Wolny wybór

Milton i Rose

FRIEDMAN

WOLNY WYBÓR Sosnowiec 2006

Oryginał: FREE TO CHOOSE: A Personal Statement. Copyright © 1980,1979 by Milton Friedman and Rose D. Friedman. Ali rights reserved. Książka, ani żadna jej część, nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. - a jednak może... (przyp. skanującego) Copyright © for the Polish edition by Krzysztof Haładus, 2005. Excerpt from "Barking Cats" by Milton Friedman in Newsweek Magazine, February 19, 1973. Copyright © 1973 by Newsweek, Inc. Ali rights reserved. Reprinted by permission. Excerpts from "The Swedish Tax Revolt" by Melvyn B. Krauss In The Wall Street Journal, February 1, 1979. Reprinted by permission of The Wall Street Journal, © Dow Jones & Co. Inc., 1979. Ali rights reserved. Tłumaczenie: Jacek Kwaśniewski, Przedmowa, rozdział IX, przypisy i dodatki Ireneusz Jakubczak Na podstawie materiałów Wydawnictwa PANTA Sosnowiec 1994 Wydawca:

Wydawnictwo Aspekt Krzysztof Haładus ul. Komuny Paryskiej 82 41-219 Sosnowiec tel./fax. (+48) 032-263-55-93 (+48) 503-047-370 www.aspekt.haladus.pl Druk i oprawa Rzeszowskie Zakłady Graficzne S.A. Druk z dostarczonych diapozytywów. ISBN-10: 83-922697-0-5 ISBN-13: 978-83-922697-0-0

OD WYDAWCY W n a s z y m społeczeństwie przedsiębiorczość, o d p o w i e d z i a l n o ś ć za swój los, niezależność od w ł a d z y , b y ł y przez trzy p o k o l e n i a t ł a m s z o n e i sukcesywnie niszczone. Dzisiaj p o t r z e b n a n a m j e s t najprostsza w i e d z a o p o d s t a w o w y c h kwestiach e k o n o m i c z n y c h i społecznych, z którymi stykamy się d o s ł o w n i e n a k a ż d y m kroku. L e k t u r a W O L N E G O W Y B O R U p o z w o l i r ó w n i e ż na s a m o d z i e l n ą o c e n ę i weryfikację informacji i w y p o w i e d z i p ł y n ą c y c h do nas szerokim s t r u m i e n i e m z m a s s m e d i ó w . Dzięki niej czytelnikowi znacznie łatwiej b ę d z i e zrozumieć i ocenić z a r ó w n o sens j a k i intencje w y p o w i a d a j ą c y c h swoje poglądy. W O L N Y W Y B Ó R to książka wyjątkowa. Idee i treści w niej zawarte w p ł y n ę ł y na gospodarcze losy wielu krajów świata. P o m i m o czasu, jaki upłynął od jej pierwszej publikacji w roku 1979, wciąż stanowi ona d o s k o n a l e u d o k u m e n t o w a n y w y k ł a d na temat s t o s u n k ó w społecznych w dzisiejszym państwie. Książka pokazuje m e c h a n i z m y sprawowania władzy, cele jakie jej przyświecają i rolę j a k ą odgrywa władza i p o s z c z e g ó l n e jej agendy, w życiu w s p ó ł c z e s n e g o człowieka. Pokazuje też efekty tego w p ł y w u na życie, z a r ó w n o całych społeczeństw, j a k i p o s z c z e g ó l n y c h jednostek. Wiele p r z y k ł a d ó w z a w a r t y c h w książce odnosi się do S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h - ojczyzny autora. J e d n a k dla P o l a k ó w treści w niej zawarte mają p r a w i e r ó w n ą wartość, j a k dla A m e r y k a n ó w . Polska dzisiaj - w roku 2006 - w b r e w opinii wielu, nadal stoi p o m i ę d z y systemem komunistyczno-socjalistycznym powojennego 45-lecia, a dzisiejszym, nic w y k r y s t a l i z o w a n y m ustrojem, zawierającym tylko niektóre e l e m e n t y w o l n e g o rynku. W czasie p o m i ę d z y p i e r w s z y m w y d a n i e m W O L N E G O W Y B O R U , a d n i e m dzisiejszym, zaszło b a r d z o wiele z m i a n na politycznej m a p i e świata. Niektóre sytuacje opisane w książce, wyglądają dzisiaj nieco inaczej. T y m nie mniej, zasadnicza treść i przekaz książki, nigdy nie stracą na swej aktualności. Jej kontynuacją jest T Y R A N I A S T A T U S Q U O . N a p i s a n a przez a u t o r ó w kilka lat później, opisuje znany w polityce problem, występujący w s p o ł e c z e ń s t w a c h d e m o k r a t y c z n y c h . Jak to się dzieje, że m i m o zapowiedzi d o k o n a n i a z a s a d n i c z y c h zmian, głoszonych przez p o l i t y k ó w w p r o g r a m a c h w y b o r c z y c h , po objęciu przez nich władzy, tak niewiele z m i a n udaje się im p r z e p r o w a d z i ć ?

WOLNY WYBÓR jest również nieocenioną lekturą dla każdego, kto chociażby w najmniejszym aspekcie zetknął się z władzą. Czy to będzie poseł, minister czy radny. Czy to będzie członek związku zawodowego, spółdzielni mieszkaniowej, fundacji. Czy wreszcie będzie to jedynie bierny, ale zaciekawiony obserwator procesów społecznych, to z uważnej lektury WOLNEGO WYBORU osiągnie istotną korzyść, o czym jestem szczerze przekonany. Serdecznie z a c h ę c a m do jej lektury. wydawca

S o s n o w i e c , m a r z e c 2006r.

Ricky'emu

i

Patriemu

PRZEDMOWA

Spis treści

Przedmowa Wstęp R o z d z i a ł 1: Rozdział 2: Rozdział 3 : Rozdział 4: R o z d z i a ł 5: Rozdział 6: Rozdział 7: Rozdział 8: R o z d z i a ł 9: R o z d z i a ł 10: Dodatki Przypisy Indeks

1X 1

Potęga rynku P o d tyranią rządowej kontroli A n a t o m i a kryzysu O d kołyski d o g r o b u Stworzeni równymi C o złego dzieje się z n a s z y m i s z k o ł a m i ? . . . K t o chroni konsumenta? K t o ochrania pracownika? L e k a r s t w o na inflację O d w r a c a się fala

8

35 66 86

123 143 181 219 238 2 7 3 3 0 1 3

^

3 1 4

Niniejsza książka ma dwoje r o d z i c ó w : Capitalism and Freedom, naszą wcześniejszą książkę o p u b l i k o w a n ą w 1962 r o k u (University of C h i c a g o Press) * o r a z cykl p r o g r a m ó w telewizyjnych p o d t y m sa­ m y m t y t u ł e m c o książka - „ F r e e t o C h o o s e . " C y k l t e n był e m i t o w a n y przez P u b l i c B r o a d c a s t i n g Service w ciągu dziesięciu kolejnych ty­ godni. Capitalism and Freedom b a d a „ r o l ę w o l n o k o n k u r e n c y j n e g o ka­ p i t a l i z m u - o r g a n i z u j ą c e g o przeważającą część działalności g o s p o ­ darczej p o p r z e z p r y w a t n ą p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć w w a r u n k a c h w o l n e g o rynku - j a k o systemu wolności ekonomicznej i w a r u n k u niezbędnego d o osiągnięcia w o l n o ś c i p o l i t y c z n e j . " N a jej k a r t a c h krystalizuje się określenie roli, j a k ą p o w i n i e n pełnić r z ą d w w o l n y m społeczeń­ stwie. W Capitalism and Freedom m ó w i m y : „ N a s z e z a s a d y nie określają ściśle i z d e c y d o w a n i e granicy, do której d o p u s z c z a l n e jest w y k o r z y s ­ t a n i e r z ą d u w celu w s p ó l n e g o d o k o n a n i a rzeczy t r u d n e j a l b o n i e m o ­ żliwej do osiągnięcia w p o j e d y n k ę , działając wyłącznie d r o g ą d o b r o ­ wolnej w y m i a n y . W k a ż d y m p o s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k u e w e n t u a l n e j interwencji należy s p o r z ą d z i ć zestaw a r g u m e n t ó w za i przeciw. Z a s a ­ dy m ó w i ą n a m , co jest k o r z y s t n e , a co nie o r a z co jest najważniej­ sze." A b y n a d a ć o w y m z a s a d o m treść i z i l u s t r o w a ć ich s t o s o w a n i e , Capi­ talism and Freedom r o z p a t r u j e k o n k r e t n e z a g a d n i e n i a - m . i n . p o l i t y k ę m o n e t a r n ą i fiskalną, rolę r z ą d u w oświacie, k a p i t a l i z m i d y s k r y m i n a ­ cję o r a z ł a g o d z e n i e s k u t k ó w u b ó s t w a . Wolny wybór jest książką mniej abstrakcyjną i bardziej k o n k r e t n ą . Czytelnicy Capitalism and Freedom znajdą tu pełniejszy w y k ł a d filozo* wydanie polskie - Kapitalizm i wolność, Centrum im. Adama Smitha i Rzecz­ pospolita, Warszawa 1993

X

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Przedmowa

xi

fii przenikającej o b y d w i e książki - jest tu więcej u k ł a d a n e k z k l o c k ó w niż p o d s t a w t e o r e t y c z n y c h . P o n a d t o , w książce tej zaznaczają się ożywcze wpływy p r ą d ó w w n a u k a c h p o l i t y c z n y c h m a j ą c y c h swe ź r ó d ­ ł a w myśli t a k i c h e k o n o m i s t ó w , j a k A n t h o n y D o w n s , J a m e s M . Bu­ c h a n a n , G o r d o n T u l l o c k , G e o r g e J . Stigler o r a z G a r y S . Becker, k t ó ­ rzy, p o ś r ó d wielu i n n y c h d o k o n a l i p a s j o n u j ą c y c h a n a l i z p o l i t y k i . Wol­ ny wybór t r a k t u j e u s t r ó j polityczny i g o s p o d a r c z y na zasadzie symetrii. I ten, i t e n t r a k t o w a n e są j a k o rynki, na k t ó r y c h o w y n i k u przesądzają w s p ó ł z a l e ż n o ś c i m i ę d z y l u d ź m i kierującymi się w swej działalności in­ t e r e s e m w ł a s n y m , a nie ( s z e r o k o p o j ę t y m i ) celami o g ó l n o s p o ł e c z n y m i , d e k l a r o w a n i e k t ó r y c h uważają z a k o r z y s t n e . Jest t o teza z a w a r t a im­ plicite w całej książce, a w y r a ż o n a explicite w rozdziale k o ń c o w y m .

w t r a k c i e j e g o realizacji. P r z e z cały n i e m a l o k r e s zdjęciowy i m o n t a ż o ­ wy p r a c o w a ł a z n a m i p i ą t k a ludzi z a w o d o w o z w i ą z a n y c h z telewizją: M i c h a e l L a t h a m - p r o d u c e n t cyklu, G r a h a m M a s s e y - reżyser filmu, Eben Wilson - współpracownik producenta i główny dokumentalista, M a r g a r e t Y o u n g - a s y s t e n t k a reżysera i s e k r e t a r k a p l a n u o r a z J a c k i e W a r n e r - k i e r o w n i k p r o d u k c j i . T o oni w p r o w a d z i l i n a s ł a g o d n i e , acz s t a n o w c z o w a r k a n a sztuki telewizyjnego filmu d o k u m e n t a l n e g o , p r z e p r o w a d z a j ą c przez wyboje z n i e z m i e n n y m t a k t e m i życzliwością. Im z a w d z i ę c z a m y , że z a p u s z c z a n i e się w t e n z a g a d k o w y i s k o m p l i k o ­ w a n y świat s t a ł o się pasjonującą i przyjemną p r z y g o d ą , a nie k o s z m a ­ r e m , co - j a k j u ż sobie u ś w i a d o m i l i ś m y - m o g ł o b y ł a t w o stać się n a ­ szym u d z i a ł e m .

Cykliczny p r o g r a m telewizyjny p o r u s z a t ę s a m ą t e m a t y k ę c o książ­ ka, której dziesięć r o z d z i a ł ó w o d p o w i a d a dziesięciu telewizyjnym au­ d y c j o m cyklu. N o s z ą też, z wyjątkiem o s t a t n i e g o r o z d z i a ł u , te s a m e tytuły. J e d n a k ż e cykl telewizyjny i książka b a r d z o się różnią - k a ż d e p o z o s t a j e w zgodzie ze s w y m c h a r a k t e r e m . K s i ą ż k a o m a w i a wiele kwestii, k t ó r e p o m i n i ę t o l u b t y l k o k r ó t k o z a s y g n a l i z o w a n o w p r o g r a ­ m a c h telewizyjnych z e względu n a k o n i e c z n e o g r a n i c z e n i a czasowe. P o z a t y m jest o n a d o k ł a d n i e j s z a i bardziej u s y s t e m a t y z o w a n a .

D o p o m i n a j ą c się o łączenie zwięzłości z precyzją i jasnością, z m u ­ sili n a s do p r z e m y ś l e n i a większości n a s z y c h koncepcji i z r e d u k o w a ­ n i a ich do n i e z b ę d n e g o m i n i m u m . Dyskusje z ich u d z i a ł e m , a t a k ż e z u d z i a ł e m e k i p filmowych z r ó ż n y c h k r a j ó w - j e d n o z najprzyjem­ niejszych zajęć w r a m a c h n a s z e g o przedsięwzięcia - p o z w o l i ł y n a m z a u w a ż y ć słabe p u n k t y w n a s z y m r o z u m o w a n i u i skłoniły do p o s z u ­ k i w a n i a ulepszeń. N i e s k r ę p o w a n i ścisłymi r y g o r a m i c z a s o w y m i tele­ wizji w pełni w y k o r z y s t a l i ś m y o w o c e o w y c h dyskusji w niniejszej książce.

D o podjęcia cyklu telewizyjnego n a p o c z ą t k u 1977 r o k u zachęcił n a s R o b e r t C h i t e s t e r , prezes P B S W Q L N z Erie w P e n s y l w a n i i . C y k l zawdzięcza swe p o w s t a n i e j e g o w y o b r a ź n i , u p o r c z y w e j p r a c y i o d d a ­ n i u w a r t o ś c i o m w o l n e g o s p o ł e c z e ń s t w a . I d ą c z a j e g o sugestią, p o m i ę ­ dzy w r z e ś n i e m 1977 a m a j e m 1978 r o k u , M i l t o n wygłosił dla r ó ż n y c h w i d o w n i p i ę t n a ś c i e w y k ł a d ó w , p o k t ó r y c h n a s t ę p o w a ł a dyskusja w s t u d i o . C a ł o ś ć z o s t a ł a z a r e j e s t r o w a n a n a t a ś m i e video. W i l l i a m J o vanovich zaangażował wydawnictwo H a r c o u r t Brace Jovanovich w k a m p a n i ę m a r k e t i n g o w ą n a g r a ń o r a z w y a s y g n o w a ł h o j n ą zaliczkę, j a k o w s p a r c i e f i n a n s o w e p r z y rejestracji w y k ł a d ó w . Ich r o z p r o w a d z a ­ n i e m zajmuje się o b e c n i e H a r c o u r t B r a c e J o v a n o v i c h , I n c . Z a p i s y wy­ k ł a d ó w posłużyły j a k o t w o r z y w o koncepcji s a m y c h p r o g r a m ó w tele­ wizyjnych. Jeszcze p r z e d u k o ń c z e n i e m w y k ł a d ó w B o b o w i C h i t e s t e r o w i u d a ł o się u z y s k a ć wystarczające ś r o d k i f i n a n s o w e , c o p o z w o l i ł o n a m przy­ stąpić do realizacji cyklu telewizyjnego. W y b r a l i ś m y V i d e o - A r t s z L o n d y n u , najlepszy zespół, k t ó r y m ó g ł zająć się p r o d u k c j ą . Po mie­ siącach w s t ę p n y c h p r z y g o t o w a ń właściwy o k r e s zdjęciowy r o z p o c z ą ł się w m a r c u 1978, a z a k o ń c z y ł d o p i e r o we w r z e ś n i u 1979 r o k u . A n t h o n y Jay, M i c h a e l P e a c o c k i R o b e r t R e i d z V i d e o - A r t s o d e ­ grali k l u c z o w ą rolę we wstępnej koncepcji cyklu, czuwając n a d n i m

Z a c i ą g n ę l i ś m y d ł u g wdzięczności w o b e c E d w a r d a C . Banfielda i D a v i d a D . F r i e d m a n a , k t ó r z y przeczytali pierwszą p e ł n ą r o b o c z ą wersję książki o r a z w o b e c G e o r g a Stiglera, A a r o n a D i r e c t o r a , C h i a k i Nishiyamy, Colina Campbella i Anny Schwartz. Rosemary Campbell spędziła w bibliotece długie g o d z i n y na ż m u d n e j p r a c y , s p r a w d z a j ą c fakty i d a n e liczbowe. N i e p o n o s i w i n y za e w e n t u a l n e błędy, gdyż część s p r a w d z a l i ś m y s a m i . D u ż o z a w d z i ę c z a m y G l o r i i V a l e n t i n e - sek­ r e t a r c e M i l t o n a , u której idą w p a r z e p o g o d a d u c h a i f a c h o w o ś ć . Na koniec, wysoko oceniamy p o m o c ze strony H a r c o u r t Brace Jovanovich, udzielaną po części b e z i m i e n n i e , a po części przez W i l l i a m a J o v a n o v i c h a , C a r o l Hill i naszą p a n i ą r e d a k t o r - Peggy B r o o k s . Telewizja ma swoją d r a m a t u r g i ę , gdyż o d w o ł u j e się do emocji i p o ­ c h ł a n i a u w a g ę bez reszty. M i m o t o o b s t a j e m y p r z y p o g l ą d z i e , ż e s ł o w o d r u k o w a n e jest bardziej s k u t e c z n y m n a r z ę d z i e m d l a celów edukacji i perswazji. A u t o r z y książki, nie p o p ę d z a n i przez tykający zegar, m o g ą zagłębić się w z a g a d n i e n i a . Czytelnik, nie r o z p r a s z a n y e m o c j o n a l n i e pociągającymi o b r a z a m i , n i e u b ł a g a n i e p r z e s u w a j ą c y m i się p o e k r a n i e , m o ż e się z a s t a n o w i ć i p o w r ó c i ć do c z y t a n y c h j u ż s t r o n i c . K t o ś , k t o d a ł się p r z e k o n a ć w j e d e n wieczór - czy n a w e t w ciągu dziesięciu g o d z i n n y c h w i e c z o r n y c h p o g a d a n e k - nie jest faktycznie

xii

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

p r z e k o n a n y . M o ż e z o s t a ć p r z e k a b a c o n y przez pierwszego lepszego w y z n a w c ę p r z e c i w n y c h p o g l ą d ó w w ciągu kolejnego wieczoru. J e d y n ą o s o b ą z d o l n ą Cię n a p r a w d ę p r z e k o n a ć jesteś T y s a m . M u s i s z n a spo­ kojnie p o d d a ć wszystkie z a g a d n i e n i a o b r ó b c e myślowej, r o z w a ż y ć liczne a r g u m e n t y . P o z w ó l im dojrzeć, by z c z a s e m zamieniły T w o j e u p o d o b a n i a na Twoje przekonania. Milton Friedman, Rose D. Friedman Ely, V e r m o n t 28 września 1979 r. „ D o ś w i a d c z e n i e p o w i n n o n a s n a u c z y ć najwyższej czujności w o b r o ­ nie s w o b ó d , gdy cele r z ą d u z a k ł a d a j ą korzyści. L u d z i e z r o d z e n i d o wolności są z n a t u r y g o t o w i o d e p r z e ć k a ż d y z a m a c h na swe s w o b o d y ze s t r o n y n i e c n y c h w ł a d c ó w . Większe z a g r o ż e n i a d l a w o l n o ś c i czają się w p o c h o p n y c h p o s u n i ę c i a c h ludzi żarliwych i m a j ą c y c h j a k najlepsze intencje, lecz niczego nie r o z u m i e j ą c y c h . "

Olmstead przeciw

- Sędzia L o u i s B r a n d e i s , Stanom Zjednoczonym, 277 U. S. 479 (1928)

WSTĘP

O d k ą d E u r o p e j c z y c y poczęli zasiedlać N o w y Świat, A m e r y k a stała się m a g n e s e m przyciągającym ludzi ż ą d n y c h p r z y g ó d , u c h o d z ą c y c h p r z e d t y r a n i ą l u b po p r o s t u p r a g n ą c y c h lepszego życia d l a siebie i swo­ ich dzieci. P o rewolucji a m e r y k a ń s k i e j i p o w s t a n i u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h s t r u m y k n a p ł y w a j ą c y c h e m i g r a n t ó w przekształcił się w X I X wieku w p o t ę ż n ą rzekę. M i l i o n y ludzi p r z e p ł y w a ł o A t l a n t y k , mniej d o c i e r a ł o przez Pacyfik. U c h o d z i l i p r z e d n ę d z ą i tyranią, z nadzieją na w o l n o ś ć i bogactwo. Przybywszy nie znajdywali ani ulic w y b r u k o w a n y c h z ł o t e m , a n i ł a t ­ w e g o życia, lecz w o l n o ś ć i szansę s p o ż y t k o w a n i a w ł a s n y c h z d o l n o ś c i . Większości z nich u d a w a ł o się p o p r z e z ciężką p r a c ę , p o m y s ł o w o ś ć , z a p o b i e g l i w o ś ć i ł u t szczęścia z r e a l i z o w a ć na tyle w ł a s n e m a r z e n i a i nadzieje, że zachęcali przyjaciół i k r e w n y c h , by do n i c h dołączyli. H i s t o r i a S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h jest opowieścią o c u d z i e g o s p o d a r ­ czym i p o l i t y c z n y m , k t ó r e stały się rzeczywistością dzięki zrealizowa­ n i u w p r a k t y c e d w ó c h z b i o r ó w idei - s f o r m u ł o w a n y c h d z i w n y m t r a ­ fem w p r a c a c h o p u b l i k o w a n y c h w t y m s a m y m 1776 r o k u . J e d e n z tych z b i o r ó w z a w a r t y z o s t a ł w Bogactwie narodów, arcy­ dziele S z k o t a A d a m a S m i t h a - ojca współczesnej e k o n o m i i . R o z w a ż a ­ n y jest t a m s p o s ó b , w j a k i system r y n k o w y m o ż e p o ł ą c z y ć w o l n o ś ć j e d n o s t e k realizujących w ł a s n e cele z p o t r z e b ą szerokiego w s p ó ł d z i a ł a ­ n i a i rozległej w s p ó ł p r a c y na p o l u g o s p o d a r c z y m w celu w y p r o d u k o ­ w a n i a żywności, odzieży i m i e s z k a ń . K l u c z o w a teza A d a m a S m i t h a b r z m i , iż o b i e s t r o n y b i o r ą c e u d z i a ł w w y m i a n i e m o g ą na niej skorzys­ t a ć i że dopóki współpraca jest całkowicie dobrowolna, w y m i a n a nie n a s t ą p i , o ile o b i e s t r o n y nie wyniosą z niej korzyści. N i e p o t r z e b n e są ż a d n a siła z e w n ę t r z n a , p r z y m u s czy p o g w a ł c e n i e w o l n o ś c i , a b y nastą­ piła w s p ó ł p r a c a , z której wszyscy o d n i o s ą p o ż y t e k . Dzieje się t a k , al­ b o w i e m , j a k m ó w i A d a m S m i t h , człowiekiem, k t ó r y „myśli t y l k o

3

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Wstęp

o w ł a s n y m z a r o b k u " , kieruje „ ( . . . ) j a k a ś n i e w i d z i a l n a r ę k a (...) t a k , a b y z d ą ż a ł d o celu, k t ó r e g o wcale nie z a m i e r z a ł o s i ą g n ą ć . Społeczeń­ stwo zaś, k t ó r e wcale w t y m nie bierze u d z i a ł u , nie zawsze na t y m źle w y c h o d z i . M a j ą c na celu swój w ł a s n y interes, człowiek często p o ­ p i e r a interesy s p o ł e c z e ń s t w a skuteczniej niż w t e d y , gdy z a m i e r z a słu­ żyć im rzeczywiście. N i g d y nie z d a r z y ł o mi się widzieć, a b y wiele d o b r e g o zdziałali ludzie, k t ó r z y u d a w a l i , i ż h a n d l u j ą dla d o b r a spo­ łecznego."1

P o ł ą c z e n i e wolności e k o n o m i c z n e j i politycznej z r o d z i ł o w X I X stu­ leciu w Wielkiej Brytanii i S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h złoty wiek, p r z y czym S t a n y Z j e d n o c z o n e p r o s p e r o w a ł y n a w e t lepiej niż Anglia. Z a ­ czynały z czystym k o n t e m . M n i e j t a m b y ł o k l a s o w y c h i s t a t u s o w y c h zaszłości, mniej r z ą d o w y c h o g r a n i c z e ń , a j e d n o c z e ś n i e żyźniejsza gleba dla energii, przedsiębiorczości i innowacji. P l u s p u s t y k o n t y n e n t cze­ kający n a z d o b y w c ó w .

2

D r u g i z b i ó r idei z n a l a z ł się w D e k l a r a c j i N i e p o d l e g ł o ś c i , n a p i s a n e j przez T o m a s z a Jeffersona i wyrażającej p o w s z e c h n e p r z e k o n a n i a j e g o r o d a k ó w . P r o k l a m o w a ł a o n a p o w s t a n i e n o w e g o n a r o d u , pierwszego w historii, k t ó r y swe istnienie o p a r ł na zasadzie, iż k a ż d y człowiek ma p r a w o d ą ż y ć d o realizacji w y z n a w a n y c h przez siebie w a r t o ś c i : „ U w a ­ ż a m y za z r o z u m i a ł e s a m e p r z e z się te p r a w d y , że wszyscy ludzie zostali s t w o r z e n i r ó w n i , że zostali w y p o s a ż e n i przez S t w ó r c ę w p e w n e nie­ z b y w a l n e p r a w a , m i ę d z y k t ó r y m i są: życie, w o l n o ś ć i d ą ż e n i e do szczę­ ścia". Ostrzej i bardziej k a t e g o r y c z n i e s f o r m u ł o w a ł tę myśl w niecały wiek później J o h n S t u a r t Mili: Jedynym celem usprawiedliwiającym ograniczenie przez ludzkość, indywidualnie lub zbiorowo, swobody działania jakiegokolwiek człowieka jest samoobrona (...), jedy­ nym celem, dla osiągnięcia którego ma się prawo sprawować władzę nad człowie­ kiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie in­ nych. Jego własne dobro, fizyczne lub moralne, nie jest wystarczającym usprawied­ liwieniem (...), każdy jest odpowiedzialny przed społeczeństwem jedynie za tę część swego postępowania, która dotyczy innych. W tej części, która dotyczy wyłącznie jego samego, jest absolutnie niezależny, ma suwerenną władzę nad sobą, nad swoim ciałem i umysłem. 2 Z n a c z n ą część historii S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h s t a n o w i ą p r ó b y prze­ ł o ż e n i a z a s a d D e k l a r a c j i N i e p o d l e g ł o ś c i n a język p r a k t y k i , począwszy o d batalii p r z e c i w k o n i e w o l n i c t w u , z a k o ń c z o n e j k r w a w ą wojną d o m o ­ wą, p o p r z e z p r ó b ę z a p r o w a d z e n i a idei r ó w n o ś c i szans, a ż d o s t o s u n ­ k o w o świeżej p r ó b y osiągnięcia r ó w n o ś c i w p o d z i a l e r e z u l t a t ó w . W o l n o ś ć g o s p o d a r c z a jest z a s a d n i c z y m w a r u n k i e m w o l n o ś c i poli­ tycznej. U m o ż l i w i a j ą c wzajemną w s p ó ł p r a c ę , bez s t o s o w a n i a p r z y m u ­ s u czy c e n t r a l n e g o k i e r o w a n i a , zmniejsza o n a o b s z a r , n a k t ó r y m spra­ w o w a n a jest w ł a d z a p o l i t y c z n a . W o l n y r y n e k , r o z p r a s z a j ą c w ł a d z ę ekonomiczną, rekompensuje także skutki, jakie może wywołać kon­ c e n t r a c j a w ł a d z y politycznej. P o ł ą c z e n i e w j e d n y c h r ę k a c h władzy e k o ­ n o m i c z n e j i politycznej jest najpewniejszą receptą na t y r a n i ę .

N a j b a r d z i e j p ł o d n e efekty w o l n o ś c i d a ł y o sobie z n a ć w rolnictwie. K i e d y o g ł a s z a n o D e k l a r a c j ę N i e p o d l e g ł o ś c i , niecałe trzy m i l i o n y ludzi z E u r o p y i Afryki (pomijając I n d i a n ) z a m i e s z k i w a ł o wąski p a s w z d ł u ż w s c h o d n i e g o wybrzeża. R o l n i c t w o b y ł o g ł ó w n y m zajęciem g o s p o d a r ­ czym. N a k a ż d y c h d w u d z i e s t u p r a c u j ą c y c h d z i e w i ę t n a s t u d o s t a r c z a ł o żywności n a p o t r z e b y kraju i n a e k s p o r t , k t ó r y m o p ł a c a n o t o w a r y s p r o w a d z a n e z z a g r a n i c y . O b e c n i e , a b y wyżywić 220 m i l i o n ó w miesz­ k a ń c ó w i d o s t a r c z y ć n a d w y ż k ę , k t ó r a czyni U S A największym e k s p o r ­ t e r e m żywności n a świecie, w y s t a r c z a j e d e n p r a c o w n i k r o l n y n a każ­ dych dwudziestu innych. C o w y w o ł a ł o t e n c u d ? Oczywiście nie c e n t r a l n e k i e r o w a n i e przez p a ń s t w o . T a k i e kraje, j a k R o s j a i jej satelici, C h i n y , J u g o s ł a w i a i I n d i e , k t ó r e stosują dzisiaj c e n t r a l n e k i e r o w a n i e , z a t r u d n i a j ą w rolnictwie od jednej czwartej d o p o ł o w y wszystkich p r a c u j ą c y c h t a m ludzi, a m i m o t o , b y z a p o b i e c m a s o w e m u g ł o d o w i , często odwołują się d o p o m o c y a m e r y ­ k a ń s k i e g o r o l n i c t w a . Przez większość o k r e s u szybkiej ekspansji rolni­ c t w a a m e r y k a ń s k i e g o r z ą d o d g r y w a ł n i e z n a c z n ą rolę. Z i e m i a była d o ­ s t ę p n a - ale była to ziemia d o t ą d n i e u p r a w i a n a . W drugiej p o ł o w i e X I X w i e k u z a ł o ż o n o tzw. l a n d - g r a n t colleges, k t ó r e f i n a n s o w a n y m i przez r z ą d k a n a ł a m i r o z p o w s z e c h n i a ł y informacje i wiedzę rolniczą. Bez wąt­ pienia j e d n a k g ł ó w n y m m o t o r e m rewolucji a g r a r n e j była p r y w a t n a inicjatywa działająca na w o l n y m i o t w a r t y m dla wszystkich r y n k u . Wyjątek s t a n o w i ł o j e d y n i e h a ń b i ą c e kraj n i e w o l n i c t w o . I gdy z o s t a ł o zniesione, właśnie w t e d y n a s t ą p i ł najszybszy w z r o s t . M i l i o n y e m i g r a n ­ t ó w z c a ł e g o świata m o g ł y wybierać, czy b ę d ą p r a c o w a ć n a s w o i m j a k o niezależni f a r m e r z y l u b b i z n e s m e n i , czy też dla k o g o ś i n n e g o - na wzajemnie u z g o d n i o n y c h w a r u n k a c h . L u d z i e m o g l i s w o b o d n i e ekspery­ m e n t o w a ć z n o w y m i t e c h n i k a m i - na w ł a s n e r y z y k o , z a r ó w n o jeśli e k s p e r y m e n t się nie p o w i ó d ł i ponieśli straty, j a k i osiągając zysk, jeśli im się u d a ł o . Mieli niewielką p o m o c z e s t r o n y r z ą d u . C o j e d n a k ważniejsze, r ó w n i e niewielkie były p r z e s z k o d y , na j a k i e z tej s t r o n y natrafiali. R z ą d zaczął o d g r y w a ć p o w a ż n ą rolę d o p i e r o w t r a k c i e i po W i e l k i m Kryzysie lat trzydziestych. D z i a ł a ł n a rzecz o g r a n i c z e n i a p r o d u k c j i w celu p o d t r z y m a n i a cen na sztucznie w y s o k i m p o z i o m i e . 2 — W o l n y wybór

4

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Wstęp

W z r o s t wydajności w rolnictwie zależał od przebiegającej równoleg­ le rewolucji p r z e m y s ł o w e j , k t ó r ą przyspieszała p a n u j ą c a w o l n o ś ć . Z p r z e m y s ł u n a d c h o d z i ł y n o w e m a s z y n y d y n a m i z u j ą c e p r o d u k c j ę rol­ ną. I na o d w r ó t , rewolucja p r z e m y s ł o w a była u z a l e ż n i o n a od ilości siły r o b o c z e j , zwalnianej ze wsi dzięki rewolucji a g r a r n e j . P r z e m y s ł i rol­ n i c t w o m a s z e r o w a ł y r ę k a w rękę.

n o r y n k o w e g o . T e n mit sprawił, że o p i n i a p u b l i c z n a przyłączyła się do intelektualistów w zmienionej t e r a z ocenie s t o p n i a o d p o w i e d z i a l n o ś c i jednostki i państwa. Przestano akcentować odpowiedzialność jedno­ stki za jej w ł a s n y los, a z a c z ę t o p o d k r e ś l a ć , iż jest o n a t y l k o p i o n k i e m p o r u s z a n y m przez siły, k t ó r y c h nie jest w stanie k o n t r o l o w a ć . P o g l ą d , ż e r z ą d m a służyć j a k o a r b i t e r c h r o n i ą c y j e d n o s t k i p r z e d w z a j e m n y m s z k o d z e n i e m sobie, u s t ą p i ł p r z e k o n a n i u , że j e g o rolą - p o d o b n i e j a k r o d z i c ó w - jest w y m u s z a n i e , a b y j e d n i p o m a g a l i d r u g i m .

Z a r ó w n o S m i t h , j a k i Jefferson widzieli w k o n c e n t r a c j i w ł a d z y p a ń ­ stwowej wielkie z a g r o ż e n i e dla zwykłego człowieka; widzieli p o t r z e b ę n i e u s t a n n e j o c h r o n y o b y w a t e l a p r z e c i w k o tyranii r z ą d u . T a k i cel przy­ świecał D e k l a r a c j i P r a w Virginii (1775), a m e r y k a ń s k i e j K a r c i e P r a w (1791) i p o d z i a ł o w i w ł a d z z a p i s a n e m u w K o n s t y t u c j i U S A . T e n s a m cel w y z n a c z a ł k i e r u n e k ewolucji p r a w a brytyjskiego, począwszy od wydania w X I I I wieku M a g n a C a r t a aż do końca wieku X I X . W ro­ z u m i e n i u S m i t h a i Jeffersona rolą r z ą d u był a r b i t r a ż , nie u c z e s t n i c t w o . I d e a ł e m , k t ó r y Jefferson s f o r m u ł o w a ł w swym pierwszym p r z e m ó w i e ­ niu i n a u g u r a c y j n y m (1801), był „ m ą d r y i oszczędny rząd, k t ó r y p o ­ w s t r z y m a ludzi p r z e d w y r z ą d z a n i e m sobie wzajemnie krzywd, p o z o ­ stawiając i m p o z a t y m w o l n o ś ć w d ą ż e n i u d o r o z b u d o w y p r z e m y s ł u i rozkwitu".

5

Te p o g l ą d y zaważyły na p r z e b i e g u w y d a r z e ń w S t a n a c h Z j e d n o c z o ­ nych w ciągu ubiegłego półwiecza. D o p r o w a d z i ł y d o w z r o s t u a p a r a t u r z ą d o w e g o n a wszystkich szczeblach o r a z p r z e s u n i ę c i a w ł a d z y z e szczebla l o k a l n y c h legislatur i a p a r a t ó w w y k o n a w c z y c h do legislatury centralnej i c e n t r a l n e g o a p a r a t u w y k o n a w c z e g o . R z ą d , w imię bezpie­ czeństwa i r ó w n o ś c i , w c o r a z większym zakresie p o d e j m o w a ł z a d a n i e odbierania jednym, aby dać innym. Jeden po drugim ustanawiano r z ą d o w e p r o g r a m y w celu „ u p o r z ą d k o w a n i a " n a s z y c h „ d ą ż e ń d o roz­ b u d o w y p r z e m y s ł u i r o z k w i t u " , co s t a w i a ł o na głowie f o r m u ł ę Jeffer­ s o n a (rozdział 7).

J a k na ironię, sukcesy z r o d z o n e przez w o l n o ś ć e k o n o m i c z n ą i poli­ tyczną zmniejszyły ich u r o k w o c z a c h późniejszych myślicieli. R z ą d w k o ń c u X I X stulecia, o w ą s k o z a k r e ś l o n y c h k o m p e t e n c j a c h , c e c h o ­ w a ł a n i e z n a c z n a k o n c e n t r a c j a w ł a d z y zagrażającej p r z e c i ę t n e m u czło­ wiekowi. O d w r o t n ą s t r o n ą m e d a l u b y ł o t o , ż e n i e z n a c z n a w ł a d z a da­ w a ł a niewiele możliwości czynienia d o b r a przez ludzi, k t ó r z y tego p r a ­ gnęli. A p o n i e w a ż w n i e d o s k o n a ł y m świecie wciąż b y ł o wiele zła, p o s t ę p s p o ł e c z e ń s t w a sprawił, że to istniejące jeszcze zło w y d a w a ł o się t y m bardziej n i e z n o ś n e . J a k zawsze p r z y t y m - p o m y ś l n y o b r ó t rzeczy u z n a n o z a n a t u r a l n y . Z a p o m n i a n o o niebezpieczeństwie, j a k i e z a g r a ż a w o l n o ś c i ze s t r o n y silnego r z ą d u . Pociągająca stała się myśl, ile d o b r a m ó g ł b y uczynić silniejszy rząd - jeżeli t y l k o z n a l a z ł b y się w „ d o b r y c h " rękach.

T e n rozwój w y p a d k ó w w y w o ł a n y z o s t a ł z b o ż n y m i i n t e n c j a m i , istot­ nie w s p o m a g a n y m i przez p a r t y k u l a r n e interesy. N a w e t najgorętsi o r ę ­ d o w n i c y p a ń s t w a o p i e k u ń c z e g o zgadzają się, że j e g o wyniki są nieza­ dowalające. W sferze w ł a d z y zdaje się faktycznie istnieć - j a k i na r y n k u - niewidzialna r ę k a , ale d z i a ł a o n a d o k ł a d n i e o d w r o t n i e aniżeli ta, o p i s a n a przez A d a m a S m i t h a . J e d n o s t k ą , k t ó r a p r a g n ą c j e d y n i e służyć interesowi p u b l i c z n e m u , p o p i e r a interwencję p a ń s t w a , kieruje „ n i e w i d z i a l n a r ę k a " , k t ó r a sprzyja ( c h o ć nie było t o wcale z a m i e r z o ­ ne) czyjemuś interesowi p r y w a t n e m u . T e n w n i o s e k będzie ciągle p o ­ w r a c a ł , gdy w kolejnych r o z d z i a ł a c h b ę d z i e m y b a d a ć obszary, n a d k t ó r y m i p a ń s t w o sprawuje k o n t r o l ę , czy t o , a b y z a p e w n i ć bezpieczeń­ stwo (rozdział 4), r ó w n o ś ć (rozdział 5), krzewić o ś w i a t ę (rozdział 6), c h r o n i ć k o n s u m e n t a (rozdział 7), p r a c o w n i k a ( r o z d z i a ł 8) a l b o też za­ p o b i e c inflacji i p o b u d z a ć z a t r u d n i e n i e (rozdział 9).

Te idee poczęły o d d z i a ł y w a ć na p o l i t y k ę r z ą d u brytyjskiego z p o ­ c z ą t k i e m X X wieku. Zyskiwały też r o s n ą c ą a p r o b a t ę i n t e l e k t u a l i s t ó w w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , j e d n a k t y l k o w niewielkim s t o p n i u wpły­ nęły na p o l i t y k ę r z ą d u a m e r y k a ń s k i e g o p r z e d W i e l k i m K r y z y s e m z lat trzydziestych. J a k p o k a ż e m y w rozdziale 3, kryzys t e n z o s t a ł wywoła­ ny b ł ę d a m i r z ą d u w jednej dziedzinie - p i e n i ą d z a - w której s p r a w o w a ł o n w ł a d z ę o d p o c z ą t k u istnienia R e p u b l i k i . J e d n a k ż e nie u z n a n o ani w ó w c z a s , ani o b e c n i e , i ż t o r z ą d p o n o s i o d p o w i e d z i a l n o ś ć . Z a m i a s t tego kryzys i n t e r p r e t o w a n o p o w s z e c h n i e j a k o fiasko k a p i t a l i z m u wol-

M o ż e m y powiedzieć z a A d a m e m S m i t h e m , ż e j a k d o t ą d „właściwe k a ż d e m u człowiekowi n i e u s t a n n e i ciągłe dążenie do tego, by p o p r a w i ć swój byt, czyli to ź r ó d ł o , z k t ó r e g o p o c h o d z i b o g a c t w o p a ń s t w a i n a ­ r o d u , j a k r ó w n i e ż o s ó b p r y w a t n y c h " b y ł o „ d o ś ć silne, a b y u t r z y m a ć naturalny postęp na drodze rozwoju gospodarczego, m i m o m a r n o ­ t r a w s t w a r z ą d u i największych b ł ę d ó w a d m i n i s t r a c j i . Rzecz się ma p o d o b n i e j a k z o w y m n i e z b a d a n y m ź r ó d ł e m życia zwierzęcego, k t ó r e p r z y w r a c a często z d r o w i e i energię o r g a n i z m o w i nie t y l k o na p r z e k ó r c h o r o b i e , ale i w b r e w n i e d o r z e c z n y m z a l e c e n i o m l e k a r z a " . 3 J a k d o t ą d

6

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Wstęp

t a k właśnie jest. „ N i e w i d z i a l n a r ę k a " A d a m a S m i t h a była wystarcza­ j ą c o silna, a b y zwalczać t ł u m i ą c e energię s k u t k i d z i a ł a n i a innej „ n i e ­ widzialnej r ę k i " - działającej w sferze polityki. D o ś w i a d c z e n i a o s t a t n i c h lat - zwolnienie t e m p a w z r o s t u i wydajności - r o d z ą wszakże zwątpienie, czy p r y w a t n a p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć z d o l n a będzie w d a l s z y m ciągu przezwyciężać krępującą k o n t r o l ę r z ą d u , jeśli b ę d z i e m y wciąż udzielać mu c o r a z większej w ł a d z y , a „ n o w ą k l a s ę " urzędników państwowych upoważniać do wydawania (rzekomo w na­ szym imieniu) c o r a z większej części d o c h o d u . Prędzej czy później - a być m o ż e prędzej niż wielu z n a s oczekuje - wciąż r o s n ą c y r z ą d zniszczy z a r ó w n o d o b r o b y t , k t ó r y z a w d z i ę c z a m y w o l n e m u r y n k o w i , j a k i osobi­ stą w o l n o ś ć , t a k w s p a n i a l e p r o k l a m o w a n ą w D e k l a r a c j i N i e p o d l e g ł o ś c i .

cia na nią t a k , a b y większe z a u f a n i e p o k ł a d a ł a w i n d y w i d u a l n e j inic­ jatywie i s w o b o d n e j w s p ó ł p r a c y aniżeli w skrajności t o t a l n e g o kolek­ tywizmu. W k o ń c o w y m r o z d z i a l e z b a d a m y , dlaczego w r z e k o m o d e m o k r a t y ­ c z n y m systemie p o l i t y c z n y m interesy p a r t y k u l a r n e biorą g ó r ę n a d in­ teresem o g ó l n y m . Z b a d a m y , c o m o ż n a z r o b i ć , a b y n a p r a w i ć u s t e r k ę systemu o d p o w i e d z i a l n ą za ten s t a n rzeczy - j a k m o ż n a o g r a n i c z y ć rząd, nie n a r u s z a j ą c j e g o z d o l n o ś c i d o w y k o n y w a n i a z a s a d n i c z y c h funkcji: o b r o n y n a r o d u p r z e d w r o g i e m z e w n ę t r z n y m , o c h r o n y k a ż d e ­ go przed przemocą ze strony współobywateli, rozstrzygania sporów i umożliwiania ustalania n o r m , które będziemy stosować.

