwo 204 jedzą 207 jedzinak 204 jedziny 204 jegdy 205 jegla 208 jeghja 208 jego 204 jegojski 205 jegomość 337 jej 204 jejmość 337 jelca 205 jelec 205 jeleni 205 jeleń 205 jelito 206 jelonek 205 jełczeć 206 jełki 206 Jełowicki 195 jemiało 206 jemielucha 206 jemioła 206 jemioło 206 jemiołucha 206 jemu 204 jen 205 jeną (jedną) 204 jendor 192 jenie (jedzenie) 207 jeniec 206 jeno 204 jenokole 204 jenszy 196 jenteres 192 jenże 205 jeńctwo 206 jeński 206 jeństwo 206 jer 193 jercha 193 jermołka 198 Jerzmanów U l Jerzy 193, 685 jerzyk 193 jesiennik 206 , 3J4 jesień 206 jesień (jasion) 200 jesietrzyna 206 jesion 200 jesiora 206 jesiotr 206 jestem, jest 206 jestestwo 207 jestli 207 jestojska 207
jeść, jem, jadł 207 jeśli 207 jeszcze 207 jeszczerzyca 201 Jewa (Ewa) 115 jezda 202 jezdecki 202 jezdny 202 Jeziorna 207 jezioro 207 jeździć 202 jeździec 202 jeźłi 207 jeźwiec 202 jeż 207 jeżdżały 202 jeżeli 207 jeźekoli 205 jeżyć się 207 jeżyna 207 jęcie 206 jęciec 206 jęcy (jeść) 207 jęćstwo 206 jęczeć 208 jęczmień 208 jęczmyk 208 jędrnieć 203 jędrny 203 jędor 192 jędrus 5 Jędrzej 5 jędrznieć 203 jędrzyć 203 jędza 208 jedzona 208 jęk 203, 208 jękliwy 203 jęknąć 203 jękot 203 jętca 206 jęteres 192 jętka 206 jętry 203 jęty 202 jezioro 207 język 208 ji, ja, je 204 jigrzec, jigrea 190 jinaki 192 Jinowłodz 208 Jinowrocław 209 jiny 192 jirzący 656 jirzemca 656 jirzmo 199 Jirzy 685 jirzyk 193 jitrocel 203
Indeks jiże 206 jodła 208 Józef 208 Józek 208 Józia 208 Józwa 208 ju (już) 210 jubka 209 jucha 208 jucht 685 juczyć 208 judycje 246 judzić 208, 677 jugo 189 Jugo 190 juhas 208
juki 208 julepek 593 junactwo 208 junaczyć 208 junak 208 juniec 209 junoch 209 junochodnik 192 Junosza 209 junoszka 209 Junowłodz 208 juńczyk 209 jupa 209 jupica 209 jupka 209 jur 209
Jur 193, 685 Jura 193, 685 Jurek 193, 685 jurgielt 209 jurgieltnik 209 Jurkowo 193 jurność 209 jurny 209 jurznie 209 jurzny 209 jurzyć się 209 justrzejszy 209 justrzenka 209 juszyca 208 jutrać 209
721 jutro 209 Jutrogoszcz 210 Jutroszyn 210 jutrze 209 jutrzejszy 209 jutrzenka 209 jutrzenny 209 jutrznia 209 jutrzny 209 jutrzyna 209 już 210 jużci 210 juże 210 jużyna 210 jużynować 210
łC kabak 210 kabała 211 kaban 211 kabanina 211 kabat 211 Kabatkowie 211 kabłak 211 kabriolet 218 kabza 211 kabzan 211 kacap 211 kaccrek 211 kacermistrz 211 kacemy 211 kacerski 211 kacerstwo 211 kacerz 211 kacerzować 211 kachel 212 kaćkać się 212 kaczać 212, 242 kaczala 212 kaczalka 212 kaczan 212 kaczany (kaczy) 212 kaczczy 212 kaczka 212 kaczkać się 212 kaczlon 212 kaczmarka 220 kaczmarz 220 kaczopysk 212 kaczor 212 kaczornik 212 kaczy 212 kaczydło 212 kaczyniec 212 kadencja 212
kadet 212
kadka 212 kadłub 212 Kadłubek 212 kaduk 212 kadzić 212 kadzidlnica 212 kadzidlny 212 kadzidło 212 kadzidło wy 212 kadzielnica 212 kadzilnica 212 kadź 212 kafa 223 kafar 212 kafel 212 kafenauz 223 kafenhauz 223 kafla 212 kaOany 212 kaflowy 212 kaftan 212 kaftanik 212 kaganek 212 kaganiec 212 kajać się 213 kajanie 213 kajdany 213 kajet 213 Kajewo 213 Kajęcin 213 kajfas (kalfas) 214 kajraakan 484 kajstra (tajstra) 564 kajzerka 213 kak 213 kak (jak) 278 kakać 213 kaku 213 kalać 214
kalafior 219 kalambur 213 kalarepa 213 kalatka 214 kalccdon 213 kalectwo 213 kaleczy 213 kaleczyć 213 kaleka 213 kaleki 213 kalendarz 246 kalenica 214 kaleta 214 kaletka 214 kalędowy 246 kalędy 246 kalfas 214 kalić 214 kabczyć 213 kalina 214 kalina (kaliwo) 214 kahsko 214 Kalisz 214 kaliwo 214 kalmus 500 kalny 214 kalonka 214 kalosz 214 kaluszka 68 kalwakada 223 kalzdy 224 kał 214 kalać 237 kałamarz 214 kałamaszka 214 kałamącić 214, 329 kalamucić 214, 248 kałarasz 214 kałatać 247
kałauz 214 kałauzować 214 kałdon 215 kałdonić 215 kałdun 215, 247 kałkan 215 kałkus 215 Kałusz 214 kałuża 214, 309 kam(o) 278, 685 kamoś 68i kamasze 215 kamcha 215 kamclarja 215 kamelarz 215 kamelor 215 kamera 251 kameralny 251 kamerdyner 251 kamfora 215 kamiany 215 kamieć 215 kamieniarz 215 kamienica 210 kamienicznik 215 kamieniec 215 kamienieć 215 Kamieniobród 40 kamieniołom 311 kamiennik 215 kamienny 215 kamienować 215 kamień 215 Kamieński 215 Kamiński 215 kamionka 215 kamionować 215 kamizela 215 kamizola 215
722 k a miar 215 kamlarz 215 kamlot 215 kampament 251 kampanja 251 kampust 218 kampzor 215 kamracia 215 kamracki 215 kamrat 215 kamuszek 215 kamyczek 215 kamyk 215 kamyszck 215 kamzans 644 kanafas 217 kanak 215 kanalja 215 kanał 215 kanapa 216 kanaparz 216 kanapka 216 kanar 216 kanarek 216 kanawac(a) 217 kanąć 217 kancelarja 216 kancelista 216 kancelować 216 kanciasty 216 kancjonał 216 kanclerz 216 kandara 216 kandyba 216 kandybać 216 kandydat 216 kandydatura 216 kani 216 kania 216 kanianka 216 kamasty 216 kanioła 216 kaniora 216 kaniuk 216 kanka 216 kanon 216 kanona 216 kanoniczy 216 kanonik 216 kanonizować 216 kanonja 216 kanonjer 216 kanpust 218 kant (kantyk) 216 kant 216 kantak 216 kantar 216 kantata 216 kanton 216
Indeks kantopory 216 kantor 216 kantor (kontor) 216 kantorek 216 kantorja 216 kantorowicz 216 kantowaty 216 kantówka 216 kantyczka 216 kantyk 216 kantylena 216 kantyna 216 kanwa 217 kanzona 216 kańczug 217 kańczuk 217 kańpus 218 kańpust 218 kapa 217 kapać, kapię 217 kapalica 217 kapalin 217 kapałka 217 kapcan 211 kapce 217 kapcie 217 kapciuch 217 kapczuk 217 kapela (kupela) 217 kapela 217 kapelan 217 kapelka (kapla) 217 kapelka (kupela) 217 kapelmistrz 217 kapeluch 217 kapelusz 2lV kapelusznik 217 kapeluszowy 217 kapią 217 kapica 217 kapicznik 217 kapie (kapa) 217 kapiszon 217 kapitalny 217 kapitał 217 kapitan 217 kapitel 217 kapitulacja 217 kapitulować 217 kapituła 217 kapka (kapa) 217 kapka (kapać) 217 kapla 217 kaplerz 548 kaplica 217 kapła 217 kaptan 217 kapłański 217 kapłaństwo 217
karbownik 220 kapłon 218 karcer 216 kapnąć 217 karciciel 220 kapores 218 karcić 220 kapota 211 karcioch 220 kapowy 218 karciok 220 kapral 218 karcz 220 kapralstwo 218 karczemny 220 kaprawy 217 kapreole (kapriole) 218 karczma 220 karczmarka 220 kapriole 218 karczmarz 220 kaprys 218 karczoch 220 kapsa 211 karczof 220 kapsla 211 karczować 220 kaptur 218 karczówka 220 kapturać 218 karczunek 220 kapturowy 218 kardastwo 220 kapturzyć 218 kardasz 220 kapuca 218 karery 219 kapucyn 218 » karesować 219 kapuś 218 kareta 218 kapusta 218, 685 karjera 219 kapustny 218 karjolka 219 kapuśniak 218 karjulka 218 kaput (kapituła) 217 kark 220 kaput 218 karkać 220 kapuza 218 karkoąz 220 kar 219 karkoszka 220 kara 218 karlę 222 kara (karać) 218 karlik 222 karabela 219 karlus 222 karacena 219, 231 karłowaty 222 karac(z)yna 219, 231 karłub 212 karać 218 karm 220 karaczan 21%;.^ • karmazyn 77, 220 karafjoł 219 7£ karmazynowy 220 karaijor 219 karmelek 220 karakan 219 karmią 220 karaluch 219 karmiciel 220 karałasz 214 karmić 220 karamel 220 karmin 220 karaskać się 219 Karmin (Karnin) 229 karaski 219 karmnik 220 karasować 219 karmny 220 karaś 219 Karna 229 karawaka 219 karnacja 495 karawan 219 kamal 220 karawan(a) 219 karnawał 220 karawaniarz 219 karneol 220, 49 karawela 256 Karnia 229 karawika 219 Karnin 229 karazja 219 Karniszewo 229 karb 220 kamjol 22 karba 220 Karnkowski 229 karbacz 256 karność 218 karbarja 220 karny 218 karbarz 220 karoca 218 karbnik 220 karofiał 219 karbona 493 Karol 222, 269 karbować 220
Indeks karólek 221 karosz 221 karp, karpia 221 karpa 229 karpać 229 karpiel 219 karpiowaty 221 karpiowy 221 karśniawy 221 karta 221 kartać 220 karteczka 221 kartel 221 kartelusz 221 kartka 221 kartkowy 221 kartofel 221 kartofla 221 karton 221 kartować 221 kartownik 221 kartowy 221 kartun 221 karuj 221 karujowy 221 karuk 221 karuzel 219 karw 221, 271 karwa 221, 271 karwaser 623 karwasz 221 karwat 221 karwatka 221 Karwicki 271 Karwin 271 karwiniec 221 Karwodrza 271 karwowy 221 kary 221 karzeł 222 Karzeł 222 kasa 211 kąsać (się) 222 kasaka 170 kasanat (kaszanat) 222 kasanka 222 kąsany 222 kasarnia 260 kasetka 211 Kasia 212, 222 kasjer 211 kasowy 211 kasta 222 kastowość 222 Kaśka 222 kasza 222 kaszanat 222, 685 kaszel 222 kaszemir 224
kaszka 222 kaszkiet 222 kaszlać 222 kaszlnąć 222 kaszmir 224 kaszta 222 kasztan 222 kasztan 685 kasztanowy 222 kasztel 222 kasztelan 322, 260 kasztelanie 222 kasztelanowa 222 Kaszuba 222 kaszubski 222 kaszubszczyzna 222 kaszywo 222 katafalk 539 katan 222 katana 222 2 katanka 222 * V katański 222 I*£ kataryniarz 222katarynka 222 katarynki 222 Katarzyna 222, 677 katoda 181 katorga 223 katorżnik 223 katować 222 katownia 222 katówna 222 katowski 222 katrynka 222, 677 katulać 242 katusza 222 kaulafior 219 kawa (kawka) 223 kawa 223 kawalarz 223 kawalec 223 kawaler 223 kawalerja 223 kawalerski 223 kawalerzy sta 223 kawalkata 223 kawałkować 223 kawał 223 kawałek 223 kawecan 223 kawecon 223 kawiarka 223 kawiarnia 223 kawić 223 kawior 223 kawka 223 Kawodrza 271 kawon 223 kawowy 223
kazać 223 kazadlnica 223 kazak 262 kazalnica 223 kazanie 223 kazicie! 223 kazić 223 kazienny 223 Kazimierz 333 Kazimir(z) 333 kaziród 223 kazirodczy 223 kazirodztwo 223 kazna 223 kaznaczej 223 kaznodzieja 224 kaznodziejstwo 224 kazubek 263 kaźca 223 kaźmir 224 kaźmirek 224 kaźnić 224 kaźń 224 każden 224 każdy 224 każdziurny 224 kazubek 263 kądziałka 224 kądziel 224 kądziołka 224 kąkol 224 kąkolik 224 kąp, kąpią 224 kąpać 224 kąpiel 224 kąpielowy 224 kąpiolka 224 kąsać 225 kąseczek 225 kąsek 225 kąsnąć 225 kąśliwy 225 kąszczek 225 kąt 225 kątnica 225 kątny 225 katolik 224 kątowy 225 kątrać 225 kątrzyć 225 kchnąć (kichnąć) 226 kerntuch 231 kersztrąg 227 kębłać 225 kębłak 225 kcblo 225 kędry 225 kędy 225 kędykolwiek 225
723 kędyś 225 Kędzierski 225 kędzierzawić 225 kędzierzawy 225 kędzierzyć 225 kędziory 225 kępa 225 kępiasty 225 kępina 225 kępka 225 kępowaty 225 kęs 225 kęso 225 kęsy 225 kętnar 226 kętrać 225 kętrzyć 225 ki, ka, kie 226 kibic 226 kibicować 226 kibić 226 kibitka 226 kibitny 226 kici 226 kicać 226 kicak 226 kicha 677 kichać 226 kichaczka 226 kichawiec 226 kichawka 226 kichlarz 226 kichnąć 226 kicia 226 kiciasty 226 kicnąć 226 kić 226 kicz (kiczka) 226 kicz 226 kiczka 226 kidać 226 kieby 227 kieca 226 kiecka 226 kiedajszy 227 kiedel (kitel) 231 kiedy 227 kiedy by 227 kiedyindziej 227 kiedykolwiek 227 kiedyś 227 kiedyż 227 kiegdy 138, 227 kiej 227 kiejby 227 kiejindziej 227 kiejkolwiek 227 kiejstrank 227 kie! 227
724 kiela (kielnia) 227 Kielce 230 kiele (kilka) 230 kielec 227 kielich 227 kieliszek 227 kielko 230 kielkokroć 230 kielnia 227 kielo 230 kielsztrank 227 kielzać się 227 kieł 227 kiełb 227 kiełbasa 227 kiełbasić 227 kiełbaska 227 kiełbaśnik 227 kiełbik 227 kiełbodziej 227 kiełek 227 kiełczak 227 kielczęta 227 kiełkować 227 kiełp 227 Kiełpin 227 kiełtać się 227 kiełzać się 227 kiełzawka 228 kiełzko 228 kien, kna 228 kiendroz 229 kienroz 229 kiep 228 kiepieniak 228 kiepkować 228 kiepski 228 kiepsko 228 kiepstwo 228 kiepus 217 kier (kierować) 228 kier 228 kier (kir) 230 kierat 228 kierbnik 580 kierca 228 kierchmasz 228 kierchów 228 kierdasz 283 kierdec 229 kierdel 228 kierdos 229 kiereja 228 kicrejka 228 kiereszować 228 kierezja 219 kierla 222 kierlesz 228 kiermasz 228
Indeks kiermezyn 220 kiernica 229 kiernowy (kir) 231 kiernoz 229 kierować 228 kierownictwo 228 kierowniczy 228 kierownik 228 kierpce 229 kiersztrank 227 kierunek 228 kierz 229 kierzanka 229 kierznia 229 kiesa 229 kieska 229 kieson 211 kieścień 231 kieszeniowy 229 kieszeń 229 kieszonka 229 kieszonkowy 229 kij 229 kijak 229 kijanka 229 kijas 229 kijec 229 kijek 229 kijocha 229 Kijów 229 kijować 229 Kijowiec 229 kijownica 229 kijowy 229 kika 229, 286 kikieć 229 kikut 229 kikutać 229 kUaś 230 kile 230 kilim 229 kilimek 229 kilka 229 kilkadziesiąt 229 kilkanaście 229 kilkaset 229 kilko- 229 kilkoletni 230 kilkoro 230 kilku- 230 kiloby 230 kilof 230 kilogram 679 kilometr 679 kiła 230 kiłowy 230 kinal 230 kinał 230 kinąć 230
kindiak 230 kindziuk 230 kindzal 230 kiniony 230 kinzał 230 kiper 230 kipiątek 230 kipieć 230 kipiel 230 kipka 392 kipnąć 230 kiprować 230 kiprowany 230 kiprzyca 230 kiprzyna 230 kir 230 kirasjer 231 kirchów (kierchów) 228 kirkut 228 kirowy 230 kirys 231 kirysowy 231 kiryśniczek 231 kiryśnik 231 kisać 231 kisiały 231 kisić 231 kisieć 231 kisiel 231 kisły 231 kisnąć 231 kistka 231 kiściasty 231 kiścień 231 kiść 231 kiszczyc 231 kiszka (kisnąć) 231 kiszka 231, 677 kiszkowy 231 kiszony 231 kit 231 kita 231 kitaj 231 kitajka 231 kitana 138 kitel 231 kitka 231 kitla 231 kulik 231 kitować 231 kiwać 231 kiwior 231 kiwnąć 231 kiwon 231 kiwutka 226 klabocian 233 klacz 231 klaczą 231
'
klaft 235 klafta 235 klafter 235 klag 232 klajster 232 klajstrować 232 klambra 232 klamerka 232 klamka 232 klamra 232 klapa 232 klapać 232 klapka 232 klapnąć 232 klaps 232 klapsnąć 232 klar 232 klarnet 232 klarować 232 klarowny 232 klarynet 232 klasa 232 klask 232 klaskać 232 klasnąć 232 klasowy 232 klasyczny 232 klasyk 232 klasztor 232 klasztorny 232 klatka 232 klauza 232 klauzura 232 klawicymbał 232 klawikord 232 klawisz 232 klawjatura 232 klawt 235 kląć, klnę 232 kląskać 232 kląskacz 232 kłąskawa 232 klaszcz 232 klątewny 232 klątwa 232 kleban (pleban) 417 klebocian 33» 233 klecha 232 klechda 232 klecić 232 Kiecko 227 kleć (klęła) 232 kleć (kleń) 233 kleczyć 16 kleić 233 kleik 233 klej 233 klejki 233 klejkość 233
Indeks klejm 233 klejraa 233 klejnot 233 klejnotnik 233 klejonka 233 klejowaty 233 klejowy 233 klekot 233 klekotać 233 klekotka 233 klekotliwy 233 klektać 233 klempa 233 klenina (klon) 235 klenot 233 kleń 233 klep 233 klepa 233 klepać* 233 klepacz 233 klepadło 233 klepak 233 Kleparz 233 klepicń 233, 299 klepisko 233 klepka 233 klepsydra 234 kler 234 kleryk 234 kleryka 234 kleryka! 234 klcśniawa 234 kleśnica 234 kleśnić 234 kleśniec 234 kleszcz 234 kleszcze 234 kleszczeniec 234 kleszczyć 234 kleszczyki 234 kleszy 232 kleszyna 232 kleta 232 kletka 233 klęczeć 234 klęczeń 234 klęczki 234 klęcznik 234 klęk 234 klękać 234 klęknąć 234 klępa 233 klęsk 232 klęska 234 klęsnąć 234 klęty 232 kkcz 234, 275 khić 233
kliik 233 klij 233 Klimek 234 klimek 234 khmkować 234 klin 234 klinek 234 klinik 234 klinika 500 klinowaty 234 klinowy 234 kliska 235 kliszawy 234 kliszka 234 klita 232 klituś-bajduś 235 klity-klety 235 kinąć 232 kloba 235 kloc 235 klocek 235 klocowe 235 klofa 235 kiofta 235 klok 235 klomb 235 klon 235 klonina 235 klonowy 235 kloska 236 kloza 235 kluba 235 klucha 236 kłuć 235 klucz 235 kluczka 235 kluczkować 235 klucznica 235 klucznik 235 kluczowy 235 kluczyk 235 kluka (kluczka) 235 kluka (klukać) 236 klukać 236 klukotać 236 klupić 236 kluseczka 236 klusiątko (klusię) 236 klusię 236 kluska 236 kluza 235 KIwaci (Klwaty) 176 kiwać 235 kłaczasty 236 kład 236 klada 236 kładać 236 kładka 236 kładnąć 236
kładzenie 236 kładzienie 236 kładzina 236 Kłaj 236 kłak 236 kłam 236 kłamać 236 kłamca 236 kłamcać 236 , kłamliwy 236 kłamny 236 kłamstwo 236 kłaniać się 238 kłańcać 236 kłańce 236 kłapać 236 klapacz 236 kłapaty 236 kłapciasty 236 klapeć 236 klapouchy 236 kłapnąć 236 kłaść, kładę 236 kłąb 236 kłącze 237 kłębek 236 kłębiasty 236 kłębić 236 klębuszek 236 kłęby 236 kło-kło 33 kłobocian 33 kłobuczek 237 kłobuk 237 kłociasty 237 kłócić 237 kłócie 237 kłoć 237 kłóć, kłuję 237 kłoda 238 kłódka 238 kłodnik 238 kłokocina 238 kłokoczka 238 kłokoczyna 238 kłokotka 238 kłomia 238 klomla 238 kłon 238 kłonią (kłomia) 238 kłonica 238 kłonić się 238 kłopić się 238 kłopot 238 kłopotać 238 kłos 238 kłosać 238 kłosek 238 kłosiany 238
725 kłosić się 238 kłosie 238 kłosisty 238 kło&ować 238 kłosowy 238 kłota 238 kłóteczka 238 kłótka 238 kłótliwy 237 kłótnia 237 kłótnik 237 kłuć, kłuję 237 kłus 238 kłusać 238 kłusać się 238 kłusak 238 klusię . (klusię) 236 kłusować 238 kłusownictwo 238 kłusownik 238 klusty (tłusty) 572 kł>ch 239 kłyk 239 kłykieć 239 kłys 239 kłyś 239 kment 239 kmiecy 239 kmieć 239 kmin 239 kminek 239 kminkówka 239 kmiotaszek 239 kmiotek 239 kmiotowic 239 kmiotówna 239 Kmita 239 kmocha 239 kmoszka 239 kmotr 239 kmotra 239 kmotrowski 239 kmyśli 278 kmyślny 278 knalel 239 knaflik 239 knap 239 knapski 239 knebel 239 kneblik 239 knecht 239 knedel 240, 685 knefhczek 239 kneflik 239 kncrać 494 kncsać 240, 494 kniat 239 kniaź 277 kniechinia (knieja) 240
726 Ymtec 239 knieja 240 knod 240 knot 240 knotel 240 knować, knuję 240 k nowie 240 knucie (knut) 240 knuć (knować) 240 knucz 240 knut 240 knutel 240 knydel 240, 685 knyp 240 knysać 240, 494 knyś (knyp) 240 knysz 240 knytel 240 kob (kobiec) 2JO kob 241 kobczyk 240 kobeżnik 241 kobiałka 241 kobiec 240 kobieciarz 241 kobiecy 241 kobicl 241 kobiclić się 241 kobierzec 241 kobieta 241 kobtuk 237 kobos 242 kobus 240 kobuś 240 kobuz 240 kobuzać 240 kobuz 240 kobuznik 240 kobylenie 241 kobyli 241 kobylica 241 kobylnik 241 kobylocha 241 kobyła 241 kobyłka 241 kobza 241 kobzar 242 kobzarz 242 koc 242 kocanek 242 kocanki 242 kocenki 242 kochać 242 kochanek 242 kochanka 242 koch a sia 242 kochla 175 kochliwość 242 kochliwy 242
Indeks koci 261 kocianka (kocanka) 242 kccica 261 kocić się 242 kociec (kojec) 244 kocielnik 242 kocieł 242 Kocieł, Kociela 242 kocielek 242 kociewie 242 Kociewie 242 kocioł 242 kociołek 242 kocirpka 242 kocirz (kocur) 261 kocisz (kocz) 243 kociuba 242 kocmołuch 242 kocołować 242 kocowe 242 kocur 261 kocyk 242 kocz 242 koczarga 243 koczczy 242 koczerga 243 koczka 261 koczkodan 243 koczkodon 243 koczobryk 242 keczot 243 koczować 243 koczowisko 243 koczownik 243 koczpergał 243 koczuba 242 koczwara 243 kocz warować 243 koczy 242 koczyk 242 koczysko (koczowisko) 243 kodłuch 243 koflik 280 kofter 243 koftyr 243 koga 243 koguci 243 kogucić się 243 kogut 243 kogutek 243 kohucik 243 koić 243 kojarzyć 199 kojec 244 kojeść 207, 362 kokać 244 kokarda 243 kokcieleć 244
kokieteria 243 kokietka 243 koko 244 kokodryl 268 kokora 244 kokorek 244 kokorekać 244 kokornak 244 kokoryczka 244 kokorykać 244 kokorzec 244 kokorzykać 244 kokosić się 244 kokosz 244 kokoszka 244 kokoszy 244 kokoszyć się 244 kokot 244 kokotka 243 kokothwy 244 koktan 138 kolacja 244 kolacjonować 244 kolacyjka 244 kolak 244 kolandr 246 kolano 245 kolanko 245 kolankowaty 245 kolankowy 245 kolarz 248 kolasa 245 kolaska 245 kolba (kolcza) 244 kolba 245 kolce (kolec) 244 kolce (koło) 247 kolcza 244 kolczaty 244 kolczasty 244 kolczuga 245 kolczyk 247 kolczysty 244 kole 248 kolebać 245 kolebka 245 kolec 244 kolega 245 kolegjalny 245 kolegjum 245 kolegować 245 kolej 245 koleją 245 kolejarz 245 kolejka 245 kolejnik 245 kolejowiec 245 kolejowy 245 koleński 246
koleśnik 245 kolet 245 koleżanka 245 koleżeństwo 245 kolęda 245 kolędnik 245 kolędować 24$ kolędra 246 -koli 247, 278 koliba 246 kolibyk 245 kolić 248 koligacja 245 kolimaga 246 kohński 246 Kolisko 248 kolistość 248 kolisty 248 koliweszka 245 kolizja 245 kolka 244 kollokacja 301 kolnia 246 Kolno 246 kolonada 246 kolonista 246 Koionja 246 kolonjalny 246 koloński 246 kolor 246 kolorować 246 kolorowy 246 koloryt 246 koloryzować 246 koltryna 246 kolubryna 246 kolumbryna 246 kolumna 246 kolumnada 246 -kolwie 247 -kolwiek 246 kolżdy (każdy) 224 kołacja 244 kołacz 247 kołaczek 247 kołacznik 247 kołat 247 kołatać 247 kołatek 247 kołatka 247 Kolbjagi 602 kołczan 247 kołderka 247 kołdra 247 Kołdrąb 238 kołdun 247 kółeczko 247 kółko 247 kołmirz 247
Indeks kołnierz 247 kołnierzyk 247 koło 247 kołodziej 109, 248 kołomai 248, 326 kolomącić 248 Kołomyja 248 kolomyjka 248 kołotewka 237 kołotówka 237 kołotuszka 237 kołowacieć 248 kołowacizna 248 kołować 248 kołowaty 248 kołowrót 248 kołowrotek 248 kołowy 248 kołpak 248 kołstka 248 kołtka 248 kołtryna 246 kołtrysz 248 kołtun 248 kołtunerja 248 kołtuniasty 248 kołtunić się 248 kołtunowaty 248 kołtunstwo 248 kołychać 249 kołysać 249 kołysanka 249 kołyska 248 kom- 249 komandor 249 komandyta 249 komar 249 Komarnicki 249 Komarno 249 kombinować 250 komedja 249 komedjant 249 kornel 249 komelan 249 komenda 249 komenderować 249 komenderunek 249 komendować 249 komenjusz 249 komentarz 249 komenty 249 komeraże 249 komesz 249 komeszyna 249 kometa 249 komeżka 251 komfort 249 komiczność 249 komiczny 249
komiega 249 komięga 249 komik 249 komin 250 kominek 250 kominiarczyk 250 kominiarz 250 kominowe 250 komis 250 komisarski 250 komisarz 250 komisja 250 komisjoner 250 komisowy 250 komiśny 250 komitet 250 komitywa 250 komkać 250 komla 249 komnata 250 komocja 250 komoda 250 komonica 254 komon(n)ik 254 komor 249 komora 250 komórka 250 komórkowaty 250 komorne 250 komornik 250 komorny 250 Komorowski 249 komosić 251, 254 kompan 251 kompanja 251 kompanion 251 kompas 250 kompatura 250 kompaturka 250 kompensować 250 kompetencja 250 komplement 250 komplet 250 kompletny 250 kompliment 250 komponować 250 kompost 218 kompot 218, 250 kompotjerk a 250 kompozycja 250 kompres 250 kompromitować 250 komput 250 komsić 250 komtur 249 komudny 347 komudzić 347 komuna 250 komunica 254
komunik 254 komunikant 250 komunikować 250 komunja 250 komylonek 249 komysz 249 komysznik 249 komża 251 kon- 251 konać 252 konar 252 Konarski 253 Konary 253 koncept 251 koncert 251 koncerz «252 koncesja 251 koncyljum 251 konda 251 kondemnata 251 kondukt 251 konduktor 251 kondycja 251 kondys 282 kondysi 282 Konecko 253 koneser 251 konesor 251 koncw 252 koneweczka 252 konewka 252 konfederacja 251 konfederatka 251 konfekt 251 konfiglis 251 konflikt 29 kongruencja 159 koniaka 254 Komary 253 koniarz 253 konicz 253 koniczyna 253 koniec 252 koniecznie 252 konieczność 252 konieczny 252 konie 254 konik 253 konikowie 254 konina 253 koniokrad 253 konisko 254 komuch 253 koniuszy 253 konjugować 190 konjunkcja 190 konkluzja 236 konkordat 251 konkretny 251
727 konkurować 251 konkury 251 konlerz (kołnierz) 247 konojady 253 Konojedzsko 253 konop 252 Konopacki 253 konopaczyć 252 Konopad 253 konopia 252 konopie 252 konopka 253 konoplany 253 konopnik 253 konopny 253 Konotop 253 konował 253 konsekwencja 506 konserwatorium 251 konserwatywny 251 konserwy 251, 486 konsolacja 251 konspekt 88 Konstantynopol 59 konstrukcja 251 konstytucja 251 konstytucyjny 251 konsument 251 konsumować 251 konsumpcja 251 konsyljarz 251 konsyljum 251 konsystorz 251 konszachtować 253 konszachty 253 konszafty 253 kontent 251 kontenteca 251 konterfekt 253 konterfet 253 konterfetować 253 kontor 216 kontr 253 kontra- 253 kontrabanda 253 kontrabas 253 kontrakt 251 kontrast 253 kontredans 253 kontrola 253 kontrolor 253 kontrolować 253 kontrować 253 kontrybucja 251 kontryfał 253 kontusifc 253 kontusz 253 kontuszowiec 253
Indeks
728 kontuszówka 253 kontuz 7 kontynent 251 kontynuować 251 konwenans 251 konwent 251 konwersacja 2581 kon wiersz 251 konwikt 251 konwisar 252 konwisarz 252 konwój 252 konwojowy 252 konwulsje 251 koń 253 końc 252 końcówka 252 końcowy 252 kończasty 252 kończaty 252 kończyć 252 kończyna 252 koński 253 Końskowola 253 kopa 254 kopać 254 kopacz 255 kopaczka 255 kopalnia 255 kopalniowy 255 kopalnocka 224 kopalny 255 Kopania 255 kopanica 255 kopanik 255 kopanina 255 kopanka 255 kopań 255 kopcić 255 kopcidym 255 kopcieć 255 kopciuch 255 kopciuszek 255 kopczyk (kobczyk) 240 kopczyzna 254 kopeć 255 koper 255 koper (kopr) 256 koperą 255 koperczak 255 koperdak 255 koperlić się 255 kopernocka 224 kopersać 255 kopersztych 255 koperta 255 kopertać 255, 1U2 kopertki 255 koperwas 255
koperwaser 255 kopiasty 254 kopica 254 kopić 254 kopiec 254 kopiejka 256, 409 kopieniak 228 kopienniczy 256 kopienniczyć 256 kopiennik 256 kopigrosz 254 kopijniczy 256 kopijnik 256 kopiradlo 81 kopja 255 kopka 254 kopana (kopno) 256 kopnąć 254 kopnia (kopno) 256 kopnik 255 kopno 256 kopny 254 kopować 254 kopowisko 254 kopr 256 koprowina 255 kopruch 255 koprzyk 256 koprzywa 428 Koprzywnica 428 kopš 255 kopsać 255 kopsnąć 255 kopula 256 kopułka 256* kopułowaty 256 kopydlik 256 kopydlnik 256 kopyrtki 255 kopyrtnąć 402 kopystka 256 kopyść 256 kopytko 256 kopytne 256 kopytnik 256 kopyto 256 kopytowy 256 kor (kór) 256 kora 256 korab 256 karabiowy 256 korabl 256 korabny 256 koral 256 koralka 256 koralewy 256 koralowy 256 koramizować 429 korandr 246
korb (korbas) 256 korba 256 korbacz 256 korbas 256 korbet (korwet) 258 korcić 256 korcieć 256 korcipka 242 korcowy 258 korczak 256 korczować 220 korczunek 220 korczyk 258 kord 256 kordą 256 kordasz 220 kordat 257 kordegarda 257 kordel 257 kordelas 257 kordjaczny 257 kordjaka 257 kordialny 257 kordjai 257 kordon 257 kordupel lu4, 281 kordyban 257, 283 kordybannik 283 kordyl 257 kordylować 257 korek 257 korfanty 257 koriandr 246 koriander 246 korkociąg 257 korkodąb 257 korkodyl (krokodyl) 268 korkowy 257 kornecik 257 kornecista 257 kornefas 257 kornet 257 korność 258 kornufas 257 kornut 257 komy 258 koromyslo 257 korona 257 koronacja 257 kr.roniar 257 koronka 257 koronny 257 koronować 257 korowaj 257 korowód 257 korsak 258 korsarz 258 korszety 151
kortedziować 258 kortezański 258 kortezja 258 kortygarda 257 kortyzacja 258 ko runa 257 koruszek (korzec) 258 korwet 258 korweta 258 korwetować 258 Korwin 265 korydon 258 koryfant 258 koryfej 257 koryfeusz 257 korytarz 258 koryto 258 korzec 258 ku rzecznik 256, 258 korzeczny 258 korzekwica 258 Korzekwica 258 korzeniasty 258 korzenić 253 korzenie 258 korzeniowy 258 korzenisty 258 korzennik 258 korzenno 258 korzenny 258 korzeń 258 korzkiew 258 korzonek 258 korzyć (się) 258 korzystać 258 korzystny 258 korzyścić 258 korzyść 258 kos 259 kosa 259 kosaciec 259 kosarz 259 kosaty 259 kosiarz 259 kosić 259 kosior 259 kosiwo 259 kosm 259 kosmacina 259 kosmacizna 259 kosmatka 259 kosmato 259 kosmaty 259 kosmowy 259 kosmyk 259 koso 259 kosodrzew 259 kosodrzewina 239 kosonogi 259
Indeks kosooki 259 kostera 261 kosternik 261 kosterować 261 kosterstwo 261 kostka 260 kostnica 260 kostnieć 260 Kostolom 311 kostra 259 kostropest 386 kostrouch 259 kostrubaty 259 kostucha 261 kostur 260 kostyra 261 kostrzewa 259 kosy 259 kosynier 259 koś (koń) 254 kośba 259 kościany 260 Kościelecki 260 kościelny 260 Kościelski 261 koś cień, kośni 260 kościerz 259 Kościerzyn 259 kościogryz 261 kościół 260 kościotrup 260 kościsty 260 kość 260 kośkać 254 koślawy 259 kośnica 260 kośnieć 260 kośnik 259 kosz 259 kosz (obóz) 260 koszałka 260 koszałki-opałki 392 koszara 260 koszary 260 koszarzą 260 koszczywał 261 koszer 260 koszerny 260 koszki 263 koszowy 259 koszowy (obozowy) 260 koszt 260 kosztować 260 kosztowność 260 kosztowny 260 kosztunek 260 koszula 260 koszyczek 259 koszyk 259
koszykarz 259 koszykowe 259 kot (kotny) 261 kot 261 kot (kut) 262 kot (kotew) 262 kotara 262 kotarba 242 Kotarbiński 242 kotarha 262 kotczy 242 kotczysz 243 kotek 261 kotew 262 kotiuha 262 kotka 261 kotka (kotew) 262 kotki 261 kotlarz 242 kotlina 242 kotły 242 kotner 285 kotny 261 kotować 262 kotszysz 243 kotuch (kojec) 244 kotulać 242 kotwica 262 kousz (kusz) 285 kować 279 kowadło 279 kowal 279 kowalnia 279 kowerta 255 kowiekać 286, 496 Kownacki 250 kownata 250 Kowno 280 koza 262 koza (kozice) 263 kozaczek 262 kozak 262 kozera 262 kozernik 262 kozi 262 koziarnia 262 koziarz 262 kozica 262, 263 Koziebrody 262 kozielec 263 koziel 263 koziełek 263 kozik 263 kozina 262 kozioł 263 koziołek 263 koziorożec 262 kózka 262 kozłek 263
kozodój 262 kozodrza 263 Kozodrza 263 kozodrzew (kosodrzew) 259 kozorożec 262 kozowoński 262 kozub 263 kozubales 263 kozula 262 kozulka 262 kozunio 262 kozyra 262 kozyrować 262 koźlarz 263 koźlec 263 koźle. 263 koźHć 263 koźtik 263 koia 263 kóżden 224 kóżdy 224 koźekrził 361 kcżki 263 kozub 263 kożuch 263 kożuszek 263 kpać 228 kpić 228 kpiny 228 kra 263 krachki 266 kraciasty 265 kraczaj 268 kraczoch 268 kradać 264 kradmie 264 kradmo 264 kradomie 264 kradziectwo 264 kradziestwo 264 kradzież 264 kradneżny 264 kradźba 264 kragancować 265 kraik 263 kraina 263 krainiec 263 kraj 263 krajać 264 krajacz 264 krajanka 264 krajcar 156 krajczy 264 krajka 264 krajobraz 264 krajopis 264 krajowiec 264 krajowy 264
729 krak 264 krakać 264 kraknąć 264 Kraków 264 krakowiak 284 Krakowiec 264 kralka 264 kram 264 kramarczyk 264 kramarz 264 kramarzyć 264 kramnica 264 kramny 264 kramowy 264 kramzans 644 kraniec 264 krank 264 krańcowość 264 krańcowy 264 krapcie 264 krapel 265 kras 264 krasa 264 krasek 264 krasiaty 264 krasić 264 krasikoń 264 krasisty 264 kraska 264 krasnalek 264 krasnoludek 264 krasność 264 krasnowrona 264 krasny 264 krasomówca 264 krasszy 264 krasy 264 kraść 264 kraśniak 264 kraśnię 264 kraśny 2l64 kraszanka 264 krata 265 krater 265 kratka 265 kratkować 265 kratkowy 265 krawać 268 krawat 265 krawata 265 krawatka 265 Krawaty 265 krawądź 265 krawcowa 265 krawczyk 265 krawędź 265 krawiec 265 krawiecki 265 krąg 265
730 krąglak 265 krągły 265 krążać 265 krążak 265 krążek 265 krążownik 265 krążyć 265 krechki 266 krecbkość 266 kreci 266 krecisty (kreda) 265 kreda 265 kredenc 265 kredencerz 265 kredens 265 kredensować 265 kredensowy 265 kredka 265 kredowy 265 kredyt 265 kręgle 267 krejcar 156 krejda 265 krekorać 265 krem 269 kremny 269 krepa 267 krepel 265 krepować 267 kreptuch 265 krerać 265 kres 266 kresa 266 kreska 266 kreskować 266 kresowy 266 kresy 266 kreślić 266 kret 266 kreta (kreda) 265 kretales 265 krełes 266 kretny (kreda) 265 kretowina 266 kretowisko 266 krew 266 krewa 266 krewić 266 krewki 266 krewniak 266 krewny 266 kreza 266 krezki 266 kręcenie 267 kręciciel 267 kręcicki 267 kręcić 267 kręcidlo 267 kręciszak 267
Indeks kręci wąs 267 kręcony 267 kręgiel 267 kręgielek 267 kręgielnia 267 kręgielnica 267 kręglarz 267 kręglowy 267 kręgosłup 265 kręgowy 265 krępa 267 krępa (krępować) 267 krępce 38 krępciowaty 267 krępeć 267 krępować 267 krępulec 267 krępy 267 kręt 267 krętacz 267 krętalski 267 krętanina 267 krętem 267 kręto 267 krętogłów 267 krętu-wętu 267 kręty 267 krnąbrność 267 kinąbrny 267 Kroaci 176 Kroacja 176 krobia 267 króbka 267 krochmal 267 krochmalić 267 krochmalny 267 krócica 270 krócić 270 krocie 268 kreciej 270 krociowy 267 króciuchny 270 króciusieńki 270 króciutki 270 kroć 267 kroćset 268 krocz 268 kroczaj 268 krocze 268 kroczej 268 kroczek 268 kroczyć 268 kroczysty 268 krógkk 273 krogulaszek 268 krogulczy 268 krogulec 268 kroić 268 krój 268
krojnika 270 krok 268 krokiew 269 krokiewka 269 krokodyl 268 krokodyli 268 krokorać 265 krokos 268 krokosowy 268 kroksztyn 269 kroksztynek 269 krokwa 269 krokwić 269 krokwiowy 269 król 269 królewa 269 królewać 269 królewic 269 królewicz 269 Królewiec 269 królewna 269 królestwo 269 królewski 269 królewstwo 269 królik 269 królowa 269 królować 269 krom 269 kroma 269 kromia 269 kromie 269' kromka 209 kromleszt 40 krompel 269 kromras 269 kronika 270 kronikarz 270 kropacz 270 kropelka 270 kropią 270 kropiasty 270 kropiciel 270 kropić 270 kropidlnica 270 kropidło 270 kropielnica 270 kropierz 270 kropisty 270 Kropiwnica 428 kropka 270 kropkować 270 kropla 270 kroplisty 270 kropnąć 270 krosienka 270 krosna 270 Krosno 270 krosta 270 krostawieć 270
,
krostawy 270 krostka 270 krostowaty 270 krosna 270 krośniarz 270 krotce 270 krotki 270 krótki 270 krótko 270 krótkotrwały 270 krótkowidz 270 krótkowzroczny 641 krotnąć 271 krotnieć 271 krotochwila 187 krotofila 187 krotofilny 187 Krotoski 270 Krotosza 270 Krotoszyn 270 krótszy 270 krowa 271 krowi 271 Krowicki 271 krowieniec 271 krowiniec 271 krówka 271 Krowodrza 271 krówsko 271 krszta 275 krsztusić 275 krsztyna 275 krszyć 271 krszyna 271 krta 275 krtaniowy 271 krtań 271 krtęczyć 271 krtjcz 271 kruch 271 kruchki 271 kruchkość 271 kruchość 271 kruchta 271 kruchy 271 krucica 270 kruczeć 272 kruczek 272 kruczmerka 279 kruczmorka 279 kruczy 272 krufta 271 kruglik 273 kruk (krukać) 272 kruk 272 kruka 272 krukać 272 krukawka 272 krukiew 272
Indeks kruknąć 272 krukowaty 272 krukowy 272 krukta 271 krukwa 272 krulić 272 krumperski 272 krumperz 272 krupa 272 krupiarka 272 krupiarz 272 krupica 272 krupić 272 krupink a 272 krupka 272 krupniczka 272 krupnik 272 krusz 271, 507 kruszą (grusza) 160 kruszak 507 kruszczganek 273 kruszczyna 271 kruszec 271 kruszeć 271 kruszki 271 Kruszwica 160 kruszyć 271 kruszyna 271 kruty 273 kruwki (kruchki) 271 kruż 273 krużganek 273 krużki 267 krużUk 273 krużyk 273 Krwaci (Krwaty) 176 krwawica 266 krwawić 266 krwawnica 266 krwawnik 266 krwawnikowy 266 krwaw ny 266 krwawy 266 krwiotok 266 krwiożerczy 266 krwisty 266 krwotok 266 kry, krwie 266 kryć 273 kryczyca 275 kryda 265 kryg 273 kryga 273 krygować 273 krygowy 273 kryjomką 273 kryjomo 273 kryjomy 273 kryka 272
kryksman 273 kryksrecht 273 kryloszanin 274 Krym 274 krymczak 274 krymczuk 274 kryminał 276 krymka 274 krynica 274 kryniczny 274 krypa 274 krypeć 284 krypta 271 krypto- 271 kryptokatolik 271 kryrać 265 krys 266 krysa 266 kryska 266 krystalizować 274 krystianie 186 kryślić 266 krysztalić 274 krysztalny 274 kryształ 274 krytyczny 274 krytyka 274 krytykować 274 krytyzować 274 kr>we-krywejto 276 kryza 266 kryzki 266 kryzys 268 kryżmo 186 krzaczek 274 krzaczysty 274 krzak 274 krzan 185 krzasło 275 krzasłowaty 275 krzat 497 krząkać 274 krząknąć 274 krzątać się 274 krzątanina 274 krzciny 185 krzciuk 278 krzczyca 274 krzechki 266 krzechtać 274 krzeczeć 274 krzeczek 274 krzeczy 278 krzekać 274 krzeknąć 274 krzekot 274 krzekotać 274 krzektać 274 krzemieniec 275
krzemienisty 275 krzemienny 275 krzemień 275 krzemięzić się 275 krzemięzny 275 krzemiężny 275 Krzemionki 275 krzemyk 275 krzepczy 275 krzepić 275 krzepki 275 krzepnąć 275 krzesać 275 krzesełko 275 krzesić 275 krzesidło 275 krzesiwo 275 krzesło 275 krzesłowaty 275 krześcijański 185 krześcijaństwo 185 krzew 274 krzewić 274 krzewie 274 krzewina 274 krzęcinka 274 krzęczeć 274 krzętny 274 krzosać 275 krzosk(a) 275 krzowie 274 krzta 275 krztań 271 krztoń 271 krztusić 275 krztyna 275 krzyczeć 275 krzydło 497 krzyk 275 krzykać 275 krzykacz 275 krzykała 275 krzykliwy 275 krzyknąć 275 krzykwa 419 krzyna 272 krzynica 274 krzynka 272 Krzynki 498 Krzynno 498 krzynów 276 krzypopa 255 krzyślić 266 krzyształ 274 krzyw 276 krzywaźń 276 krzywda 276 krzywdować 276 krzywdzić 276
731 krzywić 276 krzywizna 276 krzywo 276 krzywonos 276 krzywoprzysiężca 276 krzywota 276 krzywousty 276 krzywula 276 krzywulasy 276 krzywulec 276 krzywula 276 krzywy 276 krzyż 276 krzyżactwo 276 krzyżak 276 krzyże 276 krzyżmał 276 krzyżmo 276 krzyżować 276 krzyżowiec 276 krzyżówka 276 krzyżownik 276 krzyżowy 276 krzyżyk 276 ksiądz 277 Książ 277 książątko 277 książek 277 książę 277 książka 277 książnica 278 ksieni 277 ksieniec 278 księdzowy 277 księga 277 księgarnia 278 księgarz 278 księgosusz 278 księgozbiór 278 księstwo 277 księża 277 księżna 277 księżniczka 277 księźulo 277 księżunio 277 księży 277 księżyc 277 księżycowy 277 ksiuk 278 ksobie 278 ksobny 278 ksyk 278 ksykać 278 ksyknąć 278 kścieć (kwiść) 288 kściuk 278 kszaft 278 kszczyca 274 ksze (księże) 277
732 kształcić 278 kształt 278 kształtny 278 kształtować 278 kształtowny 278 kszyk 278 kszykać 278 kszyna 275 ktemu 278 ktery 278 kto 276 ktobądź 247, 278 ktokole 247 ktokoli 247 ktokolwiek 247, 278 ktoU 297 który 278 którybądż 278 którykolwiek 278 któryż 278 ktoś (ktosi) 278, 488 któż 278 ktożkolwiek 278 ku 278 Kuba 197 kuban 279 kubana 279 kubaniarz 279 kubeczek 279 kubek 279 kubeł 279 kubik 279 kubita (kobieta) 484 Kubitkowski 241 kubło (kębło) 225 kubło (kubeł) 279 kubraczyna 279 kubrak 279 kuc 279 kucać 279 kucbaja 279 kuch 279 kucharka 279 kucharz 279 kuchcik 279 kuchenka 279 kuchenny 279 kuchmistrz 279 kuchmistrzowstwo 279 kuchnia 279 kuchro (chuchro) 677 kuchta 279 kucia 279 kuciaba 285 kuciapka 285 kucnąć 279 kucyk 279 kuć, kuję 279
Indeks kucza 279 kuczaba 285 kuczbaja 279 kuczeć 279 kuczek 279 kuczer 243 kuczerować 243 kuczka 279 kuczki 279 kuczma 279 kuczmerka 279 kucznąć 279 kuczyć (się) 279 kuczyna 68 kudła 280 kudłacić 280 kudłać 280 kudłaty 280 kudłek 280 kudły 280 kudrychwalec 285 kudrywalec 285 kufa 280 kufel 280 kufer 280 kuflik 280 kuglarz 280 kugle 280 kuglować 280 kujan 280 kujawiak 280 Kujawy 280 . kujon 280 kukać 280 kukawką 280 kukiełka 280 kuklik 280 kukła 280 kukła (kukiełka) 280 kukłać 280 kukrachty 280 kukrzysko 280 kuks 280 kuksać 280 kuksaniec 280 kuksnąć 280 kukułczy 280 kukułka 280 kukurudza 280 kul 280 kula 281 kula (kulawy) 281 kulać 281 kulas 281 kulasty 281 kulawy 281 kulbaczyć 281 kulbaka 281
kulczyba 281 kulczyk (kolczyk) 247 ktilesza 281 kulfan 280 kulfon 280 kulhawy 281 kulić 281 kulig 281 kulik 281 kulisty 281 kulisz (kulesza) 281 kuliszek (kulik) 281 kulka 281 kulnąć 281 kulon 281 kulsze 281 kułaczki 281 kułak 281 kum 281 kum (kumka) 250, 281 kuma 281 kumać się. 281 kumać 281 kumcio 281 kumka 281 kumostwo 281 kumoszka 281 kump, kumpia 281 kumpan 251 kumpie 281 kumys 281 kuna 281 kundel 282 kundys 282 kuni 282 kunica 281, 409 kunirować 280 Kunowie 422 Kunowo 422 kunne 281, 409 kunstkamera 251 kunszafty 253 kunszt 282 kunsztarz 282 kunsztmistrz 282 kunsztować 282 kunsztowny 282 kuntusz 253 kupa 282 kupajło 224 kupalnocka 224 kupała 224 kupało 225 kupczyć 282 kupczyk 282 kupela 217 kupelować 217 kuper 282
kuperdocha 81 kuperek 282 kupernocka 282 kuperwas 255 kupią 282 kupić (kupa) 282 kupić (kupią) 282 kupiec 282 kupiecki 282 kupiectwo 282 kupieniec 282 kupiradło 81 kupita 241 kupka 282 kupno (kupa) 282 kupno (kupią) 282 kupny 282 kupować 282 kuprowy 282 kur 282 kura 282 kuracja 283 kuracjusz 283 kuradent 283 kurak 282 kurant 283 kuras 283 kuraś 283 kurasz 283 kuraszek 283 kuratela 283 kurator 283 kurcab 285 kurcaba 285 kurcian 283 kurciański 283 kurcz 283 kurczę 282 kurczliwy 283 kurczowy 283 kurczyć 283 kurdesz 283 kurdupeł 104, 283 kurdyban 257, 283 kurdygarda 283 kurdywan 257 kurdziej 283 kurdziel 283 kurek 282 kurenny 283 kureń 283 kurhan 284 kurka 282 kurniawa 284 kurnik 282 Kurnik 282, 284 kurny (kur) 282 kurny (kurz) 284
Indeks kuropatwa 284 kuropatwi 284 kuropatwiczka 284 kuropatwiowy 284 kuropienie 282 kuropłoch 284 kuroploszek 284 kuroślep 282 kurować 283 kurp, kurpia 284 Kurpie 284 kurpiel 284 kurpik 284 kurs 284 kursir 284 kursista 284 kursistka 284 kursnierz 285 kursor 284 kursować 284 kurta 284 kurtka 284 kurtuś 284 kurtyna 284 kurtyzana 258 kurwa 685 kurwatura 276 kury (konkury) 283 kurytarz 258 kurz 284 kurza ślepota 282 kurzawa 284 kurze 282 kurze oka 282 kurze ja 283 kurzeniec (kur) 282 kurzenny (kureń) 283 kurzeń 283 kurześlep 282 kurzę 282 kurzętnik 282 kurzoślep 282 kurzy 282 kurzymor 282 kurzyniec 282 kus 284 kusiciel 284 kusić 284
kuso 285 kustrać się 285 kustrzyca 285 kusy 285 kuś 282 knśka 282 kuśkać (kuszkać) 285 kuśmierz 285 kuśnierz 285 kusz (kousz) 285 kusz 285 Kusz (Jakub) 197 kusza 285 kuszaba 285 kuszkać 285 kusznąć 825 kusznierz 285 kusznik 285 kuszny 285 kuszyk 285 kut (kot) 262 kuta 285 kuta (kuty) 286 kutać 286 kutas 285 kutasik 285 kutel 285 kuternoga 285 kut ja 279 kutlof 285 kutnar 285 kutnarski 285 kutner 285 kutnerować 285 kutnerowy 285 kutryialca 285 kutrygał 285 kutwa 285 kutwić 285 kutwieć 285 kuty 285 kuwiek 286, 496 kuwiekać 286 kuwikać 286 kuz>n 286 kuzyna 286 kuzynostwo 286 kuźnica 286
la (dla) 89 la! la! lalasz! 288 laba 288 laber 288 labet 288 labidzić 289 labiedzić 289 Słownik.