N i e doszliśmy jeszcze d o miejsca, z k t ó r e g o nie m a j u ż p o w r o t u . J a k o s p o ł e c z e ń s t w o wciąż m o ż e m y wybierać, czy b ę d z i e m y k o n t y n u ­ o w a ć niebezpieczny zjazd „ d r o g ą d o n i e w o l n i c t w a " , j a k z a t y t u ł o w a ł swą g ł ę b o k ą i w p ł y w o w ą książkę F r i e d r i c h H a y e k , czy też n a ł o ż y m y na r z ą d silniejsze p ę t a i - a b y osiągnąć nasze osobiste cele - b ę d z i e m y bardziej p o l e g a ć n a s w o b o d n e j w s p ó ł p r a c y w o l n y c h j e d n o s t e k . C z y n a s z złoty wiek z a k o ń c z y się n o w y m p o p a d n i ę c i e m w t y r a n i ę i niedolę u b ó s t w a , k t ó r e zawsze istniały i k t ó r e r ó w n i e ż dzisiaj s t a n o w i ą los większości r o d z a j u ludzkiego? C z y też b ę d z i e m y mieli na tyle r o z u m u , p r z e z o r n o ś c i i o d w a g i , by zmienić bieg w y d a r z e ń , uczyć się z d o ś w i a d ­ czeń i o d n i e ś ć korzyści z „ o d r o d z e n i a się w o l n o ś c i " ? Jeżeli m a m y d o k o n a ć t e g o w y b o r u m ą d r z e , m u s i m y z r o z u m i e ć p o d ­ s t a w o w e z a s a d y n a s z e g o systemu: e k o n o m i c z n e - w y ł o ż o n e przez A d a m a S m i t h a , k t ó r e wyjaśniają w j a k i s p o s ó b z ł o ż o n y , z o r g a n i z o w a ­ ny i s p r a w n i e działający system m o ż e się rozwijać i p r o s p e r o w a ć bez c e n t r a l n e g o k i e r o w a n i a o r a z j a k m o ż n a osiągnąć w s p ó ł p r a c ę bez sto­ s o w a n i a p r z y m u s u (rozdział 1), a t a k ż e polityczne - w y ł o ż o n e przez T o m a s z a Jeffersona (rozdział 5). M u s i m y z r o z u m i e ć , dlaczego p r ó b a z a s t ą p i e n i a wolnej w s p ó ł p r a c y j e d n o s t e k c e n t r a l n y m k i e r o w a n i e m m o ­ ż e s p o w o d o w a ć t a k wiele s z k ó d (rozdział 2). M u s i m y t a k ż e z r o z u m i e ć ścisły związek p o m i ę d z y wolnością polityczną i e k o n o m i c z n ą . Na szczęście fala się o d w r a c a . W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , Wielkiej Brytanii, w k r a j a c h E u r o p y Z a c h o d n i e j i w wielu i n n y c h k r a j a c h na c a ł y m świecie w z r a s t a z r o z u m i e n i e niebezpieczeństw, g r o ż ą c y c h ze s t r o n y silnego, r o z b u d o w a n e g o r z ą d u . T a z m i a n a znajduje odbicie nie t y l k o w opinii publicznej, lecz r ó w n i e ż w k o ł a c h r z ą d z ą c y c h . D l a n a ­ szych przedstawicieli staje się j u ż politycznie k o r z y s t n e śpiewać na in­ ną n u t ę , a n a w e t , być m o ż e , i d z i a ł a ć inaczej. W opinii publicznej d o s t r z e g a m y jeszcze inną p o w a ż n ą z m i a n ę . M a m y o t o szansę wpłynię-

7

Potęga ROZDZIAŁ 1

Potęga rynku A b y się pożywić, u b r a ć , o c h r o n i ć p r z e d k a p r y s a m i n a t u r y l u b p o p r o s t u z a b a w i ć , k o r z y s t a m y c o d z i e n n i e z niezliczonych d ó b r i usług. U z n a j e m y z a oczywiste, ż e b ę d ą o n e d o s t ę p n e , gdy t y l k o z e c h c e m y j e n a b y ć . N i e z a s t a n a w i a m y się nigdy, ilu ludzi m u s i a ł o b y ć w t e n czy i n n y s p o s ó b z a a n g a ż o w a n y c h w ich d o s t a r c z e n i e . N i g d y nie z a d a j e m y sobie p y t a n i a , j a k to się dzieje, że sklep spożywczy za r o g i e m , a obec­ nie c o r a z częściej s u p e r m a r k e t , m a n a p ó ł k a c h t e a r t y k u ł y , k t ó r e chce­ my k u p i ć , a większość z n a s z a r a b i a tyle pieniędzy, że m o ż e to uczynić. N a t u r a l n y m w y d a w a ł o b y się, ż e k t o ś m u s i w y d a w a ć polecenia, b y z a p e w n i ć p r o d u k c j ę „ w ł a ś c i w y c h " t o w a r ó w w e „ w ł a ś c i w e j " ilości o r a z ich d o s t a w ę d o „właściwych m i e j s c " . Jest t o j e d n a z m e t o d k o o r d y n a ­ cji d z i a ł a ń dużej g r u p y ludzi - m e t o d a w o j s k o w a . G e n e r a ł wydaje roz­ kazy pułkownikowi, pułkownik majorowi, major porucznikowi, po­ r u c z n i k sierżantowi, a sierżant szeregowcowi.

rynku

9

szczeblu zawiązuje się t a m d o b r o w o l n a w s p ó ł p r a c a , c z a s a m i legalnie, c z a s a m i nielegalnie, k t ó r a u z u p e ł n i a c e n t r a l n e p l a n o w a n i e i zmniejsza 1 skutki jego sztywności. W rolnictwie e t a t o w i p r a c o w n i c y p a ń s t w o w y c h g o s p o d a r s t w m o g ą , dla w ł a s n y c h p o t r z e b l u b n a s p r z e d a ż n a s t o s u n k o w o w o l n y m r y n k u , u p r a w i a ć w czasie w o l n y m od p r a c y ziemię i h o d o w a ć zwierzęta na m a ł y c h p r y w a t n y c h d z i a ł k a c h . S t a n o w i ą o n e mniej niż 1 p r o c e n t użyt­ k ó w r o l n y c h , p o d o b n o j e d n a k dostarczają p r a w i e j e d n e j trzeciej glo­ balnej p r o d u k c j i rolnej w Z S R R (piszemy „ p o d o b n o " , gdyż należy oczekiwać, i ż p o cichu n i e k t ó r e p r o d u k t y g o s p o d a r s t w p a ń s t w o w y c h są o d s t a w i a n e na r y n e k j a k o p o c h o d z ą c e z działek). N a r y n k u p r a c y j e d n o s t k i r z a d k o s ą k i e r o w a n e d o k o n k r e t n y c h za­ jęć; z a r z ą d z a n i a siłą r o b o c z ą w t y m sensie jest rzeczywiście niewiele; więcej p o p r z e z p ł a c e , k t ó r e , p o d o b n i e j a k w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , umożliwiają l u d z i o m orientację p r z y w y b o r z e p r a c y . R a z z a t r u d n i e n i m o g ą b y ć n a s t ę p n i e zwolnieni l u b odejść d o innej p r a c y , k t ó r ą cenią wyżej. Istnieją j e d n a k liczne o g r a n i c z e n i a , k t o i gdzie m o ż e p r a c o w a ć i oczywiście p r a w o z a b r a n i a j ą c e k o m u k o l w i e k bycia p r a c o d a w c ą . M i ­ m o t o istnieją liczne nielegalne w a r s z t a t y obsługujące rozległy c z a r n y rynek. P r z y m u s o w a a l o k a c j a p r a c o w n i k ó w n a wielką skalę jest p o p r o s t u n i e w y k o n a l n a ; p o d o b n i e j a k c h y b a c a ł k o w i t a likwidacja pry­ watnej przedsiębiorczości. W Z w i ą z k u R a d z i e c k i m a t r a k c y j n o ś ć r o ż n y c h zajęć zależy często od tego, czy m o ż n a je w y k o r z y s t a ć do r o b i e n i a fuch i lewych z a r o b k ó w . Jeżeli m i e s z k a n i e c M o s k w y zgłosi się d o p a ń s t w o w e g o p u n k t u n a ­ praw, może miesiącami czekać na n a p r a w ę popsutego sprzętu d o m o ­ wego. Ale z a m i a s t tego m o ż e się d o g a d a ć p r y w a t n i e - b a r d z o zresztą p r a w d o p o d o b n e , że z k i m ś , k t o p r a c u j e w p u n k c i e p a ń s t w o w y m . W efekcie będzie m i a ł s z y b k o n a p r a w i o n y sprzęt, a wynajęty na lewo pracownik otrzyma ekstra zarobek. Obaj będą zadowoleni.

M e t o d a n a k a z o w a m o ż e b y ć j e d n a k g ł ó w n y m l u b w y ł ą c z n y m spo­ s o b e m organizacji t y l k o w b a r d z o nielicznych g r u p a c h . N a w e t najbar­ dziej a u t o k r a t y c z n a g ł o w a r o d z i n y nie jest w stanie k i e r o w a ć c z y n a m i p o z o s t a ł y c h jej c z ł o n k ó w p o p r z e z n a k a z y . W rzeczywistości ż a d n a s p o r a a r m i a nie m o ż e być d o w o d z o n a wyłącznie p r z y p o m o c y roz­ k a z ó w . Jest nie d o p o m y ś l e n i a , b y g e n e r a ł p o s i a d a ł informacje nie­ z b ę d n e d o k i e r o w a n i a k a ż d y m r u c h e m szeregowca. W k a ż d y m ogni­ wie ł a ń c u c h a d o w o d z e n i a , t a k oficer, j a k i szeregowiec, m u s i p o s i a d a ć s w o b o d ę b r a n i a p o d u w a g ę informacji o tych specyficznych okolicz­ n o ś c i a c h , k t ó r y c h nie z n a j e g o p r z e ł o ż o n y . R o z k a z y m u s z ą b y ć u z u ­ p e ł n i a n e d o b r o w o l n ą w s p ó ł p r a c ą , k t ó r a jest t e c h n i k ą k o o r d y n o w a n i a d z i a ł a ń dużej g r u p y ludzi, mniej rzucającą się w oczy i bardziej sub­ telną, ale też o wiele bardziej zasadniczą.

Te e l e m e n t y w o l n e g o r y n k u , m i m o że są sprzeczne z oficjalną ideor logią m a r k s i s t o w s k ą , kwitną, gdyż k o s z t ich w y r u g o w a n i a b y ł b y za wysoki. M o ż n a oczywiście z a k a z a ć p r y w a t n y c h działek, ale o k o s z t a c h tego p o s u n i ę c i a wciąż p r z y p o m i n a głód z lat trzydziestych. O b e c n ą g o s p o d a r k ę radziecką t r u d n o u z n a ć z a p r z y k ł a d wysokiej efektywno­ ści. J e d n a k ż e bez e l e m e n t ó w w o l n e g o r y n k u b y ł a b y o n a jeszcze mniej efektywna. O s t a t n i e d o ś w i a d c z e n i a K a m b o d ż y tragicznie ilustrują k o ­ szty związane z p r ó b ą c a ł k o w i t e g o zniesienia r y n k u .

R o s j a jest u w a ż a n a z a klasyczny p r z y k ł a d wielkiej g o s p o d a r k i zor­ g a n i z o w a n e j w o p a r c i u o n a k a z y - tzw. g o s p o d a r k i c e n t r a l n i e p l a n o ­ w a n e j . Ale jest t o bardziej fikcja aniżeli rzeczywistość. N a k a ż d y m

T a k j a k nie m a społeczeństwa, k t ó r e b y f u n k c j o n o w a ł o t y l k o w o p a r c i u o n a k a z y , t a k też ż a d n e nie d z i a ł a wyłącznie na zasadzie d o b r o w o l n e j w s p ó ł p r a c y . W każdej społeczności s p o t y k a m y e l e m e n t y

10

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

n a k a z u . Przybierają o n e wiele form. M o g ą m i e ć n i e s k o m p l i k o w a n ą p o s t a ć o b o w i ą z k o w y c h d o s t a w n a rzecz wojska, z a k a z u k u p n a i sprze­ daży heroiny i cyklamatów, sądowych zakazów lub nakazów wykony­ w a n i a o k r e ś l o n y c h z a d a ń . N a d r u g i m biegunie m a m y t a k subtelne formy nakazów, j a k obciążanie wysokim p o d a t k i e m papierosów, aby zniechęcić ludzi d o p a l e n i a , c o p r z y p o m i n a bardziej sugestię aniżeli dyrektywę. O l b r z y m i e z n a c z e n i e ma skład tej m i e s z a n k i - czy s w o b o d n a wymia­ na jest działalnością p r z e d e w s z y s t k i m niejawną, k t ó r a rozwija się z p o w o d u sztywności d o m i n u j ą c e g o s y s t e m u n a k a z o w e g o , czy też jest p o d s t a w o w ą z a s a d ą organizacji, u z u p e ł n i a n ą w mniejszym l u b więk­ szym s t o p n i u d y r e k t y w a m i . P o t a j e m n a s w o b o d n a w y m i a n a m o ż e u c h r o n i ć g o s p o d a r k ę n a k a z o w ą o d z a ł a m a n i a , u m o ż l i w i ć jej j a k i e ta­ kie d z i a ł a n i a , a n a w e t osiąganie p e w n e g o p o s t ę p u . Niewiele j e d n a k m o ż e z r o b i ć dla o s ł a b i e n i a tyranii, n a której t a k i system się o p i e r a . Z drugiej s t r o n y g o s p o d a r k a z d o m i n u j ą c ą s w o b o d n ą w y m i a n ą zawie­ ra w sobie p o t e n c j a ł z d o l n y p o b u d z i ć d o b r ą k o n i u n k t u r ę i w o l n o ś ć . I c h o ć siła ta m o ż e p o z o s t a ć n i e w y k o r z y s t a n a , nie z n a m y społeczeń­ stwa, k t ó r e k i e d y k o l w i e k osiągnęło p o m y ś l n o ś ć g o s p o d a r c z ą i wol­ n o ś ć bez s w o b o d n e j w y m i a n y j a k o d o m i n u j ą c e j z a s a d y organizacji. T r z e b a oczywiście d o d a ć , ż e s w o b o d n a w y m i a n a nie jest wystarczają­ c y m w a r u n k i e m dla osiągnięcia d o b r o b y t u i wolności. Wiele społe­ czeństw t a k właśnie z o r g a n i z o w a n y c h nie d o s z ł o a n i d o d o b r o b y t u , ani do w o l n o ś c i , c h o ć z d o b y ł o w t y m zakresie i t a k o wiele więcej niż s p o ł e c z e ń s t w a a u t o r y t a r n e . J e d n a k ż e s w o b o d n a w y m i a n a jest w a r u n ­ kiem koniecznym z a r ó w n o pomyślności ekonomicznej, jak i wolności.

WSPÓŁPRACA POPRZEZ SWOBODNĄ WYMIANĘ „ J a , O ł ó w e k - m o j e d r z e w o genealogiczne p r z e d s t a w i o n e L e o n a r ­ d o w i E. R e a d o w i " 2 - jest c z a r u j ą c y m o p o w i a d a n i e m , k t ó r e b a r w n i e opisuje, j a k s w o b o d n a w y m i a n a u m o ż l i w i a w s p ó ł p r a c ę m i l i o n ó w lu­ dzi. P a n R e a d , g ł o s e m „zwyczajnego d r e w n i a n e g o o ł ó w k a , z n a n e g o w s z y s t k i m c h ł o p c o m i d z i e w c z ę t o m o r a z d o r o s ł y m u m i e j ą c y m czytać i p i s a ć " , z a c z y n a swą o p o w i e ś ć n i e z w y k ł y m stwierdzeniem, że „nie ma takiej osoby (...), która wie, jak mnie zrobić". N a s t ę p n i e przystępuje do o p i s u tych wszystkich rzeczy, k t ó r e biorą u d z i a ł w j e g o p r o d u k c j i . Po pierwsze, z lasu p r z y c h o d z i d r e w n o , „ w y s m u k ł y c e d r r o s n ą c y w p ó ł n o c n e j Kalifornii i O r e g o n i e " . A b y go ściąć i przewieźć na bocz­ nicę p o t r z e b n e są „piły, c i ę ż a r ó w k i , liny i (...) niezliczone i n n e n a r z ę -

Potęga

rynku

11

d z i a " . W ich p r o d u k c j ę z a a n g a ż o w a n y c h jest m n ó s t w o ludzi i nieprze­ b r a n a liczba profesji, z w i ą z a n y c h z „ w y d o b y c i e m r u d y , w y t a p i a n i e m stali, p r z e t w a r z a n i e m jej na piły, siekiery, silniki; u p r a w ą k o n o p i i i p r z e r a b i a n i e m ich na m o c n ą i silną linę; b u d o w ą o b o z o w i s k d l a drwali, a więc i łóżek o r a z p o m i e s z c z e ń d l a nich, (...) niezliczone tysią­ c e o s ó b przyłożyły rękę d o k a ż d e j wypitej przez n i c h filiżanki k a w y ! " Dalej p a n R e a d opisuje j a k d r e w n i a n e k ł o d y trafiają d o t a r t a k u i t a m z a m i e n i o n e w deski, p r z e w o ż o n e są n a s t ę p n i e z Kalifornii do Wilkes - B a r r e , gdzie nasz o ł ó w e k , k t ó r y o p o w i a d a całą historię, zo­ stał w y p r o d u k o w a n y . Ale t o w s z y s t k o daje n a m n a razie t y l k o jego zewnętrzną, d r e w n i a n ą część. N i e m a m y jeszcze sztyftu. T u t a j t r z e b a z kolei zacząć od grafitu w y d o b y w a n e g o na Cejlonie, k t ó r y po wielu s k o m p l i k o w a n y c h p r o c e s a c h z a m i e n i a się w k o ń c u w grafitowy r d z e ń . S k u w k a , t a o d r o b i n a m e t a l u n a k o ń c u o ł ó w k a , jest m o s i ę ż n a . „ P o m y ś l c i e o wszystkich l u d z i a c h - pisze a u t o r - k t ó r z y k o p i ą cynk, miedź i k t ó r z y potrafią z r o b i ć z tego cienki a r k u s z mosiężnej b l a c h y " . T o , c o n a z y w a m y g u m k ą , z n a n e jest w h a n d l u j a k o „ z a t y c z k a " . Sądzi się p o w s z e c h n i e , że jest o n a z g u m y , ale p a n R e a d wyjaśnia, że p r a w d z i w a g u m a u ż y w a n a jest o b e c n i e t y l k o d o uszczelniania. G u m k a do w y c i e r a n i a jest z r o b i o n a z faktysu, czyli k a u c z u k u olejnego, p r o ­ d u k t u g u m o p o d o b n e g o , k t ó r y p o w s t a j e z d z i a ł a n i a c h l o r k i e m siarki na dojrzałe z i a r n a oleiste z H o l e n d e r s k i c h I n d i i W s c h o d n i c h (obecnie Indonezji). P o t y m w s z y s t k i m o ł ó w e k p o w i a d a : „ C z y k t o ś m o ż e zaprzeczyć t e m u , c o p o w i e d z i a ł e m n a p o c z ą t k u , ż e ż a d e n człowiek nie wie, j a k mnie zrobić?" S p o ś r ó d tysięcy ludzi b i o r ą c y c h u d z i a ł w p r o d u k c j i o ł ó w k a n i k t nie w y k o n u j e swojej p r a c y d l a t e g o , że chce go p o s i a d a ć . N i e k t ó r z y nigdy nie widzieli o ł ó w k a i nie mieliby pojęcia, co z n i m p o c z ą ć . K a ż d y t r a k t u j e swoją p r a c ę j a k o s p o s ó b n a o t r z y m a n i e p o t r z e b n y c h m u d ó b r i u s ł u g , k t ó r e inni z kolei p r o d u k u j ą po t o , a b y m ó c właśnie d o s t a ć o ł ó w e k . I l e k r o ć idziemy d o sklepu, a b y k u p i ć o ł ó w e k , w y m i e n i a m y t r o c h ę w ł a s n y c h u s ł u g n a n i e s k o ń c z e n i e m a ł ą część usługi k a ż d e g o z tysięcy ludzi, k t ó r z y przyczynili się do j e g o w y t w o r z e n i a . Lecz bardziej n a w e t zadziwiające jest t o , że o ł ó w e k w ogóle p o w s t a ł . N i e b y ł o n i k o g o siedzącego w c e n t r a l n y m urzędzie i wydającego roz­ k a z y t y m t y s i ą c o m ludzi. Ż a d n a policja nie z m u s z a ł a d o w y k o n y w a n i a poleceń, j a k o że nie były o n e w y d a n e . Wszyscy ci ludzie mieszkają w r ó ż n y c h miejscach świata, m ó w i ą r ó ż n y m i j ę z y k a m i , wyznają r ó ż n e religie, m o ż e n a w e t n i e n a w i d z ą się n a w z a j e m - j e d n a k ż a d n a z tych r ó ż n i c nie była p r z e s z k o d ą , b y w s p ó ł p r a c o w a l i n a d w y t w o r z e n i e m

12

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

o ł ó w k a . J a k t o się stało? O d p o w i e d z i n a t o p y t a n i e udzielił dwieście lat t e m u A d a m S m i t h .

ROLA CEN K l u c z o w a myśl A d a m a S m i t h a z a w a r t a w j e g o Bogactwie narodów jest z w o d n i c z o p r o s t a : jeśli w y m i a n a m i ę d z y s t r o n a m i jest o p a r t a n a zasadzie d o b r o w o l n o ś c i , t o nie n a s t ą p i d o p ó t y , d o p ó k i k a ż d a z e s t r o n nie u z n a jej za k o r z y s t n ą dla siebie. Większość n i e p o w o d z e ń g o s p o d a r ­ czych w y w o d z i się z lekceważenia tej prostej p r a w d y , z n a w y k u myś­ lenia, że m a j ą c placek - j e d n i m o g ą na j e g o p o d z i a l e z y s k a ć t y l k o kosztem drugich. P o d s t a w o w a teza A d a m a S m i t h a jest oczywista, jeśli idzie o p r o s t ą w y m i a n ę m i ę d z y d w i e m a o s o b a m i . O wiele t r u d n i e j ją z r o z u m i e ć w o d n i e s i e n i u do ludzi żyjących na c a ł y m świecie: j a k m o g ą o n i ze sobą w s p ó ł p r a c o w a ć dla realizacji w ł a s n y c h , o d r ę b n y c h interesów. M e c h a n i z m e m , dzięki k t ó r e m u d o k o n u j e się t o bez u d z i a ł u c e n t r a l ­ n e g o k i e r o w a n i a , m e c h a n i z m e m , k t ó r y nie w y m a g a , b y ludzie k o n t a k ­ towali się ze sobą osobiście l u b lubili nawzajem, jest system cen. K u ­ pując o ł ó w e k nie wiemy, k t o go zrobił, a k u p u j ą c c h l e b - k t o u p r a w i a ł pszenicę: biali, czarni, C h i ń c z y c y czy H i n d u s i . System cen u m o ż l i w i a z a t e m p o k o j o w ą w s p ó ł p r a c ę w j e d n y c h s p r a w a c h , a d b a n i e o własny interes we wszystkich p o z o s t a ł y c h . D o w o d e m geniuszu A d a m a S m i t h a było j e g o o d k r y c i e , ż e ceny, k t ó r e wyłaniają się ze s w o b o d n y c h transakcji k u p n a - s p r z e d a ż y , czyli, m ó w i ą c k r ó t k o , na w o l n y m r y n k u , są w stanie s k o o r d y n o w a ć działa­ nia m i l i o n ó w ludzi zabiegających o w ł a s n y interes, a l b o w i e m przyczy­ niają się do w z r o s t u z a m o ż n o ś c i k a ż d e g o z nich. Wstrząsająca była to idea i w ó w c z a s , i obecnie, że p o r z ą d e k g o s p o d a r c z y m o ż e wyłonić się j a k o n i e z a m i e r z o n a k o n s e k w e n c j a d z i a ł a ń wielu ludzi g o n i ą c y c h z a własnym interesem. M e c h a n i z m c e n o w y d z i a ł a t a k d o b r z e i s p r a w n i e , że p r z e w a ż n i e w ogóle o n i m nie myślimy. Aż do chwili, gdy coś zakłóci jego funk­ c j o n o w a n i e , ale n a w e t i w t e d y r z a d k o r o z p o z n a j e m y w n i m właśnie źródło kłopotów. N i e d a w n y m p r z y k ł a d e m t a k i c h z a k ł ó c e ń były długie kolejki p o ben­ zynę, k t ó r e pojawiły się nagle w r o k u 1974 po w p r o w a d z e n i u przez O P E C e m b a r g a na d o s t a w y r o p y i z n o w u na wiosnę i l a t e m 1979 r o k u po rewolucji w Iranie. W o b u p r z y p a d k a c h n a s t ą p i ł y w ó w c z a s o s t r e z a k ł ó c e n i a w d o s t a w a c h r o p y naftowej. Ale nie s p o w o d o w a ł o to k o -

Potęga

rynku

13

lejek po b e n z y n ę w N i e m c z e c h czy J a p o n i i , k t ó r e są całkowicie uzależ­ n i o n e o d i m p o r t o w a n e j r o p y . D ł u g i e kolejki p o w s t a ł y n a t o m i a s t w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , m i m o że większość zużywanej w kraju r o ­ py sami p r o d u k u j e m y . Był tego j e d e n i t y l k o j e d e n p o w ó d . U s t a w o ­ d a w s t w o o d d a n e d o dyspozycji agencji r z ą d o w y c h u n i e m o ż l i w i a ł o d z i a ł a n i e m e c h a n i z m o w i c e n o w e m u . W n i e k t ó r y c h częściach kraju ce­ n y u t r z y m y w a n o ś r o d k a m i a d m i n i s t r a c y j n y m i poniżej p o z i o m u rów­ n o w a g i , tj. p o z i o m u , przy k t ó r y m d o s t ę p n a n a stacjach ilość b e n z y n y z r ó w n a ł a b y się z liczbą n a b y w c ó w s k ł o n n y c h ją po tej cenie k u p i ć . Dystrybucję d o s t a w p o kraju r e a l i z o w a n o p r z y p o m o c y n a k a z ó w , a nie na p o d s t a w i e cen sygnalizujących n a p i ę c i a w relacji p o p y t - p o ­ d a ż . W efekcie na j e d n y c h o b s z a r a c h były n a d w y ż k i b e n z y n y , a na i n n y c h deficyty i długie po nią kolejki. G ł a d k i e d z i a ł a n i e m e c h a n i z m u c e n o w e g o , k t ó r e przez wiele dziesiątków lat z a p e w n i a ł o k a ż d e m u m o ­ żliwość z a k u p u b e n z y n y w k t ó r e j k o l w i e k z licznych stacji w d o w o l n y m czasie i bez zwłoki - z a s t ą p i o n o b i u r o k r a t y c z n ą improwizacją. C e n y pełnią trzy funkcje w o r g a n i z o w a n i u działalności g o s p o d a r ­ czej: po pierwsze, są n o ś n i k i e m informacji; po drugie, skłaniają do s t o s o w a n i a n a j t a ń s z y c h m e t o d p r o d u k c j i ( a przez t o u ż y w a n i a d o s t ę p ­ n y c h z a s o b ó w d o celów najbardziej o p ł a c a l n y c h ) ; p o trzecie, pełnią funkcje p o d z i a ł u d o c h o d u - przesądzającą k t o ile p r o d u k t ó w o t r z y m a . Te trzy funkcje są ze sobą ściśle p o w i ą z a n e .

Przenoszenie

informacji

Z a ł ó ż m y , że z j a k i e g o ś p o w o d u , na p r z y k ł a d do szkół trafia wyż d e m o g r a f i c z n y , w z r ó s ł p o p y t na o ł ó w k i . Sklepy dostrzegają, że sprze­ d a ż o ł ó w k ó w w z r a s t a , składają więc większe z a m ó w i e n i a u h u r t o w ­ n i k ó w . H u r t o w n i c y zamawiają większą ilość d r e w n a , m o s i ą d z u , grafi­ tu i wszystkich i n n y c h rzeczy p o t r z e b n y c h do ich w y r o b u . A b y j e d n a k n a k ł o n i ć d o s t a w c ó w d o zwiększenia własnej p r o d u k c j i , p r o d u c e n c i o ł ó w k ó w zaoferują i m wyższe ceny. Z a c h ę c i t o d o s t a w c ó w d o powięk­ szenia z a t r u d n i e n i a , a b y m ó c z a s p o k o i ć większy p o p y t . A b y z a t r u d n i ć więcej p r a c o w n i k ó w , d o s t a w c y zaoferują im wyższe p ł a c e l u b lepsze w a r u n k i p r a c y . W ten s p o s ó b fala zacznie się r o z c h o d z i ć c o r a z szer­ szymi k r ę g a m i , i n f o r m u j ą c ludzi na c a ł y m świecie o z w i ę k s z o n y m p o ­ pycie na o ł ó w k i , a ściślej m ó w i ą c - na t o w a r y u ż y w a n e do ich p r o d u k ­ cji, p r z y czym p o w o d y tego w z r o s t u nie m u s z ą b y ć z n a n e . System cen p r z e k a z u j e t y l k o i s t o t n e informacje i t y l k o do tych, k t ó ­ r y m s ą o n e p o t r z e b n e . P r o d u c e n c i d r e w n a nie m u s z ą n a p r z y k ł a d wie-

14

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

dzieć, czy p o p y t na o ł ó w k i wzrósł z p o w o d u wyżu d e m o g r a f i c z n e g o czy c z t e r n a s t u tysięcy n o w y c h d r u c z k ó w r z ą d o w y c h , k t ó r e mają być w y p e ł n i a n e o ł ó w k i e m . N i e m u s z ą n a w e t w ogóle wiedzieć, że w z r ó s ł p o p y t n a o ł ó w k i . W y s t a r c z y i m t y l k o informacja, ż e k t o ś g o t ó w jest płacić więcej za d r e w n o i że wyższa c e n a u t r z y m a się p r a w d o p o d o b n i e n a tyle d ł u g o , ż e w a r t o z a s p o k o i ć t e n p o p y t . O b u tych informacji dostarczają ceny r y n k o w e : pierwszej - ceny bieżące, drugiej - ceny dostaw terminowych. G ł ó w n y m p r o b l e m e m s p r a w n e g o p r z e k a z u jest d o s t a r c z e n i e właś­ ciwych informacji w ł a ś c i w e m u człowiekowi. M e c h a n i z m c e n o w y roz­ wiązuje ten p r o b l e m a u t o m a t y c z n i e . L u d z i e , k t ó r z y przekazują infor­ macje, są z a i n t e r e s o w a n i w znalezieniu tych, k t ó r z y potrafią i są w sta­ nie z n i c h s k o r z y s t a ć . L u d z i e , k t ó r z y potrafią s k o r z y s t a ć z d a n e j informacji, są z kolei z a i n t e r e s o w a n i w jej o t r z y m a n i u i potrafią o nią zabiegać. W y t w ó r c a o ł ó w k ó w jest w s t a ł y m k o n t a k c i e ze sprzedający­ mi d r e w n o , k t ó r e g o używa. Ciągle też s t a r a się znaleźć n o w y c h d o ­ stawców, k t ó r z y zaoferują lepszy t o w a r l u b zażądają niższej ceny. P o ­ d o b n i e p r o d u c e n t d r e w n a ma stały k o n t a k t ze swymi k l i e n t a m i i za­ wsze chce znaleźć n o w y c h . N a t o m i a s t o s o b y nie związane z tą działalnością i nie zamierzające tego r o b i ć , nie są z a i n t e r e s o w a n e ceną d r e w n a i nie będą z w r a c a ć na nią uwagi. P r z e k a z y w a n i e informacji p o p r z e z c e n y jest o b e c n i e zresztą b a r d z o u ł a t w i o n e dzięki z o r g a n i z o w a n y m r y n k o m i w y s p e c j a l i z o w a n y m urzą­ d z e n i o m k o m u n i k a c y j n y m . Jest c z y m ś n a p r a w d ę fascynującym przej­ rzeć n o t o w a n i a c e n o w e na p r z y k ł a d w Wall Street Journal, żeby j u ż p o m i n ą ć bardziej specjalistyczne publikacje h a n d l o w e . D r u k o w a n e t a m ceny odzwierciedlają p r a w i e n a t y c h m i a s t t o , c o dzieje się n a c a ł y m świecie. D o k o n u j e się na p r z y k ł a d rewolucja w j a k i m ś o d l e g ł y m kraju, k t ó r y jest w a ż n y m p r o d u c e n t e m miedzi l u b z a k ł ó c e n i a w jej p r o d u k c j i mają miejsce z j a k i e g o ś i n n e g o p o w o d u . Bieżące ceny miedzi n a t y c h ­ m i a s t skaczą w g ó r ę . A b y dowiedzieć się, j a k d ł u g o w e d ł u g e k s p e r t ó w będą t r w a ć k ł o p o t y z jej d o s t a w a m i , wystarczy rzucić o k i e m na ceny d o s t a w t e r m i n o w y c h , z a m i e s z c z o n y c h n a tej samej s t r o n i e . Niewielu czytelników, n a w e t Wall Street Journal, jest z a i n t e r e s o w a ­ n y c h więcej niż k i l k o m a n o t o w a n i a m i . Bez s t r a t y m o g ą p o m i n ą ć re­ sztę. Wall Street Journal nie d o s t a r c z a zaś tych informacji z a l t r u i z m u a l b o d l a t e g o , ż e r o z u m i e j a k i e znaczenie m a t o dla f u n k c j o n o w a n i a g o s p o d a r k i . S k ł o n i ł g o d o t e g o ten s a m system cen, k t ó r e m u u ł a t w i a on d z i a ł a n i e . W redakcji z o r i e n t o w a n o się, że dzięki p u b l i k o w a n i u n o t o w a ń m o ż n a osiągnąć większy lub bardziej r e n t o w n y n a k ł a d , a tę informację p r z e k a z a ł i m i n n y u k ł a d cen.

Potęga

rynku

15

C e n y przesyłają informacje nie t y l k o p o linii: o d k o n s u m e n t a p o ­ przez detalistę, h u r t o w n i k a , p r o d u c e n t a a ż d o właścicieli s u r o w c ó w ; przekazują je t a k ż e w d r u g ą s t r o n ę . Z a ł ó ż m y , że p o ż a r lasu l u b strajk ograniczył p o d a ż d r e w n a . J e g o c e n a pójdzie w górę. S t a n o w i to infor­ mację dla w y t w ó r c y o ł ó w k ó w , że będzie mu się t e r a z o p ł a c a ł o z u ż y w a ć mniej d r e w n a i że nie będzie o p ł a c a l n a p r o d u k c j a tylu o ł ó w k ó w , co p r z e d t e m , c h y b a że jest w stanie s p r z e d a ć je po wyższej cenie. Mniejsza p r o d u k c j a umożliwi detaliście p o b i e r a n i e wyższej ceny, k t ó r a z kolei p o i n f o r m u j e k o n s u m e n t a , ż e o p ł a c a m u się o b e c n i e a l b o p r z e r z u c i ć n a o ł ó w e k a u t o m a t y c z n y , a l b o - z a n i m wyrzuci zwyczajny - wypisać go bardziej niż to czynił d o t ą d . I z n o w u , nie m u s i on wiedzieć, c z e m u o ł ó w k i z d r o ż a ł y , wystarczy m u t y l k o , ż e t o się s t a ł o . C o k o l w i e k p r z e s z k a d z a c e n o m s w o b o d n i e w y r a ż a ć relacje p o d a ż o w o - p o p y t o w e , u t r u d n i a p r z e k a z y w a n i e ścisłej informacji n a t e n t e m a t . Ź r ó d ł e m z a k ł ó c e ń m o ż e b y ć p r y w a t n y m o n o p o l , czyli p r o d u c e n t l u b k a r t e l p r o d u c e n t ó w k o n t r o l u j ą c y p o d a ż j a k i e g o ś t o w a r u . M o n o p o l nie u n i e m o ż l i w i a p r z e k a z y w a n i a informacji p o p r z e z ceny, lecz zniekształ­ c a t e informacje. C z t e r o k r o t n a p o d w y ż k a cen r o p y p r z e p r o w a d z o n a przez k a r t e l n a f t o w y w 1973 r o k u p r z e k a z a ł a b a r d z o w a ż n ą i n f o r m a ­ cję. N i e była t o j e d n a k i n f o r m a c j a odzwierciedlająca nagły s p a d e k p o ­ d a ż y r o p y , n i e s p o d z i a n ą rewelację n a t u r y technicznej o jej p r z y s z ł y m w y d o b y c i u czy c o k o l w i e k i n n e g o w sensie fizycznym l u b t e c h n i c z n y m , a o d n o s z ą c e g o się do relatywnej r z a d k o ś c i r o p y i i n n y c h ź r ó d e ł ener­ gii. P o d w y ż k a p r z e k a z a ł a p o p r o s t u informacje, ż e pewnej g r u p i e k r a ­ j ó w u d a ł o się p o r o z u m i e ć c o d o z a s a d u s t a l e n i a cen i p o d z i a ł u r y n k ó w . P a ń s t w o w a k o n t r o l a cen r o p y i i n n y c h r o d z a j ó w energii w U S A z a p o b i e g ł a z kolei precyzyjnemu p r z e k a z a n i u u ż y t k o w n i k o m b e n z y n y informacji o s k u t k a c h p o w s t a n i a O P E C . O P E C się w z m o c n i ł , gdyż z a p o b i e g a j ą c p o d w y ż c e cen, nie n a k ł o n i o n o a m e r y k a ń s k i c h k o n s u ­ m e n t ó w do o s z c z ę d n e g o u ż y w a n i a r o p y , a po d r u g i e - k o n i e c z n y m o k a z a ł o się w p r o w a d z e n i e w U S A i s t o t n y c h e l e m e n t ó w g o s p o d a r k i n a k a z o w e j w celu rozdzielnictwa skąpej p o d a ż y (przez D e p a r t a m e n t Energii, k t ó r y w r o k u 1979 w y d a ł 10 m l d d o l a r ó w i z a t r u d n i a ł 20.000 osób). Z u w a g i na t o , że z a k ł ó c e n i e m e c h a n i z m u c e n o w e g o p o w o d u j e t a k ­ że s e k t o r p r y w a t n y , w a ż n e jest, a b y stwierdzić w t y m miejscu, że współcześnie g ł ó w n y m ź r ó d ł e m z a k ł ó c e ń s y s t e m u w o l n o r y n k o w e g o jest a d m i n i s t r a c j a p a ń s t w o w a , k t ó r a d z i a ł a p o p r z e z cła i i n n e restrykc­ j e n a k ł a d a n e n a h a n d e l m i ę d z y n a r o d o w y , p o p r z e z u s t a l a n i e l u b od­ działywanie na ceny k r a j o w e i p ł a c e (rozdział 2), p o p r z e z k i e r o w a n i e p e w n y m i szczególnymi gałęziami p r z e m y s ł u (rozdział 7), p o p r z e z poli-

16

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

t y k ę pieniężną i fiskalną wywołującą h u ś t a w k ę inflacyjną (rozdział 9) i wiele jeszcze i n n y c h k a n a ł ó w . J e d n y m z najbardziej n i e k o r z y s t n y c h , a z a r a z e m p a r a d o k s a l n y c h s k u t k ó w h u ś t a w k i inflacyjnej jest t o , że informacje p r z e k a z y w a n e za p o ś r e d n i c t w e m cen okazują się być w t e d y ciągle p o d o b n e , p r z e k a z staje się więc n i e z m i e n n y , statyczny. Jeżeli idzie na p r z y k ł a d w g ó r ę c e n a d r e w n a , j e g o p r o d u c e n c i nie są j u ż w stanie z o r i e n t o w a ć się, czy p o w o d e m jest inflacyjny w z r o s t wszystkich cen, czy też - w p o r ó w ­ n a n i u z o k r e s e m sprzed p o d w y ż k i - większy o b e c n i e r e l a t y w n y p o p y t l u b mniejsza relatywnie p o d a ż . I n f o r m a c j a , k t ó r a m a z n a c z e n i e dla z a r z ą d z a n i a p r o d u k c j ą d o t y c z y p r z e d e wszystkim cen relatywnych, tzn. cen j e d n y c h w y r o b ó w p o r ó w n y w a n y c h z c e n a m i i n n y c h . W y s o k a inflacja, a szczególnie inflacja o z m i e n n y m r y t m i e , t o p i tę informację w ogólnej fali z m i a n c e n o w y c h , nie m a j ą c y c h związku z relacjami p o dażowo-popy towymi.

Bodźce S p r a w n e p r z e k a z y w a n i e d o k ł a d n y c h informacji niczego nie d a , jeśli ich o d b i o r c y nie z o s t a n ą z a c h ę c e n i do d z i a ł a n i a i nie b ę d ą p o s t ę p o w a ć właściwie, to z n a c z y z g o d n i e z o t r z y m a n ą informacją. O z n a j m i e n i e p r o d u c e n t o w i d r e w n a , ż e w z r ó s ł n a d r e w n o p o p y t , nie będzie m i a ł o dla n i e g o z n a c z e n i a d o p ó t y , d o p ó k i nie z o s t a n i e o n z a c h ę c o n y d o zwiększenia p r o d u k c j i j e g o wyższą ceną. J e d n ą z zalet s y s t e m u swo­ b o d n i e kształtujących się cen jest t o , że n i o s ą c informację dostarczają o n e t a k zachęty, j a k i ś r o d k ó w d o r e a g o w a n i a n a nią. Ta funkcja cen - b o d ź c o w a - jest ściśle z w i ą z a n a z n a s t ę p n ą , okreś­ lającą p o d z i a ł d o c h o d u i nie da się wyjaśnić bez jej uwzględnienia. D o c h ó d p r o d u c e n t a , czyli t o , c o o t r z y m u j e o n z e swojej działalności, o k r e ś l a r ó ż n i c a p o m i ę d z y wielkością p r z y c h o d ó w z e s p r z e d a ż y p r o d u ­ kcji własnej i w y d a t k a m i p o n i e s i o n y m i na jej w y t w o r z e n i e . P r o d u c e n t analizuje o b i e te wielkości i u s t a l a p r o d u k c j ę na t a k i m p o z i o m i e , żeby k a ż d y dalszy jej wzrost, c h o ć b y m i n i m a l n y , s p o w o d o w a ł w z r o s t przy­ c h o d ó w r ó w n y w z r o s t o w i w y d a t k ó w . W y ż s z a c e n a p r z e s u w a t ę grani­ cę i rozszerza p o l e m a n e w r u . O g ó l n i e rzecz b i o r ą c , im więcej p r o d u k u j e , t y m szybciej r o s n ą kosz­ ty p r o d u k c j i . M u s i s p r o w a d z a ć d r e w n o z t e r e n ó w bardziej n i e d o s t ę p ­ nych, a więc i mniej k o r z y s t n y c h z f i n a n s o w e g o p u n k t u widzenia. M u ­ si w y n a j m o w a ć gorzej w y k w a l i f i k o w a n y c h r o b o t n i k ó w a l b o p ł a c ą c więcej, przyciągać w y k w a l i f i k o w a n y c h z i n n y c h zajęć. Ale wyższa c e n a

Potęga

rynku

17

p o z w a l a m u t e r a z p o n i e ś ć wyższe koszty, t a k więc d o s t a r c z a z a r ó w n o b o d ź c a , j a k i ś r o d k ó w d o zwiększenia p r o d u k c j i . C e n a z a c h ę c a nie t y l k o do r e a g o w a n i a na informacje o p o p y c i e , lecz r ó w n i e ż o najbardziej efektywnych m e t o d a c h p r o d u k c j i . Z a ł ó ż m y , że j a k i ś g a t u n e k d r e w n a stał się rzadszy, a przez to d r o ż s z y od i n n y c h . W y t w ó r c a o ł ó w k ó w o t r z y m u j e informację p o p r z e z w z r o s t ceny t e g o gatunku. Ponieważ i jego d o c h ó d określa różnica między przychodem ze s p r z e d a ż y a k o s z t a m i , s k ł a n i a go to do o s z c z ę d z a n i a t e g o g a t u n k u d r e w n a . I n n y p r z y k ł a d : t o , czy d r w a l o m bardziej o p ł a c a się u ż y w a n i e pił r ę c z n y c h czy m e c h a n i c z n y c h zależy od ich ceny, ilości p r a c y p o ­ trzebnej do obsługi każdej z n i c h i p ł a c y za p r a c ę j e d n ą i d r u g ą piłą. P r z e d s i ę b i o r s t w o zajmujące się w y r ę b e m ma b o d z i e c , by w celu mini­ m a l i z o w a n i a k o s z t ó w z a z n a j a m i a ć się z o d p o w i e d n i ą wiedzą technicz­ ną i wiązać ją z i n f o r m a c j a m i n i e s i o n y m i przez ceny. A l b o w e ź m y p r z y k ł a d bardziej w y s z u k a n y , ilustrujący j u ż wyrafi­ n o w a n i e s y s t e m u cen. P o d w y ż k a cen r o p y d o k o n a n a p r z e z O P E C w 1973 r o k u z a c h w i a ł a l e k k o r ó w n o w a g ę na k o r z y ś ć piły ręcznej, dzięki zwiększeniu k o s z t ó w obsługi piły m e c h a n i c z n e j . Jeśli t e n przy­ k ł a d wydaje się n a c i ą g a n y , r o z w a ż m y s k u t k i p o d w y ż k i n a u ż y w a n i e do h o l o w a n i a k ł ó d c i ę ż a r ó w e k z n a p ę d e m d i e s l o w s k i m i z silnikiem benzynowym. A b y p o c i ą g n ą ć ten p r z y k ł a d dalej: wyższa c e n a r o p y , n a tyle, n a ile p o z w o l o n o jej faktycznie z a d z i a ł a ć , bardziej p o d n i o s ł a k o s z t y p r o d u k ­ t ó w , d o k t ó r y c h w y t w o r z e n i a u ż y w a się więcej r o p y aniżeli p r o d u k ­ t ó w , d o k t ó r y c h z u ż y w a się jej m n i e j . K o n s u m e n t ó w s k ł o n i ł o t o d o przesunięcia w ł a s n y c h preferencji z pierwszych t o w a r ó w na d r u g i e . N a j b a r d z i e j s p e k t a k u l a r n y m t e g o p r z y k ł a d e m jest p r z e s i a d a n i e się z d u ż y c h s a m o c h o d ó w do m a ł y c h i p r z e c h o d z e n i e z r o p y na węgiel l u b d r e w n o w celach ogrzewczych. M o ż n a jeszcze w s k a z a ć dalsze o g n i w a tego ł a ń c u c h a s k u t k ó w : n a tyle, n a ile w z r o s ł a r e l a t y w n a c e n a d r e w n a w w y n i k u p o d r o ż e n i a jego p r o d u k c j i l u b większego n a nie p o p y t u j a k o z a s t ę p c z e g o ź r ó d ł a energii, wyższa stąd c e n a o ł ó w k ó w zachęciła k o n ­ s u m e n t ó w d o bardziej o s z c z ę d n e g o g o s p o d a r o w a n i a n i m i . I t a k dalej, i t a k dalej. O m ó w i l i ś m y d o t ą d p o b u d z a j ą c e d z i a ł a n i e cen w o d n i e s i e n i u d o p r o ­ d u c e n t ó w i k o n s u m e n t ó w . Ale z a c h o d z i o n o r ó w n i e ż w s t o s u n k u do r o b o t n i k ó w i właścicieli i n n y c h z a s o b ó w p r o d u k c y j n y c h . W i ę k s z y p o ­ p y t n a d r e w n o przyczyni się d o w z r o s t u p ł a c drwali. Jest t o sygnał, ż e n a tego r o d z a j u p r a c ę jest większy niż u p r z e d n i o p o p y t . W y ż s z a p ł a c a jest informacją, k t ó r a s k ł o n i r o b o t n i k ó w d o o d p o w i e d n i e g o d z i a ł a n i a . Ci, k t ó r y m b y ł o t o d o t ą d o b o j ę t n e , c o będą r o b i ć , m o g ą t e r a z w y b r a ć

18

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

t ę w ł a ś n i e p r a c ę . D r w a l a m i m o ż e z o s t a ć więcej m ł o d y c h ludzi d o p i e r o w c h o d z ą c y c h na r y n e k p r a c y . R ó w n i e ż i tutaj w m i e s z a n i e się p a ń s t w a (poprzez ustanowienie choćby płacy minimalnej) lub związków zawo­ d o w y c h ( p o p r z e z n a ł o ż e n i e o g r a n i c z e ń n a s w o b o d n e wejście d o d a ­ n e g o fachu) m o ż e zniekształcić p r z e k a z y w a n e informacje lub u t r u d n i ć j e d n o s t k o m s w o b o d n e d z i a ł a n i e n a ich p o d s t a w i e ( r o z d z i a ł 8). I n f o r m a c j e o c e n a c h - bez względu na t o , czy p r z y b i o r ą o n e p o s t a ć płac w różnych zawodach, renty gruntowej, przychodów z różnych z a s t o s o w a ń k a p i t a ł u - nie są j e d y n y m i , k t ó r e posiadają znaczenie p r z y p o d e j m o w a n i u decyzji o s p o s o b i e użycia k o n k r e t n e g o z a s o b u . M o ż e to nie być n a w e t informacją najważniejszą, zwłaszcza gdy idzie o wy­ k o r z y s t a n i e własnej siły r o b o c z e j . T a k i e decyzje zależą p o n a d t o od z a i n t e r e s o w a ń i z d o l n o ś c i - od tego, co wielki e k o n o m i s t a Alfred M a r ­ shall n a z w a ł s u m ą d o d a t n i c h i u j e m n y c h s t r o n z a w o d u , z a r ó w n o pie­ niężnych, j a k i niepieniężnych. Satysfakcja z p r a c y m o ż e r e k o m p e n ­ s o w a ć niską p ł a c ę . Z kolei wyższa p ł a c a m o ż e r e k o m p e n s o w a ć nie­ przyjemną p r a c ę .

Podział

dochodu

D o c h ó d u z y s k i w a n y na r y n k u s t a n o w i - j a k widzieliśmy - różnicę m i ę d z y p r z y c h o d e m ze s p r z e d a ż y d ó b r i u s ł u g a k o s z t a m i p o n i e s i o ­ n y m i na ich w y t w o r z e n i e . P r z y c h o d y składają się głównie z b e z p o ś r e d ­ n i c h w y n a g r o d z e ń z a p o s i a d a n e czynniki p r o d u k c j i . S ą t o w y n a g r o ­ dzenie z a p r a c ę , u ż y t k o w a n i e ziemi, b u d y n k ó w l u b i n n e g o k a p i t a ł u . Sytuacja przedsiębiorcy, j a k c h o ć b y p r o d u c e n t a o ł ó w k ó w , jest i n n a gdy idzie o formę, ale w istocie p o z o s t a j e t a k a s a m a . J e g o d o c h ó d również zależy od tego, ile p o s i a d a k a ż d e g o z c z y n n i k ó w p r o d u k c j i i od ceny, k t ó r ą r y n e k u s t a n a w i a na usługi tychże c z y n n i k ó w . W jego p r z y p a d k u głównym czynnikiem produkcji może być wszakże sama u m i e j ę t n o ś ć o r g a n i z o w a n i a p r z e d s i ę b i o r s t w a , k o o r d y n o w a n i a zaso­ b ó w p r o d u k c y j n y c h z j a k i c h o n o k o r z y s t a , p o d e j m o w a n i a ryzyka itd. M o ż e t a k ż e p o s i a d a ć n i e k t ó r e z i n n y c h c z y n n i k ó w p r o d u k c y j n y c h za­ s t o s o w a n y c h w przedsiębiorstwie i w t e d y część d o c h o d u uzyskuje p o ­ przez r y n k o w e ceny u s ł u g tych c z y n n i k ó w . I s t o t y s p r a w y nie zmienia t a k ż e fakt istnienia współczesnej k o r p o r a c j i . M a w i a m y nieprecyzyjnie o „dochodzie korporacji" lub „przedsiębiorstwie" mającym dochód. Jest t o m e t a f o r a . K o r p o r a c j a jest t y l k o p o ś r e d n i k i e m m i ę d z y jej właś­ cicielami tj. a k c j o n a r i u s z a m i a c z y n n i k a m i p r o d u k c j i , k t ó r e nie s t a n o ­ wią k a p i t a ł u a k c j o n a r i u s z y , lecz k t ó r y c h usługi są k u p o w a n e . T y l k o

Potęga

rynku

19

b o w i e m ludzie mają d o c h o d y i t y l k o oni czerpią je, za p o ś r e d n i c t w e m r y n k u , z p o s i a d a n y c h przez siebie c z y n n i k ó w p r o d u k c j i : akcji, obli­ gacji, ziemi czy też w ł a s n y c h u z d o l n i e ń . W t a k i c h k r a j a c h j a k U S A g ł ó w n y m c z y n n i k i e m p r o d u k c j i są osobi­ ste umiejętności p r o d u k c y j n e , k t ó r e e k o n o m i ś c i nazywają „ k a p i t a ł e m l u d z k i m " . M n i e j więcej trzy c z w a r t e wszystkich d o c h o d ó w uzyskiwa­ n y c h w w y n i k u transakcji r y n k o w e j przyjmuje w U S A f o r m ę w y n a ­ g r o d z e ń p r a c o w n i c z y c h (płaca i pensje plus d o d a t k i ) , a p o ł o w ę p o z o ­ stałych s t a n o w i ą d o c h o d y właścicieli farm i p r z e d s i ę b i o r s t w nierolni­ czych, k t ó r e są p o ł ą c z e n i e m z y s k ó w z p o s i a d a n e g o k a p i t a ł u i w y n a g r o d z e ń za usługi ś w i a d c z o n e osobiście. A k u m u l a c j a k a p i t a ł u r z e c z o w e g o w p o s t a c i fabryk, k o p a l n i , b i u r o ­ wców, c e n t r ó w h a n d l o w y c h , a u t o s t r a d , linii kolejowych, p o r t ó w lot­ niczych, s a m o c h o d ó w o s o b o w y c h , ciężarówek, s a m o l o t ó w , s t a t k ó w , z a p ó r w o d n y c h , rafinerii, e l e k t r o w n i , d o m ó w , l o d ó w e k , p r a l e k itd., itd. o d g r y w a zasadniczą rolę we wzroście g o s p o d a r c z y m . Bez tej a k u ­ mulacji nie m ó g ł b y nigdy n a s t ą p i ć n a s z w z r o s t g o s p o d a r c z y . N i e dzie­ dzicząc k a p i t a ł ó w k a ż d e kolejne p o k o l e n i e t r w o n i ł o b y d o r o b e k p o ­ przednich. R ó w n i e j e d n a k d o n i o s ł ą rolę o d g r y w a a k u m u l a c j a l u d z k i e g o k a p i ­ t a ł u w p o s t a c i większej wiedzy, umiejętności, z d r o w o t n o ś c i i d ł u g o ­ wieczności. T e d w a rodzaje k a p i t a ł ó w w a r u n k u j ą się n a w z a j e m . K a p i ­ t a ł rzeczowy d o s t a r c z a j ą c n a r z ę d z i , u m o ż l i w i a l u d z i o m osiąganie większej wydajności. Z kolei ich u m i e j ę t n o ś ć w y n a j d y w a n i a n o w y c h p o s t a c i k a p i t a ł u rzeczowego, u c z e n i a się j a k z n i e g o najlepiej k o r z y s t a ć o r a z o r g a n i z o w a n i a go na c o r a z większą skalę w e s p ó ł z k a p i t a ł e m l u d z k i m , umożliwiają k a p i t a ł o w i r z e c z o w e m u c o r a z większą wydaj­ n o ś ć . O rzeczowy i ludzki k a p i t a ł t r z e b a d b a ć i t r z e b a go w y m i e n i a ć . Jest to n a w e t trudniejsze i bardziej k o s z t o w n e w p r z y p a d k u k a p i t a ł u ludzkiego - co jest zresztą g ł ó w n ą przyczyną tego, że z w r a c a się on o wiele szybciej niż rzeczowy. T o , ile k a ż d y z n a s p o s i a d a r ó ż n e g o r o d z a j u z a s o b ó w p r o d u k c y j ­ nych, jest po części w y n i k i e m p r z y p a d k u , a po części d o k o n a n e g o przez n a s s a m y c h l u b i n n y c h w y b o r u . P r z y p a d e k o k r e ś l a n a s z e geny, a przez to n a s z e możliwości fizyczne i u m y s ł o w e . P r z y p a d e k określa, w jakiej r o d z i n i e i k u l t u r z e przyjdziemy na świat, co z kolei deter­ minuje szanse n a s z e g o dalszego r o z w o j u fizycznego i u m y s ł o w e g o . P r z y p a d e k t a k ż e określa, j a k i e rzeczy m o ż e m y odziedziczyć p o rodzi­ c a c h l u b i n n y c h d o b r o c z y ń c a c h . P r z y p a d e k m o ż e zniszczyć l u b p o d ­ nieść w a r t o ś ć d ó b r , z k t ó r y m i s t a r t u j e m y w życiu. Ale i s t o t n ą rolę o d g r y w a też w y b ó r . N a s z e decyzje, j a k w y k o r z y s t a ć p o s i a d a n e z a s o b y : 3 — W o l n y wybór

20

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

czy p r a c o w a ć ciężko czy l e k k o , czy w y b r a ć t e n czy i n n y z a w ó d , czy wejść w t a k i czy inny interes, czy oszczędzać, czy w y d a w a ć - m o g ą przesądzić o t y m , czy je r o z t r w o n i m y , czy też w y z y s k a m y i powięk­ szymy. P o d o b n e decyzje n a s z y c h r o d z i c ó w , d o b r o c z y ń c ó w , m i l i o n ó w ludzi, k t ó r z y m o g ą z n a m i nie m i e ć b e z p o ś r e d n i e g o związku, będą r ó w n i e ż o d d z i a ł y w a ł y n a n a s z e dziedzictwo. T r u d n o nieraz zrozumiałe połączenie przypadku i wyboru wpływa t a k ż e n a cenę, j a k ą r y n e k u s t a n a w i a n a usługi ś w i a d c z o n e przez n a s z e z a s o b y . G ł o s F r a n k a Sinatry jest w y s o k o c e n i o n y w A m e r y c e dwu­ dziestowiecznej. Ale czy b y ł b y r ó w n i e c e n i o n y w d w u d z i e s t o w i e c z n y c h I n d i a c h , g d y b y t a m przyszło mu się u r o d z i ć i żyć? U m i e j ę t n o ś c i myś­ liwskie i t r a p e r s k i e m i a ł y w y s o k ą w a r t o ś ć w o s i e m n a s t o - i dziewiętna­ stowiecznej A m e r y c e , z n a c z n i e niższą w A m e r y c e d w u d z i e s t e g o wieku. W l a t a c h d w u d z i e s t y c h z n a c z n i e wyższe d o c h o d y p r z y n o s i ł y umiejęt­ ności, j a k i m i d y s p o n o w a ł gracz b a s e b a l l a aniżeli k o s z y k a r z ; w l a t a c h siedemdziesiątych jest o d w r o t n i e . Są to w s z y s t k o s p r a w y z w i ą z a n e z p r z y p a d k i e m i w y b o r e m . W n a s z y c h p r z y k ł a d a c h o r e l a t y w n y c h ce­ n a c h r y n k o w y c h głównie d e c y d o w a ł y w y b o r y d o k o n y w a n e przez k o n ­ s u m e n t ó w tych usług. Ale c e n a , j a k ą o t r z y m u j e m y n a r y n k u z a usługi w ł a s n y c h z a s o b ó w , zależy t a k ż e o d n a s z y c h w y b o r ó w : o d t e g o , j a k i e wybierzemy miejsce z a m i e s z k a n i a , j a k i e g o d o k o n a m y w y b o r u d o uży­ cia tych z a s o b ó w , n a k o g o p a d n i e nasz w y b ó r , gdy b ę d z i e m y sprzeda­ w a ć ich usługi itd. W k a ż d y m społeczeństwie, j a k k o l w i e k by nie b y ł o o n o z o r g a n i z o ­ w a n e , istnieje zawsze n i e z a d o w o l e n i e z p o d z i a ł u d o c h o d u . T r u d n o n a m pojąć, d l a c z e g o m a m y o t r z y m y w a ć mniej o d tych, k t ó r z y nie wydają się bardziej zasłużeni a l b o c z e m u mielibyśmy o t r z y m y w a ć wię­ cej od tylu i n n y c h , k t ó r y c h p o t r z e b y są r ó w n i e wielkie, a zasługi nie wydają się być mniejsze od n a s z y c h . Z g o d n i e z p o r z e k a d ł e m , że „wszę­ dzie jest d o b r z e , gdzie n a s nie m a " , zawsze w i n i m y system, w k t ó r y m przyszło n a m żyć. W systemie n a k a z o w y m zawiść i n i e z a d o w o l e n i e kierują się w s t r o n ę r z ą d z ą c y c h . W systemie w o l n e g o r y n k u n a r z e k a ­ m y n a rynek. J e d n y m z e s k u t k ó w t e g o n i e z a d o w o l e n i a jest p r ó b a rozdzielenia funkcji p o d z i a ł u d o c h o d u od p o z o s t a ł y c h funkcji s y s t e m u cen: in­ formacyjnej i b o d ź c o w e j . Przez o s t a t n i e dziesięciolecia r z ą d y w U S A i i n n y c h p a ń s t w a c h o g o s p o d a r c e r y n k o w e j uczyniły wie­ le, a b y zmienić g e n e r o w a n y przez r y n e k p o d z i a ł d o c h o d u , aby uczynić go bardziej r ó w n y m . Istnieje silny nacisk opinii publicz­ nej, a b y p o c z y n i ć dalsze k r o k i w t y m k i e r u n k u . Szerzej ten p r o b ­ lem o m ó w i m y w r o z d z i a l e 5.

Potęga

rynku

21

Bez względu j e d n a k n a n a s z e p r a g n i e n i a jest p o p r o s t u niemożliwe, by p o s ł u g i w a ć się c e n a m i do p r z e k a z u informacji i o ż y w i a n i a o p a r t y c h na nich d z i a ł a ń , bez j e d n o c z e s n e g o w y k o r z y s t y w a n i a ich do - c h o ć b y o g r a n i c z o n e g o - o d d z i a ł y w a n i a n a p o d z i a ł d o c h o d u . Jeśli t o , c o czło­ wiek o t r z y m u j e , nie zależy od ceny, j a k ą dostaje za usługi w ł a s n y c h z a s o b ó w , j a k i ż m a b o d z i e c d o s z u k a n i a informacji z a w a r t y c h w ce­ n a c h i d z i a ł a n i a n a tej p o d s t a w i e ? G d y b y d o c h ó d R e d a A d a i r a był taki s a m , niezależnie o d tego, czy niebezpieczne z a d a n i e t a m o w a n i a wycieków r o p y w y k o n y w a ł b y o n d o b r z e czy źle, d l a c z e g o m i a ł b y w ogóle p o d e j m o w a ć się t a k i e g o n i e b e z p i e c z n e g o przedsięwzięcia? M ó g ł b y to z r o b i ć raz, d l a emocji. Ale czy uczyniłby z t e g o swoją p r o ­ fesję? Jeśli n a s z d o c h ó d będzie t a k i s a m , niezależnie od t e g o , czy p r a ­ cujemy ciężko czy l e k k o , dlaczegóż mielibyśmy p r a c o w a ć ciężko? D l a ­ czego mielibyśmy p o d j ą ć wysiłek s z u k a n i a k u p c a , k t ó r y płaci najwię­ cej za t o , co m a m y do s p r z e d a n i a , jeśli nie mielibyśmy z tego ż a d n e g o profitu? G d y b y nie c z e k a ł a n a g r o d a z a a k u m u l a c j ę k a p i t a ł u , dlaczego k t o k o l w i e k m i a ł b y o d k ł a d a ć p r z y j e m n o ś ć , k t ó r ą m o ż e się cieszyć j u ż teraz? P o c o oszczędzać? C z y m o ż n a b y k i e d y k o l w i e k z g r o m a d z i ć ist­ niejący k a p i t a ł , polegając t y l k o na d o b r o w o l n e j wstrzemięźliwości jed­ n o s t e k ? G d y b y nie istniała n a g r o d a z a u t r z y m y w a n i e z a k u m u l o w a n e ­ go i o d z i e d z i c z o n e g o k a p i t a ł u , dlaczegóż by ludzie nie mieli go rozt r w a n i a ć ? Jeśli c e n o m p r z e s z k o d z i się w p ł y w a ć n a p o d z i a ł d o c h o d u , nie m o ż n a ich u ż y w a ć i do i n n y c h celów. J e d y n ą a l t e r n a t y w ą jest nakaz. Jakaś władza musiałaby decydować, kto powinien zamiatać ulicę, a k t o k i e r o w a ć fabryką, k t o p o w i n i e n być p o l i c j a n t e m , a k t o lekarzem. Ścisły związek m i ę d z y t r z e m a funkcjami s y s t e m u cen inaczej ujaw­ nia się w k r a j a c h k o m u n i s t y c z n y c h . C a ł a ich ideologia k o n c e n t r u j e się na r z e k o m e j eksploatacji r o b o t n i k a w k a p i t a l i z m i e i związanej z t y m wyższości s p o ł e c z e ń s t w a o p a r t e g o n a życzeniu M a r k s a : „ k a ż d e m u we­ d ł u g p o t r z e b , o d k a ż d e g o w e d ł u g z d o l n o ś c i " . Ale n i e m o ż n o ś ć w p r o ­ w a d z e n i a czystej g o s p o d a r k i n a k a z o w e j u n i e m o ż l i w i ł a i t a m c a ł k o w i t e oddzielenie cen o d d o c h o d u . Najdalej mogli pójść k o m u n i ś c i , gdy idzie o z a s o b y rzeczowe, tj. ziemię, b u d y n k i i t y m p o d o b n e , czyniąc je własnością p a ń s t w a . Ale i w ó w c z a s efektem jest b r a k b o d ź c ó w do u t r z y m a n i a i rozwijania k a p i t a ł u rzeczowego. S k o r o b o w i e m k a ż d y jest właścicielem wszyst­ kiego, n i k t nie jest właścicielem niczego i n i k t nie jest b e z p o ś r e d n i o z a i n t e r e s o w a n y w u t r z y m y w a n i u i p o p r a w i e s t a n u całości. D l a t e g o właśnie b u d y n k i w Z w i ą z k u R a d z i e c k i m - p o d o b n i e j a k p u b l i c z n e b u d o w n i c t w o w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h - wyglądają na z a n i e d b a n e

22

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

i zniszczone j u ż po r o k u lub d w ó c h od ich wzniesienia, m a s z y n y w p a ń s t w o w y c h f a b r y k a c h psują się i b e z u s t a n n i e w y m a g a j ą n a p r a w y , a o b y w a t e l e m u s z ą k o r z y s t a ć z c z a r n e g o r y n k u , a b y mieć s p r a w n y sprzęt d o m o w y . Jeśli idzie o ludzkie z a s o b y , r z ą d y k o m u n i s t y c z n e nie potrafią uczy­ nić tyle zła, ile w p r z y p a d k u z a s o b ó w rzeczowych. Z m u s z o n e n a w e t były p r z y z n a ć o b y w a t e l o m p e w n ą s w o b o d ę i p o z w o l i ć im na p o d e j ­ m o w a n i e w ł a s n y c h decyzji, a c e n o m - na o d d z i a ł y w a n i e i k i e r o w a n i e t y m i decyzjami, b y k o n s u m e n c i mogli s a m i k s z t a ł t o w a ć rzeczową stru­ k t u r ę u z y s k i w a n y c h d o c h o d ó w . W ł a d z e zniekształciły, rzecz j a s n a , t e ceny i uniemożliwiły im f u n k c j o n o w a n i e na zasadzie cen w o l n o r y n ­ k o w y c h , ale nie są w stanie w y e l i m i n o w a ć p r a w r y n k u . Oczywiście nieefektywność s y s t e m u n a k a z o w e g o w y w o ł a ł a w ta­ kich k r a j a c h k o m u n i s t y c z n y c h , j a k Rosja, C z e c h o s ł o w a c j a , W ę g r y czy C h i n y wiele dyskusji w ś r ó d p l a n i s t ó w n a t e m a t możliwości szerszego w p r o w a d z e n i a e l e m e n t ó w r y n k o w y c h d o g o s p o d a r k i . Sły­ szeliśmy kiedyś na konferencji, w k t ó r e j uczestniczyli e k o n o m i ś c i ze W s c h o d u i Z a c h o d u , błyskotliwy o d c z y t m a r k s i s t o w s k i e g o e k o ­ n o m i s t y z Węgier. D o k o n a ł on p o n o w n e g o o d k r y c i a , d l a siebie sa­ m e g o , „niewidzialnej r ę k i " A d a m a S m i t h a - g o d n e uwagi, c h o ć nieco s p ó ź n i o n e i j u ż zbyteczne osiągnięcie i n t e l e k t u a l n e . P r ó b o w a ł j ą j e d n a k „ u l e p s z y ć " t a k , a b y system cen p r z e n o s i ł informacje i p r z y c z y n i a ł się do s p r a w n e g o o r g a n i z o w a n i a p r o d u k c j i , ale nie w p ł y w a ł n a p o d z i a ł d o c h o d u . N i e m a p o t r z e b y d o d a w a ć , ż e nie u d a ł o m u się t o w teorii, p o d o b n i e j a k k r a j o m k o m u n i s t y c z n y m w praktyce.

SZERSZESPOJRZENIE „Niewidzialna r ę k a " A d a m a Smitha ma zastosowanie powszechnie do z a k u p ó w i s p r z e d a ż y d ó b r i u s ł u g za p i e n i ą d z e . Ale d z i a ł a l n o ś ć e k o n o m i c z n a s t a n o w c z o nie jest j e d y n ą dziedziną życia, w której s k o m p l i k o w a n a i w y r a f i n o w a n a s t r u k t u r a powstaje w s p o s ó b nieza­ m i e r z o n y , j a k o w y n i k w s p ó ł p r a c y wielkiej liczby ludzi zabiegających o własne sprawy. W e ź m y n a p r z y k ł a d język. Jest t o s k o m p l i k o w a n a s t r u k t u r a , k t ó r a n i e u s t a n n i e się z m i e n i a i rozwija. Ma swój d o b r z e o k r e ś l o n y p o r z ą d e k , m i m o i ż nie p l a n o w a ł g o ż a d e n o r g a n c e n t r a l n y . N i k t nie d e c y d o w a ł , j a k i e słowa należy włączyć d o języka, j a k i e p o w i n n y być z a s a d y gra­ m a t y c z n e , k t ó r e s ł o w a mają być p r z y m i o t n i k a m i , a k t ó r e rzeczowni-

Potęga

rynku

23

k a m i . A k a d e m i a F r a n c u s k a usiłuje c o p r a w d a z a p a n o w a ć n a d prze­ m i a n a m i j ę z y k a francuskiego, ale jest t o w y n a l a z e k świeżej d a t y . W p r o w a d z o n o go, gdy język francuski d a w n o j u ż był wysoce ukształ­ t o w a n ą s t r u k t u r ą . K o n t r o l a t a służy głównie d o z a t w i e r d z e n i a z m i a n , n a d k t ó r y m i A k a d e m i a i t a k nie p a n u j e . J a k rozwija się język? W b a r d z o p o d o b n y s p o s ó b do t e g o , w j a k i rozwija się p o r z ą d e k g o s p o d a r c z y dzięki f u n k c j o n o w a n i u r y n k u - ze s w o b o d n y c h interakcji m i ę d z y j e d n o s t k a m i p r a g n ą c y m i w y m i e n i a ć in­ formacje l u b p l o t k i , a nie d o b r a i usługi. Przypisuje się t a k i e l u b i n n e z n a c z e n i e s ł o w o m , a gdy powstaje p o t r z e b a , t w o r z y się n o w e wyrazy. K s z t a ł t u j e się zwyczaje g r a m a t y c z n e , k o d y f i k o w a n e n a s t ę p n i e w regu­ ły. D l a o b u s t r o n , k t ó r e chcą się p o r o z u m i e ć , k o r z y s t n e jest dojście d o p o r o z u m i e n i a c o d o u ż y w a n y c h przez nie słów. G d y c o r a z szerszy krąg ludzi uznaje p o ż y t e k ze w z a j e m n e g o k o m u n i k o w a n i a się, r o z p o ­ wszechniają się w s p ó l n e zwyczaje j ę z y k o w e , k o d y f i k o w a n e w słowni­ k a c h . W ż a d n y m m o m e n c i e t e g o p r o c e s u nie jest s t o s o w a n a p r z e m o c , nie m a też ż a d n e g o c e n t r a l n e g o planisty w ł a d n e g o coś n a k a z y w a ć , aczkolwiek o s t a t n i m i czasy p a ń s t w o w e systemy o ś w i a t o w e odgrywają istotną rolę w s t a n d a r y z o w a n i u z n a c z e ń . I n n y m p r z y k ł a d e m jest w i e d z a n a u k o w a . P o d z i a ł n a dyscypliny: fi­ zykę, c h e m i ę , m e t e o r o l o g i ę , f i l o z o f i ę , n a u k i h u m a n i s t y c z n e , socjolo­ gię, e k o n o m i ę , nie jest w y n i k i e m czyjejkolwiek rozmyślnej decyzji. P o ­ d o b n i e j a k T o p s y , rozwinęły się o n e „ p o p r o s t u " . S t a ł o się t a k , gdyż n a u k o w c y u z n a l i to za w y g o d n e . P o d z i a ł nie jest stały; z m i e n i a się w o d p o w i e d z i na r ó ż n e p o t r z e b y . R o z w ó j w r a m a c h każdej dyscypliny s t a n o w i d o k ł a d n y o d p o w i e d ­ nik r y n k u w g o s p o d a r c e . U c z e n i w s p ó ł p r a c u j ą ze sobą, gdyż uważają t o z a wzajemnie k o r z y s t n e . Wymieniają swoje p r a c e , p o n i e w a ż t a k i e p o s t ę p o w a n i e uznają za p o ż y t e c z n e . Wymieniają m i ę d z y sobą wyniki b a d a ń : u s t n i e , p o p r z e z obieg n i e p u b l i k o w a n y c h m a t e r i a ł ó w , zamiesz­ czanie ich w p i s m a c h i w y d a w a n i e książek. W s p ó ł p r a c a ta ma świato­ wy zasięg, p o d o b n i e j a k rynek w g o s p o d a r c e . S z a c u n e k i a p r o b a t a ś r o d o w i s k a n a u k o w e g o pełnią t a k ą s a m ą funkcję j a k n a g r o d y pienięż­ ne na r y n k u . P r a g n i e n i e z y s k a n i a s z a c u n k u i a p r o b a t y k o l e g ó w dla swojej p r a c y kieruje n a u k o w c ó w w s t r o n ę obiecujących i p ł o d n y c h n a u k o w o o b s z a r ó w . C a ł o ś ć staje się większa od s u m y jej części, p o n i e ­ w a ż k a ż d y u c z o n y d o k ł a d a własną cegiełkę d o b u d o w l i j u ż wzniesionej przez i n n y c h . J e g o zaś p r a c a staje się p o d s t a w ą dalszego rozwoju. W s p ó ł c z e s n a fizyka jest w r ó w n i e d u ż y m s t o p n i u p r o d u k t e m w o l n e g o r y n k u idei, j a k współczesny s a m o c h ó d p r o d u k t e m w o l n e g o r y n k u d ó b r m a t e r i a l n y c h . I tutaj również, zwłaszcza o s t a t n i o , w bieg wyda-

24

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

rżeń o s t r o wmieszał się rząd, k t ó r y oddziałuje n a d o s t ę p n e z a s o b y o r a z cieszące się p o p y t e m dziedziny wiedzy. M i m o t o j e g o r o l a wciąż jest d r u g o p l a n o w a . Z a ś ironiczną s t r o n ą tej sytuacji jest fakt, że wielu n a u k o w c ó w silnie p o p i e r a j ą c y c h p a ń s t w o w e p l a n o w a n i e g o s p o d a r c z e , b a r d z o w y r a ź n i e d o s t r z e g a niebezpieczeństwo, j a k i m m o ż e stać się dla rozwoju n a u k o w e g o wprowadzenie centralnego planowania nauki, n i e b e z p i e c z e ń s t w o polegające na n a r z u c a n i u jej z góry p r i o r y t e t ó w za­ m i a s t w y ł a n i a n i u się ich s p o n t a n i c z n i e , p o ś r ó d b ł ą d z e n i a i b a d a ń p o ­ jedynczych naukowców. K u l t u r a społeczeństwa, j e g o h i e r a r c h i e w a r t o ś c i i obyczaje - wszyst­ ko to rozwija się w t e n s a m s p o s ó b , p o p r z e z s w o b o d n ą w y m i a n ę , s p o n t a n i c z n ą w s p ó ł p r a c ę i ewolucję k o m p l e k s o w e j s t r u k t u r y , d r o g ą p r ó b i b ł ę d ó w , akceptacji i o d r z u c a n i a . Ż a d e n m o n a r c h a nigdy nie zarządził, a b y m u z y k a , k t ó r ą lubią n a p r z y k ł a d m i e s z k a ń c y K a l k u t y , r ó ż n i ł a się z d e c y d o w a n i e od tej, k t ó r ą lubią wiedeńczycy. Te t a k od­ m i e n n e k u l t u r y m u z y c z n e rozwijały się bez czyjegokolwiek „ p l a n o w a ­ n i a " , w d r o d z e swoistej ewolucji społecznej, paralelnej do biologicznej - aczkolwiek, rzecz j a s n a , udzielni w ł a d c y , a n a w e t d e m o k r a t y c z n e r z ą d y m o g ą w p ł y w a ć n a jej k i e r u n e k , p o p i e r a j ą c t e g o czy i n n e g o m u ­ z y k a l u b rodzaj m u z y k i , t a k s a m o j a k czynią t o z a m o ż n i , p r y w a t n i mecenasi. Struktury powstałe w wyniku swobodnej wymiany, jak na przykład język, o d k r y c i a n a u k o w e , style m u z y c z n e , systemy g o s p o d a r c z e , żyją w ł a s n y m życiem. W r ó ż n y c h w a r u n k a c h z d o l n e są p r z y j m o w a ć r ó ż n e formy. P o d p e w n y m i w z g l ę d a m i s w o b o d n a w y m i a n a r o d z i j e d n o l i t o ś ć , p o d i n n y m i z r ó ż n i c o w a n i e . Jest t o s k o m p l i k o w a n y p r o c e s , k t ó r e g o p o d s t a w o w e z a s a d y m o ż n a pojąć bez t r u d u , ale k t ó r e g o o s t a t e c z n e r e z u l t a t y dają się r z a d k o przewidzieć w szczegółach. P o d a n e p r z y k ł a d y wskazują nie t y l k o n a rozległy o b s z a r d z i a ł a n i a s w o b o d n e j w y m i a n y , ale i na szerokie znaczenie, j a k i e należy przypi­ sywać pojęciu „ w ł a s n e g o i n t e r e s u " . Z a i n t e r e s o w a n i e w ą s k o r o z u m i a ­ n y m r y n k i e m , o d n o s z o n y m t y l k o d o dziedziny e k o n o m i i , d o p r o w a d z i ­ ł o d o zawężającej interpretacji tego pojęcia, r o z u m i a n e g o j a k o k r ó t k o ­ w z r o c z n y e g o i z m i w y ł ą c z n a t r o s k a o szybkie korzyści m a t e r i a l n e . E k o n o m i a z o s t a ł a o s k a r ż o n a o wyciąganie r z e k o m o zbyt d a l e k o idą­ cych w n i o s k ó w z całkowicie nierealnej koncepcji „ c z ł o w i e k a e k o n o ­ m i c z n e g o " ( h o m o e c o n o m i c u s ) , k t ó r y reaguje wyłącznie n a b o d ź c e pieniężne. Jest to wielki b ł ą d . W ł a s n y interes nie jest k r ó t k o w z r o c z ­ n y m e g o i z m e m . Jest t y m wszystkim, c o w z b u d z a z a i n t e r e s o w a n i e u c z e s t n i k ó w w y m i a n y , t y m wszystkim, co cenią, jest k a ż d y m z celów, d o k t ó r e g o dążą. N a u k o w i e c p r a g n ą c y p o s u n ą ć d o p r z o d u własną

Potęga

rynku

25

dziedzinę, m i s j o n a r z p r a g n ą c y n a w r ó c i ć p o g a n n a p r a w d z i w ą wiarę, filantrop p r a g n ą c y nieść ulgę p o t r z e b u j ą c y m - wszyscy oni zabiegają o w ł a s n e interesy, takie j a k i m i je widzą i j a k je oceniają w e d ł u g włas­ nych wartości.

ROLA RZĄDU W k t ó r y m miejscu pojawia się na naszej scenie rząd? Do p e w n e g o s t o p n i a jest o n formą d o b r o w o l n e g o zrzeszenia, w y b r a n ą przez ludzi m e t o d ą realizacji o k r e ś l o n y c h celów, k t ó r a p o l e g a n a s t w o r z e n i u oś­ r o d k a władzy, a l b o w i e m u z n a n o , ż e jest t o s p o s ó b w t y m p r z y p a d k u naj skuteczniej szy. P r z y k ł a d e m najlepszym jest rząd l o k a l n y w w a r u n k a c h s w o b o d y w y b o r u miejsca z a m i e s z k a n i a . Decyzję, w jakiej się będzie żyło społe­ czności, m o ż n a w ó w c z a s częściowo o p r z e ć n a wiedzy o t y m , c o d a n y r z ą d oferuje. Jeśli r o b i coś, c z e m u się sprzeciwiamy l u b na co nie m a ­ my o c h o t y płacić i te s p r a w y przeważają inne, k t ó r e p o p i e r a m y i na k t ó r e g o t o w i jesteśmy łożyć, m o ż e m y g ł o s o w a ć n o g a m i , p r z e n o s z ą c się gdzie indziej. D o p ó k i są a l t e r n a t y w y , jest k o n k u r e n c j a , o g r a n i c z o n a , ale p r a w d z i w a . Ale rząd jest t a k ż e czymś więcej. To instytucja p o w s z e c h n i e u z n a w a ­ na za posiadającą m o n o p o l i legitymację na użycie l u b g r o ź b ę użycia siły j a k o m e t o d y , p r z y p o m o c y której n i e k t ó r z y z n a s m o g ą i n n y m p r a w o m o c n i e n a r z u c i ć p e w n e o g r a n i c z e n i a . R o l a r z ą d u w t y m bar­ dziej p o d s t a w o w y m z n a c z e n i u z m i e n i a ł a się z n a c z n i e w r a z z u p ł y w e m czasu u większości społeczeństw. R ó ż n i ł a się też w p r z y p a d k u r ó ż n y c h społeczeństw tego s a m e g o o k r e s u , a w k a ż d y m okresie była b a r d z o o d m i e n n a w r ó ż n y c h s p o ł e c z n o ś c i a c h . S p o r o miejsca w tej książce p o ­ święcimy właśnie zmieniającej się w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h roli r z ą d u w ciągu o s t a t n i c h dziesięcioleci i s k u t k o m jego d z i a ł a ń . W t y m w s t ę p n y m szkicu c h c e m y j e d n a k r o z w a ż y ć inną kwestię. Ja­ ką rolę p o w i n i e n o d g r y w a ć r z ą d w społeczeństwie, k t ó r e p r a g n i e za­ c h o w a ć m a k s y m a l n ą w o l n o ś ć w y b o r u dla j e d n o s t e k , r o d z i n , c z ł o n k ó w d o b r o w o l n y c h u g r u p o w a ń i obywateli z o r g a n i z o w a n y c h w p a ń s t w o ? N i e ł a t w o jest p o p r a w i ć o d p o w i e d ź , jakiej n a t o p y t a n i e udzielił dwieście lat t e m u A d a m S m i t h : Skoro zatem odrzucimy całkowicie wszelkie systemy preferencji i ograniczeń, to zrozumiały i prosty system naturalnej wolności ustali się wtedy samoistnie. Każdy

26

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R człowiek, dopóki nie pogwałci obowiązujących praw, będzie mógł - korzystając z całkowitej swobody - prowadzić swe interesy według swego uznania, jak również własną pracą i kapitałem swobodnie konkurować z pracą i kapitałem innego czło­ wieka lub grupy ludzi. Panujący będzie całkowicie zwolniony od obowiązku nad­ zorowania działalności produkcyjnej prywatnych ludzi i kierowania jej tam, gdzie może przynieść największy pożytek społeczeństwu. Uniknie wtedy niezliczonych złu­ dzeń, na jakie zawsze jest narażony i nie będzie musiał sprawować obowiązków, dla których pełnienia żaden rozum ludzki ani wiedza nie mogą wystarczać. W myśl systemu naturalnej wolności panujący będzie miał spełniać jedynie trzy obowiązki. Są to co prawda obowiązki wielkiej wagi, ale za to są one jasne i powszechnie zrozumiałe. Jest to, po pierwsze, obowiązek ochrony społeczeństwa przed gwałtem lub inwazją ze strony innych niezależnych społeczeństw; po drugie, jest to obowiązek jak najdalej idącej obrony każdego członka społeczeństwa przed niesprawiedliwością i uciskiem ze strony wszystkich innych członków społeczeństwa, czyli obowiązek ustanowienia prawidłowego wymiaru sprawiedliwości; wreszcie, po trzecie, obowią­ zek ustanowienia i utrzymywania pewnych urządzeń publicznych, których ustano­ wienie i utrzymywanie nie może nigdy leżeć w interesie jednostki lub niewielkiej liczby jednostek, a to dlatego, że dochód z nich nie pokryje nigdy kosztów jednostce lub małej grupie jednostek, choć koszty, jakie poniosło jakieś wielkie społeczeństwo, może często pokryć z nadwyżką 3 .

Pierwsze d w a o b o w i ą z k i są j a s n e i p r o s t e : o c h r o n a j e d n o s t e k p r z e d p r z e m o c ą z z e w n ą t r z i ze s t r o n y i n n y c h w s p ó ł o b y w a t e l i . D o p ó k i takiej o c h r o n y nie m a , nie m a m y prawdziwej s w o b o d y w y b o r u . U z b r o j o n y b a n d y t a oferuje m i c o p r a w d a w y b ó r , m ó w i ą c : „ p i e n i ą d z e a l b o ż y c i e " , ale n i k t nie powie, że jest to w y b ó r s w o b o d n y , a w y m i a n a , k t ó r a n a ­ stępuje później - d o b r o w o l n a . Oczywiście c z y m i n n y m jest - j a k z o b a c z y m y w i e l o k r o t n i e na kar­ t a c h tej książki - s f o r m u ł o w a ć cel, k t ó r e m u instytucja p a ń s t w o w a „ p o w i n n a " służyć, a czym i n n y m o p i s a ć cele faktycznie przez tę insty­ tucję r e a l i z o w a n e . Intencje założycieli i o s ó b , k t ó r e nią a k t u a l n i e kie­ rują, różnią się często i to b a r d z o z n a c z n i e . Co p o w o d u j e również, że istotnie osiągnięte efekty często się z n a c z n i e różnią od z a m i e r z o n y c h . W o j s k o i policja p o t r z e b n e są do o c h r o n y p r z e d p r z e m o c ą z ze­ w n ą t r z i w e w n ą t r z kraju. N i e zawsze im się to udaje, a w ł a d z a , k t ó r ą dysponują, u ż y w a n a jest c z a s a m i do b a r d z o r ó ż n y c h celów. I właśnie na t y m p o l e g a g ł ó w n y p r o b l e m z osiągnięciem i u t r z y m a n i e m w spo­ łeczeństwie w o l n o ś c i . J a k z a p e w n i ć , a b y ś r o d k i p r z e m o c y d a n e r z ą d o ­ wi w celu z a c h o w a n i a wolności, s t o s o w a n e były t y l k o do tego celu i nie stały się s a m e jej z a g r o ż e n i e m . Założyciele n a s z e g o p a ń s t w a b o ­ rykali się z t y m p r o b l e m e m t w o r z ą c K o n s t y t u c j ę . M y n a t o m i a s t m a m y s k ł o n n o ś ć d o jego lekceważenia. W y m i e n i o n y przez A d a m a S m i t h a d r u g i o b o w i ą z e k p a ń s t w a w y k r a ­ cza p o z a w ą s k o pojętą funkcję o c h r o n y obywateli ś r o d k a m i policyj-

Potęga

rynku

27

n y m i p r z e d p r z e m o c ą fizyczną; obejmuje t a k ż e „ p r a w i d ł o w y w y m i a r sprawiedliwości". Nie ma takiego aktu dobrowolnej wymiany, który - jeśli jest d o ś ć s k o m p l i k o w a n y l u b rozciąga się w d ł u ż s z y m okresie czasu - p o z b a w i o n y by był j a k i c h ś niejasności. N i e ma też tyle p a p i e ­ ru na świecie, by m o ż n a b y ł o na n i m z g ó r y spisać wszelkie m o ż l i w e e w e n t u a l n o ś c i i u r e g u l o w a ć dla k a ż d e g o p r z y p a d k u o b o w i ą z k i wszys­ tkich stron biorących udział w wymianie. Musi być jakaś m e t o d a r o z s t r z y g a n i a s p o r ó w w d r o d z e mediacji, p r z y czym m e d i a c j a m o ż e być d o b r o w o l n a i nie m u s i a n g a ż o w a ć p a ń s t w a . W U S A większość s p o r ó w h a n d l o w y c h jest dzisiaj r o z s t r z y g a n a przez p r y w a t n y c h arbit­ r ó w , w y b i e r a n y c h na p o d s t a w i e z góry określonej p r o c e d u r y . W o d ­ p o w i e d z i na tę p o t r z e b ę r o z w i n ą ł się cały system p r y w a t n e j j u r y s d y k ­ cji, c h o ć o s t a t n i ą instancją p o z o s t a j e p a ń s t w o w y w y m i a r sprawiedli­ wości. W r a m a c h o m a w i a n e j funkcji z a d a n i e m r z ą d u jest t a k ż e u ł a t w i e n i e s w o b o d n e j w y m i a n y p o p r z e z przyjęcie o g ó l n y c h reguł gry g o s p o d a r ­ czej i społecznej, w k t ó r e z a a n g a ż o w a n i są o b y w a t e l e w o l n e g o społe­ czeństwa. N a j p r o s t s z y m p r z y k ł a d e m jest c h o ć b y p r o b l e m , j a k r o z u ­ mieć pojęcie własności p r y w a t n e j . P o s i a d a m d o m . C z y „ n a r u s z a " m o ­ j ą w ł a s n o ś ć t e n , k t o przelatuje p o n a d j e g o d a c h e m trzy m e t r y , trzysta m e t r ó w , czy dziewięć tysięcy m e t r ó w ? N i e m a żadnej „ n a t u r a l n e j " gra­ nicy m i ę d z y m o i m i p r a w a m i własności a tego d r u g i e g o . G ł ó w n y m spo­ s o b e m o s i ą g a n i a p o r o z u m i e n i a w tych k w e s t i a c h jest rozwój p r a w a zwyczajowego ( c o m m o n law), c h o ć o d n i e d a w n a r o s n ą c e g o z n a c z e n i a nabrało także prawo stanowione. Trzeci z w y m i e n i o n y c h przez A d a m a S m i t h a o b o w i ą z k ó w p a ń s t w a rodzi najwięcej k ł o p o t ó w . S a m a u t o r n a d a w a ł m u w ą s k ą i n t e r p r e t a c j ę . O d tego j e d n a k c z a s u z w y k ł o się n i m u s p r a w i e d l i w i a ć najbardziej n a ­ wet szeroki z a k r e s d z i a ł a ń r z ą d u . W n a s z y m pojęciu wskazuje on trwa­ ły o b o w i ą z e k p a ń s t w a - o c h r o n y i u m a c n i a n i a w o l n e g o s p o ł e c z e ń s t w a . M o ż e być j e d n a k i tak interpretowany, by usprawiedliwić nieograni­ czony wzrost władzy państwowej. T r w a ł e o b o w i ą z k i p a ń s t w a wynikają z k o s z t ó w p r o d u k o w a n i a d ó b r i u s ł u g w d r o d z e całkowicie s w o b o d n e j w y m i a n y . W e ź m y p r o s t y przy­ k ł a d w y w o d z ą c y się b e z p o ś r e d n i o z o p i s a n e g o przez S m i t h a trzeciego o b o w i ą z k u p a ń s t w a . Miejskie ulice i ogólnie d o s t ę p n e a u t o s t r a d y m o ­ głyby być u t r z y m y w a n e dzięki s w o b o d n e j i p r y w a t n e j w y m i a n i e ; kosz­ ty p o k r y w a n o by w ó w c z a s z o p ł a t za przejazdy. Ale k o s z t z b i e r a n i a tych o p ł a t b y ł b y niezwykle wysoki, p o r ó w n y w a l n y z k o s z t a m i b u d o w y i u t r z y m y w a n i a ulic i a u t o s t r a d . Są to „ u r z ą d z e n i a p u b l i c z n e " , k t ó ­ rych „ u s t a n o w i e n i e i u t r z y m a n i e " m o ż e nie „leżeć w interesie j e d n o -

28

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

s t k i " , lecz k t ó r e m o g ą być o p ł a c a l n e dla „ j a k i e g o ś wielkiego społe­ czeństwa". P r z y k ł a d bardziej w y s z u k a n y d o t y c z y s k u t k ó w , j a k i e p o n o s z ą „ o s o ­ b y t r z e c i e " , nie b ę d ą c e s t r o n a m i d a n e g o a k t u w y m i a n y - klasyczny przypadek „ b r u d n e g o d y m u " . Twój k o m i n kopci czarnym j a k sadza d y m e m , b r u d z ą c czyjś k o ł n i e r z y k od koszuli. W s p o s ó b n i e z a m i e r z o n y n a r a z i ł e ś n a koszty o s o b ę p o s t r o n n ą . Byłaby o n a m o ż e s k ł o n n a p o ­ zwolić ci za p e w n ą o p ł a t ą b r u d z i ć dalej swój k o ł n i e r z y k - ale jest po p r o s t u n i e w y k o n a l n e , a b y ś m ó g ł z i d e n t y f i k o w a ć wszystkie t a k i e o s o b y lub by o n e z kolei z d o ł a ł y wykryć, k t o im b r u d z i k o ł n i e r z y k i i z a ż ą d a ł y o d ciebie o d s z k o d o w a n i a . S k u t k i t w o i c h d z i a ł a ń m o g ą nie n a r a ż a ć o s ó b p o s t r o n n y c h n a stra­ ty, ale przynieść im korzyści. Z n a k o m i c i e u s y t u o w a ł e ś swój d o m i wszyscy, k t ó r z y go mijają, cieszą oczy t y m w i d o k i e m . Byliby s k ł o n n i coś z a p ł a c i ć , ale jest n i e w y k o n a l n e p o b i e r a ć o d nich z a t o o p ł a t ę . P o s ł u g u j ą c się w y j ą t k o w o ż a r g o n e m t e c h n i c z n y m p o w i e m y , że jest to „defekt r y n k u " s p o w o d o w a n y „ u b o c z n y m i " lub „ z e w n ę t r z n y m i " s k u t k a m i transakcji, k t ó r y c h nie m o ż n a z r e k o m p e n s o w a ć , ani z a k t ó r e nie m o ż n a p o b i e r a ć o p ł a t (za w y s o k i k o s z t ) . O s o b y p o s t r o n n e d o ­ t k n i ę t e o w y m i s k u t k a m i s ą n i e u m y ś l n i e wciągnięte d o t r a n s a k c j i . P r a w i e w s z y s t k o , c o czynimy, wywołuje jakieś s k u t k i dla o s ó b p o s t r o n n y c h , j a k k o l w i e k m o g ą to b y ć s k u t k i niewielkie i odległe. W konsekwencji trzeci o b o w i ą z e k p a ń s t w a , w y m i e n i o n y przez A d a m a S m i t h a zdaje się na pierwszy r z u t o k a u s p r a w i e d l i w i a ć n i e o m a l wszyst­ kie ś r o d k i z a r a d c z e p o d e j m o w a n e przez p a ń s t w o . Ale jest t o r o z u m o ­ w a n i e fałszywe. D z i a ł a n i a p a ń s t w o w e t a k ż e wywołują s k u t k i d l a o s ó b p o s t r o n n y c h . Ó w „ d e f e k t p a ń s t w a " bierze się, p o d o b n i e j a k „defekt r y n k u " , z istnienia n i e z a m i e r z o n y c h , „ z e w n ę t r z n y c h " s k u t k ó w u b o c z ­ n y c h . A s k o r o są o n e i s t o t n e p r z y t r a n s a k c j a c h r y n k o w y c h , p r a w d o ­ p o d o b n i e są t a k ż e i s t o t n e w o d n i e s i e n i u do p a ń s t w o w y c h ś r o d k ó w z a r a d c z y c h , k t ó r y c h intencją jest k o r y g o w a n i e „ d e f e k t u r y n k u " . G ł ó w n y m p r o b l e m e m w p r z y p a d k u u b o c z n y c h s k u t k ó w d z i a ł a ń pry­ w a t n y c h jest t r u d n o ś ć z u s t a l e n i e m ich k o s z t ó w l u b korzyści. Jeżeli m o ż e m y ustalić, k t o i ile traci l u b zyskuje, m o ż e m y z łatwością za­ stąpić w y m i a n ę nieumyślną - r o z m y ś l n ą l u b z a ż ą d a ć i n d y w i d u a l n e j r e k o m p e n s a t y . Jeżeli s p o w o d u j e m y przez n i e u w a g ę stłuczkę s a m o c h o ­ dową, m o ż e m y być z m u s z e n i d o z a p ł a c e n i a o d s z k o d o w a n i a , c h o ć b y w y p a d e k był n i e u m y ś l n y . G d y b y nie b y ł o k ł o p o t ó w z u s t a l e n i e m , czyje k o ł n i e r z y k i są b r u d z o n e , właściciel k o m i n a m ó g ł b y z a d o ś ć u c z y n i ć ich właścicielom lub, c o n a j e d n o w y c h o d z i , oni m o g l i b y z a p ł a c i ć j e m u , a b y mniej kopcił.