lab ja 288 labodzić 289 labować 288 labrować 289 labrowy 288 labrzysty 288 labuś 289, 451
733
kuźń 286 kużki 263 kwacz 286 kwader 81 kwadra 286 kwadrans 286 kwadrat 286 kwadrować 81, 286 kwak 286 kwakać 286 kwandrans 286 kwap, kwapiu 286 kwapić 286 kwapienie 286 kwapiony 286 kwapliwość 286 kwapliwy 286 kwapny 286 kwarc 286 kwarciany 287 kwardy 286, 586 kwarta 287 kwartana 81 kwartet 287 kwartniczek 287 kwartnik 287 kwas 286 kwasek 286 kwasić 286 kwaskowaty 286 kwasoród 287 kwaśnica 286 kwaśnieć 287 kwaśny 286 kwaszenina 286 kwatembry 81 kwater 261, 287 kwatera 287 kwaterka 287 kwatermistrz 287 kwaterkowy 287 kwef 287 kwefić 287 kwcrela 287 kwerenda 287 kweres 498 kwest 287 kwesta 287
kwestarz 287 kwestja 287 kwew 287 kwęczeć 287 kwękać 287 kwiaciarka 287 kwiat 287 kwiatek 287 kwiczał 288 kwiczeć 288 kwiczoł 288 kwieciany 287 kwieciarka 287 kwiecić 287 kwiecie 287 kwiecień 287 kwiecisty 287 kwiel 287 kwielić 287 kwietni 287 kwiękać 287 kwik 288 kwikać 288 kwiknąć 288 kwilić 287 kwinta 288 kwintesencja 288 kwintet 288 kwiść, kwtę 288 kwit 288 kwita 288 kwitacja 288 kwitek 288 kwitnąć 288 kwitnięć 288 kwitować 288 kwitowy 288 kwocha 288 kwoczka 288 kwoka 288 kwokać 288 kwoktać 288 kwoli 278 kyka 229 kypr 230 kyprz 230 kyrpeć 284 kzło (gzło) 166.
Lach 289 lać, leję 289 lada 289 lada (leda) 289 ladaco 289 ladacy 289 ladajako 289
ladakto 289 ladra 289 ladra (letra) 296 ladrowany 289 lafa 289 lafirynda 686 lafowy 289
L
47
734 laga (laska) 291 lagier 239 lagrowy 289 lajtuch 293 lak 289 laka 289 lakier 289 lakiernik 289 lakierować 289 lakrycja 303 laksa 290 laksować 290 laktuka 310 lala 290 lalatać 288 laleczka 290 lalka 290 lama 290 lament 290 lamentarz 290 lamentliwy 290 lamentować 290 lamęcić 290 Iamkor (rankor) 453 lamować 290 lamówka 290 lampa 290 lampart 290 lamparterja 290 lampartować się 290 lampas 290 lampasz 290 Lampert 290 lampiarz 290 lampjon 290 lampka 290 lamus 290 lamusik 290 lancknecht 292 Lanckorona 111 laneman 292 lanczaft 290 lanczoft 290 landara 290 landszaft 290 landwera 292 landzić 306 lanka 290 laność (lenistwo) 295 lany (lać) 289 larendogra 290 larma 290 larmo 290 larum 290 larwa 290 Larysza 36 las 290 łasa 290 laseczka 291
Indeks lasecznik 291 lasek 290 laska 290 laskowiec 291 laskowy 290 Lasota 290 iasowiak 290 Iasowy (las) 290 1 aso wy (łasa) 290 laszczka 291 latać 291 latacz 291 lataczyk 291 latalec 291 Latalski 291 latarnia 291 latarnik 291 latawica 291 latawiec 291 laternia 291 latko 291 latny 291 lato 291 latoperz 361 latopis 291 latorosłka 291 latorostka 291 latorość 291 latorośl 291 latorózga 291 latosi 291. 486 latoś 291, 486 latować się 291 latynizować 305 i/«w % latywać 291 »w' laur 291 Laurenty 291 «?*v laurowy 291 lawenda 291 lawendowy 291 laweta 291 lazaret 291 lazaretowy 291 lazur 291 lazy 291 laża (ażio) 291 ląbrać 291 ląbrak 291 ląc 292 ląd 292 Ląd 292 lądować 292 lądowiec 292 lądowy 292 lągiew 308 lągnąć 292 lbo (albo) 3 ldza 293 le 292
lebietka 292 lebioda 292 lebiotka 292 lec, legę (legnę) 292 Lech 289 lecha 292 Lechici 289 -lecić 292 lecieć 292 lecieństwo 232 leciuchny 294 leciutki 294 leciwy 291 lecz 292 leczebny 293 leczniczy 293 leczyć 293 leczywrzód 293 leda 289 Ledarg 191 Lednica 301 Lednicki 301 ledwa 233 ledwe 293 ledwie 293 ledwo 293 ledwomowny 293 ledwość 293 ledwy 293 ledzien (styczeń) 301, 334 ledziuchny 294 legać 293 legalny 293 lcgar 293 legart 293 legartować 293 legat 293 legawiec 293 legawy 293 legenda 293 legendowy 293 legiejda 293 legier 293 legięda 293 legiwać 293 legja 293 legjon 293 legionista 293 lcglarz 293 legować 293 legowisko 292 leguchny 294 leguczki 294 Iegumina 293 legurarny (regularny) 457 leguś 293 lehenszaw 295
lej 289 lejarnia 289 lejc (lejce) 293 lejcowy 293 lejcuch (łańcuch) 306 lejczyk 293 lejek 289 lejka 289 lejtnant 125 lejtuch 293 lek 293 lekarski 293 lekarstwo 293 lekarz 293 lekce 293 lekceważyć 293 lekciejszy 293 lekki 293, 686 lekko 293 lekkoduch 294 lekkomyślny 294 lekkość 293 lekować 233 lekownik 293 lektor 293 lektura 293 lektwarz 115 lektyka 313 lek warz 115 Lel-Polel 294 lclak 294 lele 294 lelejać 294 lelejanie 294 lelek 294 leleń (jeleń) 205 leli-poleli 294 lehja 299 lelito (jelito) 206 leluja 299 lelum-poleium 294 lem (jeno) 204 leman 294 lemański 294 lemaństwo 294 lemiąź 294 lemiesz 294 lemieszka 294 lemięga 294 lemięź 294 lemonja(da) 71, 299 lampart 290 lemus 290 len, lnu 295 lencuch 306 lenić (hnić) się 295 lenić się (leń) 295 lenieć (linieć) 295 leniuch 295
Indeks leriuszek 295 leniwiec 295 leniwy 295 lenniczy 295 lennik 295, 678 lenno 295, 678 lenny 295, 678 leność (leń) 295 lenować się 295 lensz 295 lenszow 295 lenung 295 leń 295 leńcuszek 306 leński 295 leństwo 295 leopard 295 lep 295 lepak 296 lepianka 295 lepiarz 295 lepiej 296 lepietać 296 lepionka 295 lepiotać 296 lepisty 295 lepki 295 lepkość 295 lepnąć 295 lepowy 295 lepsza 296 lepszeć 296 lepszość 296 lepszy 296 lcrka 296 lcrmo 290 lesica 290 lesisty 290 Lestek 296 leść, Iści 296 leśniczówka 290 leśniczy 290 leśnik 290 Leśnik 290 leśny 290 lesz 296 leszcz 296 Leszczno 291 leszczota 296 leszczotka 296 leszczyna 291 Leszczyński 291 Leszek 296 leszka (lecha) 292 Leszno 291 leszownik 296 leszowy 296 letarg 296 Ietargiczny 296
letki 296 letkiewicz 296 letko 296 letkość 296 letni 291 letnik 291 letra 296 lew 296 Lew 296 lewa 297 lewak 297 lewanda 291 lewar 297 Lcwart 295 Le warto w 295 lewek 297 lewica 297 lewie (lewo) 297 lewirat 112 lewkonja 678 lewo 297 lewus 297 lewy 297 leziwo 297 leźć 297 leża 297 Leżajsko 292 leżak 297 lcźałka 297 leżączki 297 leże 297 leżeć 297 leżeń 297 leżmem 297 leżysko 297 lędzić (landzić) 306 lędziniec 297 lędziwiec 297 lędźwica 297 lędźwie 297 lędźwiec 297 lędźwiowy 297 lęk 297 lękać się 297 lękliwy 297 Leżajsko 292 Igi 293, 686 lgnąć 297 Igo 293 Igostaj 686 lgota 293 li 297 liberalny 298 hberja 298 Ubertacja 298 libertyn 303 libiewy 302 linowy 302 lice (lejce) 293
lice (lico) 298 licemiernik 298 Uch 298 lichman 298 lichmanić 298 lichmanina 298 Ucho 298 licholat 298 licholecie 298 lichoradka 298 Uchość 298 lichota 298 lichotarz 298 lichotny 298 lichtarz 298 lichtarzyk 298 lichton 298 hchtować 298 lichtuga 298 lichtunek 298 lichwa 298 lichwarz 298 lichwiarz 298 lichwić 298 lichwnik 298 lichy 298 licie 298 licina 298 lico 298 licować 298 licowny 298 lić 298, 303 liczba 299 liczbować 299 liczbowy 299 Liczebny 299 liczko 298 liczman 299 liczny 299 liczyć 299 liczydło (lice) 298 liczykrupa 272, 299 Ufa (lichwa) 298 lifarz 298 Ugać 298 ligawica 298 Ugawka 298 ligawy (Ugać) 298 Ligęza 298 lij 303 lik 299 lila (bzowy) 299, 678 U-U! 303 Ulja 299 Uljowy 299 Umba 299 limonja 299 Hmonjada 299 Umunja 299
735 lin 299 Una 299 hnąć 289, 303 linewka 299 linić 295 linieć 295 linijka 299 linja 299 Unjal 299 linjować 299 Unjowy 299 Unka 299 Unoskok 299 Unwa 299 lipa 299 lipcowy 299 Upiec 299 lipień (Upiec) 299 Upień 299 Upki 299 Upkość 299 Lipkowie 299 lipnąć 299 lipnieć 299 Upowiec 299 lipowy 299 lira 299 Urenka 299 lirnik 299 Us 299 lisi 299 lisica 299 lisieć 299 lisiura 299 lisowaty 299 Ust 300 Ustewka 300 Ustonosz 300 Ustopad 300, 390 listowny 300 listowy 300 listwa 300 listwować 300 liściasty 300 Uście 300 liścik 300 Uściowy 300 Uść 300 Uszaj 300 Uszka (Ucho) 298 Uszka (Us) 299 Uszni 298 Uszny 298 Uszyć 298 Utanja 300 Utek 300 Utera 300 Uteracki 300 Uterak 300
47*
736 literat 300 literatura 300 literka 300 litewski 300 litewszczyzna 300 litkup 300 litkupnik 300 lito (luto) 300 litościwy 300 litość 300 litować się 300 litowny 300 litr 300 litra 300 litun (latać) 291 liturgja 300 Litwa 300 Litwin 300 lity 301 Liw 194 liwa (iwa) 194 liwina 194 lizać 301 lizanka 301 lizawka 301 liznąć 301 lizun 301 lizus 301 liżyobrazek 301 lnąć (lgnąć) 297 lnianka 295 lniany 295 loch 301 locha 301 lochać się 301 lochować (loch) 301 lochowaty 301 locht (luft) 303 loczek 316 lód 301 Jodgisar 303 lodny 301 lodowacieć 301 lodowaty 301 lodówka 301 lodownia 301 lodowy 301 lofka (lotka) 301 loit (luft) 303 loftka (lotka) 301 lok 316 lokacja 301 lokaj 301 lokajski 301 lokal 301 lokalny 301 lokat 301 lokator 301
Indeks lokować 301 Lolo 222 lombard 451 lon 301 lonar 301 lonek 301 lonhar 301 lonher 301 loność (lenistwo) 295 los 301 losować 301 losowmk 301 losowy 301 lost 304 iośnik 301 loszek 301 lot (lecieć) 292 lot (lotunk) 301 loterja 301 lotka 301 lotka (lecieć) 292 lotnik 292 lotność 292 lotny 292 lotować 301 lotunek 301 lotunk 301 lowelas 14 lozak 304 lozar 679 loża 301 lpieć 297 Isknąć 302 Isknić 302 lsnąć 302 Lstek 296 lściwość 296 lściwy 296 lśniący 302 lśnić 302 lśnienie 302 Iszczący 302 Iszczcć 302 lub 302 lubaszka 302 Lubaszów 302 lubawy 302 lubcia 303 Lubcza 302 lubczyk 302 Lubeka 302 luberja 298 Lubiatowo 302 lubić 302 Lubicz 302 lubieć 302 Lubień 302
lubieżny 302 lubieżliwy 303 lubieżny 302 Lubhn 302 lubo 302 Lubochna 302 Lubochów 302 Lubomir 302, 333 Lubomirski 302 Luboń 302 Luboradz 302 Luboradzki 302 lubość 303 Lubosza 302 Luboszyn 302 lubować 302 Lubraniec 111, 302 Lubrański 302 lubryka (rubryka) Lubrza 302 ta hibszczek 302 lubszczyk 302 £ > lubszy 302 & Iubunio 303 >: n* luby 302 lucemiernik 298 lud 303 Ludbrańc 111 ludność 303 ludny 303 ludojad 303 ludowiec 303 ludożerca 667 ludwisarnia 303 ludwisarz 303 ludycje 246 ludzie 303 ludzki 303 ludzkość 303 ludztwo 303 lufa 303 lufcik 303 luft 303 luftować 303 luka 301 lukier 303 lukrecja 303 lukrować 303 Jukmm 303 luks 303 i luksus 303 lulać 303 lulek 303 luhl 294 lulka 303 lu-lut 303 lumer (numer) 367
luminarz 314 luna 314 lunar (lonar) 301 lunąć 303 Lunda 303 lundysz 303 lunski 303 lupa 303 Lupa 303 lupka 303 lupr 303 luprować 303 luprynk 303 lura 303 lustauz 304 lusthauz 304 lusterko 304 lustr 304 lustra 304 lustracja 304 lustro 304 lustryna 304 luśnia 304 lusznia 304 luszow 304 luszt 304 lusztyk 304 lusztykować 304 lutać 300 lutenka 304 lutera (litera) 30< lutnia 304 lutniarz 304 lutnik 304 lutnista 304 luto 300 lutościwy 300 lutość 300 lutować (się) 300 lutować (lut) 379 Juty 300, 304 luz 304 luzak 304 luzar 679 luzem 304 luźno 304 luźny 304 lwi 296 lwica 296 lwiczyca 296 lwię 296 Lwów 296 Iza 304 Iza 304 lżejszy 293 lżyć 304 lż>wy 304
Indeks
737
Ł Łaba 304 łaba (łapa) 304 łabaj 304 łabęci 305 labęć 304 łabędzi 305 łabędź 304 łabuzie 310 łabuzisko 310 łach 305 lacha 311 łachać (łajać) 305 lachacz 305 łachctka (łach) 305 łachman(a) 305 łachmydra 305 łach myta 305 laciarz 307 łacić 307 łacina 305 łacinnik 305 łaciński 305 łacnica 305, 307 łacnić 305 łacnie 305 łacniuchny 305 łacniuczki 305 łacno 305 łacność 305 łacny (łatwy) 305 łacny (łączny) 305 łacwi 305 łacwie 305 łącznice 306 łączność 306 łączny 306 ład 305 ładny 305 łado-lado! 305 ładować 305 ładownia 305 ładownica 305 ładunek 305 ładunkowy 305 ładzić 305 łafa (lafa) 593 łafter 235 łagiew 305 lagiewka 305 łagoda 305 łagodliwość 305 łagodliwy 305 łagodność 305 łagodny 305 łagodzić 305 Łagów 305 łagwica 305
łaja 305 łajać 305 łajcuch 306 łajdaczyć się 305 łajdak 305 łajno 306 łaknąć 306 łakoci 306 łakomy 306 łakotki 306 łakotliwy 306 łałok 306 łamać 306 łamanie 306 łamańce 306 łamigłówka 306 łamikamień 311 łamliwy 306 łan 306, 678 łandykować 306 łani 306 łania 306 łanie uszko 306 łanka 306 łanoszka 306 łanowe 306 łanowiec 306 łanowy 306 łantyka 306 łanwa 306 łanysz 306 łańcuch 306 łańcuszek 306 Łańcut 111 łap! 306 łap-cap 306 łapa 306 łapać 306 łapacz 307 łapaczka 307 łapcie 307 łapczywy 307 łapeć 307 lapes-capi's 306 łapiąsty 306 łapiaty 306 łapie (łopie) 306 łapi grosz 307 łapikufel 307 łapka 306 łapnąć 307 łapowe 306 łapówka 306 łapownik 306 łapserdak 307 łasić się 307 łasić się (lasy) 307
łasica 307 łaska 307 łaskanie 307 łaskawca 307 łaskawić 307 łaskawy 307 łaskliwy 307 łaskotać 307 łaskotki 307 łaskotliwy 307 łaskować 307 łasktać 307 tasować 307 łasowny 307 łastówka (jaskółka) lasy 307 łaszt 307 łata (łatać) 307 łata (łacić) 307 łatać 307 łatka 307 łatnica 307 łatr 307 łat uszka 307 łatwić 307 łatwiuchny 307 łatwość 307 łatwowierny 307 łatwy 307 ława 307 ławeczka 307 ławica 307 ławka 307 ławnik 307 łaz (łazy) 308 łaz (łazić) 308 łazanki 308 łazęga 308 łazęka 308 łazić 308 łaziebnik 308 łaziebny 308 łazienka 308 łaziwo 308 łazy 308 łaźbić 308 łaźbienie 308 łaźnia 308 łażenie 308 łącz 308 łączka 308 łącznik 308 łączny (łączyć) 308 łączny (łąka) 308 łączyć 308 łągiew 308 łąka 308
łąkawica 308 łąkawy 308 łakoć 308 łąkotka 308 łąkowy 308 łąteczka 309 łątka 309 łbica 309 Ibisko 309 łeb 309 łebka 309 łebski 309 łechtać 309 Lek, Łku 309 łekno 309 lektać 309 Łemki 35, 204 łepak 309 łepeta 309 łepski 309 teptać 309 łesktać 309 łezka 316 łeż '309 łęczyc 308 łęczysko 309 łęczyszcze 309 łęg 309 łęgi 309 łęgować się 309 łęgowaty 309 łęk 309 Łękomir 333 łększa 308 łępać (łupać) 315 łęt 309 Łętowski 309 łężny 309 łga 309 łgać 309 łgarz 309 łkać 310 łknąć 310 łobazie 310 łobazy 310 łoboda 310 Łoboz 310 łobozg 310 łobuz 310 łobuzie 310 łobuzować 310 Łobzów 310 Łobżenica 310 łochynia 627 łocyga 310 locyka 310 łódka 310
Indeks
738 łodyga 310 Łodzią 310 łódź 310 Łódź 310 łogawy 310 logosz 310 loisty 311 łój 311 łojek 311 lojówka 311 lokactwo 311 łokać 311 łokciowy 311 łokieć 311 Łokietek 311 Lok tek, Łokietka 311 łoktusza 311 łom 311 Łomazy 312 łomić 311 łomikamień 311 łominos 311 Łomnica 311 łomny 311 łomot 311 łomotać 311 łomotnąć 311 łonew (łągiew) 308 łoni 312 łonko 312 łono 312 łonowy 312 łoński 312 łopata 312 łopatka 312 łopian 312 łopie 312 łopot 309 łopotać 309 łopuch 312 łoskot 312 łoskotać 312 łoskotać (łaskotać) 686
maca 316 macać 316 macocha 317 maceć 316 macek 316 mach 316 machać 316 macharzyna 316 machelski 316 macherzyna 316 machina 317 machinacja 317
łosoś 312 łoś 312 łoszak 312 losze 312 łot 315 łoterski 312 łoterstwo 312 łotoć 312 łotoczek 312 łotok 312 łotr 312 łotras 312 łotrować 312 łotrowski 312 łotrowstwo 312 łotrzyca 312 łotrzyk 312 Łotwa 301 Łotysz 301 łów 313 łowczy 313 łowić 313 Łowicz 313 łowiec 313 łowiectwo 313 łowny 313 łoza 313 łozmaryjan (rozmaryn) 465 łoże 313 łóżko 313 łożnica 313 łożny 313 łożyć 313 łożysko 313 łub 313 łubek 313 lubiany 313 łubie 313 łuczać 313 łuczek 314 łucznik 314 luczny (łuczyć) 313
łuczyć 313 łuczyna 314, 680 łuczywo 314, 679 łudarka 314 łudarstwo 314 łudarz 314 łudzący 314 łudzić 314 ług (łęg) 314 ług (ługować) 314 ługować 314 ługowisko 314 ługowy 314 łuk (łęk) 314 łuk 314 łuna 314 łup 315 łupa 315 łupa (łupina) 315 tupać 315 łupek 315 łupić 315 łupień 315 łupierz 315 łupież 315 łupieżca 315 łupieżnik 315 łupina 315 łupka 315 łupkowy 315 îupu-cupu 315 łuska 315 łuskinia 315 łuspina 315 łusta 315 Juszczak 315 łuszczybochenek 315 łuszczyć 315 łut 315 łuzgać 315 łuża 309 Łużyce 309 łużyć 314
łużyny 314 łyczak 315 łyczywo (łuczywo) 314, 679 łyda 315 łydka 315 łyk (łkać) 310 łyk (łyko) 315 łykać 310 łykacz 310 łykanie 310 łykawy 310 łyknąć 310 łyko 315 łykowy 315 łypać 315 łypnąć 315 łysek 315 lysić 315 Łysieć 315 łysieć 315 łysina 315 łyska 316 łyskać 315 łyskawica 315 łyskawiczny 315 łyskot 315 łysnąć 315 lysość 315 łyst 315 łysta 315 łysy 315 łytka 315 łyża 316 łyżczyca 258 łyżeczka 316 łyżka 316 łyżwa 316 łyżwiarz 316 łza 316 łzawy 316 łżykwiat 287, 334 łżywy 309
machinalny 317 machlarstwo 317 machlarz 317 machlerstwo 317 machlerz 317 machlować 317 machnąć 316 machram 349 macica 325 macicza duszka 326 maciejówka 317 Maciek 317
maciek 317 macierz 325 macierzą duszka 326 macierzanka 326 macierznik 325 macierzyn 325 macierzyński 325 macierzyństwo 325 maciora 325 maciorka 326 maciuperny 122, 320 maciupki 320
maciutki 320 macka 316 maćkiem 316 macloch 317 macocha 317 macoszki 678 macoszy 317 macos7ynski 673 macuga 317 macuś 317 macużka 317 mać 325
Indeks naćkać 316 maczać 343 maczek (mak) 318 maczek 319 maczuga 317 madera 320 madjar 317, 609 madlać się 343 madziar 317, 609 mag 317 magazyn 317 Magda 323 magduszki 48 magiczny 317 magiel 317 magielnica 317 magierka 317 magicrszczyzna 317 magister 318 magistrat 318 magistrowa 318 magja 317 maglować 317 magiownica 317 Magura 343 maisz 317 maiż 317 maj 317 majaczyć 318 majak 318 mając 331 majątek 318 majątkowy 318 majdać 323 majdacz 323 majdan 318 majdnąć 323 majeran 318 majętnostka 318 majętność 318 majętny 318 majoran 318 majorana 313 majówka 317 majowy 317 majster 318 majstersztuk 318, 556 majstrowa 318 majtek 318 majtki 318 majtnąć 323 mak 318 makabunda 319 makàr 319 makaran 319 makaron 319 makaroniczny 319 makar(y) 15 makat 319
makata 319 makolądwa 318 makolągwa 318 makowica 318 makówka 318 makowy 318 makuch 279, 319 makulatura 319 makuleusz 319 makula 319 makulka 319 makutra 318, 580 mai 319 malacja 319 malaga 320 malarski 319 malarz 319 malatura 319 malcerza 332 malec 320 malom 320 maleńki 320 maleństwo 320 malerz 319 malik U9 malikowaty 319 malina 319 maliniak 319 Malinowski 319 malinowy 319 malka 319 malon 328 malować 319 malowanka 319 malowidło 319 malowniczy 319 maltych 319 maluchny 320 maluczki 320 malun 328 malunek 319 maluśki 320 maluta 320 malutki 320 malwa 678 małcha 319 małdr 319 maldrat 320 małdrzyk 319 Małgosia 320 Małgorzata 320 Małgorzęta 320 Małgorzęta 320 małmazja 320 mało 320 małodobry 320 małoletni 320 małomiastkowy 330 małomiejski 330
małomówny 320 małość 320 małoufny 320 małowiarek 320 małożena 321 małpa 320 małpeczka 320 małpi 320 małpiarz 320 małpierz 320 małpować 320 małwazja 320 mały 320 małż 320 małżeński 320 małżeństwo 320 malżona 321 małżonek 320 małżonka 320 małżonkowie 320 małżowina 320 mama 321 mamałyga 321 mamcar (mamzer) 321 mamczyć 326 mamić 321 mamidło 321 mamin 321 mamka 321 mamlać 321 mamon 321 mamona 321 marnot 681 mamrać 321, 681 mamrotać 321, 348, 681 mamruczeć 321 mamrzeć 348 mamuna 321 mamut 321 mamzer 321 man 321 manaster 342 Manasterzyska 342 manatki 321 mandat 321 mandatarjusz 321 manela 321 mangiel (magiel) 317 manholt 68 maniak 322 manić 322 manier 321 maniera 321 manierka 322 manifest 321 manifestacja 321 manipulować 321 manja 322 mankament 322
739 mankat 322 mankiet 321 manostwo 321 manowie 322 manowiec 322 manowisk) 322 manta 322 mantel 322 mantelzak 322 mantolet 322 mantyka 322 mantyla 322 manualista 321 manuał 321 manufaktura 321 manżel 320 manżenka 320 mańczasty 322 mańka 322 mańkut 322 mański 321 maństwo 321 mapa 322 mara 322 marcha 322 marcha (szkapa) 328 marchew 322 marchewka 322 marchja 322 Marchołt 322 marchołtowy 322 Marchułt 322 marchwiany 322 marchwica 322 marchwisko 322 Marcin 322 marciszki 323 marcjalista 324 marcjalny 324 marcowy 324 marcypan 323 mardać 323 mardnąć 323 margać 323 margiel 323 margierytka 320 margrabia 322 marhać 323 Marja 323 Marjana 323 marka 322 markier 322 markiz 322 markiza 322 markotać 323 markotUwy 323 markotny 323 markować 322 markowy 322
740 marmot 681 marmotać 681 marmur 323 marmurki 323 marno 322 marnotrawić 322 marnować 322 marny 322 marona 323 marsk 323 marski 323 marsowaty 324 marsowy 324 marsz 321 marszałek 321 marszałkować 324 marszczka 323 marszczyć 323 marszy na 322 martahuz 324 marłauz 324 martwić 346 martwota 347 martwy 316 maruda 324 maruder 324 marudny 324 marudzić 324 maruna 318, 323 marunka 323, 344 mary 324 marynaly 318, 324 marjnarz 318 marynata 318 marynować 318 Mai za 323 Marzana 323 marzana 323 Marzaneczka 323 marzanna 323 marzec 321 marznąć 324 marzjciel 322 marz>ć 322 marzyk 380 mar/ymÌQta 323 mas (mos) 311 masa 321 masakrować 324 masarz 324 masaż 324 nidsclniczka 324 masełko 324 Masia 323 masielniczka 324 maska 321 maskarada 324 maskować 324 masłek 324
Indeks masło 324 masłocznik 324 masłoczny 324 masłok 324 ma sny 325 masować 324 masowy 324 mastki 325 mastny 325 masywny 324 maścić 325 maść 325 maślacz 325 maślak 321 maślanka 321 maślany 321 maślerz 324 maśłić 321 maślnica 324 maślniczka 324 maślonka 324 maszerować 324 maszkara 324 maszkarnik 324 maszkarny 324 maszt 324 masztu 324 masztalerz 324 masztalnia 324 masztarnia 321 masztdnia 324 masztowy 324 maszyna 317 maszjnista 317 maszynka 317 maszynowy 317 mat 325 mata 325 matać 325 matactwo 325 matacz 325 nvatac7>ć 325
mataczyna 32Î matanina 325 matczyn 325 mateczka 326 matecznik 325 materac 325 materia 326 materjał 326 materklasy 326 matjasno 325 matka 325 matlać 325 matłarz 325 matnia 325 matoga 325 matołek 325 matołka 325
matonak 325 matonóg 325 matowy 325 matrac 325 matrykula 326 matuchna 326 matwać 325 Matyjas 325 matyjaśnie 325 mazać 326 mazałonka 328 mazanek 326 mazanie 320 mazanina 326 mazepa 326 mazgaić się 326 mazgaj 326 mazią (malmazja) 320 maziarz 326 mazidło 326 Mazoch 326 Mazosze 326 mazowiecki 326 mazowieski 326 Mazowszanie 326 Mazowsze 326 Mazur 320 mazurek 326 maź 326 maznica 326 maża 216 mazenstwo 320 mącić 328 mączarz, 327 mączasty 327 mączka 327 mączkować 327 mączny 327 mączyca 327 mączysty 327 mądr 327 mądre drzewo 343 mądrostka 326 mądrość 326 mądry 326 mądrzejszy 326 mądrzyk (maldr) 319 mąka 327 mątew 329 mątewka 329 Mątwy 329 mąż 327 mdlić 327 mdło 327 mdłość 327 mdły 327 mebel 327 meblować 327 mecenas 327
mech 327 mechaniczny 317 mechanik 317 mechanizm 317 mcchtać 331 meczet 327 moczyt 327 medal 327 medalik 327 medaljon 327 medelanski 327 mediana 332 medianna 332 medjator 332 Medjolan 332 medjum 569 medł 327 medycyna 328 medyk 328 medytować 328 mcdzclan 328 mtgać 339 mej (maj) 318 melancholik 319 mclancholja 319 meldować 328 meldunek 328 melodja 328 mf*lodram 328 meloman 328 melon 328 melonik 328 melsnąć 680 Melsztyn 111 ineliy (mleć) 339 membrana 396 memlać 348 memrać 348 mendel 328 menica 328 mennica 328 rnennicznik 328 menniczy 328 moreli (opich) 380 mereha 322 merdać 323 merdnąć 323 nierk (gmerk) 145 merkot 346 rrerskać 324, 680 merski 324, 680 merskość 680 merunka 344 mesgaja 327 meskit 327 Mestwin 347 me&zek 327 meszne 347 meszty 328
Indeks met (mat) 325 meta 330, 680 metal 327 metamorfoza 125 metelica 315 metoda 181 metr (magister) 318 metresa 318 metryka 326 mezelan 328 mccherz 328 męcherzyca 328 męcherzyna 328 mcchyrz 328 mccić 328 męczarnia 328 mcczen(n)ik 328 męczennica 328 męczeński 328 męczeństwo 328 męczyciel 328 męczyć 328 męczygłóg Î U mędak 607 mędl 32* mędoweszka 607 mędrela 326 mędrelek 326 mędrochna 326 medroszka 326 mędrszy 326 mędrzec 326 mędzelan 328 męgiel (magiel) 317 męka 328 męski 327 męstwo 327 męt 328 mętcl (motyl) 345 mętelica 345 mętlik (mantlik) 322 mętny 329 mętoperz 361 metyl 345 mężatka 327 mężczyzna 327 mężny 327 mężyca 327 mężyk 327 mglisty 329 mgła 329 mgławica 329 mgławy 329 mgnąć 329 mgnienie 329 mi (mnie) 341 miał 329 mialcza 329 miałki 329
miałkość 329 miana 329 miano 329 mianować 329 mianowacz 329 mianowicie 329 mianownik 329 miara 330 miarka 330 miarkować 330 miarny 330 miarowy 330 miarznąć 346 miast(o) 330 miastko 330 miasto 330, 680 miatać 335 miauczeć 330 miauknąć 330 miazdra 330 miazga 331 miąć 331 midsko 336 miąż 331 miażki 331 miĄźszy 331 Michał 331 michałek 331 Michnik 337 michunki 331 midera 339 miderak 339 miech 331 miechonki 331 miechowice 331 miechownice 331 miechownik 331 miechowski 331 miechrać 331 miechtać 331 miechy rz 331 iniecki (niecki) 360 mieć, mam 331 miecz 331 miecze wy 331 miecznik 331 mieczny 331 mieczowy 331 mieczyk 331 mieczykowie 331 miednica 332 miedny 332 miedza 332 miedziak 332 miedzianka 332 miedziany 332 miedzioryt 332 miedziowy 332 miedznik 332
miedzny 332 miedzowy 332 miedzy 332 miedź 332 miedźwiedż 338 miedżwno 338 miedźwny 338 miegoć 332 miegotny 332 miejsce 330 miejscowość 330 miejscowy 330 miejski 330 miekać 332 miekotać 332 miekowisko (miecz) 331 miekowsko 331 miektać (miechtać) 331 miekut (miecz) 331 miel (miał) 329 mieląc z (mice) 310 mielak 340 mielarnia 340 mielcarz 332 mielcer7a 332 miełcuch 332 mielerz 680 mieliwo 310 mielizna 329 mielnik 339 Mielno 206 mielony 339 Miemiec 360 mieniąc 329 mieniący się 329 mienić (miana) 329 mienić (miano) 329 mienie 331 mieniek (mientus) 332 mieniony 329 mientus 332 mień 332 -micr(z) 333 mierniczy 330 miernik 330 mierność 330 mierny 330 Mierosław 333 mierzączka 333 mierzch 333 mierzchać 333 mierzchnąć 333 mierzchomie 333 Mierzeja 333 mierziący 333 mierzić 333 mierzieniec 333 mierzienszy 333 mierziono 333
741 mierziony 333 mierzk 333 mierzkać 333 mierznąć 333 mierzwa 334 mierzwiasty 334 mierzwiaty 334 mierzwić 334 mierzyć 330 mierzyn 334 mierzynek 334 mierzyniec 334 miesiąc 334 miesiączek 334, 365 miesiączka 334 miesić 335 miesięcznica 334 miesięcznik 334 miesięczny 334 miestce 330 mieście 330 mieścić 330 mieść 335 mieśćski 330 mieszać 335 mieszaniec 335 mieszanina 335 mieszanka 335 mieszczanin 330 mieszczański 330 mieszczaństwo 330 mieszczuch 330 mieszek 331 mieszka (miesić) 335 Mieszka (niedźwiedź) 335 mieszkać 335 mieszkalny 335 mieszkanie 335 mieszkaniec 335 mieszkanko 335 Mieszko 335 mietać 336 mietelnik 336 mietlica 338 mietła 338 miewać 332 miewywać 332 miezdrzyć 330 mieżdżyć się 331 mię (mnie) 341 mięcherz 331 mięczak 336 międlica 336 międlić 336 między 332 międzyakt 332 Międzychód 332 międzynarodowy 332
Indeks
742 Międzyrzecze 332 międzytym 332 miękczeć 336 miękczejszy 336 miękczyć 336 miękina 336 miękisz 336 miękki 336 miękko 336 miękkość 336 mięknąć 336 miększy 336 miękuchny 336 miesić 335 mięsień 336 mięsisty 336 mięsiwo 336 mięsny 336 mięso 336 mięsopust 336 mieszać 335 mięta 336 miętka 336 miętki (miękki) 336 miętkicw (mięta) 336 mietlica 338 miętosić 331 miętówka 336 miętowy 336 miętus 336 miętusić 331 mięzdra 330 miężczejszy 331 mięższy 331 mig 336 migać 329, 336 migawka 336 migdał 336 mignąć 336 migoć 332 migotać 336 migotliwy 336 mijać 337 mika 329 Mikołaj 336 mikołajki 336 mikstura 335 miks(z)tat 337 m\ks(z)tatnik 337 Mikulicz 337 Mikuła 337 mikuś 336 mila 337 milczana 337 milczeć 337 milczek 337 milczenie 337 milczkiem 337 milenium 337
milerz 680 milicja 337 militarny 337 miljon 337 milowy 337 miluchny 337 milusiński 337 mdutki 337 Miłogoszcz 153 miłosierdzie 337, 485 miłosierny 337, 485 miłostka 337 miłościwy 337 miłość 337 miłośniczy 337 miłośnik 337 miłosny 337 miłować 337 miły 337 mimo 337 mimochodem 337 mimojazdą 337 mimowiednie 337 mimowolnie 337 mimrać 321 mina 337 minąć 337 mincarz 328 minderak 677 minera 337 minerał 337 minęły 337 minister 318 minka 337 minóg 338 minucjarz 338 minucje 338 minuta 338 miód 338 miodek 338 miodownik 338 miodowy 338 miodunka 338 miot 338 miotać 338 miotełka 338 miotła 338 miotło 338 miotłować 338 mir 338 mirny 338 mirołomca 338 Mironieg 681 mirułomca 338 mirzwa 334 mirzyk 338, 380 misa 338 miseczka 338 misiarz 338
misić 338 misiurka 338 miska 338 miskulancja 335 misterny 318 mistrz 318 mistrzowski 318 mistrzyni 318 Miś 360 Miszka 360 mitelfoder 231 mitenki 338 mitręga 338 mitrężny 339 mitrężyć 339 mitus 339 mituś 339 mitwać 339 , mitygować 337 mizdrzyć się 339 mizerja 339 mizerny 339 mizerować 339 mizgać się 339 mizinny 339 mkły 339 mknąć 339 mlanka 339 mlask 339 mlaskot 339 mlaskotać 339 mlasnąć 339 mleć, mielę 339 mlecz 340 mleczak 340 mleczarnia 340 mleczarz 340 mleczny 340 mleczywo 340 mlekita 340 mleko 340 mlewne 340 mlewo 340 mleziwo (młodziwo) 340 mliwo 340 mion 340 młacać 341 młaka 340 młocarnia 341 młocek 341 młócić 341 młoćba 341 młodnieć 340 młodość 340 młodoźenie 340 młoducha 340 młody 340 młodzian 340
młodzianek 340 młodzić (młody) 340 młodzić się (młodzie) 340 młodzie 340 młodzieniaszek 340 młodzieniec 340 młodzież 340 młodzik 340 młodziuchny 340 młodziwo 340 młodziwy (młody) 340 młódź 340 młoka 340 młokicina 340 młokita 340 młokos 340 młokosek 340 młost 340 młot 341 młotek 341 młóto 341 młyn 341 młynarz 341 młynek 341 młyniec 341 młynkować 341 młynówka 341 młyński 341 mną 341 mnich 341 mnie (mi, mię) 341 mnie (mniej) 342 mnieć 341 mniej 342 mniejszość 342 mniejszy 342 mniemać 342 mniemanie 342 mniemieć 342 mnimać 342 mniski 341 Mniszech 341 mniszek 341 mniszka 341 mniszy 341 mnogi 342 mnogość 342 mnóstwo 342 mnożny 342 mnożyć 342 mobilizacja 327 móc, mogę 342 moc 342 mocarstwo 342 mocarz 342 Moch 344 mochajer 347 mocny 342
Indeks mocować 342 mocz 343 moczar 343 moczyć 343 moczydło 343 moczywąs 343 moda 342 model 342 moderat 342 moderować 342 moderunek 342 modlić się 343 modlitewnik 343 modlitwa 343 modlą (moda) 342 modlą (modlić) 343 modny 342 modrak 343 modre drzewo 343 modry 343 modrzeń 343 modrzew 343 modzel 346 modzelowaty 346 Mogilno 343 mogiła 343 Mogiła 343 mogiłki 343 moglić (modlić) 343 mogli twa 343 mohorycz 300 moiściewy 343 mój 343 mojaśty 343 mojski 343 moknąć 343 mokradl 343 mokry 343 mokrzyć 343 mokwa 343 mól 343 moldarz (mordarz) 344 molisty 343 moltyk 319 mołojec 340 mołwa (mowa) 345 moment 342 momot 343, 681 momotać 343 momotbwy 343 monada 342 monarchja 342 monaster 342 mondrzyk (maldr) 319 moneta 328 monetarny 328 monitor 342 mono- 342 monolog 342
monopol 342 monotonny 342, 573 monstrancja 349 mops 342 mór 344 mora 344 mora (zmora) 655 morawina 344 morał 342 morąg 344 morągi 344 mord 344 morda 344 mordarz 344 morderca 344 morderczy 344 morderz 344 mordęga 344 mordować 344 mordownia 344 morela 344 moi es 3 §2 moręgi 344 moręgowaty 344 morka 344 morowina 344 morówka 344 morowy (mór) 344 morowy (morwa) 344 morowy 344 morski 344 morspręgi 436 morus 344 morusać 344 morwa 344 morwowy 344 moryczyć 344 morze 344 morzenie 344 morzybab(a) 9, 344 morzyć 344 morzjsko 344 mos 344 mosiądz 344 mosiądzowy 344 mosiężny 344 Moskal 344 moskal 344 moskiewski 344 Moskorzew 344 Moskwa 314 mos pan 337 most 344 mostek 344 mosterdzieju 337 mostowniczy 344 mostowy 344 mościć (most) 344 Mościska 344
mość (miłość) 337 moszcz 344 moszea 327 moszenka 345 moszna 345 mot 345 motać 345 motek 315 motela 349 motloch 3*5 motouz 345 motowąz 315 motowiąz 345 motowidło 345 motuz 345 motuzek 345 motyka 345 motyl 345 motylka 345 motyw 342 mowa 345 mówca 315 mówić 345 mównica 345 mowny 345 mozaika 342 mózg 345 Mozgawa 344 mozgierz 346 mózgowiec 345 mózgownica 345 mózgowy 345 mozolić 346 mozolisty 346 mozół 346 mozoła 346 moździerz 346, 680 móżdżek 345 możdżeń 346 możdźerz 346 może 342 możebny 342 możliwy 342 można 342 mrocka (mrówka) 346 mroczny 346 mroczyć 346 mrok 346 mrokomie 346 mrokowy 346 mroszczyć się 347 mrówca 346 mrówczany 346 mrówczy 346 mrowie 346 mrowisko 346 mrówka 346 mróz 346 mrozić 346
743 mrozowaty 346 mroźny 346 mruczeć 346 mrugać 346 mrugnąć 346 mruk 346 mrukliwy 346 mruknąć 346 mruiek 346 mrużyć 346 mrygać 346 mrzana 347 mrzeć 346 mrzewka 347 mrzeża 347 mrzeźna 347 mrzonka 351 mrzost 347 mrzygłód 347 mskły 339 msknąć 339 msta 347 mściciel 347 mścić 347 Mścigniew 347 Mścisław 347 Mścisz 347 mściwy 347 msza 347 Mszana 327 Mszaniec 327 mszarz 347 Mszczuj 347 mszyca 347 mszyć (mech) 327 mszyà (msza) 347 mu (jemu) 205 mucha 347, 680 muchair 347 muchajer 347 muchołówka 347 muchomor 347 muchotrzew 347 muchra 347 mudju 327 mudrahel 327 mudzić 347 mufek 349 mulać 348 mularski 348 mularz 348 mulę 348 mulica 348 mulisty 348 mulka 664 multan 348 multanki 348 Multany 348 muł (namuł) 348
Indeks
7 4 4
mul 348 mumlać 344, 348 mumrać 348 mumszańc 348 mumy 324 munderować 342 munderunek 342 mundur 342 munia 348 munster 349 munszter 349 munsztuk 348 munsztułuk 348 muńka 348 mur 348 murarz 348 mu raszka (mrówka) 346 murawa 348 murdza 348 murdzaty 348 murga 348 murgrabia 50 murlat 348 mumy 348 murować 348 murowy 318 mursz 655 murszeć 055 murza 348
murzać 348 murziasty 348 murzyć 348 murzyn 348 murzyński 348 mus (mos) 344 mus 318, 680 musadek 349 musat 349 musatek 349 musić 348, 680 musieć 348 muskać 349 musknąć 349 musnąć 349 mustasia 349 muster 349 mustra 349 musułbas 349 muślin 349 muszczec 347 muszczcć 349 muszetrzew 347 muszka 347 muszkuł 350 muszla 350 musztasia 349 muszter 349 musztra 349 musztrować 349
musztuluk 348 mutacja 339 mutetá 349 imitować 339 mutualizm 339 mutyjanki 34f{ muzulbas 349 muzułman 349 muzyka 350 < muzykant 350 my 350 mycić 351 myciel 350 Mycielski 350 mycka 677 myć 350 mydlarz 350 mydlić 350 mydliny 350 mydlnik 350 mydłek 350 mydło 350 myjać 350 mykać 339 mykita 337 mylić 350 mylny 350 myłka 350 myłkować 350
mynica 328 myńca 328 myrcha 322 myrski 324, 680 mysi 350 mysikrólik 350 myśleć 350 Myślenice 350 myśliciel 350 myślić 350 Myślimice 350 myślistwo 350 myśliwiec 350 myśliwy 350 mysz 350 myszka 350 myszkować 350 myszołów 350 my szpula (niesplik) 361 myszy 350 mytel (motyl) 345 mytka (myć) 350 mytnik 351 myto 351 mzda 351 mżeć 351 mżonka 351 mźurek 351 mżyć 351
nadgryźć 160 nadmiar 330 nadmienić 329 nadobny 91 na doręczu 94 na dorędzi(u) 94, 682 nadrabiać 459 nadragi 353 nadro 044 nadryw 470 nadspodziewanie 510 nadstawa 514 nadwercdzić 353, 634' nadwcrędzić 353, 634 nadwerężyć 353, 634 nadwerężyć 353, 634 nadwyrężyć 333, 634
nadzierkiem 357 nadziewać (się) 107, 353
N na 351 na! 351 nabakier 12 nabawić 18 nabechływać 19 nabić 25 nabijać 25 nabój 35 nabożeństwo 34 nabożność 34 nabożny 34 nabrzmiały 45 nabrzmiewać 45 nabyć 52 nab>t 54 nabytek 54 nachodzić (się) 181 nachylać 188 naciąć 60 naciągać 61 nacie (nal) 351 naciec 161 nacierać 580 nać 353 naćkać 65
nacz 71 nacząć, naczhę 74, 423 naczczo 74 naczelnik 80 naczccie 74 naczrzeć 76 naczynać 74, 423 naczynie 82, 675 naczyrać 76 raczyrpnąć 76 nad 351 nadarzyć się 85 nadawać 84 nadawca 84 nadbrzeżny 44 nadciąć 60 nadeń 204 nader 353 naderspar. 353 nadert 353 naderwać 470 nadęty 86 nadgniłość 147 nadgrobek 157 nadgroda 353
nadwys7ej 639
nadybać 106 nadymać 106 nadziać (się) 107 nadziak 353 nadzianka 107 nadzieja 353 nadzierać 357, 657
nad7ież
353
nadzieżny 353 nadzór G56 nafasować 119 nagabywać 130 Nagaj 354 nagajski 354 na gal cc 133 nagana 134 naganiacz 150 naganny 134 nagi 353 nagietek 365 naginać 140 naglić 353 nagłos 144 nagły 353 nagniotek 147 nagoda 148 nagodzić 148 nagość 353 nagota 353 nagroda 353
Indeks nagrodzić 353 nagus 353 nagwalt 164 nagwazdać 165 nahaj 353 nahajka 353 naigrawać 154 naj- 195, 351 najazd 202 nająć, najmę 202 najdą 194, 354 najdować, najdę 194 najduch 194, 354 najdywać 194 najem 202 najemnica 202 najemnik 202 najnog (minóg) 338 najpierw 410 najpirwiej 410 najtyczanka (Neu-Tltschein) 243 naju 352, 598 najuczyć 208 nakaz 223 na kier 228 naklejać 233 nakład 236 nakładać 236, 354 nakładca 236 Nakło 354 nakłonić 238 nakowadlnia 279 nakowalnia 279 nakrapiany 270 nakryć 273 nakryty 273 nakrzyź 276 nalaz 354 nalazać 354 nalazować 354 naleciałość 292 naleciały 292 nalegać 292 nalepa 295 nalewać 289 nalewajki 354 Nalewajko 354 nalewka 289 Nalewki 289 nalezienie 354 nalezca 354 naleźć 354 należeć 297 należny 297 należyty 297 nałęcz 354 Nałęcz 354 nałóg 354
nałożnica 3Í3 nałożyć (się) 354 nam 352 nama 352, 598 namagać się 342 namasz (na') 351 namaszczenie 325 nami 352 namiast(o) 330 namiastek 330 namiestnik 330 namiętny 303 namiocik 354 namiot 354 namiotka 354 namitka 354 namódlność 354 namódlny 354 namolny 354 namulny 354 namuł 348 nan 354 nana 354 na nczabudesz 52 nanizać 364 nanko 354 nano 354 nań 204 naocznice 378 naoczny 377 naoklep 233 naopak 380 naoścież 354 napacwić się 390 napad 390 napajać 426 naparstek 354 napastować 390 napaść 390 napawać 355 napchlić 401 napęc(7)niały 447 napędzać 403 napęziały 404 na piechty 406 napierśnik 410 napiewać 404 napiętek 412 napirwej 410 napirwszy 410 napitek 405 napiwne 415 napłask 419 napoczekaniu 75 napodorędziu 94 napój 426 napokaz 223 napominać 341 napomnieć 341
napór 441 napośledź 530 naprawić 435 naprędce 436 naprężony 436 naprzeciwko 441 naprzek 443 naprzeki 443 naprzekór 258 naprzód 442 rupuchnąć 147 napuszony 447 napuszysty 447 napużyć 355 narabiać 459 narada 452 naraić 452 narajać 453 Naram 355 naramiennik 453 Naramowice 355 naraszczać 680 naraz 454 narazić 454 narażać 454 narcyz 678 naremny 355 nareszcie 458 Narew 355 naręcze 459 naręczniea 459 narężyć 355 narocznik 355 naroczysty 3^5 naroczyty 355 naród 460 narodowość 460 narodowy 460 narodzenie 460 narogi 461 na rok 355 naroki 355 narokiem 355 narost 463 narośctć 355, 680 narościć (rościć) 680 naroścież 354 narośl 463 naroszczony 355, 680 narów 355 narowity 355 narózdno 466 narożnica 461 narożny 461 narszczek (nostrzeg) 366 narty 356 narukować 468 naruszyć 466 narwać 470
745 nary 356 nary w 470 narzać 365 narzaz 356 narzazek 356 narząd 356, 474 narzec 355 narzecze (rzec) 356 narzekać 355, 474 narzekalnica 355 narzędem 356 narzędzić 356, 474 narzędzie 356, 474 nas 352 nasad 479 naschwat 186 na serjo 527 nasiadka 488 nasiek 488 nasiekaniec 488 nasierszały 490 nasięźiza 357 nasięzrzał 357 nasięźrze 357 nasilę 490 naski 352 naskórny 495 naskrętny 357 naskrzeć, naskrę 357 naskrzętny 357 naskwierać 357 nasrożyć 511 nastać 357, 512 nastawać 512 następny 515 następstwo 515 nastorczyć 517 nastorzyć 517 nastrajać 51S nastręczać 518 nastrnozyć 522 nastroga 522 nastrój 519 nastrozyć 522 nastrzmić 522 nasuć 524 nasuwać 526 nasyłać 499 naści (nal) 351 naścież 354 naścieżaj 354 naściężaj 354 naśladować 530 naśmiesznik 532 naśmiewać 532 naśmiewca 532 nasz 352 naszać 361 naszczykać 546
746 naszpikować 553 na sztorc 555 naszychtować 560 naszyjnik 560 naszynicc (nasz) 352, 604 natarczywy 596, 681 natareusz (notarjusz) 366 natcha (dech) 86 nate(m)mieście 330 natężać 570 natłok 571 natoczyć 573 naton 60 natręt 575 natrętny 575 natroczyć 576 natrząsać się 579 natychmiast 330 natj mieście 330 nauczyciel 593 nauczycielka 593 na udry 592 nauka 593 naukler 243 nawa 243, 378 nawadzać 598 nawała 599 nawara 633 nawąz 610 nawet 607 nawęzacz 610 nawęznik 610 nawias 357 nawiasem 357 nawiązać 611 nawiązka 611 nawidzieć 361, 614 nawiedzać 615 na wieść 618 nawijać 613 nawinąć 613 nawlec 625 nawlekać 625 nawodnienie 628 nawóz 631 nawrót 632 nawskróś 496 nawspak 635 nawyk 638 nawykać 638 nawyknąć 638 nawywrót 633 nawzajem 202 na wzdraz 641 nawznak 640 na wzraz 641 nazad 643
Indeks nazajutrz 209 nazbyt 649 nazierać 357 nazierkiem 357 naznaczyć 655 naznak 640 nazwa 658 nazwisko 658 na zwraz 641 nazywać 658 nątrz 627 nega 367 nemnog (minóg) 338 ncn 354 nena 354 nenka 354 nerka 358 Neurowie 365 nczabudcsz 52 nę (nal) 351 nęcisko 358 nęcić 358 nędza 358 nędzarz 358 nędzić 358 nędznica 358 nędznik 358 nędzny 358 nędzować 358 nękać 352 nęż (na!) 351 ni 359 niania 354 niańczyć 354 niańka 354 niby 359 nic 359 nice 359 nicestwo 359 nicht (nikt) 364 niciany 359 nico 359 nicość 359 nicpoń 359 nić 359 niczemny 359 niczse 359 niczso 359 nie 359 nie (nie jest) 359 niebezpieczeństwo 406 niebie 359 niebieski 359 niebiosa 359 niebo 359 niebogi 359 Niebojan 35 nieborak 359 nieboszczyk 359
niech 360 niecha 359 niechać 359 niechaj 359 niechajny 360 niechaż 359 niecić 240 niecki 360, 681 niecoś 362 nieeułki 360 niecuszki 360 nieć 427 niećciwiarski 74 nieczciwiarski 74 nieczułki 360 niedarznicnie 110 niedbalstwo 86 niedokrwistość 266 niedołęga 360 niedołęka 360 niedołężny 360 iiiedoperz 361, 681 niedordzały 657 niedorzeczny 475 niedospiałek 509 nicdospieszcn 509 niedouk 593 niedowiarek 611 niedowidząc 613 nicduż 104 niedużość 104 niedziela 360 niedzielny 360 niedziołka 360 niedźwiadek 360 niedźwiedź 360 niedźwiedzi 360 niega 681 niegdy 363 niegdyś 363 niegdzieś 363 niegłaźny 143 niegnarowity 355 Niegocin 681 niegodzien 148 niegodziętny 148 niegodziwiec 148 niegodziwstwo 148 niegodziwy 148 Niegosz 681 Niegoszewice 681 Niegów 681 Niegowić 681 Niegowiedz 681 Nieguła 681 niejaki 363 niekaki 363 niekiedy 227 niekraszony 264
niekto 360 niektóry 360 nie! ad a 289 Nielub 191 nielza 304 nielża 304 niema 331 niemal 320 niemałe 320 niemałczyca 320 niemàsz 332 niemaż 332 Niemiec 360, 681 niemiecki 360 niemiec 360 niemiłościwość 337 Niemka 360 Niemkini 360 niemo 360 niemoc 342 niemoc 342 Niemój 191 niemota 360 niemowie 360 niemowlę 360 niemowlęcy 360 niemownię 360 niemrawy 356 niemy 360, 681 nienadzieżny 353 nienajrzeć 656 nienasycony 528 nienawidzić 361 nienawidzieć 361, 614 nienawistny 361 nienawiść 361 nieochełznany 178 nieoględny 141 nicokiełz(n)any 178, 228 nieomieszkać 335 niepeć 361 niepilak 361 niepili 361 nieplaga 361 niepokalany 214 niepowetowany 607 Niepr 90 nierad 452 nieraz 454 nieruchomizna 466 nieruszysty 466 nierymowny 472 nierząd 474 nierządny 474 nierzkąc 474 niesamowity 480 niesforny 486 nieskładny 236 niesłapany 550
Indeks niesplik 361 niespodzianka 510 niestaczczony 514 niestatczyć 514 niestety 361 niestocie 361 niestojcie 361 niestoty 361 Niestr 90 niestrawność 518 niestytać 361 nieściora 427 nieść, niosę 361 nieśny 361 nieszpór 361 nicszporny 361 nicszpuła 361 nieszpulka 361 niesztowice 363 niet 359 nietoperz 361, 681 nietopyrz 361 nietota 361, 681 nietrzasek 579 nietrzask 579 nictu 359 nieuk 593 meuroku 595 nieustraszony 517 niewarowny 601 niewarunkowy 601 niewczym 362 niewczymci 362 niewiasta 362 niewiastka 362 niewidomy 613 niewiesta 362 niewieści 362 niewięzisty 612 niewiężbity 612 niewód 362 niewola 630 niewolnictwo 630 niewolnik 630 niezabudka 52 Niezamysl 350 niezapominajka 678 niezbędny 47, 363 niezbędny 47, 362 niezdara 85, 649 niezdarny 85 niezgrabiasz 155 niezliczony 299 niezmierny 330 nieżadny 660 niech (niuch) 364 nigd (nikt) 364 nigda 363 nigdy 363
nigdzie 363 nigdzie; 363 nijak 363 nijaki 363 nijeden 363 nikaki 363 nikakie(j) 363 nikam(o) 363, 685 nikczemność 359 nikczemny 359 nikły 363 niknąć 363 nikt 363 niktej 364 nikto 363 nim 204, 364 nimi 204 nimo (mimo) 337 ninacz 364 ninie 364 niniejszy 364 ninog (minóg) 338 niskąd 363 niszczota 364 niszczotny 364 niszczyć 364 nit 354 nitka 359 nito 359 nitować 364 niuch 364 niuchać 364 niuchnąć 364 niunia 364 niuńka 36 niwa 364 niwczym 362 niwecz 364 niweczyć 364 niz 364 nizać 364 nizina 364 nizinny 364 niziuchny 364 niziutki 364 nizki 364 nizkość 364 nizowiec 364 nizoziemny 364 nizli 364 niż (niz) 364 niż (nize) 364, 663 niżaden 660 nizadny 660 niże 364, 663 niżej 364 niżeli 364 niżli 364 niżnik 364
niżny 364 no 365 no! 367 noc 365 nochal 366 nocleg 292, 365 noclegowisko 365 nocnica 365 nocnik 365 nocny 365 nocować 365 nocstrzeg (nostrzeg) 366 nog 365 noga 365 nogaj (noga) 365 Nogaj 354 nogal 365 nogawica 365 nogieć 365 nogietek 365 nogtek 365 nokieć 365 nominacja 366 nominalny 366 nominat 366 nor 365 nora 365 norek 365 norowy 355 norzyca 366 norzyć 365 nos 366 nosacizna 366 nosaty 366 nosić 361 nosidlo 361 nosoróg 366 nosorożec 366 nosówka 366 nosowy 366 nostrzeg 366 nostrzek 366 nostrzyk 366 nośny 361 nosze 361 noszenie 361 nota 366 nota 366 notacja 366 notarjusz 366 notatka 366 notaty 366, 655 Noteć 366 notes 366 notesik 366 Notes 366 notoryczny 655 notować 366 notyfikacja 655
747 nów 366 nowak 366 nowicjusz 366 nowina 366 nowochrzceniec 185 nowokrzceniec 185 nowosiedliny 366 nowość 366 nowotny 366 nowowiernik 366 nowożenia 366, 666 nowożeniec 366 nowożytny 366, 669 nowy 366 nozdrze (nozdrza) 367 nozdrzy 367 nozdrzyk (nostrzeg) 366 nóż 367 nożenki 367 nożewnik 367 noźewy 367 nóżka 365 nożny (nóż) 367 nożowiec 367 nożownik 367 nożyce 367 nożyczki 367 nożyk 367 nu! 367 nucić (nęcić) 358 nucić (nuta) 366 nuda 358 nudności 358 nudny 358 nudziarz 358 nudzić 358 nuk 628 numer 367 nunia 348 Nur 365 nura 365 nurek 365 nurkować 365 nurt(a) 366 nurzać 365 Nurzec 365 nurzyć 365 Nurzyk 365 nuta 366 nuta (paz) 400 nużl (nużel) 367 nuża 359 nużny 359 nużyć 359 nygus 367 nynać 294, 367 nynu! 294 nyrka 358
748
Indeks O
368 o (ob-) 368 o! 368 ob 368 oba(j), obie, obu 369 obaczyć 10 obadać 10 obadwa, obiedwie 369 obagnić 197 obalić 369 obaliny 369 obar 369 obarczyć 16 obarny 369 obartel 369 obartlik 369 obartuch 369 obarzariek 369 obawa 10, 369 obawać się 369 obawiać się 369 obcas 369 obces 369 obcescm 369 obcesowy 369 obcęgi 369 obchód 181, 371 obchodzić 181, 371 obcierać 580 obcować 370 obcug (owcug) 387 obcy 369 obdartus 100 obdarty 100 obdarzyć 85 obdłużony 90 obec 369 obecnie 370 obecny 369 obedrzeć 100 obejmować 202 obejmywać 202 obelga 294 obelny 371 obelżywy 294 obclgać 309 obentajer 2 oberman 321 oberszter 125 obertas 369 oberwać 470 oberwaniec 470 oberża 8 obfitość 370 obfitować 370 obfity 370 obiad 370 o
obiadować 370 obiadowy 370 obiadwać 370 obiata 370, 614 obiatny 614 obiatować 614 obiusło 369, 611 obiec (obec) 369 obiecać 370, 614 obiecadło (abecadło) 1 obiecanka 370 obieeck 370 obiecny (obecny) 369 obiecować 370 obiecywać 370 obiednia 370 obiedny 370 *f£ obiedwać 370 obielić 24 obierz 370 obierzny 370 obiesić 370 obieś 370 obieszon 370 obieta 370, 614 obietnica 370 obietny 370 obież (obierz) 370 obieżny 370 obieżyświat 25 obiór 37 obirki 37 objaśnić 200 objawić 201 objąć 202 objęcie 202 objętość 202 objuczyć 208 oblec (lec) 371 oblec (wlec) 371 oblężenie 371 oblężenie 371 oblężeniec 371 oblężon 371 oblfitujący 370 obli 371 oblicze 298 obliczyć 371 oblig 371 obligacja 371 oblik 371 oblina 371 obłapiać 307 obłapić 307 obłaszcze 626 obława 313, 371 obławnik 371
obłaz(a) 371 obtączek 371 obłączysty 371 obłąk 371 obłąkaniec 31 obłęd 31 obloczca (łokać) 311 obłoj 371 obłojca 371 obłojnie 371 obłojstwo 371 obłok (łokać) 311 obłok (oblec) 371 obłość 371 obłożyć 313 obłuda 314 obłudnik 314 obły 371 obmierzły 333 obnażyć 353 obochód 371 obód 371 obój 371 obój, oboja, oboje 369 oboja 371 obojczyk 371 oboje, obojga 36». obojeńca 369 , obojętca 369 obojętek 369 obojętny 369 obok 35, 363 obopólny 369 obora 371 obprać 381 oborzyć 383 obosieczny 488 obostrzać 386 obów 373, 592 obowiązek 371, 611 obowiązkowy 371 obóz 371 obozować 371 oboźny 371 ' Obra 378 obrabiać 459 obracać 372 obrada 452 obramować (bram) 38 obramować (rama) 453 obraz 371 obraza 372 obrazek 371 obrazić 372 obrazkowy 371 obrazoburca 50 obrazowy 371
obraźliwy 372 obraznik 371 obrąb 372 obrąbek 372 obrączka 372 obręb 372 obręba 372 obrębek 372 obrębiać 372 obręcz 372 obroba (obręba) 455 obrócić 372 obrok 372 obrona 41 obronny 41 Obrowo 378 obrót 372 obróż 372 obroża 372 obrus 42, 372 obrzad (brzad) 43 obrzask 372 obrzazać 372, 476 obrzazg 372 obrzazgty 372 obrzazka 372 obrzazownć 372 obrząd 373 obrządek 373 obrządzać 373 obrządzenie 373 obrzedni 372 obrzezać 476 obrzezaniec 476 obrzezka 476 obrzęd 373 obrzękły 45 Otrzy 378 Obrzyca 378 Obrzycko 378 obrzydliwy 46 obrzym 378 obrzymowy 378 obrzymski 378 obsada 479 obses 369 obstalować 513 obstalunck 513 obstarz 369, 514 obstąpić 385 Obstęp 385 obszar 681 obszarnik 681 obszerny 547 obszewka 548 obszlega 2 obtólka (oktawka) 681
Indeks obuch 373 obuć 373, 592 oburącz 369, 458 oburzyć (burza) 50 oburzyć (oborzyć) 383 obustronny 369, 519 obuszek 373 obuszkować 373 obuw 373, 592 obuwać 373 obuwie 373 obwarowywać 601 obwarzanek 369 obwiąsło 369, 611 obwiązać 371 obwiązka 371 obwiesić 618 obwieścić 619 obwięziel 369 obwiniony 622 obwisły 618 obwód 629 oby 51 obychód 371 obyczaj 373 obyczajny 373 obyczajowy 373 obydwaj, obydwie 369 obyknąć 373 obżałowany 661 obżarstwo 667 obżartuch 667 obżerca 667 obżynki 662 ocalenie 55 ocalić 55 ocapieć 56 oce (oczy) 377 ocel 373 ocemgnienie 329, 377 ocena 58 ocet 373 ocękały 374 ocętały 374 och! 368 ochabić 175, 373 ochać 368 ochełstać 178 ochełtać 178 ochelzdać 178 ochemłać 385 ochłap 373 ochłódnąć 180 ochłonąć 180 ochmahć 503 ochmistrz 373 ochmistrzować 373 ochmistrzyć 373 ochmistrzyni 373 Słownik
ochoczy 374 ochota 373 ochotnik 373 ochotność 373 ochotny 373 ochraniać 184 ochr(z)cpać 185, 267 ochronka 184 ochrosnąć 374 ochrostać 374 ochroś 374 ochwat 374 och w iść (okiść) 231 ochwiły (obfity) 370 ociec, oćca 376 ocielić się 61 ociemniały 65 ocieniać 62 ociepka 65, 389 ociętny 374 ociokać 374 ocipka 65 oclenie 374 oclić 374 ocknąć się 374 ockniewać 374 ocknięty 374 ocnąć się 374 ocokać 374, 643 octowy 373 ocustrzyć 374 ocusztrzyć 374 ocyganić 69 ocykać się 374 ocymnienic 329 oćwiczyć 68 ocz 71 oczajdusza 71 oczepiać 75 oczepiny 75 oczerchlić 674 oczernić 72 oczko 377 oczkur 592 ocznice 378 oczny 377 oczrzedź 387, 582 oczwisty 377, 614 oczy 377 oczywisty 377, 614 od (ode-) 374 odbiór 37 odbiorca 37 odblask 29 odbyć 52 odchlina 374 odchlisko 374 odchlisty 374 odchłań 374
odchnieme (olknienie) 379 odcinek 60 odcumować 68 odcyfrować 69 oddalić 84 oddawać 84 oddawca 84 oddech 86 oddychać 86, 106 odechcieć się 177 odegnać 146 odegrzewać 160 odemknąć 339, 644 odeprzeć 442 oderwać 470 odespodź 510 odeszty 374 odewrzeć 633 odezwa 658 odgadnąć 131 odgadywać 131 odgłos 144 odgniotek 147 odgrzonąć 161 odiskać 193 odjazd 202 odjąć 202 odjąd 205 odjemny 202 odkąd 225 odklcjać 233 odkosza 260 odkrycie 273 odkrywać 273 odległy 292 odlew 289 odlewać 289 odlot 292 odłączyć 308 odłóg 313 odlużać 374 odłużyć 374 odmach 375 odmęt 328 odmiana 329 odmłodzić 340 odmowa 345 odmrozić 346 odmykać 339, 644 odniepadnienie 375 odniepaść 375 oduoga 365 Odolan 375 Odolanów 375 odołać 375 odosabniać 384 odpadki 390 odparować 396
749 odpocznąć, odpocznę 73, 424 odpocznienie 424 odpoczynąć 424 odpoczynek 424 odpoczywać 424 odpór 442 odpowiadać 615 odpowiedzieć 615 i odpowiedź 615 ; odpust 448 odra 100 Odraniec 100 ' odrany 100 odraza 454 odrazu 454 odrobina 97 odroda 460 Odrowąż 100 odrwić 375 odrwiświat 375 odrwisz 375 odryglować 471 od rzeczy 475 Odrzykoń 100 odsapnąć 481 odsądzić 483 odsichmiast 330 odsiecz 488 odsiedzieć 488 odspiew 509 odświecczyć 535 odświeżać 537 odszczepieniec 543 odszkodować 549 odtąd 570 odtychmiast 330 odtworzyć (otworzyć} 387 odudzieć 102 odukały 103 oduzdne 597 odużne 597 odwach 375 odwaga 598 odwarkać 602 odważać 598 odważny 598 odważyć się 598 odwdzięczyć 112 odwet 607 odwieczerz (wieczór) 614 odwiedzać 615 odwiedziny 615 odwierny 101 odwieść 619 odwilż 621 odwirny 101
48
Indeks
750 odwlec 625 odwlekać 625 odwód 628 odwojować 629 odwołać 630 odworzyć (otworzyć) 387 odwrót 632 odwrotnie 632 odyniec 204 Odyniec 204 odzew 658 odziać 375 odziecka 375 odziedza 375 odzienie 375 odzieniec 375 odziew 375 odziewać 375 odziewnica 375 odzież 375 odzieżą 375 odznaka 655 odzywać sic, 658 odźwierny 101 odżyć 669 ofiara 375 ofiera 375 oftakta (oktawka) 681 ogalać 149 oganiać 150, 376 oganisty 376 oganka 376 ogar 375 ogarek 375 ogardnąć 135 ogarniać 135 ogarz 375 ogicnek 375 ogienny 375 ogień 375 ogier 382 ogłchnąć 145, 379 ogłosić 144 ogłów, ogłowi 376 ogłuchnąć 145, 379 ogłupieć 145 ogłuszyć 145 ogniewy 375 ognik 375 ogniowy 375 ognisko 375 Ognisty 375 ogniwacz 376 ogniwaczek 376 ogniwo 375 ogolić 149 ogólnik 376 ogólnikowy 376
ogólny 376 ogół 376 ogółem 376 ogołocić 149 ogon 150, 376 ogonek 376 ogonica 376 Ogończyk 376 ogórecznik 376 ogórek 376 ogórkowy 376 ogórnik 376 ogorzały 151 ogradzać 157 ograżka 159, 376 ogrążka 376 ogród 157, 376 ogródki 157 ogrodnictwo 157 ogrodnik 157 ogrodowy 157 ogrodzenie 157 ogrodziec 157 ogrojec 157, 376 ogrom 158 ogromność 158 ogromny 158, 376 ogrzewalnia 160 ogułem 376 oguły 376 ogurek 376 ohl 368 ohromny 376 ohurstwo 376 ohyda 174, 376 ohydny 376 ohydzić 376 ojciec 376 ojcowizna 37* ojcowski 377 ojcowskie 377 ojczaszek 377 ojczeńko 377 ojczulek 377 ojczyc 377 ojczym 377 ojczyzna 377 oje 377 okamgnienie 329, 377 okarnialy 215 okap 217 okapłonić 218 okaz 223 okazałość 223 okazały 223 okazywać 223 okchlv 145, 379 okchnąć 145, 379 okiełzać 178
okiełznać 178 okienko 377 okiennica 377 okieńce 377 okiść 231 oklask 232 oklek 298 oklep 233 oklepany 233 okład 236 okłchnąć 145, 379 okłoć 237 okłot 237 okłotować 237 oknienie (olknienie) 379 okno 377 oko 377 okocić się 261 okolica 248, 377 okolić 248 okoliczność 248 okoliczny 248 okólny 248 okół 377 okółki 377 około 248, 368 okopać 255 okopcialy 255 okopy 255 okowita 377 okowy 279 okracz 268 okraczać 268 okrajec 377 okrajki 377 okrakiem 268 okrasa 264 okraszać 264 okrągłość 265 okrągły 265 okres 266 okre,g 265 okręt 267, 377 okrętowy 377 okrężne 265 okrom 269 okropić 270 okropność 270 okropny 270 okruch 271 okrucieństwo 273 okrutny 273 okrwawić 266 okrzepnąć 275 okrzeźwieć 581 okrzętny 274, 378 okrzyczeć 275 okrzyknąć 275 okrzynek 276
oksza 378 Oksza 378 Okszyc 378 oktawa 681 Oktawian 681 oktawka 681 oktober 682 okulary 378 okulat 378 okulaty 378 okulista 378 okunić się 378 okuń 378 okutać 286 okwity (obfity) 370 olbora 381 olbrzym 378 olbrzymi 378 olcha 115, 373 olekać 170 Olender 172 Oleśnica 378 olesznik 379 olknąć (ołknąć) 145, 379 olmarja 3 ołsnąć 379 olśnąć 379 olsza 378 olszewnik 379 olszyna 378 oładka 686 ołdować 172 ołknąć (olknąć) 145, 379 ołów 379 ołówek 379 ołowianka 379 ołowiany 379 ołowny 379 ołtarz 379 ołtarzyk (żołtarz) 379, 661 omal 320 omale 320 oman 379 omasta 325 omaścić 325 ombrela 395 omdleć 327 omełsniony 350, 680 omgleć (omdleć) 327 omiaźdżyć się 379 omiąg 379 omiedzić 338 omieg 379 omienieć (oniemieć) 360 omięg 379 omnibus 457 omszały 327
Indeks omudzić 665 omyłka 350 on, ona, ono 379 onaczyć 379 onaki 379 onako 379 ondzie 379 onegdaj 379 onędy 379 oniemieć 360 onuca 380, 592 onucka 380 onuczka 380 opacicha 380 opacki 380 opactwo 380 opaczny 380 opaczyć 380 opaczyna 380 opad 390 opak 380 opakować (opak) 380 opał 392 opałać 392 opałka 392 opar 395 oparcie 441 oparkanić 396 opartolić się 397 oparzelisko 395 oparzyć 395 oparzysty 395 opasać 397 opat 380 opatrunek 399 opatrywać 399 opatrznościowy 399 opatrzność 399 opatrzny 399 opętać 404 opich 380 opieprzyć 409 opierać (prać) 434 opierać (przeć) 441 opierzony (pióro) 414 opiewać 404 opięć 380 opinać 381 opioła 380 opiołka 380 opłacać 420 opłakiwać 419 opłatek 380 opłazem 420 oplaźnie 420 optcenie 420 opłecenie 421 opłwitość 370 opłwity 370
Opoczno 380 opoczysty 380 opój 426 opoka 380 opole 429 Opole 429 opona 380 oponiec (bobonek) 32 opora 441 oportunizm 617 opowiadanie 615 opowiedanie 615 opowiedzieć 615 opracować 434 oprawa 435 oprócz 437 oprowadzać 439 opróżnić 439 opryszek 437 opses 369 optawka (oktawka) 681 opuchnąć 447 opukałość 381 opukały 381 opuściały 448 opwitość 370 opytać 450 orać 381 oracz 381 Orawa 382 oraz 368, 454 orbora 381 orcel 381 orcik 381 orclowy 381 orczyk 381 orda 381 ordnunk 381 ordunk 381 ordynacja 381 ordynarny 381 ordynat 381 ordynek 381 ordyniec 381 ordynka 381 ordynować 381 orędować 381 orędownik 381 orędzie 381, 682 oręż 381 oręże 381 orężny 381 organy 381 orka 381 orkel 381 orkisz 381 orklowy 381 orlątko 382 orli 382 ^ s
orlica 382 orlik 382 Ormianie 381 ormiański 381 ornaf 381 ornat 381 ort 381 ortel 382 ortyl 382 oryginalny 383 oryl 382 Orynin 382 orz 382, 676 orzba (orka) 381 orzech 382 orzeł 382 orzeszek 382 Orzew 382 orzeźwiać 476 orzół 382 Orzy Orzy 383 osa 383 osa (osika) 115, 384 osaczać 385, 506 osacznik 385 osada 479 osadnik 479 osadzać 478 osądzać 483 osełka 384 ósemka 386 osep 385, 485 osesek 383 oset 386 osęczek 383 osędzialy 383 osędzieć 383 osęk 383 osęka 383 osiadać 489 osiadły 489 osiąc 490 osiąść 489 osica 383 osieć 383 osiedlić 492 osiek 383, 488 Osiek 383 osieł 383 osiełek 383 osiem 386 osierdzie 383, 485 osierocić 489 osika 383 osina 384 osioł 383 osiwieć 492 oskard(a) 384 osklepić 493
751 oskoła 384 oskoma 384 oskomina 384 oskomleć 384 oskrzele 497 osła 384 osłabły 499 osłek 383 osłodczyć 384, 499 osłodzić 384, 499 osłonić 500 osłupieć 502 osmoróg 386 ósmy 386 osnowa 505 osny 386 osób 384 osoba 384 osobić 384 osobie 384 osobisty 384 osobliwy 384 osobnik 384 osobność 384 osobny 384 osobowy 384 osoczca 384 osocznik 384 osoczyć 384, 506 osoka (osoczyć) 384 osoka (sok) 506 osokora 506 osoryja 383 osowiały 508 osowieć 508 ospa 385 ospica 385 ospisty 385 ossię 383 ostać 385 ostateczny 385 ostatek 385 ostatni 385 ostawać 385 ostawić (zostawić) 385 ostawić (odstawić) 385 ostawienie 385 ostąpać 385 osterja 8 ostęp 385, 515 ostępować 385 Ostoja 516 ostrea 385 ostrew 386 ostręga 386 ostrężyna 386 ostróbka 519 ostroczyć 519 ostróg 386
48*
Indeks
752 ostroga 386 ostrokół 386 ostromędarz 386 ostropes 386 ostropest 386 ostropyzdro 386 ostrość 386 ostrów 385 Ostrów 385 Ostrówek 385 ostrowidz 386 Ostrowiec 385 ostrowzrok 386 ostroż(a) 385 ostrożek 386 ostrożnik (ostroga) 386 ostrożny 385 ostrożować (ostróg) 386 ostrożyć 386 ostrożyna 386 ostrubka 519 ostry 386 ostryga 385 ostrysz 386 ostrze 386 ostrzega 385 ostrzew 386 ostrzyć 386 ostrzyżki 523 ostudzić 385, 523 ostydly 523 ostygły 523 osuch 524 oswobodzić 528 oswoić 528 osysek 383 oś 386 oścień, osna 386 oścień 386 oścież 529 ościsty 386 ość 386 osiada 53Q oślątko 383
oślepnąć 531 ośli 383 oślica 383 oślisko 383 oślnąć 531 ośm 386 ośmielić 532 ośmieszać 532 oświata 535 oświecony 535 oświetlić 535 oświt 596 oszalować 539 oszczenić się 543 oszczep 543 oszczerca 544 oszczerzać 544 oszczędność 544 oszczędny 544 oszczędzać 544 oszczyrca 544 oszedzialy 383 oszedzieć 383 oszelaly 540 oszemłać 385 oszedzialy 383 oszedzieć 383 oszkaradzić 549 Oszmiana 215 oszołomić 170, 551 oszpacić 553 oszpecić 553 oszukać 557 oszust 385, 558 oszustać 385 oszwabić 528 otl 368 ot (od) 374 otawa 386 otawić się 386 oteblina 374 otchlisko 374 otchlisty 374 otchłań 374
otchnienie (olknienie) 379 otewrzeć 633 otłukiwać 572 oto 368 otok 573 otóż 368 otpoczynąć 74, 421 otpoczynienie 424 < otręby 386, 682, 684 otroczy 387 otrok 387 otruć 577 otrzedni 387 otrzedź 387 otrzymać 583 otucha 585 otulać 584 otwartość 387 otwarty 387 otwierać 387 otwirny (odźwierny) 101 otwór 387 otworznic 387 otworzyć 387 otworzysty 387 otyły 587 ów, owa, owo owad 387 owaki 387 owca 387 owcug 387 owczarnia 387 ! owczarz 387 owczarznia 387 owczy 387 owdowieć 605 owdzie 387 owędy 387 -owic(z) 612 owieczka 387 owien 387 owies 387
owoc 388 owocny 388 owocować 388 owocowy 388 owrzedzieć 634 owsianka 388 owsiany 387 owsik 387 owsiśko 387 owszeją 368, 636 owszejki 368 owszejko 368 owszem 368 oz- 388 ozd 388 ozdabiać 91 ozdoba 91 ozdobny 91 ozdownia 388 oziem 653 oziębły 653 ozimi 654 ozimina 654 ozimy 654 ozłomek 388 ozmajty 465 oznaczyć 655 oznobić 653 oździć 388 oździe 368 ożnica 388 ożarek 375 ożdzony 388 ożeg 388 ożelać 661 ożóg 388 ożuć 667 ożuwać 667 ożuwca 388, 667 ożydać (zdać) 663 oźydłe 388 ozyna 207 ożywiać 670 oźźenie 664
I> pa- 389 Pabian 389 Pabianice 389 pabirki 423 pacl 389 pac 389 Pac 389 paca (pacl) 389 paca 389
paca (pacxyna) 390
pach 389 pacha 389 pachać 389 pacharzyna 389 pachciarz 391 pachcrzjna 389, 403 pachmie 389 pachnąć 389 pachnidło 389 pachnieć 389
pachoł 389 pachwina 389 paciep 65, 389 paciepić 389 paciepny 389 pacierz 390 pacierzowy 390 paciorki 390 paciuk 389
packać 390
pacuąć 389 pacwa 390 pacyka 389 pacyna 390 paćkać 390 pacześ 390 pacześny 390 paczka 391 paczoski 390 paczyć 390
Indeks paczyna (pacyna) 380 paczjna (paczyć) 380 pad 390 padać 390 padalec 390 padalica 390 padawiec 390 padlina 390 padło 390 padolist 390 padół 92, 389 paduch 390 padwan 390 padwanek 390 padź 390 pagórek 150, 389 paik 390 paiż 400 pająk 390 pajda 391 pajęcznik 335, 390 pajęczyna 390 pajtasz 391 pajuk 390 pak (opak) 391 pak (paka) 391 paka 391 pakiet 391 pakh 391 pakliby 391 pakłak 391 paknięli(by) 391 pakość 391 Pakość 391 pakośnik 391 pakować 391 pakownia 391 pakowny 391 pakt 391 paktować 391 pakuły 391 pakunek 391 pal 391 pal (pał) 392 palacz 392 palakieta 391 palandrana 391 palanka 391 palant 391 palantować 391 palarusz 395 palarz 392 palatynka 391 palba 392 palcat 391 palcowy 391 palczasty 391 palczysty 391 palec 391
paleczny 391 palendora 391 palenisko 392 palerzyna 402 palesować 392 palestra 392 palestrant 392 palet 392 paletot 392 paletować (palet) 392 paletra 391 palędra 391 palie 391 palica 391 palić 392 palicz 392 palik 391 palikopa 392 palipiec 392 palipiecek 392 paliwoda 392 palnąć 392 palny 392 palować 391 palowy 391 paltot 392 paluch 391 paluszek 391 pał 392 pała 392 pałac 392 pałacyk 392 pałać (pał) 392 pałać (opałać) 392 pałamar 392 pałasz 392 pałaszować 392 pałąk 389 pałka 391 pałogłowiec 392 pałuba 392 Pałuki 308 pałuki 314 pamfil 392 pamflet 392 pamiątka 392 pamięcien 392 pamięciowy 393 pamięć 392 pamiętać 392 pamiętne 393 pamiętnik 392 pamiętnikarz 393 pamiętny 392 pamłoka 340 pampuch 393 pamrowie 393 pan 393, 682 pan- 393
panać 393 pancernik 393 pancerola 393 pancerz 393 pandora (bandura) 14 pandrowie 393 pandry 393 pandur 403 pandywenis 430 panegiryk 393 pa new 394 panewka 394 pani 393 paniać 393 panic 393 panicz 393 panienka 393 panieński 393 panieństwo 393 panna 393 panosza 393 panoszyć 393 panować 393 panrow 393 panszrajter 125 panteizm 393 pantera 393 pantofel 394 pantofla 394 pantoflarz 394 pański 393 państwo 393 pańszczyzna 393 papa 394 papa (papka) 394 papać 394 paparć 395 papawa 404 papcie 395 papęziak 404 papęzialy 404 papęźniak 404
papie (papie) 404 papier 394 papiernia 394 papieros 394 papierowy 394 papierzany 394 papieski 394 papież 394 papieźnik 394 papin 394 papinkarz 394 papinki 394 papir 394 papka 394 papkać 394 papla 394 paplać 394
753 paplacz 394 paplanina 394 paplarz 394 paplotać 394 paprać 394 paprociowy 395 paproć 395 paprotczany 395 paprotka 395 papryka 410 paprzyca 394 paprzysko 394 papu 394 papucie 395 papucze 395 papuga 395 papuży 395 par 395 para (par) 395 para 395 parachja 395 parachwija 395 parać się 395 parada 395 paradny 395 paradować 395 paradyz 452 paradyz 452 parafja 395 parafjańszczyzna 395 paragon 395 paragonować 395 paragraf 395 paraliż 395 paralusz 395 parasol 395 parasolka 395 parat 396 parawan 396 parch 396 parchaty 396 parchawica 396 parchawiec 396 parchewka 396 parchowaty 396 parciany 397 parcieć 397 pardon 396 pardonować 396 pardwa 396 parepa 396 parfuma 396 parg (próg) 437 pargamiennik 396 pargamin 396 pargaminnik 396 park (parkot) 396 park 396 parka (para) 395
Indeks
754 parkacz 396 parkan 396 parkiet 396 parkot 396 parlament 396 parlawita 396 parność 395 parny 395 parobczak 459 parobek 389, 459 paroch 395 parol 396 parować 395 parować (par) 395 parować (para) 395 parowiec 395 parowy 395 parple 395 pars 431 parsk 396 parskać 397 parsknąć 397 parskot 397 parst 397 parszczeć 397 parszywy 396 part 397 partać 397 partacz 397 partanina 397 parteka 337 partes(y) 397 part ja 397 partolić 397 partyka 397 partykuł arz 397 partykuła 397 party ta 397 partytura 397 partyzant 397 paryja 389 parzą 395 parznać 397 parznić 397 parzyć (par) 395 parzyć (para) 395 pas (pasek) 397 pas (paszport) 398 pas \pasz) 399 pas* (pa-) 389 pasać, paszę 397 pasać, pasę 399 pasamon 398 pasamonnik 398 pasany 397 pasaż 398 pasażer 398 pascha 398 pascha! 398
paseczek 397 pasek 397 Pasek 400 paser 398 pasiecznik 488 pasieka 398, 488 pasiekowy 398 pasierb 398 pasierbica 398 pasirzb 398 pasirzyt 399 pasja 398 pasjans 398 pasjonat 398 paska (pascha) 398 paskarz 398 paskować 398 paskuda 398, 560 paskudnik 398 paskudny 398 pasmo 398 pasorzyt 399 pasować (pas) 397 pasować (dopasować) 398 pasować (pasz) 399 pasożyt 399 pasta 398 pasterka 399 pasternak 398 pasternik 399 pasternisko 399 pasterski 399 pasterz 399 pastewnik 398 pastewny 398 pastka 390 pastor 399 pastorał 399 | pastuch 399 pastucha 399 pasturz 399 pastuszka 399 pastuszy 399 pastwa 398 pastwić 398 pastwić się 398 pastwion 398 pastwisko 398 pastyrz 399 pasyjny 398 Paś 400 paść, padnę 390 paść, pasę 399 paść (pastka) 390 pasz 399 pasza 399 paszcza 390 paszczać (post) 432