Potęga

rynku

29

Jeśli j e d n a k o s o b o m p r y w a t n y m s p r a w i a k ł o p o t u s t a l e n i e , k t o n a k o g o n a k ł a d a koszty l u b k o m u w y ś w i a d c z a korzyści, jest t o r ó w n i e ż t r u d n e z a d a n i e i dla p a ń s t w a . W rezultacie r z ą d o w y c h u s i ł o w a ń , a b y n a p r a w i ć sytuację, s p r a w y m o g ą p r z y b r a ć jeszcze gorszy o b r ó t , gdyż z o s t a n ą n a r z u c o n e kolejne k o s z t y n a n i e w i n n e o s o b y p o s t r o n n e l u b p r z y z n a n e d o d a t k o w e jeszcze korzyści stojącym n a b o k u szczęśliw­ c o m . A b y f i n a n s o w a ć swoją d z i a ł a l n o ś ć p a ń s t w o m u s i z b i e r a ć p o d a t ­ ki, k t ó r e j u ż s a m e w sobie wpływają n a p o s t ę p o w a n i e p o d a t n i k ó w , c o jest k o l e j n y m s k u t k i e m u b o c z n y m w o b e c o s ó b p o s t r o n n y c h . P r ó c z te­ go, k a ż d y p r z y r o s t w ł a d z y r z ą d u , dla j a k i c h b ą d ź celów, zwiększa nie­ b e z p i e c z e ń s t w o , że z a m i a s t służyć większości obywateli stanie się on n a r z ę d z i e m d o w y k o r z y s t y w a n i a j e d n y c h przez d r u g i c h . K a ż d e działa­ nie r z ą d u ma więc, w p e w n y m sensie, swój k o p c ą c y k o m i n . D o b r o w o l n e p o r o z u m i e n i a m o g ą w większym s t o p n i u aniżeli się to n a pierwszy r z u t o k a wydaje b r a ć p o d u w a g ę s k u t k i o k r e ś l o n y c h dzia­ ł a ń n a o s o b y p o s t r o n n e . W e ź m y p r o s t y p r z y k ł a d n a p i w k ó w w restau­ racji. Są o n e zwyczajem. Przestrzegając go, z a p e w n i a m y lepszą o b s ł u ­ g ę r ó w n i e ż l u d z i o m n a m n i e z n a n y m , k t ó r y c h nigdy nie s p o t k a m y . I n a o d w r ó t , d a w a n i e ich przez i n n e , n i e z n a n e n a m o s o b y p o s t r o n n e za­ p e w n i a i n a m lepszą o b s ł u g ę . Bywają j e d n a k oczywiście na tyle i s t o t n e s k u t k i u b o c z n e d z i a ł a ń p r y w a t n y c h , k t ó r e usprawiedliwiają d z i a ł a n i a r z ą d u . Lekcja, j a k ą z a t e m m o ż n a wyciągnąć z niewłaściwego użycia tezy S m i t h a o trzecim o b o w i ą z k u p a ń s t w a , nie b r z m i , iż j e g o interwen­ cja nigdy nie jest u s p r a w i e d l i w i o n a , ale że ciężar d o w o d u , że t a k ą jest, powinien spoczywać na wnioskodawcach. Powinniśmy wprowadzić p r a k t y k ę b a d a n i a z a r ó w n o korzyści, j a k i k o s z t ó w p r o p o n o w a n y c h interwencji r z ą d o w y c h i ż ą d a ć w y k a z a n i a wyraźnej p r z e w a g i j e d n y c h n a d d r u g i m i , z a n i m interwencje te z o s t a n ą w p r o w a d z o n e w czyn. T a ­ k a r e c e p t a p o s t ę p o w a n i a jest g o d n a zalecenia nie t y l k o z p o w o d u t r u ­ d n o ś c i z o s z a c o w a n i e m u k r y t y c h k o s z t ó w interwencji p a ń s t w a . D o ­ świadczenie t a k ż e uczy, że jeśli r z ą d r a z p o d e j m i e j a k ą ś d z i a ł a l n o ś ć , to r z a d k o z niej rezygnuje. M o ż e o n a nie spełniać o c z e k i w a ń , ale n a w e t i w ó w c z a s bardziej jest p r a w d o p o d o b n e , że się będzie n a d a l r o z s z e r z a ć o r a z p o w i ę k s z a ć swój b u d ż e t aniżeli k u r c z y ć i z a n i k a ć . C z w a r t y m o b o w i ą z k i e m p a ń s t w a , k t ó r e g o A d a m S m i t h nie wymie­ nił expressis verbis, jest o p i e k a n a d t y m i c z ł o n k a m i s p o ł e c z e ń s t w a , k t ó r y c h nie m o ż n a u z n a ć z a j e d n o s t k i „ o d p o w i e d z i a l n e " . T u r ó w n i e ż rozciąga się, j a k i w p o p r z e d n i m p r z y p a d k u , szerokie p o l e do n a d u ż y ć . M i m o t o nie m o ż n a z t e g o o b o w i ą z k u z r e z y g n o w a ć . W o l n o ś ć jest celem, k t ó r e g o m o g ą b r o n i ć j e d y n i e ludzie o d p o w i e ­ dzialni. N i e wierzymy w w o l n o ś ć dla szaleńców i dzieci. T r z e b a więc

30

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

wytyczyć linię oddzielającą j e d n o s t k i o d p o w i e d z i a l n e o d n i e o d p o w i e ­ dzialnych, aczkolwiek t a k p o s t ę p u j ą c , w p r o w a d z a m y z a s a d n i c z ą nie­ j a s n o ś ć w r o z u m i e n i u n a s z e g o p o d s t a w o w e g o celu, j a k i m jest w o l n o ś ć . Nie m o ż e m y wszakże kategorycznie odrzucić zasady paternalizmu wo­ bec tych, k t ó r y c h u z n a j e m y z a n i e o d p o w i e d z i a l n y c h . Z a dzieci o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą o b a r c z a m y p r z e d e w s z y s t k i m rodzi­ c ó w . R o d z i n a , w w i ę k s z y m s t o p n i u aniżeli j e d n o s t k a , była zawsze i n a ­ d a l p o z o s t a j e p o d s t a w o w ą cegiełką społecznej b u d o w l i , c h o ć jej pozy­ cja w y r a ź n i e słabnie - j e d e n z najbardziej g o d n y c h p o ż a ł o w a n i a skut­ ków rosnącego paternalizmu państwa. Obarczając rodziców o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą za dzieci, bardziej j e d n a k kierujemy się p r a k t y k ą aniżeli z a s a d a m i . U w a ż a m y , nie bez p o d s t a w , że dziećmi, bardziej niż k t o k o l w i e k inny, z a i n t e r e s o w a n i są ich w ł a ś n i rodzice i że m o ż n a na n i c h p o l e g a ć , gdy idzie o o c h r o n ę dziecka i z a p e w n i e n i e mu właści­ w e g o r o z w o j u . N i e u w a ż a m y j e d n a k , b y r o d z i c e mieli p r a w o r o b i ć z dziećmi co im się p o d o b a - bić je, zabijać l u b s p r z e d a w a ć w niewolę. Dzieci są o d p o w i e d z i a l n y m i j e d n o s t k a m i w stanie z a l ą ż k o w y m . Mają więc swoje p o d s t a w o w e p r a w a i nie są z a b a w k ą w r ę k a c h d o r o s ł y c h . T r z y o b o w i ą z k i p a ń s t w a w y m i e n i o n e przez A d a m a S m i t h a l u b czte­ ry w y m i e n i o n e przez n a s są co p r a w d a „wielkiej w a g i " , ale są też o wiele mniej „ j a s n e i p o w s z e c h n i e z r o z u m i a ł e " niż p r z y p u s z c z a ł . C h o ­ ciaż nie m o ż e m y p o p r z e z m e c h a n i c z n e odniesienie d o nich ocenić celo­ wości b ą d ź niecelowości jakiejś istniejącej l u b p r o p o n o w a n e j akcji in­ terwencyjnej p a ń s t w a , dostarczają o n e z b i o r u zasad, k t ó r y m i m o ż e m y się p o s ł u ż y ć zestawiając a r g u m e n t y za i przeciw. O b o w i ą z k i te i n t e r p r e ­ t o w a n e n a w e t najszerzej, wykluczają większość o b e c n y c h akcji inter­ wencyjnych - o w y c h „ s y s t e m ó w preferencji i o g r a n i c z e ń " z w a l c z a n y c h przez A d a m a S m i t h a , n a s t ę p n i e zniesionych, lecz k t ó r e o d tego czasu pojawiły się z n o w u w p o s t a c i dzisiejszych ceł, u s t a l a n y c h przez p a ń s t w o cen i p ł a c , o g r a n i c z e ń d o s t ę p u do licznych zajęć i w p o s t a c i wielu i n n y c h jeszcze o d s t ę p s t w o d j e g o „ p r o s t e g o s y s t e m u n a t u r a l n e j w o l n o ś c i " (Wiele z tych o d s t ę p s t w o m a w i a m y w n a s t ę p n y c h r o z d z i a ł a c h ) .

OGRANICZONY RZĄD W PRAKTYCE W dzisiejszym świecie wielki r z ą d zdaje się być p o w s z e c h n y . N i e z a s z k o d z i j e d n a k z a p y t a ć , czy istnieją współcześnie j a k i e ś społeczeń­ stwa, k t ó r e w działalności g o s p o d a r c z e j opierają się głównie na swo­ b o d n e j w y m i a n i e r y n k o w e j i w k t ó r y c h rola p a ń s t w a o g r a n i c z o n a jest d o n a s z y c h czterech o b o w i ą z k ó w .

Potęga

rynku

31

P r a w d o p o d o b n i e najlepszym p r z y k ł a d e m jest H o n g k o n g - s k r a w e k l ą d u t u ż o b o k C h i n , zajmujący niecałe 400 mil k w a d r a t o w y c h i zamie­ szkały przez o k o ł o 4,5 m i l i o n a ludzi. G ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a w przelicze­ n i u na milę k w a d r a t o w ą jest wręcz n i e w i a r y g o d n a - 14 r a z y większa niż w J a p o n i i , 185 razy większa niż w U S A . A m i m o to s t a n d a r d życia m i e s z k a ń c ó w należy do najwyższych w całej Azji - u s t ę p u j e t y l k o Ja­ p o n i i i być m o ż e S i n g a p u r o w i . W H o n g k o n g u nie ma ceł ani i n n y c h restrykcji w h a n d l u zagranicz­ n y m ( p r ó c z kilku „ d o b r o w o l n y c h " n a ł o ż o n y c h d e facto przez U S A i kilka i n n y c h d u ż y c h p a ń s t w ) . N i e m a p a ń s t w o w e g o k i e r o w a n i a dzia­ łalnością g o s p o d a r c z ą , u s t a w o d a w s t w a o p ł a c a c h m i n i m a l n y c h czy polityki stałych cen. M i e s z k a ń c y m o g ą k u p o w a ć o d k o g o chcą, sprze­ d a w a ć k o m u chcą, i n w e s t o w a ć j a k chcą, w y n a j m o w a ć k o g o chcą i p r a c o w a ć dla k o g o chcą. P a ń s t w o o d g r y w a istotną rolę, o g r a n i c z o n ą w s z a k ż e p r z e d e wszyst­ k i m d o n a s z y c h czterech o b o w i ą z k ó w , i n t e r p r e t o w a n y c h raczej w ą s k o . U t r z y m u j e p r a w o i p o r z ą d e k , daje m o ż l i w o ś ć f o r m u ł o w a n i a z a s a d p o ­ s t ę p o w a n i a , r o z s t r z y g a spory, d b a o t r a n s p o r t i ł ą c z n o ś ć o r a z k o n t ­ roluje emisję p i e n i ą d z a . P o k r y w a k o s z t y b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e ­ g o dla przybywających u c h o d ź c ó w z C h i n . C h o c i a ż w y d a t k i p a ń s t w o ­ we powiększają się w ślad za w z r o s t e m g o s p o d a r k i , to liczone p r o c e n t e m d o c h o d u n a r o d o w e g o pozostają j e d n y m i z najniższych n a świecie. W rezultacie, niskie p o d a t k i u t r z y m u j ą silną m o t y w a c j ę . Biz­ n e s m e n i m o g ą z b i e r a ć o w o c e swych sukcesów, ale m u s z ą r ó w n i e ż p o ­ nosić k o s z t y w ł a s n y c h b ł ę d ó w . Z a k r a w a t r o c h ę n a ironię, ż e H o n g k o n g , k r ó l e w s k a k o l o n i a Wiel­ kiej Brytanii, m o ż e s t a n o w i ć w z ó r w o l n e g o r y n k u i o g r a n i c z o n e g o rzą­ d u . Przedstawiciele Wielkiej Brytanii, k t ó r z y nią zarządzają, u m o ż l i ­ wili r o z k w i t H o n g k o n g u dzięki p r o w a d z e n i u polityki z u p e ł n i e różnej od przyjętej w m e t r o p o l i i strategii o p i e k u ń c z e g o p a ń s t w a d o b r o b y t u . C h o c i a ż H o n g k o n g jest z n a k o m i t y m w z o r e m w s p ó ł c z e s n y m , z pew­ nością nie s t a n o w i najważniejszego p r z y k ł a d u społeczeństw w o l n e g o r y n k u i z o g r a n i c z o n y m r z ą d e m . A b y je p r z e d s t a w i ć , t r z e b a się cofnąć do w i e k u d z i e w i ę t n a s t e g o . J e d e n z t a k i c h p r z y k ł a d ó w , J a p o n i ę w o k r e ­ sie pierwszych trzydziestu lat po rewolucji Meiji w 1867 r o k u , p o z o ­ s t a w i m y do o m ó w i e n i a w r o z d z i a l e 2. D w a p o z o s t a ł e to W i e l k a B r y t a n i a i S t a n y Z j e d n o c z o n e . Bogactwo narodów A d a m a S m i t h a b y ł o j e d n y m z pierwszych ciosów w walce o zniesienie p a ń s t w o w y c h restrykcji w przemyśle i h a n d l u . O s t a t e c z n i e zwycięstwo n a d e s z ł o siedemdziesiąt lat później, w r o k u 1846, z chwilą zniesienia tzw. u s t a w z b o ż o w y c h , k t ó r e n a k ł a d a ł y cła i i n n e ograniczę-

32

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

n i a na i m p o r t pszenicy i i n n y c h roślin objętych w s p ó l n ą n a z w ą z b o ż a . M o m e n t t e n z a p o c z ą t k o w a ł siedemdziesięciopięcioletni, trwający d o w y b u c h u pierwszej wojny światowej o k r e s całkowicie w o l n e g o h a n d l u . Z a k o ń c z y ł też r o z p o c z ę t ą kilka d e k a d wcześniej ewolucję w k i e r u n k u ściśle o g r a n i c z o n e g o w swych k o m p e t e n c j a c h r z ą d u , k t ó r y pozwolił w s z y s t k i m o b y w a t e l o m - o d w o ł a j m y się tu do c y t o w a n y c h wcześniej słów A d a m a S m i t h a - „ k o r z y s t a ć z całkowitej s w o b o d y w p r o w a d z e ­ n i u swych i n t e r e s ó w w e d ł u g w ł a s n e g o u z n a n i a , j a k r ó w n i e ż własną pracą i kapitałem swobodnie k o n k u r o w a ć z pracą i kapitałem innego człowieka l u b g r u p y l u d z i " . W z r o s t g o s p o d a r c z y był szybki. Z d e c y d o w a n i e wzrósł s t a n d a r d ży­ cia p r z e c i ę t n e g o o b y w a t e l a - czyniąc wszakże bardziej w i d o c z n y m i istniejące jeszcze o b s z a r y n ę d z y i cierpienia, t a k wzruszająco opisywa­ ne przez D i c k e n s a i i n n y c h w s p ó ł c z e s n y c h mu powieściopisarzy. Licz­ b a l u d n o ś c i r o s ł a w r a z z e w z r o s t e m s t a n d a r d u życia. W i e l k a B r y t a n i a zaś rosła w siłę i znaczenie w o t a c z a j ą c y m ją świecie. W s z y s t k o to d z i a ł o się p r z y zmniejszających się w y d a t k a c h r z ą d o w y c h liczonych u d z i a ł e m w d o c h o d z i e n a r o d o w y m : o d blisko jednej czwartej d o c h o d u n a r o d o w e g o n a p o c z ą t k u wieku d z i e w i ę t n a s t e g o d o o k o ł o j e d n e j dzie­ siątej w j u b i l e u s z o w y m r o k u królowej W i k t o r i i , 1897, kiedy W i e l k a B r y t a n i a z n a l a z ł a się u szczytu swej p o t ę g i i c h w a ł y . K o l e j n y m z n a k o m i t y m p r z y k ł a d e m s ą S t a n y Z j e d n o c z o n e . Były t u co p r a w d a cła, b r o n i o n e przez A l e k s a n d r a H a m i l t o n a , k t ó r y w słyn­ n y m Raporcie o manufakturach p r ó b o w a ł , bez ż a d n e g o zresztą suk­ cesu, w y k a z a ć b ł ę d n o ś ć a r g u m e n t a c j i A d a m a S m i t h a z a w o l n y m h a n ­ d l e m . Ale p r z y m i e r z a j ą c w s p ó ł c z e s n e s t a n d a r d y , były t o cła n a d e r s k r o m n e . P o z a n i m i t y l k o nieliczne r z ą d o w e restrykcje p r z e s z k a d z a ł y w s w o b o d n y m h a n d l u w e w n ę t r z n y m i z a g r a n i c z n y m . Imigracja do U S A - aż do w y b u c h u pierwszej wojny światowej - była p r a w i e zupeł­ nie s w o b o d n a (istniały t y l k o o g r a n i c z e n i a dla imigracji z Azji). N a p i s n a S t a t u l e W o l n o ś c i głosi: Dajcie mi swe znużone, dajcie wasze nędzne, Stłoczone rzesze pragnące oddychać wolnością, Nieszczęsnych banitów z waszej przeludnionej ziemi. Przyślijcie ich bezdomnych, miotanych falą sztormu: Ja swoją latarnię wznoszę przy złotych wrotach.

I m i g r a n c i przybywali m i l i o n a m i , k t ó r e w c h ł a n i a ł kraj i w i o d ł o im się tutaj nieźle, a l b o w i e m polegali t y l k o n a w ł a s n y m r o z u m i e . M i t , k t ó r y się zrodził o S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , u k a z y w a ł wiek dziewiętnasty j a k o e p o k ę p r z e m y s ł o w y c h r e k i n ó w i b e z w z g l ę d n e g o in-

Po tęga

rynku

33

d y w i d u a l i z m u . P o z b a w i e n i serca kapitaliści p r z y p o m o c y m o n o p o l i e k s p l o a t o w a l i r z e k o m o b i e d n y c h ludzi. Z a c h ę c a l i d o emigracji, b y n a ­ stępnie bez litości o b d z i e r a ć e m i g r a n t ó w ze skóry. W a l l Street o d m a ­ l o w a n o j a k o M a i n Street, wysysającą k r e w z nieugiętych f a r m e r ó w Ś r o d k o w e g o Z a c h o d u , k t ó r z y , o ile przetrwali, to na p r z e k ó r wszelkiej niedoli i c i e r p i e n i o m , j a k i e im z a d a n o . Rzeczywistość była z u p e ł n i e i n n a . I m i g r a n c i n a p ł y w a l i bez przerwy. Pierwsi m o g l i b y ć g ł u p c a m i , ale b y ł o b y niepojęte, g d y b y d e k a d a p o d e k a d z i e m i l i o n a m i przybywali n a s t ę p n i , t y l k o p o t o , a b y d a ć się wy­ e k s p l o a t o w a ć . O ile z a t e m przybywali, to d l a t e g o , że nadzieje ich p o ­ p r z e d n i k ó w z o s t a ł y w dużej m i e r z e s p e ł n i o n e . Ulice N o w e g o J o r k u nie były w y b r u k o w a n e z ł o t e m , ale ciężka p r a c a , oszczędzanie i przedsię­ b i o r c z o ś ć p r z y n o s i ł y efekty, o j a k i c h nie m o ż n a b y ł o n a w e t m a r z y ć w S t a r y m Świecie. Przybysze rozjeżdżali się po kraju od w s c h o d u po z a c h ó d , z a k ł a d a l i m i a s t a , brali c o r a z więcej ziemi p o d u p r a w ę . K r a j się bogacił, rozwijał g o s p o d a r c z o i imigranci uczestniczyli w tej koniunkturze. Jeśli farmerzy byli t a k e k s p l o a t o w a n i - c z e m u rosła ich liczba? C e n y p r o d u k t ó w r o l n y c h rzeczywiście s p a d a ł y , ale była t o o z n a k a sukcesu, nie p o r a ż k i . S p a d e k cen był w y n i k i e m p o s t ę p u t e c h n i c z n e g o , c o r a z większego o b s z a r u ziemi u p r a w n e j i p o p r a w y s t a n u k o m u n i k a c j i . K a ż ­ dy z tych czynników prowadził do wzrostu produkcji rolnej. Ostatecz­ n y m d o w o d e m jest ciągły w t y m czasie w z r o s t cen ziemi u p r a w n e j . T r u d n o zaiste u z n a ć t o z a o z n a k ę k r y z y s u g o s p o d a r k i r o l n e j ! Z a r z u t o w i bezwzględności, k t ó r ą symbolizuje p o w i e d z e n i e : „ A d o d i a b ł a z n a r o d e m ! " - r z u c o n e p o n o ć w wywiadzie p r a s o w y m przez k r ó l a kolei W i l i a m a H. V a n d e r b i l t a , zadaje k ł a m r o z k w i t a j ą c a w dzie­ więtnastowiecznej A m e r y c e d z i a ł a l n o ś ć d o b r o c z y n n a . M n o ż ą się wów­ czas f i n a n s o w a n e ze ź r ó d e ł p r y w a t n y c h szkoły i kolegia, eksploduje wręcz d z i a ł a l n o ś ć misyjna w o b c y c h k r a j a c h . J a k grzyby po deszczu r o s n ą nie n a s t a w i o n e na zysk p r y w a t n e szpitale, sierocińce i wiele in­ n y c h instytucji. P r a w i e wszystkie organizacje d o b r o c z y n n e i usługi p u ­ bliczne, o d T o w a r z y s t w a O c h r o n y Z w i e r z ą t d o Y M C A i Y W C A , o d S t o w a r z y s z e n i a O b r o n y P r a w I n d i a n p o A r m i ę Z b a w i e n i a , datują się z t e g o o k r e s u . D o b r o w o l n a w s p ó ł p r a c a jest r ó w n i e efektywna w or­ g a n i z o w a n i u działalności d o b r o c z y n n e j , j a k i w n a s t a w i o n e j na zysk. Działalności dobroczynnej towarzyszył gwałtowny wzrost aktywno­ ści k u l t u r a l n e j . M u z e a sztuki, o p e r y , filharmonie, biblioteki p u b l i c z n e p o w s t a w a ł y z a r ó w n o w wielkich m i a s t a c h , j a k i na r u b i e ż a c h . R o z m i a r y w y d a t k ó w r z ą d o w y c h są j e d n y m z m i e r n i k ó w o d g r y w a ­ nej przez p a ń s t w o roli. P o m i n ą w s z y d u ż e wojny, w y d a t k i te nie prze-

34

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

kroczyły w l a t a c h 1800-1929 o k o ł o d w u n a s t u p r o c e n t d o c h o d u n a r o ­ d o w e g o . D w i e trzecie tego w y d a ł y r z ą d y s t a n o w e i w ł a d z e l o k a l n e , głównie na szkoły i d r o g i . Aż do 1928 r o k u w y d a t k i r z ą d u federalnego wynosiły o k o ł o trzech p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o ! Sukces S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h przypisuje się często s z c z o d r e m u wy­ p o s a ż e n i u t e g o kraju w z a s o b y n a t u r a l n e i s z e r o k i m o t w a r t y m prze­ s t r z e n i o m . Z pewnością te czynniki o d g r y w a ł y p e w n ą rolę, jeśliby jed­ n a k u z n a ć je za k l u c z o w e - j a k wyjaśnić sukces dziewiętnastowiecznej Anglii i J a p o n i i , a w n a s z y m stuleciu H o n g k o n g u ? C z ę s t o r ó w n i e ż się twierdzi, że c h o ć s k r o m n a w s w y m zasięgu poli­ t y k a r z ą d o w a była m o ż l i w a w r z a d k o z a l u d n i o n e j dziewiętnastowiecz­ nej A m e r y c e , to j e d n a k współcześnie, w z u r b a n i z o w a n y m i p r z e m y s ­ ł o w y m społeczeństwie, r z ą d m u s i o d g r y w a ć rolę z n a c z n i e większą, a faktycznie d o m i n u j ą c ą . G o d z i n n a wycieczka p o H o n g k o n g u rozwie­ j e t o złudzenie. N a s z e s p o ł e c z e ń s t w o jest t a k i m , j a k i m j e t w o r z y m y . M o ż e m y k s z t a ł t o w a ć n a s z e instytucje. Właściwości n a t u r a l n e i społeczne o t o ­ czenie ograniczają liczbę stojących p r z e d n a m i a l t e r n a t y w . Ale nie p o ­ wstrzymają n a s , jeśli t y l k o zechcemy, p r z e d b u d o w ą społeczeństwa, k t ó r e c h r o n i i rozwija w o l n o ś ć , k t ó r e o p i e r a g o s p o d a r k ę i wszelką d z i a ł a l n o ś ć p r z e d e wszystkim n a s w o b o d n e j w y m i a n i e o r a z p o t r a f i u t r z y m a ć r z ą d we właściwej mu roli - sługi, a nie p a n a .

ROZDZIAŁ 2

Pod tyranią rządowej kontroli Pisząc w Bogactwie narodów o cłach i i n n y c h restrykcjach w h a n d l u z a g r a n i c z n y m , A d a m S m i t h stwierdził: To, co jest roztropnością w prywatnym życiu każdej rodziny, nie może być chyba szaleństwem w życiu wielkiego królestwa. Jeżeli obcy kraj chce nas zaopatrzyć w jakiś towar taniej, niż my sami możemy to uczynić, lepiej ów towar nabyć za jakąś część wyrobów naszego własnego przemysłu, który z kolei produkuje to, w czym my mamy przewagę nad innymi krajami. (...) W każdym kraju interes wielkiej masy ludzi polega na tym - i musi na tym polegać - aby kupowali rzeczy potrzebne od tych, którzy je sprzedają najtaniej. Twierdzenie to jest tak oczywiste, że śmieszna wydaje się konieczność jego udawadniania. Nigdy by go też nie kwestionowano, gdyby dbająca o swój interes sofistyka kupców i fab­ rykantów nie przyćmiła zdrowego rozsądku ludzi. Albowiem pod tym względem interes kupców i fabrykantów przeciwstawia się bezpośrednio interesom wielkich mas ludzkich. 1 Słowa te są r ó w n i e p r a w d z i w e teraz, j a k i w ó w c z a s , gdy je p i s a n o . Z a r ó w n o w handlu wewnętrznym, jak i zagranicznym „wielka m a s a l u d z i " chce k u p o w a ć najtaniej i s p r z e d a w a ć możliwie najdrożej. Jed­ n a k „ d b a j ą c a o swój interes s o f i s t y k a " d o p r o w a d z i ł a do n i e p o k o j ą c e ­ g o r o z m n o ż e n i a się restrykcji n a t o , c o i o d k o g o m o ż e m y k u p o w a ć , c o i k o m u m o ż e m y s p r z e d a w a ć , n a j a k i c h w a r u n k a c h m o ż e m y tych transakcji d o k o n a ć , k o g o w o l n o n a m wynająć i dla k o g o w o l n o n a m p r a c o w a ć , gdzie m o ż e m y m i e s z k a ć i co w k o ń c u m o ż e m y jeść i pić. A d a m S m i t h w s k a z a ł „ d b a j ą c ą o swój interes sofistykę k u p c ó w i fa­ b r y k a n t ó w " . M o g l i to być główni winowajcy w t a m t y c h c z a s a c h . O b e c n i e mają liczne t o w a r z y s t w o , gdyż m a ł o k t o nie jest j u ż u w i k ł a n y w „ d b a j ą c ą o swój interes sofistykę". O d w o ł u j ą c się do nieśmiertel­ n y c h słów P o g o , „ s p o t k a l i ś m y w r o g a i jesteśmy n i m s a m i " . P o m s t u ­ j e m y na p a r t y k u l a r n e interesy, p o d w a r u n k i e m wszakże, że nie są to nasze w ł a s n e . J e s t e ś m y b o w i e m p r z e k o n a n i , ż e c o jest d o b r e dla n a s , 4 — W o l n y wybór

36

Pod

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

jest t a k ż e d o b r e dla kraju i że t y m właśnie nasz interes r ó ż n i się od p o z o s t a ł y c h . E f e k t e m jest l a b i r y n t o g r a n i c z e ń i restrykcji. S p r a w i a o n , że w s z y s t k i m p o w o d z i się gorzej, niż by się m o g ł o wieść, gdyby o w e o g r a n i c z e n i a i restrykcje zlikwidować. T r a c i m y b o w i e m z n a c z n i e wię­ cej na tych, k t ó r e służą c u d z y m p a r t y k u l a r y z m o m , aniżeli zyskujemy na innych, które chronią nasze własne. P r z y k ł a d e m najoczywistszym jest h a n d e l m i ę d z y n a r o d o w y . K o r z y ­ ści, j a k i e czerpią n i e k t ó r z y p r o d u c e n c i z ceł i i n n y c h restrykcji są o wiele mniejsze od strat, k t ó r e z tego s a m e g o t y t u ł u p o n o s z ą inni w y t w ó r c y , a zwłaszcza o g ó ł k o n s u m e n t ó w . S w o b o d n y zaś h a n d e l nie t y l k o sprzyjałby n a s z e m u m a t e r i a l n e m u d o b r o b y t o w i , lecz również p o k o j o w i i h a r m o n i i m i ę d z y n a r o d a m i . P o b u d z a ł b y t a k ż e krajową konkurencję. K o n t r o l a h a n d l u z a g r a n i c z n e g o rozszerza się też n a h a n d e l we­ w n ę t r z n y . P o c z y n a w n i k a ć w k a ż d y przejaw działalności g o s p o d a r c z e j . C z ę s t o b r o n i się jej, szczególnie w k r a j a c h z a c o f a n y c h , p r z y p o m o c y a r g u m e n t u , że jest n i e z b ę d n a dla z a p e w n i e n i a r o z w o j u i p o s t ę p u . P o ­ r ó w n a n i e d o ś w i a d c z e ń j a p o ń s k i c h po rewolucji Meiji z r o k u 1867 i in­ dyjskich, po o d z y s k a n i u przez t e n kraj niepodległości w r o k u 1947, u m o ż l i w i a zweryfikowanie tego p o g l ą d u . P o r ó w n a n i a te, a t a k ż e i n n e p r z y k ł a d y , wskazują, że właśnie w o l n y h a n d e l w e w n ę t r z n y i zagranicz­ n y jest najlepszą m e t o d ą , j a k ą m o ż e z a s t o s o w a ć b i e d n y kraj dla p o d ­ niesienia z a m o ż n o ś c i swoich obywateli. K o n t r o l a g o s p o d a r c z a , której przejawy m n o ż ą się w S t a n a c h Zjed­ n o c z o n y c h w ciągu o s t a t n i c h dziesięcioleci, nie t y l k o o g r a n i c z a naszą s w o b o d ę k o r z y s t a n i a z z a s o b ó w g o s p o d a r c z y c h . U j e m n i e oddziałuje t a k ż e n a w o l n o ś ć słowa, prasy, w y z n a n i a .

HANDEL MIĘDZYNARODOWY M ó w i się często, że zła p o l i t y k a e k o n o m i c z n a s t a n o w i odzwiercie­ dlenie s p o r ó w , j a k i e toczą się p o m i ę d z y e k s p e r t a m i . G d y b y wszyscy e k o n o m i ś c i radzili t o s a m o , p o l i t y k a e k o n o m i c z n a b y ł a b y d o b r a . Rze­ czywiście, e k o n o m i ś c i często się nie zgadzają między sobą. J e d n a k nie w przypadku handlu międzynarodowego. Od czasów A d a m a Smitha p a n u j e w ś r ó d nich z g o d a , i to bez względu na ich opcje ideologiczne w i n n y c h s p r a w a c h , że w o l n y h a n d e l m i ę d z y n a r o d o w y leży w najlepiej p o j ę t y m interesie całego świata. A m i m o to s t o s o w a n i e ceł jest regułą. D o nielicznych c h l u b n y c h wyjątków należą: W i e l k a B r y t a n i a , k t ó r a od zniesienia u s t a w z b o ż o w y c h w r o k u 1846 p r o w a d z i ł a przez p r a w i e

tyranią

rządowej

kontroli

37

sto lat w o l n y h a n d e l . J a p o n i a , w której taki o k r e s t r w a ł 30 lat od d a t y rewolucji Meiji o r a z , obecnie, H o n g k o n g . S t a n y Z j e d n o c z o n e stoso­ wały cła przez cały wiek X I X . R o s ł y o n e wciąż w w i e k u X X , p r z e d e wszystkim dzięki ustawie celnej S m o o t a - H a w l e y a z r o k u 1930. N i e ­ k t ó r z y specjaliści uważają, że to o n a właśnie jest częściowo o d p o w i e ­ d z i a l n a za g ł ę b o k o ś ć depresji, k t ó r a później n a s t ą p i ł a . I c h o ć od t a m ­ tej p o r y , dzięki kolejnym p o r o z u m i e n i o m m i ę d z y n a r o d o w y m , cła zre­ d u k o w a n o , pozostają o n e wciąż wysokie i są p r a w d o p o d o b n i e wyższe, niż w wieku X I X . O l b r z y m i e p r z e m i a n y , j a k i e zaszły w t y m czasie w s t r u k t u r z e h a n d l u m i ę d z y n a r o d o w e g o , uniemożliwiają j e d n a k d o ­ kładne porównanie. J a k zawsze t a k i obecnie, istnieje s p o r e p o p a r c i e d l a polityki celnej określanej eufemistyczną n a z w ą „ p r o t e k c y j n e j " . Jest t o ł a d n e określe­ nie dla złej sprawy. P r o d u c e n c i stali i związki z a w o d o w e s t a l o w n i k ó w wywierają presję, a b y u s t a n a w i a ć restrykcje na i m p o r t stali z J a p o n i i . P r o d u c e n c i telewizorów i ich p r a c o w n i c y forsują „ d o b r o w o l n e p o r o ­ z u m i e n i a " mające o g r a n i c z y ć i m p o r t telewizorów i p o d z e s p o ł ó w z Ja­ p o n i i , T a j w a n u czy H o n g k o n g u . P r o d u c e n c i tekstyliów, o b u w i a , byd­ ła, c u k r u i inni jeszcze, wręcz niezliczeni, uskarżają się na „nieuczci­ w ą " k o n k u r e n c j ę z a g r a n i c z n ą i żądają, a b y r z ą d coś z r o b i ł dla ich „ o c h r o n y " . Oczywiście ż a d n a z tych g r u p nie u z a s a d n i a swych ż ą d a ń t r o s k ą o własne, p a r t y k u l a r n e interesy. Wszyscy m ó w i ą o „interesie o g ó ł u " , o p o t r z e b i e o c h r o n y miejsc p r a c y l u b o w z g l ę d a c h bezpieczeń­ stwa n a r o d o w e g o . S t o s u n k o w o n i e d a w n o d o swojego tradycyjnego w a c h l a r z a p s e u d o a r g u m e n t ó w n a rzecz restrykcji i m p o r t o w y c h dołą­ czyli n o w y - p o t r z e b ę w z m o c n i e n i a d o l a r a w o b e c m a r k i z a c h o d n i o niemieckiej l u b j a p o ń s k i e g o j e n a .

Argument

ekonomiczny

za

wolnym

handlem

J e d n e g o głosu p r a w i e nigdy nie słychać - głosu k o n s u m e n t a . T a k z w a n e k o n s u m e n c k i e g r u p y i n t e r e s ó w r o z m n o ż y ł y się o s t a t n i o , ale p r ó ż n o by s z u k a ć w m e d i a c h czy s p r a w o z d a n i a c h k o n g r e s o w y c h rela­ cji o wszczęciu przez nie z d e c y d o w a n e j batalii przeciw c ł o m i i n n y m restrykcjom i m p o r t o w y m . A przecież to głównie k o n s u m e n c i padają ich ofiarą. S a m o z w a ń c z y o b r o ń c y k o n s u m e n t ó w mają n a głowie i n n e sprawy, j a k to z o b a c z y m y w rozdziale 7. G ł o s u p o j e d y n c z e g o k o n s u m e n t a nie słychać w ś r ó d zgiełku „dbają­ cej o w ł a s n y interes sofistyki k u p c ó w i f a b r y k a n t ó w " o r a z ich p r a ­ c o w n i k ó w . W efekcie d o c h o d z i do p o w a ż n e g o zniekształcenia istoty

38

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

całej s p r a w y . Na p r z y k ł a d zwolennicy ceł uważają za oczywiste, że t w o r z e n i e s t a n o w i s k p r a c y jest celem p o ż ą d a n y m i n i e j a k o s a m y m w sobie, bez względu na t o , co z a t r u d n i e n i t a m ludzie b ę d ą r o b i ć . Jest t o j a w n i e b ł ę d n y p o g l ą d . G d y b y wszystko, czego p r a g n i e m y , s p r o w a ­ d z a ł o się wyłącznie do kwestii s t a n o w i s k p r a c y , m o ż n a by t w o r z y ć ich d o w o l n ą liczbę - z a t r u d n i a j ą c n a p r z y k ł a d ludzi d o k o p a n i a d o ł ó w i z a s y p y w a n i a ich, gdy b ę d ą j u ż g o t o w e a l b o p r z y j a k i m ś i n n y m , r ó w ­ nie b e z u ż y t e c z n y m zajęciu. C z a s a m i p r a c a jest n a g r o d ą s a m ą w sobie. P r z e w a ż n i e j e d n a k jest ceną, j a k ą p ł a c i m y z a m o ż n o ś ć u z y s k a n i a rze­ czy, k t ó r y c h p r a g n i e m y . N a s z y m f a k t y c z n y m celem nie są więc jakie­ kolwiek, lecz t y l k o p r o d u k t y w n e s t a n o w i s k a p r a c y . Oznaczają o n e b o ­ w i e m więcej d ó b r i u s ł u g p r z e z n a c z o n y c h do k o n s u m p c j i . I n n y r z a d k o d e m e n t o w a n y p o g l ą d głosi, ż e e k s p o r t jest czymś d o b ­ r y m w o d r ó ż n i e n i u od i m p o r t u , k t ó r y jest czymś złym. P r a w d a jest zupełnie i n n a . N i e m o ż e m y jeść, u b i e r a ć się i cieszyć rzeczami, k t ó r e w y s y ł a m y za granicę. J e m y n a t o m i a s t b a n a n y z A m e r y k i Ś r o d k o w e j , n o s i m y włoskie o b u w i e , j e ź d z i m y niemieckimi s a m o c h o d a m i , bawią n a s p r o g r a m y o g l ą d a n e n a e k r a n a c h j a p o ń s k i c h telewizorów. K o r z y ­ ścią, j a k ą o d n o s i m y z h a n d l u z a g r a n i c z n e g o jest w ł a ś n i e t o , co i m p o r - » tujemy. E k s p o r t zaś jest ceną p ł a c o n ą z a t o w a r y i m p o r t o w a n e . Wi­ dział t o j a s n o A d a m S m i t h , gdy pisał, ż e dla obywateli k a ż d e g o p a ń ­ stwa k o r z y s t n e jest uzyskiwanie m a k s y m a l n i e d u ż e g o i m p o r t u w zamian za dany wolumen eksportu lub, co na jedno wychodzi, opła­ c a n i e d a n e g o i m p o r t u możliwie m i n i m a l n y m e k s p o r t e m . B a ł a m u t n a t e r m i n o l o g i a , której u ż y w a m y , odzwierciedla t e b ł ę d n e idee. „ P r o t e k c j o n i z m " faktycznie o z n a c z a eksploatację k o n s u m e n t a , „ k o r z y s t n y bilans h a n d l o w y " - większy e k s p o r t niż i m p o r t , czyli wy­ syłanie za granicę t o w a r ó w o większej łącznej w a r t o ś c i niż ta, k t ó r ą o t r z y m u j e m y w z a m i a n . W g o s p o d a r s t w i e d o m o w y m wolelibyśmy oczywiście płacić mniej za więcej aniżeli o d w r o t n i e . W h a n d l u zagra­ nicznym byłoby to jednak nazwane „niekorzystnym bilansem płatni­ czym". A r g u m e n t e m n a rzecz ceł, k t ó r y wywołuje najżywszy o d d ź w i ę k w opinii publicznej, jest r z e k o m a p o t r z e b a o c h r o n y w y s o k i e g o stan­ d a r d u życia p r a c o w n i k ó w a m e r y k a ń s k i c h p r z e d „ n i e u c z c i w ą " k o n k u ­ rencją ze s t r o n y p r a c o w n i k ó w j a p o ń s k i c h , k o r e a ń s k i c h czy z H o n g ­ k o n g u , k t ó r z y g o t o w i są p r a c o w a ć za z n a c z n i e niższą p ł a c ę . Co w tej a r g u m e n t a c j i jest nie w p o r z ą d k u ? C z y nie c h c e m y b r o n i ć w y s o k i e g o s t a n d a r d u życia n a s z y c h obywateli? B ł ę d e m jest niejasne użycie t e r m i n ó w „ w y s o k a " i „ n i s k a " p ł a c a . C o znaczy w y s o k a i niska? A m e r y k a ń s c y p r a c o w n i c y są o p ł a c a n i w d o l a -

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

39

r a c h , j a p o ń s c y w j e n a c h . J a k p o r ó w n a ć p ł a c e liczone w d o l a r a c h z pła­ c a m i liczonymi w j e n a c h ? Ile j e n ó w r ó w n a się j e d n e m u d o l a r o w i ? Co p r z e s ą d z a o kursie w y m i a n y o b u walut? R o z p a t r z m y skrajny p r z y k ł a d . Z a ł ó ż m y n a p o c z ą t k u , ż e 360 j e n ó w w a r t y c h jest j e d n e g o d o l a r a . Z a ł ó ż m y dalej, że p r z y t a k i m kursie, rze­ czywiście o b o w i ą z u j ą c y m przez wiele lat, J a p o ń c z y c y są w stanie w s z y s t k o : telewizory, s a m o c h o d y , stal, a n a w e t swoją pszenicę, m l e k o i lody, w y p r o d u k o w a ć i s p r z e d a ć taniej (licząc w d o l a r a c h ) niż my w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . G d y b y o b o w i ą z y w a ł w o l n y h a n d e l między­ narodowy, próbowalibyśmy k u p o w a ć wtedy wszystko od Japonii. W y g l ą d a t o n a h o r r o r z g a t u n k u tych, j a k i m i n a s raczą o b r o ń c y ceł. Z o s t a l i b y ś m y zalani t o w a r a m i z J a p o n i i , nie m o g ą c t a m nic sprzedać. Z a n i m j e d n a k z a ł a m i e m y w r o z p a c z y ręce, pociągnijmy tę analizę k r o k dalej. J a k b y ś m y płacili J a p o ń c z y k o m ? Oferując i m b a n k n o t y d o l a r o w e . Co by z n i m i zrobili? U p r z e d n i o założyliśmy, że p r z y kursie 360 j e n ó w za d o l a r a w s z y s t k o w J a p o n i i jest tańsze, z a t e m nie ma na a m e r y k a ń s k i m r y n k u nic, c o b y się J a p o ń c z y k o m o p ł a c a ł o k u p i ć . G d y b y j a p o ń s c y e k s p o r t e r z y s k ł o n n i byli palić l u b z a k o p y w a ć nasze b a n k n o t y w ziemi, byłby to dla n a s z n a k o m i t y interes. D o s t a w a l i b y ­ śmy wszystkie rzeczy z a zielone k a w a ł k i p a p i e r u , k t ó r e m o ż n a b a r d z o t a n i o i w wielkiej ilości p r o d u k o w a ć . M i e l i b y ś m y najcudowniejszą, ja­ k ą m o ż n a wymyśleć, gałąź p r o d u k c j i e k s p o r t o w e j . W rzeczywistości J a p o ń c z y c y nie wysyłaliby n a m oczywiście uży­ tecznych rzeczy z a bezużyteczne k a w a ł k i p a p i e r u p o t o , a b y j e z a k o ­ p y w a ć l u b palić. J a k i m y , chcą d o s t a ć coś r e a l n e g o . Jeżeli przy kur­ sie 360 j e n ó w za d o l a r a wszystkie t o w a r y są t a ń s z e w J a p o n i i niż w U S A , e k s p o r t e r z y j a p o ń s c y b ę d ą p r ó b o w a l i p o z b y ć się d o l a r ó w w tej cenie, a b y k u p i ć t a ń s z e t o w a r y j a p o ń s k i e . Ale k t o by chciał ku­ pić d o l a r y ? To c o ś m y powiedzieli o e k s p o r t e r z e z J a p o n i i , o d n o s i się w r ó w n y m s t o p n i u do k a ż d e g o m i e s z k a ń c a tego kraju. N i k t nie bę­ dzie chciał d a ć 360 j e n ó w za d o l a r a , jeśli za 360 j e n ó w k u p i wszyst­ kiego więcej w J a p o n i i , niż za 1 d o l a r a w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . E k s p o r t e r z y z a t e m p o z o r i e n t o w a n i u się, ż e n i k t nie k u p i o d nich d o ­ larów p o 360 j e n ó w , zaoferują j e d o s p r z e d a n i a p o niższej cenie. C e ­ na liczona w j e n a c h s p a d n i e do 300, 250 l u b 200. A m ó w i ą c inaczej, c o r a z więcej d o l a r ó w t r z e b a będzie w y d a ć n a z a k u p d a n e j ilości je­ n ó w . P o n i e w a ż t o w a r y j a p o ń s k i e są w y c e n i a n e w j e n a c h , ich c e n a w d o l a r a c h w z r o ś n i e . I o d w r o t n i e , p o n i e w a ż a m e r y k a ń s k i e t o w a r y są w y c e n i a n e w d o l a r a c h , im więcej d o l a r ó w uzyskają J a p o ń c z y c y za d a n ą ilość j e n ó w , t y m t a ń s z e s t a n ą się dla nich t o w a r y a m e r y k a ń s k i e liczone w j e n a c h .