paszczeka 389, 543 paszćzęka 543 pasznia 399 paszoł (szedł) 546 paszor 184 paszport 398 pasztalańca 402 pasztecik 398 pasztel 398 pasztet 398 pataraczny 399 patela 399 patelnia 399 patena 399 patetyczny 225 patoka 573 patołęcz 399 patoręczny 399 patrochy 399 patroszyć 399 patry 399 patrząc 399 patrzyć 399 patvczek 399 patyczka 399 patyk 399 patyna 399 patynek 399 patynka 399 paw, pawia 399 pawa 399 pawąz 400 Paweł 400 paweza 400 paweżnik 400 Pawęski 400 pawęża 400 pawica 399 pawlacz 400 pawłoczany 400 pawłoczny 400 pawłoka 400 paz 400 pazdroczać 400 pazdroczyć 400 pazdur 400 paznochty 400 paznogieć 400 paznokieć 400 pazucha 400 pazur 400 paź 400 październik 400 paździerze 400 pazdzierzen 335, 400 paździerzyć 400 paździorko 400
pach 389 pąchać się 389
pąciec 401 pąć 401 pączek 403 pąd 403 pądal 403 pądowy 403 pądur 403 pądziec 401 pąga 403 pągwica 401 pąkowie 403 pąpawa 404 papie 404 pąsowy 430 pątlik 404 pątnik 401 pątnik ować 401 pątować 401 pce 401 pcha (pchła) 401 pchać 401 pchełka 401 pchlić 401 pchła 401 pchnąć 401 pchnięcie* 401 pczeinik 446 pczmiel 444 pczoła 446 pecen 390 pecka 401 peckać (packać.) 390 pecyna 401 pecynek (pecen) 390 Peczeniżyn 428 peda 402 pedagog 402 pedał 401 pedant 402 pedel 402 peleryna 402 peltram (bertram) 21 pełć (płet) 421 Pelczyn 448 pełechy 408 pełgać 402 Pełka 448 pełna 402 pełnia 402 pełnić 402 pełniutki 402 pełny 402 pełzać 402 pena 58 penalik 446 penał 446 pendent 405 pendzel 402 penitent 5o
Indeks penować 58 pensja 402 pensjonat 402 perć 402 perduta 402 perekińczyk 226 Perekop 255 perełka 402 perfuma 396 pergamennik 396 pergament 396 pergamin 396 perjod 181 perka 402 perkal 402 perkaty 402 perkołab 402 perlić 402 perła 402 perłowy 402 persk 396 pertać 402 pertn«jć 402 pertyka 402 peruka 402 pers (perzyna) 402 perz (pyrz) 402 perzyna 402 pestka 401 pestry (pstry) 445 pestylencja 402 Peszt 406 petecie 403 petent 403 pętlica 404 petycja 403 petyhorca 403 petyta 403 pewność 403 pewny 403 pezem-lorem 403 pęca 403 pęcak 403 pech (pach) 389 pc.cn (puch) 447 pęcherz 389, 403 pęcherzyna 403 pęchyrz 403 pędna 403, 404 pęcyna (pecyna) 401 pęćca 403 pęćce 403 pęczak 403 pęczca 403 pęczek (pęk) 403 pęcznieć 403 r*d 403 pędrak 393 vdzi<* 403
pędziec (pąciec) 401 pędziwiatr 403 pędziwicher 403 pęga 403 pęk 403 pękaciuchny 403 pękać 403 pękaty 403 pękawka 403 pęknąć 403 pękowie 403 pęp 403 pępawa 404 pępek 403 pępie 404 pęporzeza 403 pępowina 403 pępownik 404 pępuszek 404 pęta 404 pętać 404 pętca 403, 404 pętce 404 pętelka 404 pętla 404 pętlica 404 pęthk 404 pęto 404 pęzel 402 pęzieć 404 pfać (pwać) 449 piach 405 piachawiec (pichawiec) 33 piać, pieję 404 piana 404 pianino 417 pianista 417 pianka (piana) 404 pianka (pieńka) 409 piard 410 piardnąć 410 piarg 405 piarżysty 405 piasczysty 405 piasecznica 405 piaseczniczka 405 piaseczny 405 piasek 405 piaselniczka 405 piaskarz 405 piaskowiec 405 piaskowy 405 piasnka 411 Piast 405 piasta 405 piastnka (piasnka) 411 piastować 405 piastun 405
piastunka 405 piatyhorca 403 piazda (piasta) 405 piąć, pnę 405 piądź 412 piąka 409 piąstka 412 piątak 412 piątek 412 piąterko 412 piątka 412 piątno 412 piątro 412 piątrowy 412 piąty 412 pica 405 pichać 33, 682 Pichacz (pihai) 682 pichacz (pichać) 682 pichawiec 33 picny 405 picować 405 picownik 405 picowny 405 pić, piję 405 piczny 405 pidło 405 piec, piekę 406 piec, pieca 406 Piech 415 Piechcin 407 Piechno 415 piechota 406 piechotnik 406 piechotny 406 piechty 406 piechur 406 piecuch 406 piecyk 406 pieć, poję 404 piecza 406 pieczałować się 407 pieczara 407 pieczarka 407 pieczątka 407 pieczeń 406 pieczenia 406 pieczeniarz 406 Pieczeniegi 428 pieczęć 407 pieczętarz 407 pieczętować 407 pieczliwość 406 pieczliwy 406 pieczołować się 407 pieczołowity 407 pieczonka 406 pieczyste 406 pieczywo 406
755 piedimużik 412 piega 407 piegawy 407 piegowaty 407 piegża 407 piekać 406 piekarnia 406 Piekary 357, 406 piekarz 406 Piekcin 407 Piekielnik 407 piekielny 407 piekło 407 piektać 407 piekut 407 Piekuta 407 pielać 408 pielegować 408 pielesz 408 pielęgnacja 408 pielęgnować 408 pielegować 408 pielgrzym 408 pielgrzymka 408 pieltram (bertram) 21 pieluchy 408 pieluszki 408 pienia (pena) 408 pieniactwo 408 pieniąc 408 pieniacz 408 pieniądz 408 pieniądztwo 408 pieniążek 408 Pieniążek 408 pienica 409 pienić się 404 pienie (piać) 404 pieniek (pień) 409 pieniek (na pieńku) 414 pienięstwo 408 pieniężne 408 pieniężny 408 Pieniny 404 pienisty 404 pieńka 409 pienkawa 409 pienny 409 pień 409 pieńka 409 pieprz 409 pieprzny 409 pieprzyk 409 pierca 442 pierczyk 442 pierdolić 410 pierdoła 410 pierdzieć 410 pierdziel 410
756 pierła 402 piernat 414 piernąć 410 piernik 409 piernikarz 409 pierny (pieprz) 409 pieróg 410 pieron 414 pieroński 414 pierożki 410 piersiczki 410 piersiowy 410 piersisty 410 piersity 410 pierś 410 pierścień 410 pierścionek 410 pierść (pirść) 410 pierszeństwo 410 pierszyć 410 pierun 414 pierwej 410 pierwiasnek 410 pierwiastek 410 pierwiasty 410 pierwiaty 410 pierwiosnek 410 pierwoć 410 pierworodny 410 pierwospy 410 pierwotny 410 pierwszeństwo 410 pierwszy 410 pierz 409 pierza ja 411 pierzasty 414 pierzchać 410 pierzchalec 410 pierzchliwość 410 pierzchliwy 410 pierzchnąć 410 pierzchnia (piesznia) 412 pierze 414 pierzeja 411 pierzga 411 pierzgnąć 411 pierznik (piernik) 409 picrziuk (pierze) 414 pierzny (pieprz) 409 pierzny (pierze) 414 pierzony 414 pierzyć 414 pierzyna 414 pies 411 piesaszek 411 piesek 411 piesiek (pieski) 411 pieski 411
Indeks Pieskowa Skała 405 piesnka 411 piestrzanek (pierścień) 410 piestrzanka 445 piestrzyć (pstrzyć) 445 piestunka 405 Pieś 415 pieścić 411 pieścidło 411 pieśćliwy 411 pieśkliwy 411 pieśnią (pieśń) 411 pieśnią (piesznia) 412 pieśniarz 411 pieśnioksiąg 411 pieśń 411 pieszczoch 411 pieszczony 411 pieszczoszka 411 pieszczota 411 pieszczotliwy 411 pieszek 406 pieszki 406 piesznia 412 pieszy 406 pietraszyć 415 pietruszka 412 pietuch 404 piewać 404 piewca 404 picchrzyć 412 pięcioro 412 pięciparcica 397 pięć 412 pięćdziesiąt 412 pięćperst 397 pięćpierst 397 piędziesiąt 412 piędzimąz 412 piędzimężyk 412 piędź 412 piękność 412 piękny 412 piękrostka 412 piękrz>ć 412 piękrzydło 412 piększydło 412 pięstka 412 pięść 112 pięta 412 piętno 412 piętnować 412 piętny (pięta) 412 piętr 413 piętro 412 piętrowy 412 piętrzyć 412 pigularz 413
piguła 413 pigułka 413 pigwa 413 pigwo wy 413 piha! 682 Pihacz 682 pihetl 682 pijactwo 405 pijać 405 pijaczy 405 pijak 405 pijanica 405 pijany 105 pijański 405 pijaństwo 405 pijatyka 405 pijawka 405 pika 413 pika (pikać) 407 pikać 407, 413 pikiet 413 pikieta 413 piknąć 407, 413 Piktowo 407 pikułiezek 413 pikulik 413 pikut 407 pila! 413 pilać (pilnować) 413 Piłat 413 pila tyk 413 Pilawa 413 pilch 413 pili 413 Pilica 413 pilić (pilnować) 413 pilnik 414 pilność 413 pilnować 413 pilny 413 piłować 413 pilść 413 pilśnianka 413 pilśnić 413 pilśń 413 pilu! 413 piła (piłować) 414 Piła 414 piła 414 Piłat 413 piłat 413 piłeczka 411 piłka 414 piłować 414 piłuła 413 pinda 414 pindurynda 414 pinek 414 pinzel 402
piołun 414 piołyn 414 pion 414 pion (pionek) 414 pionier 414 pionowy 414 piórko 414 piórkoś 414 piórnik 414 piórnb 414 pióro 414 pióropusz 414, 448 piorun 414 piorunki 414 piorunować 414 piosenkarz 411 piosnka 411 Piotr 415 Piotrowic 612 Piotrowięta 612 Piotrumiła 192 piotruszka 412 pipa 415 pipi 415 pipić 415
pipie 415 piretr(um) (bertram) 21 piróg 410 pirść 410 pirwo 410 pirwodzmy 410 pirwy 410 pirzchać 410 pirzchliwość 410 pirzchliwy 410 pirzw 410 pirzwiczno 410 pirzwieniec 410 pirzwiecznięta 410 pirzwizna 410 pirzwnięta 410 pirzwy 410 pisać 415 pisadło 415 pisanka 415 pisany 415 pisemnictwo 415 pisemny 415 pisk 415 piskać 415 pisklę 415 piskliwy 415 pisknąć 415 piskorz 415 pismo 415 pisnąć 415 pisorym 415 pisownia 415 pistolet 415
Indeks piśmidło 415 piśmiennictwo 415 piśmienny 415 piśmie,, piśmienia 415 piszczałka 415 piszczeć 415 piszczek 415 piszczel 415 piszczkowy 415 pitka 405 pitny 405 pitolić 450 pitonosy 415 pitrasić 415 pitraszyć 415 pitrok 450 pitwać 115, 450 pitwak 450 piwiarnia 415 piwiarniany 415 piwiarz 415 piwnica 415 piwniczy 415 piwny 415 piwo 415 piwonia 416 piwonka 416 piwosz 415 piwotrank (bertram) 21 piwowar 415 piwowy 415 pizgać 416 piznąć 416 pizus 416 piździe 416 piżmo 416 Pkielnik 107 pkielny 407 pkieł 407 plac 416 placasack 4Î6 placek 416 piach (plech) 417 placówka 416 placowy 416 placuszek 416 plaga 416 plagjat 417 plagować 408 plakat 417 plama 417 plamić 417 plamisty 417 plan 417 piana 417 plankty 419 planować 417 planta 682 plantacje 682
plantator 682 plantować 682 plapla 394 plask 417 plaskać 417 plaskanka 417 plaskaty 417 plaski 417 plaskonogi 417 plaskur(a) 417, 438 plaskur (praszczur) 417 plasnąć 417 plaster 417 plastr 417 piastrować 417 plastyka 417 plaszczurzQta 545 płaszczyzna 417 piata 417 plątać (pleść) 418 platan 417 platery 417 platforma 417 plazder 417 plaża 416 plądrować 419 pląs 417 pląsać 417 plątać 417 plątanina 417 pleban 417 plebej 417 plebejusz 417 plebiscyt 417 piece 417 plech 417 plecha (plesz> 418 plechowacz 418 pleciuga 418 plecy 417 pleć, pielę 418 pleczysty 417 plemienny 418 plemię 418 pleni 418 pienić 418 pienie (pleć) 418 plenny 418 plen 418 pleskać 419 pleso 421 pleść, plotę 418 pleśnieć 418 pleśniwy 418 pleśń 418 plesz 418 pleszek (plech) 418 pletli wy 418 płetwa 421
plewa 418 plewiarka 418 plewić 418 plewidło 418 plewnia 418 plęsy 417 pliska 118 pliskwa 418 plistwa 418 pliszka 418 plizga 418 plomba 414 plombować 414 plon 418 plondrować 419 płonnik 418 pionować 418 ploso 421 plotka 418 plotkarz 418 płowa (plewa) 418 plucha 419 pluchota 419 pluć 419 plugacz 119 plugawić 419 plugawy 419 pluną 419 plunąć 419 plundrować 419 plusk 419 pluskać 30, 419 pluskota 419 pluskwa 419 plusnąć 419 pluszczeć 419 pluta 419 pluwaczka 419 plwacz 419 plwaczka 419 plwocina 419 plwotka 419 płaca 419 płachclany 419 płachetka 419 płachetnik 419 płachta 419 płaci 420 płacić 420 płacie 420 płacież 420 płaćca 420 płacz 419 płaczennica 419 płaczka 419 płaczliwy 419 placznica 419 płajca 420 płakać 419
757 płaksa 419 płaski 419 płaskość 419 płast 420 płaszcz 420 płaszczenica 420 płaszczowy 420 płaszczyć 419 płaszczyk 120 płaszczyzna 419 płat 420 płatek 420 płatka 420 płatki (płatnerz) 420 ptatnąć 420 płatnerz 420 płatnia 420 płatnik 420 płatno 120 płatny 420 płatować 420 płatowy 420 pław 420 plawca 420 pławić 420 płaz (płazem) 420 płaz (płazać) 420 płaza 420 płazać 420 płaza 420 plazić 420 płciowy 420 płecha (pchła) 401 pleć, płci 420 płeszka (pchła) 401 płet 420 płetownik 420 płetwa 420 pło 421 płocha 421 płochliwy 421 płochość 421 płochy 421 płocica 421 płóciennik 422 płócienny 122 Płock 357 płoć 421 płód 421 płodny 421 płodowity 421 płodozmian 421 płodzić 420 płodzisty 421 płókać 421 płomienny 421 płomień 421 płomyk 421 płonąć 421
758 płonić (płonąć) 421 płonić (płony) 422 płonieć 422 płonina 422 płonka 422 płonny 422 płony 422 płon 422 płosa 422 płoskonka 422 płoskon 422 płoskunka 422 płoszczyca 419 ploszczyk 419, 422 płoszyć 421 płot 418 płota 421 płotka 421 płótnianka 422 płótno 422 płowić 422 płowieć 422 płowy 422 płoz 422, 686 płoza 422 płozić 420 płożący 420 pita 420 płuca 422 pług 422 płukać 421 płużyć 422 płwieć (płwiący) 370 płyn 422 płynąć 422 płynny 422 płyta 423 płytki 422 płytkość 422 pływać 422 pływacz 422 pływak 422 pływalnia 422 pnącze 405 pniak 409 pnieć 405 pniewie 409 Pniewo 409 po 423 pobereże 647 pobezczynić 22 Pobiedziska 24 pobielać 24 pobiezczynić 22 pobłażać 31 pobocz 423 pobok 423 pobór 423 poborca 423
Indeks poborowy 423 pobożność 34 pobożny 34 pobrusić 42, 372 pobrzękacz 44 pobudka 47 pobyt 54 pocałować 55 pocałunek 55 pochlebca 179 pochlebiać 179 pochlebnik 179 pochlebować 179 pochlebstwo 179 pochłaniać 180, 373 pochłonąć 180 pochód 181, 423 pochoda 423 pochodnia 423 pochop 182 pochopić 182 pochopny 182 pochować 183 pochuć 423 pochutnawać 423 pochutnić się 423 pochutniwać 423 pochutnywać 423 pochwa 423 • pochwalić 186 pochwala 186 pochwist 187 pochwiściel 187 pochyły 188 Pociąg 61 pocić się 432 pociecha 63 pociemku 65 pocieszać 63 pocieszny 63 pocieszyciel 63 pociosywać 63 pocirpka 242 pocliwy 424 poćbiega 407 poćpiega 407 poćwierdzić 586 poćwirdzać 586 poćwirdzić 586 począć, pocznę 74, 423 począć (spocząć) 73, 424 początek 423 początkowy 423 poczcić 78 poczciwy 78 poczekalnia 75 poczesność 424 poczestność 424
poczet 83 poczęcie 423 poczęstunek 78 poczęty 423 poczkać 75 poczliwość 424 poczliwy 424 poczta (czta) 78 poczta 424 pocztamt 368, 424 pocztowy (poczta) 424 pocztowy (poczet) 83 poczwara 424 poczwarka 424 poczwarny 424 poczynać 74, 423 pod 424 podarek 85 podarunek 85 podatek 84 podbechtywać 19 podbiał 24 podbródek 40 podbudzać 47 podchlebiać 179 podchlebny 179 podchmielić 180 podchorąży 182 podcienie 425 podciwy 78 podczaszy 425 podczesze 425 podczos 425 poddany 84 poddaństwo 84 poddasze 83 podejrzany 656 podejrzywać 656 podeprzeć 441 poderżnąć 477 podeszwa 425 podfutrować 130 Podgórze 151 podgrodzie 157 Podhalanie 167 Podhale 167 podhełmowy 170 podjąć 202 podjudzać 208, 677 podkasać 222 podkasały 222, 425 podkładka 236 podkomorzy 250 podkop 255 podkopać 255 podkowa 279 podkradać 264 podkradywać 264 podkupić 282
podia 425 Podlasie 289 podlaszczek 290 Podlasze 289 podle (podia) 425 podle (podły) 425 podlić (podły) 425 podłoga 425 podłość 425 podłoże 313 podłożny 425 podług 90 podłużny 90 podły 425 podmanić (man) 321 podmieść 335 podminować 337 podmiot 335 podmiotowy 336 podmuch 90 podniebienie 359 podniebienny 359 podno 425 podnóże 365 podnóżek 365 podobać się 425 podobizna 425 podobno 425 podobny 425 podochocić 373 Podole 92, 423 podolszewnik 379 podołać 92 podołek 92, 425 podpażek 400 podpierać 411 podpałka 392 podpiewywać 404 podpora 441 podpórka 441 podpuszczka 443 podrabiać 459 podręcznik 458 podrgub 98 podrgubica 98 podrgubny 98 podróbce 97 podrostek 463 podrostek 463 podróż 97 podróżnik 97 podróżstwo 97 podrugać 425 podrum 425 podruna 425 podrwić 96 podrygawka 99 podrygiwać 97 podrywka 470
Indeks podrzeć 100 podrzeźniaĆ 425 podrzeźniacz 425 podrzędny 474 podrzędztwo 474 podrzynać 477 podsadek 425 podscdek 483 podsień 425 podsiębitka 425 podskakiwać 494 podskarbi 493 podskok 494 podstać 514 podstawa 514 podstawek 425 podstęp 515 podstępny 515 podstoli 517 podstrzesze 522 podsychać 483 podścienie 425 podszeptywać 547 podszewka 425 podtatusiały 567 podufaly 103 podurka 425 podusta 425 podustek 425 podustwa 425 poduścić 426 poduszczać 426 poduszczyć 426 poduszka 426 podwajać 105 podważyć 599 podwiązka 612 podwieczorek 614 podwika 426 podwoda 629 podwodzić 629 podwój 426 podwoje 426 podwójnie 105 podwójny 105 podwojski 629 podwórze 105 podwyższać 639 podzelować 651 podziać 107 podział 108 podziemie 653 podziewać 107 podziw 114 podżegać 663 poeta 82 poezja 82 pofatygować 119 pogadanka 131
pogan, pogani 426 poganiacz 150 poganin, poganie 426 poganka 426 pogański 426 pogaństwo 426 pogarda 135 pogardliwy 135 pogębek 139 poginąć 141 pogląd 141 pogłębić 143 pogłoska 144 pogłówne 144 pogoda 148 pogodny 148 pogotowie 153 pogrązić 163 pogrążać 162 pogrążyć 163 pogrom 158 pogróżka 159 pogrzeb 161 pogrzebny 161 pogrzebować 161 pogrzebywać 161 pogrześć 161 pogubić 163 Pogwizd 187 pohaniec 426 pohański 426 pohończy 426 poliulanka 173 pohybel 141 poić 426 poić (spajać) 426 pojazda 426 pojąć 202 pójć (pójść) 194 pojednać 204 pojemny 202 pojętny 202 pojmować 202 pojmywać 202 pojrzeć 656 pójść 194 pojutrze 209 Pokaj 213 pokajać się 213 pokajanie 213 pokal (bokal) 35 pokarm 220 pokawić 223 pokaz 223 pokazywać 223 pokąd 225 pokątny 225 póki 682 pokiełbasić 227
pokiereszować 228 pokład 426 poklat 426 Poklatecki 232 poklask 232 pokląskwa 232 pokletnica 426 pokład 426 pokładnica 426 pokładziny 427 pokłon 238 pokłosie 238 poko 682 pokocina 427 pokój 145, 243 pokolenie 245 pokon 644 pokonać 252 pokonnik 644 pokora 258 pokorny 258 pokost 427 pokostowy 427 pokościć 427 pokotem 242 pokow 455 pokraka 268 pokrątka 267 pokrewieństwo 266 pokrewny 266 pokręcać 267 pokręcić 267 pokręta 267, 428 pokrętka 428 pokryciec 273 pokryć 273 pokryjomu 273 pokrytka 273 pokrywa 273 pokrywadło 273 pokrywka 273 pokrzywa 428 pokrzywnik 428 Pokucie 225 pokukłać 280 pokup 282 pokurcz 283 pokusa 284 pokuszać 284 pokuta 428 pokutnik 428 pokutować 428 pokwitować 288 pol 248 Polak 428 Polanin 428 polana 429 polanka 429 polano 429
759 pole 429 pole (podle) 425 polec 292 polecać 292 polecić 292 polecieć 292 polednia 429 poległy 292 polej 429 Polel 294 polelum 294 polenia 429 polepszyć 296 polerować 295 Polesie 290 Poleszuk 290 poletek 430 poletko 430 polewa 289 polewany 289 polędwica 297 polędźwica 297 polica 429 policzek 298 policzyć 299 politura 295 polka 682 pólko 429 polny 429 polor 295 polować 429 polowanie 429 Polska 429 polski 429 polskość 429 polszczyzna 429 polubić 302 pół 429 poła (półka) 429 poła 430 połać 430 połajanka 305 półbabcze 9 połeć 430 poletek 430 półgrzywnie 163 półka 429 połknąć 310 półmacek 316 półmisek 338 północ 365, 429 północny 365 połóg 313 połok (łokać) 311 połonina 422 połów 313 połowa 429 Połowcy 422 połowica 429
760 połowień 429 poloz 422 położnica 313 pół pa nek 393 polu- 429 południca 109, 429 południe 109, 429 południowy 429 połudzienny 429 połumierze 429 połunocny 429 poluśledzie (ślad) 429 połu ważek 429 połuwłoczek 429 połykać 310 pomacku 316 pomagać 342 pomaleńku 320 pomału 320 pomek (pomykać) 433 pomiąć 331 pomiar 330 pomiotło 338 pomnieć 341 pomoc 342 pomóc, pomogę 342 pomocnik 342 pomocny 342 pomorszczyzna 344 Pomorze 344, 423 pomost 344 pomruk 346 pomsta 347 pomucha 430 pomyje 350 pomysłowy 350 pomyślny 350 pomywaczka 350 ponciec 401 ponętny 358 pondelaris 430 ponderaty 430 ponderować 447 pcndipary 430 pondiweni 430 poniechać 359 ponieważ 8 ponik 363 ponikwa 363 poniżyć 364 ponno 425 pono 425 ponomar (pałamar) 392 ponso 430 ponsowy 430 ponta 401 pontał 448 pontka 401 ponurość 365
Indeks ponury 365 ponuta (ponęta) 358 poń 204 pończocha 686 poobiedni 370 poomacku 316 pop 430 popadja 431 popażeia 400 popażnica 400 popchnąć 401 popek 430 popeniec (bobonek) 32 popędliwość 403 popędliwy 403 popi 430 Popiel 431 papiełaty 431 popielec 431 popielice 431 popielniczka 431 Popiel 431 popierzchnąć 411 popiniec (bobonek) 32 popiół 431 popłoch 421 popona 645 poponiec (bobonek) 32 Popowo 430 poprawić 435 poprawka 435 popręg 436 poprószki 431 popróżnicy 439 popruszki 431 poprzeczny 443 poprzednik 442 poprzek 443 popsuć 445 popsujmajster 445 popśnić się 651 popud 403 popuda 403 popychać 401 popychadło 401 por 431 pora 431 porabiać 459 porada 452 poradzić 452 poraj 431 porazić 454 porażać 454 porażenie 455 porażka 454 porcja 431 porej 431 poręcz(e) 459 poręka 458
porękawiczne 458 porny 431 poród 460 poroda 460 porokować 431 poronić 462 porończę 462 porost 463 poróść 463 Dorosza 431 porównać 464 porównawczy 464 poróżnić 466 port 411 portki 397 portmonetka 328 portowy 411 portugal (fortygał) 126 porubaczyć się 466 porwać 470 porwań 470 porwon 431, 470 pory 431 poryw 470 porządek 474 porządkować 474 porządny 474 posad (posag) 432 posada 479 posadnia 479 posadnik 479 posądzać 478 posadzej 479 posadziciel 479 posadzka 479 posag 432 posażny 432 posąg 483 posągowy 483 posążek 483 poselny 499 poselski 499 poselstwo 499 poseł 499 posełkini 499 posępny 486 posiadać 489 posiadacz 489 posiadłość 489 posiąść 489 posiew 487 posilić 491 posiłek 491 posiłkowy 491 poskramiać 496 poskromić 496 poskrzeć 498 poskundzić 398 posłać, poślę 499
posłać, pościelę 499 posłanie 499 posłuszny 501 posoch 506 posoka 506 pospiech 509 pospieć 509 pospolitować się 429 pospolity 429 pospólstwo 429 pospołu 429 posrebrzany 511 post 432 postać 432, 514 postarać się 513 postarbnąć się 513 postarzeć 514 postaw 432, 514 postawa 511 postawiec 432, 514 postękiwać 515 postłanie 432 postnik 432 postny 432 postrach 517 postradać 518 postrobić 432 postrobleństwo 432 postronek 432 postronny 519 postrzał 522 postrzodek 534 postrzygacz 523 postrzygalnia 523 posuć 524 posurny 432 posyłać 499 pościć 432 pościel 432 pościelą 432 pościenie 529 pościg 529 pościółka 499 poślad 432 pośladek 432 pośledni 432 posiedź 432 poślica 499 pośliznąć się 531 poślubić 531 pośny 432 pośpiech 509 pośpieć 509 pośratać 432, 534 pośredniczyć 534 pośrednik 534 pośród 534 pośrzacaj 432, 534 pośrzacenie 432
Indeks pośrzatać 432 pośrzatnąć 432 po świadomiu 535 poświata 535 Poświst 538 poszczęścić 78 poszewka 423 poszportnać się 554 poszta 424 poszukiwać 557 poszumy 432 poszwa 423 pot 432 potakiwać 564 potanieć 565 potaż 128 potemność 682 polemny 682 po temu 682 poterać 568 potępiać 570 potępić 570 potępieniec 570 potkać (się) 571 potknąć się 571 potlumić 572 potoczny 573 potok 573 potomek 682 potomny 682 potomstwo 682 potop 573 potrafić 574 potrawa 575 potrest 576 potrochu 576 potrójny 580 potrosze 576 potrzeba 579 potrzebny 579 potrzebować 579 potrzesktać 576 potściwy 78 potucha 585 potukać 432 potulny 584 poturać 432 poturczeniec 585 potwarca 432, 586 potwarz 432 potwarzać 432 potwierdzić 586 potwirdzić 586 potwór 587 potworny 587 poty 682 potycz 571, 588 potyczka 571 potylica 589
petyrać 568 pouczać 593 poufałość 592 poufały 592 poufny 592 powab 598 powabny 598 rowadzić 598 powaga 599 powalać 599 powalić 599 powała 599 powałka 599 poważać 599 poważny 599 powątpiewać 605 powąz 400 Powązki 400 powerek 432. 639 powernąć 444 powetować 607 powiadać 433 powiastka 433 powiat 432 powiatówka 432 powić 613 powidła 433, 613 powieczka 615 powiedać 433 powiedzieć 433 powieka 615 powierzchnia 618 powierzchowny 618 powierzyć 611 powiesić 618 powieść, powieści 433 powieść, powiodę 619 powietrze 433 powietrznik 433 powiew 610 powiewać 610 powiększać 621 powijać 613 powijaki 613 powinien 622 powinność 622 powinowaty 622 powiszować 433 powitać 625 powitalny 625 powlec 625 powłok 433, 627 powłoka 433, 627 powód 433, 628 powodny 433 powodyr 433 powódź 628 powój 629 powoli 630
powolić 433, 630 powolny 630 powoływać 630 powrósło 433 powróz 433 powroźnik 433 powstydzić 635 powszechny 636 powtarzać 636 powtóre 636 powtórzyć 636 po wymierać 347 powyrek 432, 639 powziąć 640 pc wzięcie 640 pozajutrze 209 pozaranek 453 pozbawić 18 pozbyć się 52 pozdno 433 pozdiowić 650 poziemka 653 pozierać 657 poziewać 652 poziomka 653 pozłótka 654 poznać 655 Poznań 655 poznanie 655 Poznań 357, 655 pozór 656 pozorny 656 pozostać 656 pozostałość 656 pc zostawić 656 pozwolić 630 póżdnie 433 późdny 433 póździć 433 póżdzie 433 późniejszy 433 późno 433 późny 433 poźrzeć 656 pożałować 661 pożar 661 pożądliwość 663 pożega 663 pożegnanie 664 pożerać 667 pożerca 667 pożeżca 663 pożoga 663 pożółkły 665 pożożca 663 pożreć 666 pożrzeć 666 pożyczać 433 pożyczacz 433
761 pożyczka 433 pożyteczny 433 pożytek 433 pożywny 670 pra- 433 prababka 434 praca 434 pracel 436 pracharz 438 praclik 436 pracować 434 pracowity 434 pracownik 434 prać, piorę 434 pracz 434 praczka 434 pradziad 434 praga 434 Praga 434 pragnąć 434 praktyka 434 praktykant 434 praktykarz 434 praktykować 434 pralnia 434 pralnik 434 prałat 434 prałotr 433 prandyczyć 434 prandykarz 434 prandyki 246, 434 prasa 434 prask 435 praskać 435 prasknąć 435 praskura 439 prasnąć 435 prasolny 435, 506 prasolstwo 435 prasoł 435, 506 prasować 434 prasowy 434 praśnica 440 praśny 440 praszczęta 434 praszczęta (prask) 435 praszczur 545 praszczurze 545 prawda 435 prawdziwy 435 prawica 435 prawić 435 prawiczka 435 prawidło 435 prawidłowy 435 prawie 435 prawizna 435 prawnie 435 prawnik 435
7G2 prawność 435 prawnuk 433 prawo 435 prawodawca 435 prawosławie 499 prawosławny 499 prawość 435 prawota 435 prawować się 435 prawowierny 435 prawy 435 praźnik 436 prażmo 434 prażnik 436 prażonka 434 prażucha 434 prażyć 434 prącie 436 prąd 436 prą dać się 436 p rado wina 436 prążka 436 precel 436 precz 436 preîcrans 434 prelat 434 prenumerować 367 Preszburg 682 pręcej 436 pręcik 436 pręciuchny 436 prędanie 436 prędki 436 prędko 436 prędzej 436 prędziucbny 436 pręga 436 pręga (pręgierz) 436 pręgaty 436 pręgierz 436 pręt 436 prętki (prędki) 436 prężyć 436 pręźyna 436 prężynka 436 pro- 433 próba 437 probacja 437 probant 437 probantka 437 probierczy 437 probierz 437 próbka 437 problemat 437 próbny 437 proboszcz 437 próbować 437 proca (praca) 434 proca 437
Indeks procarz 437 proceder 437 procent 437 proces 437 procesja 437 proch 437 próchnieć 437 próchno 437 prochówka 437, 448 próć 437 prócz 437 procza 437 profos 437 próg 437 prok (proca) 437 prokny (prócz) 437 prom 438 promienisty 438 promień 438 promyk 438 proporcja 431 proporczyk 438 proporzec 438 prorocki 438 proroczy 438 prorok 438 prorokini 438 prorokować 438 prosiana błoć 31 prosiana włoć 626 prosiciel 438 prosić 438 prosień 335 prosię 438 prosięciuiec 438 prosiniec 335, 491 proskura 438 proskurnica 438 proso 439 prostactwo 439 prostak 439 prostokątny 439 prostopadły 439 prostość 439 prostota 439 prostować 439 prostowłosa 439 prost ucha 439 prosty 439 prośba 438 prościć 439 prościnka 439 prośnowłoć 627 proszak 438 proszalny 438 proszek 437 prószyć 437 prowad 439 prowadzić 439
prowizja 625 prowizor 625 prowodyr 629 prowokacja 630 proza 439 prozaiczny 439 prozaik 439 prozapas 439 prozdzien 439 próżny 439 próżny 439 próżniaczj 439 próżniak 439 próżność 439 próżnować 439 próżny 439 pruciać 436 Prusak 439 Prusy 439 Prut 439 pry (prawi) 435 prychna 440 pociąć 436 prym 440 prymas 410 prymiera 440 prymny 440 prymus 440 pryncypał 440 prynuka 352 prysa 440 prysk 440 pryskać 440 prjskirnik 440 pryskować 440 prysnąć 440 pryszcz 440 przyszczel 440 pryszczyk 440 pryszka 440 prza 442 przalka 442 Przasnysz 440 przaśnik 440 przaśny 440 przączek 440 prząść 440 przążka 436 prze 440 przebaczyć 10 przeberować 16, 41 przebiec 25 przebiegły 25 przebłagiwać 31 przebóg 441 przeboleć 35 przeborować 16, 41 przebrnąć 40 przebuć 592
przebudzać 47 przebuwać 592 .przebyć 52, 441 przebyt 54, 441 przebytek 441 przebywać 441 praebywacz 441 przebywawać 441 przecadzać 57 przecedzać 57 przeceniać 58 przechera 441 przecherny 441 przechód 181 przechować 183 przechyra 441 przeciąg 61 przeciw 441 przeciwko 441 przeciwnik 441 przeco 441 przeć (prze cię) 441 przeć, prę 441 przeć, przę 441 przeć, przeje 442 przecz 71, 441 przecz (precz) 437 przeczka 443 przecznica 443 przeczyć 443 przeczyszczenie 83 przed 442 przedać 442 przedaj 442 przedajny 442 przedawać 442 przedawczyk 442 przcdawnictwo 442 przedawnienie 85 przedaż 442 przededwierze 101 przedlić 89 przedłużać 90 przedmiejski 330 przedmieście 330 przedmiot 335 przedmiotowy 336 przedni 442 Przedpełk 442, 448 przedrabować 94 przedrzeźniać 425 przedświt 538 Przedwoj 442 przedzej 442 przedziurawić 113 przega rający 152 przegarzać 152 przegłosować 144 przegłosowywać 144
Indeks przegrana 154 przegrywać 154 przegub 163 przejący 442 przejąć 202 przekabacić 211 przekaz 223 przekażą (kazić) 223 przekazać 223 przekleństwo 232 przeklęctwo 232 przeklęty 232 przeklinać 232 przekład 236 przekładać 236 przekładacz 236 przekłuwać 237 przeko 443 przekobiały 443 przekomarzać się 443 przekop 255 przekopać 255 przekór 258 przekora 258 przekraczać 268 przekręcać 267 przekręcić 267 przekupić 282 przekwintować 288 przekwitać 288 przeląc 297 przelęknąć 297 przelina 442 przelisz 443 przelścić 296 przełaj(a) 686 przełaz 308 przełbica 441 przełom 311 przełożyć 313 przemakać 343 przemawiać 345 przemiana 329 Przemko 594 przemycić 351 przemykicić 337 Przemysł 350 Przemyśl 350 przemytnik 351 przenic 442 przenikliwy 363 przeniknąć 363 przeń 441 przeobrazić 372 przeoczyć 377 przeonaczyć 380 przeorać 381 przepastny 443 przepaść 443
przepierować 443 przepierzyca 443 przepiór 443 przepiórczy 443 przepiórka 443 przeplataniec 418 przepłoch 443 przepołowić 429 przepołudni 443 przepór 437 przepraszać 438 przeprosiny 438 przeprowadzka 439 przeputać 449 przerazić 454 przerębla 455 przerobić 459 przeróbka 459 przerodzić się 460 przerwa 470 przerwać 470 przerywka 470 przerzedzać 473 przesiać 488 przesiadywać 489 przesiek 443 przesieka 443 przesiewać 488 przesilenie 491 przesilić 491 przesmyk 504 przespanka 508 przespiech 443 przespieć 443 przesta rzeć się 514 przestępstwo 515 przestowłosa 439, 441 przestrach 517 przestroga 522 przestronny 443 przestrzeń 443 przestwór 443 przesukowany 443 przesukowy 443 przesypiać 508 przesyt 529 prześcielać 499 prześcień (pierścień) 410 prześcieradło 522 prześladować 530 prześlągły 531 prześnica 440 prześpiewanie (prze spieć) 443 przeszarzedny 549 przeszkadzać 549 przeszkoda 549 przetak 564
przetchliny 374 przetłumaczyć 572 przeto 441 przetrącić 575 przetrwonić 578 przetwór 587 przetykać 571 przewaga 599 przewal 443, 599 przeważny 599 przewernąć 444 przewieść 619 przewietrzać 611 przewinić 622 przewód 629 przewodni 629 przewodniczyć 629 przewodnik 629 przewora 634 przewrót 632 przewrotnik 633 przewrotny 632 przewrotowy 633 przewyższać 639 przez 444 przezdenny 91 Przezdrew 444 Przezdziad 444 przczdziatkini 23 Przezdziecki 444 przezdzięki 22, 112 przeziębienie 653 przezimować 654 Przezkorzystew 444 przczlisz 443 przezmian (bezmian) 23 przeznaczenie 655 przeznaczyć 655 przezór 656 przezorny 656 przezpicczność 406 przezpieczny 406 przezrocze 651 przezroczysty 651 przezwisko 658 przezywać 658 przeźrocze 651 przeźroczysty 651 przeżrótka 651 przeżegnać 664 przeżyć 669 przęcka 440 przędza 440 przędzalnia 440 przędziono 440 przędziwo 440 przęśleń 440 przęślica 440 przęsło 440
763 przętr 413 przmiel 444 przmielina 444 przmil 444 przód 442 przodek 442 przodkować 442 przodownik 442 przody 442 przódzi 442 przódziej 442 prztyk 444 prztykać 444 prztyknąć 444 przy 444 przybiec 25 przybici 444 przybielszy 444 przybrać 37 przybyć 52 przybysz 52, 441 przybyszowy 52, 441 przybytek 54, 441 przycapnąć 56 przychód 181 przycicm 445 przycupnąć (capnąć) 56 przycupnąć (cupnąć) 68 przyczaić się 71 przyczapić 72 przyczepić 75 przyczepny 75 przyczerwieńszy 444 przyczyna 82 przyczynić 82 przyczynowość 82 przyczyr(z)ń 72, 444 przydatek 84 przydatny 84 przydcza 445 przydomek 685 przygana 134 przygarśń 136 przygoda 148 przygodzie 148 przygotować 153 przygwoździć 166 przyhołubić 172 przyjaciel 445 przyjąć (jechać) 203 przyjąć, przyjam 445 przyjajać 445 przyjaźń 445 przyjąć 202 przyjemność 445 przyjemny 445 przyjeżdżać 202 przyjmą 445 przykaż 223
764 przykazać 223 przykazanie 223 przyklejać 233 przyklęknąć 234 przykład 236 przykładny 236 przykłota 237 przykopa 255 przykrywadło 273 przylegać 292 przyległy 292 przylepka 295 przylipnąć 297 przyliś 444 przylnąć 297 przyłbica 309, 441 przyłóg 313 przyłożyć 313 prz>mamić 321 przymieszka 335 przymilać się 337 przymiot 336 przymiotnik 336 przymierze 338 przymirze 338 przymówka 345 przymrozek 346 przymusić 348 przynaglać 353 przynależeć 297 przynęta 358 przynoś 361 przy nośny 361 przynuka 352 przynukać 352 przyodziewek 107 przyostrz 445 przypadek 390 przypiekać 406 przypierzyć 414 przypiękrzyć 412, 594 przypinek 414 przypodobać się 91 przypołudnica 429 przypomnieć 341 przypowiastka 433 przyprawa 435 przyprawić 435 przyprząz 436 przypsnąć 651 przyroda 460 przyrodni 460 przyrodnik 460 przyrost 463 przyróść 463 przyrównać 464 przyrzekać 474 pr7yrzeszyć 476
przysadzisty 479
Indeks przysąd 483 przysiąc 445 przysięga 445 przysięzca 445 przysiężnik 445 przysiężny 445 przysiodłki 491 przysiółek 492 przysionck 489 przyskwicrać 498 przysłuchać 502 przysłuszać *>Q1 przysparzać 510 przyspieć 509 przy śpiew (śpiew) 509 przyspiewać (spiech) 509 przysposobić 510 przystać 512 przystaw 514 przystojny 516 przystosowywać 517 przyswoić 528 przyspieć 509 przyświecać 535 przj szczepka 543 przyszpilić 554 przy szto 546 przy szwa 548 przyszynąć 561 przytachnąć 563 przytakiwać 564 przytcza 445 przytkać 571 przytknąć 571 przytłaczać 571 przytoczyć 573 przytomność 682 przytomny 682 przytroczyć 576 przytulić 584 przytulisko 584 przytułek 584 przytwór 587 przytjk 571 przytykać 571 przyuczać 593 przywabić 598 przywara 633 przywąkronić się 604 przy wianek 610 przywiązać 611 przywiązanie 611 przywierać (przywara) 633 przywierać (zawierać) 634 przywieszać 618 przywirać 633
przywlec 625 przywłaszczać 625 przywódca 629 przywoity 445 przywołać 630 przywóz 631 przy woźny 631 przyzba 445 przj zieleń 444 przyzicmisty 653 przyznać 655 przyzwoity 445 przyzwyczajać 638 przyzywać 658 przyżółć 444 psalm 661 psałterz 661 Psary 253, 411 psek, pieska 411 psi 411 psianka 411 psikus 225, 411 psikut (pikut) 407 psina 411 psinka 411 psiogłowiec 411 Psków 421 psocić 445 psota 415 psotliwość 445 psotliwy 445 psotnik 445 psotny 445 psować 445 pstrąg 445 pstro 445 pstrocha 445 pstroetna 445 pstrocizna 445 pstrogłowiec 445 pstrokaty 445 pstrosz 445 pstrucha 445 pstry 445 pstrzyć 445 psuć 445 psyk 446 psykać 446 psyknąć 446 pszczelarz 446 pszczeli 446 pszczelnictwo 446 pszczelnik 446 pszczoła 446 pszczółka 446 Pszczyna 421 pszenica 446 pszeniczny 446 pszennak 446
pszenny 446 pszeńca 446 pszonak 446 pszonka 446 pszonnak 446 pszono 446 ptach 446 ptactwo 446 ptak 446 ptasi 446 pfasisko 446 ptastwo 446 ptaszek 446 ptaszę 446 ptaszy 446 ptaszyna 446 ptaszyniec 446 ptaszynka 446 ptaszjsko 446 ptyzana 401 publiczność 446 publiczny 446 publika 446 publikacja 446 publikować 446 puc 447 pucaty 447 pucek 447 pucer 447 puch 447 puchacz 447 puchlina 447 puchłizna 447 puchlny 447 puchły 447 puchnąć 447 puchówka 447 puchowy 447 pucka 447 pucołowaty 447 pucować 447 pucówka 447 pud 447 pudel 447 pudełeczko 447 pudełko 447 pudło 447 pudłować 447 pudowy 447 puer 447 puf 447 pugilares 447 puginał 447 puha 447 puhać 447 puhacz 447 puhar 447 puk 447 pukać 447
Indeks pukanie 447 pukanina 447 pukawka 447 pukiel 447 pukla 447 puklad(a) 426, 446 puklasty 447 puklerz 447 puklina 639 pukład(a) 426, 446 puklat 426, 446 puknąć 447 pula 447 pulares 447 pulchny 447 pulpet 447 pulpit 447 puls 447 pulsować 447 pulsowy 447 pult 447 pultynek 447 pułap 446, 686 pułapka 446, 686 pułbabcze 9 pulhak 446 pułk 448 pułka (półka) 429 pułkownik 448 pułkownikować 448 pułkowy 448 pułmile 429 pułnoc 129
pułnocek 429 pułszkarłat 429 punczocha 686 punkcik 448 punkt 448 punktualny 448 puntał 448 pupienki (bobonki) 32 pupki 448 purchatka 448 purchawka 448 purkołab 402 purpura 448 purpurzany 448 purty 448 puska 448 puskać 448 pustać 448 pustak 448 pustelnica 448 pustelniczy 448 pustelnik 448 pustelny 448 pustki 448 pustkowie 448 pustołka 448 pustopas 448 pustość 448 pustosz 448 pustoszyć 448 pustota 448 pustować 448
pustułka 448 pusty 448 pusty wieczór 448 pustynia 448 puścić 448 puścieć 448 puścina 448 puścizna 448 puściuteńki 448 puściutki 448 puśłisko 449 pusz 448 puszcza 448 puszczać 448 puszczadło 448 puszczak 448 puszczyk 448 puszeczny 449 puszka 448 puszkarstwo 449 puszkarz 449 pusjelisko 449 puszyć się 447 putać 449 putnią 449 puwa 447 puzan 449 puzdro 449 puzo 449 puzon 449 pwa 449 pwać 449
765 pych 449 pycha 449 pychać 449 pyje 449 pykać 449 pyknąć 449 pyl 449 pyłek 449 pypeć 449 pyrkać 402 pyrz 402 pysio 449 pysk 449 pyskać 449 pyskacz 449 pyskaty 449 pyskłać 450 pyskować 449 pyskowy 449 pyszałek 449 pyszałku waty 449 pyszczek 449 pysznić się 449 pyszność 449 pyszny 449 pyta 450 pytać 450 pytel 450 pytka 450 pytlować 450 pyzać 450 pyzaty 450
Q quamquam 450
R rab 450 rabacja 451 rabarstwo 451 rabat 450, 451 rabież 451 rabin 451 rabinowa noc (raby) 451 rabować 451 rabowniczy 451 rabownik 451 rabszyc 451 rabunek 451 rabuś 451 raby 451 raca 451 rachmistrz 451
rachować 451 rachuba 451 rachunek 451 rachunkowość 451 rachunkowy 451 Raciąż 451 Racibórz 451 racica 452 racja 451 racjonalny 451 Racowie 451 racuszka 156, 686 rać 452 Raćmierz 451 raczej 451 raczek 453 raczki 453
raczkiem 453 raczkować 453 raczyć 451 rad 452 rada 452 radca 452 radek 452 Radgost 452 Radgoszcz 452 radlica 452 radlić 452 radło 452 radniej 452 radny 452 rado 452 Radogoszcz 452 Radom 452
Radonia 452 radostny 452 radość 452 radosny 452 Radoszkowice 452 radować 452 radszej 452 radszy 452 Radwan 452 Radymno 452 radzać (ród) 460 radzić 452 radziecki 452 radziej 452 Radzim 452 Radzyń 452 radźca 452
Tndeks
766 rafa 452 rafina 452 raić 452 raj 452 rajca 452 rajcować 452 rajczyni 452 rajfur 453 rajfurka 453 Rajgród 452 rajsbret 473 rajscajg 473 rajski 452 rajtar 453 rajtarka 453 rajtarski 453 rajtszula 453 rajtuzy 453 rak 453 rakarski 453 rakarz 453 rakówki 453 rakowy 453 rakuski 453 Rakusy 453 Rakuszanie 453 Tama 453 ramiarz 453 ramiączko 453 ramieniowy 453 ramienny 453 ramię 453 ramiono 453 ramka 453 ram karz 453 ramota 453 ramtuch 454 rana 453 ranić 453 rankor 453 ranny (rana) 453 ranny (rano) 453 rano 453 rantem 477 rany (rano) 453 rańtuch 454 rapa (rafa) 452 rapa 454 rapcie 454 rapt 454 raptem 454 raptownie 454 raptularz 454 raptury 454 raptus 454 raptusiewicz 454 raróg 454 rarytas 473
rasa 454
rasa (rasza) 6, 454 rasza 6, 454 raszpla 454 raszplować 454 rasztabigi 454 ratal 454 rata 454 rata (rada) 454 rataj 454 Ratno 451 ratować 454 ratownik 454 ratowny 454 ratunek 454 ratunk 454 ratusz 454 ratuszny 454 ratuszowy 454 ratyl 454 Rawa 454 Rawicz 454 raz 454 raz wraz 454 rażą 454 razem 454 razić 454 razować 455 razowiec 455 razowy 455 raźnie 455 raźność 455 raźny 455 rażenie 455 rąb 455 rąbać 455 rąbacz 455 rąbanina 445 rąbeczek 455 rąbek 455 rąbnąć 455 rącze 455 rączka 455, 458 rączo 455 rączszy 455 rączy 455 rądel 462, 472 radl 472 rądlik 472 rągać 455 rątszy 455 rcy (rzec) 474 rdes 455 rdest 455 rdza 456 rdzawiec 456 rdzawka 456 rdzawy 456 rdzenisty 456 rdzenny 456
rdzeń 456 rdzewieć 456 reakcja 456 realny 456 rcbarbara 456 rebekować 456 rcbelizant 456 rebelja 456 rebus 457 recenzja 456 recydywa 456 reczuszka 156, 686 redakcja 456 Rcdarowie 452 redlica 452 redlić 452 redukcja 456 referat 456 regencja 457 regestr 457 regiel 471 regiens 457 regimencik 457 regiment 457 regimentarz 457 Regle 471 Regliska 471 regularny 457 reguła 457 rej 457 Rej 457 reja 457 rejent 457 rejestr 457 rejestrowy 457 rejwach 457 rekrut 457 rektor 457 relacja 456 religijny 456 rcligja 456 reluta 304 rema (ryma) 472» 521 remarka 322 rematyzm 521 reminiscencja 341 remiz 457 remiza 456 Ren 457 reneta 457 renglota 457 renta 6 rent jer 6 reński 457 reptać 458 reptuch (kreptuch) 266 republika 447 reszt 458 reszta 458
resztka 458 retman (rotman) 464 retor 464 retoryka 464 rety! 454 reumatyzm 472, 521 rewerenda 458 rewidować 625 rewizja 625 rewizor 625 rewokować 630 reza 473 rezeda 678 rezolutny 304 i eż i ży, 458 rębać 458 rębacz 458 rębajlo 458 ręby 455 ręcznica 459 ręcznik 458, 459 ręczny 458 ręczyć 458 rędzina 458 rędzinny 458 ręka 458 rękaw 458 rękawica 458 rękawiczka 458 rękawiczne 458 rękawicznik 458 rękawka 458 rękodajny 458 rękodany 458 rękodzielnik 458 rękodzielny 458 rękodzieło 458 rękojemczy 458 rękojemstwo 458 rękojeść 458 rękojmia 458 rękopis 458 rękowieść 458 rękowiny 459 Rgielsko 458 Rgilew 458 rob 459 robactwo 459 robaczek 459 robaczliwy 459 robaczny 459 robaczywy 459 robak 459 robdeszan 459 robdyszan 459 robić 459 robieniec 459 robionek 459 robociądz 459, 674
Indeks robocizna 459 roboczy 459 robota 459 robotnica 459 robotnik 459 robotny 549 robotować 459 robóżka 461 robran 459 robron 459 robront 459 rochmanić 459 rochmannieć 459 rochmanny 459 ród 459 rodacki 460 rodak 459 rodal 160 rodela 460 rodgisar 460 rodowitość 460 rodowity 460 rodowód 460 rodowy 460 rodus 460 rodzaj 460 rodzajny 460 rodzeństwo 460 rodzic 159 rodzica 460 rodziciel 460 rodzicielka 460 rodzicielstwo 460 rodzić 459 rodziczka 459 rodzimość 460 rodzimy 460 rodzina 460 rodzinny 460 rodzony 460 rodzynki 465 róg 460 rogacina 460 rogacz 460 rogal 460 rogalek 460 rogatka 460 rogaty 160 roglik 460 rogowaty 461 rogowy 460 rogoża 461 rogozie 461 rogozina 461 rogoża 461 rogóżka 461 rohatyna 461 roić 461 rój 461
rojny 461 rojowisko 461 rojownik 461 rok 461 roki 461 rokicina 461 rokieta 461 rokita 461 Rokita 461 Rokitno 461 rokitowy 461 rokosz 461 rokoszanin 461 Roksolanie 440, 463 Roksolanki 440 rola (rolnik) 462 rola 462 rolka 462 rolnictwo 462 rolniczy 462 rolnik 462 rolny 462 romanista 462 romanja 4**2 romans 462 romansista 462 romansować 462 romansowy 462 romantyczność 462 romantyczny 462 romański 462 romatyzm 472 iomien 468 romot 468 romotać 468 rondel (radel) 462, 472 rouiel(a) 462, 472 rot do 462 roni 462 ropa 462 ropawy 462 ropić 462 ropucha 463 roratka 463 roraty 463 rosa 463 rosada 479 rosądzać 464 rosić 463 rosiczka 463 rosieć 464 rosiedlina 465, 489 rosierdzie 464 rosisty 463 Rosja 463 Rosjanin 463 roskwrzeć się 464, 498 roskwirać się 464, 498 rosły 463
rosnąć 463 rosocha 505 rosochaty 505 rosolis 465 rosót 464 rosomak 463 rospa 464 rospisty 464 rost (róść) 463 rost (ruszt) 470 rostań 465 rostanie 465 rostruchan 463 rostrucharz 463 rostryha 464 rostucharz 463 rostuszar 463 rostyrk 513 rostyrkność 465, 513 rosuć 404 rosyjski 463 rosypać 464 rościć 463, 680 róść 463 roślina 463 roszcik 470 rószczka 465 roszt 470 rosztek 470 roszyrzyć 464 rota 463, 464 rotman 464 rotmistrz 464 rotne 463 rotnik 463, 464 rotowy 464 r o tuła 464 rów 464 Rów 464 rowek 464 rówień 464 rówieśnica 464 rówieśnik 464 rowkowy 464 równać 464 równia 464 równianka 464 również 464 równik 464 równina 464 równiutki 464 równość 464 równowaga 599 równy 464 roz- 464 rozbikamień 311 rozbiór 37 rozbitować 465 rozbój 35
767 rozbójnik 35 rozbrok 465 rozchorować się 183 rozchwiewać 187 rozcież 529 rozczarować 72 rozczulić 81 rózdnie 466 rózdno 466 rozdrazić się 465 rozdrażniać 95 rozdrzeć 100 rozdrzeszyć 465, 476 rozdrzezniać 96 rozdział 108 rozdziawić 652 rozdzierać 100 rózeczka 465 rozcdrzeć 100 rozegnać 146 <•* rozejm 202 rozekier 465 rożenki 465 rozetka 678 rozflażjć 123 rózga 465 rozgard 158, 465 Rozgard 158 rozgardjas(z) 465 rozgarzać 152 rozgłaszać 144 rozgłos 144 ro7gniewać 147 rozgoryczyć 152 rozgorzlić się 151 rozgorzyć 152 rózgowaty 465 rózgowy 465 rozgrzeszyć 465 rozhowory 154 roziewić 465 rozjadły 196 rozjarzać 199 rozjąć 202 rozjątrzyć 203 rozjemca 202 rozjurzyć 209 rozjuszyć 208 rozkalić 214 rozkaz 223 rozklekotać 233 rozkocić się 242 rozkosz 242 rozkroić 268 rozkrok 465 rozkrzewiać 274 rozkwiecić 287 rozkwirać się 464, 498 rozkwitać 288
768 rozkwrzeć się 464,498 rozlegać się 292 rozległy 292 rozliczność 464 rozliczny 464 rozliczytość 464 roziiczyty 484 rozlity 464 rozłączyć 308 rozłąka 308 rozłóg 313 rozłożyć 313 rozłożysty 313 rozma(j) 465 rozmaćkany 316 rozmaczki 343 rozmaitość 465 rozmaity 465 rozmajeron 465 rozmamany 465 rozmamlany 321 rozmamrany 321 rozmarhać 323 rozmaryn 465 rozmarzyć 322 rozmiar 330 rozniewać 465 różno 466 roznorowiony 355 różny 466 rozoki 464 rozokość 464 rozokowatość 464 rozooki 464 rozpacz 465 rozpaczać 465 rozpanoszyć się 393 rozparać 437 rozpęd 403 rozpędzać 403 rozpętać 404 rozpiąć 405 rozpłastać 420 rozpłaszać 421 rozpłaszczyć 419 rozpłodzić 421 rozpocząć 74, 423 rozpoczynać 423 rozpoltować 430 rozpór 437 rozporaić 453 rozporek 437 rozpostrzeć 522 rozpowszechnić 636 rozprawiać 435 rozprostrzeć (rozpo strzeć) 464, 522 rozprószyć 437 rozpruwać 437
Indeks rozpuk 447 rozpusta 448 rozpustnik 448 rozróżniać 466 rozrzeszyć 476 rozsada 479 rozsforować 486 rozsiedlina 489 rozsierdzić 485 rozsieść się 489 roztasować 566 rozterk 513 roztomaity 465 roztrnażać 579 roztrnoźca 579 roztrnożyć 579 roztropny 577 roztruchan 463 roztrwożyć (roztrno żyć) 579 roztrząsać 579 roztrzepany 581 roztuchan 463 roztwarty 387 roztwierać 387 roztwór (twór) 587 roztworzyć (twór) 587 roztworzyć (rozworzyć) 387 roztyć się 587 rozum 594 rozumieć 594 rozumny 594 rozuzdać 597 rozwaga 599 rozwalić 599 rozwaliny 599 rozwarty 634 rozwasęgowany 603 rozważać 599 rozważny 599 rozwiązać 611 rozwierać 634 rozwieść 619 rozwód 628 rozwodniać 628 rozworzyć 634 rozynki 465 rozziawić 652 rozziew 652 rozziewić 652 rozżarzać 662 róża 466 Róża 632 różaniec 466 różany 466 różańcowy 466 różdżany 465 różdże 465
różdżka 465 rożec (rozżec) 464 rożen 466 rożenek 466 Różna 632 Rozniatowski 466 różnica 466 różnić 466 różniczkowy 466 Rożnięcin 466 różność 466 rożnowaty 466 różnowierca 466 różny 466 różowaty 466 różowieć 466 różowy 466 róży ca 466 różyczka 466 Rpień 458 Rpisz 458 rsioda 534 rsiodek 534 rtęć 466 rui 466 rubachą 466 rubakier 466 ruban 466 rubaszeństwo 466 rubasznik 466 rubaszny 466 rubaszyć się 466 rubel 466 rubież 455 rubin 466 rubinowy 466 rubl 466 rubo (grubo) 169 rubrum 467 rubryka 466 ruby (gruby) 159 ruch 466 ruchać 466 ruchadło 467 ruchający 467 ruchawka 467 ruchawy 467 ruchliwy 467 ruchno 467 rucho 467 ruchomość 467 ruchomy 466 ruczaj 467 rucznica 469 ruda 467 rudawina 467 rudawizna 467 rudawy 467 rudel 467
rudera 467 rudnia 467 rudnik 467 rudny 467 rudobrody 467 rudowina 467 rudowizna 467 rudy 467 rudzieć 467 rufa 467 rufjan 467 rufjanka 467 rufjański 468 rufjaństwo 468 rug 468 ruga 168 rugować 468 ruja 468 rukać 468 rukiew 468 rokować 468
rulant (rurant) 464,469 ruła 469 rum! 468 rum 468 rumacja 468 rumak 468 rumatyzm 521 rumbarbarum 456 rumek 468 rumei 468 rumen 468 rumianek 468 rumiany 468 rumień 468 rumienek 468 rumienić 468 rumienidło 468 ruminować 478 rumion 468 rumionek 468 rumnek 468 rumor 468 rumot 468 rumotać 468 rumować 468 rumowisko 468 rumrycht 468 rumunck 468 runa 468 runąć 468 runić się 469 runiczny 468 runięć 469 runo 468, 683 ruń 469 rup, rupia 469 rupić 469 rupie 469
Indeks rupieci 469 rupliwy 469 rura 469 rurał 469 rurant 464, 469 rurka 469 rurkować 469 rurmistrz 469 rurmus 469 rurnik 469 rumy 469 rus (rusz) 469 rusalny 469 rusałka 469 Rusek 469 Rusiec 469 Rusin 469 rusiński 469 ruski 469 Rusnak 469 rustykalny 464 rusy 469 rusycyzm 469 rusyzm 469 Ruś 469 Ruśniak 469 ruśnica 469 rusz 469 ruszenie 467 ruszka 467 rusznica 469 rusznicarz 469 rus7niczny 469 rusznikarz 469 ruszt 470 rusztować 470 rusztowanie 470 rusztowy 470 ruszyca 467 ruszyć 466 ruszysty 466 ruta 470 rutka 470 ruż 470 rużować 470 rwać 470 rwantes 470 rwetes 470 ryba 470 rybacki 47P rybak 470 rybarka 470 rybarz 470 rybi 470 rybitw 470 rybnik 470 rvbny 470 rybołóstwo 470
rvb^t
rycerka 470 rycerski 470 rycerstwo 470 rycerz 470 rycerzować 470 rychcią 473 rychle 471 rychle (rytle) 471 rychlik 471 rychło 471 rychły 471 rycie 471 rycina 471 rycwerki 637 ryć (ryj) 471 ryć (ryk) 471 ryczałt 471 ryczart 471 ryczeć 472 rydel 471 rydl 471 rydiik 471 rydwan 471 rydz 471 rydzawy 471 rydzy 467, 471 rydzyk 471 ryfa 471 ryga 472 rygiel 471 rygor 472 rygorozum 472 rygorysta 472 rygować 472 ryj 471 -ryja 471 ryjek 471 ryk 472 rykle 471 ryknąć 472 rykowisko 472 ryl 471 rylec 471 ryło 471 rym! 472 rym 472, 521 ryma 472 rymarz 472 rymarz (rym) 472 rymnąć 472 rymokleta 472 rymopis 472 rymować 472 Ryn 457 ryna 472 ryndziwka 675 ryneczka 472 rynek 472 rvneta 457
ryngort 472 ryngraf 472 Rynianin 457 rynka 472 rynkmacher 472 rynkort 472 rynkowy 472 rynna 472 rynsztok 472 rynwa 472 ryński 457 ryp! 472 rypać 472 rypnąć 472 rys 472 rysa 472 rysak 473 rysiec 473 rysować (się) 473 rysownik 473 rysunek 473 ryś 473 ryścią 473 rytle 471 rytm 521 rytowina 471 rytownik 471 Rytwiany 471 rytwina 473 ryty 471 rywać 470 rywadlnik 471 rywociny 473 rywuła 473 ryza 473 ryż 473 ryża (ryza) 473 ryżobrody 471 ryżowłosy 471 ryżowy 473 ryży 471 rzadki 473 rzadko 473 rzadkość 473 rzadziej 473 rzazać 474 rzazak 474 rzazanie 474 rząd 474 rządca 474 rządek 474 rządność 474 rządny 474 rządowy 474 rządzicha 474 rządziciel 474 rządzić 474 rządziocha 474
T"T i« r-">nl>i 474
769 rząp (żąp) 474, 663 rzec, rzekę (rzeknę) 474 rzechotać 474 rzechtać 474 rzeciądz 633 rzecz 475 rzeczka 475 rzeczny 475 rzeczpospolita 447 rzeczysko 475 rzeczywisty 475 rzednieć 473 rzedzić 473 rzedzieć 473 rzedziej 473 rzegotać 474 rzeka 475 rzekać 474 rzekący 474 rzekomo 474 rzekotać 474 rzektać 474 rzektanie 474 rzemieniowy 475 rzemienny 475 rzemień 475 rzemiesło 475 rzemieślnik 475 rzemieśniczy 475 rzemieśnik 475 rzemieślnik 475 rzemiesło 475 rzemiosło 475 rzemyk 475 rzep 475 rzepa 475 rzepak 475 Rzepica 475 rzepik 475 Rzepior 475 rzepka 475 rzepnik 475 rzepny 475 rzeptać 458 rzerzucha 425 rześki (rzesza) 476 rześki 476 rzesza 476 rzeszeć 465, 478 rzeszotny 476 rzeszoto 476 Rzeszów 476 rzeszyć 476 rzetelny 476 rzewień 456 rzewliwy 476 rzewnie 476 rzewniwv 476
Indeks
770 rzewno 476 ruwnośc 476 rzewny 476 rzezać 476 rzei 476 rzeiba 476 rzeźbiarstwo 476 rzeźbiarz 476 rzeźbić 476 rzeźki 476 rzeźnia 476 rzeźnik 478 rzeźny 476 rzeźwić 476 rzeżączka 476 rzeżucha 475
rzełycha 475 rzędny 474 rzedztcha 474 rzędzić 474 rzędrik 474 rzędziocha 474 rzępolić 474 rzępolą 474 rzeza 477 rzęsisty 477 rzęsny 477
rznięcia 477 rzodkiew 477 rzodkiewka 477 rzodkwiany 477 rzucać 477 rzucić 477 rzut 477 rzutki 477 rzutny 477 rzwać 477 rzwieć 477
rzężeć 477 rzkąc 474 rzkomo 474 rznąć 477
rzyć 477 rzygać 478 rzyganie 478 rzygulec 478
Rzym 478 Rzymianin 478 rzymski 478 rzynać 477 rzysza 476 rzytny 478 rzytowie 487 rzytwiny 471 riać 478 rżanie 478 rżany (rei) 478 rżawa 478 rżeć 478 rżenie 478 rżysko 478
s sat 478 sa-sal 478 sabelek 478 sad 478 sadło 478 sadnisty 478 sadno 478 sadowić 478 sadownik 478 sadowy 479 sadyba 479 sadz 478 sadza 478 sadzać 478 sadzawka 478 sadzel 479 sadziba 479 sadzić 478 sadznik 479 sadzonka <79 safandWa 181, 686 safjan 17« sag (sajan) 479 saga 479 sagan 479 sahajdak 479 saja 479 sajan 479 sajamk 479 sajdak 479 sajeta 479 sak 479 saka 479 sakal 479 sakiewka 479 sakłak 539 sakret 484 Saksonja 482 saksoński 482
sakwa 479 sakwas 539 sala 479, 507 salaterka 480 salatierka 480 salceson 480 saletra 479 saliny 479 salka 479 salmiak 479 salnietra 479 salon 479 salonowiec 479 salpetra 479 salsa 479 salserka 479* salserna 479 salt 480 saltarel(l)a 480 saltebrety 480 salwa 480 salwark 541 salwator 480 salwować się 480 satacha 480 satamacha 480 sałata 480 sam, sama, samo 480 sam 480 samar 480 samborza 560 Sambowie 487 samcowy 480 samczek 480 samica 480 samiec 480 samiustek 480 samo (sam) 480 samobójca 480
samochcąc 480 samochód 480 samochwał 187, 480 samociąźki 61 samoczwart 480 samogłoska 144 samoistny 194 samój 480 samojedź 480 samolub 480 samostrzał 480, 522 samostrzelnik 480 samoszóst 480 samota 480 samotnik 480 samotrzeć! 480 samotrzeć 480 samowar 480 samowola 630 samozielon 654 samozwaniec 658 samsiad 482 samura 480 samylki 480 sandacz 481 Sandomierz 483 sandżak 486 sani 481 sanica 481 sanie 481 sanikl 645 sanki 481 san ko wać się 481 sanny 481 sap 481 sapa 481 sapać (sapa) 481 sapać, sapię 481 saper 481
{
saperda 481 Sapieha 481 sapient(y) 481 sapieżyński 481 sapka 481 sapliwy 481 sapor 481 sapowlsko 481 sarabanda 481 Saraceni 481 sarańcza 540, 61 sarbać 481 Sarbiewo 481 Sarbln 481 Sarbinowo 481 Sarbja 481 sardela 481 sardelka 481 sardynka 481 sarenka 482 sarkać 481 sarknąć 481 sarmacki 482 Sarmata 482 sarmatyzm 482 sarn 482 sarna 482 sarnina 482 Sas 482 sas 683 sasanka 482 «asenka 482 sasina 482 saski 482 Saś 482 saszor 541 | satyr 482 satyra 482, 529 satyryczny 482
Indeks lítyryk 482 tyiîakcja 529 ,aW 480 íawina 542 m 482 482, 841 iąc (lący) 482 itì
14-
iHCÌBSki 80, 482
S.)dtì*kâ 482 > czek 486 mczyà 483 stjd, sądu 483 sjd, Będu 488 sadek 483 sądny 483 sądownictwo 483 sądowy 483 mâsiè 483 sątf 488 sąmnlenle 526 sąplerc 442 sąnierzewy 442 Sąpolno 482 mjprzewy 442 ujriyc* 482 sąsiad 482, 488 sąsiada 482 •ąsledni 482 sąsiedzki 482 sąslek 482, 488 Sątok 573 ląień 483 sąienisty 483 sążnisty 483 sążyca 482 scelować 58, 483 scena 483 scenarjusz 483 sceniczny 483 schab 483, 683 scheda 57 schemat 549 schlebiać 179 schnąć 483 schnięcie 483 schodki 181 schodzić 181 schować 183 schowek 183 schrona 184 •chrupać 185 schudły 186 schylać 188 schylić 188 scyzoryk 483 aczęsny 78 sczęacie 78 sczęśliwy 78 sczmiel(ka) 79, 444 tì
se (aoble) 488 lecina 518 sedłak 484 sedno 484 sedwassr 486 sejm 494 sejmik 484 sejmować 484 sejmowy 484 sek 484 sekatura 484 seklel 484 sekletezyk 484 Seklucjan 489 sekować 484 sekret 484 sekretarz 484 sekretarzyk 484 sekstant 548 sekstern 548 sekutnica 484 sekutny 484 sekwena 506 seledyn 484 seledynowy 484 semen 484 sempUerna 484 sen 484 senat 484 senjor 484 senjorat 484 sennik 484 senny 484 sens 485 sensat 485 sensualizm 485 sensyperda 485 sentencja 485 sentyment 485 sentymentalny 485 sep 485 sepecik 485 sepet 485 ser 485 seraf 485 serafim 485 Serb 485 serb 485 serbać 481 Serbin 485 Serbja 485 serbski 485 serce 485 sercowy 485 serdak 485 serdeczko 485 serdecznlk 485 serdeczny 485 serdelek 686
serdelka 481 serdeniata 485 serdeńko 485 serdiukl 485 serduszko 485 serdyt 485 seremskl 76 serga 486 sergiel 486 serjo 527 sernica 485 sernik 485 seroka 511 serokopytnik 511 serokos 511 serowy 485 serowy (surowy) 526 serpanka 486 serpentyna 486 serwantka 486 serwaser 486 serwatczany 485 serwatka 485 serweta 486 serwillzm 486 serwis 486 serwus 486 serzysko 485 sesanka 482 sesenka 482 setka 516 setny 516 sęczek 486 sędacz 481 sędła 488 Sędomierz 483 sędzia 483 sędziak 486 sądzić 483 sędzioly 539 Sędziwój 483 sędziwy 486 sęk 486 sękaty 488 sękowacizna 486 sęp 486 sępi 486 sępić 486 Sępolno 482 sfora 486, 528 sforcować 486 sforka 486 sformułować 125 sforniowy 528 sforny 486 sforować 486 sforsować 486 sforze* 528 si, sień 486
771 si (sobie) 488 Siabr 487 siać, sieję 487 siadać 488 Siadło 487 siadły 487 siaki (siak) 486 siano 487 sianokos 259, 487 aianowieś 645 slanoięć 487, 662 siara 487 siarczany 487 siarczysty 487 siarka 487 siernik 987 siateczka 488 siatka 488 sjąc 490 siąg 487 siąga 487 siągnąć 487 siąkać 487 siąpić 487 siąść, siędę 487 siążeń 490 Biba 535 Bibina 535 sibretkowie 486 sicie 492 Sicz 488 sideiko 487 sidło 487 siebie 488 siec, siekę 488 Sieciech 63, 68« sieć 488 siecz 488 siecza 488 sieczeń 334 sieczka 488 sieczkarnia 488 sieczny 488 sieczysty 488 siedlacka 487 siedlaczka 487 siedlacka 487 Siedlce 491 siedlecka 487 sledlić 492 siedlisko 492 Siedliszcze 492 siedm 488 siedmdzlesiąt 488 siedmioro 488 siedmnaćcie 488 sledmnaście 488 siedziba 489 siedzieć 488
772 siedź 539 siejaczka 487 siejba 487 siejeczka 487 siejka 487 siejocha 487 siek 488 siekać 488 siekacz 488 siekanina 488 siekanka 488 siekiera 488 siekira 488 siekluki 489 Siekluki 489 sielanin 491 sielanka 491 sielawa 489 Sielawa 489 sielawka 489 sielski 491 sieluszka 491 siemię 489 siemioncha 489 siemionka 489 siemionko 489 Siemir (Wszemir) 636 Siemirad 489 Siemiradzki 489 Siemomysl 350, 489 Siemowit 489 Siennica 487 siennik 487 sienny 487 sień 489 sieńca 489 siepać 489 siepacz 489 siepak 489 siepiący kamień 489 sierak 489 sierce 485 sierć 490 sierdzącka 487 sierdzić się 485 sierdziśrie 485 sierdziwy 485 sierlęczka 487 siermięga 489 sierocy 489 sierota 489 sierp 489 sierpień 489 sicrpik 490 sierść 490 sierśl 490 sierszeń 490, 547 sierszon 547 sierszula 547
Indeks sierzchl 490 sierżant 486 siestrzan 492 siestrzanka 492 siestrzenica 492 siestrzeniec 492 siestrzyński 673 sieść 488 sictm 488 sietny 490 siew 487 siewać 487 siewacz 487 siewba 487 siewca 487 siewierski 490 siewierz 490 Siewierz 490 Sicwierzanie 490 siewka 487 siewniczka 487 się 488 siedzenie 487 sięgać 490 sięgnąć 490 sigać 490 sik 490 sikać 490 sikawka 490 siklawa 490 siknąć 490 sikora 490 silić 490 silno 491 silny 490 sita 490 silki (sidto) 488 simodynajciet 440 sini 491 siniak 491 sinica 491 sinic 491 sinidło 491 siniec 491 sinieć 491 sinogardlica 491 sinogarlica 491 sinogarliczka 491 siność 491 siny 491 sio! 491 sio (si) 486 Modelko 491 siodlarz 491 siodłać 491 siodlaczek 491 siodlaczka 491 siodlak 491 siodłaty 491
siodło 491 siodło (sioło) 491 siodłowy 491 siódmy 488 sioło 491 sionka 489 sioren 482 siostra 492 siostrzeniec 492 sipieć 492 sipkość 492 siplawy 492 siposz 492 sirant 125 sirodki (środki) 23 siromach 489 sirota (sierota) 489 sirp 489 sirszeń 490, 547 sirszl 490 sirzp 489 sirzpień 489 sit 492 sitarski 492 sitarz 492 sitko 492 Sitno 492 sito 492 sitowie 492 siuchna 558 siupas 557 siusia (szuta) 558 siusiecka 558 siuta 558 siwarnik 492, 558 siwawy 492 siwieć 492 siwieć 492 siwilija 528 siwizna 492 siwosz 492 siwy 492 skadłuba 493 skakać 494 skale 493 skalisty 493 skalny 493 skała 493 skałka 493 skałuba 493 skamiałość 215 skamiały 215 skamieniały 215 skamlać 494 skąpać 217 skąpiec 217 skarada 549 skaradość 549 skarady 549
skarb 493 skarbić 493 skarbnica 493 skarbniczka 493 skarbona 493 skarbowy 493 skarga 493 skarlały 222 skarłupa 495 skarpa 493 skartabel 493 skarzyk 493 skarżyć 493 Skawa 683 Skawina 683 skazać 223 skazaniec 223 skazić 223 skazitelny 223 skazywać 223 skąd 493 skądinąd 192 skąpić 493 skąpiec 493 skąpstwo 493 skąpy 493 skępca 493 skiba 493 skibić 493 skibka 493 skiełzać się 228 skielznąć się 228 skierka 193 skipieć 230 skir 82 sklabiony 494 sklep 493 sklepić 493 sklepienie 493 sklepik 493 sklepikarz 493 sklęczyć 494 sklęsnąć 234 sklut 494 skład 236 składnia 236 skłaniać 238 skłębiony 236 skłęczony 237 skłobiony 494 skłonność 238 skłonny 238 skner 494 sknera 494 sknerstwo 494 skobel 494 skoblica 494 skobhć 494 skobuzieć 240
Indeks skociec 496 skodę 495 skocki 495 skoczek 494 skoczka 494 skoczyć 494 skofja 494 skofijka 494 skojec 494 skok 494 skokan 494 skokliwy 494 skokny 494 skokotliwy 494 skolić 493 skolojrzy 495, 657 skołozrywy 495, 657 skołozrzy 495, 657 skołożrzywy 495, 657 skoma 384 skorainy 384 skomleć 494 skomoroch 494 skomoroski 494 skomosić 251 skomrośny 494 skomroszny 494 skon 252 skonać 252 skop 494 skop (skopiec) 494 skopać 255 skopec 495 skopek 494 skopić 494 skopiec (skopiony) 494 skopiec 494 skopowy 494 skóra 495 skórka 495 skórkowy 495 skórnie 495 skórnik 495 skórny 495 skoro 495 skorojrzy 495, 657 skoropis 495 skorowidz 495 skorozrywy 495, 657 skorozrzy 495, 657 skoroźrzywy 495, 657 skorpa 495 skorupa 495 skorupina 495 skorupka 495 skorusza 495 skory 495 skórzany 495 skorzec 495
skórzenki 495 skórznie 495 skorzyca 495 skorzyć (skworzyć) 499 skośny 259 skosztować 260 skot 495, 496 skotak 495 skotarz 495 skotnica 495 skotnik 495 skot opas 495 skotopaska 495 skotopaśca 495 skowera 496 skowiknąć 496 skowronek 496 skowryśny 494 skowyczeć 496 skowyk 496 skowyra 4% skowyt 496 skowytać 496 skra 193 skrabać 496 skrabnąć 496 skrabowaty 496 skracać 270 skrawek 268 skrewić 266 skręt 267 skrob, skrobiu 496 skrobać 496 skrobacz 496 skrobaczka 496 skrobanina 496 skrobia 496 skrobipiórko 496 skrobotać 496 skrócić 270 skródlić 384, 496 skródzić 384 skroić 268 skrom 496 «îkromliwy 496 skromny (skromność) 496 skromny (skrom) 496 skroń 496 skropawy 184 skroś 496 skrow 497 skrowity 497 skrucha 271 skrudlić 496 skrupić się 272 skruszony 271 skrutny 273 skrybent 498
skryjówka 273 skrypiec 498 skryptura 498 skrypturalik 498 skrytka 273 skryty 273 skrzat 497 skrzatek 497 skrzątwa 497 skrzeczeć 497 skrzeczek 182, 497 skrzek 497 skrzekliwy 497 skrzekot 497 skrzekotać 497 skrzele 497 skrzepły 275 skrzepnąć 275 skrzept 497 skrzętny 497 skrzot 497 skrzyć się 193 skrzydełko 497 skrzydlasty 497 skrzydło 497 skrzynia 498 skrzynka 498 Skrzynki 498 Skrzy nno 498 skrzyp 498 skr^ypać 498 skrzypce 498 skrzypek 498 skrzypica 498 skrzypiec 498 skrzypieć 498 skrzypka 498 skrzypotać 498 skrzyżal 497 skrżyt 652 skrżytać 652 skubać 498 skubanina 498 skubent 523 skubnąć 498 skudło 550 skulić (kula) 281 skulić (skolić) 493 skuła 493 skupiać 282 skurłat 495 skusić 285 skuść, skubę 498 skuteczny 498 skutek 498 skutkować 498 skutny 498 skwapliwy 286 skwar 498
773 skwara 498 skwarczek 498 skwarek 498 skwarna 498 skwarny 498 skwarzyć 498 skweres 498 skwerować 498 skwierczeć 498 skwierczki 498 skwierk 498 skwierkliwy 498 skwirczek 498 skworzec 499 skworzyć 499 słabeusz 499 słabieć 499 slabizna 499 słabość 499 słabowity 499 słaby 499 słać, ślę 499 słać, ścielę 499 słaniać się 500 sianka (słęka) 500 słap (szłap) 499, 550 słapać 499 słapisty 499 sława 499 sławetny 499 sławetny 499 Stawianie 501 sławić 499 sławny 499 sławski 501 słącza nóżka 365 słąka 500, 531 słezka 316 słęka 500 słęp (słop) 500 słępica 500 słoboda 499 Sloćwina 506 słód 499 słodkawy 499 słodki 449 siodnać 499 słodnieć 499 słodownia 499 slodownik 499 słodszy 499 słodycz 499 słodyczka 499 słodzić 499 słodziny 199 słodzona (śledź.ona) 530 słoik 500 słój 500 słojeczek 500
Indekł
774 •łojek 500 sio jen 500 •tojpriawaty 500 •łojowuty 500 słoma 500 •łomianka 500 •tumieny 500 •łomlna 500 ułomka (słoma) 500 słomka (słaka) 500 słoneczko 500 słonecznica 500 słonecznik 500
słupiec 502 słupowy 602 iłusr(ft) 602 slussaâ 502
wneterz 88 •metek 503 smętny 508 •migurst 538
słuszno 502 słuszny 502 służalczy 602 służalec 502 siutały 502 służący 502 służba 502 •tuzbłsły 502 służebniczka 502
słoneczny 500 słonia w a 506 •lenić (tlę) 500 •tonie (słonce) 500
służebny 502 służyć 502 •tych 502 słychać 502
imlllć 683 •mtlitwo 503, 688 •miód 503 •muehtać 503 •moczy 508 Smogor 502 Smogurzewo 502 smok 603, 686 •moknąć 503 •moktać 503 smolak 504
słonina 506 stonka (siąka) 600
słynąć 502 słyszeć 502
stonko 500 słony 50$ słoń, słonia 500 •toń, słoni (słońce) 500 słońce 500 Słońsk 506 •łon 500 słupiec 500 stopień 500 słota 500 słotny 500 słot wina 507 Slotwlna 506 Słowak 501 stuwar* 501 Słowianie 501 Słowienie 501 Slowlcnln 501 stowień, słownia 501 slowieński 501 słowik 501 słówko 501 słownik 501 słowny 501 słowo 501 słozona (śledziona) 530 słuch 501 słuchać 501 słuchacz 501 •łuchalnica 501 słuchowy 501 słuć, słowa 502 sługa 502 sługus 502 sluneccnik 500 słuneczny 500 sluńce 500 słup 502 słupek 502 Słupia 502
smaczny 50*1 smuga 502 smagać 502 siMiganlee 502 smutflawy 502 smagły 502 smagnąć 502 smak 503 smaka 503 smakołyk 503 smakosz 503 smakować 503 smakowity 503 smakownłczek 503 smalc 551 smalec 551 smalić 5U3 smalnąć 503 smalony 503 smałiowy 320 smar 503 smard 503 smardz 503 smark 503 smarkać 503 smarkacz 503 smarkaty 503 smarkle 503 smarować 503 smarowidło 503 smarz (smardz) 503 smatruz 503 •matrużnlca 503 smażyć 502 smektaó 686 smerda 508 smerek(a) 537 tmerk 537 smcclen 503
Smoleńsk 503 smolisty 503 smolny 503 smolueh 503 •mola 503, 504 smółka 503 •mołowy 503 smrek 504 smród 504 smuch 504 smucić 504 smug 504 smuga 504 smugty (smagły) 502 smuk 504 •mukawica 504 smukły 504 smuknąć 504 smukowny 504 •musz (smuch) 504 •muszek 504 •muszysty (smuga) 504 smutek 504 smutny 504 smycz 504 smyczek 504 smyk 504 smykać 504 sna (snadź) 604 snad 504 snadno 504 snadny 504 snadż 504 snaść 504 snażny 504 snaiyć sią 504 snecha 504 snębić 504 snlcarz 505 •niecić 533 snlem (sejm) 484 snieić 504 snimanie (Jąć) 203 •nop 504