40

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

C e n a d o l a r a w j e n a c h s p a d a ć będzie mniej więcej d o p ó t y , d o p ó k i liczona w d o l a r a c h w a r t o ś ć d ó b r z a k u p i o n y c h przez J a p o ń c z y k ó w w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h nie z r ó w n a się w przybliżeniu z liczoną w d o l a r a c h w a r t o ś c i ą d ó b r z a k u p i o n y c h przez U S A w J a p o n i i . P r z y tej cenie, k a ż d y p r a g n ą c y k u p i ć j e n y za d o l a r y , znajdzie k o g o ś skłon­ n e g o d o d o k o n a n i a takiej transakcji. Rzeczywisty s t a n rzeczy jest oczywiście bardziej s k o m p l i k o w a n y niż o p i s a n y h i p o t e t y c z n y p r z y k ł a d . H a n d l e m zajmuje się wiele n a r o d ó w , nie t y l k o U S A i J a p o n i a . S t ą d przyjmuje o n często p o s t a ć o b r o t ó w o k r ę ż n y c h . J a p o ń c z y c y część z a r o b i o n y c h d o l a r ó w m o g ą w y d a ć w Brazylii, z kolei Brazylijczycy m o g ą je w y d a ć w N i e m c z e c h , N i e m c y w S t a n a c h i t a k dalej, w n i e s k o ń c z o n o ś ć . Ale z a s a d a p o z o s t a j e ta sa­ m a . W k a ż d y m kraju ludzie chcą d o l a r ó w p r z e d e w s z y s t k i m p o t o , a b y k u p o w a ć z a nie c o ś u ż y t e c z n e g o , nie zaś b y j e c h o m i k o w a ć . I n n ą k o m p l i k a c j ą jest u ż y w a n i e j e n ó w i d o l a r ó w nie t y l k o d o z a k u ­ pu z i n n y c h k r a j ó w d ó b r i usług, ale t a k ż e do i n w e s t o w a n i a i p r z e k a ­ z y w a n i a d a r o w i z n . W ciągu c a ł e g o wieku X I X S t a n y Z j e d n o c z o n e m i a ł y p r a w i e k a ż d e g o r o k u u j e m n y b i l a n s płatniczy, czyli „ n i e k o r z y s t ­ n y " b i l a n s h a n d l o w y , k t ó r y był j e d n a k dla wszystkich k o r z y s t n y . O b ­ c o k r a j o w c y chcieli w U S A i n w e s t o w a ć k a p i t a ł y . N a p r z y k ł a d Anglicy p r o d u k o w a l i i wysyłali n a m d o b r a w z a m i a n za k a w a ł k i p a p i e r u . N i e były t o b a n k n o t y d o l a r o w e , lecz obligacje g w a r a n t u j ą c e z w r o t s u m y w okresie późniejszym plus p r o c e n t . Anglicy g o t o w i byli w z a m i a n za nie wysyłać swoje t o w a r y , p o n i e w a ż u w a ż a l i te obligacje za r ó w n i e d o b r e j a k inwestycje. I mieli rację. O t r z y m y w a l i za swoje oszczędności wyższe d o c h o d y niż m o g l i b y u z y s k a ć j a k ą k o l w i e k inną d r o g ą . M y z kolei k o r z y s t a l i ś m y na z a g r a n i c z n y c h inwestycjach, p o n i e w a ż u m o ż ­ liwiały n a m o n e szybszy rozwój niż g d y b y ś m y musieli p o l e g a ć wyłącz­ nie n a w ł a s n y c h o s z c z ę d n o ś c i a c h . W XX wieku sytuacja się o d m i e n i ł a . A m e r y k a n i e z o r i e n t o w a l i się, że większe d o c h o d y m o g ą u z y s k a ć z i n w e s t o w a n i a k a p i t a ł ó w za granicą niż w kraju. Wysyłali więc za g r a n i c ę t o w a r y w z a m i a n za obligacje i t y m p o d o b n e z o b o w i ą z a n i a p ł a t n i c z e . P o drugiej wojnie światowej rząd U S A p r z e k a z a ł za g r a n i c ę d a r o w i z n y w p o s t a c i p l a n u M a r s h a l l a i pew­ n y c h p r o g r a m ó w p o m o c y z a g r a n i c z n e j . Wysyłaliśmy t e d o b r a i usługi j a k o w y r a z naszej wiary, że p r z y c z y n i a m y się w t e n s p o s ó b do t w o r z e n i a ś w i a t o w e g o p o k o j u . D a r y p r z e k a z y w a n e przez r z ą d u z u p e ł n i a n e były d a r a m i p r y w a t n y m i - od organizacji d o b r o c z y n n y c h , k o ś c i o ł ó w wspie­ rających m i s j o n a r z y , j e d n o s t e k p o m a g a j ą c y c h s w y m k r e w n y m itd. Ż a d n e z tych uszczegółowień nie z m i e n i a j e d n a k w n i o s k u , j a k i m o ż ­ na w y s n u ć z analizy n a s z e g o h i p o t e t y c z n e g o , s k r a j n e g o p r z y p a d k u .

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

41

W świecie rzeczywistym, j a k i w z a p r e z e n t o w a n y m m o d e l u , r ó w n o ­ w a g a b i l a n s u p ł a t n i c z e g o nie s t a n o w i p r o b l e m u d o p ó t y , d o p ó k i c e n a d o l a r a w j e n a c h , m a r k a c h czy f r a n k a c h będzie o k r e ś l a n a n a w o l n y m r y n k u w w y n i k u s w o b o d n y c h t r a n s a k c j i . Jest po p r o s t u n i e p r a w d ą , że d o b r z e o p ł a c a n i p r a c o w n i c y a m e r y k a ń s c y , t r a k t o w a n i j a k o całość, s ą z a g r o ż e n i przez „ n i e u c z c i w ą " k o n k u r e n c j ę z e s t r o n y t a n i c h p r a c o w ­ n i k ó w z a g r a n i c z n y c h . Oczywiście, jeżeli za granicą p o w s t a n i e n o w y lub u d o s k o n a l o n y p r o d u k t a l b o z a g r a n i c z n i p r o d u c e n c i zaczną p r o d u ­ k o w a ć g o taniej, poszczególni p r a c o w n i c y a m e r y k a ń s c y m o g ą n a t y m stracić. Jest t o n o r m a l n e d z i a ł a n i e k o n k u r e n c j i r y n k o w e j , w a ż n e g o ź r ó d ł a w y s o k i e g o s t a n d a r d u życia a m e r y k a ń s k i e g o p r a c o w n i k a . Jeśli c h c e m y c z e r p a ć korzyści z żywotnej, d y n a m i c z n e j i innowacyjnej gos­ podarki, musimy zaakceptować tę potrzebę mobilności i procesów p r z y s t o s o w a w c z y c h . M o ż e b y ć w s k a z a n e z ł a g o d z e n i e tych p r o c e s ó w i w t y m celu stworzyliśmy szereg r o z w i ą z a ń , j a k c h o ć b y u b e z p i e c z e n i a o d b e z r o b o c i a . Ale m u s i m y d ą ż y ć d o osiągnięcia tych celów bez nisz­ czenia elastyczności s y s t e m u g o s p o d a r c z e g o , gdyż r ó w n a ł o b y się to zabiciu k u r y , k t ó r a znosi złote jaja. W k a ż d y m więc w y p a d k u , c o k o l ­ wiek r o b i m y , m u s i m y b y ć b e z s t r o n n i , jeśli idzie o h a n d e l w e w n ę t r z n y i zagraniczny. J a k m o ż n a określić, k t ó r e t o w a r y o p ł a c a się i m p o r t o w a ć , a k t ó r e e k s p o r t o w a ć ? P r a c o w n i k a m e r y k a ń s k i jest o b e c n i e bardziej wydajny od j a p o ń s k i e g o , c h o ć t r u d n o określić o ile. S z a c u n k i różnią się między sobą, ale z a ł ó ż m y , że p ó ł t o r a r a z a . W t a k i m p r z y p a d k u za p ł a c ę A m e ­ r y k a n i n a p o w i n n o się k u p i ć mniej więcej p ó ł t o r a r a z a więcej niż za p ł a c ę p r a c o w n i k a j a p o ń s k i e g o . Byłoby m a r n o t r a w s t w e m u ż y w a ć a m e ­ r y k a ń s k i c h r o b o t n i k ó w d o p r o d u k c j i , p r z y której s ą mniej niż p ó ł t o r a r a z a wydajniejsi o d J a p o ń c z y k ó w . O b o w i ą z u j e tutaj z a s a d a , dla której w ż a r g o n i e e k o n o m i c z n y m u k u t o przeszło 150 lat t e m u n a z w ę korzyści komparatywnych. G ł o s i o n a , że jeżeli n a w e t b ę d z i e m y we w s z y s t k i m bardziej wydajni o d J a p o ń c z y k ó w , nie o p ł a c a się n a m wszystkiego p r o d u k o w a ć . P o w i n n i ś m y s k o n c e n t r o w a ć się n a r o b i e n i u tego, c o r o ­ b i m y najlepiej, t e g o w czym n a s z a p r z e w a g a jest największa. A o t o p r o s t y p r z y k ł a d . C z y a d w o k a t umiejący pisać n a m a s z y n i e d w a razy szybciej od swojej s e k r e t a r k i p o w i n i e n ją z w o l n i ć i pisać s a m e m u ? O t ó ż , jeśli jest on d w a razy lepszy od swojej s e k r e t a r k i w m a ­ s z y n o p i s a n i u , ale pięć razy lepszy j a k o p r a w n i k , o b o j g u się o p ł a c a , a b y on w y k o n y w a ł swój z a w ó d o b r o ń c y , a o n a p i s a ł a listy. I n n y m ź r ó d ł e m „nieuczciwej k o n k u r e n c j i " s ą p o n o ć subwencje u d z i e l a n e przez o b c e r z ą d y n a s p r z e d a ż w ł a s n y c h p r o d u k t ó w w U S A poniżej k o s z t ó w . Z a ł ó ż m y , że j a k i ś rząd przyznaje t a k i e d o p ł a t y , a bez

42

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

43

w ą t p i e n i a n i e k t ó r e z nich czynią to rzeczywiście. A b y m ó c ich udzielić, m u s i on o p o d a t k o w a ć obywateli. O n i są więc tymi, k t ó r z y płacą o w e subwencje. Korzystają n a t y m a m e r y k a ń s c y k o n s u m e n c i , d o s t a j ą c t a n i e telewizory, s a m o c h o d y i to wszystko, co jest s u b w e n c j o n o w a n e . C z y p o w i n n i ś m y z a t e m n a r z e k a ć n a takie,służące t y m r a z e m n a m , p r o g r a ­ m y p o m o c y zagranicznej? D l a c z e g ó ż t o b y ł o szlachetne z e s t r o n y U S A wysyłać i n n y m k r a j o m w r a m a c h p l a n u M a r s h a l l a , a później w r a m a c h akcji p o m o c y zagranicy, d a r y w p o s t a c i d ó b r i usług, a niegodziwe ma być p r z e k a z y w a n i e n a m przez i n n e kraje d a r ó w w formie p o ś r e d n i e j , tj. s p r z e d a ż y d ó b r i u s ł u g poniżej k o s z t ó w ? N a r z e k a ć m o g ą o b y w a t e l e o b c y c h p a ń s t w , gdyż to o n i m u s z ą znosić niższy s t a n d a r d życia na rzecz w y g o d y a m e r y k a ń s k i e g o k o n s u m e n t a , j a k r ó w n i e ż tych ich r o d a k ó w , k t ó r z y pracują b ą d ź są właścicielami s u b w e n c j o n o w a n y c h d z i a ł ó w gos­ p o d a r k i . N a g ł e l u b niewłaściwe w p r o w a d z e n i e subwencji m o ż e niewąt­ pliwie ujemnie zaciążyć na współwłaścicielach i p r a c o w n i k a c h tych gałęzi p r z e m y s ł u a m e r y k a ń s k i e g o , k t ó r e p r o d u k u j ą te s a m e rzeczy. Ale jest to n o r m a l n e r y z y k o z w i ą z a n e z p r o w a d z e n i e m interesu. Przedsię­ b i o r s t w a nie skarżą się nigdy n a n a d z w y c z a j n e z d a r z e n i a , k t ó r e p r z y n o ­ szą im n i e s p o d z i e w a n e korzyści. Ale system w o l n o r y n k o w y to przecież system nie t y l k o zysków, ale i s t r a t . I j a k j u ż stwierdziliśmy, k a ż d y ś r o d e k mający ł a g o d z i ć s k u t k i p r o c e s ó w p r z y s t o s o w a w c z y c h d o nag­ łych z m i a n p o w i n i e n być z a s t o s o w a n y sprawiedliwie, tzn. w równej mierze d o h a n d l u w e w n ę t r z n e g o , j a k i d o h a n d l u z a g r a n i c z n e g o .

T e n s a m b ł ą d , polegający n a d o s t r z e g a n i u t y l k o jednej s t r o n y zaga­ d n i e n i a , m a t a k ż e miejsce w ó w c z a s , gdy zaleca się cła j a k o m e t o d ę p o w i ę k s z e n i a z a t r u d n i e n i a . Jeżeli cła z o s t a n ą n a ł o ż o n e na - p o w i e d z ­ my - w y r o b y tekstylne, ich k r a j o w a p r o d u k c j a o r a z z a t r u d n i e n i e w t y m przemyśle wzrosną. Ale z a g r a n i c z n i p r o d u c e n c i tekstyliów, nie m o g ą c ich dłużej s p r z e d a w a ć w U S A , z a r o b i ą mniej d o l a r ó w i mniej ich b ę d ą mogli w y d a ć w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . W ślad z a t e m za z m n i e j s z o n y m i m p o r t e m s p a d n i e e k s p o r t . W przemyśle t e k s t y l n y m za­ t r u d n i e n i e co p r a w d a w z r o ś n i e , ale w p r z e m y s ł a c h e k s p o r t o w y c h s p a d n i e . A przesunięcie z a t r u d n i e n i a do mniej w y d a j n y c h zajęć zmniejszy o g ó l n ą p r o d u k c j ę . N i e lepiej u a r g u m e n t o w a n a jest teza o bezpieczeństwie n a r o d o w y m , głosząca, że p r o s p e r u j ą c y krajowy p r z e m y s ł s t a l o w y jest n i e z b ę d n y ze względów o b r o n n y c h . P o t r z e b y o b r o n y n a r o d o w e j p o c h ł a n i a j ą z n i k o ­ my u ł a m e k globalnej ilości stali zużywanej w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . P o z a t y m jest niepojęte, a b y z u p e ł n i e n a w e t w o l n y h a n d e l stalą m ó g ł zniszczyć tę b r a n ż ę a m e r y k a ń s k i e g o p r z e m y s ł u . K o r z y ś c i p ł y n ą c e z bli­ skich ź r ó d e ł s u r o w c o w y c h i p a l i w o w y c h o r a z bliskiego r y n k u z b y t u g w a r a n t u j ą jej istnienie w s t o s u n k o w o d u ż y c h r o z m i a r a c h . A koniecz­ n o ś ć zmierzenia się z k o n k u r e n t a m i z a g r a n i c z n y m i m o g ł a b y się zna­ k o m i c i e przyczynić do p o w s t a n i a silniejszego i bardziej w y d a j n e g o p r z e m y s ł u s t a l o w e g o niż t e n , k t ó r y m a m y o b e c n i e i k t ó r y c h o w a się p o d r z ą d o w y m p a r a s o l e m restrykcji i m p o r t o w y c h .

W k a ż d y m razie jest p r a w d o p o d o b n e , że z a k ł ó c e n i a te będą przejś­ ciowe. Z a ł ó ż m y , że J a p o ń c z y c y z d e c y d o w a l i się, mniejsza t e r a z o przy­ czynę, p o w a ż n i e s u b w e n c j o n o w a ć stal. Jeżeli nie z o s t a n ą z a s t o s o w a n e d o d a t k o w e cła l u b k w o t y i m p o r t o w e , i m p o r t stali d o U S A g w a ł t o w n i e w z r o ś n i e , co s p o w o d u j e o b n i ż k ę jej cen w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h i zmusi a m e r y k a ń s k i c h p r o d u c e n t ó w stali do obcięcia jej p r o d u k c j i , wywołując b e z r o b o c i e w przemyśle s t a l o w y m . Z drugiej j e d n a k s t r o n y p r o d u k t y stalowe będą t e r a z tańsze. Ich n a b y w c o m p o z o s t a n i e więc p e w n a s u m a , k t ó r ą b ę d ą mogli w y d a ć n a c o i n n e g o . P o p y t n a t e i n n e t o w a r y wzrośnie, a w r a z z n i m w z r o ś n i e i z a t r u d n i e n i e w przedsiębior­ stwach, k t ó r e o w e t o w a r y p r o d u k u j ą . Oczywiście wchłonięcie przez g o s p o d a r k ę b e z r o b o t n y c h o b e c n i e s t a l o w n i k ó w zajmie j a k i ś czas. Jed­ n a k ż e w z r o s t o w i b e z r o b o c i a w tej g r u p i e o d p o w i a d a ć będzie o d w r o t n y p r o c e s gdzie indziej. B e z r o b o t n i d o t ą d p r a c o w n i c y i n n y c h gałęzi znaj­ dą t e r a z n o w e miejsca p r a c y . N i e m u s i więc n a s t ą p i ć zmniejszenie net­ t o z a t r u d n i e n i a . C o więcej, będzie możliwy w z r o s t p r o d u k c j i o g ó ł e m , gdyż p r a c o w n i c y n i e p o t r z e b n i j u ż d o p r o d u k c j i stali będą d o dyspozy­ cji d z i a ł ó w g o s p o d a r k i p r o d u k u j ą c y c h co i n n e g o .

P r z y p u ś ć m y j e d n a k , ż e s t a ł o się t o , c o jest n i e p r a w d o p o d o b n e , i taniej w y c h o d z i k u p o w a ć całą stal za granicą. M a m y w t e d y wiele s p o s o b ó w z a p e w n i e n i a b e z p i e c z e ń s t w a n a r o d o w e g o . M o ż e m y zgro­ m a d z i ć z a p a s y stali, c o jest ł a t w e , b o w i e m nie zajmuje o n a d u ż o miejsca i się nie psuje. M o ż e m y z a k o n s e r w o w a ć kilka h u t , a b y m o ż n a je b y ł o w m i a r ę p o t r z e b y u r u c h o m i ć . R o b i m y t a k ze s t a t k a m i . Są też i n n e możliwości. Z a n i m s p ó ł k a s t a l o w a p o d e j m i e decyzje o bu­ dowie nowego zakładu, rozważa alternatywne techniki produkcji i r ó ż n e miejsca lokalizacji, a b y w y b r a ć najbardziej efektywne i oszczędne. J e d n a k żądając s u b s y d i ó w w imię b e z p i e c z e ń s t w a n a ­ r o d o w e g o , p r z e m y s ł s t a l o w y n i g d y nie p r z e d s t a w i a ł a l t e r n a t y w n y c h m e t o d z a p e w n i e n i a tego bezpieczeństwa. I d o p ó k i tego nie z r o b i , m o ż e m y być p e w n i , że a r g u m e n t t e n jest zwykłą racjonalizacją p a r ­ t y k u l a r n y c h i n t e r e s ó w tej b r a n ż y , nie zaś rzeczywistym p o w o d e m , dla k t ó r e g o ż ą d a się subwencji. Bez w ą t p i e n i a kierujący p r z e m y s ł e m s t a l o w y m i z w i ą z k a m i z a w o d o ­ wymi s t a l o w n i k ó w są szczerzy, p r z y t a c z a j ą c a r g u m e n t bezpieczeństwa n a r o d o w e g o . Ale szczerość jest c n o t ą b a r d z o p r z e c e n i a n ą . Wszyscy

44

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

jesteśmy w stanie p r z e k o n a ć s a m y c h siebie, że to co jest d o b r e dla n a s , jest d o b r e i d l a kraju. N i e p o w i n n i ś m y więc o s k a r ż a ć p r o d u c e n t ó w stali o w y s u w a n i e tego a r g u m e n t u , ale s a m y c h siebie o t o , żeśmy go kupili. A co z a r g u m e n t e m , że m u s i m y b r o n i ć d o l a r a , że m u s i m y u c h r o n i ć go p r z e d s p a d k i e m j e g o w a r t o ś c i liczonej w i n n y c h w a l u t a c h - j a p o ń ­ skich j e n a c h , m a r k a c h z a c h o d n i o n i e m i e c k i c h czy f r a n k a c h szwajcars­ kich? Jest to całkowicie sztuczny p r o b l e m . Jeśli k u r s y w a l u t kształtują się n a w o l n y m r y n k u , k a ż d y ich p o z i o m z a p e w n i r ó w n o w a g ę r y n k o ­ wą. C o p r a w d a , t a k u k s z t a ł t o w a n a c e n a d o l a r a , liczona w j e n a c h , m o ż e przejściowo spaść poniżej p o z i o m u u z a s a d n i o n e g o k o s z t a m i t o ­ w a r ó w a m e r y k a ń s k i c h i j a p o ń s k i c h , liczonymi o d p o w i e d n i o w d o l a ­ r a c h i j e n a c h . Ale jeśli to n a s t ą p i , o s o b y z o r i e n t o w a n e w sytuacji będą m i a ł y b o d z i e c , a b y k u p o w a ć d o l a r y i p r z e t r z y m y w a ć je j a k i ś czas, a b y z a r o b i ć p o t e m , gdy c e n a pójdzie w górę. T o , że a m e r y k a ń s k i e t o w a r y e k s p o r t o w a n e d o J a p o n i i b ę d ą m i a ł y niższą cenę w j e n a c h , p o b u d z i i m p o r t z U S A . To zaś, że t o w a r y j a p o ń s k i e b ę d ą m i a ł y t e r a z wyższą cenę w d o l a r a c h , zniechęci do i m p o r t u z J a p o n i i . W y d a r z e n i a te spo­ wodują w z r o s t p o p y t u na d o l a r y i skorygują w t e n s p o s ó b ich pierwo­ tnie niską cenę. S w o b o d n i e kształtująca się c e n a d o l a r a pełni te s a m e funkcje co wszystkie i n n e ceny: p r z e k a z u j e informację i d o s t a r c z a bodźca do działania, albowiem wpływa na dochody uczestników transakcji rynkowych. S k ą d więc cały t e n k r z y k o „ s ł a b o ś c i " d o l a r a i p o w t a r z a j ą c e się kryzysy w a l u t o w e ? B e z p o ś r e d n i ą przyczyną jest t o , że k u r s y w a l u t nie kształtują się n a w o l n y m r y n k u . B a n k i c e n t r a l n e d o k o n u j ą n a wielką skalę interwencji, a b y w p ł y w a ć n a ceny swoich w a l u t . T r a c ą p r z y t y m o l b r z y m i e s u m y pieniędzy swych obywateli ( U S A blisko 2 m i l i a r d y d o l a r ó w od 1973 r o k u do p o c z ą t k u 1979 r o k u ) . A co jeszcze ważniej­ sze, uniemożliwiają tej istotnej g r u p i e cen pełnienie właściwych im funkcji. N i e są w stanie z a p o b i e c d z i a ł a n i u g ł ó w n y c h sił e k o n o m i c z ­ n y c h kształtujących k u r s y w a l u t o w e , ale potrafią u t r z y m a ć t e k u r s y n a s z t u c z n y m p o z i o m i e przez długie o k r e s y czasu. W efekcie u n i e m o ż ­ liwia t o k u r s o m w a l u t o w y m s t o p n i o w e p r z y s t o s o w y w a n i e się d o zmie­ niających się w a r u n k ó w . M a ł e z a k ł ó c e n i a k u m u l u j ą się w d u ż e i osta­ tecznie t w o r z ą p o w a ż n e „ k r y z y s y " w a l u t o w e . D l a c z e g o r z ą d y interweniują n a r y n k a c h w a l u t o w y c h ? P o n i e w a ż k u r s y w a l u t odzwierciedlają p o l i t y k ę w e w n ę t r z n ą . D o l a r jest p r z e d e wszystkim d l a t e g o słaby w p o r ó w n a n i u z j a p o ń s k i m j e n e m , m a r k ą z a c h o d n i o n i e m i e c k ą i f r a n k i e m szwajcarskim, że inflacja w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h jest z n a c z n i e wyższa niż w i n n y c h k r a j a c h . Inflacja o z n a c z a , że za d o l a r a m o ż n a k u p o w a ć c o r a z mniej w kraju. Czy p o -

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

45

w i n n o n a s dziwić, że r ó w n i e ż c o r a z mniej za g r a n i c ą ? A l b o że J a p o ń ­ czycy, N i e m c y i Szwajcarzy chcą w y m i e n i a ć t a k wiele w ł a s n y c h w a l u t na d o l a r y ? Ale rządy, p o d o b n i e j a k i my wszyscy, r o b i ą wiele, aby u k r y ć l u b z ł a g o d z i ć n i e p o ż ą d a n e k o n s e k w e n c j e własnej polityki. T a k z a t e m rząd, k t ó r y w z b u d z a inflację, usiłuje też m a n i p u l o w a ć k u r s e m w a l u t o w y m . K i e d y m u się t o nie udaje, s p a d e k k u r s u o b c i ą ż a o d p o ­ wiedzialnością za inflację z a m i a s t p r z y z n a ć , że p r z y c z y n a i s k u t e k mia­ ły się a k u r a t na o d w r ó t . W całej obfitej l i t e r a t u r z e kilku p o p r z e d n i c h stuleci na t e m a t wol­ n e g o h a n d l u i p r o t e k c j o n i z m u s f o r m u ł o w a n o t y l k o trzy a r g u m e n t y na rzecz ceł, k t ó r e - z a s a d n i c z o rzecz b i o r ą c - m o g ą m i e ć p e w n e znaczenie. P i e r w s z y m jest w s p o m n i a n y j u ż a r g u m e n t b e z p i e c z e ń s t w a n a r o d o ­ wego. C h o c i a ż częściej jest on racjonalizacją p o s z c z e g ó l n y c h ceł aniżeli ich f a k t y c z n y m p o w o d e m , nie m o ż n a zaprzeczyć, i ż c z a s a m i m o ż e o n u s p r a w i e d l i w i a ć u t r z y m y w a n i e nieefektywnych s k ą d i n ą d u r z ą d z e ń p r o d u k c y j n y c h . A b y j e d n a k wyjść p o z a sferę tych d o m n i e m a ń i u d o ­ w o d n i ć , że w d a n y m k o n k r e t n y m p r z y p a d k u cło l u b i n n a restrykcja są u p r a w n i o n e , k o n i e c z n e b y ł o b y p o r ó w n a n i e tej m e t o d y z k o s z t a m i al­ t e r n a t y w n y c h s p o s o b ó w z a p e w n i e n i a bezpieczeństwa o r a z p r z e p r o w a ­ dzenie d o w o d u , c h o ć b y p r z y b l i ż o n e g o , ż e cło jest m e t o d ą najtańszą. T a k i e p o r ó w n a n i a w p r a k t y c e są r z a d k o s t o s o w a n e . D r u g i m a r g u m e n t e m , w y s u n i ę t y m m i ę d z y i n n y m i przez A l e k s a n d r a H a m i l t o n a w Raporcie o manufakturach, jest a r g u m e n t o „raczkują­ c y m p r z e m y ś l e " . Twierdzi się t u t a j , że istnieją p o t e n c j a l n e gałęzie prze­ mysłu, k t ó r e , jeśli je z b u d o w a ć i w s p o m ó c w t r u d n y m okresie doj­ rzewania, b ę d ą m o g ł y n a s t ę p n i e s w o b o d n i e k o n k u r o w a ć n a r y n k u ś w i a t o w y m . Przejściowo n a ł o ż o n e cła i m p o r t o w e są, w myśl tej ar­ g u m e n t a c j i , u s p r a w i e d l i w i o n e chęcią o c h r o n y raczkującego p r z e m y s ł u i s t w o r z e n i a mu szans osiągnięcia dojrzałości, kiedy to będzie m ó g ł j u ż s t a n ą ć n a w ł a s n y c h n o g a c h . Ale jeśli n a w e t p o o k r z e p n i ę c i u będzie m ó g ł on z p o w o d z e n i e m k o n k u r o w a ć , nie s t a n o w i to s a m o w sobie ż a d n e g o usprawiedliwienia dla p o c z ą t k o w o w p r o w a d z o n y c h ceł. K o n ­ s u m e n t o m o p ł a c a ł o b y się z p o c z ą t k u s u b s y d i o w a ć t e n p r z e m y s ł , co czyniliby p ł a c ą c cła, t y l k o w ó w c z a s , gdyby w późniejszym okresie uzy­ skali przynajmniej z w r o t t y c h s u b s y d i ó w , czy to w p o s t a c i cen niż­ szych od światowych, czy j a k i c h ś i n n y c h korzyści w y n i k a j ą c y c h z jego p o s i a d a n i a . Ale czy w t a k i m p r z y p a d k u subsydia są p o t r z e b n e ? C z y nie będzie się w ó w c z a s o p ł a c a ł o t w o r z ą c y m ów p r z e m y s ł p o n o s i ć stra­ ty w nadziei, że b ę d ą je mogli później w y r ó w n a ć ? W k o ń c u większość przedsiębiorstw p o n o s i w p o c z ą t k o w y m okresie swego istnienia s t r a t y

46

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

i jest to p r a w d ą z a r ó w n o w odniesieniu do tych, k t ó r e t w o r z ą n o w ą gałąź, j a k i tych, k t ó r e w c h o d z ą do j u ż istniejącej. Być m o ż e jest j a k i ś specjalny p o w ó d , dla k t ó r e g o t w o r z ą c y n o w ą gałąź nie m o g ą wyrów­ n a ć p o c z ą t k o w y c h strat, n a w e t jeśli całej społeczności o p ł a c a się d o ­ k o n a ć tej inwestycji. Ale jest to oczywiście j u ż i n n e r o z u m o w a n i e . A r g u m e n t raczkującego p r z e m y s ł u jest zasłoną d y m n ą . T a k z w a n i raczkujący nigdy nie dojrzewają. R a z n a ł o ż o n e cła r z a d k o są k a s o w a ­ ne. Co więcej, r z a d k o używa się tego a r g u m e n t u w s t o s u n k u do tych n i e n a r o d z o n y c h „ d z i e c i " , k t ó r e m o g ł y b y się rzeczywiście u r o d z i ć i p r z e t r w a ć , gdyby im d a n o czasową o c h r o n ę . Ale o n e zwykle nie mają swych r z e c z n i k ó w . A r g u m e n t , o k t ó r y m m ó w i m y , u s p r a w i e d l i w i a zwykle cła c h r o n i ą c e dzieci c a ł k i e m j u ż leciwe, ale k t ó r e potrafią wy­ wierać silną presję polityczną. Trzeci a r g u m e n t n a rzecz ceł, k t ó r e g o nie m o ż n a zbyć o d ręki, t o a r g u m e n t „zaćmij swego s ą s i a d a " . K r a j b ę d ą c y g ł ó w n y m p r o d u c e n ­ t e m j a k i e g o ś t o w a r u l u b w e s p ó ł z kilku i n n y m i k o n t r o l u j ą c y większość j e g o p r o d u k c j i , m o ż e w y k o r z y s t a ć pozycję m o n o p o l i s t y d o podniesie­ nia c e n y ( O P E C jest najlepszym tego p r z y k ł a d e m obecnie). Z a m i a s t p o d n i e ś ć j ą w p r o s t m o ż e t o uczynić p o ś r e d n i ą drogą, n a k ł a d a j ą c p o ­ d a t e k e k s p o r t o w y , czyli cło e k s p o r t o w e . K o r z y ś ć d l a niego m o ż e b y ć z t e g o t y t u ł u mniejsza aniżeli koszty, j a k i e p o n i o s ą inni. Z p u n k t u w i d z e n i a k r a j u - m o n o p o l i s t y jest t o j e d n a k z a r o b e k . P o d o b n i e kraj bę­ d ą c y g ł ó w n y m n a b y w c ą j a k i e g o ś t o w a r u , czyli - p o s ł u g u j ą c się żar­ g o n e m e k o n o m i c z n y m - m o n o p s o n , m o ż e t o w y k o r z y s t a ć dla p r o w a ­ d z e n i a t w a r d y c h negocjacji ze s p r z e d a w c a m i i n a r z u c a n i a im n a d m i e r ­ nie z a n i ż o n y c h cen. J e d n y m ze s p o s o b ó w jest tutaj n a ł o ż e n i e ceł na i m p o r t . Z y s k i e m n e t t o s p r z e d a w c y będzie c e n a p o m n i e j s z o n a o cło, co jest r ó w n o z n a c z n e z k u p n e m po niższej cenie. C ł o płaci oczywiście z a g r a n i c z n y s p r z e d a w c a (nie jesteśmy w stanie p o d a ć ż a d n e g o a k t u a l ­ n e g o p r z y k ł a d u t a k i e g o p o s t ę p o w a n i a ) . Jest wysoce p r a w d o p o d o b n e , że t a k i e nacjonalistyczne podejścia wywołają ś r o d k i o d w e t o w e ze s t r o ­ ny i n n y c h krajów. Co więcej, t a k j a k w p r z y p a d k u a r g u m e n t u o racz­ kującym przemyśle, istniejące naciski polityczne zmierzają do w y t w o ­ rzenia s t r u k t u r y celnej, k t ó r a nie ma nic w s p ó l n e g o z pozycją m o n o ­ polistyczną czy m o n o p s o n i c z n ą . C z w a r t y a r g u m e n t , p o d n i e s i o n y przez A l e k s a n d r a H a m i l t o n a i wciąż p o w t a r z a n y do dzisiaj b r z m i , że w o l n y h a n d e l byłby czymś z n a k o m i t y m , gdyby p r a k t y k o w a ł y g o r ó w n i e ż wszystkie i n n e kraje. D o p ó k i j e d n a k t e g o nie robią, S t a n y Z j e d n o c z o n e też nie m o g ą sobie n a t o p o z w o l i ć . A r g u m e n t ten jest niesłuszny z a r ó w n o w teorii, j a k i w p r a k t y c e . Bo c h o ć jest oczywiste, że kraje, k t ó r e n a k ł a d a j ą restryk-

Pod tyranią rządowej kontroli

47

cje n a h a n d e l m i ę d z y n a r o d o w y , s z k o d z ą n a m , t o przecież s z k o d z ą tak­ że sobie. Jeśli b o w i e m o d p o w i e m y restrykcjami na restrykcje, dołoży­ m y p o p r o s t u n a s t ę p n e s z k o d y d o tych, j a k i e j u ż p o n o s i m y i j a k i e j u ż p o n o s z ą t a m c i . K o n k u r e n c j a w m a s o c h i z m i e i s a d y z m i e nie jest d o b r ą receptą n a s e n s o w n ą m i ę d z y n a r o d o w ą p o l i t y k ę g o s p o d a r c z ą ! T e n r o ­ dzaj akcji o d w e t o w e j nie t y l k o nie p r o w a d z i do zmniejszenia restrykcji w i n n y c h krajach, ale p r o s t ą d r o g ą wiedzie do ich eskalacji. J e s t e ś m y wielkim n a r o d e m , p r z y w ó d c ą w o l n e g o świata. N i e w y p a d a n a m żądać od H o n g k o n g u i Tajwanu, by ustalały kwoty eksportowe n a d o s t a w y tekstyliów d o U S A d l a t e g o , ż e c h c e m y „ c h r o n i ć " własny p r z e m y s ł tekstylny k o s z t e m a m e r y k a ń s k i c h k o n s u m e n t ó w i chińskich r o b o t n i k ó w . W y g ł a s z a m y p ł o m i e n n e t y r a d y o cnocie w o l n e g o h a n d l u , a j e d n o c z e ś n i e p r z y p o m o c y siły politycznej i e k o n o m i c z n e j n a k ł a n i a ­ my J a p o n i ę do o g r a n i c z e n i a e k s p o r t u stali i telewizorów. P o w i n n i ś m y p o d j ą ć j e d n o s t r o n n ą decyzję o p r o w a d z e n i u w o l n e g o h a n d l u . Decyzji tej nie zrealizowalibyśmy n a t y c h m i a s t , ale w ciągu - p o w i e d z m y - pię­ ciu lat, idąc po z góry z a p o w i e d z i a n e j d r o d z e . K i l k a k r o k ó w , k t ó r e sami m o ż e m y zrobić, więcej b y się przyczyniło do s p r a w w o l n o ś c i w kraju i za granicą niż zupełnie w o l n y h a n d e l m i ę d z y n a r o d o w y . Z a m i a s t p r z y z n a w a ć z a g r a n i c z n y m r z ą d o m sub­ wencje n a z y w a n e p o m o c ą g o s p o d a r c z ą , p o p i e r a j ą c w t e n s p o s ó b soc­ jalizm, a j e d n o c z e ś n i e n a k ł a d a ć restrykcje na w y t w a r z a n e w t y c h kra­ j a c h p r o d u k t y , s z k o d z ą c t y m s a m y m wolnej przedsiębiorczości, m o ż e ­ my zająć k o n s e k w e n t n e i p r y n c y p i a l n e stanowisko. Możemy powiedzieć reszcie świata: w i e r z y m y w w o l n o ś ć i z a m i e r z a m y ją p r a k ­ t y k o w a ć . N i e m o ż e m y w a s z m u s i ć , abyście byli w o l n i . Ale m o ż e m y z a o f e r o w a ć pełną w s p ó ł p r a c ę n a r ó w n y c h w a r u n k a c h d l a wszystkich. N a s z r y n e k jest d l a w a s o t w a r t y , nie stosujemy ceł i i n n y c h restrykcji. Sprzedawajcie i kupujcie tutaj co m o ż e c i e i co chcecie. W t e n s p o s ó b w s p ó ł p r a c a m i ę d z y l u d ź m i m o ż e objąć cały świat i b y ć w o l n a .

Argument polityczny

za

wolnym

handlem

W s p ó ł z a l e ż n o ś ć staje się c o r a z powszechniejszą cechą współczesne­ go świata. W sferze g o s p o d a r c z e j występuje m i ę d z y r ó ż n y m i g r u p a m i cen, m i ę d z y r ó ż n y m i p r z e m y s ł a m i , m i ę d z y r ó ż n y m i k r a j a m i . W szer­ szym ujęciu m i ę d z y działalnością g o s p o d a r c z ą a k u l t u r a l n ą , społeczną i d o b r o c z y n n ą . W sferze organizacji społecznej - m i ę d z y p o r z ą d k i e m g o s p o d a r c z y m a p o l i t y c z n y m , m i ę d z y wolnością e k o n o m i c z n ą a poli­ tyczną.

48

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

P o d o b n i e w sferze s t o s u n k ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h , p o r z ą d e k g o s p o ­ d a r c z y wiąże się z p o l i t y c z n y m . T a k j a k w o l n y h a n d e l m i ę d z y n a r o d o ­ wy sprzyja h a r m o n i i w s t o s u n k a c h m i ę d z y n a r o d a m i , k t ó r e różnią się k u l t u r ą i instytucjami, t a k w o l n y h a n d e l w kraju sprzyja h a r m o n i i w s t o s u n k a c h m i ę d z y j e d n o s t k a m i , k t ó r e różnią się p r z e k o n a n i a m i , postawami i interesami. W świecie w o l n e g o h a n d l u , j a k i w w o l n o r y n k o w e j g o s p o d a r c e p o s z c z e g ó l n y c h krajów, t r a n s a k c j i d o k o n u j ą p r y w a t n e j e d n o s t k i : o s o b y , p r z e d s i ę b i o r s t w a , organizacje d o b r o c z y n n e . W a r u n k i , n a k t ó ­ rych z a w i e r a się t r a n s a k c j e , u z g a d n i a n e są przez wszystkie uczest­ niczące w n i c h s t r o n y . T r a n s a k c j a nie n a s t ą p i d o p ó t y , d o p ó k i wszys­ tkie s t r o n y nie uznają jej za k o r z y s t n ą . N a s t ę p u j e z a t e m z h a r m o n i z o ­ w a n i e i n t e r e s ó w r ó ż n y c h s t r o n . R e g u ł ą jest więc w s p ó ł p r a c a , nie konflikt. K i e d y interweniują rządy, sytuacja z m i e n i a się całkowicie. W kraju, p r z e d s i ę b i o r s t w a starają się u z y s k a ć subwencje r z ą d o w e , a l b o w p r o s t , — a l b o w formie ceł i i n n y c h restrykcji h a n d l o w y c h . Będą się p r z y t y m s t a r a ł y u n i k a ć presji k o n k u r e n c y j n e j , k t ó r a z a g r a ż a ich z y s k o m l u b s a m e m u wręcz istnieniu. S t o s o w a ć będą w t y m celu polityczne naciski, a b y ich w ł a s n e k o s z t y obciążyły i n n y c h . I n t e r w e n c j a r z ą d o w a wspie­ rająca p r z e d s i ę b i o r s t w a p r o w a d z i z kolei do t e g o , że w i n n y c h krajach p r z e d s i ę b i o r s t w a odwołują się d o w ł a s n y c h r z ą d ó w , b y przeciwdziałały ś r o d k o m p o d j ę t y m za granicą. W e w n ę t r z n e s p o r y stają się okazją do s p o r ó w m i ę d z y p a ń s t w a m i . K a ż d a negocjacja h a n d l o w a staje się spra­ wą polityczną. W y s o c y przedstawiciele r z ą d o w i krążą po świecie zali­ czając kolejne konferencje h a n d l o w e . T a r c i a wzrastają. C o r a z więcej ludzi we wszystkich k r a j a c h czuje się r o z c z a r o w a n y c h w y n i k a m i i ma przeczucie, ż e o t r z y m a l i z a m a ł y k a w a ł e k w s p ó l n e g o b o c h e n k a . K o n ­ flikt, nie zaś w s p ó ł p r a c a , staje się regułą. Sto lat, j a k i e przedzieliło W a t e r l o o o d pierwszej wojny światowej, d o s t a r c z y ł o u d e r z a j ą c y c h p r z y k ł a d ó w , j a k p o z y t y w n e s k u t k i wywiera w o l n y h a n d e l n a s t o s u n k i m i ę d z y n a r o d a m i . W i e l k a B r y t a n i a była w ó w c z a s c z o ł o w y m krajem świata i przez cały ten wiek p r o w a d z i ł a p r a w i e z u p e ł n i e w o l n y h a n d e l . I n n e kraje, zwłaszcza z a c h o d n i e , włącz­ nie z e S t a n a m i Z j e d n o c z o n y m i , przyjęły p o l i t y k ę p o d o b n ą , c h o ć nieco mniej k o n s e k w e n t n ą . M ó w i ą c najogólniej - k a ż d y m ó g ł s w o b o d n i e z k a ż d y m h a n d l o w a ć , gdziekolwiek m i e s z k a ł i na k a ż d y c h w a r u n k a c h , k t ó r e u z g o d n i o n o . C o się o b e c n i e m o ż e w y d a ć jeszcze dziwniejsze, w o l n o b y ł o w ó w c z a s s w o b o d n i e p o d r ó ż o w a ć p o E u r o p i e i p r a w i e ca­ ł y m świecie bez p a s z p o r t u i ciągłych k o n t r o l i celnych. L u d z i e mogli s w o b o d n i e e m i g r o w a ć . W większości k r a j ó w świata, zwłaszcza w Sta-

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

49

n a c h Z j e d n o c z o n y c h , mogli się też s w o b o d n i e osiedlać o r a z n a b y w a ć prawa mieszkańca i obywatela. W efekcie stulecie od W a t e r l o o do pierwszej wojny światowej b y ł o j e d n y m z najbardziej p o k o j o w y c h o k r e s ó w w historii Z a c h o d u . Z m ą ­ ciły go j e d y n i e nieliczne i niewielkie wojny, z k t ó r y c h szczególnie p a ­ m i ę t n e t o : w o j n a k r y m s k a , f r a n c u s k o - p r u s k a i oczywiście wielka w o j n a d o m o w a w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . Z n a m i e n n e jest p r z y t y m , że główną p r z y c z y n ą tej ostatniej b y ł o n i e w o l n i c t w o , b ę d ą c e właśnie o d s t ę p s t w e m A m e r y k i od z a s a d y w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j i politycz­ nej. We w s p ó ł c z e s n y m świecie cła i t y m p o d o b n e restrykcje h a n d l o w e są j e d n y m ze ź r ó d e ł t a r ć m i ę d z y n a r o d o w y c h . O wiele j e d n a k groźniej­ szym ź r ó d ł e m t a r ć była i jest d a l e k o p o s u n i ę t a interwencja p a ń s t w k o l e k t y w i s t y c z n y c h w dziedzinę g o s p o d a r k i . M a m y tu na myśli: hit­ lerowskie N i e m c y , W ł o c h y M u s s o l i n i e g o , f r a n k i s t o w s k ą H i s z p a n i ę , a p r z e d e w s z y s t k i m kraje k o m u n i s t y c z n e , począwszy od Rosji i jej satelitów po C h i n y . C h o ć b o w i e m cła i i n n e restrykcje zniekształcają sygnały p r z e k a z y w a n e p o p r z e z system cen, t o p r z y n a j m n i e j p o z o s t a ­ wiają j e d n o s t k o m s w o b o d ę o d p o w i e d z i n a o w e z n i e k s z t a ł c o n e sygna­ ły. W k r a j a c h kolektywistycznych n a t o m i a s t w p r o w a d z o n o z n a c z n i e dalej idące e l e m e n t y n a k a z u . Całkowicie prywatne transakcje pomiędzy jednostkami operującymi w g o s p o d a r c e r y n k o w e j a p a ń s t w e m k o l e k t y w i s t y c z n y m są niemożli­ we. J e d n a s t r o n a r e p r e z e n t o w a n a jest z k o n i e c z n o ś c i przez p r z e d s t a ­ wicieli r z ą d u . W z g l ę d y polityczne są tu n i e u n i k n i o n e , ale t a r c i a m o ż n a z m i n i m a l i z o w a ć , o ile r z ą d y p a ń s t w , w k t ó r y c h d o m i n u j e g o s p o d a r k a rynkowa, pozwolą swoim obywatelom na maksymalną swobodę w ro­ bieniu i n t e r e s ó w z w ł a d z a m i p a ń s t w kolektywistycznych. P r ó b a użycia h a n d l u j a k o b r o n i politycznej l u b p r ó b a użycia polityki d o zwiększe­ nia h a n d l u z tymi państwami powiększy tylko i tak nieuniknione tar­ cia polityczne.

Wolny

handel

międzynarodowy

a

konkurencja

krajowa

Z a k r e s d z i a ł a n i a k o n k u r e n c j i w e w n ą t r z kraju jest ściśle u z a l e ż n i o n y o d r o z w i ą z a ń przyjętych w h a n d l u m i ę d z y n a r o d o w y m . G ł o ś n e p r o t e ­ sty opinii publicznej p r z e c i w k o „ t r u s t o m " i „ m o n o p o l o m " p o d k o n i e c X I X wieku, d o p r o w a d z i ł y d o p o w s t a n i a M i ę d z y s t a n o w e j Komisji H a n d l u i uchwalenia antytrustowej ustawy Shermana, uzupełnionej z czasem w i e l o m a i n n y m i p o s u n i ę c i a m i legislacyjnymi, m a j ą c y m i na

50

Pod

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

celu p o b u d z e n i e k o n k u r e n c j i . Ś r o d k i te nie d a ł y j e d n o z n a c z n y c h efek­ t ó w . P o d p e w n y m i w z g l ę d a m i przyczyniły się d o zwiększenia k o n k u ­ rencji, ale p o d i n n y m i z a d z i a ł a ł y j a k b y n a p r z e k ó r i n t e n c j o m . Ż a d e n j e d n a k ś r o d e k , n a w e t g d y b y całkowicie spełniał o c z e k i w a n i a swych t w ó r c ó w , nie m ó g ł b y w t y m s t o p n i u p o b u d z i ć efektywnej k o n ­ kurencji, co eliminacja wszelkich b a r i e r w h a n d l u m i ę d z y n a r o d o w y m . Istnienie t y l k o t r z e c h wielkich p r o d u c e n t ó w s a m o c h o d ó w , w t y m jed­ n e g o na k r a w ę d z i b a n k r u c t w a - o t o , co rzeczywiście r o d z i niebezpie­ czeństwo monopolistycznego cenotwórstwa. Pozwólmy j e d n a k produ­ c e n t o m s a m o c h o d ó w z całego świata k o n k u r o w a ć o a m e r y k a ń s k i e g o n a b y w c ę z G e n e r a l M o t o r s , F o r d e m i C h r y s l e r e m , a w i d m o cen m o ­ nopolistycznych zniknie. I t a k jest wszędzie. M o n o p o l w e w n ą t r z kraju r z a d k o m o ż e p o w s t a ć bez j a w n e j b ą d ź ukrytej p o m o c y r z ą d u , czy to w p o s t a c i b a r i e r cel­ n y c h , czy j a k i c h ś i n n y c h ś r o d k ó w . A j u ż p r a w i e n i e m o ż l i w e jest, b y , p o w s t a ł n a skalę światową. J e d y n y m , k t ó r e m u się t o c h y b a u d a ł o , jest - o ile d o b r z e w i e m y - m o n o p o l d i a m e n t o w y De Beers. P o z a n i m nie z n a m y ż a d n e g o , k t ó r y b y istniał przez dłuższy czas bez b e z p o ś r e d n i e j p o m o c y r z ą d u . W ś r ó d najbardziej z n a n y c h m o ż n a t u w y m i e n i ć k a r t e l O P E C , a wcześniej jeszcze k a r t e l e g u m o w e i k a w o w e . W i ę k s z o ś ć z n i c h nie istniała d ł u g o . Z a ł a m a ł y się p o d n a c i s k i e m m i ę d z y n a r o d o ­ wej k o n k u r e n c j i . Sądzimy, ż e p o d o b n y los czeka r ó w n i e ż O P E C . W świetle w o l n e g o h a n d l u k a r t e l e te z n i k n ę ł y b y jeszcze szybciej. Ale S t a n y Z j e d n o c z o n e , n a w e t w w a r u n k a c h o b o w i ą z y w a n i a restrykcji w h a n d l u ś w i a t o w y m , m o g ł y b y w p r o w a d z i ć w życie, c h o ć b y j e d n o ­ s t r o n n i e , g d y b y inaczej nie b y ł o m o ż n a , z a s a d ę w o l n e g o h a n d l u . Przy­ czyniłyby się t y m s a m y m p o w a ż n i e d o likwidacji niebezpieczeństw z w i ą z a n y c h z istnieniem wielkich m o n o p o l i k r a j o w y c h .

CENTRALNE PLANOWANIE GOSPODARCZE P o d r ó ż u j ą c p o k r a j a c h z a c o f a n y c h , wciąż byliśmy p o d wielkim wra­ ż e n i e m u d e r z a j ą c e g o wręcz k o n t r a s t u p o m i ę d z y tamtejszą rzeczywis­ tością a i d e a ł a m i , k t ó r e głoszą tamtejsi o r a z wielu z a c h o d n i c h intelek­ tualistów. G d z i e nie spojrzeć, przyjmują oni za p e w n i k , że k a p i t a l i z m o r a z w o l n y r y n e k i działające na n i m p r z e d s i ę b i o r s t w a służą eksploatacji m a s , p o d c z a s gdy c e n t r a l n e p l a n o w a n i e g o s p o d a r c z e jest h a s ł e m przy­ szłości i w p r o w a d z i ich kraje na d r o g ę szybkiego p o s t ę p u g o s p o d a r ­ czego. D ł u g o jeszcze nie z a p o m n i m y , j a k pewien z n a n y h i n d u s k i

tyranią

rządowej

kontroli

51

p r z e d s i ę b i o r c a , d o b r z e p r o s p e r u j ą c y , świetnie w y k s z t a ł c o n y i n i e m a l idealnie o d p o w i a d a j ą c y m a r k s i s t o w s k i e j k a r y k a t u r z e t ł u s t e g o kapitali­ sty, zmył n a m głowę w reakcji na u w a g ę , k t ó r ą p r a w i d ł o w o o d e b r a ł j a k o k r y t y k ę indyjskiego s y s t e m u szczegółowego p l a n o w a n i a c e n t r a l ­ n e g o . W n i e d w u z n a c z n y c h s ł o w a c h d a ł n a m d o z r o z u m i e n i a , ż e rząd t a k u b o g i e g o kraju j a k I n d i e m u s i s p r a w o w a ć k o n t r o l ę n a d i m p o r t e m , p r o d u k c j ą i r o z d z i a ł e m inwestycji. N a w i a s e m m ó w i ą c z n a c z y ł o t o , że i j e m u n a d a ć m u s i specjalne przywileje w tych właśnie d z i e d z i n a c h , k t ó r e a k u r a t były ź r ó d ł e m j e g o z a m o ż n o ś c i . W s z y s t k o t o zaś - wedle jego słów - r z ą d m u s i czynić w celu z a g w a r a n t o w a n i a pierwszeństwa p r i o r y t e t ó w społecznych n a d egoistycznymi ż ą d a n i a m i j e d n o s t e k . M ó ­ wiąc t o , p o w t a r z a ł p o p r o s t u p o g l ą d y p r o f e s o r ó w o r a z i n n y c h intelek­ t u a l i s t ó w z I n d i i i nie t y l k o s t a m t ą d . Rzeczywistość jest w s z a k ż e z u p e ł n i e i n n a . Wszędzie, gdzie r o z k w i t a w o l n o ś ć j e d n o s t e k , gdzie w y r a ź n i e polepszają się m a t e r i a l n e w a r u n k i życia p r z e c i ę t n e g o człowieka i gdzie p a n u j e p o w s z e c h n a w i a r a w dal­ szy p o s t ę p , g o s p o d a r k a z o r g a n i z o w a n a jest głównie w o p a r c i u o w o l n y rynek. T a m zaś, gdzie p a ń s t w o sprawuje d r o b i a z g o w ą k o n t r o l ę n a d działalnością g o s p o d a r c z ą obywateli, czyli t a m , gdzie rządzi c e n t r a l n e p l a n o w a n i e g o s p o d a r c z e , p a n u j e niski s t a n d a r d życia, ludzi z a k u t o w p o l i t y c z n e o k o w y i p o z o s t a w i o n o im niewielkie możliwości kierowa­ nia w ł a s n y m losem. P a ń s t w o m o ż e t a m k w i t n ą ć i w y s t a w i a ć m o n u ­ m e n t a l n e p o m n i k i . K l a s y u p r z y w i l e j o w a n e m o g ą się p ł a w i ć w m a t e ­ r i a l n y m k o m f o r c i e . Ale p r z e c i ę t n y człowiek s t a n o w i j e d y n i e n a r z ę d z i e do realizacji celów p a ń s t w a i daje mu się tyle tylko, a b y go u t r z y m a ć w p o s ł u s z e ń s t w i e i j a k o takiej p r o d u k t y w n o ś c i . W i d a ć t o najwyraźniej obserwując k o n t r a s t m i ę d z y N i e m c a m i W s c h o d n i m i i Z a c h o d n i m i , k t ó r e s t a n o w i ą c p i e r w o t n i e c a ł o ś ć , zostały p o d z i e l o n e w w y n i k u z m i e n n y c h kolei wojny. O b i e ich części zamiesz­ kują ludzie tej samej krwi, cywilizacji, k u l t u r y i wiedzy technicznej. K t ó r a zaś prosperuje? K t ó r a m u s i a ł a wznieść m u r , by z a t r z y m a ć u sie­ bie obywateli? K t ó r a m u s i t e n m u r d o dzisiaj o b s a d z a ć u z b r o j o n y m i s t r a ż n i k a m i , k t ó r y m d a n o d o p o m o c y dzikie psy, p o l a m i n o w e i i n n e ś r o d k i szatańskiej p r z e m y ś l n o ś c i , mające u d a r e m n i a ć ucieczki śmia­ łych i z d e s p e r o w a n y c h obywateli, s k ł o n n y c h r y z y k o w a ć życie, by tylko z a m i e n i ć k o m u n i s t y c z n y raj n a k a p i t a l i s t y c z n e p i e k ł o p o drugiej stronie? Po jednej stronie j a s n o o ś w i e t l o n e ulice i sklepy p e ł n e są p o g o d n y c h , krzątających się ludzi. J e d n i k u p u j ą t o w a r y z g r o m a d z o n e tu ze wszys­ tkich z a k ą t k ó w świata. I n n i zdążają do kin i i n n y c h miejsc rozrywki. M o g ą s w o b o d n i e k u p o w a ć gazety i m a g a z y n y , odzwierciedlające całą 5 — W o l n y wybór

52

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

g a m ę r ó ż n o r o d n y c h p o g l ą d ó w . R o z m a w i a j ą m i ę d z y sobą i z o b c y m i na wszelkie t e m a t y i wyrażają p r z y t y m szeroki w a c h l a r z opinii, nie rzucają do tyłu u k r a d k o w y c h spojrzeń. Jeśli przejdziemy sto kilkadzie­ siąt m e t r ó w dalej i p o ś w i ę c i m y g o d z i n ę na stanie w kolejce, wypełnia­ nie f o r m u l a r z y i o c z e k i w a n i e na z w r o t p a s z p o r t u , znajdziemy się po drugiej s t r o n i e m u r u . Ulice wydają się tu p u s t e , m i a s t o szare i bez­ b a r w n e , sklepowe w i t r y n y nieciekawe, b u d y n k i b r u d n e . P o przeszło trzydziestu l a t a c h nie z l i k w i d o w a n o jeszcze zniszczeń w o j e n n y c h . Je­ d y n y ślad wielkomiejskiego r u c h u i beztroskiej a t m o s f e r y n a p o t k a l i ­ śmy p o d c z a s tej k r ó t k i e j wizyty w Berlinie W s c h o d n i m w w e s o ł y m m i a s t e c z k u . S t a r c z y j e d n ą g o d z i n ę spędzić w t y m mieście, by zrozu­ mieć p o w o d y , dla k t ó r y c h w ł a d z e z b u d o w a ł y m u r . W y d a j e się c u d e m , że Z a c h o d n i e N i e m c y , kraj p o k o n a n y i zdewas­ t o w a n y , stały się w ciągu niecałej d e k a d y j e d n y m z najsilniejszych gos­ p o d a r c z o p a ń s t w europejskich. Był to c u d w o l n e g o r y n k u . W niedzielę 2 0 czerwca 1948 r o k u ówczesny m i n i s t e r g o s p o d a r k i , e k o n o m i s t a , L u ^ dwig E r h a r d , w p r o w a d z i ł j e d n o c z e ś n i e n o w ą w a l u t ę , czyli o b e c n ą m a r k ę z a c h o d n i o n i e m i e c k ą i zniósł p r a w i e całą k o n t r o l ę n a d p ł a c a m i i c e n a m i . Z r o b i ł to w niedzielę, gdyż - j a k lubił m a w i a ć - z a m k n i ę t e były w ó w c z a s b i u r a francuskich, a m e r y k a ń s k i c h i brytyjskich w ł a d z o k u p a c y j n y c h . B i o r ą c p o d u w a g ę ich p o z y t y w n e n a s t a w i e n i e d o m e ­ t o d p a ń s t w o w e j k o n t r o l i , był pewien, że jeśli z a d z i a ł a , gdy b i u r a te b ę d ą o t w a r t e , w ł a d z e o k u p a c y j n e j e g o decyzje odwołają. A decyzje p o d z i a ł a ł y j a k zaklęcie. W przeciągu kilku d n i sklepy zapełniły się t o w a r a m i . W przeciągu miesięcy w niemieckiej g o s p o d a r c e zaczęło brzęczeć j a k w u l u . P o d o b n y , c h o ć łagodniejszy k o n t r a s t w i d a ć r ó w n i e ż p o m i ę d z y taki­ m i d w o m a k r a j a m i k o m u n i s t y c z n y m i , j a k R o s j a i J u g o s ł a w i a . Rosja jest ściśle k i e r o w a n a c e n t r a l n i e . C h o ć nie m o ż e się o b y ć całkowicie bez p r y w a t n e j własności i w o l n e g o r y n k u , s t a r a się je o g r a n i c z y ć do mini­ m u m . J u g o s ł a w i a zaczęła t a k s a m o . J e d n a k ż e p o d r z ą d a m i T i t o ze­ r w a ł a ze s t a l i n o w s k ą Rosją i r a d y k a l n i e z m i e n i ł a k u r s . W c i ą ż jest k o ­ m u n i s t y c z n a , ale z r o z m y s ł e m p o p a r ł a idee decentralizacji i w y k o r z y s ­ t a n i a sił r y n k o w y c h . W i ę k s z o ś ć ziem rolniczych jest własnością p r y w a t n ą , a p r o d u k t y r o l n e s p r z e d a w a n e są na s t o s u n k o w o w o l n y m r y n k u . W ł a s n o ś c i ą p r y w a t n ą m o g ą być t a k ż e m a ł e p r z e d s i ę b i o r s t w a z a t r u d n i a j ą c e do pięciu p r a c o w n i k ó w . Rozwijają się o n e zwłaszcza w rzemiośle i turystyce. Większe są p r a c o w n i c z y m i k o o p e r a t y w a m i . N i e jest t o c o p r a w d a efektywna f o r m a organizacji, ale daje p r z y n a j ­ mniej szanse i n d y w i d u a l n e j inicjatywie i o d p o w i e d z i a l n o ś c i . M i e s z k a ń ­ cy Jugosławii nie są wolni. Ich s t a n d a r d życia jest z n a c z n i e niższy niż

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

53

w sąsiedniej Austrii czy p o d o b n y c h k r a j a c h Z a c h o d n i e j E u r o p y . Ale p o s t r o n n e m u o b s e r w a t o r o w i , k t ó r y j a k m y , o d w i e d z a J u g o s ł a w i ę wra­ cając a k u r a t z Rosji, wydaje się o n a w t y m zestawieniu rajem. N a Bliskim W s c h o d z i e silny s e k t o r r y n k o w y p o s i a d a Izrael, m i m o d e k l a r o w a n i a p r z e z e ń socjalistycznej filozofii i polityki o r a z m i m o roz­ ległej interwencji r z ą d u w g o s p o d a r k ę . Siła s e k t o r a r y n k o w e g o w y n i k a tu głównie, c h o ć nie b e z p o ś r e d n i o , z roli, j a k ą o d g r y w a w t y m p a ń ­ stwie h a n d e l m i ę d z y n a r o d o w y . Socjalistyczna p o l i t y k a w y h a m o w a ł a co p r a w d a w z r o s t g o s p o d a r c z y , ale o b y w a t e l e Izraela cieszą się i t a k większą wolnością polityczną i o wiele wyższym s t a n d a r d e m życia niż m i e s z k a ń c y E g i p t u , w k t ó r y m istnieje z n a c z n i e większa centralizacja w ł a d z y politycznej i sztywniejszy m e c h a n i z m regulujący d z i a ł a l n o ś ć gospodarczą. N a D a l e k i m W s c h o d z i e d o b r z e p r o s p e r u j ą Malezja, S i n g a p u r , K o ­ rea, T a j w a n , H o n g k o n g i J a p o n i a , k t ó r e z d e c y d o w a n i e o p a r ł y się n a p r y w a t n e j g o s p o d a r c e r y n k o w e j . L u d z i e są t a m pełni nadziei. W k r a ­ j a c h tych m a miejsce wręcz g o s p o d a r c z a eksplozja. R o c z n y d o c h ó d n a głowę, żeby wziąć najlepszy d o t e g o celu m i e r n i k , w a h a ł się p o d k o n i e c lat siedemdziesiątych od 700 d o l a r ó w w Malezji do 5.000 d o l a r ó w w J a p o n i i . D l a k o n t r a s t u I n d i e , I n d o n e z j a i C h i n y , stosujące c e n t r a l n e p l a n o w a n i e , przeżywały w t y m czasie stagnację g o s p o d a r c z ą i politycz­ n e represje. R o c z n y d o c h ó d n a głowę k s z t a ł t o w a ł się t a m poniżej 250 dolarów. Intelektualiści-apologeci c e n t r a l n e g o p l a n o w a n i a , śpiewali h y m n y n a cześć m a o i s t y c z n y c h C h i n , d o p ó k i n a s t ę p c y M a o nie ogłosili wszem i w o b e c z a c o f a n i a ich kraju i nie zaczęli o p ł a k i w a ć b r a k u w i d o c z n e g o p o s t ę p u w ciągu m i n i o n e g o ćwierćwiecza. Częścią ich o b e c n e g o p l a n u m o d e r n i z a c j i kraju jest p r z y z n a n i e większej roli c e n o m i r y n k o w i . T a ­ k a t a k t y k a m o ż e przynieść z n a c z n e p o d n i e s i e n i e niskiego o b e c n i e p o ­ z i o m u g o s p o d a r c z e g o - p o d o b n i e j a k m i a ł o to miejsce w Jugosławii. K o r z y ś c i t e j e d n a k będą b a r d z o o g r a n i c z o n e d o p ó t y , d o p ó k i istnieć będzie ścisły n a d z ó r polityczny n a d g o s p o d a r k ą , a w ł a s n o ś ć p r y w a t n a p o z o s t a n i e w ą s k i m m a r g i n e s e m . P o z a t y m wypuszczając, c h o ć b y t y l k o w t a k i m o g r a n i c z o n y m r o z m i a r z e , d u c h a p r y w a t n e j inicjatywy z za­ k o r k o w a n e j d o t ą d butelki, należy się liczyć ze w z r o s t e m p r o b l e m ó w n a t u r y politycznej. Prędzej czy później wywołają o n e p r a w d o p o d o b n i e reakcję a u t o r y t a r n ą . Z n a c z n i e mniej p r a w d o p o d o b n y wydaje się p r o ­ ces o d w r o t n y , czyli z a ł a m a n i e k o m u n i z m u i zastąpienie go s y s t e m e m r y n k o w y m . J e d n a k ż e t a k nieuleczalni o p t y m i ś c i j a k m y , nie wyklucza­ ją i tego. R ó w n i e ż w Jugosławii, gdy u m r z e leciwy j u ż T i t o , n a s t ą p i polityczne r o z c h w i a n i e , k t ó r e m o ż e d o p r o w a d z i ć d o reakcji a u t o r y t a r -

54

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

55

nej l u b - co z n a c z n i e mniej p r a w d o p o d o b n e - do z a ł a m a n i a istnieją­ cych m e c h a n i z m ó w kolektywistycznych. P r z y k ł a d e m szczególnie p o u c z a j ą c y m , w a r t y m szczegółowej analizy, są r ó ż n i c e p o m i ę d z y d o ś w i a d c z e n i a m i Indii w okresie trzydziestu lat od u z y s k a n i a niepodległości w r o k u 1947, a d o ś w i a d c z e n i a m i J a p o n i i , na przestrzeni trzydziestu lat po rewolucji Meiji w r o k u 1867. E k o n o ­ miści i specjaliści z n a u k społecznych zazwyczaj r z a d k o m o g ą prze­ p r o w a d z a ć k o n t r o l o w a n e e k s p e r y m e n t y , nie t a k , j a k ich k o l e d z y w n a ­ u k a c h p r z y r o d n i c z y c h , gdzie pełnią o n e t a k w a ż n ą rolę w t e s t o w a n i u h i p o t e z . J e d n a k ż e w t y m p r z y p a d k u h i s t o r i a s a m a z r o d z i ł a coś b a r d z o zbliżonego d o e k s p e r y m e n t u k o n t r o l o w a n e g o . M o ż e m y się n i m tutaj p o s ł u ż y ć do s p r a w d z e n i a , j a k i e znaczenie odgrywają różnice w m e t o ­ d a c h o r g a n i z o w a n i a działalności g o s p o d a r c z e j .

o b y d w i e m a w o j n a m i ś w i a t o w y m i przeszedł on co p r a w d a w stagnację na skutek walki o uniezależnienie się od Wielkiej Brytanii, ale nie n a s t ą p i ł o też o d w r ó c e n i e t r e n d u w p r z e c i w n y m k i e r u n k u . U s p r a w n i e ­ nie systemu t r a n s p o r t o w e g o p o ł o ż y ł o kres l o k a l n y m k l ę s k o m g ł o d u , k t ó r e s t a n o w i ł y p r z e d t e m wciąż p o w r a c a j ą c ą plagę tego kraju. Wielu p r z y w ó d c ó w wykształciło się w rozwiniętych k r a j a c h Z a c h o d u , p r z e d e wszystkim w Wielkiej Brytanii. R z ą d y brytyjskie p o z o s t a w i ł y po sobie w y s o k o w y k w a l i f i k o w a n y c h i d o ś w i a d c z o n y c h u r z ę d n i k ó w służby p a ń s t w o w e j , n o w o c z e s n e fabryki i z n a k o m i t ą sieć d r ó g kolejowych. N i c z e g o z tych rzeczy nie b y ł o w J a p o n i i w r o k u 1867. A c z k o l w i e k I n d i e były, w p o r ó w n a n i u z Z a c h o d e m , krajem technicznie zacofa­ n y m , to r ó ż n i c a ta była mniejsza niż p o m i ę d z y J a p o n i ą w r o k u 1867 a rozwiniętymi krajami tamtego okresu.

Istnieje osiemdziesięcioletni o d s t ę p czasu p o m i ę d z y o b y d w o m a przypadkami. Poza tym jednak w analizowanych tu okresach o b a kra­ j e m i a ł y p o d k a ż d y m w z g l ę d e m b a r d z o zbliżone w a r u n k i s t a r t u . W o b u istniała b a r d z o d ł u g a tradycja cywilizacyjna i w y r a f i n o w a n a k u l t u r a . W k a ż d y m istniała s k o m p l i k o w a n a s t r u k t u r a s p o ł e c z n a . W J a p o n i i była to s t r u k t u r a feudalna, z d a i m i o s a m i ( p a n a m i feudal­ n y m i ) i c h ł o p a m i p a ń s z c z y ź n i a n y m i , w I n d i a c h sztywny system kas­ towy, z b r a m i n a m i na szczycie i n i e d o t y k a l n y m i , j a k ich nazywali An­ glicy w „ w y k a z i e k a s t " , na s a m y m d o l e .

R ó w n i e ż b o g a c t w a n a t u r a l n e Indii były o wiele większe niż J a p o n i i . J e d y n ą n a t u r a l n ą p r z e w a g ą tej ostatniej b y ł o m o r z e , k t ó r e umożli­ wiało ł a t w y t r a n s p o r t i d o s t a r c z a ł o wielkiej ilości ryb. Co do reszty, I n d i e są bez m a ł a dziesięć razy większe od J a p o n i i i z n a c z n i e większy p r o c e n t p o w i e r z c h n i s t a n o w i ą tu o b s z a r y s t o s u n k o w o p ł a s k i e i ł a t w o d o s t ę p n e . J a p o n i a jest n a t o m i a s t w większości górzysta. M a t y l k o wąski s k r a w e k ziemi w z d ł u ż wybrzeży, n a d a j ą c y się do z a m i e s z k a n i a i uprawy.

W o b u krajach n a s t ą p i ł a wielka p r z e m i a n a p o l i t y c z n a , co umożliwi­ ło r a d y k a l n e z m i a n y w s t r u k t u r a c h politycznych, g o s p o d a r c z y c h i spo­ łecznych. W o b u w ł a d z ę przejęły g r u p y z d o l n y c h i p e ł n y c h poświęce­ nia p r z y w ó d c ó w , p r z e p o j o n y c h d u m ą n a r o d o w ą i z d e c y d o w a n y c h p r z e m i e n i ć g o s p o d a r c z ą stagnację w szybki w z r o s t o r a z uczynić z własnych krajów potężne mocarstwa. N a t o m i a s t p r a w i e wszystkie różnice, j a k i e istniały m i ę d z y J a p o n i ą i I n d i a m i , p r z e m a w i a ł y na k o r z y ś ć tych o s t a t n i c h . P o p r z e d n i w ł a d c y J a p o n i i narzucili s w e m u krajowi p r a w i e c a ł k o w i t ą izolację od reszty świata. H a n d e l i k o n t a k t y m i ę d z y n a r o d o w e s p r o w a d z a ł y się do jednej n a r o k wizyty h o l e n d e r s k i e g o s t a t k u . Przybysze z Z a c h o d u , k t ó r y m p o z w o l o n o tu m i e s z k a ć , musieli p r z e b y w a ć w małej enklawie na wyspie w p o r c i e O s a k a . T r z y a l b o i więcej stuleci n a r z u c o n e j izolacji p r z y n i o s ł y J a p o n i i n i e z n a j o m o ś ć świata z e w n ę t r z n e g o o r a z wielkie, w p o r ó w n a n i u z Z a c h o d e m zapóźnienie w nauce i technologii. Prawie n i k t nie u m i a ł się t u p o s ł u g i w a ć ż a d n y m o b c y m j ę z y k i e m p o z a chińskim. D l a Indii los był o wiele bardziej ł a s k a w y . P r z e d pierwszą wojną światową n a s t ą p i ł tu p o w a ż n y w z r o s t g o s p o d a r c z y . W okresie między

J a p o n i a , n a k o n i e c wreszcie, była z d a n a n a samą siebie. N i e inwes­ t o w a n o t u ż a d n y c h o b c y c h k a p i t a ł ó w . Ż a d e n o b c y rząd ani fundacje z krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h nie tworzyły k o n s o r c j ó w , dla udzielenia jej subwencji l u b n i s k o o p r o c e n t o w a n y c h pożyczek. W f i n a n s o w a n i u roz­ woju e k o n o m i c z n e g o J a p o n i a m u s i a ł a p o l e g a ć wyłącznie n a w ł a s n y c h ś r o d k a c h . N a s t ą p i ł o t y l k o j e d n o szczęśliwe w y d a r z e n i e . W p i e r w s z y m okresie po rewolucji Meiji europejskie zbiory j e d w a b i u d o t k n ę ł a stra­ szliwa klęska. J a p o n i a m o g ł a dzięki t e m u u z y s k a ć więcej zagranicz­ nych dewiz niż zwykle. P o z a t y m j e d n y m w y d a r z e n i e m nie było j u ż więcej ani p r z y p a d k o w y c h - j a k o p i s a n y wyżej - ani ś w i a d o m i e or­ ganizowanych, obcych źródeł kapitału, które mogłyby mieć istotne znaczenie. P o ł o ż e n i e Indii b y ł o w t y m względzie o wiele lepsze. Od chwili uzys­ k a n i a w r o k u 1947 niepodległości, o t r z y m a ł y - głównie w p o s t a c i sub­ wencji - olbrzymią ilość ś r o d k ó w od wielu k r a j ó w świata. Płyną o n e zresztą do dzisiaj. M i m o j e d n a k p o d o b n e j sytuacji wyjściowej J a p o n i i w r o k u 1867 i Indii w r o k u 1947, r e z u l t a t y były z d e c y d o w a n i e r ó ż n e . J a p o n i a zlik­ w i d o w a ł a s t r u k t u r y feudalne i p r z y z n a ł a wszystkim o b y w a t e l o m sze­ rokie s w o b o d y e k o n o m i c z n e i społeczne. C h o ć n a s t ą p i ł g w a ł t o w n y

56

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

w z r o s t liczby l u d n o ś c i , sytuacja dużej rzeszy obywateli s z y b k o się p o ­ p r a w i ł a . J a p o n i a stała się p o t ę g ą liczącą się na m i ę d z y n a r o d o w e j sce­ nie politycznej. N i e osiągnięto p e ł n y c h s w o b ó d o b y w a t e l s k i c h i poli­ tycznych, lecz u c z y n i o n o w t y m k i e r u n k u d u ż y p o s t ę p . I n d i e s k ł a d a ł y n a t o m i a s t s z u m n e deklaracje o z n o s z e n i u b a r i e r kas­ t o w y c h , lecz w p r a k t y c e z r o b i ł y niewiele. R ó ż n i c e w d o c h o d a c h i b o ­ gactwie niewielkiej g r u p y obywateli i reszty s p o ł e c z e ń s t w a pogłębiły się, nie zaś z m a l a ł y . Liczba l u d n o ś c i g w a ł t o w n i e rosła, p o d o b n i e j a k osiemdziesiąt lat wcześniej w J a p o n i i , ale p r o d u k c j a na głowę miesz­ k a ń c a p o z o s t a w a ł a p r a w i e n i e z m i e n i o n a . W rzeczywistości p o z i o m ży­ cia najuboższej, j e d n e j trzeciej, l u d n o ś c i c h y b a się n a w e t p o g o r s z y ł . Dzięki z a a d o p t o w a n i u w z o r ó w o d z i e d z i c z o n y c h p o r z ą d a c h brytyj­ skich I n d i e szczyciły się być największą d e m o k r a c j ą świata. J e d n a k ż e w p e w n y m okresie sięgnęły p o m e t o d y d y k t a t o r s k i e , ograniczające wolność m o w y i prasy. Grozi im to niebezpieczeństwo znowu. J a k m o ż n a w y t ł u m a c z y ć t e różnice? W i e l u o b s e r w a t o r ó w wskazuje na o d m i e n n o ś ć instytucji s p o ł e c z n y c h i w z o r ó w o s o b o w y c h . Religijne t a b u , system k a s t o w y i fatalistyczna filozofia - w s z y s t k o to m i a ł o s k r ę p o w a ć m i e s z k a ń c ó w Indii g o r s e t e m sztywnej tradycji. Twierdzi się, że H i n d u s i są nieprzedsiębiorczy i leniwi. J a p o ń c z y k ó w na o d w r ó t , chwali się za ciężką p r a c ę i wielką p o m y s ł o w o ś ć w p r z y s w a j a n i u dla w ł a s n y c h p o t r z e b tego, czego się nauczyli od o b c y c h . T a k a c h a r a k t e r y s t y k a J a p o ń c z y k ó w m o ż e być t r a f n a dzisiaj. N i e była nią j e d n a k w r o k u 1867. J e d e n z pierwszych o b c o k r a j o w c ó w zamieszkujących t e n kraj pisał: „ N i e sądzimy, b y J a p o n i a m o g ł a się kiedyś stać z a m o ż n a . N a p r z e s z k o d z i e t e m u stoi s a m a N a t u r a , z wy­ j ą t k i e m m o ż e k l i m a t u , o r a z z a m i ł o w a n i e tutejszych ludzi d o p r ó ż n i a c ­ t w a i z a b a w . J a p o ń c z y c y są rasą szczęśliwą, zadowalają się byle czym, nie mają większych szans osiągnięcia czegoś p o n a d t o . " I n n y pisał: „ W tej części świata z a s a d y u s t a n o w i o n e i u z n a w a n e n a Z a c h o d z i e , tracą wszelką p i e r w o t n i e p o s i a d a n ą w a r t o ś ć i ż y w o t n o ś ć . N i e u c h r o n ­ nie p o r a s t a j ą c h w a s t a m i i są niszczone k o r u p c j ą . " P o d o b n i e ma się rzecz z c y t o w a n ą wcześniej c h a r a k t e r y s t y k ą H i n ­ d u s ó w . M o ż e być o n a t r a f n a w o b e c n i e k t ó r y c h , a m o ż e n a w e t w o b e c większości H i n d u s ó w zamieszkujących dzisiejsze I n d i e . Ale z p e w n o ­ ścią nie jest trafna w s t o s u n k u do tych, k t ó r z y w y e m i g r o w a l i . W wielu k r a j a c h Afryki, na M a l a j a c h , w H o n g k o n g u , na W y s p a c h F i d ż i , w P a ­ n a m i e , a o s t a t n i o i w Wielkiej Brytanii, H i n d u s i są d o b r z e p r o s p e r u ­ j ą c y m i p r z e d s i ę b i o r c a m i , s t a n o w i ą c y m i n i e r a z ostoję tej k a t e g o r i i lu­ dzi. Są często siłą, k t ó r a inicjuje i ożywia p o s t ę p g o s p o d a r c z y . W sa­ m y c h n a t o m i a s t I n d i a c h t a k i e e n k l a w y przedsiębiorczości i inicjatywy.

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

57

istnieją t y l k o t a m , gdzie m o ż n a uciec s p o d tłumiącej wszelką energię kontroli rządu. P o s t ę p społeczny i g o s p o d a r c z y nigdy nie zależy od cech l u b za­ c h o w a ń m a s . W k a ż d y m kraju t e m p o n a d a j e d r o b n a mniejszość. O n a kształtuje bieg w y d a r z e ń . T a m , gdzie rozwój był najszybszy i najpomyślniejszy, g a r s t k a p r z e d s i ę b i o r c z y c h i nie bojących się ryzyka ludzi w y k u w a ł a przyszłość, t w o r z y ł a w z o r y dla i d ą c y c h jej ś l a d e m , u m o ż ­ liwiała większości zwiększenie własnej wydajności. C e c h y H i n d u s ó w , n a d k t ó r y m i boleje t a k wielu o b s e r w a t o r ó w z z e w n ą t r z , odzwierciedlają raczej b r a k p o s t ę p u niż są tego przyczy­ ną. L e n i s t w o i b r a k inicjatywy kwitną zwykle t a m , gdzie ciężka p r a ­ ca i p o d e j m o w a n i e ryzyka nie popłacają. F a t a l i s t y c z n a filozofia jest p r z y s t o s o w a n i e m i p o g o d z e n i e m się ze stagnacją. A w I n d i a c h nie b r a k u j e przecież ludzi z d o l n y c h wzniecić t a k i s a m p ł o m i e ń r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o , j a k i z a p ł o n ą ł w J a p o n i i po r o k u 1867 czy w N i e m ­ czech i tej samej J a p o n i i po drugiej wojnie światowej. P r a w d z i w a t r a g e d i a tego kraju p o l e g a więc n a t y m , ż e c h o ć m o ż e t a m p o w s t a ć , j a k sądzimy, s p o ł e c z e ń s t w o silne i w o l n e , k t ó r e m u m o ż e się d o b r z e powodzić i w którym może nieustannie wzrastać poziom zamożno­ ści, to w rzeczywistości jest to s u b k o n t y n e n t p o w s z e c h n e g o i r o z p a ­ czliwego u b ó s t w a . D a n e n a m b y ł o o s t a t n i o z o b a c z y ć z n a k o m i t y p r z y k ł a d tego, j a k system g o s p o d a r c z y oddziałuje n a cechy o s o b o w o ś c i o w e człowieka. U c h o d ź c y z C h i n , k t ó r z y p o z d o b y c i u t a m w ł a d z y przez k o m u n i s t ó w przybyli do H o n g k o n g u , w d u ż y m s t o p n i u przyczynili się do j e g o z n a c z n e g o r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o i zdobyli z a s ł u ż o n ą r e p u t a c j ę ludzi z inicjatywą, przedsiębiorczych, g o s p o d a r n y c h i umiejących ciężko p r a c o w a ć . N i e d a w n a liberalizacja p r z e p i s ó w emigracyjnych w C h i ­ n a c h w y w o ł a ł a n o w ą falę e m i g r a n t ó w , ludzi tej samej rasy i o tych s a m y c h t r a d y c j a c h k u l t u r o w y c h , ale w y c h o w a n y c h i u f o r m o w a n y c h przez trzydziestoletnie r z ą d y k o m u n i s t y c z n e . W wielu przedsiębior­ stwach, k t ó r e z a t r u d n i ł y n i e k t ó r y c h z tych u c h o d ź c ó w , słyszeliśmy, że s ą oni z d e c y d o w a n i e inni o d o w y c h wcześniej p r z y b y ł y c h d o H o n g ­ k o n g u C h i ń c z y k ó w . N o w i e m i g r a n c i wykazują m a ł o inicjatywy i trze­ ba im d o k ł a d n i e m ó w i ć , co mają r o b i ć . Są p o z a t y m leniwi i niechętni d o w s p ó ł p r a c y . Bez w ą t p i e n i a j e d n a k spędzenie kilku lat n a w o l n y m r y n k u o d m i e n i ich. Co t ł u m a c z y z a t e m różnicę d o ś w i a d c z e ń J a p o n i i w okresie 1867 -1897 i Indii od r o k u 1947 do dziś? S ą d z i m y , że to s a m o , co t ł u m a c z y różnicę m i ę d z y Z a c h o d n i m i i W s c h o d n i m i N i e m c a m i , I z r a e l e m i Egip­ tem o r a z T a j w a n e m i C h i n a m i . J a p o n i a o p a r ł a się głównie n a s w o b ó d -

58

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

nej w s p ó ł p r a c y i w o l n y m r y n k u , czyli na brytyjskim m o d e l u t a m t y c h czasów, I n d i e zaś n a c e n t r a l n y m p l a n o w a n i u g o s p o d a r c z y m , czyli n a brytyjskim m o d e l u c z a s ó w o b e c n y c h . Jest p r a w d ą , że r z ą d Meiji p o d e j m o w a ł szeroką akcję interwencyjną i o d e g r a ł p o w a ż n ą rolę w procesie rozwoju. Były to j e d n a k specyficzne d z i a ł a n i a . R z ą d wysyłał wielu J a p o ń c z y k ó w z a granicę, a b y z d o b y w a l i wiedzę i p r a k t y k ę techniczną. Ściągał z a g r a n i c z n y c h e k s p e r t ó w . W wielu gałęziach g o s p o d a r k i b u d o w a ł z a k ł a d y w i o d ą c e , a i n n y m udzielał licznych s u b s y d i ó w . N i g d y j e d n a k nie p r ó b o w a ł k o n t r o l o w a ć wielkości p r o d u k c j i , jej s t r u k t u r y l u b k i e r u n k ó w inwestycji. P a ń s t w o p o s i a d a ł o d u ż e z a k ł a d y t y l k o w przemyśle s t o c z n i o w y m i s t a l o w y m , co u w a ż a n o za konieczne ze względów militarnych. Podtrzymywano te gałęzie, gdyż nie były o n e a t r a k c y j n e dla s e k t o r a p r y w a t n e g o i wy­ m a g a ł y s p o r y c h s u b s y d i ó w r z ą d o w y c h . Bardziej zresztą z a h a m o w a ł y aniżeli przyspieszyły p o s t ę p g o s p o d a r c z y . N a k o n i e c wreszcie t r z e b a ' w s p o m n i e ć , ż e t r a k t a t m i ę d z y n a r o d o w y z a b r o n i ł J a p o n i i n a k ł a d a ć cła powyżej pięciu p r o c e n t przez o k r e s trzydziestu lat po rewolucji Meiji. Ta restrykcja o k a z a ł a się dla kraju d o b r o d z i e j s t w e m , w c a ł y m tego słowa z n a c z e n i u , c h o ć o b u r z a n o się na nią w o w y m czasie, a po wygaś- * nięciu t r a k t a t u cła p o d w y ż s z o n o . I n d i e p r o w a d z ą z u p e ł n i e inną p o l i t y k ę . Ich p r z y w ó d c y uważają, że k a p i t a l i z m jest r ó w n o z n a c z n y z i m p e r i a l i z m e m i należy go u n i k a ć bez względu n a koszty. Z a s t o s o w a l i więc p l a n o w a n i e pięcioletnie t y p u ra­ dzieckiego, k t ó r e szczegółowo określa p r o g r a m y inwestycyjne. N i e ­ k t ó r e dziedziny p r o d u k c j i są z a s t r z e ż o n e wyłącznie dla s e k t o r a p a ń s t ­ w o w e g o , w i n n y c h firmy p r y w a t n e m o g ą d z i a ł a ć t y l k o w zgodzie z u s t a l e n i a m i p l a n u . Przy p o m o c y ceł i k o n t y n g e n t ó w k o n t r o l u j e się i m p o r t , p r z y p o m o c y s u b s y d i ó w - e k s p o r t . I d e a ł e m jest s a m o w y s t a r ­ czalność. N i e t r z e b a d o d a w a ć , ż e t a k i zestaw ś r o d k ó w p o w o d u j e defi­ cyt o b c y c h w a l u t . P r o w a d z i to z kolei do rozległej i szczegółowej k o n ­ troli dewizowej, k t ó r a jest i s t o t n y m ź r ó d ł e m nieefektywności o r a z ist­ nienia specjalnych przywilejów. K o n t r o l o w a n e są t a k ż e p ł a c e i ceny. A b y w y b u d o w a ć fabrykę l u b d o k o n a ć innej inwestycji, t r z e b a u z y s k a ć zezwolenie r z ą d o w e . P o d a t k i są w s z e c h o b e c n e , wysoce z r ó ż n i c o w a n e na p a p i e r z e , o b c h o d z o n e w p r a k t y c e . R ó w n i e w s z e c h o b e c n e są szmugiel, c z a r n y r y n e k i nielegalne t r a n s a k c j e wszelkiego r o d z a j u . P o d k o ­ pują o n e co p r a w d a s z a c u n e k dla p r a w a , ale też pełnią w a ż n ą rolę, w y r ó w n u j ą c d o p e w n e g o s t o p n i a sztywność c e n t r a l n e g o p l a n o w a n i a i umożliwiając z a s p o k a j a n i e pilnych p o t r z e b . O p a r c i e się J a p o n i i na r y n k u wyzwoliło n a t o m i a s t u k r y t e i n i e s p o ­ d z i e w a n e z a s o b y energii i p o m y s ł o w o ś c i . Z a p o b i e g ł o b l o k o w a n i u

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

59

z m i a n przez p a r t y k u l a r n e interesy. Z m u s i ł o p r o c e s r o z w o j u d o przej­ ścia przez t w a r d y test efektywności. O p a r c i e się na r z ą d o w e j k o n t r o l i niweczy n a t o m i a s t w I n d i a c h inicjatywę lub ją m a r n o t r a w i , kierując n a niewłaściwe t o r y . C h r o n i p a r t y k u l a r n e interesy p r z e d siłami z m i a n . R y n k o w a efektywność przestaje być k r y t e r i u m p r z e t r w a n i a . Z a s t ę p u j e ją biurokratyczna aprobata. Z a p r z y k ł a d r ó ż n i c w p r o w a d z o n e j polityce m o g ą p o s ł u ż y ć d o ­ świadczenia o b u k r a j ó w w w y t w a r z a n i u tekstyliów w w a r s z t a t a c h d o ­ m o w y c h i f a b r y k a c h . Z a r ó w n o J a p o n i a w r o k u 1867, j a k i I n d i e w r o ­ k u 1947 m i a ł y s z e r o k o r o z g a ł ę z i o n ą krajową p r o d u k c j ę w y r o b ó w tek­ stylnych. W J a p o n i i k o n k u r e n c j a z a g r a n i c z n a nie w p ł y n ę ł a zbyt silnie na p r o d u k c j ę j e d w a b i u , b y ć m o ż e z p o w o d u p r z e w a g i tego kraju w za­ kresie s u r o w e g o j e d w a b i u , w z m o c n i o n e j jeszcze klęską, j a k ą z o s t a ł y d o t k n i ę t e w ó w c z a s zbiory europejskie. K o n k u r e n c j a t a o m a ł o j e d n a k nie z l i k w i d o w a ł a k r a j o w e g o p r z ę d z a l n i c t w a b a w e ł n y , a później ręcz­ n y c h z a k ł a d ó w t k a c k i c h p r o d u k u j ą c y c h b a w e ł n i a n ą odzież. W o d p o ­ wiedzi na to z a g r o ż e n i e r o z w i n ą ł się w J a p o n i i fabryczny p r z e m y s ł tekstylny. W p i e r w w y t w a r z a ł on p r o d u k t y n a j p r o s t s z e i pośledniejsze­ go g a t u n k u . Później ich j a k o ś ć c o r a z bardziej się p o p r a w i a ł a . W k o ń c u p r z e m y s ł t e n stał się p o d s t a w o w ą gałęzią e k s p o r t o w ą kraju. W I n d i a c h t k a c t w o ręczne b y ł o d o t o w a n e i m i a ł o g w a r a n t o w a n y zbyt, r z e k o m o , a b y u ł a t w i ć m u z c z a s e m przejście d o p r o d u k c j i t y p u p r z e m y s ł o w e g o . P r o d u k c j a f a b r y c z n a s t o p n i o w o r o s ł a , ale jej rozwój był r o z m y ś l n i e p o w s t r z y m y w a n y , b y c h r o n i ć t k a c t w o ręczne. T a k a p r o t e k c j a o z n a c z a ł a ekspansję. M i ę d z y r o k i e m 1947 a 1978 liczba r ę c z n y c h w a r s z t a t ó w t k a c k i c h mniej więcej się p o d w o i ł a . O b e c n i e w tysiącach indyjskich wsi m o ż n a od r a n a do n o c y słyszeć o d g ł o s y ich p r a c y . N i e b y ł o b y w t y m nic złego p o d w a r u n k i e m , że ręczne warsz­ t a t y k o n k u r o w a ł y b y n a r ó w n y c h p r a w a c h z i n n y m i gałęziami p r z e m y ­ słu. W J a p o n i i na p r z y k ł a d t a k i e w a r s z t a t y istnieją, m i m o że są b a r d z o m a ł e . Tkają l u k s u s o w y j e d w a b i i n n e tekstylia. W I n d i a c h j e d n a k ręcz­ n a p r o d u k c j a p r o s p e r u j e , d l a t e g o ż e jest s u b s y d i o w a n a przez r z ą d . S k u t e k jest t a k i , że na ludzi, k t ó r y m się nie p o w o d z i wcale lepiej od o b s ł u g u j ą c y c h w a r s z t a t y , n a ł o ż o n e są p o d a t k i , a b y ci o s t a t n i m o g l i z a r o b i ć więcej niż z a r o b i l i b y n a w o l n y m r y n k u . N a p o c z ą t k u X I X wieku W i e l k a B r y t a n i a s t a n ę ł a d o k ł a d n i e w o b ­ liczu t a k i e g o s a m e g o p r o b l e m u , j a k kilkadziesiąt lat później J a p o n i a , a p r z e s z ł o wiek później I n d i e . M a s z y n o w y w a r s z t a t t k a c k i zagroził zniszczeniem p o m y ś l n i e d o t ą d rozwijającego się r ę c z n e g o p r z e m y s ł u t k a c k i e g o . P o w o ł a n o komisję królewską, a b y z b a d a ł a s p r a w ę . R o z w a ­ żała o n a t a k ż e m o ż l i w o ś ć w p r o w a d z e n i a polityki s t o s o w a n e j o b e c n i e

60

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

w I n d i a c h - s u b s y d i o w a n i a t k a c t w a ręcznego i g w a r a n t o w a n i a mu zbytu. O d r z u c o n o jednak tę propozycję prawie natychmiast, argumen­ tując, że jej realizacja z r o d z i ł a b y p r o b l e m jeszcze trudniejszy od roz­ w a ż a n e g o , m i a n o w i c i e p r o b l e m n a d m i a r u ręcznych tkaczy, czyli d o ­ k ł a d n i e t a k i , z j a k i m borykają się w s p ó ł c z e s n e I n d i e . W i e l k a B r y t a n i a przyjęła w ó w c z a s t o s a m o r o z w i ą z a n i e , c o w X X wieku J a p o n i a . P o ­ z w o l o n o d z i a ł a ć siłom r y n k u . Była t o p o l i t y k a przejściowo s u r o w a , ale o s t a t e c z n i e o k a z a ł a się wręcz d o b r o c z y n n a . 2 Te sprzeczne d o ś w i a d c z e n i a Indii i J a p o n i i są w a r t e uwagi, p o n i e ­ w a ż w y r a ź n i e ukazują nie t y l k o o d m i e n n e r e z u l t a t y o b u m e t o d or­ ganizacji, ale r ó w n i e ż b r a k związku m i ę d z y przyjętymi celami a polity­ ką ich realizacji. Cele w ł a d c ó w z e p o k i Meiji, k t ó r z y p r a g n ę l i w z m o c ­ nić i rozsławić w ł a s n y k r a j , przywiązując j e d n o c z e ś n i e m a ł ą w a g ę do s p r a w y w o l n o ś c i j e d n o s t k i , bardziej h a r m o n i z o w a ł y z p o l i t y k ą indyj­ ską niż z tą, j a k ą w ó w c z a s przyjęli. Z a ś do celów n o w y c h p r z y w ó d c ó w Indii, k t ó r z y z t a k i m z a p a ł e m o d d a l i się sprawie w o l n o ś c i j e d n o s t k i , bardziej niż faktycznie przyjęta, p a s o w a ł a b y p o l i t y k a j a p o ń s k a .