snopek 604 snopie 604 •noża 505 •nuć 605 enycerz 505 •ohaezka 506 •obake 505 •oba 488 sobek 505 sobie 505 •obie 488 soból 505 sobolowy 505 sobór 505 sobornle 505 •oborny 505 soborować 605 •oborowy 505 •obuta 505 Sobota 505 sobótka 505 sobotni 505 •obotować 505 socha 505 sochacz 605 socharz 505 soczewica 508 soczewka 506 soczenle 384, 506 soczowica 506 soczyć się 506 •oczyć (osoczyć) 508 soczysty 506 soja 508 •ojka 506 sojusz 506 sojusznik 506 •ok 506 sok (osoczyć) 508 Sokal 506 sokoli 506 sokolnik 506 Sokolniki 506 sokół 508 sokora 506 sokotać 506 solanka 506 solarz 507 •olenrfik 507 solić 506 solmlzować 110 tolnlczka 506 solntk 507 solówka 508 •olucja 304 sól 507 sotdan (sułtan) 525 sołectwo (sołtys) 507 sołek 507
Indekf •olestwo 807 solteetwo 607 sołtys 507 tom (sum) 635 •onlca (sumnica) 526 •opel 507 sopka (IUĆ) 524 Sopot 481 •oprtnąć 606 •opuch 607 •orbać 481 soren (sarn) 463 •orok 507 lorom 507 •oromlot 507 •oi 470 •oeenka 507 •osik (socha) 605 sosjerka 479 •oma 507 •osnowy 507 •osrąb 506 soinla 507 solnlak 507 soszka (lochą) 608 •otnia 508
spekulacja 506 spekulant 506 •pakuły 606 spełzły 403 spencer 508 •pendowaó 509 spasa 806 spłać (piać) 404 •plad (spleen) 508 •Piacy (spać) 506 śpiączka 508 spichrz 588 spldwas(ek) 509 spiech 509 spleć (spiech) 609 spleglerz 553 spfeglerz 553 •plegować 553 spieka 406 spieniężyć 408 •pień 509 spierać (się) 442 spieszno 509 spieszyć 509 śpiew 509 śpiewać 509 śpiewaczka 509
•otnlk 508 •owa 508
śpiewak 509 śpiewka 509
•owi 508
śpiewnik 509 śpiewność 509
soánina 507
•owlclo 508
•owlec 508
śpiewny 509
•owtą 508 sowisty 508
?pik (spać) 508
sowity 508
spikanard 509 spfrnąe się 509
sowizdrzalski 508 Sowizdrzał 508
spinka 509
spin 509
Sowizrzał 508 sówka 508 Sownociardlko 508 spacer 508
śpioch 508
spacerować 508 spaciatum 508 spacjer 508 spacjować 508 spacyr 508 spać 508 spadek 390 spadkobierca 37, 390 spadlać (podły) 425 spadzisty 390 spajać 426 spalnia 508 spar 553 spazmy 508 spazniać się 433 spąchać się 389 spad 508 specjał 508
spis (spisać) 509 spis(a) 509 spisać 509 spisek 509 spisglas 509 spiskować 509 spiskowiec 509 spisnik 509 spiuch (spać) 508 spiż 509 spiża 509 spiżarka 509 spiżarnia 509 spiżować 509 spiżowy 509 spluwać 419 spluwaczka 419 spłacheć 510
spionck 509 spirytus 509
spirytyzm 509
775
•płachetek 510 •plawny 420 •płowieć 432 •pocony 482 •począć 73, 424 •poczynać 424 spoczynek 424 spoczywać 424 spód 610 spodek 510 •podnt 510 spódnica 610 •podnie 510 •podobać alą 91 •podziać tlą 510 spodziewać złą 510 •poić 428 •pójka 426 spojrzeć 510 spokój 243 spólnlk 429 spoiny 429 •polszczyć 429 społeczny 429 społem 429 spółgłoska 144 •półka 429 społu 429 spółuczeń 599 spona 554 sponisty 554 sponka 510 •pór 442 sporny 442 sporo 510 spory 510 sporysz 510 sporzyć 510 sporzysó 510 sporzyzna 510
sprawnie 510 •prawny 485, 510 sprawozdanie 485 sprawozdawca 486 sprawunek 485 sprątalk 554 sprężyna 436 sprężysty 436 •princować 554 •próchnieć 487 •prosność 510 sprośny 510 sprostny 510 iproidó 439 sproeność 510 •protny 510 ipryca(a) 620 sprych (sprychny) 510 •prychny 510 •prychowy 510 spryciarz 510 •prync 554 spryncować 554 sprynżle 554 sprys 510 spryt 510 spsytny 510 sprzać, sprzam 510
sposnlkować 432 sposób 510 sposobny 510 spotkanie 571 spowiadać 510 spowiedać 510 spowiedniczy 510 spowiednik 510 spowiedź 510 spóźnić się 433 sprachać (szpruch)554 spragniony 434 sprawa 435, 510 sprawdzać 435 sprawić 435 sprawiedliwy 510 sprawtedlność 510 sprawiedlny 510 sprawiednosć 510
sprzęt 510 sprzętr 510 sprzężaj 510 sprzyjać 445 sprzysięźenie 445 spuchnąć 447' spustki 448 spustoszyć 448 Spycigniew 510 Spycimir 510 spyskać 449 Spytek 510 srać 510 sracz 510 sraczka 510 sragi 518 srają 518 sraka 510 srała 510
sprzeczka 510
sprzątać 436 sprzążka 510 sprzeciwiać się 441 sprzeczać się 443
sprzeczka 443 sprzeczny 443 sprzedać 442 sprzedaj 442 sprzedawać 442
sprzedaż 442 sprzeniewierzać 811
776 sralka 510 srebto 511 srebrnik 511 srebrny 511 srebro 511 srena 511 sroczka 511 srodze 511 srogi 511 srogo 511 srogosć 511 sroka 511 srokaty 511 srokosz 511 srom 511 sromać się 511 sromieżliwość 511 sromiezliwy 511 sromiezliwy 511 sromiezliwy 511 sromny 511 sromocić 511 sromota 511 sromotny 511 srożeć 511 srożyć się 511 srzebrny 511 srzebro 511 ssać 511 ssak 511 ssawka 511 staciwa 512 stacja 512 stać 512 staczać 516 stadło 512 stadnik 512 stadnina 512 stadny 512 stado 512 stadowy 512 stafier 512 staisko 512 staja 512 stajać 512 stajadlo 512 stajanie 512 staje 512 stajennik 513 stajenny 513 stajnia 512 stal 512 stale (stały) 513 stalić 512 stalka 512 Stalmach 512 stalować 512 stalówka 512 stalowy 512
Indeks
staluga 513 stalunek 512 stałość 513 stały 513 Stambuł 59 stament 555 stampilja 515 stan 513 stanąć 512 stancja 513 standur 555 stanck 513 stangret 513 stania 513 Staniątki 513 stanica 513 staniczek 513 stanie 512 Stanięta 513 stanik 513 Stanisław 513 Stańko 513 stankowy (stan) 513 Stano 513 stanowczy 513 stanowić 513 stanowisko 513 stanowniczy 513 stanowy 513 stańca 513 Stańczyk 513 starać się (starzeć) 514 starać się 513 staranie 513 staranny 513 starbać się 513 starbotać się 513 starczec 513 starczeć (stark) 513 starczek 513 starczyć (statek) 514 starek (stary) 514 starenny 514 stareńki 514 Stargard 157 stark 513 starka 514 starnąć 514 starnieć 514 starosta 514 starostwo 514 starościc 514 starościński 514 starość 514 starować się 513 starowny 513 starozakonny 644 starożytny 669 starszeństwo 514
starszy 514 starszyzna 514 staruch 514 starucha 514 sta runek 513 staruszek 514 staruszka 514 stary 514 starynny 514 starzec 514 starzeć się 514 starzejszy 514 starzyna 514 starzyzna 514 starża 520 statczyć 514 stateczność 514 stateczny 514 statek 514 statkować 514 statua 514 statut 514 statysta 514 staw 514 stawać 512 stawadlo 514 stawarka 514 stawek 514 stawiać 514 stawiarka 514 stawiączką 514 stawić 514 stawidło 514 stawka 514 stawkiem 514 stąd 515 stągiew 515 Mągwia 515 stąpać 515 stąpić 515 stdza 529 Stebeiski 651 steber 516 stebnować 515 stebnówka 515 stecka 515 stegno 515 stek 515 stekowisko 515 stelmach 512 stempel 515 step 515 step (zdeb) 649 stepować (stebnować) 515 stepowieć (step) 515 stepowy 515 ster 515 sterczeć (stark) 51S
sterkliwość 513 sternal (trznadel) 532 sternik 515 sterować 515 sterownictwo 515 sterta 515 steszka 529 stetryczeć 569 stęchły 570 stęchnąć 570 stęga 635 stek 515 stękać 515 stęknąć 515 stęp 515 stępa (stąpić) 515 stępa (stępica) 515 stępel 515 stępią 515 stępica 515 stępka 515 stępkarz 515 stęplować 515 stęplowy 515 stępor 515 stiuk 515 stłoczyć 571 sto 516 stochmal 516 stoczek 516 stoczkarz 516 stoczyć 516, 573 stodoła 516 stoi 555 stóg 516 stój 516 stojak 516 stojączeń 335, 516 stojączki 335, 516 stojeć 512 stójka 516 stójkowy 516 stójło 516 slojność 516 stojny 516 stok 516 stokowy 516 stokłosa 516 stokroć 267, 516 stokrocić 517 stokrotka 516 stokrotny 267 stola 517 stolarka 517 stolarski 517 stolarz 517 stolcować 517 stolec 517 stołem 517
Indeks stokca 517 stoUk 517 stolim 517 stoliman 517 stolnia 517 stolnica 517 stolnik 517 stołowanie 686 stół 517 stoła 523 stołb 502 stołeczny 517 stołek 517 stołować 517 stołownik 517 stołowy 517 stołp 502 stonog(a) 516 stopa 517 stoparczeć 517 stoperczeć 517 stopień 517 stopnik 517 stopniować 517 stopniowy 517 stora 555 storc(z) 517 storczeć (sterczeć) 515 storczyk 513 storzanka 517 storzycewa 517 storzyć 517 storzyk 517 storzypiętka 517 storzysz 517 storzywąs 517 stos 517 stosować 517 stosowność 517 stosowny 517 stosunek 517 stosunkowy 517 stożek 516 stożkowy 516 stożyć 516 stożyna 516 stpica 651 straceniec 575 straceńczy 575 strach 517 strachajło 517 strachliwy 517 strachować 517 strachowisko 517 strachowity 517 stracić 575 stradać 518 stradejeta 518 stradjota 518
stradnik 518 stradny 518 stradza 518 stragan 518 straganiarka 518 stragarz 518 stragi 518 strapienie 575 straszny 517 straszyć 517 straszydło 517 straszywy 517 strata 518, 575 strawa 518 strawca 518 strawica 518 strawić 518 strawne 518 strawny 518 strawować 518 straż 518 strażą 518 strażacki 518 strażak 518 strażnik 518 strączek 518 strączysty 518 strąga 518, 673 strąk 518 strdnal (trznadel) 582 stredź 518 strefa 518 strefić 518 strefisty 518 strefować 518 strefowy 518 streścić 576 streszczać 576 stręczny 518 stręczyciel 518 stręczyć 518 strępać 522 strępacz 522 slrętwieć 576 strobić 518 stroczyć 519 strof 519 strofować 519 strofowanie 519 stroić 519 stroisz 519 strój 519 strojnat 519 strojniś 519 strojny 519 stroka 519 strokaty 519 stromy 519 strona 519
strona 521 stronica 519 stronić 519 stronniczy 519 stronnik 519 stronny 519 stroń 519 strop 520 stropcić 520 stropowy 520 strosak 520 strowie (zdrowie) 650 Strowski 650 strozak 520 stróż 520 stróża 520 strożak (strozak) 520 stróżka 520 stróżny 520 stróżować 520 strożyć 522 struceł 520 struchlały 577 struchleć 577 strucla 520 strudel 520, 555 strug (strugać) 520 strug (struga) 520 struga 520 strugać 520 strugadlny 520 strugadło 520 strugalny 520 strugałki 520 struganina 520 strukać 521 strukczaszy 521 strumień 521 strumyk 521 struna 521 strup 521 strupiały 521 strupieć 578 strupieszały 578 strupiasty 521 strupliwy 521 strusak 520 strusi 521 struś 521 strużek 520 strużyny 520 strwagać 578 Strwiąż 520 strwonić 578 stryc (stryj) 522 strych 521 strych (stryj) 521 strycharz 521 strychok 521
777 strychować 521 strychulec 521 stryczek 522 stryczny (stryj) 522 stryj 521 Stryj 520 stryjaszek 521 stryjcio 521 stryjec 521 stryjeczny 521 stryjenka 521 stryjowy 521 stryk (stryj) 521 stryk (stryczek) 522 strykać (strzykać) 523 stryna 522 stryszek 521 stryż 534 stryżoga 534 strzał 522 strzała 522 strząc 522 strząpie 522 strzec 522 strzecha 522 strzec 522 strzedż 518 strzekać 519, 523 strzelać 522 strzelanina 522 strzelba 522 strzelczy 522 strzelec 522 strzelecki 522 strzelić 522 strzelisty 522 strzelnica 522 strzemienny 522 strzemię 522 strześlisty 522 strzewo 581 strzeż 523 strzeżyk 523 strzęp 522, 686 strzępać 522 strzępić 522 strzępki 522 strzepnąć 522, 686 strzmić 523 strzoda (środa) 534 strzoka 519 strzosla 583 strzyc, strzygę 523 strzyg 523 strzyga 523 strzygoó 523 strzykać 519, 523 strzykawka 523 strzyż 523
Indeks
778 strzyżyk 523 student 523 studenterja 523 studentka 523 studiować 523 studjum 523 studnia 523 studować 523 studzić 523 studzieniec 523 studzienka 523 Studzionka 523 stuk 523 stukać 523 stuknąć 523 stukot 523 stularz 524 stulić 584 stula 523 sturarstwo 524 sturarz 524 sturczyć 585 stwarzać 587 stwierdzić 586 stwirdzić 586 stwolin 517 stwórca 587 stworzyciel 587 stworzyć 587 styczeń 334, 571 stydaąć 523 stygar 524 stygnąć 523 styk 193, 571 styl 524 stylisko 524 stylistyka 524 stylizacja 524 stylowy 524 styma 524 stynka 524 stypa 524 stypendjum 651 styrczeć 515 styrnadl (trznadel) 582 styrta 515 stywa 524 subet 524 subhasta 524 sublimat 524 subtelność 524 subtelny 524 subtylny 524 suchar 524 sucharek 524 suchedni 524 sucherlawy 524 sucho 524 suchorlawy 524
suchość 524 suchotniczy 524 suchotnik 524 suchoty 524 suchy 524 suć 524 suczka 525 suczy 525 sudamność 525 sudamny 524 sudanny 524 sudno 525 sudzina 525 sufit 525 suflet 525 sufleta 525 sufler 525 suhak 525 suka 525 sukać 525 sukadlo 525 sukienka 525 sukiennice 525 sukin syn 525 sukman(a) 525 suknia 525 sukno 525 sukrwica 525 sula 525 sulak (sulnica) 525 sulejaty 117 sulerz 557 sulica 525 Sulima 525 Sulislaw 525 Sulmierzyce 525 sulnica 525 sułtan 525 sum 525 suma 526 suma (suna) 526 sumak S25 sumar 526 sumarjusz 526 sumiasty 525 sumienie 526 sumienny 526 sumka 526 sumnica 526 sumniczka 526 sumnienie 526 sumny 526 sumować (suma) 526 sumować (sumny) 526 suna 526 sunąć 526 sunduk 526 sunica 526 sunka 526
supeł 526 supełek 526 suplent 402 surdut 526 suremka 526 surma 526 surmacz 526 surnat 526 surowiec 526 surowizna 526 surowość* 526 surowy 526 sus 558 suseł 526 susfał 558 susz 524 suszarnia 524 suszki 524 suszyć 524 sutan(n)a 526 sutek 527 suto 524 sutul 527 sutułowaty 527 suty 524 suwać 526 suwałka 527 swach 527 swacha 527 swada 527 swacić 527 swacina (swaczyna) 527 swaćba 527 swaczyna 527 swadebny 527 swadziebny 527 swadźba 527 swadźbić 527 swaja 559 swajca 559 swajka 559 swak 527 swar 527 swarb (świerzb) 536 swarka 527 swarliwy 527 swarnia 527 Swaróg 527 Swarożyc 527 Swarożyno 527 Swaryszew 527 Swarzędz 527 swarzyć 527 swaszka 527 swat 527 swatać 527 swawola 527, 630 swawolić 527
swawolnik 527 swawolny 527 swąd 527 swędra 527 swędzić 527 swędzieć 527 swiost 537 swircz 536 sẁirczek 536 swoboda 528 swobodny 528 swoger 559 swoić 528 swoisty 528 swój 528 swojak 528 swojski 528 swora 528 sworność 528 sworny 528 sworować 528 sworzeń 528 swowoleństwo 527 swowolny 527 swywolić 527 swywolny 527 sy (sobie) 488 Syberja 528 syberjak 528 syberyjski 528 sybila 528 Sybir 528 sybirski 528 sycera 528 sydć 528 syczeć 528 sygnał 528 sygnarek 528 sygnatura 528 sygnet 528 sygnować 528 syk 528 sykać 528 syknąć 528 sylaba 528 sylabizować 528 sylwaser 486 syłać 499 symbol 528 symetrja 528 symfonja 528 sympatja 528 syn 528 synalek 528 synogarlica 135, 491 synowa 528 synowiec 528 synowski 528 sypać 524
Indeks sypiać 508 sypialnia 508 sypki 528 sypnąć 528 syr 485, 526 syrowy (surowy) 526 Syrokomla 249 sys 526, 652 sysać 511 system 512 syta 529 sytny 528 syty 528 sywilija 528 ściana 529 ścianka 529 ściąć 60 ściebło 650 ścieg 529 ściegać 529 ścięgna 529 ścięgno 529 ściek 61 ściekać 61 ścielić 499 ścienny 529 ścierka 580 ściernie 529 ściernisko 529 ścierń 529 ścierw 529 ścieśnić 60 ścież 354 ścieźaj 354 ścieżeczka 529 ścieżeja 529 ścieżka 529 ścieżynka 529 ścięgno 529 ściężaj 354 icigać 529 ścigly 529 ścignąó 529 ścirciałka 530 ścirnie 529 ścirzka (ścierka) 580 ścirzw 529 ścirzwo 529 ścisk 64 ściskać 64 ściskkwy 64, 530 ściskły 530 ścisłość 530 ścisły 530 ściśliwy 530 ściwiara 74 śćbło 650 śćdza 529 śćklarz 549
śćkło 549 śćmiel 581 śćwirdzić 586 śklnić się 302 śla (szla) 550 ślachta 550 ślad 530 śladować 530 ślam 530, 550 ślama 550 ślamazarny 530 ślamowaty 530 słany (szła) 550 ślaz 530 ślazowy 530 Śląsk 530 Śląsko 530 ślednik 530 śledzić 530 śledziennik 530 śledziona 530 śledztwo 530 śledź 530 ślemię 531 ślepić 531 ślepie 531 ślepiec 531 ślepiec 531 ślepnąć 531 ślepota 531 ślepucha 531 ślepy 531 śleziona 530 ślęczeć 309, 531 ślęczyć 531 Ślęża Góra 530 ślicznota 531 śliczny 531 ślimaczy 531 ślimaczyć 531 ślimak 531 ślina 531 ślinić 531 ślinka 531 ślinogorz 531 ślipaki 531 slipy 531 śliwa 531 śliwczanka 531 śliwianka 531 Śliwic się 531 śliwka 531 śliwkowy 531 śliwowica 531 śłiz 531 śliz (śluz) 532 ślizać się 531 ślizawica 531 ślizawka 531
ślizgać się 531 ślizgawka 531 ślizgi 531 ślizki 531 śliżyk 531 ślnić 302 ślodek 530 ślosarstwo 532 ślosarz 532 ślostram 531 siostrom 531 śloz 532 ślozem 532 ślub 531 ślubiny 531 ślubny 531 ślubować 531 ślubowiny 531 ślusarz 532 śluz 532 śluzem 532 śmiać się 532 Smiadecki 533 śmiady 533 śmiałek 532 śmiały 532 śmiara 532 śmiech 532 śmiechowisko 532 śmieci 532 śmieciarz 532 śmiecić 532 śmiecie 532 śmiecisko 532 śmieciuch 532 śmieć, śmiem 532 śmiedź 533 śmiercionośny 532 śmierć 532 śmierdzieć 532 śmierdziuch 532 śmiemy 532 śmiertelnik 532 śmiertelny 532 śmiertność 532 śmiertny 532 śmiertuszka 532 śmierzć 532 śmierzyć 532 śmieszek 532 śmieszny 532 śmieszyć 532 śmietana 533 śmietanczarka '533 śmietanka 533 śmietnik 532 śmiga 533 śmigać 533 śmigawka 533
779 Śmigiel 533 śmigły 533 śmignąć 533 śmigownica 533 śmigurst 533 śmigus(t) 533 śmiotana 533 śmiotanka 533 śmirć 532 śmiady (śniady) 533 śniadać 533 śniadanie 533 śniadanko 533 Śniadecki 533 śniadek (śniadać) 533 śniadny 533 śniady 533 śniat 533 śniatek (śniadek) 533 śnica 533 śnić (sen) 484 śniecić 533 śnieć 533 śniedny 533 śniedź 533 śnieg 533 śnieguła 533 śnieżny 533 śnieżyca 533 śnieżysty 533 śpica 553 spichlerz 533 spiczasty 553 śpień 534 śpiew 534 śpik 553 śpiwrzód 634 śratać 534 średni 534 średnica 534 średniówka 534 śreż 534 śreźoga 534 śród 534 środa 534 środek 534 śródmieście 534 środowisko 534 środowy 534 śródwieczerz 534 śródziemny 534 śron 554 śrót 534 śrótować 534 śrutowy 534 śruba 535 śrubsztak 535 śrybło 511 śrzebro 511
780 śrzebrzny 511 śrzedni 534 Śrzem 76 Śrzeniawa 554 śrzerzoga 534 śrzoda 534 śrzodek 534 árzon 554 świadectwo 535 świadeczny 535 świadek 535 świadomie 535 świadomy 535 świarczyć 535 świaszczenik 537 świat 535 światełko 535 światło 535 światoburczy 535 światowy 535 świąć 537 świąteczny 537 świątki 537 świątkować 537 świątobliwy 537 świątynia 537 świdba 535 świder 535 świderek 535 świdrować 535 świdrowaty 535 świdrygal 535 świdrzyć 535 świdrzysty 535 świdwa 535 świeboda 528 świebodny 528 świeca 535 świechtać 535 świecić 535 świecidełko 535 świecidlnik 535 świecidło 535 Swieciech (Wazeciech) 636 świeciedlica 535 świecka (świeca) 585 świecki (świat) 535 świeczka 535 świeczkowy 535 świecznik 535 świegot 535 świegotać 535 świegotarz 535 świegotka 535 świegotliwy 535 świekier 536 świekot 535 świekotliwy 535
Indeks świekra 536 świekrew 536 świekry 536 świepiet 536 świepiot 536 Świercz 536 świerczki 536 świerczny 536 świerczyna (świerk) 537 świergot 536 świergotać 536 świerk 537 świerkotać 536 świerszcz 499, 596 świerzb 536 świerzbiączka 536 świerzbieć 536 świerzbień 536 świerzepa 536 świerzepi 537 świerzobka 536 świerzopa 536 świerzopka 536 świeść 537 świetedlnica 535 świetlany 535 świetlica 535 świetlny 535 świetnie 535 świetnieć 535 świetny 535 świeżość 537 świeży 537 świecia 537 święcica 537 święcić 537 święcidlnia 537 świędły 620 świędnąć 620 Święto 537 świętojański 537 świętokradca 265 świętokradztwo 265 świętokrajca 265 świętokrzyski 537 świętokupca 537 świętomarza 323 Świętopełk 448, 537 świętopietrze 537 Swiętoslaw 537 świętostny 537 świętość 537 świętoszek 537 Świętowit 537, 625 świętwieczór 537 święty 537 Świnary 537 świnarz 537
świni 537 świnia 537 Świniarski 537 świniarz 537 świniec 537 świnina 537 świniopas 537 świntuch 537 świński 537 świństwo 537 świokier 536 świokra 536 Świrad 636 świrb 536 świrbieć 536 świrciałka 530^ świren 537 świrk 537 świrnia 537 świron 537 świrzb 536 świr zbiec 536 Świsłocz 624 świsnąć 538 świst 538 świstać 538 świstak 538 świstawka 538 świstek 538 świstnąć 538 świstun 538 Świślina 624 świszcz 538 świszczalka 538 świszczeć 538 świszczypała 538 świt 538 świta 538 świtać 538 świżup 537 szabas 538 szabasowy 538 szabaśnik 538 szabelka 538 szabelno 538 szabeltas 538 szabes 538 szabla 538 szablat 538 szach 538 szacher-macher 538 szach—mat 325 szachownica 538 szachraj 538 szachrować 538 szacht(a) 538 szachulec 538 szacie 542 szacować 538
szacownik 538 szacowny 538 szacunek 538 szacunkarz 538 szadawy 538 szady 538 szadzenie 539 szadzić 539 szadzieć (szady) 539 szadzielina 539 szadż 539 szafa 495, 539 szafarczyk 539 szafarnia 539 szafarowanie 539 szafarz 539 szafeczka 539 szafer 539 szafir 539 szafirek 539 szafirkować 539 szafirowy 539 szafka 539 szaflik 539 szafot 539 szafować 539 szafran 539 Szafraniec 539 szafranno 539 szafranowy 539 szafunek 539 szagryn 539 szajka 539 Szajnocha 540 szakłak 539 szal 539 szala 539 szalać (szał) 589 szalawary 540 szalba 540 szalbierski 540 szalbierstwo 540 szalbierz 540 szaleć 539 szalej 539 szalenosć 540 szaleństwo 539 szalić 539 szahk 539 szalka 539 szaloność 539 szalony 539 szalota 539 szalować 539 szalupa 539 szal 539 szałamaja 540 szałaput 539 szałas 540
Indeks szałasz 540 szaławiła 539 szałwia 540 szambelan 540 szamerlany 540 szamerluki 540 szamerować 72, 540 szamerunek 72, 540 szamotać 540 szancknecht 540 szaniec 540 szanoba 510 sza nobli wy 540 szanować 540 szanowny 540 szansa 540 szanta 540 szańc 540 szańce 540 szańcować 540 szańcownik 540 szańcowy 540 szapieli 547 szar 540 szar (szur) 558 szara 541 szaraban 540 szaraczek 541 szaraczkowy 541 szarada 457 szaradność 549 szaragi 540 szarafan 686 szarak 541 szarańcza 540, 683 szarapatka 541 szaras (szarak) 541 szarawary 540 szarawy 541 szarfa 540 szarga 540 szargać 541 szarganiec 541 szargant 541 szargart 541 szargarz 541 szargnąć 541 szarlatan 541 szarłat 541 szarłooki 541 szarpa (szarfa) 540 szarpać 541 szarpacz 541 szarpak 541 szarpanina 541 szarpko 541 szarpnąć 541 szarstuch 541 szarsza 541 Słownik.
szarszun 541 szart 541 szaruga 541 szarwark 541 szary 541 szarża 541 szarzać 541 szarzeć 541 szarzedny 549 szarzyzna 541 szarża 541 szarżować 541 szasnąć 541 szast 541 szastać 541 szastka 541 szaszek 541 szaszkować 541 szaszor 541 szaszyna 482 szata 542 szatcr 542 szaterek 542 szalka 542 szatlawa 680 szatniczy 542 szatnik 542 szatno 542 szatny 542 szatownia 542 szatr 542 szatro 542 szatrzyć się 542 szatyn 542 szatynka 542 szawiać 542 szawina 542 szawłok 542 szcie (szedł) 546 szczać 545 szczak 545 szczałba 543 szczałbatka 543 szczałuba 543 szczapa 543 szczaw 542 szczawa 542 szczawik 542 Szczawnica 542 szcządek 542 szczątek 542 szczątkowy 542 szczebel 542 szczebietliwy 542 szczebietny 542 szczebiot 542 szczebiotać 542 szczebiotliwy 542 szczebiotny 54S
szczeblik 542 szczeblować 542 szczebrzuch 543 szczecina 543 szczeciniasty 543 szczeć 543 szczeczek 543 szczegielny 543 szczególny 543 szczegół 543 szczegotać 543 szczeka 543 szczekać 543 szczekacz 543 szczekliwy 543 szczekot 543 szczekotać 543 szczeł 543 szczelina 543 szczelnie 543 szczelny 543 szczeniak 543 szczenię 543 szczeniuk 543 szczenny 543 szczep 543 szczepa 543 szczepać 543 szczepić 543 szczepka 543 szczepniarz 543 szczepnica 543 szczepnik 543 szczepowy 543 szczerba 543 szczerbaty 543 szczerbić 543 szczerbiec 543 szczerbina 543 szczerk 544 szczerkać 544 szczerknąć 544 szczerny 544 szczerość 544 szczerota 544 szczery 544 Szczerzec 544 szczerzupa 495 szczerzupina 495 szczerzyca (szczyr) 546 szczerzyć 544 szczęście 544 szczeszuja 544 szczeznąć 674 szczeżuja 544 szczeżuła 544 szczęd 542 szczędzić 544 szczęk 544
781 szczeka (szczeka) 543 szczękać 544 szczęsny 544 szczęstnie 544 szczęście 544 szczęśliwy 544 szczęt 542 szczkać 683 szczkawka 683 szczknąć (szczypać) 545 szczknąć (szczkać) 683 szczmiący 544 szczmić 544 szczmiel(ka) 70, 444 szczmielina 79, 444 szczoch 545 szczodrak 545 szczodroba 545 szczodrobliwy 545 szczodry 545 szczodry wieczór 545 szczoka 545 szczołznąć się 674 szczotka 543 szczotkować 543 szczubiel 545 szczublęta 545 szczuć 545 szczudłek 545 szczudło 545 szczuka 545 szczupak 545 szczupleć 545 szczuplić 545 szczuplutki 545 szczupłość 545 szczupły 545 szczur 545 szczurek 545 szczurość 545 szczury 545 szczurzyć 545 szczutek (szczudłek) 545 szczwać 545 szczwacz 545 szczwany 545 szczycić (się) 546 szczygieł 545 szczykać 545 szczyna 545 szczypać 545 szczypawka 545 szczypawość 546 szczypce 546 szczypczyki 546 szczypiór 546 szczypiorek 546 szczypka 545 szczypta 545
50
782 szczypułka (szypułka) 562 szczyr 546 szczyrba 543 szczyrbiec 543 szczyrk 544 szczyry 544 szczyrzbiec 544 Szczyrzec 544 szczyrzyca 546 szczyt 546 szczytny 546 szczytowy 546 szebrynki 560 szeć (sześć) 548 szedł, szła 546 szedzieć 546 szedziwy 546 szedź 546 szefelin 546 szefran 539 szejdarz 547 szejdować 546 szejdownik 547 szejne kat(a)rynka 222 szeląg 547 szelążek 547 szeleć (szaleć) 540 szelej 540 szelesnąć 547 szelest 547 szeleścić 547 szelężnik 547 szelężny 547 szelina 547 szelka 547 szelma 547 szelmostwo 547 szelmować 547 szelmowstwo 547 szelmsztuk 547 szelucha 548 szematyzm 549 Szemiot 385, 540 szemrać (szmer) 551 szemrzyk 551 szepc 547 szepielak 547 szepietać 547 szepietliwy 547 szepiołka 547 szepleć 547 szeplenić 547 szeplenie 547 szeplunić 547 szepnąć 547 szepszczelnik 547 szepszeląg 547 szepszelink 547
Indeks szept 547 szeptać 547 szeptacz 547 szereg 547 Szeregowiec 547 szeregowy 547 szerepetka 541 szerm 547 szermierski 547 szermierz 547 szermować 547 szeroki 547 szerolc 552 szeromyżnik 541 szerszeń 490, 547 szerszy 547 szerz 547 szerzą 547 szerzyć 547 szerzynka 547 szerzyzna 547 szesnaście 548 sześci(o)niedziałka 360 sześcioro 548 sześcioronaści 548 sześć 548 sześćdziesiąt 548 sześćnaćcie 548 sześćset 548 szeszelinka 544 szew, szwu 548 szewc, szewca 548 szewczycha 548 szewczyk 548 szewluga 548 szewłuha 548 szewski 548 szedzieć 539 szędzioły 548 szedziwy 539 szętolić się 548 szętopierz 548 szctoporka 548 szkalić 548 szkalirować 548 szkalować 548 szkalownik 548 szkapa 548 szkapi 548 szkapina 548 szkaplerz 548 szkaplerzowy 548 szkaplerzyk 548 szkaradny 549 szkarady 549 szkaradzieństwo 549 szkarlatyna 549 szkarłat 549 szkarłatny 549
szkarlupa 495 szkarpa 493 szkarpetka 549 szkarupa 495 szkatuła 549 szkatułka 549 szkic 549 szkicowy 549 szkielet 549 szkieletan 549 szkieleton 549 szkiełko 549 szkieta 549 szkita 549 szklanica 549 szklanka 549 szklany 549 szklarz 549 szklenica 549 szkleńca 549 szklić się 549 szklisty 549 szkliwo 549 szklnąć się (lśnić) 902 szklnić się (szklić) 549 szkło 549 szkoda 549 szkódka 549 szkodliwy 549 szkodnik 549 szkodny 549 szkodować 549 szkodzić 549 szkodzien 549 szkodźca 549 szkofja 494 szkojca 549 szkolarski 549 szkolarz 549 szkolić 549 szkolnik 549 szkolny 549 szkoła 549 szkółka 549 szkołować 549 szkop (skop) 494 szkort 549 Szkot 549 szkot 549 szkowrośny 494 szkrab 496 szkudlarz 550 szkudła 550 szkudłak 550 szkurłat 495 szkut(a) 550 szkutnik 550 szla 550 szlaban 550
szlach (szlak) 550 szlachatny 550 szlachcianka 550 szlachcic 550 szlachecki 550 szlachetność 550 szlachetny 550 szlachta 550 szlachtuz(a) 550 szlaczek 550 szlafmyca 550 szlafrok 550 szlagą 550 szlagą (szlagon) 550 szlagon 550 szlagonerja 550 szlak 550 szlakować 550 szlam 550 szlamazarny 530 szlamować 550 szlamowy 550 szlamy 550 szłaz 530 szleja 550 szlemie. 531 szlichcić 550 szlichta 550 szlichtować 550 szlifa 550 szlifierz 550 szlifować 550 szloch 550 szlochać 550 szlostram 531 szlub (ślub) 531 szlufierz 550 szlufować 550 szlap, szłapi 550 szłapać 499, 550 szlapak 550 szłapią 550 szłom Í70 szłyk 550 szmaciany 551 szmaciarz 551 szmal(e)c 551 szmarag(d) 551 szmat 551 szmata 551 szmatka 551 szmatłajstwo 551 szmatławy 551 szmelc 551 szmelcarz 551 szmelcować 551 szmelcuga 551 szmer 551 szmermel 551
Indeks szminka 551 szmizetka 251 szmukierz 551 szmuklerskl 551 szmukierz 551 sznajsa 505 szneka 551 sznica (śnica) 535 sznór 551 sznorować 551 sznupka 551 sznur 551 sznurek 551 sznurkować 551 sznurować 551 sznurówka 551 sznypka 551 szołdra 551 szołomić 551 szonować 540 szop 551 szopa 551 szopik 551 szopka 551 szopowy 551 szopy 551 szor 552 szor (szur) 558 szorc 552 szorctuch 552 szorować 552 szorsfai 552 szorstki 552 szorsztyn 552 szorulec 552 szos 552 szosa 552 szosik 552 szosować 552 szóstak 548 szósty 548 szosy 552 Szot 549 szpachla 552 szpaczek 552 szpaczkarz 552 szpaczkować 552 szpaczy 552 szpada 552 szpadel 552 szpadla 552 szpaga (szpada) 552 szpagat 552 szpak 552 szpakowaty 552 szpaler(a) 552 szpar 552 szpara 552 szparag 553
szpargał 553 szparka^ 552 szparkasa 553 szparki 553 szparko 553 szparować 553 szpat(a) 553 szpatawy 553 srpatel 552 sarpatny 553 szpąder 554 szpaga 553 szpeciąg 553 szpendować 500 szper 553 szperać 553 szperacz 553 azperka 553 szperlać 553 szpernąć (szpurnąć) 554 szperować 553 szperownik 553 szperunk 553 szpetny 553 szpetota 553 szpetuìicha 553 szpetulka 553 szpic 553 szpica 553 szpicasty 553 szpichlerz 533 szpiczasty 553 szpieg 553 szpiegować 553 szpik 553 szpikulec 553 S2pH 554
szpila 553 szpila (szpilka) 554 szpilać 554 szpilka 554 szpilkować 554 szpilman 554 szpilować 554 szpinak 554 szpinka 554 szpital 554 szpitalny 554 szpłacheć 510 szpocić 553 szpon 554 szpona 554 szponder 554 szponga 553 szportać 554 szpot 553 szpotawo 553 szpotawy 553
szpotlawy 553 szprachać 554 szprince 554 szpruch 554 szprycha 554 szprync 554 szpryngiel 554 szpula 554 szpulka 554 szpunt 554 szpuntować 554 szpurać 554 szpurnąć 554 szpyrka 553 szragi 540 szram(a) 554 szramowaty 554 szranki 554 szrendować 554 szreń 554 szresz (śrei) 534 szrędować 554 szron 554 szropa 555 szropować 555 szrot 534 szrotować 534 szrotyrz 535 szryszyć się (śrez) 534 sztab 555 sztaba 555 sztabować 555 sztabowiec 555 sztabowy 555 sztach 555 sztachety 555 szfafirkować 512 sztatirować 512 sztak 555 sztakiety 555 szîaímach 512 sztaluga 513 sztambuch 555 sztamet 555 sztandar 555 sztelwaga 556 sztender 555 sztery (cztery) 81 szto (szedł) 546 szto! 555 sztokada 555 sztolnia 517 sztoła 517 sztora 555 sztorc(z) 555 sztorcista (sztort) 0S6 sztorcować 555 sztort 555 sztos 517
783 sztrof 519 sztrucla 555 sztrudel 520, 555 sztryple 518 sztuba 555 sztubacki 555 sztubak 555 sztuciec 555 sztuczność 555 sztuczny 555 sztudirować 523 sztuk 555 sztuka 555 sztukmistrz 555 sztukować 555 sztukwark 556 szturchać 556 szturchnąć 556 szturkać 558 szturkaniec 556 szturknąć 556 szturkotać 556 szturm 556 szturmak 556 szturmhab 556 szturmować 556 sztursać 556 sztursnąć 556 sztyble 556 sztyblety 556 sztych 556 sztycharz 556 sztychnąć 556 sztychować 556 sztychowy 556 sztyfcik 556 sztyft 556 sztyftować 556 sztygar 556 sztykulać 556 sztykut 556 sztykutać 556 sztyìaè 556 sztylecik 556 sztylet 556 sztylhutać 556 sztymbor 556 sztymbork 556 sztymbort 556 sztymwaga 556 sztynwaga 556 sztywnieć 556 sztywność 556 sztywny 556 szuba 556 szubeczka 556 szubić 556 szubienica 556 szubienicznik 556
50*
784 szubienca 556 szubrawiec 556 szubrawstwo 556 szucić (szut) 558 szudrawiec 5S6 Szudrowius 556 szufel 557 szufla 557 szuflada 557 szuflować 557 szuja 557 szujak 557 szujak (szuiak) 557 szujka 557 szujowaty 557 Szujski 557 szukać 557 szukacz 557 szukajło 557 stulać 557 szulak 557 szulbrycht 557 szulbryf 557 szuldbryf 557 szuler 557 szulernia 557 szulerstwo 557 szulerz 557 szulnać 557 szulać się 557 szulo 557 szum 557 Szumawa 557 szumieć 557 szumiłeb 557 szuminy 557 szumny 557 szumować 557 szumowiny 557 szupas 557 szupina 558 szupinka 558 szupryna 81 szur (szory) 552 szur 558 szurcfal 552, 558 szurgaC 541 szurgot 541 szumy 558 szurować 552 szurpaty 558 szurzy, szurzego 558 szurzyć się (żurzyć) 0 szus 558
Indeks szusfal 556 szusnąć 558 szusowaty 558 szust 558 szustać 385, 558 szust(man) 558 szustokor 558 szustwal 558 szuścieć 558 szuszki 558 szuszwal 558 szut 558 szuta 558 szuter 558 szutnia 558 szutr 558 szutrować 558 szuty 558 szuwar 558 Szwab 528 szwab 528, 558 szwabach 558 szwaczka 559 szwagier 559 szwagierek 559 szwagrowa 559 szwajca 559 szwajcar 559 szwajdrać 559 szwajka 559 szwalnia 559 szwandrowaĆ 559 szwank 559 szwankować 559 szwańcarski 550 szwarc 559 szwarcbir 559 szwarcel 559 szwarclowy 559 szwarcować 559 szwargoliĆ 559 szwargotać 559 szwarny 559 szwarszlowy 559 szwaszlowy 559 szwatrać 559 szwejca 559 szwendać się 559 szwestka 531 szwędrać się 559 szwiec, szewca 559 szwiecki 559 szwoleżer 225 szwyngrzyć 559
szyb 559 szyb (szyp) 561 szyba 559 szybać 559 szybalstwo 559 szybala 559 szybiasty 559 szybienica 556 szybik 559 szybisty 559 szybka 559 szybki 559 szybkość 559 szybować 560 szybrynki 560 szyc 560 szych 560 szychowy 560 szychta 560 szychterski 560 szychterz 560 szychtować 560 szychto wany 560 szychtuch 560 szyć 560 szyd 560 szydełko 560 szydełkowy 560 szyderca 560 szyderczy 560 szyderstwo 560 szyderz (szyd) 560 szyderz 560 szydło 560 szydny 560 szydzić 560 szyi 560 szyfkarta 560 szyfunt 560 szyja 560 szyjka 560 szyjny 560 szyk 560 szykana 560 szykanować 560 szykować 560 szykowny 560 szył 560 szylawy 560 szyld 560 szyldkret 560 szyldwach 560 szyldzik 560