KONTROLA PAŃSTWOWA I WOLNOŚĆ C h o ć S t a n y Z j e d n o c z o n e nie z a s t o s o w a ł y c e n t r a l n e g o p l a n o w a n i a g o s p o d a r c z e g o , zaszliśmy j u ż b a r d z o d a l e k o w ciągu m i n i o n y c h pięć­ dziesięciu lat w p o w i ę k s z a n i u roli r z ą d u w g o s p o d a r c e . Z e k o n o m i c z ­ n e g o p u n k t u w i d z e n i a b y ł o t o przedsięwzięcie k o s z t o w n e . O g r a n i c z e ­ nia n a r z u c o n e naszej w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j grożą b o w i e m z a k o ń c z e ­ n i e m trwającego dwieście lat w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o . Było t o r ó w n i e ż przedsięwzięcie k o s z t o w n e politycznie. W d u ż y m zakresie o g r a n i c z y ł o b o w i e m naszą i n d y w i d u a l n ą w o l n o ś ć . S t a n y Z j e d n o c z o n e wciąż są krajem z d e c y d o w a n i e w o l n y m i to jed­ n y m z najbardziej w o l n y c h n a r o d ó w w ś r ó d r o z w i n i ę t y c h k r a j ó w świa­ t a . J e d n a k ż e , by p o s ł u ż y ć się s ł o w a m i A b r a h a m a L i n c o l n a z j e g o słyn­ nej p r z e m o w y o p o d z i e l o n y m d o m u , „ d o m r o z d a r t y w e w n ę t r z n i e nie m o ż e się o s t a ć . (...) N i e sądzę, a b y u p a d ł , lecz oczekuję, że p r z e s t a n i e być p o d z i e l o n y . Stanie się w całości a l b o j e d n ą rzeczą, a l b o d r u g ą " . M ó w i ł w ó w c z a s o niewolnictwie, ale j e g o p r o r o c z e s ł o w a m o ż n a rów­ nie d o b r z e o d n i e ś ć d o g o s p o d a r c z y c h interwencji r z ą d u . G d y b y się o n e rozwijały dalej, n a s z p o d z i e l o n y d o m o s u n ą ł b y się w s t r o n ę kolektywi­ z m u . Wiele n a szczęście wskazuje n a t o , ż e o p i n i a p u b l i c z n a r o z p o ­ znaje j u ż n i e b e z p i e c z e ń s t w o i jest z d e c y d o w a n a z a t r z y m a ć i o d w r ó c i ć t r e n d zmierzający d o ciągłego w z r o s t u a p a r a t u r z ą d o w e g o .

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

61

Z w y k l e p r z y z w y c z a j a m y się do istniejącego s t a n u rzeczy. S k ł o n n i jesteśmy p r z y j m o w a ć rzeczy t a k i m i , j a k i e są, u w a ż a ć istniejący bieg w y d a r z e ń za n a t u r a l n y , zwłaszcza jeśli u k s z t a ł t o w a ł się s t o p n i o w o , p o ­ przez całą serię n i e z n a c z n y c h z m i a n . T r u d n o w t a k i c h w y p a d k a c h oce­ nić ich łączny efekt. W y m a g a t o z n a c z n e g o wysiłku w y o b r a ź n i , t r z e b a s t a n ą ć z b o k u i spojrzeć na w s z y s t k o świeżym w z r o k i e m . Jest to jed­ n a k wysiłek, k t ó r y w a r t o p o d j ą ć . C z e k a n a s b o w i e m n i e s p o d z i a n k a , żeby nie powiedzieć szok.

Wolność

gospodarcza

Z a s a d n i c z y m e l e m e n t e m w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j jest s w o b o d a dys­ p o n o w a n i a w ł a s n y m d o c h o d e m : ile w y d a m y n a w ł a s n e p o t r z e b y i c o za to k u p i m y , ile z a o s z c z ę d z i m y i p o d j a k ą postacią, j a k ą wreszcie część d o c h o d u p o d a r u j e m y i k o m u . O b e c n i e przeszło c z t e r d z i e s t o m a p r o c e n t a m i n a s z e g o d o c h o d u r o z p o r z ą d z a w n a s z y m i m i e n i u r z ą d fe­ deralny oraz rządy stanowe i władze lokalne. J e d n o z nas z a p r o p o n o ­ w a ł o kiedyś n o w e święto p a ń s t w o w e - „ D z i e ń N i e p o d l e g ł o ś c i O s o b i ­ stej - t a k i dzień w r o k u , kiedy przestajemy p r a c o w a ć dla p o k r y c i a w y d a t k ó w r z ą d u (...) i z a c z y n a m y p r a c o w a ć , żeby m i e ć na rzeczy, k t ó r e m y , j a k o z b i o r o w o ś ć i k a ż d y z o s o b n a , wybierzemy, kierując się w ł a s n y m i p o t r z e b a m i i p r a g n i e n i a m i . " 3 W r o k u 1929 święto to w y p a d ­ ł o b y 10 l u t e g o - w d n i u u r o d z i n A b r a h a m a L i n c o l n a ; o b e c n i e wypa­ d a ł o b y o k o ł o 30 maja, a g d y b y bieżące tendencje m i a ł y się u t r z y m a ć , to o k o ł o r o k u 1988 zbiegłoby się z 4 lipca - i n n y m D n i e m N i e p o d l e g ­ łości. Oczywiście nie jest t a k , a b y ś m y nie mieli nic do p o w i e d z e n i a w tej sprawie. U c z e s t n i c z y m y przecież w procesie p o l i t y c z n y m , k t ó r e g o wy­ n i k i e m są właśnie o w e w y d a t k i r z ą d o w e , w y n o s z ą c e przeszło 40 p r o ­ cent n a s z y c h d o c h o d ó w . R z ą d y większości są oczywiście k o n i e c z n e i p o ż ą d a n e . Ale są też c z y m ś z d e c y d o w a n i e o d m i e n n y m od wolności, jaką posiadamy, kupując w supersamie. Idąc raz do r o k u do lokalu w y b o r c z e g o , głosujemy p r a w i e zawsze na p a k i e t , a nie na j e g o p o ­ szczególne e l e m e n t y . W najlepszym razie, jeżeli znajdziemy się w więk­ szości, o t r z y m a m y co p r a w d a t o , co p o p i e r a m y , ale r ó w n i e ż i t o , cze­ mu się sprzeciwiamy. Tyle, że w o g ó l n y m r a c h u n k u plusy przeważą. Najczęściej j e d n a k k o ń c z y się na t y m , że d o s t a j e m y co i n n e g o niż t o , za czym myśleliśmy, że głosujemy. Jeżeli zaś znajdziemy się w mniej­ szości, t r z e b a się p o d p o r z ą d k o w a ć większości i czekać, aż przyjdzie n a s z a kolej. K i e d y n a t o m i a s t głosujemy w s u p e r s a m i e , o t r z y m u j e m y

62

Pod

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

d o k ł a d n i e t o , za czym o d d a l i ś m y głos, wydając w ł a s n e g o d o l a r a . I p o ­ d o b n i e wszyscy i n n i . U r n a w y b o r c z a t w o r z y z a t e m z g o d n o ś ć bez jed­ n o m y ś l n o ś c i , zaś rynek j e d n o m y ś l n o ś ć bez z g o d n o ś c i . D l a t e g o wska­ z a n e jest u ż y w a ć u r n y t y l k o d o p o d e j m o w a n i a t a k i c h decyzji, p r z y k t ó r y c h s p r a w ą zasadniczą jest osiągnięcie z g o d n o ś c i . J a k o konsumenci jesteśmy pozbawieni swobody wyboru nawet w d y s p o n o w a n i u t ą częścią d o c h o d u , k t ó r a p o z o s t a j e n a m p o o p ł a c e ­ n i u p o d a t k ó w . N i e m o ż e m y k u p i ć c y k l a m a t ó w i laetrilu, a w k r ó t c e m o ż e i s a c h a r y n y . L e k a r z nie m o ż e n a m z a p i s a ć wielu specyfików, k t ó r e u w a ż a za najlepsze na n a s z e dolegliwości, m i m o iż są o n e p o ­ wszechnie d o s t ę p n e z a granicą. N i e m o ż e m y k u p i ć a u t a bez p a s ó w bezpieczeństwa, c h o ć , j a k n a razie, m o ż e m y s w o b o d n i e d e c y d o w a ć , czy je z a p i ą ć , czy nie. I n n y m z a s a d n i c z y m e l e m e n t e m w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j jest s w o b o d a u ż y t k o w a n i a p o s i a d a n y c h z a s o b ó w . N a l e ż y d o niej s w o b o d a wejścia d o k a ż d e g o z a w o d u , d o k a ż d e g o t y p u działalności g o s p o d a r c z e j o r a z swo­ b o d a w y b o r u o s ó b , z k t ó r y m i h a n d l u j e m y . W a r u n k i e m jest d o b r o w o l ­ n o ś ć p o d e j m o w a n i a d z i a ł a ń i nie s t o s o w a n i e p r z y m u s u w o b e c i n n y c h . N i e istnieje dziś j e d n a k s w o b o d a o f e r o w a n i a w ł a s n y c h u s ł u g w za­ w o d z i e p r a w n i k a , lekarza, d e n t y s t y , h y d r a u l i k a , fryzjera, przedsiębior­ cy p o g r z e b o w e g o i w niezliczonych i n n y c h zajęciach, o ile nie u z y s k a się w p i e r w o d p o w i e d n i e g o p o z w o l e n i a z u r z ę d u p a ń s t w o w e g o . N i e w o l n o p r a c o w a ć w n a d g o d z i n a c h n a wzajemnie u s t a l o n y c h w a r u n ­ k a c h , o ile nie są o n e z g o d n e z p a ń s t w o w y m i p r z e p i s a m i . Bez o t r z y m a n i a zezwolenia nie w o l n o założyć b a n k u , p r o d u k o w a ć elektryczności celem jej sprzedaży, świadczyć u s ł u g telefonicznych l u b p r o w a d z i ć p r z e d s i ę b i o r s t w a t a k s ó w k a r s k i e g o , kolejowego, a u t o b u s o ­ w e g o czy lotniczego. N i e w o l n o m o b i l i z o w a ć funduszy na r y n k u k a p i t a ł o w y m , o ile nie wypełni się w i e l o s t r o n i c o w e g o f o r m u l a r z a , w y m a g a n e g o przez K o m i s ­ j ę ds. P a p i e r ó w W a r t o ś c i o w y c h i G i e ł d y (Securities a n d E x c h a n g e C o m i s s i o n - S E C ) . T r z e b a r ó w n i e ż p r z e k o n a ć ową komisję, ż e p r o s p e k t , j a k i się chce w t y m celu w y d a ć , s t a n o w i t a k b l a d e odbicie z a m i e r z e ń , że n i k t p r z y z d r o w y c h z m y s ł a c h nie z a i n w e s t o w a ł b y w ten p r o j e k t grosza, g d y b y g o b r a ł d o s ł o w n i e . A s a m o j u ż u z y s k a n i e a p r o b a t y k o ­ misji m o ż e k o s z t o w a ć 100.000 d o l a r ó w . Z n i e c h ę c a t o skutecznie m a ł e f i r m y , k t ó r y m r z ą d wedle w ł a s n y c h o ś w i a d c z e ń niby t a k p o m a g a . W o l n o ś ć p o s i a d a n i a własności jest kolejnym z a s a d n i c z y m elemen­ t e m w o l n o ś c i e k o n o m i c z n e j . I p o s i a d a n i e własności jest u n a s rzeczy­ wiście p o w s z e c h n e . G r u b o p o n a d p o ł o w a l u d n o ś c i p o s i a d a n a włas­ n o ś ć d o m y , w k t ó r y c h m i e s z k a . K i e d y j e d n a k idzie o m a s z y n y , fabryki

tyranią

rządowej

kontroli

63

i t y m p o d o b n e ś r o d k i p r o d u k c j i , sytuacja z m i e n i a się r a d y k a l n i e . M a ­ w i a m y o sobie j a k o społeczeństwie wolnej przedsiębiorczości, społe­ czeństwie k a p i t a l i s t y c z n y m . J e d n a k ż e gdy idzie o w ł a s n o ś ć k o r p o r a c j i , j e s t e ś m y w czterdziestu sześciu p r o c e n t a c h socjalistami. P o s i a d a n i e jednego procenta udziałów korporacji uprawnia do jednego procenta jej z y s k ó w i n a k ł a d a o b o w i ą z e k dzielenia j e d n e g o p r o c e n t a jej s t r a t w s t o s u n k u do pełnej w a r t o ś c i p o s i a d a n y c h akcji. W r o k u 1979 s t o p a federalnego p o d a t k u d o c h o d o w e g o w y n o s i ł a 4 6 p r o c e n t o d k a ż d e g o d o c h o d u p o n a d 100.000 d o l a r ó w , u z y s k a n e g o z u d z i a ł ó w k o r p o r a c j i (zmniejszona z 48 p r o c e n t o b o w i ą z u j ą c y c h w l a t a c h p o p r z e d n i c h ) . R z ą d federalny m a więc p r a w o d o 4 6 c e n t ó w z k a ż d e g o d o l a r a z y s k ó w i bierze na siebie 46 c e n t ó w z k a ż d e g o d o l a r a s t r a t ( p o d w a r u n k i e m , że były u p r z e d n i o zyski, z k t ó r y c h m o ż e te s t r a t y p o k r y ć ) . P o s i a d a z a t e m 4 6 p r o c e n t p ł a t n o ś c i każdej k o r p o r a c j i , c h o ć nie m a b e z p o ś r e d ­ niego p r a w a głosu w jej s p r a w a c h . Wyliczenie wszystkich o g r a n i c z e ń w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j zajęłoby więcej miejsca niż c a ł a ta książka, d a j m y więc s p o k ó j szczegółom. Chcieliśmy w t y m miejscu p o k a z a ć t y l k o na kilku p r z y k ł a d a c h rosną­ cy z a k r e s tych o g r a n i c z e ń .

Wolność

jednostki

O g r a n i c z e n i e w o l n o ś c i g o s p o d a r c z e j w s p o s ó b n i e u n i k n i o n y odbija się na w o l n o ś c i w ogóle, r ó w n i e ż na t a k i c h jej o b s z a r a c h , j a k w o l n o ś ć słowa i w o l n o ś ć p r a s y . O t o f r a g m e n t listu n a p i s a n e g o w r o k u 1977 przez Lee G r a c e ' a , ów­ czesnego w i c e p r e z y d e n t a t o w a r z y s t w a n a f t o w o - g a z o w e g o . W związku z u s t a w o d a w s t w e m d o t y c z ą c y m s p r a w energii pisał o n : Jak panu wiadomo, kwestią naprawdę istotną nie jest cena tysiąca stóp sześciennych (gazu), ale dalszego obowiązywania Pierwszej Poprawki do Konstytucji, gwarantującej wolność wypowiedzi. Wraz z rosnącym zakresem regulacji rządowej, czujemy się tak, jak gdyby wielki brat coraz uważniej patrzył nam przez ramię. Stajemy się nieśmiali, gdy trzeba powiedzieć prawdę i wyrazić własne zdanie na temat kłamstwa i złego po­ stępowania. Potężną bronią w zwalczaniu wolności słowa stała się obawa przed rewiz­ jami ksiąg, których dokonuje IRS *, obawa przed biurokratycznym zaduszeniem i in­ nymi dokuczliwościami, jakimi rząd może nam uprzykrzyć życie. „US News World Report" z 1 października 1977 roku, dział „Plotki z Waszyngtonu" podał, że „przedstawiciele przemysłu naftowego oświadczają, iż otrzymali ultimatum od * Internal Revenue Service - Krajowy Urząd Skarbowy

64

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Sekretarza ds. Energii, Jamesa Schlesingera. «Albo poprzecie proponowany przez ad­ ministrację podatek od ropy naftowej - powiedział on - albo zobaczycie niebawem ostrzejsze przepisy, a może i akcję mającą na celu załamanie towarzystw naftowych.))"

O p i n i ę Lee G r a c e ' a licznie potwierdzają z a c h o w a n i a przedstawicieli p r z e m y s ł u n a f t o w e g o . G d y s e n a t o r H e n r y J a c k s o n z r u g a ł ich kiedyś z a osiąganie „ w r ę c z o h y d n y c h z y s k ó w " , n i k t z o b e c n y c h n a s p o t k a n i u d y r e k t o r ó w p r z e m y s ł u n a f t o w e g o nie t y l k o nie o d p o w i e d z i a ł , lecz n a ­ wet nie wyszedł z sali, by u n i k n ą ć dalszych obelg. Szefowie t o w a r z y s t w n a f t o w y c h , k t ó r z y w p r y w a t n y c h r o z m o w a c h są z d e c y d o w a n i e prze­ ciwni rozległej k o n t r o l i federalnej, w r a m a c h której m u s z ą d z i a ł a ć o r a z p r o p o n o w a n e m u przez p r e z y d e n t a C a r t e r a z n a c z n e m u rozszerzeniu interwencji r z ą d o w e j , wydają r ó w n o c z e ś n i e p u b l i c z n e o ś w i a d c z e n i a a k c e p t u j ą c e cele, j a k i m mają te m e t o d y s t e r o w a n i a służyć. N i e w i e l u b i z n e s m e n ó w sądzi też, b y z a p r o p o n o w a n a przez C a r t e r a t a k z w a n a d o b r o w o l n a k o n t r o l a p ł a c i cen była w s k a z a n ą i skufeczną m e t o d ą w a l k i z inflacją. A m i m o to j e d n i po d r u g i c h , p o d o b n i e j a k i s t o w a r z y s z e n i a p r z e d s i ę b i o r c ó w , składają deklaracje p o p a r c i a , p r a ­ wią miłe s ł ó w k a i obiecują w s p ó ł p r a c ę . T y l k o nieliczni, j a k D o n a l d Rumsfeld, były k o n g r e s m e n , u r z ę d n i k Białego D o m u i c z ł o n e k ga­ b i n e t u , mają o d w a g ę powiedzieć publicznie, c o myślą. Przyłączył d o tej g a r s t k i zrzędliwy, osiemdziesięcioletni G e o r g e M e a n y , były szef AFL-CIO. Jest z u p e ł n i e n o r m a l n e , ż e ludzie m u s z ą p o n o s i ć k o s z t y s w o b o d n e g o w y p o w i a d a n i a się. Ale m u s z ą to być k o s z t y u t r z y m a n e we właściwych g r a n i c a c h . N i e m o g ą o n e , wedle sławnej decyzji S ą d u Najwyższego, „ m r o z i ć " chęci s w o b o d n e g o w y p o w i a d a n i a się. N i e m a w s z a k ż e wąt­ pliwości, że o b e c n i e wywierają o n e t a k i właśnie efekt na kierownicze sfery biznesu. O w o „ m r o ż e n i e " nie o g r a n i c z a się t y l k o d o biznesu. C z u j e m y j e wszyscy. Osobiście z n a m y te s p r a w y w społeczności a k a d e m i c k i e j . Wielu n a s z y c h k o l e g ó w z w y d z i a ł ó w e k o n o m i c z n y c h i n a u k p r z y r o d ­ niczych o t r z y m u j e d o t a c j e z N a r o d o w e j F u n d a c j i N a u k o w e j . K o l e d z y z n a u k h u m a n i s t y c z n y c h o t r z y m u j ą je z N a r o d o w e j F u n d a c j i P o p i e r a ­ nia N a u k H u m a n i s t y c z n y c h . Wszyscy nauczający n a u n i w e r s y t e t a c h s t a n o w y c h o t r z y m u j ą swoje pensje po części od s t a n o w y c h legislatur. U w a ż a m y , że fundacje te o r a z subwencje dla s z k o l n i c t w a wyższego są n i e p o ż ą d a n e i p o w i n n o się im p o ł o ż y ć kres. Jest to bez w ą t p i e n i a p o ­ gląd mniejszości społeczności a k a d e m i c k i e j , ale jest to j e d n a k mniej­ szość z n a c z n i e większa niż m o ż n a by sądzić z p u b l i c z n y c h o ś w i a d c z e ń na ten temat.

Pod

tyranią

rządowej

kontroli

65

W y s o c e zależna o d r z ą d u jest t a k ż e p r a s a . N i e t y l k o d l a t e g o , ż e r z ą d s t a n o w i w a ż n e ź r ó d ł o informacji. P r a s a u z a l e ż n i o n a jest o d r z ą d u r ó w n i e ż w licznych, pojawiających się co d n i a p r o b l e m a c h z w i ą z a n y c h z jej w ł a s n y m f u n k c j o n o w a n i e m . D o b i t n y m p r z y k ł a d e m m o ż e tu b y ć l o n d y ń s k i Times. P e w n e g o d n i a kilka lat t e m u j e d e n ze z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h uniemożliwił u k a z a n i e się t e g o p i s m a z p o ­ w o d u a r t y k u ł u , j a k i m i a ł być w n i m z a m i e s z c z o n y n a t e m a t p r ó b w p ł y w a n i a przez związki z a w o d o w e na treść tej gazety. S p o r y ze z w i ą z k a m i s p o w o d o w a ł y n a s t ę p n i e c a ł k o w i t e z a m k n i ę c i e p i s m a . Było to w s z y s t k o możliwe, gdyż związki, o k t ó r y c h m o w a p o s i a d a ł y spec­ j a l n e i m m u n i t e t y n a d a n e i m przez r z ą d . K r a j o w y Z w i ą z e k Dzien­ n i k a r z y w Wielkiej Brytanii n a l e g a na w p r o w a d z e n i e z a s a d y o b o ­ w i ą z k o w e g o c z ł o n k o s t w a wszystkich d z i e n n i k a r z y w tej organizacji i grozi b o j k o t e m p i s m , k t ó r e nie z a t r u d n i a j ą c z ł o n k ó w związku. W s z y s t k o to zaś dzieje się w kraju, k t ó r y był ź r ó d ł e m tylu n a s z y c h swobód! Z a ś c o d o w o l n o ś c i religii, w s p o m n i j m y f a r m e r ó w należących d o sekty a m i s z ó w , k t ó r y m w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h zajęto d o m y i inną w ł a s n o ś ć , p o n i e w a ż o d m a w i a j ą z p r z y c z y n religijnych p ł a c e n i a p o d a t ­ k ó w na ubezpieczenie społeczne i k o r z y s t a n i a ze świadczeń z tego ty­ t u ł u . U c z n i o w i e szkół p r z y k o ś c i e l n y c h t r a k t o w a n i s ą j a k o w a g a r o w i ­ cze, k t ó r z y naruszają przepisy o o b o w i ą z k o w y m n a u c z a n i u , p o n i e w a ż ich nauczyciele nie mają n i e z b ę d n y c h świstków p a p i e r u poświadczają­ cych, że spełniają w y m a g a n i a w ł a d z s t a n o w y c h . C h o c i a ż p r z y k ł a d y t e j e d y n i e m u s k a j ą p o w i e r z c h n i ę p r o b l e m u , ilu­ strują p o d s t a w o w ą tezę, że w o l n o ś ć jest całością i nie m o ż n a jej ogra­ niczać w j e d n y m miejscu, a b y nie w p ł y n ę ł o to na o g r a n i c z e n i e jej w innym. W o l n o ś ć nie m o ż e b y ć a b s o l u t n a . Żyjemy w społeczeństwie powią­ z a n y m m n ó s t w e m współzależności i p e w n e o g r a n i c z e n i a w o l n o ś c i są k o n i e c z n e , a b y u n i k n ą ć i n n y c h o g r a n i c z e ń , jeszcze gorszych. J e d n a k ż e d a w n o już przekroczyliśmy n a p r a w d ę niezbędny zakres tych ograni­ czeń. N a g l ą c ą p o t r z e b ą d n i a jest więc ich eliminacja, a nie dalsze m n o ­ żenie.

Anatomia ROZDZIAŁ 3

Anatomia kryzysu Depresja, k t ó r a zaczęła się w p o ł o w i e r o k u 1929, była dla S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h k a t a s t r o f ą n a skalę b e z p r e c e d e n s o w ą . Z a n i m g o s p o ­ d a r k a osiągnęła w r o k u 1933 d n o kryzysu, d o c h ó d n a r o d o w y s p a d ł o p o ł o w ę , p r o d u k c j a g l o b a l n a o j e d n ą trzecią, a b e z r o b o c i e osiągnęło nie n o t o w a n y nigdy d o t ą d p o z i o m 2 5 p r o c e n t całej siły r o b o c z e j . D e ­ presja s t a n o w i ł a nie mniejszą k a t a s t r o f ę r ó w n i e ż dla reszty świata. Rozszerzając się na i n n e kraje, w y w o ł y w a ł a wszędzie mniejszą p r o d u ­ kcję, większe b e z r o b o c i e , głód o r a z n i e d o l ę . W N i e m c z e c h p o m o g ł a dojść d o w ł a d z y A d o l f o w i H i t l e r o w i , t o r u j ą c t y m s a m y m d r o g ę drugiej wojnie światowej. W J a p o n i i w z m o c n i ł a klikę w o j s k o w ą p r a g n ą c ą s t w o r z y ć k w i t n ą c ą Wielką Azję W s c h o d n i ą . W C h i n a c h d o p r o w a d z i ł a d o z m i a n pieniężnych, k t ó r e n i e o d w r a c a l n i e przyśpieszyły hiperinflację, a przez to p r z y p i e c z ę t o w a ł y los r e ż i m u C z a n g Kaj-szeka i wyniosły do władzy komunistów. W świecie idei depresja p r z e k o n a ł a o p i n i ę publiczną, że k a p i t a l i z m jest s y s t e m e m n i e s t a b i l n y m , s k a z a n y m n a c o r a z poważniejsze kryzysy. O p i n i a p u b l i c z n a zaczęła t e r a z w y z n a w a ć p o g l ą d y , k t ó r e j u ż p r z e d t e m zyskiwały r o s n ą c ą a p r o b a t ę w ś r ó d i n t e l e k t u a l i s t ó w . G ł o s i ł y o n e , ż e r z ą d m u s i o d g r y w a ć a k t y w n ą rolę, że m u s i i n t e r w e n i o w a ć dla przeciwdziała­ nia niestabilności wywoływanej przez nie p o d d a n ą regulacji p r y w a t n ą p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć i że m u s i pełnić funkcję balansjera, u t r z y m u j ą c e g o s t a b i l n o ś ć i z a p e w n i a j ą c e g o b e z p i e c z e ń s t w o . Z m i a n a p o g l ą d ó w opinii publicznej n a t e m a t tego, j a k a jest właściwa rola p r y w a t n e j przedsiębior­ czości i r z ą d u , stała się w a ż n y m k a t a l i z a t o r e m szybkiego, od t a m t e j p o r y , w z r o s t u a p a r a t u p a ń s t w o w e g o , zwłaszcza n a szczeblu c e n t r a l n y m . D e p r e s j a w y w o ł a ł a r ó w n i e ż d a l e k o idące z m i a n y w myśli e k o n o ­ micznej. K a t a s t r o f a g o s p o d a r c z a r o z b i ł a d ł u g o g ł o s z o n y i u m o c n i o n y jeszcze w l a t a c h d w u d z i e s t y c h p o g l ą d , że p o l i t y k a m o n e t a r n a jest in­ s t r u m e n t e m z d o l n y m d o u t r z y m a n i a stabilności g o s p o d a r c z e j . Poglą­ dy o d w r ó c i ł y się t e r a z o 180 s t o p n i . U z n a n o , że „ p i e n i ą d z e nie mają

kryzysu

67

z n a c z e n i a " . A l t e r n a t y w n ą , w s t o s u n k u d o p o p r z e d n i c h , teorię z a p r o ­ p o n o w a ł j e d e n z wielkich e k o n o m i s t ó w X X wieku, J o h n M a y n a r d K e y n e s . R e w o l u c j a k e y n e s o w s k a nie t y l k o z a w ł a d n ę ł a myślą e k o n o ­ miczną, ale była t a k ż e p o c i ą g a j ą c y m u s p r a w i e d l i w i e n i e m o r a z receptą na rozległą interwencję r z ą d o w ą . Z m i a n a p o g l ą d ó w z a r ó w n o opinii publicznej j a k i z a w o d o w y c h e k o ­ n o m i s t ó w w y n i k a ł a z n i e z r o z u m i e n i a tego, co się faktycznie w y d a r z y ­ ł o . W i e m y obecnie, p o d o b n i e j a k n i e k t ó r z y wiedzieli to i w ó w c z a s , że depresja nie z o s t a ł a w y w o ł a n a w a d a m i p r y w a t n e j przedsiębiorczości lecz n i e p o w o d z e n i a m i r z ą d u w dziedzinie, za k t ó r ą był od p o c z ą t k u o d p o w i e d z i a l n y - w dziedzinie „bicia m o n e t y , o k r e ś l a n i a jej w a r t o ś c i o r a z w a r t o ś c i w a l u t z a g r a n i c z n y c h " , b y p o s ł u ż y ć się s f o r m u ł o w a n i e m zawartym w § 8 art. I Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Niestety, j a k z o b a c z y m y w rozdziale 9, n i e u m i e j ę t n o ś ć r z ą d u w z a r z ą d z a n i u sfe­ rą p i e n i ą d z a nie jest t y l k o s p r a w ą przeszłości. Ciągnie się o n a aż do d n i a dzisiejszego.

GENEZA SYSTEMU REZERWY FEDERALNEJ W p o n i e d z i a ł e k 21 p a ź d z i e r n i k a 1907 r o k u , j a k i e ś pięć miesięcy od chwili r o z p o c z ę c i a się recesji, trzecie co do wielkości w N o w y m J o r k u t o w a r z y s t w o powiernicze K n i c k e r b o c k e r T r u s t C o m p a n y za­ częło p r z e ż y w a ć t r u d n o ś c i finansowe. N a s t ę p n e g o d n i a „ r u n " n a b a n k s p o w o d o w a ł j e g o z a m k n i ę c i e (jak się o k a z a ł o przejściowe; w z n o w i ł o n d z i a ł a l n o ś ć w m a r c u 1908 r o k u ) . Z a m k n i ę c i e K i n c k e r b o c k e r T r u s t w y w o ł a ł o r u n n a i n n e t o w a r z y s t w a powiernicze, w p i e r w w N o w y m J o r k u , a później w i n n y c h częściach kraju. R o z p o c z ę ł a się „ p a n i k a " b a n k o w a , p o d o b n a d o tych, k t ó r e o d czasu d o czasu z d a r z a ł y się w wieku X I X . W ciągu t y g o d n i a b a n k i w c a ł y m kraju z a r e a g o w a ł y na „ p a n i k ę " „ o g r a n i c z e n i e m w y p ł a t " . Ogłosiły, ż e nie b ę d ą w y p ł a c a ć g o t ó w k i n a ż ą d a n i e d e p o z y t a r i u s z y p r a g n ą c y c h wycofać swoje d e p o z y t y . W nie­ k t ó r y c h s t a n a c h g u b e r n a t o r z y l u b p r o k u r a t o r z y generalni podjęli k r o ­ ki, a b y u s a n k c j o n o w a ć p r a w n i e o g r a n i c z e n i a w y p ł a t . W p o z o s t a ł y c h p r a k t y k a t a k a była p o p r o s t u t o l e r o w a n a i b a n k o m p o z w o l o n o funk­ c j o n o w a ć , n a w e t jeśli s t o s o w a ł y p e w n e t e c h n i c z n e zabiegi n a r u s z a j ą c e stanowe ustawodawstwo bankowe. O g r a n i c z e n i e w y p ł a t zmniejszyło liczbę b a n k r u c t w b a n k ó w i z a s t o ­ p o w a ł o r u n . W y w o ł a ł o j e d n a k p o w a ż n e k ł o p o t y dla sfery biznesu. D o p r o w a d z i ł o do n i e d o b o r ó w b i l o n u i p i e n i ą d z a w ogóle, a t a k ż e do 6 — W o l n y wybór

68

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

wprowadzenia do obiegu m o n e t drewnianych i innych substytutów p r a w n y c h ś r o d k ó w p ł a t n i c z y c h . W m o m e n c i e największego n i e d o b o r u p i e n i ą d z a za 100 d o l a r ó w g o t ó w k i p ł a c o n o 104 d o l a r y d e p o z y t u b a n ­ k o w e g o . P a n i k a i restrykcje r a z e m wzięte przekształciły recesję w jed­ ną z najpoważniejszych, j a k i e do tej p o r y d o t k n ę ł y S t a n y Z j e d n o c z o ­ n e . U c z y n i ł y to b e z p o ś r e d n i o - zmniejszając z a u f a n i e i m o ż l i w o ś ć efe­ k t y w n e g o p r o w a d z e n i a interesów, a t a k ż e p o ś r e d n i o - w y m u s z a j ą c zmniejszenie ilości p i e n i ą d z a . O s t r a faza recesji nie t r w a ł a j e d n a k d ł u g o . B a n k i w z n o w i ł y w y p ł a t y na p o c z ą t k u 1908 r o k u . K i l k a miesięcy później zaczęło się ożywienie g o s p o d a r c z e . Recesja t r w a ł a wszystkiego zaledwie 13 miesięcy, z czego na jej ostrą fazę p r z y p a d a ł a mniej więcej p o ł o w a tego o k r e s u . T e n d r a m a t y c z n y epizod był w dużej mierze przyczyną u c h w a l e n i a w r o k u 1913 u s t a w y o Rezerwie F e d e r a l n e j . Za jego też s p r a w ą stały się politycznie n i e z b ę d n e p e w n e d z i a ł a n i a w sferze p i e n i ą d z a i b a n ­ kowości. Za republikańskiej administracji T h e o d o r e ' a Roosevelta po­ w o ł a n o K r a j o w ą K o m i s j ę M o n e t a r n ą , k i e r o w a n ą przez z n a n e g o sena­ tora republikańskiego Nelsona W. Aldricha. Za prezydentury demo­ kraty W o o d r o w a Wilsona znany kongresmen demokratyczny, a później s e n a t o r , C a r t e r G l a s s p r z e r o b i ł i na n o w o s f o r m u ł o w a ł zale­ cenia tej komisji. W rezultacie System Rezerwy F e d e r a l n e j stał się o d ­ t ą d naczelną krajową w ł a d z ą m o n e t a r n ą . C ó ż w istocie znaczą określenia „ r u n " , „ p a n i k a " i „ o g r a n i c z e n i a wypłat"? Dlaczego wywołały one tak dalekosiężne skutki, jakie im przypisujemy? I co a u t o r z y u s t a w y o Rezerwie F e d e r a l n e j p r o p o n o ­ wali dla z a p o b i e ż e n i a p o d o b n y m w y p a d k o m ? R u n n a b a n k i jest p r ó b ą j e d n o c z e s n e g o „ w y c o f a n i a " d e p o z y t ó w w formie g o t ó w k i przez wielu d e p o z y t a r i u s z y . R u n powstaje w w y n i k u p l o t e k l u b faktów, k t ó r e skłaniają d e p o z y t a r i u s z y d o o b a w , ż e b a n k jest n i e w y p ł a c a l n y i nie będzie w stanie wypełnić swoich z o b o w i ą z a ń . R u n jest p r ó b ą w y d o s t a n i a przez k a ż d e g o „ s w o i c h " pieniędzy, z a n i m wszystko przepadnie. Ł a t w o m o ż n a z r o z u m i e ć , d l a c z e g o m o ż e o n s p o w o d o w a ć szybsze aniżeli w p r z y p a d k u , g d y b y nie n a s t ą p i ł , b a n k r u c t w o n i e w y p ł a c a l n e g o b a n k u . Ale d l a c z e g o m o ż e się o n r ó w n i e ż stać przyczyną k ł o p o t ó w dla b a n k u , k t ó r y jest w y p ł a c a l n y ? O d p o w i e d ź z w i ą z a n a jest z j e d n y m z najbardziej m y l ą c y c h w n a s z y m j ę z y k u o k r e ś l e ń - ze słowem „ d e ­ p o z y t " , kiedy użyte jest o n o w odniesieniu d o ż ą d a n i a z g ł a s z a n e g o p o d a d r e s e m b a n k u . Jeżeli „ d e p o n u j e m y " w b a n k u g o t ó w k ę , s k ł o n n i j e s t e ś m y p r z y p u s z c z a ć , że bierze on n a s z e „ z i e l o n e " i d o p ó t y „ d e ­ p o n u j e " j e bezpiecznie w s k a r b c u b a n k o w y m , d o p ó k i nie z a ż ą d a m y

Anatomia

kryzysu

69

ich z n o w u . W istocie j e d n a k nie r o b i on nic t a k i e g o . G d y b y t a k b o ­ wiem czynił, skąd c z e r p a ł b y d o c h ó d , z k t ó r e g o o p ł a c a w ł a s n e w y d a t k i , żeby j u ż nie w s p o m n i e ć o p r o c e n t a c h p ł a c o n y c h od z ł o ż o n y c h de­ p o z y t ó w ? B a n k t y l k o niewielką część „ z i e l o n y c h " m o ż e c h o w a ć d o s k a r b c a j a k o „ r e z e r w ę " . Resztę p o ż y c z a k o m u ś i n n e m u , p o b i e r a j ą c z a t o o k r e ś l o n y p r o c e n t l u b wydaje n a z a k u p o p r o c e n t o w a n y c h pa­ pierów w a r t o ś c i o w y c h . Jeżeli, j a k w t y p o w y m p r z y p a d k u , d e p o n u j e m y nie g o t ó w k ę , ale czeki i n n y c h b a n k ó w , n a s z b a n k nie dostaje d o ręki n a w e t g o t ó w k i , k t ó r ą m ó g ł b y z d e p o n o w a ć w s k a r b c u . O t r z y m u j e o n j e d y n i e zobowią­ zanie g o t ó w k o w e i n n e g o b a n k u , k t ó r e g o zwykle nie egzekwuje, a l b o ­ wiem i n n e b a n k i mają z kolei j e g o z o b o w i ą z a n i a . Na k a ż d e 100 dola­ r ó w d e p o z y t ó w , wszystkie b a n k i r a z e m wzięte, mają t y l k o kilka dola­ rów w gotówce złożone w skarbcach. M a m y zatem „system bankowy z częściową r e z e r w ą " . D z i a ł a o n b a r d z o d o b r z e p o d w a r u n k i e m , ż e k a ż d y jest p r z e ś w i a d c z o n y , iż m o ż e zawsze o t r z y m a ć g o t ó w k ę ze swo­ jego d e p o z y t u , w związku z czym s t a r a się ją u z y s k a ć wyłącznie wtedy, kiedy jej n a p r a w d ę p o t r z e b u j e . P o n i e w a ż n o w e d e p o z y t y g o t ó w k o w e p r z e w a ż n i e z g r u b s z a równają się w y c o f y w a n y m , w y s t a r c z a niewielka k w o t a rezerwy, a b y w y r ó w n a ć przejściowe rozbieżności. Jeżeli wszak­ że wszyscy n a r a z p r ó b u j ą d o s t a ć g o t ó w k ę , sytuacja z m i e n i a się rady­ kalnie. Jest w t e d y wielce p r a w d o p o d o b n e , ż e n a s t ą p i p a n i k a , p o d o b ­ nie j a k w ó w c z a s , gdy k t o ś w z a t ł o c z o n y m t e a t r z e k r z y k n i e „ o g i e ń " i wszyscy biegną do wyjścia. J e d e n b a n k m o ż e p o r a d z i ć sobie z r u n e m , pożyczając o d i n n y c h b a n k ó w l u b żądając o d swych d ł u ż n i k ó w z w r o t u p o ż y c z e k . M o g ą oni t o z r o b i ć wycofując g o t ó w k ę z i n n y c h b a n k ó w . Ale jeśli r u n n a b a n k i rozszerza się, nie m o g ą o n e wszystkie z a r a d z i ć mu w t e n s a m s p o s ó b . N i e m a p o p r o s t u tyle g o t ó w k i w ich s k a r b c a c h , b y m o g ł a o n a z a d o ś ć ­ uczynić ż ą d a n i o m wszystkich d e p o z y t a r i u s z y . C o więcej, j a k a k o l w i e k p r ó b a s p r o s t a n i a rozszerzającemu się r u n o w i n a b a n k i p o p r z e z o p r ó ż ­ nianie s k a r b c ó w , o ile nie osiągnie błyskawicznie s u k c e s u p r z y w r a c a ­ jąc z a u f a n i e i k o ń c z ą c r u n t a k , ż e g o t ó w k a z o s t a n i e n a n o w o z d e p o ­ n o w a n a , s k a z a n a jest n a n i e p o w o d z e n i e ; w y m u s z a z n a c z n i e większą redukcję s a m y c h d e p o z y t ó w . W r o k u 1907 b a n k i m i a ł y przeciętnie tylko 1 2 d o l a r ó w g o t ó w k i n a k a ż d e 100 d o l a r ó w d e p o z y t ó w . K a ż d y d o l a r d e p o z y t u p r z e m i e n i o n y w g o t ó w k ę i p r z e n i e s i o n y ze s k a r b c a b a n k o w e g o d o m a t e r a c y d e p o z y t a r i u s z y czynił k o n i e c z n y m redukcję d e p o z y t ó w o d o d a t k o w e 7 d o l a r ó w , jeśli b a n k i m i a ł y u t r z y m a ć p o ­ p r z e d n i ą s t o p ę rezerw g o t ó w k o w y c h j a k o o k r e ś l o n e g o p r o c e n t u d e p o ­ zytów. Z tej to właśnie p r z y c z y n y r u n , p o w o d u j ą c c h o m i k o w a n i e go-