Indeks
785
T ta 562 tabaczny 562 tabagja 562 tabaka 562 tabakierka 562 tabela 562 tabes 563 tabetyk 563 tabin 563 tabinki (tebinki) 567 tablatura 563 tabletka 563 tablica 563 tabliczka 563 tabor 563 tabork 652 taboryta 563 taborzanin 563 tabula 563 tabulatura 563 tabun 563 tabuńczyk 563 taburet 563 taca 563 taca (tacma) 563 tacher 563 tachlować 563 tachnąć 563 tacma 563 tać 562 taczać 564, 573 taczki 564, 573 tadynki 563 tafciany 563 tafelka 563 tafla 563 taflować 563 taflowy 563 tafta 563 taftuj 563 taić 563 tajać 563 tajdynki 563 tajemnica 563 tajemniczy 563 tajemnik 563 tajemny 563 tajnica 563 tajnik 563 tajny 563 tajsterka 564 tajstki 564 tajstra 564 tak 564 taki 564 taki (taczki) 564 takież 564
tako 564 takoż 564 taksa 564 taksować 564 takt 564 taktowy 564 taktyka 564 także 564 tala 564 talaga 568 talar 564 talarek 564 talencik 564 talent 564 taler 564 talerz 564 talerzyk 564 talja 564 taljon 564 talka 564 talon 564 taładajstwo 564 tałałajstwo 564 tałatajstwo 564 tałęnó^ać się 564 tałowity 564 tałwisty 564 tałyndać się 564 tam 564 tam i sam 480 tama 564 tameczny 564 tamka 564 tamo 564 tam ok 564 tamtejszy 564 tamten 564 tan 565 tancerka 565 tancerz 565 tancmantlik 322 tancmistrz 565 tancszul 565 tandeciarz 564 tandeta 564 tandetny 564 tanek 565 tanecznica 565 tanecznik 565 tani 565 taniec 565 tanieć 565 taniecznica 565 tanio 565 taniość 565 tanistra 564 tantny 565
tantonić się 565 tańc 565 tańcować 565 tańczyć 565 tapczan 565 tapeciarz 565 tapeta 565 tapetowy 565 tapicer 565 taplać 565 taraban 565 tarach 565 tarachnąć 565 tarać się 565 taradajka 565 taradejka 565 tarakan 565 taran 565 tarant 565 tarantowaty 565 tarapacić 565 tarapata 565 taras 565 tarasek 565 taraśnica 565 taratatka 565 tarchać 565 tarchnąć 565 tarcica 566 tarcz(a) 565 tarczan (tapczan) 565 tarczowaty 565 tarczowy 565 targ 565 targać 566 targaniec 566 targanina 566 targnąć 566 targować 565 targowica 566 targowisko 565 targownik 566 targowy 565 tarhun 21 tarka (tarłka) 566 tarkać 565 tarki (tarnki) 566 tarknąć 565 tarko (tarłko) 566 tarkot 565 tarkotać 565 tarlać się 565 tarlatan 566 tarletan 566 tarlica 566 tarłka 566 tarłko 566
tarło 566 tarmosić 566 tarn 63, 566 tarnąć, tarnę 566 tarnek 566 tamie 566 tarnina 566 tarnki 566 Tarnopol 566 Tarnów 566 tartak 566 tartas 566, 580 tartofle 221 tarty (trzeć) 580 tarzać 565 tarżyć (targ) 566 tas 566 tasak 566 tasarz (tesarz) 569 tasiemiec 567 tasiemka 566 tasik 566 taskać 566 tasować 566 taśbir 566 taśma 566 tasz 566 tasza 566 taszczyć 566 taszka 566 taszować 566 Taszycki 563 tata 567 Tatar 567 tatarak 567 tatarczuch 567 tatarka 567 tatarski 567 Tatarzy 567 Tatarzyn 567 tatek 567 taternik 567 tatka 567 Tatry 567 tatrzański 567 tawciany 563 tawołha 567 tawta 563 tawtuj 563 tawuła 567 taż (taże) 562 tąźyć 567 tchawica 567 tchnąć 567 tchnienie 567 tchórz 567 tchórzliwy 567
Indeks
786 tchórzyć 567 tczeć (tkwić) 571 tczon (tkan) 571 tebel 587 tębienki 567 tebinki 567 technik 567 technika 567 tecz 567 teczka 567 teda 567 tedy 567 tegdajszy 567 tegdy 567 tegiel 567 teka 567 tektura 567 telbuch 567 tele (tyle) 589 telega 568 telegraf 666 telej 568 telepać 568 telet(a) 568 teletowy 568 telei (tyleż) 589 teleźka 568 teli 589 telko 589 teluryczny 563 telowity 564 temblak 568 temlak 568 temperaUk 563 temperament 568 temperatura 568 temperować 568 temporyzować 568 temruki 574 temu 568 ten, ta, to 568 tenary 568 tendencja 568 tendencyjny 568 tenor 568 tenorowy 568 tenorzy sta 568 tenraz 568 tensam 480 tenuta 568 tenutarjusz 568 tenże 568 teorban 568 tepać 568 teperele 568 tera (teraz) 455 terać 568 terasa 565 teraz 568
teraźni 568 teraźniejszy 569 teraźny 569 terbuch 567 tercerol 569 tercja 569 tercjan 569 tercjanela 569 tercjarka 569 tercjarz 569 tercyna 569 tercynela 569 terebzdere 569 terefere 569 terem 580 terempela 580 teremtete 580 teremtetować 580 teren 565 terepele 568 terkotać 565 terlikać 569 termedje 569 termin 569 terminator 569 terminować 569 terminowy 569 termosić 566 tertes 566 tesak 566 tesarz 569 tęskny 570 testament 569 testować 569 teścia 569 teściowa 569 teść 569 teszarz 569 teszność 570 tesznota 570. teszny 570 tet (ten) 568 tetraedr 569 tetrimani 567 tetryczny 569 tetryczyć 569 tetryk 569 tetrykowaty 569 Teutoni 569 teutbński 569 też 569 teźbier 566 teźe 569 tęcbnać 570 tęcza 570 tęczówka 570 tęczowy 570 tędy 570 tęga 570
tęgi 570 tęgo 570 Tęgobor 570 Tęgomir 570 tęgość 570 tępać 570 tępawy 570 tępić 570 tępieć 570 tępny 570 tępość 570 tępot 570 tępota (tępy) 570 tępotać (tępać) 570 tępotanie 570 tęptać 570 tępy 570 tęskliwy 570 tęsknica 570 tęsknić 570 tęsknota 570 tęskny 570 tęten 571 tętent 571 tętnić 571 tętno 571 tężec 570 tężeć 570 tężyzna 570 tfórz 567 tiutuń 590 tkacki 571 tkać 571 tkacz 571 tkaczów 571 tkaczy 571 tkalnia 571 tkanina 571 tkanka 571 tkliwy 571 tknąć 571 tko (kto) 278 tkwić 571 tkwieć 571 tleć 571 tlen 571 tlenek 571 tlić 571 tlamsać 571 tłamsić 571 tlo 571 tłocznia 571 tłoczyć 571 tłok 571 tłoka 571 tłokno 572 tłómacz 572 tłómaczyć 572 ttopaczyć 572
tłopić 572 tłuc 572 tfcicz 572 tłucza 572 tłuczek 572 tłuczeniec 572 tłuk ^572 tłuka 572 tłukacz 572 tłum 572 tłumacz 572 tłumaczyć 572 tłumik 572 tłumny 572 tłumok 572 tlustość 572 tłusty 572 tłuścić 572 tłuścieć 572 tłuścioch 572 tłuściutki 572 tłuszcz 572 tłuszcza 572 tłuszczowy 572 toaleta 572 toast 572 tobą 587 tobie 587 tobola 572 tobołka 572 tocuź 68, 572 toczek 573 toczenica 573 toczu(ż) 68, 81 toczyć 573 tojad 572 to je 207, 362 tojest 207, 362, 681 tojeść 207, 362, 681 tok 573 tokarnia 573 tokarski 573 tokarz 573 tokować 573 tokowisko 573 tolić 584 tolpa 572 tołpiasty 572 tołpiaty 572 tołumbas 573 tom 60 Tomasz 573 Tomek 573 Tomicki 573 tomisko 60 Tomisław 573 Tomkowicz 573 ton 573 tonacja 573
Indeks tonąć 573 tonią 573 toniczny (ton) 573 tonika 573 toń 573 topa 573 topać 573 topić 573 topiel 573 topielec 573 topielisko 573 topień 573 topiony 573 topka (tolpka) 572 toplać 573 topliwy 573 topnieć 573 topny 573 topola 573 topór 573 toporzysko 573 tor 574 torak 574 torba 574 torcik 574 torebka 574 torhak 574 torhon 21 tork 574 torkmysz 574 torłop 574 torować 574 torowny 574 torowy 574 tort 574 tortarz 574 tortele 574 tortura 576 toruń záele (tarhun) 21 tórz (tchórz) 567 towalja 574 towar 574 towarzyski 574 towarzystwo 574 towarzysz 574 towarzyszyć 574 trab 581 trabant (drabant) 95 tracht 574 tracić 575 tracz 574 traf 574 trafar 574 trafić 574 trafny 574 trafta (tratwa) 573 trafunek 574 trafunkowy 574 tragar 574
tragarz 574 tragi 574 trajkot 574 trajkotać 574 trakt 574 traktament 574 traktat 574 fraktjernia 574 traktować 574 tram 574 tramwaj 575 tranowić (trwonić) 578 translaps 575 trańk 578 trapacować 575 trapecować 575 trapić 575 trarunki 563 trata 575 tratować 575 tratwa 575 trawa 575 trawiasty 575 trawić 575 trawnik 575 trawny 575 trawta (tratwa) 575 trąba 575 trąbić 575 trąbka 575 trąbny 575 trącać 575 trącić 575 trąd 575 trąd (truteń) 578 trciany 576 tref 574 trefić 574 trefniś 574 trefność 574 trefny 574 trefunk 574 tregier 574 trejkotać 574 trel 575 trela 575 trelować 575 trema 579 tren 576 trendzla 576 trening 576 trenodja 576 trenować 576 trepele 568 treperele 568 Trepka 576 trepki 576 trepy 576 treska (trestka) 576
trestać 576 trestkać 576 trestktać 576 treściwy 576 treść 576 tret 576 tretować 576 tretowy 576 trębacki 575 trębacz 575 Trębowla 579 trębulka 576 trędowaty 575 trędowina 575 trętwicć 576 trczìa 576 trlicze 569 trlikać 569, 575 trłycz 590 trnóg 579 trnożyć 579 trocha 576 trochę 576 trociczka 576 trociny 576 trocisko 576 trociszka 576 troczyć 576 troić 580 trój 580 trojaki 580 trójca 580 trójniak 580 troki 576 trona (truna) 577 trop 577 tropić 577 -trosarz 577 troska 577 troskać 577 troskliwy 577 troskot 577, 579 troszczyć się 577 troszka 576 troszkę 576 trstei 590 truchcik 577 truchleć 577 truchlen 577 truchło 577 truchlość 577 truchty 577 trucht 577 truciciel 577 trudna 577 trucizna 577 truć 577 trud 577 trudny 577
787
t
trudzą 577 trudzić 577 trudzielnik 577 trufla 577 trugla 577 truhta 577 trujka 577 trukać 577 trukawka 577 trukczaszy 521 trumna 578 truna 577 trunąć 578 trunek 578 trunk 578 trunka (truna) 577 trunkal 578 trunkowy 578 trunna 577 trup 578 trupać 578 trupi 578 trupiarnia 578 trupiasty 578 trusia 578 trusk 578 truskawka 578 trust 650 truteń 578 trutka 577 trużelnik 577 trużenik 577 trużyć 577 trwać 578 trwały 578 trwoga 578, 684 trwonić 578, 684 trwożliwy 578 trwożny 578 trwożyć 578 tryb 578 trybować 578 trybowy 578 trybuch 567 trybulka 580 trybus 578 trybuszyć (trybuch) 567 tryfus 578 trygubica 578 tryk 578 trykać 578 tryknąć 578 tryks 578 tryksać 578 tryksnąć 578 tryndać się 579 tryndalski 579 tryngielt 578 trynić 579
788 trynka 578 trynkat 578 trynóg 579 trynożyć 579 tryny 579, 683 trypa 579 trypla 579 trysk 579 tryskać 579 trysnąć 579 tryszcz 579 tryzna 579 tryznić 579 trza 579 trzan (trzon) 582 trzask 579 trzaska 579 trzaskać 579 trzaskawica 579 trzasnąć 579 trząchnąć 579 trzaskiem 579 trzasnąć 579 trząśca «579 trząść 579 trzciany 576 trzcie 576 trzcina 576 trzcinka 576 trzcinny 576 trze (trzej) 580 trzeba 579 trzebić 579 trzebieniec 579 trzebież 579 Trzebinia 579 trzebnik (trzebuła) 580 trzebuła 580 trzebulka 580 trzebuła 580 trzech 580 trzeci 580 trzeciak 580 trzecina 580 trzecizna 580 trzeć 580 trzej 580 trzem 580 trzemcha 580 trzemdała (dyptam) 107 Trzemeski 580 Trzemeszno 580 trzem ucha 581 trzepać 581 trzepaczka 581 trzepigroch 583 trzepiotać 581 trzepnąć 581 trzepot 581
Indeks trzepotać 581 trześć 576 trześnia 581 trześniowy 581 trzeszcze 581 trzeszczeć 581 trzewice 581 trzewiczek 581 trzewik 581 trzewny 581 trzewo 581 trzewowy 581 trzeźwi 581 trzeźwiość 581 trzeźwość 581 trzeźwy 581 trzęsawica 579 trzęsawisko 579 trzęsigłów 579 trzmiel 581 trzmielina 581 trznadel 582 trznadl 582 trznąć 582 trzoda 582 trzon 582 trzon (czeren) 582 trzonek 582 trzonowy 582 trzop 582 trzos 583 trzoslo 583 trzpiatać 583 trzpiatnąć 581 trzpień 583 trzpionek 583 trzpîot 583 trzpiotać 583 trzpiotnąć 583 trztać 582 trztaczka 582 trzustka 583 trzy 580 trzymać 583, 684 trzynadl 582 trzyny 583, 683 tszczyca 74, 583 tu 583 tualeta 572 tubylec 51, 583 tucet (tuzin) 585 tuczec 583 tuczeń muzyk 583 tuczny 583 tuczyć 583 tudzież 583 tufle (kartofle) 221 tuha (tęga) 570 tuj, tuj 583
tuk 583 tukać (tu!) 583 tukaj (tu) 583 tuknąć (tul) 583 tułać 584 tulczyć 584 tuleja 584 tulich 583 tulić 584 tulipan 584 tulipant 584 tuł 584 tułać się 584 tułacz 584 tułaczka 584 tułak 584 tuławy 584 tułka 584 tułów 584 tułub (torłop) 574 tułubek 574 tułumbas 573 tułup 574 tum 584 tumak 584 tuman 584 tumanić 584 Tumień 686 tuna 584 tunka 584 tunna 584 tuńczyk 584 tupać 584 tupet 586 tupnąć 584 tupot 584 tupotać 584 tur 584 tur(a) 585 turać 585 turba 585 turbacja 585 turbować 585 Turcja 585 Turcy 585 Turczyn 585 turecc7yzna 585 turecki 585 Turek 585 turkać 585 turkacz 585 turkawka 585 turknąć 585 turkot 585 turkotać 585 turkuć 585 turlej 585 turma 585 turnia 585
turnica 585 turniej 585 turniejować 585 turnjura 585 turnus 585 turodzic 459 turoń 584 turski (turecki) 5 turysta 585 turzy 584 turzyca 584 tusz 585 tusza 585 tuszować 585 tuszyć 585 tuta 583 tutaj 583 tuteczny 583 tutejszy 583 tutka 585 tuto 583 tutok 583 tutuń 590 tuwalja 574 tuz 585 tuzać 585 tuzin 585 tuzinek 585 ^ tuzłuk 586 tuzować 585 tuż 583 tużebnik 567 tużurek 586 tużyć 567 twardawy 586 twardościeć 586 twardość 586 twardousty 586 twardouścieć 586 twardusty 586 twardy 586 twardziel 586 twardzina 586 twardzizna 586 twaróg 586 twarożnik 586 twarożny 586 twarz 586 twierdza 586 twierdzenie 586 twierdzić 586 twirdza 586 twój 587 twojski 587 twór 587 twórca 587 twórczy 587 Tworek 587 twórzec 587
Indeks tworzony 587 tworzyciel 587 tworzyć 587 tworzydlo 587 Tworzyjan 587 tworzyjański 587 Tworzymir 587 tworzytko 587 tworzywo 587 ty 587 tybel 587 tybinki 567 tyblik 587 tycbwy 589 tyci (tyli) 589 tyć 587 tycz (tyka) 588 tyczka 588 tyczyć (się) 588 tydniowy 588 tydzienny 588 tydzień 588 tyftyk 588 tyfus 588 tygiel 588
tygielek 588 tygier 588 tyglik 588 tyglowy 588 tygodnik 588 tygodniowy 588 tygr 588 tygra 588 tygrys 588 tygrysi 588 tygrysica 588 tyk 588 tyka 588 tykać 588 tykto 588 tykot 588 tykotać 588 tykwa 588 tylczak 589 tylczjk 589 tyle 589 tylec 589 tyleż 589 tyli 589 tylkiej 589
u 590 ubać się 10, 590 ubaczjć (obaczyć) i o, 590 ubawać się 10, 590 ubić 37, 590 ubiedrza 590 ubierać 37 ubiodrki 590 ubiór 591 ubliżyć 29 uboczny 35 ubogi 591, 673 ubolewać 35 ubóstwiać 591 ubóstwo 591, 673 ubrać 591 ubraniec 591 ubrdać 591 ubyć 52 uchaty 592 ucho 592 uchodzić 181 uchować 183 uchronny 184 uchwacony 374 uchwala 186 uchwycić 188 uchybiać 188 uchycić 188 uciążliwy 64
uciec 61 uciecha 63 ucieczka 61 uciekinier 61 ucieszny 63 ucinać 60 ucinek 60 ucisk 64 uciszyć 61 uczcić 592 uczciwość 592 uczciwy 592 uczenica 593 uczenik 593 uczennica 593 uczeń 593 uczepić się 75 uczestniczyć 592 uczestnik 592 uczęstek 592 uczestniczyć 592 uczestnik 592 uczęstwo 592 uczęszczać 78 uczkur 592 uczhwy (uczciwy) 592 uczniowski 593 uczony 593 uczta 592 ucztować 592
tylkieź 589 tylko 589 tylny 589 tyl 589 tyłek 589 tylowity (tałowity) 564 tymblak 568 tymi 589 tymian 589 Tymiana 686 tymianek 589 Tymianka 686 Tymienica 686 Tymieniec 686 tymieński 686 tymruki 574 tyn 589 tyndyryndy 675 tynf 589 tynianka 589 Tyniec 589 tynk 589 tynkować 589 typ 589 typiczny 589
789 typowy 589 tyr 589 tyrać 589 tyrada 589 tyraljer 589 tyran 590 tyrbuszon 589 tyrkotać 565 tyrlicz 590 tyrlikać 569 tyrłycz 590 tyrstek 590 tyryle 569 tysiąc 590 tysiączka 590 tysięcznik 590 tysięczny 590 Tyśmienica 686 tytłać 590 tytoń 590 tytrać 590 tytuł 590 tytułować 590 tytuń 590 tyzbier 566
U uczucie 81 uczyć 593 uc/yciel 593 uczynek 82 uczynny 82 ud 592 udać (się) 84, 592 udały 592 udar 592 udaremnić 85 udatność 592 udatny 592 udawać 592 udawacz 592 uda wić 85, 592 uderzyć 592 udławić 592 udo 592 udobruchać 91 udobrzyć 91 udój 92 udręczenie 96 udręka 96 udry 592 udrzeć 592 udział (dział) 108 udziałać (dzieło) 109 udziec 592 udziełać 109, 590
udzignąć (udźwignąć) 111 uf 173 ufać 592 ufalić (uchwalić) 186 ufała (uchwała) 186 ufiec 173 uf nal 592 ufność 592 ufny 592 ugarać (gorzeć) 151 ugaszczać 153 ugoda 148 ugodzić 148 ugór 593 ugorny 593 ugorować 593 ugorowy 593 ugorzyć 593 ugryźć 160 ugrzeczniony 175 Ugrzęznąć 162 ugwesić 165 ugwieżdżony 165 Uherce 600 uherski 609 Uhrowiecki 609 Uhry 609 uiszczać 191 uj (wuj) 637
790 ujazd 202, 593 Ujazd 593 Ujazdów 593 ująć, ujmę 202 Ujejski 593 ujemny 202 ujeżdżalnia 202 ujęcie 202 ujma 202 ujrzeć 656 ujście (uście) 596 ujść (iść) 194 ukanaczyć 215 ukanąć 217 ukazać 223 ukąsić 225 ukęszony 225 ukleja 593 uklejka 593 uklóć 237 ukłon 238 ukłonić się 238 ukochany 242 ukontentowanie 251 ukor 258 ukorzyć się 258 ukorzyzna 258 ukośny 259 ukradkiem 264 Ukraina 263 ukraść 264 ukrócić 270 ukrop 270 ukrucieństwo 593 ukrutność 593 ukrutny 593 ukryć 273 ukrzyżować 276 ukusić 593 ukuszać 593 ul 593 ulec (lec) 292 uległiwosć 593 uległość 593 uległy 593 ulegować 593 ulep 593 ulepek 593 ulga 593 ulgnąć 593 ulica 593 uliczka 593 ulicznica 593 ulicznik 593 uliczny 593 ulokować 301 ulop 593 ulotnić się 292 ulubieniec 302
Indeks ulżyć 293 ulafa 593 ulafka 593 ulafnik 593 ułamek 306 ułan 593 ułanka 593 ułapić 307 ułatwić 307 ułoga 594 ułokany 311 ułomny 311 ułożyć 313 ułuda 314 ułus 593 urn 594 umaić 318 umalić 320 umarzać 344 umbrela 395 umbrelka 395 umiały 594 umiarkowany 330 umieć 594 umiejący 594 umiejętność 594 umierać (mrzeć) 847 umieścić 330 umiezgać się 594 umiezgi 594 umiętność 594 umilić 337 umitygować 337 umizgać się 594 umizgi 594 umknąć 339 umnictwo 594 umny 594 umrzeć 346 umykać 339 umylić 350, 590 umysł 350 umywać 350 Uniemierz 594 Uhieslaw 594 uniewinniać 622 Unisław 594 unskop (huncfot) 173 uonaczyć się 380 uosabiać 384 upadek 390 upał 392 uparać 594 uparty 441 upaść, upadnę 390 upaść, upaści 390, 594 upełnie 657 upełny 657 upewniać 403
upierać się 441 upierzyca 594 upiękrać 594 upiększyć 412 upiór 594 upiorny 594 upiorzyca 594 upławy 42C upłoch 594 upodobać 91 upór 441 uporać się 441 uporczywy 441 upraszać 438 upraszczać 439 uprawa 435 uprawizna 435 uprzątnąć 436 uprzeć się 441 uprzejmie 594 uprzejmość 594 uprzejmy 594 upsnąć się 651 upstrzyć 445 upuścić 448, 590 uraz 454, 594 uraza 454 urazić 454 uraźliwy 454 urągać 595 urągacz 595 urągliwy 595 urągowisko 595 urda 673 urępność 595 urępny 595 urjantówka 595 urjański 595 uroczny 595 uroczysko 595 uroczystość 595 uroczysty 595 uroczyszcze 595 uroda 595 urodny 595 urodzaj 595 urodzajny 595 urodzić 460 uroić 461 urojenie 461 urok 595 urościć 680 Urowiecki 595 urowieski 595 urowieś 595 urozmaicić 465 urt 595 urwa 595 urwać 470
urwaniec 595 urwanski 595 urwipołeć 595 urwisko 595 urwisz 595 urychlić 471 uryna 595 urynał 595 urywcza 595 urywek 470 urzasnąć się 595 urząd 474 urzec 474 urzecha 473 urzet 595 urzędnik 474 urzędować 474 urzut 596 Urzut 596 Urzutki 596 Urzuty 596 usarski 174 usarz 174 usasanczony 482 usiadka 489 usidlić 487 usiedlić 492 usikać się 545 usile 490, 596 usilny 490 usiłować 490 uskrzynąć 596 usłużny 502 usnacht 686 usnąć (spać) 508 uspanina 174 uspokajać 243 usta 596 ustać 596 ustalić (stały) 513 ustanie 596 ustanowić 596 ustawa 514 ustawicstwo 515 ustawić 515 ustawiczen 515 ustawiczny 515 ustawienie 515 ustawny 515 ustawować 515 usteczka 596 usterk 596 usterknąć 596 ustęp 515 ustnie 596 ustny 596 ustrząc 522 ustrzmić 522 uswoić 528
Indeks usychać 524 usynowić 528 uści(e)ć się 209 uście 596 uścisk 64 uśmiercić 532 uśmierzyć (śmiara) 532 uśmierzyć (mir) 532 uśmirzyć 532 uświt 596 uświtnąć 596 uszczerbek 543 uszczęśliwić 544 uszczknąć 545 uszko 592 uszmarać 596 uszparować 553
uszy 592 uszysty 592 utalentowany 564 utarapać 565 utarczka 596 utok(a) 596 utonąć 573 utopić 573 utożsamić 480 utracjusz 575 utrapienie 575 utrapiony 575 utratny 575 utropiony 596 utrudniać 577 utrudzać 577 utrzymanka 583
w (we) 597 wa 598 wab, wabia 598 wabić 598 wabik 598 wacan 603 wacek 598 waceń 598 wacha 598 wachel 598 wachla 598 wachlarz 598 wachmistrz 598 wachta 598 wachtować 598 Wacław 598 wada 589 wadjum 607 wadliwy 598 wadzić 598 waga 598 wagabunda 319, 599 wagant 319 wagar 599 wagomiar 598 wagować 599 wagować się 599 wagus 599 wahać się 599 wahadło 599 wahotliwy 599 wajda 599 wajdelota 599 wajnsztan 599 wajnsztyn 599 wajstyn 599 wajsztan 599 waju 598
wakacje 599 wakacyjny 599 wakancja 599 wakans 599 wakować 599 walać (się) 599 walanty 257 walatka 599 walc 600 walcać się 600 Walcerz Udały 592 walcować 600 walcowaty 600 walcowy 600 walczyć 599 waldrjan (baldrian) 12 waleczność 599 waleczny 599 walet 599 waleta 599 walić 599 Waligóra 599 waliza 599 walka 599 walnąć 599 walny 599 walor 599 waluta 599 wał (fala) 599 wał 600 wałach 600 wałaski 600 wałaszyć 600 wałczyć 600 wałek 599, 600 wałęgać się 599 wałęsać się 599 wałkarczyk 600
utrzymywać 583 utulny 584 utwór 587 utyć 587 Utyskiwać 596 uwadzić 596 uwaga 596 uważać 596 uważny 596 uwiać 597 uwiąd 620 uwidoczniać 613 uwielbiać 616 uwieliczyć 616 u więznąć 611 uwłaczać 597 uwłóczca 597
791 uwłóczstwo 597 uwlóczyć 597 uwróz 597 uzbrajać 648 dzda 597 Uzdać 597 uzdolniony 92 uznać 655 uznojony 655 użdzienica 597 użrzeć 656 Użycie 669 użyć 669. użyna (jeżyna) 207 użytek 669 używać 669
w wałkarz 600 wałkonić się 599 wałkon 599 wałkowaty 599 wałkuniać się 599 wałowity 599 wały 599 wam (wy) 637 warna 598 wamborek 608 wampir 594 wampiryzm 594 wamworek 608 wanatka 600 Wanaty 600 wanczos 600 Wanda 600 wanienka 600 wankować 600 wanna 600 wantra 601 wańtuch 601 wańczos 600 wańtuch 601 wapanrok 601 wapienny 601 Waplewo 601 wapnisty 601 wapno 601 waporować 255 war 601 waral 601 warcabnica 601 warcaby 601 warch 601 warch (wark) 602 warchlak 602 warchlę 602
warcholić 601 warcholny 601 warchoł 601 warchotliwy 601 warchotny 601 warczeć 602 warda 602 wardawy 602 wardęga 602 wardężeń 602 Warężyn 602 warga 602 wargacz 602 wargaty 602 wargielt 602 wargowaty 602 wargowy 602 wargula 602 warjacja 602 warjactwo 602 warjant 602 warjat 602 warjować 602 wark 602 warkać 602 warknąć 602 warkocz 602 warkotać 602 warować (waral) 601 warować 601 warowity 601 warownia 601 warowny 601 warp(a) 602 warpać 602 warpowy 602 Warsięga 603 warsta 603
792 warstat 603 warstwa 603 Warsz 603 Warszawa 603 Warszewa 603 warszta 603 warsztacik 603 warsztat 603 warsztwa 603 wart (wartki) 603 wart (warty) 603 warta (wara) 601 warta (warto) 603 Warta 603 wartać (wartki) 603 wartać (warto) 603 wartaczka 603 wartalec 603 wartałka 603 wartas 603 warterz 601 wartki 603 wartkość 603 wartny 603 warto 603 wartogtów 603 wartogłowiec 603 wartołeb 603 wartoman 603 wartościowy 603 wartość 603 wartować (wara) 601 wartować (wartki) 603 wartować (warto) 603 wartownik 601 warty 603 waruga 601 warunek 601 warunkowy 601 warzą 633 warząchew 603 warzecha 603 warznik 633 warzocha 603 warztwa 603 warzyć 633 warzywo 633 was (wy) 637 wasal 639 wasąg 603 wasęgować się 603 wasężny 603 wasilki 603 wasiłki 603 wasindziej 603 wasińcka 603 wąski 603 waspan 603 waść 603
Indeks waśniciać 604 waśnić (waśń) 603 waśnieć (waszeć) 603 waśniwy 603 waśń 603 wasz 603 Wasza Miłość 603 waszeć 603 waszmościać 604 waszmość 603 wasznic 604 wata 604 wataha 604 wataman 604 watażka 604 watować 604 watówka 604 watra 604 watrać 604 watrzysko 604 Wawel 597, 600 Wawra 604 Wawrzeniec 604 wawrzyn 604 Wawrzyniec 604 waza 604 wazka 604 wazon 604 wazonik 604 ważka 599 ważki 599 ważnik 598 ważyć 598 wą- 597 Wąbrzeźno 45, 507 Wąchabno 597 wąchać 604 wąchawy 604 wądół 597 wągl 609 wągieł 609 wągle 609 wągłów 638 wągroda 597 wąklica 604 Wąkole 597 wąkronić się 604 wąp, wąpia 604 wąpie 604 Wąpiersk 597 Wąpierz 597 wąpiory 604 wąs 604 wąsacz (wąs) 604 wąsac (wąsad) 605 wąsacz (wąsad) 605 wąsad 605 wąsal 604 wąsaty 604
wąsianka 605 wąsienica 604 wąsionka 604 wąsisty 604 wąsocz 605 Wąsosze 597 wątek 597, 605 wątleć 605 wątbca 605 wąthć 605 wątłość 605 wątły 605 wątor 605 Wątory 605 wątpić 605 wątpię (wąp) 604 wątpliwy 605 wątroba 605 wątrobiany 605 wątróbka 605 Wawel 597, 600 wąwel 600 Wąwolnica 597, 600 wąwiry 623 wąwóz 597 waza 605 wąziutki 606ntt) wazki 605 wąż 605 wbrew 40 wcale 55 wchłonąć 180 wciąż 61 wcielać 60 wcielić 60 wciorki 636 wciornasty 636 wciurnasty 636 wciurnaści 636 Wczele 446 wczesny 73 wczora 614 wczoraj 614 wczorajszy 614 wczorejszy 614 wdały 592 wdowa 605 wdowi 605 wdowiec 605 wdziać 107 wdziewać 107 wdzięczny 112 wdzięk 112 we (w) 597 wecować 606 wecz (w co) 364 wedla 606 wedle 606 według 606
wehikuł 619 wej! 606 wejść 194 wekiera 606 weksa 606 weksel 606 wekslarz 606 weksować 606 wele (wedle) 608 welenc 606 welens 606 wełm 606 Wehn 606 wełmisty 606 wełn 606 wełna 606 wełna (fala) 606 Wełna 606 wełnianka 606 wełniany 606 wełnisty 606 wełnny 606 wełnobicie 606 wenl 606 Wenaty 600 wendeciarz 606 wendeta 606 Wendowie 606 Wenecja 620 Wenedzi 606 Wenetowie 620 weń 204 weranda 606 werbować 606 werbowniczy 606 werbunek 606 werek 432, 639 werenda 606 wereszczaka 606 wereszka 606 wereta 606 werk 603 Werki (wark) 602 werteb 607 werteba 607 wertebisty 607 wertep 607 wertować 607 Weryho 634 wesele 607 weselić 607 weselny 607 Wesera 624 wesołek 607 wesoły 607 westa 430 westchnąć (dech) 86 wesz, wszy 607 wet 607
Indeks wet za wet 607 wetknąć 571 wetkniony 571 weto 607 wetować 607 wety 607 wewiórka 619 wewnętrzny 627 wez- (wz-) 606 wezbrać (się) 37, 606 wezbranie 608 wezdrgnąć się 608 wezgłowie 144, 608 wezkwietać 608 wezwrócon 608 wezwrzeć 608 weźdgy 636 weżdy 635 weżgdi 636 weżgdy 636 weżgi 636 węborek 608 węch 604 węda 608 węder 608 wędka 608 wędliniarz 608 wędliny 608 wędrować 608 wędrowiec 608 wędrówka 608 wędrownik 608 wędrowny 608 wędzica 608 wędzić 608 wędzić (węda) 608 wędzidło 608 wędzigrosz 608 wędzisko 608 wędzonka 608 wędzony 608 węgar 609 węgiel 609 węgielnica (węgieł) 60! węgielnik 609 węgielny 609 węgieł 609 Węgier 609 węgierski 609 węglany 609 węglarz 609 węglowy 609 węgłowy 609 węgorz 609 węgorzyca 609 węgrowaty 609 węgry 609 Węgry 609 Węgrzy 609
Węgrzyn 609 węgrzysty 609 węsad 605 węszyć 604 węzeł 609 węzełek 609 wezgłowie 144, 608 węzłowaty 609 węższy 605 wężyć 605 wężyna 610 wężysko 609 wiać 610 wiadący (wiadomy) 610 wiadereczko 610 wiaderko 610 wiadoczny 610 wiadomość 610 wiadomy 610 wiadro 610 wiaduch 610 wiaduk 610 wianąć (wiać) 610 wianek 610 wiano 610 wianować 610 wianuszek 610 Wiar 611 wiara 611 wiarać się 611 wiardunk 611 wiarka 611 wiarogodny 611 wiarołomca 611 wiarować (wara!) 601 wiarować się 611 wiarus 611 wiatr 611 wiatrak 611 a trunek 611 wiatyk 629 wiąz 611 wiązać 611 wiązanie 611 wiązanka 611 wiązań 612 wiązar 612 wiązarek 612 wiązka 612 -wic(z) 612 wicher 612 wichlać 612 wichhć 612 wichrowaty 612 wichrowy 612 wichrzyciel 612 wichrzyć 612 wichura 612
wicina 613 wicynalny 619 wić, wiję 613 wić, wici 613 wid 613 widać 613 widek 613 widelec 613 widełki 613 widły 613 widmo 613 widno 613 widnokFąg 614 widny 613 widoczek 613 widok 613 widomo 613 widomy 613 widowisko 613 widz 613 widziadło 613 widzieć 013 wiec 614 wiece 614 wiecha 614 wiecheć 614 wiechetek 614 wiechtek 614 wiecować 614 wiecowy 614 wieczernicą 614 wieczernik 614 wieczerza 614 wieczerzać 614 wieczko 615 wieczność 615 wieczny 615 wieczór 614 wieczorek 614 wieczorny 614 wieczorynka 614 Wiedeń 614 wiedma 615 wiedrzeniec (biedrzeniec) 25 wiedza 615 wiedzieć 615 wiedźma 615 wiejać 610 wiejaczka 610 wiejadlny 610 wiejadło 610 wiejalny 610 wiejeczka 610 wiek 615 wieko 615 wiekować 615 wiekowy 615 wiekui 615
793 wiekuisty 615 wielbiciel 616 wielbić 616 wielbłąd 616 wielbłądzi 616 wielbłąd 616 wielbłądzi 616 wielbrąd 616 wielbrądowy 616 wielce 616 wiele 616 wielebny 616. wiełekroć 616 wielemożny 616 wielenaście 616 Wieleń 630 wielgachny 616 wielgi 616 wieli 616 wiclice 616 wiełić 616 wieliezać 616 Wieliczka 616 wieliczyć 616 Wiełika noc 616 wieliki 616 wielikoczynić 616 wiełikonocny 616 wielikość 616 Wielkanoc 616 wielkanocny 616 wielki 616 wielkierz 617 wielkomiejski 330 wielkonocny 616 wielmi 616 wielmnożstwo 616 wielmoża 342, 616 wielmożny 616 wielmożstwo 616 wielogroch 616 wieloletni 291 wielomówny 616 Wielopole 616 wieloryb 616 wielot 617 Wieluń 630 wielża (sum) 525 wiem (bowiem) 615 Wieniawa 617 wieniec 610 wienik 617 wienny (wiano) 610 wieńczyć 610 wieprz 617 wieprzak 617 wieprzaszek 617 wieprzek 617 wieprzowina 617
794 wier (wir) 625 wierać (wrzeć) 633 wierciadlo (zwiercia dło) 658 wiercić 617 wiercieć 617 wiercimak 318, 617 wiercipieta 617 Wiercioch. 617 wierdunk 611 wierę 611 wiemik 611 wierność 611 wierny 611 wiertać 617 wiertak 617 wiersz 617 wiersza 617 wierszokleta 617 wierszopis 415 wierszować 617 wierszyć (wiersza) 617 wierteł 617 wierutny 617 wierzba 617 wierzbca (wirzbca) 370, 624 wierzbeczka (wirzb ca) 624 wierzbina 617 wierzbny 618 wierzbowy 618 wierzch 618 wierzchem 618 wierzchołek 618 wierzchowa ty 618 wierzchowie 618 wierzchowiec 618 wierzchowina 618 wierzchowisko 618 wierzeja 618 wierzejny 618 wierzgać 618 wierzgliwy 618 wierzgnąć 618 wierzyć 611 wierzysko (wiór) 623 wierzy teiny 611 wiesić 618 wiesiele 607 Wiesiołowski 607 wiesioły 607 wiesna 623 wieś 618 wieścić 619 wieść, wieści 619 wieść, wiodę 619 wieśniaczka 618 wieśniak 618
Indeks wieśnica 618 wieśny 618 wieszać 618 wieszadło 618 wieszak 618 wieszczba 619 wieszczbiarz 619 wieszczek 619 wieszczerzyca (ja szczurka) 201 wieszczka 619 wieszczy 619 wieszczyca 619 wieszczyć 619 wieszny (wiecha) 614 wietek 623 wietnica 614 wietrunek 611 wietrzeć (wietszeć) 623 wietrznik 611 wietrzny 611 Wietrzych 110 Wietrzychowice 111 wietszeć 623 wiewać 610 wiewiór 619 wiewiórka 619 wiezioro (jezioro) 207 wieźć, wiozę 619 wieża 619 wieżdżba 619 wieżyca 619 wieżyczka 619 więc 620 wiece 620 więcej 620 więcierz 620 Więcław 620 więcszy 620 więdlina 620 więdły 620 więdnąć 620 większość 621 większy 620 Więtko 620 więtszy 620 więzić 611 więzienie 611 więzienny 611 więzień 611 więzisty 612 więznąć 611 więzoźołd 621 więzożołdzie 621 więzy 611 więżba 612 więźbić 612 więźbity 612 wigilja 621
Wigłos (Wigloz) 144, 615 wigor 621 wija 621 wijadl 621 wijadło 613 wikarjusz 621 wikary 621 wiklina 613 wikłać 621 wiklo (wić) 613 wilczura 621 wilczy 621 wilczyca 621 wilga 621 wilgi 621 wilgoć 621 wilgość 621 wilgotny 621 wilja (wigilja) 621 Wilja 606 wilk 621 wilk (wilkom) 621 wilki (wilgi) 621 wilkierz 617 wilkołak 622 wilkolek 622 wilkom 621 wilkość 621 Wilkowyja 637 wilkum 621 Wilna 606 Wilno 606 wilżyć 621 wił 622 wiła 622 wiłować 622 wina 622 winąć (wić) 613 winczować 622 winda 622 windarz (bindarz) 27 windliczki 199, 622 windować 622 winduga 622 winiarz 622 winić 622 winiówka 622 winnica 622 winniczki 622 winnik (wienik) 617 winny (wina) 622 winny (wino) 622 wino 622 winobranie 622 winograd 622 winogrona 622 winohrad 622 winorośl 622
winować 622 winowaćca 622 winowajca 622 winowaty 622 winówka (wino) 622 winownik (wina) 622 winsz 622 winszować 622 wint 622 wintówka 622 wintowy 622 wiol (hejl) 170 wiocha 618 wiochna 618 wiodro 622 wionąć 610 wiór 623 wiórnik 623 wiorsta 603 wiórzysko 623 wiosenny 623 wioska 618 wiosło 623 wiosłować 623 wiosna 623 wioślarz 623 wiośniany 623 wiotchość 623 wiotchy 623 wiotech 623 wiotek 623 wiotesz 623 wioteszka 623 wiotki 623 wiotkość 623 wiotszeć 623 wir 623 wircauz 623 wirch 618 wirciałka (świrciałka) 530 wirdarz 623 wirować 623 wirowy 623 wirsz (wiersz) 617 wirsza (wiersza) 617 wirtel 617 wirudny 617 wirydarz 623 wirzba 617 wirzbca 623 wirzbie (wierzba) 617 wirzch 618 Wirzchlas 618 Wirzchrzeka 618 wirzgać 618 wisać 618 wisęga 618 wisieć (wisus) 618
Indeks wisieć, wiszę 618, 624 wisielec 618 wisioł 624 wisiorek 618 wisk 624 wiskać 624 wiskanie 624 wiskulicha 624 Wisła 624 wista 624 Wislka 624 Wisłocz 624 Wisłok 624 Wisłoka 624 Wisłou,ście 596 wisus 618 Wiślica 624 wiśnia 625 wiśniak 625 wiśniowy 625 wiśtal (hejl) 170 wisz 624 wiszar 624 wiszczeć 624 wisznia 625 wiszowaty 624 wiszowy 624 -wit 625 witać 625 witarnia (bitarnia) 28 witez 658 witeź 658 witka 625 witana 613 Witomysł 625 Witosław 625 witpacber 465 witro (jutro) 210 Witrogoszcz 210 witrych 111 witwa 625 wiwat 670 wiwisekcja 670 wiza 625 wizawi 625 wizerować 625 wizerunek 625 wizerunk 625 wizg 625 wizyta 625 wklęsłość 234 wklęsły 234 wkoło 248 Wkra 611 wlec, wlokę 625 wlulać się 625 wlulić się 625 władać 625 władarz 625
władnąć 625 władny 625 władyka 625 Władysław 625 władza 625 władzca 625 władztwo 625 włajca 625 własność 625 własny 625 właściciel 625 właściwość 625 właściwy 625 właścizna 626 wlaść 625 właśnie 626 właśniejszy 626 Włoch 626 włochacina 627 włochacinka 627 włochaty 627 Włochy 626 włochynie 627 Włocławek 625 włoć 626 wióczebne 627 włóczek 627 włóczęga 627 włóczka 627 włócznia 627 włóczyć 627 włóczykij 627 włodać 625 włodarz 625 włodnąć 626 włodyka 625 Włodzimierz 333, 625 Włodzisław 333, 625 włok 627 włóka 627 włoka 627 wlokita 627 włóknisty 627 włókno 627 włos 627 włosek 627 Włosi 626 włosiany 627 włosie 627 włosien(n)ica 627 włosieniec 627 włosień 627 włosiny 627 włosisty 627 włoski 626 włosność (własność) 626 włosny 625 włostny 625
włościanin 625 włościański 625 włość 625 włoszczyzna 626 Włoszy 626 wnątrz 627 wnet 627 wneteczki 627 wnetki 627 wnęcić 358 wnęczę 628 wnęczka 628 wnęk (wnuk) 628 wnęk(a) 628 wnękliwy 628 wnęter 627 wnętr 627 wnętrek 627 wnętrz 627 wnętrze 627 wnętrzności 627 wnętrzny 627 wnić (wejść) 194 wnik 628 wnikać 628 wnikliwy 628 wnimać 628 wniosek 361 wnioskować 361 wniwecz 364 wnor 365 wnorzyć się 365 wnuk 628 wnuk (wnętrze) 628 wnuku 628 wnurzyć 365 wnyk 628 wobec 369 wochlon 628 woda 628 wódca (wódz) 629 wódczany (wódka) 628 wódeczka 628 wódka 628 wodnik 628 wodnisty 628 wodność 628 wodociąg 628 wodolej 289, 628 wodonos 361 wodotrysk 628 wodowstręt 628 wódz 629 wodze 629 wodzić 628 wodzirej 457, 629 Wodzisław 625 wodzowstwo 629 wództwo 629
795 wój (wić) 629 wój (wojak) 629 wojacki 629 wojaczka 629 wojak 629 wójcia 630 Wojciech 63 wójcik 629 wojdłok 629 woje (oje) 629 wojenny 629 wojeński 629 wojewoda 629 województwo 629 wojłok 629 wojna 629 wojować 629 wojowniczy 629 wojownik 629 wojska 629 wojski 629 wojsko 629 wojskowość 623 wojskowy 629 wójt 629 wójtowa 629 wójtować 630 T*okabularz 630 wokabuła 630 wokalis 630 wokalista 630 wokanda 630 wokować 630 wól 630 wola 630 Wola 630 wolant 630 wolarz 630 wole (wól) 630 woleć, wolę 630 wolej 630 woleństwo 630 woli (wół) 630 wolik 630 wołnica (wola) 630 wolnościowy 630 wolność 630 wolny 630 wół 630 wołać 630 wołacz 630 wołek 630 Wołga 457 Wołoch 630 wołokita 627 wołoski 630 Wołoszczyzna 630 Wołoszyn 626 wołowiec 630
Indeks
796 wolowity 630 wołowszezyzna 630 wolowy 630 Wołyń 630 womitować 630 womity 630 won 606 wonią 630 wonieć 630 wonitować 630 wonity 630 wonność 631 wonny 631 woń 630 wór 631 woreczek 631 worek 631 w orf 631 workowaty 631 workowy 631 Worów 382 worowatka 631 worowina 631 wosk 631 woskobojnia 631 woskować 631 woskownia 631 woskowy 631 woszczyna 631 wotant 631 wotować 631 wotum 631 wotywa 631 wóz 631 wozatarz 631 wózek 631 wozgrza 631 wozgrzywość 631 wozgrzywy 631 wozić 631 wozownia 631 wozowy 631 woźnica 631 woźny 631 wpajać 426 wpierw 410 wpław 422 wpoić 426 wprzek(i) 443 wprzód 442 wprzódy 442 wracać 632 wraz 454 wrazić 454, 631 wrażać 631 wrażedlnik 632 wrażenie 631 wrażliwy 631 wraży (wróg) 632
wrąb 455 wreszcie 458 wręcz 631 wreczny 631 wręczyć 631 więga 631 wróbel 631 wróbl 631 wróbli 631 wróbłik 631 wrócić 632 wróg 632 wrogi 632 wrogować 632 wrona 632 wrona (wrzeć) 632 wroni 632 wronka 632 wrony 632 wrot 632 wrota 633 wrotka (zwrotka) 633 wrotnica 633 wrotnictwo 633 wrotny 633 wrotosierć 633 wrotycz 633 wróża 632 wróżba 632 wróżbit 632 wróżca 632 wróżda 632 wróżka 632 wróżyć 632 wrzask 633 wrzask ać 633 wrzaskliwy 633 wrzasnąć 633 wrzawa 633 wrzawliwy 683 wrzący 633 wrzątek 633 wrzeciądz 633 wrzecienica 633 wrzeciono 633 wrzeć (war) 633 wrzeć (zawierać) 633 wrzedliwy 634 wrzedzić 634 wrzedzienica 634 wrzedzisty 634 wrzekomo 634 wrzemienny 634 wrzemię 634 wrzepić 474 wrzesień 634 wrzeszczeć 633 wrzkomo 634 wrzód 6V
wrzos 634 wschód 181, 608 wschodki 181 wschodni 181 wschody 181 wsięknąć 483 wskazać 223, 608 wskazówka 608 wskoczyć 494, 608 wskopec 634 wskopeczny 634 wskórać 634 wskorsać 635 wskroś 496, 608 wskrzesić 275, 608 wskrzeszać 275 wskrzeszenie 275 wskurać 634 wskurstać 634 wsłoń (słoń) 500 wspaczenie 635 wspacznica 635 wspaczność 635 wspaczny 635 wspaczyć 635 wspak 635 wspaniały 635 wspaniły 635 wspar 553 wspólny 429 współzawodniczyć 629 wspomnieć 641 wspomóc 608 wstać 608 wstarz (stary) 514 wstąpić 608 wstążka 635 wstecz 635 wstecznik 635 wsteczny 635 wsteczyć 635 wstęga 635 wstęgowiec 635 wstęp 635 wstępień 635 wstępny 635 wstręt 575, 608 wstrętny 575 wstrząski 579 wstrzemięźliwość 635 wstrzemięźliwy 635 wstrzymałość 635 wstrzymały 635 wstrzymięźliwość 635 wstrzymywałoić 635 wstrzymywały 635 wstyd 635 wstydać 635 wstydliwy 635
wstydny 635 wstydzić 635 wścibiać się 635 wścibski 635 wściec się 635 wścieklec 635 wścieklica 635 wściekhna 635 wściekliwy 635 wścieklizna 635 wściekły 635 wściubski 635 wśród 534 (*wiesz), wsza, wsze 636 wszak 636 wszako 636 wszawy 607 wszcząć 635 wszczątek 635 wszczynać 635 wszczyniać 635 wsze- 636 wszech- 636 wszechmoc 636 wszechmogący 636 wszechwładca 636 Wszeciech 63, 636 wszegdy 635 wszegdyncy 636 wszelaki 636 wszeliki 636 wszelki 636 wszelkny 636 Wszemir 636 wszemogący 636 Wszemysł 350 Wszerad 636 wszetcczny 636 wszędybył 636 wszędzie 636 wszoły 607 wszrotować 534 wsztornki 636 wszyciek 636 wszystek 636 wszyściek 636 wszytek 636 wtąż 636 wtedy 636 wten 636, 684 wterebić 636 wtóre 636 wtorek 636 wtórować 686 wtóry 636 wtrynić 637 wuj 637 wujaszek 637
Indeks wujcio 637 wujeczny 637 wujek 637 wujenka 637 wujna 637 wujowy 637 wujostwo 637 w wieść 619 wy 637 wy- 637 wybaczać (bok) 35 wybaczać (baczyć) 10 wybaczyć 10 wybadać 10 wybałuszyć 13 wybawić 18 Wybiec 25 wybierać 37 wybiór 37 wybiórki 37 wybioryczny 37 wyblakły 28 wybłokać 31 wyboczyć 35 wybór 37 wyborca 37 wyborczy 37 wyborny 37 wyborowy 37 wybrać (się) 37 wybraniec 37 wybraniecki 37 wybredny 39 wybrnąć 40 wybryk 43 wybryznąć 43 wybrzeże 44 wybuch 46 wybuchnąć 46 wybudować 46 wyburdać się 49 wybuzować 51 wybyć 52 wycacany 55 wycelować 57 wychód 181 wychodek 181 wychopić 182 wychowanka 183 wychowywać 183 wychudły 186 wychylić 188 wyciąć 60 wyciąg 61 wyciec 61 wycieczka 61 wycieńczyć 62 wycierać 58Q wycięski 659 Słownik*
wyciężny 659 w>ciężyć 658 wycinanka 60 wycinek 60 wyclenie 65 wyclić (się) 65 wycwerki 637 wyć 637 wyćwier 637 wyćwierkować 637 wyćwirny 637 wyczka 638 wyczwierkować 637 wyczworki 637 wyczyć 638 wydać 84 wydajny 84 wydalić 84 wydanie 84 wydarzenie 85 wydarzyć się 85 wydatek 84 wydatny 84 wydawać 84 wydawca 84 wydawnictwo 84 wyderek 637 wyderkaf 637 wydma 86 wydmikufel 86 wydój 92 wydołać 92 wydra 637 wydrążać 638 wydrążenie 638 wydrążyć 638 wydrożyć 638 wydrużać 638 wydrzeć 100 wydział 108 wydzierać 100 wydzierca 100 wydzierczy 100 wydziwiać 114 wyfarsnąć się 677 wyfrunąć 128 wyga 638 wygadywać 131 wygadzać 148 wyganiać 150 wyganiacz 150 wygarać 151 wygarbować 134 wygartywać 135 wyginać 140 wyginąć 141 wyglądać 141 wygluzować 142 wygłabiać 143
wygładzić 142 wygłaszać 144 wygłobić 143 wygłos 144 wygłosić 144 wygłów 638 wygnać 146 wygnanie 146 wygnaniec 146 wygnaństwo 146 wygnić 147 wygoda 148, 638 wygodnicki 148 wygodność 148 wygodny 148 wygolić 149 wygon 150 wygonić 150 wygotować 153 wygramolić się 155 wygrana 154 wygrywać 154 wygrzać 160 wygrzebać 161 wygrzewać 160 wygubić 163 wyharatać 168 wyjąć (wyjechać) 203 wyjąć 202 wyjątek 202 wyjmować 202 wyjmywać 202 wyjść 194 wyk 638 wyka 638 wykać (wy) 637 wykałać (kłóć) 237 wykałaczka 237 wykaz 223 wykipieć 230 wyklinać 232 wykluwać (kłuć) 235 wykład 236 wykładać 236 wykłamywać 236 wykluwać 237 wyknąć 638 wykocić się 638 wykonać 252 wykopać 255 wykorzenić 258 wykot 638 wykotca 638 wykraczać 268 wykraść 264 wykrawki 268 wykrawywać 268 wykręcać 267 wykręcić 267
797 wykręt 267 wykrętny 267 wykroić 268 wykrot 638 wykryć 273 wykrzyczeć 275 wykrzyknąć 275 wykrzywiać 276 wykształcić 278 wykupić 282 wykusz 638 wykwintność 638 wykwintny 638 wykwintować 638 wykwinty 638 wyląc się 292 wylęgać się 292 wylegiwać się 292 wylew 289 wylewać 289 wylęgać się 292 wyliczyć 299 wylina (lenić) 295 wylizywać 301 wylot 292 wylub 638 wyludniać 303 wyłajać 305 wyławiać 313 wyłgiwać się 309 wyłogi 313 wyłoić 311 wyłom 311 wyłożyć 313 wyłubić 638 wyłubieć 638 wy łupić 315 wyłuskać 315 wyłuszczyć 315 wyłygać (się) 309 wyłysieć 315 wymagać 342 wymełek (mleć) 639 wymełtek 639 wymiana 329 wymiar 330 wymiąć 331 wymiączko 638 wymielek (mleć) 639 wymiełek 639 wymienić 329 wymierzięczyć 334 wymieść 335 wymię 638 wymijać 337 wymiot 336 wymioty 336 wymóc 342 wymoczki 343
51
798 wymoderować 342 wymusić 348 wymyślić 350 wynagrodzenie 353 wynajdywać 194 wynalazca 354 wynalazek 354 wynalezca 354 wynędzniały 358 wynętrzyć 638 wynik 363 wyniosły 361 wyobrazić 371 wyobraźnia 371 wyobraźnić 371 wyorać 381 wyorywać 381 wypaczać 380 wypadek 390 wypasywać 399 wypatroszyć 576 wypchać 401 wypiekać 406 wypierać (prać) 434 wypierać (przeć) 442 wypinać 405 wypitwać 639 wypłókiwać 421 wypocząć 74, 424 wypoczynek 424 wypoczywać 424 wyporek 639 wyportek 639 wyposażyć 432 wypowiadać 615 wypracowanie 434 wypragły 434 wypraszać 438 wyprawa 435 wyprawić 435 wyprężyć 436 wypróć 437 wyproście 439 wyprotek 639 wypróżnić 439 wypruwać 437 wypruwacz 437 wyprzeć (się) 442 wyprzęgnąć 436 wyprzotek 639 wypuczyć 447 wypukłość 447, 639 wypukły 447, 639 wypustki 448 wypychać 401 wjpytwać 639 wyrabiać 459 wyrachowany 451 wyraj 452
Indeks wyraz 455 wyrażenie 455 wyrczeć 602 wyrecytować 70 wyrębla 455 wyręczyć 458 wyrnąć (rój) 461 wyrób 459 wyrobnik 459 wyrodzić się 460 wyrostek 463 wyrostek 463 wyrównać 464 wyroząb 639 wyrozub 639 wyruwać 639 wyrwa 470, 639 wyrwać 470 wyrwancja 470 wyrwaniec 470 wyrywać 470 wyrywki 470 wyrządzić 474 Wyrzeka 618 wyrzekać 474 wyrzezać 476 wyrzędzić 474 wyrżnąć 477 wyrzut 477 wyrzynać 477 wyrzynek (rznąć) 477, 639 wyrzynka 639 wysadzać (się) 478 wyschły 483 wysep 639 wysiąkać 483 wysiąść 488 wysiewać 487 wysilić 491 wysk 637 wyskać 637 wyskok 494 wysławiać 499 wysługiwać 502 wysmukły 504 wysmyknąć się 504 wysoki 639 wysokopienny 409 wysota 639 wyspa 639 Wyspiański 639 wyspiarz 639 wysprz 639 wystarać się 513 wystawa 514 wystawca 514 wystawywać 512 występek 515
wystrugać 520 wystrzał 522 wystylizować 524 wysychać 483 wysyłać 499 wysypka 528 wysysać 511 wyślęczyć 531 wyśmienity 640 wyśmiewać 532 wyśrubować 535 wyświeżony 537 wyświęcać 537 wysza 639 wyszarzany 541 wyszczerzać 544 wyszczykać 546 wyszczynić 74, 640 wysze(j) 639 wyszka 639 wyszkolić 549 Wyszogród 639 wyszszy 639 wysztafirować 512 wyszukany 557 wyszyć się 639 wyszyna 639 wyszynka 640 wyszyplać 562 wytarabanić 565 wytargnąć 566 wytatynkować 563 wytępiać 570 wytężać 570 wytłumaczyć 572 wytoczyć 573 wytrawny 575 wytropić 577 wytrwały 578 wytrych 111 wytrysnąć 579 wytrzebić 579 wytrzeszczyć 581 wytrzeźwieć 581 wytrzęsać 579 wytrzymać 583 wytuzać 585 wytwarzać 587 wytwór 587 wytykać 571 wyuczać 593 wywalić 599 wyważyć 599 wywczasy 73 wywiad 615 wywiadywać się 615 wywielga (wilga) 621 wywiercać 617 wywieść 619
wywieszać 618 wywietrzały 623 wywieźć 619 wywijać 613 wywlec 625 wywłoka 627 wywnętrzać się 62 wywód 628 wywojować 629 wywolić 630 wywołać 630 wywróżyć 632 wjwyższać 639 wyza 640 wyzierać 657 wyziew 652 wyziewać 652 wyzina 640 wyzionąć 652 wyznaczyć 655 wyznawca 655 wyzuć 640 wyzunąć 640 wyzuty 640 wyzuwadlnia 640 wyzuwalnia 640 wyzwać 658 wyzwolić 630 wyzysk 660 wyzywać 658 wyżel 640 wyżerać 667 wyższy 639 wyżyć 669 wyżyłować 669 wyżymać 662 wyżyna 639 wz- (wez-) 608 wzajem (jąć) 202 wzarań 453 wzbać się 608 wzbadać się 608 wzbarać się 36 wzbierać 37, 608 wzbihć 649 wzchopić 182, 608 wzchowaniec 608 wzdęcie 86 wzdłuż 90 wzdraz 641 wzdrażać (drogi) wzdręga 640 wzdręka 640 wzdrój (zdrój) 65C wzdrygnąć się 608 wzdychać 106 wzdziałać 608 wzgarda 135 wzgardzić 135
Indeks wzgląd 141 względny 141 wziąć 640 wziąść 640 wziątek 640 wzięcie 640 wziętość 640 wzięty 640 wzjać (jechać) 203 wzmianka 329 wzminka 329 wznacki 640 wznaczny 640
wznak 640 wznawiać 366 wznieć 114, 640 wzniknąć 363 wzniosły 361 wznowić 366 wzobki 655 wzór 640 wzór (orać) 640 wzorać 640 wzorek 640 wzorować 640 wzorowy 640
799
wzorzysty 640 wzpłakać 608 wzpłodzić 608 wzpominać 641 wzpominek 641 wzpomionąć 641 wzpomnąć 641 wzpomnieć 641 wzprosić 608 wzprzeciwić się 608 wzpytać się 608 wzraz 641 wzrazić 641
wzrok 641 wzrokowy 641 wzrost 463 wzruszyć 466 wztecz, weztczy 635 wzwiedzieć 608 wzwiedzienie 608 wzwierać 608 wzwiesłować 608 wzwołać 608 wźda 635 wżdam 635 wżdy 635
zaderewnić 643 zadłużyć się 90 zadni 643 zadomowiony 93 Zadora (drzeć) 100 zadość 94 zadrasnąć 95 zadrzeć 100 zaduch(a) 102 zaduma 103 zadumany 103 za durno 104 zadusić 104 zaduszki 102 zaduszny 102 zadziec 643 zadzierać 100 zadzierg 110 zadzierka 100 zadzierowisty 643 zadzierzgnąć 110 zadziesiątać 643 zadziwić 114 zafundować 129 zaga 660 zagabnąć 130 zagadka 131 zagadkowy 131 zagadnąć 131 zagaić 132 zagałuszyć 133 zaganiacz 150 zagar 151 zagarniać 135 zagartać 135 zaginać 140 zaginąć 141 zaglądać 141 zagłaba 643 zagłabnąć 643 zagłada 142 zagława 643
zagłębie 143 zagłoba 643 zagłobić 643 zagłówek 144 zagłuszyć 145 zagnieżdżony 146 zagojski (gwozd) 166 zagon 150 zagorzalec 152 zagorzały 152 zagoździć (gwóźdź) 166 zagrażać 159 zagrążyć 162 zagroda 157 zagrodnik 157 zagrzebać 161 zagrzewać 160 zagrzęznąć 162 zagrzmieć 162 zagubić 163 zagudzować 164 zaguzować 164 zagważdzać 166 zahaczyć 167 zahamować 168 zaintonować 573 zaiskrzyć się 193 zajadły 196 zajady 207 zajazd 202 zając 643 zająć 202 zająkiwać się 203 zajem (jąć) 202 zajęcie 202 zajęczy 643 zajmować (jąć) 202 zajmywać 202 zajrzeć 656 zajście 194 zajść 194 zajuszać 208
2i z (ze) 641 za 642 za (aza) 642 zahaczyć 10 zabagać się 643 zabakać 12 zabastować 17 zabawa 18, 642 zabawca 18 zabawiać 18 zabawić 18 zabawka 18 zabawny 18 zabażać się 643 zabażka 643 zabaźyc się 643 zabić 25 zabiec 25 zabieg 25 zabiegać 25 zabiegliwy 25 zabierać 37 zabląże (blanka) 685 zabłądzić 31 zabłąkać się 31 zabłocić 31 zabłysnąć 32 zabobon 643 zabobonnik 643 zabójstwo 35 zaból 643 zabór 37 zaborczy 37 zabraknąć 37 zabraniać 41 zabronić 41 zabrzmieć 45 zabrznieć 45 zabudować 46 zaburzenie 50 zabyć 52, 643 zabyły 643
zabyt 643 zabytek 643 zabywać 643 zacapić 56 zachara 643 zacharja 643 zachcianka 177 zachcieć 177 zachęcić 178 zachłanny 180 zachód 181 zachorować 183 zachować 183 zachowawać 183 zachwaszczać 187 zaciąg 61 zaciekać 61 zaciężny 61 zacimiać 65 zacisze 61 zaciszny 61 zacny 66 zacofany 66 zacokać się 643 zaćmienie 65 zacz (-cz) 71 zaczadzić 71 zaczaić się 71 zacząć 74, 423 zaczątek 74 zaczepić 75 zaczepka 75 zaczerpnąć 76 zaczynać 74, 423 zad 643 zadanie 84 za darmo 85 zadatek 84 zadawać 84 zadawić 649 zadek 643 zaderewisty 643
;
51*
800 za jutra 209 zajutrek 209 zakalec 214 zakalony 214 zakał 214 zakasać 222 zakasować 211 zakasywać 222 zakaz 223 zakaźny 223 zakażony 223 zakąsić 225 zakąska 225 Zakuka (kliez) 234 zaklinać 232 zaklinić 234 zakład 236 zakładać 236 zakłopotany 238 zakłuwać 237 zakneblować 239 zakochany 242 zakolić (koło) 248 zakomunikować 250 zakon 643 zakonniczy 644 zakonnik 644 zakonny 644 zakononośca 361 zakopać 255 Zakopane 255 zakopertować 255 Zakopianie 255 zakordonowy 257 zakorkować 257 zakorzenić 258 zakosztować 260 zakotłować 242 zakradać się 264 zakraść się 264 zakrąglić 265 zakrążyć 265 zakres 266 zakręcić 267 zakręt 267 zakrętanina 267 zakryszka 272 zakryszyć 272 Zakrzewie 274 Zakrzewski 274 zakupno 282 zakutać 286 zakwaterować 287 zakwiść 288 zakwitać 288 zalawty 644 zalążek 292 zalecać (się) 644 zalecanki 644
Indeks zalecić 644 zaledwie 293 zalegać 292 zaległość 292 zalesić 290 zaletny 644 zaleta 644 zalety 644 zalew 289 zalewać 289 zależeć 297 zależny 297 zalotnik 644 zalotny 644 zaloty 644 zaludniać 303 załagodzić 305 załatwić 307 za la wiać 313 załebki 683 załoga 313, 644 założyciel 313 założyć 313 załubce (łub) 313 zamach 316 zamachnąć 316 zamakać 343 zamanąwszy 644 zamanuwszy 644 zamaszysty 316 zamącić 329 zamborza 560 zamczony 644 zamczysty 644 zamek 644 zameldować 328 zamesz (zamsz) 644,685 zamęście 327 zamęt 328 zamężna 327 zamiana 329 zamianować 329 zamiar 330 zamiast(o) 330 zamiatać 335 zamiejski 330 zamierzać 330 zamiesić 335 zamieszać 335 zamieszka 335 zamieść 335 zaminać 645 zamklany 644 zamkle 644 zamkhki 644 zamknąć 339 zanikowy 644 zamojski (most) 344 zamorski 344
zamorusać 344 Zamoście 344 Zamość 344 zamówić 345 zamożny 342 zamroczyć 346 zams (zamsz) 644 zams (gzyms) 644 zamsaki 644 zamsarki 644 zamsicki 644 zamsik 644 zamsz 644, 685 zamsz (gzyms) 644 zamtuz 645 zamtuzka 615 zamulić 348 zamursać 344 zamurzać 348 zamykać 339 zanadra 644 zanadrze 644 zanadto 646 zaniechać 359 zanieczyszczać 82 zaniemóc 342 zanikiel 645 zanim 190 zankiel 645 zanocny (noc) 365, 646 zanowiec 645 zanoza 645 zanózka 645 zanoże 615 zantuz 645 zaokrąglić 265 zapach 389 zapaciepić 65, 389 zapalczywy 392 zapał (pał) 392 zapamiętać 645 zapamiętanie 645 zaparstek 645 zapartek 645 zaparzać 395 zapas 645 zapasek 645 zapaska 645 zapaski 645 zapasować się 645 zapasy 645 zapaśmca 645 zapaśnik 645 zapaszysty 389 zapertek 645 zaperzyć się 402 zapewnić 403 zapieklić 407 zapieklony 407
zapierać się 442 zapinać 405 zaplatać 418 zapłata 420 zapłonić 421 zapój 426 zapominać 645 zapomnieć 645 zapomnienie 645 zapona 645 zaponica 645 zapora 441 Zaporożec 437 zapowiadać 615 zapowiedzi 615 zapraszać 438 zaprawa 435 zaprzaniec 442 zaprząc 436 zaprzeć się 442 zaprzęgać 436 zapuchnąć 447 zapusty 448 zapychać 401 zapylony 449 zapytać 450 zara 645 zarabiać 459 zaradzić 452 zaranek (rano) 453,646 zaranie 453 zarań 453 zaraz 645 zaraza 454 zarazem 454 zarazić 454 zaraźliwy 454 zarażenie 455 zardzały 456 zardzewiały 456 zarębywać 455 zaręczyć 458 zaręczyny 458 zarękawek 458 zarnaty (ziarno) 653 żarno 652 żarnowiec (zanowiec) 645 zarobek 459 zarobić 459 zarobkowy 459 zai obnik 459 zarost 463 zaróść 463 zarosi 463 zarwać 470 Zarwanica 470 zarwon 470 zaryglować 471
Indeks zarys 473 zarza (zorza) 656 zarządca 474 zarządzić 474 zarzekać się 474 zarzewie (żar) 662 zarżnąć 477 zarzut 477 zarzutka 477 zarzynać 477 zasada 479 zasadniczy 479 zasadzać 478 zasadzka 478 zasalacz (sól) 507 zasądzić 483 zasiek 488 zasklepić 493 zaskorzyć 499 zaskowyczeć 496 zasłabnąć 499 zasłaniać 500 zasłocić się 500 zasłona 500 zasmarkany 503 zasmęcić 503 zasmucić 503 zasraniec 510 zastać 512 zastanowić się 513 zastaw 514 zastawać 512 zastawiać 514 zastąpić 515 zastęp 515 zastole 517 zastrząc 522 zastygnąć 523 zasuwka 526 zasychać 483 zaścianek 529 zaścienić 62 zaślubienica 531 zaśniedziały 533 zaszachować 538 zaszargać 541 zaszczycać 546 zaszczyt 546 zaszpendować 509 zaszportać się 554 zaszpuntować 554 zataczać się 573 zatajać 563 zatamować 564 zatarasować 565 zatchły <.dech) 86 zatego 645 zatemperować 568 zatlumić 572
zatłuszczony 572 zatoczka 645 zatoka 573 zatonąć 573 zatracony 575 zatroskać się 577 zatrudnienie 577 zatrważać 578 zatrzymać 583 zatuka 645 zatulać 584 zatuszować 585 zatwardzić 586 zatwierać (zawierać) 387 zatwór 587 zatworzyć (zawrzeć) 387 zatyłek 589 zaufać 592 zaufany 592 zaułek 645 zausznik 592 zauszny 592 zawada 598 zawadjacki 645 zawadjaka 645 zawadzać 598 Zawadzki 598 zawalać 599 zawalić 599 zawarować 601 zawartka 646 zawarunkować 601 zaważę 645 zawczasu 73, 646 zawcześnie 73, 646 zawdy 646 zawdzięczać 112 zawiadowca 615 zawiadywać 615 zawiasa 645 zawiązać 611 zawiązek 611 Zawichost 187 zawidzieć 614 zawieja 610 zawieniec 610 zawierać 634 zawierszyć 617, 618 zawierucha 646 zawierzyć 611 zawiesa 645 zawieść 629 zawieszać 618 zawiewka 646 zawięziel (wiąz) 611 zawijać 613 za wikłać 612
zawinąć (wić) 613 zawinić 622 zawiosa 645 zawistny 646 zawiść 646 zawitać 625 zawlec 625 zawładnąć 625 zawód 646 zawodnik 646 zawodzić 646 zawój 646 zawoiek 646 zawojować 629 zawołać 630 zawora 634 zawracać 633 zawroch (warch) 601 zawrót 633 zawruch (warch) 601 zawrzeć 633 zawstydzić 635 zawsze 646 zawziąć się 640 zawziętość 640 zawzięty 640 zawznieć 640 zawżdy 646 zawżgi 646 zazdrosny 646 zazdrostny 646 zazdrościć 646 zazdrość 646 zazębić 646 zaziajać się 652 zazierać 657 zazionąć 652 zaznać 655 zazrość 646 zazula 646^ zażegnąć 664 zażognąć 664 zażyć 669 zażywać 669 ząb 646 ząbek 646 zabrz (żubr) 667 ząbrze (ząb) 646 zadrze (ząb) 646 zązeł 647 zązelić 647 zążel 647 zbaczać 35 zbadać 10 zban (dzban) 107 zbankrutować 14 zbarać się 36 zbawca 18 zbawiciel 18
801 zbawić 18 zbawienie 18 zbawienny 18 zberezje 647 zbereźnik 647 zbereźny 647 zberkać 649 zberki 649 zbery 649 zbędny 362 zbęk 649 zbiec 25 zbieg 25 zbiegły 25 zbielić (zbyiić) 649 zbierać 37 zbilić 649 zbiór 37 zbiornik 37 zbir 55 zbiednieć 28 zbłaźnić się 30 zbło 650 Zboiska 35 zbój 647 zbójca 647 zbójczy 647 zbójczyni 647 zbójnik 647 zbójować 647 zbolały 35 zbór 647 Zborowski 647 zborowy 647 zborzyszcze 647 zboże 647 zbożny 647 zbożowy 647 zbrodnia 648 zbrodniarz 648 zbrodniczy 648 zbrodzien 648 zbrój 648 zbroja 648 zbrojny 648 zbrojownia 648 zbrygować się 649 zbuczeć 649 zbucznieć 649 zbudować 46 zbudzić 47 zbuk 649 zbuntować 49 zbutwiałka 51 zbutwieć 51 zbuzować 51 zbyć 52, 649 Zbygniew 147 zbyiić 649
Indeks
802 zbyrceć 649 zbyrczeć 649 zbyrkać 649 zbyrki 649 zbyrkot 649 Zbyszewski 51 zbyt 649 zbyteczny 649 zbytek 649 zbytki 649 zbytkowny 649 zbytkowy 649 zbytni 649 zbytność 649 zbywać 649 zcicha 61 zcichapęk 61, 403 zczeznąć 674 zdanie 84 zdaniowy 84 zdawać się 84 zdawiendawna 85 zdawna 85 zdarny 649 zdarty 100 zdarzenie 649 zdarzyć (się) 649 zdawić 649 zdążać 86, 675 zdążyć 86, 675 zdba 194 zdbica 194 zdbik 649 zdblo 650 zdeb, zdbia (zdebia) 649 Zdeband 51 zdebka 194 zdech 86 zdechlak 86 zdechły 86 zdechnąć 86 zdejmywać 650 zdjąć 650 zdjęcie 650 zdoba 650 zdobić 650 zdobny 650 zdobyć 52 zdobycz 52 zdolny 92 zdołać 92 zdołu 92 zdra 650 zdrada 650 zdradliwy 650 zdradzić 650 zdradziecki 650 zdradźca 650 zdrajca 650
zdrewnieć 96 zdręchnąć 96 zdręczyć 96 zdrętwieć 97 zdrój 650 zdrojowisko 650 zdrojowy 650 zdrów 650 zdrowie 650 zdrowotny 650 zdrowy 650 zdroźność 650 zdrożny 650 zdruzgotać 99 zdrzeć 100 zdrzeń 456 zdrźeń 456 zdumieć się 650 zdumiony 650 zdun 650 zdybać 106 zdychać 86 zdziać 650 zdziczeć 113 zdziebko 651 zdzierca 100 zdziwić 114 ze (z) 641 zebro 654 zedrwieć 651 zedrzeć 100 zegar 651 zegarek 651 zegarmistrz 651 zeger 651 zejmywać 650 zejść 194 zekier 651 zekir 651 zekltać 651 zekpać 228 zelant 631 zele 651 żelować 651 zełozja 651 zełwa 651 zełwica 651 Zembrowo 667 zemknąć 339 zemrzeć 346 zemsta 347 zenkiel 645 zentyca 664 zeń 204 zepsować 445 zepsucie 445 zepsuty. 445 zepśnić się 651 zerk 651
zerkać 651 zerknąć 651 zestarzeć się 514 zesztywnieć 556 zetleć 571 zewnątrz 627, 684 zewnętrzny 627, 684 zez 652 zezować 652 zezowaty 652 zezula 646 zębaty 646 Zebrze 667 zędra 652 zęza 652 zgadnąć 131 zgaga 652 zgalareciały 132 zgarbić się 134 zgartywać 135 zginać 140 zginąć 141 zgliszcze (żec) 663 zgliwiały 141 zgło (gzło) 166 zgłoba 654 zgłobić 654 zgłobiwy 654 zgłobliwy 654 zgłodniały 143 zgłoska 144 zgłowa 654 zgłupieć 145 zgnilizna 147 zgnilki 147 zgnity 147 zgnuśniały 147 zgoda 148 zgodny 148 zgodzić 148 zgoić 149 zgolemo 652 zgolić 149 zgoła 150 zgon 150 zgonny 150 Zgórsk 193 zgorszenie 152 zgorzkniały 152 zgrabny 155 zgręzy 162 zgromić 158 zgroza 159 zgrubiały 159 zgruchotać 159 zgruntować 160 zgryzota 160 zgryźć 160 zgryźliwy 160
zgryźny 160 zgrzebl 652 zgrzebie 652 zgrzebło 161 zgrzebny 652 zgrzybiałość 163 zgrzybiały 163 zgrzyt 652 zgrzytać 652 zguba 163 zgubić 163 zgubność 163 zgubny 163 zgurbić się 134 zgwałcić 164 zhańbić 134 ziać, zieję 652 ziajać 652 ziarać 652 ziarko 653 ziarnisty 653 ziarnko 653 ziarno 652 ziąb 653 ziąbić 653 ziebro 654 zielazo 664 ziele 653 zieleń 653 zieleżnik 664 zielnik 653 zielonawy 653 zielony 653 ziem 653 ziemek 653 ziemia 653 ziemianin 653 ziemiański 653 ziemiaństwo 653 ziemiopłaz 420 ziemisty 653 ziemniaki 653 ziemny 653 ziemolez 654 Ziemomysł 489 Ziemowit 489 ziemski 653 ziepać 652 zierać 657 zierknąć 651 ziemisty 653 ziew 652 ziewać 652 zieziula 646 zięba 653 ziębić 653 ziębnąć 653 dęć 653 zima 654
Indeks zimnicá 654 zimny 654 zimoìez 654 zimolza 654 zimołza 654 zimostradny 654 zimoziele 654 zimozielej 654 zimozielon 654 zimozlim 654 zinąd 192 ziobro 654 ziółko 653 zioło 653 ziomek 653 zionąć 652 ziorać 652 zipać 652 zirać 657 ziścić 194 zjajany 652 zjawa 201 zjazd 202 zjąć 202, 650 zjednoczyć 204 zjełczeć 206 zjeść 207 zkozaczyć się 262 zląc się 297 zlec 292 zlecić 292 zletnić 291 zlew (zełwa) 427 zlić się 654 zlitować się 300 zlot 292 zluzować 304 złaja 305 złączyć 308 złew (zełwa) 427 złocić 654 złoczyńca 654 złodziej 654 złom 311 złorzeczenik 654 złorzeczyć 654 zlostnie 654 złostny 654 złościć się 654 złościwy 654 złość 654 złośnik 654 złośny 654 złotnica 654 złotnik 654 złoto 654 złotoUty 301 zlotousty 654 złoty 654
złożeń (zołzy) 656 złozić 656 złozować 656 złoży 656 złuda 314 złudny 314 zły 654 zmajstrować 318 zmanierowany 321 zmarnieć 322 zmarsk 323 zmarszczki 323 zmartwienie 347 zmądrzeć 326 zmęczyć 328 zmężnieć 327 zmiażdżyć 331 zmiąć 331 zmielać 339 zmienniczy 329 zmiennik 329 zmierzch 333 zmieszać 335 zmięty 331 zmizernieć 339 zmora 655 zmordować 344 zmorzyć 344 zmoskwicić 344 zmrok 333 żmuda 347 żmudny 347 zmudzić 347 zmurszeć 655 zmuszyć 680 zmyć 350 zmyknąć 339 zmysł 350 zmysłowość 350 zmyślić 350 znachodzić 181 znachor 655 znać 655 znać (snadź) 655 znaczny 655 znaczyć 655 znagła 353 znajdek 194 znajdować 194 znajdywać 194 znajomy 655 znajść 194 znak 655 znakomity 655 znakomy 655 znakować 655 znaleźć 297 znamienity 655 znamię 655
znamionać 655 znamionko 655 znamionować 655 znaniec 655 znany 655 znarowić 355 znawca 655 znawczyni 655 znękany 352 znić (zejść) 194 zniemczały 360 znienacka 655 znie(d)obaczka 10 zniesławiać 499 zniewaga 599 znieważyć 599 znikąd 363 zniknąć 363 znikomy 363 zniskąd 363 zniszczeć 364 zniszczyć 364 zniweczyć 364 zniżyć 364 znobić (ziębić) 653 znoić 655 znój 655 znojny 655 znużyć 359 zobać 655 zobaczyć 10 zobaczysko 10 zobki 656 zoczyć 377 zok (oko) 377 zolić 656 zolnik 656 zola 656 zołować 656 zołowka (zełwa) 651 zołwa 651 zołwica 651 zołza 656 zonaczyć 380 zopakować 380 zopytać 450 zorza 656 zostać 656 zowący 658 zowąd 387 zrana 453 zranią 453 zrazu 454 zrazy 454 zrciadlo 658 zresztą 458 zręczność 458 zręczny 458 zrękowiny 459
803 zrodzić 460 zrównać 464 zniszczony 468 zrządzić 657 zrzągać się 455 zrzeszenie 476 zrzeszyć się 476 zrzęda 657 zrzędny 657 zrzędzicha 657 zrzędzić 657 zrzędziocha 657 zrzucenina 477 zsiniały 491 zstrzępnąć 686 zsumować 526 zubać 656 zubel (zobać) 656 zubiarka 656 zubiarz 656 zubie 656 zubożyć 591 żubr (żubr) 667 zubr (żubrować) 657 żubrować 657 zuch 657 zuchowaty 657 zuchwały 657 zuć 657 zufka 657 z ukosa 259 zulc 507 zumieć się 650 zumieły 650 zumienie 650 zumiony 650 zupa 657 zupełnie 657 zupełny 657 zuwadlnia 657 zuwka 657 zuzula 646 zużelica 668 zwać 658 zwada 598 zwadzać 598 zwariować 602 zwaśnić 603 zważyć 598 zwęglać 609 zwężyć 605 zwiastować 658 zwiastun 658 związać 611 związek 611 związkowy 611 zwierciadło 658 zwierz 658 zwierzchnik 618
Indeks
804 zwierzchny 618 zwierzę 658 zwierzęcy 658 zwierzyna 658 zwieść 619 zwietrzeć (zwietszeć) 623 zwiędły 620 zwięźle 611 zwilżyć 621 zwiotszaly 623 zwiotszeć 623 zwisać 618 zwisły 618 zwłaszcza 625 zwód 628 zwodzicie! 628 zwodzić 628 zwój 629 zwolennik 630 zwoleny 630
zwoleństwo 630 zwolić 630 zwołać 630 zwon 658 zwonarz 658 zwonek 658 zwonica 658 zwoniec 658 zwonnik 658 zwónowy 658 zwońciec 658 zwończek 658 zwrot 633 zwrotka 633 zwrotnik 633 zwurdzić 658 zwycięzca 658 zwyciężycie! 659 zwyciężyć 658 zwyczaj 638 zwykły 638
żaba 660 żabiniec 660 żabka 660 Żaboklicz 234, 660 żabokrzek 660 żachnąć się 662 żaczek 661 żądać się 660 zadanie 660 żaden 660 żadliwy 660 żądny 660 żadzenie 660 żadzić się 660 żaga 660 źagawa (żec) 664 źagawica 664 źagawka 664 żagiel 660 żagiew (żec) 664 żaglować 660 żak (sak) 661 żak 661 żakiet 197 żakować 661 żakowski 661 żal 661 żalić się 661 żalm 661 żalnik 661 żałba 661 żałoba 661 żałobny 661 żałomsza 661
żałostny 661 żałościw 661 żałość 661 żałosny 661 żałować 661 żałtarz 661 żar 661 Żarki 661 żarliwość 662 żarliwy 661 żarłactwo 667 żarłak 667 żarłastwo 667 żarłoctwo 667 żarłoczny 667 żarłok 667 żarna 662 żarnów 662 żarnowiec 662 żarnowowy 662 żarnowy 662 żarny (żar) 662 żarota 662 żarotować 662 żarski 661 żarstki 661 żarstwa (żwir) 668 żart 662 żartobliwy 662 żartować 662 zarzewie 662 żarzka (żaga) 661 żarzotkt 662 żarzyć się 662
zwylubić 638 zwyżka 639 Zych 652 zyndra 652 zyhzyoar 190 zys 652 zysk 660 zyskać 660 zyskowny 660 Zys 652 zyz 652 zyza (zęza) 652 zyzowaty 652 zziajany 652 zzuć 657 zzuwać 657 zżąć 662 zżec 663 zżółkłość 666 zżyć 669 zżydowieć 069
zżymać (się) 662 ździarstwo (dziarg) 108 Ździary 662 ździebło 651 źdźbło 650 źle (zły) 654 źhć się 654 źrebiec 666 źrebię 666 żreć (źrzeć) 656 źrenica 656 źróbek 666 źródło 667 źrzadło 658 źrzeć, źrzę 656 źrzeć, źrzeję 657 źrzenica 656 źrzetelny 476 żwier (zwir) 668 źwięk 114, 658 żwir 668
zasnąć się 662 źażka 660 żąć, żmę 662 żąć, żnę 662 żądać 663 źądełko 663 źądlisty 663 żądło 663 żądny 663 żądza 663 źągło 663 żąp, źąpia 663 żbik (zdeb) 649 zdać 663 źdżar 662 Żdżary 662 żdżąć (zżąć) 662 żdżec (zżec) 663 źdżółktość 666 źdżółkły 666 źdżyć (zżyć) 669 źdźymać (zżymać) 662 -ż(e) 663 że 663 żebrać 663 żebrak 663 żebranina 663 żebro 654 żeby 663 żec, żgę 663 źegać 663 źegadło 663 Żegań 663 źegawica 664
źegawka 664 żeglarz 661 żegleń (żec) 663 żeglować 660 żegluga 660 żegnać 664 żegźułka 646 żela (żal) 661 żelatyna 132 żelazisty 664 żelazko 664 żelazny 664 żelazo 664 żeleźniak 664 żeleźnik 664 źełwa (zełwa) 427 żemełka 664 Żemła 664 żena(da) 179 żenować 179 żeniaczka 666 żeniec 662 żenich 666 żenić się 666 żenin 666 źeniuch 666 żeń (żąć) 662 żeńca 662 żeński 666 zeńszczyna 666 żeńszczyzna 666 żer (żyr) 669 żerać 667 źerada 662
ż
Indeks żerca (żyrzec) 669 żerdka 664 żerdź 664 żerować 669 żerowisko 669 żerstwa (żwir) 668 żertwa 670 żerucha 475 żerzawie (żar) 662 żerzec 669 żętyca 664 żgać 664 żgący 663 żglisko 663 żgnąć 664 żleb 664 żłób 664 żłóbek 664 żłódź 665 żłókcić 665 żłóktać 665 żłókto 665 żłukto 665 Żmigród 114, 658 żmij 665 żmija 665 żmikrupa 662 żminda 662 Żmójdź 653 żmuda 665 żmuda (żmudzin) fJB żmudny 665 żmudzić 665 żmudzin 665 Żmudź 653 żmudź 665 Żmujdż 653 żmurki 351 żnąć 662 Żniein 662 żnieja 662
Żnin 662 żnisiano 662 żniwiarka 662 żniwo 662 żófeczka (zufka) 657 żołądek 665 żołądkować się 665 żołądkowy 665 źolądż 665 żółciowy 665 żółć 665 żołd (więzożołd) 66S żołd 665 żołdak 66! żołdnierz „ żołdować 665 żołędny 665 Żółkiew 665 żółknąć 665 żołmierz 665 żołna 665 żołnierka 665 żołnierski 665 żołnierz 665 żołnierzować 665 żółtaczka 665 żołtarz 661 żołtarzyk 661 żółtko 665 żółtobrzuch 665 żółty 665 żółw, żółwia 666 żółwi 666 żona 666 żonin 666 żóraw 666 Żórawiny 666 żrać 667 źreb, źrebią 666 źrebię 666 żreć, żrę 666 w
żrelszy (źrzeć) 657 źródło 667 żrzeb, żrzebia 666 żrzeć 666 żrzedło 667 zrzódlo 667 żuba 668 żubr 667 źuchei 667 żuchelek 667 żuchleć 607 żuchliwy 667 żuchtać 667 żuchwa 667 żuć, żuję 667 żuczek 667 żufeczka (zufka) 657 źufka 657 żujka 667 żuk 667 żuł 667 Żuławy 667 żump (źąp) 663 żumpiarz 663 żupa 667 żupan (żupa) 667 żupan 668 żupca 667 zupica 668 żupnik 667 zur 668 żuraw 666 Żurawno 666 żurzyć się 668 żuwka (zufka) 657 żużel 668 źużelica 668 zwać (iuć) 667 żwawy 668 żwir 668 Zybura 669
805 życie 669 żyć 669 życzenie 669 życzyć 669 żyd 669 żjdki 669 żydowi n 669 żydowski 669 żydowstwo C69 źydziak 669 żydziuk 669 żylasty 669 żyła 669 żymać 662 źynać (żąć) 662 żyntyca 664 żyńca 662 żyr 669 żyrać 667 żyrandol 391 żyrca (żyrzec) ( żyrdź 664 żyrować 669 żyrzec 669 żytni 670 żyto 670 żywący 669 żywe srebro 670 żywica 670 żywić 670 żywioł 670 żywiołny 670 żywiołowy 670 żywociarz 670 żywokost 261 żywot 670 żywy 670 żyzność 669 żyzny 669 żyźń 669 źżony 663
SPIS ARTYKUŁÓW O TREŚCI OGÓLNEJ 37 52 Bydło Członki i części ciała . 78, 674 Dom 92 119 Imiennictwo osobowe . . . 190 213 272 677 679 Miesiąc, nazwy miesięczne . 334 349 350
352 356 Nazwy miejscowe . . 357 408 416 427 462 Rola Ryby 470 588 Ubiór 590 647 Zbroja . . . . . 648 . . 659