70

Milton i Rose Friedman:

WOLNY WYBÓR

t ó w k i , r o d z i s p a d e k ogólnej p o d a ż y p i e n i ą d z a . Z tej r ó w n i e ż przyczy­ n y p o w o d u j e o n t a k i b r a k ś r o d k ó w . P o s z c z e g ó l n e b a n k i usiłują d o s t a ć g o t ó w k ę dla z a s p o k o j e n i a ż ą d a ń d e p o z y t a r i u s z y , naciskając swych d ł u ż n i k ó w , by spłacili pożyczki i o d m a w i a j ą c ich o d n o w i e n i a l u b udzielenia d o d a t k o w y c h p o ż y c z e k . D ł u ż n i c y j a k o c a ł o ś ć nie mają się do k o g o zwrócić, t a k więc b a n k i u p a d a j ą i biznes t a k ż e . J a k m o ż n a z a h a m o w a ć j u ż istniejącą p a n i k ę a l b o jeszcze lepiej, j a k z a p o b i e c w ogóle jej p o w s t a n i u ? J e d n ą z m e t o d p o w s t r z y m y w a n i a pa­ niki jest ta, przyjęta w r o k u 1907: z g o d n e o g r a n i c z e n i e w y p ł a t przez b a n k i . Były o n e o t w a r t e , ale p o r o z u m i a ł y się m i ę d z y sobą, a b y nie w y p ł a c a ć g o t ó w k i n a ż ą d a n i a swych d e p o z y t a r i u s z y . Z a m i a s t tego działały p r z y p o m o c y z a p i s ó w księgowych. H o n o r o w a ł y sobie n a w z a ­ j e m czeki w y p i s y w a n e przez w ł a s n y c h d e p o z y t a r i u s z y , zmniejszając j e d n y m d e p o z y t y z a r e j e s t r o w a n e p o s t r o n i e „ m a " i zwiększając d e p o ­ zyty d r u g i c h p o s t r o n i e „ w i n i e n " . W p r z y p a d k u c z e k ó w w y p i s a n y c h przez w ł a s n y c h d e p o z y t a r i u s z y d e p o z y t a r i u s z o m i n n y c h b a n k ó w l u b o d w r o t n i e , działały p r a w i e t a k s a m o j a k zwykle, „ p o p r z e z system cle­ a r i n g u " , t z n . k o m p e n s o w a n i a w ł a s n y c h c z e k ó w z d e p o n o w a n y c h w in­ nych bankach czekami wystawionymi na inne banki a otrzymanymi j a k o d e p o z y t y . J e d y n a r ó ż n i c a p o l e g a ł a n a t y m , ż e wszelkie różnice m i ę d z y s u m a m i z o b o w i ą z a ń i należności w o b e c i n n y c h b a n k ó w re­ g u l o w a n e były p r z y r z e c z e n i e m z a p ł a t y z a m i a s t , j a k zwykle, t r a n s f e r e m g o t ó w k i . B a n k i w y p ł a c a ł y też t r o c h ę g o t ó w k i , lecz nie na k a ż d e żą­ d a n i a , a t y l k o s w y m r e g u l a r n y m k l i e n t o m p o t r z e b u j ą c y m jej na wy­ p ł a t y i p o d o b n i e pilne cele. O t r z y m y w a ł y r ó w n i e ż od nich t r o c h ę go­ t ó w k i . W w a r u n k a c h d z i a ł a n i a t a k i e g o systemu m o g ł y i faktycznie też wciąż b a n k r u t o w a ł y , p o n i e w a ż o p a r t e były n a „ c h w i e j n y c h " p o d ­ s t a w a c h . Jeśli zaś nie b a n k r u t o w a ł y to t y l k o d l a t e g o , że nie m o g ł y wymienić bardzo solidnych aktywów na gotówkę. W r a z z upływem czasu p a n i k a u s t a w a ł a , p o w r a c a ł o z a u f a n i e d o b a n k ó w i m o g ł y o n e w z n a w i a ć w y p ł a t y g o t ó w k i n a ż ą d a n i e bez g r o ź b y z a p o c z ą t k o w a n i a nowej serii r u n ó w . Jest t o oczywiście d r a s t y c z n a m e t o d a z a h a m o w a n i a p a n i k i , ale - d z i a ł a ł a . I n n y m s p o s o b e m jest umożliwienie s o l i d n y m b a n k o m szybkiej wy­ m i a n y ich a k t y w ó w n a g o t ó w k ę , nie k o s z t e m i n n y c h b a n k ó w , lecz przez u d o s t ę p n i e n i e d o d a t k o w e j g o t ó w k i . Czyli w p e w n y m sensie p o ­ przez r a t o w a n i e się p r a s ą d r u k a r s k ą . T ę właśnie m e t o d ę p r z e w i d y w a ł a u s t a w a o Rezerwie F e d e r a l n e j . S p o d z i e w a n o się, że z a p o b i e g n i e o n a n a w e t przejściowym k ł o p o t o m w y w o ł y w a n y m o g r a n i c z e n i e m w y p ł a t . D w u n a s t u b a n k o m r e g i o n a l n y m p r z e w i d z i a n y m u s t a w ą i działającym p o d k i e r o w n i c t w e m Z a r z ą d u Rezerwy F e d e r a l n e j w W a s z y n g t o n i e

Anatomia

kryzysu

71

p r z y z n a n o w ł a d z ę „ b y c i a k r e d y t o r a m i ostatniej i n s t a n c j i " dla b a n k ó w h a n d l o w y c h . M o g ł y o n e udzielać t a k i c h pożyczek w formie g o t ó w k i - b a n k n o t ó w Rezerwy F e d e r a l n e j ( k t ó r e miały p r a w o d r u k o w a ć ) l u b w p o s t a c i k r e d y t ó w d e p o z y t o w y c h w swoich księgach - owej magicz­ nej sztuczki r o b i o n e j p i ó r e m księgowego. M i a ł y o n e pełnić funkcję b a n k ó w b a n k i e r ó w , j a k o a m e r y k a ń s k i o d p o w i e d n i k B a n k u Anglii i in­ nych b a n k ó w c e n t r a l n y c h . P i e r w o t n i e s p o d z i e w a n o się, że b a n k i Rezerwy F e d e r a l n e j działać będą, głównie udzielając b a n k o m b e z p o ś r e d n i c h pożyczek p o d z a s t a w ich w ł a s n y c h a k t y w ó w - głównie s k r y p t ó w d ł u ż n y c h , o d p o w i a d a j ą ­ cych p o ż y c z k o m u d z i e l a n y m przez b a n k i sferze biznesu. W p r z y p a d k u wielu t a k i c h pożyczek b a n k i „ d y s k o n t o w a ł y " o w e skrypty, czyli wy­ płacały m n i e j , niż k w o t a n a j a k ą o n e o p i e w a ł y . D y s k o n t o s t a n o w i ł o p o b i e r a n y przez nie p r o c e n t . R e z e r w a F e d e r a l n a z kolei „ r e d y s k o n ­ t o w a ł a " owe skrypty dłużne, pobierając tym samym od b a n k ó w pro­ cent o d o w y c h pożyczek. W r a z z u p ł y w e m czasu j e d n a k nie r e d y s k o n t o , lecz „ o p e r a c j e na o t w a r t y m r y n k u " , czyli k u p n o i s p r z e d a ż obligacji r z ą d o w y c h stały się główną m e t o d ą , p r z y p o m o c y której System R e z e r w y F e d e r a l n e j p o ­ większał l u b zmniejszał s u m ę pieniędzy. K i e d y b a n k R e z e r w y F e d e r a l ­ nej k u p u j e obligację r z ą d o w ą , płaci za nią b a n k n o t a m i R e z e r w y F e ­ deralnej, k t ó r e p o s i a d a w swoich s k a r b c a c h l u b k t ó r e w y d r u k u j e a l b o , c o jest bardziej t y p o w e , p o w i ę k s z a n a s w o i m k o n c i e d e p o z y t b a n k u h a n d l o w e g o . T e n z kolei a l b o s a m m o ż e być s p r z e d a w c ą obligacji, a l b o m o ż e być b a n k i e m , w k t ó r y m jej s p r z e d a w c a t r z y m a swój r a c h u ­ nek d e p o z y t o w y . D o d a t k o w a g o t ó w k a i d e p o z y t y ( k r e o w a n e przez Rezerwę F e d e r a l n ą ) pełnią funkcję rezerwy b a n k ó w h a n d l o w y c h , umożliwiając i m j a k o całości p o w i ę k s z e n i e ogólnej s u m y d e p o z y t ó w 0 w i e l o k r o t n o ś ć d o d a t k o w y c h rezerw. D l a t e g o też g o t ó w k a i d e p o z y t y w b a n k a c h Rezerwy F e d e r a l n e j n a z y w a n e są „ p i e n i ę d z m i © dużej m o ­ cy" lub „podstawą m o n e t a r n ą " . Kiedy b a n k Rezerwy Federalnej sprzedaje obligacje, m a miejsce p r o c e s o d w r o t n y . R e z e r w y b a n k ó w h a n d l o w y c h zmniejszają się i p r o w a d z i to do s k u r c z e n i a się s u m y ich depozytów. Do całkiem niedawna możność kreowania przez banki Rezerwy F e d e r a l n e j g o t ó w k i i d e p o z y t ó w o g r a n i c z o n a była s u m ą p o ­ s i a d a n e g o przez Rezerwę z ł o t a . O g r a n i c z e n i e to o b e c n i e nie istnieje 1 p o z a r o z w a g ą ludzi kierujących S y s t e m e m Rezerwy F e d e r a l n e j nie m a ż a d n e g o i n n e g o efektywnie działającego h a m u l c a . P o n i e p o w o d z e n i a c h S y s t e m u R e z e r w y F e d e r a l n e j w e wczesnych la­ t a c h trzydziestych skuteczną m e t o d ę z a p o b i e g a n i a p a n i c e przyjęto osta­ tecznie w r o k u 1934. P o w o ł a n o F e d e r a l n ą K o r p o r a c j ę U b e z p i e c z e n i a

72

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

D e p o z y t ó w , k t ó r a m i a ł a j e z a b e z p i e c z a ć p r z e d s t r a t a m i , a ż d o pew­ n e g o m a k s i m u m . U b e z p i e c z e n i e t o daje właścicielom w k ł a d ó w pew­ n o ś ć , że ich d e p o z y t y są bezpieczne. T y m s a m y m z a p o b i e g a p o w s t a ­ w a n i u r u n u na i n n e b a n k i w p r z y p a d k u , gdy j a k i ś niesolidny plajtuje l u b przeżywa k ł o p o t y finansowe. L u d z i e w z a t ł o c z o n y m t e a t r z e są przeświadczeni, ż e jest o n n a p r a w d ę o g n i o o d p o r n y . O d r o k u 1934 z d a r z a ł y się b a n k r u c t w a b a n k ó w i r u n y na pojedyncze z nich. N i e było j e d n a k p a n i k b a n k o w y c h w d a w n y m stylu. G w a r a n t o w a n i e d e p o z y t ó w w celu u n i k n i ę c i a p a n i k i s t o s o w a n e by­ ło często przez s a m e b a n k i j u ż wcześniej, z t y m , że przyjęte m e t o d y były częściowe i mniej skuteczne. Wiele razy, kiedy j a k i ś b a n k przeży­ wał k ł o p o t y finansowe l u b groził mu r u n z p o w o d u p l o t e k o t a k i c h k ł o p o t a c h , inne b a n k i zrzeszały się d o b r o w o l n i e dla z g r o m a d z e n i a funduszu gwarantującego złożone w nim depozyty. Ta m e t o d a zapo­ biegła wielu p o t e n c j a l n y m p a n i k o m i p r z e r w a ł a inne, k t ó r e się^już rozpoczęły. W n i e k t ó r y c h p r z y p a d k a c h z a w o d z i ł a , gdy nie m o ż n a b y ł o osiągnąć z a d o w a l a j ą c e g o p o r o z u m i e n i a l u b gdy zaufanie nie z o s t a ł o s z y b k o p r z y w r ó c o n e . Szczególnie d r a m a t y c z n y i w a ż n y p r z y p a d e k ta­ kiego n i e p o w o d z e n i a p r z e a n a l i z u j e m y w dalszej części r o z d z i a ł u .

P O C Z Ą T K O W E LATA SYSTEMU REZERWY FEDERALNEJ System R e z e r w y F e d e r a l n e j zaczął d z i a ł a ć p o d k o n i e c r o k u 1914, w kilka miesięcy po w y b u c h u wojny w E u r o p i e , k t ó r a r a d y k a l n i e zmieniła j e g o rolę i znaczenie. K i e d y p o w o ł a n o d o życia System Rezerwy, Anglia s t a n o w i ł a cent­ r u m świata f i n a n s o w e g o , k t ó r y - j a k t w i e r d z o n o - o p a r t y był na złocie (gold s t a n d a r d ) . R ó w n i e d o b r z e m o ż n a było j e d n a k powiedzieć, ż e był o p a r t y n a funcie szterlingu. System Rezerwy F e d e r a l n e j p r z e w i d z i a n o głównie j a k o ś r o d e k u n i k a n i a p a n i k b a n k o w y c h i stwarzający u d o g o d ­ nienia dla h a n d l u . W mniejszym s t o p n i u m y ś l a n o o n i m j a k o o b a n ­ kierze r z ą d u . Przyjęto za oczywiste, że d z i a ł a ć będzie w systemie o p a r ­ t y m na złocie, reagując t y l k o na w y d a r z e n i a z e w n ę t r z n e , ale ich nie kształtując. P o d k o n i e c wojny S t a n y Z j e d n o c z o n e zastąpiły j e d n a k Wielką Bry­ tanię w roli c e n t r u m świata finansów. Świat o p a r ł się na d o l a r z e i t a k już zostało, nawet po odtworzeniu, osłabionego w p o r ó w n a n i u z p r z e d w o j e n n y m , s y s t e m u o p a r t e g o na złocie. System Rezerwy F e d e ­ ralnej nie był j u ż t y l k o m a ł o i s t o t n y m o r g a n e m biernie reagującym n a

Anatomia

kryzysu

73

w y d a r z e n i a z e w n ę t r z n e . Stał się w a ż n ą i niezależną siłą kształtującą s t r u k t u r ę m o n e t a r n ą świata. L a t a wojny, zwłaszcza zaś o k r e s p o p r z y s t ą p i e n i u d o niej S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , d o w i o d ł y j e g o siły z a r ó w n o w d o b r y m j a k i złym tego słowa z n a c z e n i u . J a k we wszystkich p o p r z e d n i c h (i późniejszych) woj­ n a c h , w celu f i n a n s o w a n i a w y d a t k ó w w o j e n n y c h o d w o ł a n o się do p r a ­ sy d r u k a r s k i e j - do d r u k u b a n k n o t ó w . Ale System u m o ż l i w i ł czynienie tego na s p o s ó b bardziej w y m y ś l n y i w y r a f i n o w a n y aniżeli to było m o ż ­ liwe p r z e d t e m . P r a s a d r u k a r s k a w d o s ł o w n y m tego słowa z n a c z e n i u u ż y w a n a była czasem, gdy b a n k i Rezerwy F e d e r a l n e j k u p o w a ł y obliga­ cje ze S k a r b u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , p ł a c ą c za nie b a n k n o t a m i Rezer­ wy F e d e r a l n e j , k t ó r y m i z kolei S k a r b p o k r y w a ł swoje w y d a t k i . Ale w większości w y p a d k ó w F e d * płacił za k u p o w a n e obligacje, udzielając S k a r b o w i k r e d y t u n a r a c h u n k a c h d e p o z y t o w y c h w b a n k a c h Rezerwy F e d e r a l n e j . S k a r b płacił przy z a k u p a c h c z e k a m i m a j ą c y m i p o k r y c i e w o w y c h d e p o z y t a c h . K i e d y o t r z y m u j ą c y czeki d e p o n o w a l i je w swoich b a n k a c h , a te z kolei w b a n k a c h R e z e r w y F e d e r a l n e j , d e p o z y t y S k a r b u n a r a c h u n k u F e d p r z e n o s z o n e były d o b a n k ó w h a n d l o w y c h , powięk­ szając ich rezerwy. W z r o s t t e n u m o ż l i w i a ł systemowi b a n k o w o ś c i h a n ­ dlowej ekspansję, w d u ż y m w ó w c z a s s t o p n i u p o p r z e z s a m o d z i e l n e za­ k u p y obligacji r z ą d o w y c h lub udzielanie n a ich k u p n o pożyczek swym k l i e n t o m . W t y m o k r ę ż n y m procesie S k a r b uzyskiwał n o w o w y k r e o w a ­ ne pieniądze, k t ó r y m i p o k r y w a ł w y d a t k i wojenne, lecz ów w z r o s t ilości p i e n i ą d z a p r z y b i e r a ł głównie p o s t a ć p o w i ę k s z o n y c h d e p o z y t ó w w b a n ­ k a c h h a n d l o w y c h , a nie g o t ó w k i . S u b t e l n o ś ć o w e g o p r o c e s u , za p o m o ­ cą k t ó r e g o p o w i ę k s z a n o ilość p i e n i ą d z a , nie z a p o b i e g ł a inflacji, ale czyniła całą operację g ł a d k ą i, przez ukrycie tego co się faktycznie w y d a r z a , zmniejszała l u b o d r a c z a ł a ludzkie o b a w y c o d o inflacji. P o wojnie System wciąż s z y b k o p o w i ę k s z a ł ilość p i e n i ą d z a , k a r m i ą c t y m s a m y m dalej p r o c e s inflacyjny. N a t y m etapie j e d n a k o w e d o d a t k o ­ w e pieniądze u ż y w a n e były nie d o p ł a c e n i a w y d a t k ó w r z ą d u , lecz d o f i n a n s o w a n i a p r y w a t n e j działalności g o s p o d a r c z e j . J e d n a trzecia naszej globalnej inflacji wojennej m i a ł a miejsce nie t y l k o po z a k o ń c z e n i u woj­ ny, ale t a k ż e po zniknięciu r z ą d o w e g o deficytu w y w o ł a n e g o jej finanso­ w a n i e m . Poniewczasie System w y k r y ł swój b ł ą d . Z a r e a g o w a ł w ó w c z a s g w a ł t o w n i e , p o g r ą ż a j ą c kraj w ostrej, c h o ć krótkiej depresji lat 1920-21. Przez p o z o s t a ł e lata owej d e k a d y System Rezerwy szedł n i e w ą t p ­ liwie na fali. W ciągu kilku lat był skutecznie działającym balansjerem, zwiększając s t o p ę w z r o s t u p i e n i ą d z a , gdy g o s p o d a r k a w y k a z y w a ł a * Fed - potoczny skrót Systemu Rezerwy Federalnej

74

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

o z n a k i h a m o w a n i a i r e d u k u j ą c tę s t o p ę , gdy g o s p o d a r k a z a c z y n a ł a się rozwijać szybciej. N i e z a p o b i e g ł o to fluktuacjom g o s p o d a r k i , ale przy­ czyniło się do ich z ł a g o d z e n i a . Były t o , co więcej, d z i a ł a n i a na tyle z r ó w n o w a ż o n e , że nie s p o w o d o w a ł y inflacji. W y n i k i e m stabilnej at­ mosfery m o n e t a r n e j i e k o n o m i c z n e j był szybki w z r o s t g o s p o d a r c z y . O g ł o s z o n o wszem i w o b e c nadejście nowej ery i śmierć cyklu k o n i u n ­ k t u r a l n e g o w y p r a w i o n e g o r z e k o m o n a t a m t e n świat przez czujny Sys­ tem Rezerwy Federalnej. Sukces lat d w u d z i e s t y c h należy w d u ż y m s t o p n i u p r z y p i s a ć n o w o j o r ­ s k i e m u b a n k i e r o w i , B e n j a m i n o w i S t r o n g o w i , k t ó r y był pierwszym sze­ fem N o w o j o r s k i e g o B a n k u Rezerwy F e d e r a l n e j i pozostał, n i m aż do chwili swej przedwczesnej śmierci w r o k u 1928. Do tego m o m e n t u N o w o j o r s k i B a n k Rezerwy F e d e r a l n e j był g ł ó w n y m m o t o r e m z a r ó w n o w e w n ę t r z n e j , j a k i zagranicznej polityki Systemu, a Benjamin S t r o n g j e g o bezsprzecznie d o m i n u j ą c ą postacią. Był człowiekiem w y b i t n y m , o p i s a n y m przez j e d n e g o z c z ł o n k ó w Z a r z ą d u R e z e r w y F e d e r a l n e j j a k o „ g e n i u s z - H a m i l t o n m i ę d z y b a n k i e r a m i " . Bardziej niż k t o k o l w i e k w Systemie cieszył się on z a u f a n i e m i p o p a r c i e m i n n y c h p r z y w ó d c ó w świata finansów w e w n ą t r z i s p o z a S y s t e m u . P o s i a d a ł siłę w e w n ę t r z n ą , czyniącą j e g o p o g l ą d y d o m i n u j ą c y m i . M i a ł też o d w a g ę d z i a ł a n i a n a ich podstawie. Śmierć S t r o n g a r o z p ę t a ł a w e w n ą t r z S y s t e m u w a l k ę o w ł a d z ę . M i a ł o to w przyszłości mieć d a l e k o idące konsekwencje. J a k pisze j e g o bio­ graf: „ Ś m i e r ć S t r o n g a p o z b a w i ł a System o ś r o d k a inicjatywy i a k c e p ­ towanego przywództwa. W waszyngtońskim Zarządzie Rezerwy Fede­ ralnej z d e c y d o w a n o , że N o w o j o r s k i B a n k nie p o w i n i e n dłużej pełnić takiej roli. J e d n a k wziąwszy ją na siebie, Z a r z ą d nie potrafił w y k a z a ć inicjatywy. W c i ą ż był słaby i p o d z i e l o n y . (...) Co więcej, większość p o z o s t a ł y c h b a n k ó w Rezerwy F e d e r a l n e j w y k a z y w a ł a niechęć d o p o d ­ d a n i a się k i e r o w n i c t w u Z a r z ą d u . (...) T a k więc Systemowi n i e t r u d n o 1 b y ł o p o g r ą ż y ć się w n i e z d e c y d o w a n i u i o g ó l n y m i m p a s i e . " Ta w a l k a o w ł a d z ę o k a z a ł a się - czego nikt w o w y m czasie nie m ó g ł przewidzieć - pierwszym k r o k i e m w c o r a z szybciej przebiegającym transferze u p r a w n i e ń w k i e r u n k u od p r y w a t n e g o r y n k u do r z ą d u i od władz lokalnych oraz stanowych do Waszyngtonu.

POCZĄTEK KRYZYSU W e d l e p o w s z e c h n e g o m n i e m a n i a kryzys r o z p o c z ą ł się w C z a r n y C z w a r t e k , 24 p a ź d z i e r n i k a 1929 r o k u z chwilą z a ł a m a n i a się giełdy

Anatomia kryzysu

75

n o w o j o r s k i e j . Po szeregu przejściowych w a h n i ę ć w g ó r ę i w d ó ł rynek p a p i e r ó w w a r t o ś c i o w y c h z a m k n ą ł r o k 1933 n a p o z i o m i e mniej więcej jednej szóstej o s z a ł a m i a j ą c e g o p o z i o m u z r o k u 1929. K r a c h giełdy m i a ł i s t o t n e znaczenie, ale nie był t o bynajmniej p o ­ czątek kryzysu. A k t y w n o ś ć g o s p o d a r c z a osiągnęła szczyt j u ż w sierp­ n i u 1929 r o k u , d w a miesiące p r z e d k r a c h e m g i e ł d o w y m i zdążyła z n a c z n i e się j u ż d o t e g o czasu o b n i ż y ć . K r a c h odzwierciedlał r o s n ą c e t r u d n o ś c i g o s p o d a r c z e i rozbił nie dający się dłużej u t r z y m a ć b o o m spekulacyjny. Oczywiście s k o r o n a s t ą p i ł , p o s i a ł n i e p e w n o ś ć między b i z n e s m e n a m i o r a z i n n y m i , o t u m a n i o n y m i oślepiającą wizją nowej ery. O s t u d z i ł s k ł o n n o ś ć d o w y d a t k ó w z a r ó w n o k o n s u m e n t ó w j a k i p r z e d s i ę b i o r c ó w o r a z w z m ó g ł ich p r a g n i e n i e p o w i ę k s z e n i a p ł y n n y c h rezerw n a n i e p r z e w i d z i a n e w y p a d k i . O w e k r y z y s o g e n n e s k u t k i k r a c h u na giełdzie zostały n a s t ę p n i e sil­ nie w z m o c n i o n e z a c h o w a n i e m S y s t e m u Rezerwy F e d e r a l n e j . W m o ­ m e n c i e k r a c h u N o w o j o r s k i B a n k Rezerwy, w n i e o m a l o d r u c h u wa­ r u n k o w y m w y u c z o n y m z a ery S t r o n g a , n a t y c h m i a s t z a d z i a ł a ł n a własną rękę, a b y z a m o r t y z o w a ć szok. K u p o w a ł r z ą d o w e p a p i e r y w a r t o ś c i o w e , powiększając przez t o rezerwy b a n k o w e . U m o ż l i w i a ł o t o b a n k o m h a n d l o w y m osłabienie s z o k u , d o s t a r c z a j ą c f i r m o m gieł­ dowym d o d a t k o w y c h pożyczek w drodze z a k u p u papierów warto­ ściowych z a r ó w n o o d nich, j a k i o d i n n y c h d o t k n i ę t y c h k r a c h e m . Ale S t r o n g już nie żył, a Z a r z ą d chciał u s t a n o w i ć swoje p r z y w ó d z ­ two. S z y b k o zadziałał, a b y z d y s c y p l i n o w a ć N o w y J o r k i t e n ustąpił. Od tej p o r y System zaczął p o s t ę p o w a ć zupełnie inaczej aniżeli p o d ­ czas wcześniejszych recesji e k o n o m i c z n y c h z lat d w u d z i e s t y c h . Z a ­ m i a s t a k t y w n i e zwiększać p o d a ż p i e n i ą d z a o większą niż zazwyczaj k w o t ę , a b y w y r ó w n a ć k u r c z e n i e się g o s p o d a r k i , p o z w o l i ł w ciągu ca­ łego r o k u 1930 na p o w o l n y s p a d e k jego ilości. W p o r ó w n a n i u ze s p a d k i e m ilości p i e n i ą d z a o d k o ń c a 1930 r o k u d o p o c z ą t k u r o k u 1933 (o mniej więcej j e d n ą trzecią), s p a d e k ilości p i e n i ą d z a do paź­ d z i e r n i k a 1930 r o k u wydaje się ł a g o d n y - zaledwie o 2,6 p r o c e n t . P o r ó w n u j ą c go j e d n a k z w y d a r z e n i a m i z przeszłości, był z n a c z n y . Był faktycznie większy aniżeli w t r a k c i e l u b p r z e d r o z p o c z ę c i e m wszystkich, o p r ó c z kilku, p o p r z e d n i c h kryzysów. P o ł ą c z o n y efekt n a s t ę p s t w giełdowego k r a c h u i p o w o l n e g o s p a d k u ilości p i e n i ą d z a w r o k u 1930 d a ł w sumie c a ł k i e m p o w a ż n y kryzys. N a w e t g d y b y z a k o ń c z y ł się o n p o d k o n i e c r o k u 1930 l u b n a p o c z ą t k u 1931, c o m o g ł o b y się w y d a r z y ć , gdyby nie n a s t ą p i ł o z a ł a m a n i e m o ­ n e t a r n e , i t a k zaliczony by z o s t a ł do j e d n e g o z najpoważniejszych w historii.

76

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

KRYZYSY

BANKOWE

Ale najgorsze m i a ł o d o p i e r o nadejść. A ż d o jesieni r o k u 1930 kur­ czeniu się a k t y w n o ś c i , aczkolwiek b y ł o o n o p o w a ż n e , nie towarzyszyły k ł o p o t y s y s t e m u b a n k o w e g o ani r u n n a b a n k i . C h a r a k t e r kryzysu zmienił się r a d y k a l n i e p o serii b a n k r u c t w n a Ś r o d k o w y m Z a c h o d z i e i P o ł u d n i u , k t ó r e p o d k o p a ł y z a u f a n i e do b a n k o w o ś c i i d o p r o w a d z i ł y do masowych p r ó b przekształcenia depozytów w gotówkę. Z a r a z a d o s z ł a w k o ń c u do c e n t r u m k r a j o w y c h finansów - N o w e g o J o r k u . K r y t y c z n ą d a t ą był 11 l i s t o p a d a 1930 r o k u , k i e d y to z a m k n ą ł swoje p o d w o j e B a n k S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h ( B a n k o f U n i t e d States). Był t o największy b a n k h a n d l o w y , j a k i z b a n k r u t o w a ł d o tego m o m e n ­ tu w całej historii U S A . I c h o ć był z w y k ł y m b a n k i e m h a n d l o w y m , j e g o n a z w a s u g e r o w a ł a , t a k w kraju, j a k i za granicą, że jest to b a n k oficjalny. J e g o u p a d e k był z a t e m szczególnie ciężkim c i o s e m z a d a n y m wiarygodności systemu bankowego. F a k t , ż e t a k k l u c z o w ą rolę o d g r y w a ł właśnie B a n k S t a n ó w Zjed­ n o c z o n y c h był raczej p r z y p a d k i e m . Wziąwszy p o d u w a g ę zdecentrali­ z o w a n ą s t r u k t u r ę a m e r y k a ń s k i e g o s y s t e m u b a n k o w e g o plus p o l i t y k ę S y s t e m u R e z e r w y F e d e r a l n e j , pozwalającą o b n i ż a ć się z a p a s o m pie­ n i ą d z a i nie reagującą energicznie na b a n k r u c t w a b a n k ó w , seria mniej­ szych plajt m u s i a ł a prędzej czy później w y w o ł a ć r u n n a d u ż e b a n k i . G d y b y nie u p a d ł w t y m czasie B a n k S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , b a n k r u ­ c t w o j a k i e g o ś i n n e g o d u ż e g o b a n k u s t a ł o b y się k a m y c z k i e m pociąga­ j ą c y m za sobą lawinę. Było t a k ż e p r z y p a d k i e m , że splajtował właśnie B a n k S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . Był t o b a n k solidny. C h o ć zlikwidowa­ n y p o d c z a s najgorszych lat kryzysu, w y p ł a c a ł a ż d o k o ń c a s w o i m de­ p o z y t a r i u s z o m 92,5 c e n t ó w z k a ż d e g o d o l a r a ich w k ł a d ó w . N i e w ą t p ­ liwie g d y b y p o t r a f i ł p r z e t r w a ć pierwszą falę kryzysu, ż a d e n z jego de­ p o z y t a r i u s z y nie straciłby ani c e n t a . K i e d y rozeszły się p l o t k i o B a n k u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , I n s p e k t o r Banków Stanu N o w y Jork, Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej i Izba R o z l i c z e n i o w a S t o w a r z y s z e n i a B a n k ó w N o w o j o r s k i c h u s i ł o w a ł y wy­ p r a c o w a ć p l a n u r a t o w a n i a g o p o p r z e z z g r o m a d z e n i e f u n d u s z u zabez­ pieczającego lub p o p r z e z d o k o n a n i e j e g o fuzji z i n n y m i . Były to wypra­ c o w a n e j u ż p r z y wcześniejszych p a n i k a c h w z o r y d z i a ł a n i a . Jeszcze n a d w a d n i p r z e d j e g o z a m k n i ę c i e m wysiłki te, z d a w a ł o się, p r z y n i o s ą sukces. P l a n j e d n a k się z a ł a m a ł , głównie z p o w o d u szczególnego c h a r a k t e r u b a n k u Stanów Zjednoczonych oraz uprzedzeń środowiska bankier-

Anatomia

kryzysu

77

skiego. S a m a j u ż j e g o n a z w a , silnie o d d z i a ł u j ą c a n a i m i g r a n t ó w , bu­ dziła o b u r z e n i e i n n y c h b a n k i e r ó w . O wiele ważniejsze b y ł o j e d n a k t o , że s t a n o w i ł on w ł a s n o ś ć i był z a r z ą d z a n y przez Ż y d ó w i że o b s ł u g i w a ł głównie s p o ł e c z n o ś ć żydowską. Był on j e d n y m z garstki b a n k ó w ży­ d o w s k i c h , k t ó r y s t a n o w i ł , w większym s t o p n i u aniżeli p r a w i e wszyst­ kie i n n e , r e z e r w a t dla ludzi d o b r z e u r o d z o n y c h i d o b r z e s y t u o w a n y c h . N i e przez p r z y p a d e k z a p l a n o w a n y r a t u n e k p r z e w i d y w a ł j e g o fuzję z j e d y n y m w a ż n y m b a n k i e m n o w o j o r s k i m , k t ó r y był w większości własnością Ż y d ó w i był przez nich p r o w a d z o n y o r a z z d w o m a mniej­ szymi b a n k a m i ż y d o w s k i m i . P l a n u p a d ł , gdyż w o s t a t n i m m o m e n c i e wycofała się z p r o p o n o w a ­ n e g o u k ł a d u N o w o j o r s k a Izba R o z l i c z e n i o w a , p o d o b n o z e względu n a a n t y s e m i t y z m części c z o ł o w y c h p o s t a c i ś r o d o w i s k a b a n k i e r s k i e g o . N a o s t a t n i m s p o t k a n i u b a n k i e r ó w J o s e p h A . B r o d e r i c k , późniejszy Inspe­ k t o r B a n k ó w S t a n u N o w y J o r k , usiłował, bez p o w o d z e n i a , skłonić ich do wspólnej akcji. „ P o w i e d z i a ł e m " - oświadczył on później w t r a k c i e przewodu sądowego że [Bank Stanów Zjednoczonych] ma tysiące dłużników, że finansuje drobnych kupców, zwłaszcza żydowskich i że zamknięcie go mogłoby i prawdopodobnie spowoduje masowe bankructwa wśród tych, których obsługuje. Ostrzegałem, że zamknięcie go wywoła przynajmniej 10 innych plajt bankowych w tym mieście i że może dotknąć nawet banki oszczędnościowe. Powiedziałem im, że skutki tego zam­ knięcia mogą nawet dać o sobie znać i poza Nowym Jorkiem. Przypomniałem im, że nie dalej jak dwa czy trzy tygodnie wcześniej uratowali dwóch spośród największych bankierów nowojorskich, ochoczo wykładając po­ trzebne pieniądze. Przywołałem też zdarzenie sprzed raptem siedmiu czy ośmiu lat, kiedy to przyszli z pomocą jednemu z największych nowojorskich towarzystw po­ wierniczych, wykładając wiele razy większą kwotę aniżeli ta, która jest potrzebna do uratowania Banku Stanów Zjednoczonych, ale argumenty te trafiły tylko do niewie­ lu z nich. Spytałem, czy ich decyzja o porzuceniu tego planu jest nadal ostateczna. Powie- • dzieli, że tak. Ostrzegłem ich wtedy, że popełniają największy błąd w historii ban­ kowości Nowego Jorku. 2 Z a m k n i ę c i e B a n k u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h b y ł o t r a g i c z n e dla jego właścicieli i d e p o z y t a r i u s z y . D w ó c h właścicieli s t a n ę ł o p r z e d s ą d e m , z o s t a ł o s k a z a n y c h i o d s i e d z i a ł o w y r o k i więzienia za t o , co wszyscy zgodnie uznali za „techniczne" naruszenie prawa. Depozytariusze z kolei n a w e t tę część swych funduszy, k t ó r e o s t a t e c z n i e odzyskali, mieli u n i e r u c h o m i o n ą n a lata. D l a kraju j a k o całości s k u t k i t e g o wszy­ stkiego były jeszcze poważniejsze. D e p o z y t a r i u s z e w c a ł y m kraju z o b a w y o b e z p i e c z e ń s t w o swoich w k ł a d ó w d o p r o w a d z i l i do zwiększę-

78

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

nia liczby p a n i k , k t ó r e s p o r a d y c z n i e w y b u c h a ł y j u ż wcześniej. B a n k i plajtowały więc g r o m a d n i e . W s a m y m t y l k o g r u d n i u 1930 r o k u z b a n ­ k r u t o w a ł o ich 352. G d y b y nigdy nie p o w o ł a n o S y s t e m u Rezerwy F e d e r a l n e j , a r o z p o ­ częły się p o d o b n e serie r u n ó w , z o s t a ł y b y p o d j ę t e bez w ą t p i e n i a te sa­ me ś r o d k i co w r o k u 1907 - o g r a n i c z e n i a w y p ł a t . Byłby to oczywiście k r o k z n a c z n i e bardziej d r a s t y c z n y od tego, k t ó r y p o d j ę t o w o s t a t n i c h miesiącach r o k u 1930. Z a p o b i e g a j ą c j e d n a k ż e d r e n a ż o w i rezerw z d o ­ b r y c h b a n k ó w , o g r a n i c z e n i a p r a w i e z pewnością z a p o b i e g ł y b y n a s t ę p ­ n y m seriom b a n k r u c t w b a n k o w y c h w l a t a c h 1931, 1932 i 1933, p o d o b ­ nie j a k szybko z a k o ń c z y ł y t a k i e plajty w r o k u 1907. T a k więc B a n k S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h m ó g ł b y w t e d y o k a z a ć się z d o l n y d o p o n o w ­ nego otwarcia, tak samo jak Knickerbocker Trust C o m p a n y w roku 1908. P a n i k a by się s k o ń c z y ł a , p o w r ó c i ł o b y z a u f a n i e i jest b a r d z o p r a ­ w d o p o d o b n e , że ożywienie g o s p o d a r c z e m o g ł o b y się zacząć na począt­ k u 1931 r o k u , t a k s a m o j a k n a p o c z ą t k u 1908. Istnienie R e z e r w y F e d e r a l n e j u n i e m o ż l i w i ł o j e d n a k z a s t o s o w a n i e tej drastycznej terapii i to z d w ó c h p o w o d ó w : b e z p o ś r e d n i o - w w y n i k u zmniejszenia o b a w silniejszych b a n k ó w , k t ó r e j a k się o k a z a ł o , mylnie sądziły, że p o ż y c z a n i e od R e z e r w y daje im p e w n y m e c h a n i z m o c a l e n i a na w y p a d e k t r u d n o ś c i ; o r a z p o ś r e d n i o - w w y n i k u u ś p i e n i a całego s p o ł e c z e ń s t w a , a systemu b a n k o w e g o w szczególności, p r z e k o n a n e g o , i ż t a k d r a s t y c z n e k r o k i nie b ę d ą j u ż dłużej p o t r z e b n e , b o w i e m t e r a z sprawy te załatwia sama Rezerwa. System Rezerwy był w stanie z a o f e r o w a ć z n a c z n i e lepsze rozwiązanie, a n g a ż u j ą c się na wielką skalę w k u p n o na o t w a r t y m r y n k u obligacji rządowych. Wyposażyłoby to banki w d o d a t k o w ą gotówkę zdolną z a s p o k o i ć roszczenia ich d e p o z y t a r i u s z y . Z a k o ń c z y ł o b y t o , a p r z y n a j ­ mniej z n a c z n i e z r e d u k o w a ł o , ciąg b a n k r u c t w b a n k o w y c h i p r z e s z k o d z i ł o (osłabiając m a s o w e p r ó b y w y d o b y c i a g o t ó w k i z d e p o z y t ó w b a n k o w y c h ) w zmniejszeniu ilości p i e n i ą d z a . Niestety, d z i a ł a n i a F e d były n i e z d e c y d o ­ w a n e i s k r o m n e . Stał on p r z e w a ż n i e bezczynnie z b o k u , pozwalając kryzysowi rozwijać się wedle j e g o własnej logiki. Było to z a c h o w a n i e mające się r a z po r a z p o w t a r z a ć w ciągu d w ó c h n a s t ę p n y c h lat. P o w t ó r z y ł o się j u ż n a w i o s n ę 1931 r o k u p o d c z a s n a r a s t a n i a drugie­ go kryzysu b a n k o w e g o . Jeszcze gorsze d z i a ł a n i a p o d j ę t o we wrześniu tego r o k u , gdy W i e l k a B r y t a n i a odeszła o d z ł o t e g o s t a n d a r d u (gold s t a n d a r d ) . P o d w ó c h l a t a c h o s t r e g o kryzysu F e d z a r e a g o w a ł w ó w c z a s podnosząc s t o p ę p r o c e n t o w ą (stopę d y s k o n t o w ą ) , co zwiększyło p o p y t na pożyczki b a n k o w e bardziej niż kiedykolwiek w przeszłości. System Rezerwy podjął tę decyzję, a b y o d d a l i ć n i e b e z p i e c z e ń s t w o d r e n a ż u

Anatomia

kryzysu

79

w ł a s n y c h rezerw z ł o t a przez z a g r a n i c z n y c h p o s i a d a c z y d o l a r ó w , c o - o b a w i a n o się - n a s t ą p i w w y n i k u brytyjskiego odejścia od złotego s t a n d a r d u . K r a j o w e s k u t k i tej decyzji m i a ł y j e d n a k wysoce deflacyjny c h a r a k t e r , stwarzając dalszy nacisk z a r ó w n o n a b a n k i h a n d l o w e , j a k i przedsiębiorstwa. Fed mógł, poprzez kupowanie na otwartym rynku r z ą d o w y c h p a p i e r ó w w a r t o ś c i o w y c h , s k o m p e n s o w a ć t e n ostry cios pieniężny, k t ó r y s a m z a d a ł walczącej g o s p o d a r c e , ale nie z r o b i ł tego. D o d u ż y c h z a k u p ó w n a o t w a r t y m r y n k u System R e z e r w y przystąpił wreszcie w r o k u 1932 p o d silnym n a c i s k i e m K o n g r e s u . K o r z y s t n e tego efekty właśnie z a c z y n a ł y b y ć o d c z u w a l n e , gdy K o n g r e s z a k o ń c z y ł o b ­ r a d y i F e d szybko z a p r z e s t a ł realizacji t e g o p r o g r a m u . K o ń c o w y m e p i z o d e m tej s m u t n e j opowieści była p a n i k a b a n k o w a z r o k u 1933, p o n o w n i e z a p o c z ą t k o w a n a serią b a n k o w y c h plajt. Uległa o n a rozszerzeniu w okresie i n t e r r e g n u m . F r a n k l i n D . R o o s e v e l t został b o w i e m w y b r a n y 8 l i s t o p a d a 1932 r o k u , ale r o z p o c z ą ł u r z ę d o w a n i e d o p i e r o 4 m a r c a 1933 r o k u . H o o v e r j a k o ustępujący p r e z y d e n t nie chciał zaś w t y m czasie p o d e j m o w a ć d r a s t y c z n y c h k r o k ó w bez współ­ p r a c y z p r e z y d e n t e m e l e k t e m , F D R * n a t o m i a s t nie chciał b r a ć n a siebie o d p o w i e d z i a l n o ś c i p r z e d r o z p o c z ę c i e m u r z ę d o w a n i a . K i e d y p a n i k a dosięgła b a n k ó w n o w o j o r s k i c h , uległ jej t a k ż e s a m System R e z e r w y F e d e r a l n e j . P r z e w o d n i c z ą c y N o w o j o r s k i e g o B a n k u Rezerwy p r ó b o w a ł bezskutecznie p r z e k o n a ć p r e z y d e n t a H o o v e r a , a b y ogłosił o g ó l n o k r a j o w e wakacje b a n k o w e w o s t a t n i m d n i u swego urzę­ d o w a n i a . Przyłączyła się d o niego n a s t ę p n i e I z b a R o z l i c z e n i o w a Ban­ k ó w N o w o j o r s k i c h i S t a n o w y I n s p e k t o r B a n k ó w , a b y p r z e k o n a ć gu­ b e r n a t o r a s t a n u N o w y J o r k , L e h m a n a , b y ogłosił s t a n o w e wakacje b a n k o w e w d n i u i n a u g u r a c j i F D R , tj. 4 m a r c a 1933 r o k u . B a n k Rezer­ wy F e d e r a l n e j z a m k n ą ł w t e d y swoje p o d w o j e r a z e m z b a n k a m i h a n d ­ lowymi. P o d o b n e akcje podjęli i inni g u b e r n a t o r z y . O s t a t e c z n i e , ogól­ n o k r a j o w e w a k a c j e b a n k o w e zostały p r o k l a m o w a n e przez p r e z y d e n t a Roosevelta 6 marca. T a k więc, system b a n k o w o ś c i c e n t r a l n e j u s t a n o w i o n y głównie p o t o , aby uczynić niepotrzebnymi ograniczenia wypłat, sam dołączył do b a n k ó w h a n d l o w y c h w najbardziej p o w s z e c h n y m , najszerszym i naj­ bardziej z a k ł ó c a j ą c y m życie g o s p o d a r c z e o g r a n i c z e n i u w y p ł a t , j a k i e kiedykolwiek przeżywały w swej historii S t a n y Z j e d n o c z o n e . M o ż n a się z pewnością s o l i d a r y z o w a ć z k o m e n t a r z e m H o o v e r a z j e g o w s p o ­ m n i e ń : „ D o s z e d ł e m do w n i o s k u , że [ Z a r z ą d Rezerwy] jest rzeczywiście s ł a b y m o p a r c i e m dla kraju w chwili t r u d n o ś c i . " 3 * F D R - Franklin Delano Roosevelt

80

Milton i Rose Friedman:

WOLNY WYBÓR

W szczytowym p u n k c i e a k t y w n o ś c i g o s p o d a r c z e j , w p o ł o w i e r o k u 1929 d z i a ł a ł o w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h blisko 25 tysięcy b a n k ó w h a n d l o w y c h . Do p o c z ą t k u r o k u 1933 ich liczba skurczyła się do 18 tysięcy. K i e d y p o dziesięciu d n i a c h t r w a n i a wakacji b a n k o w y c h prezy­ d e n t R o o s e v e l t ogłosił ich z a k o ń c z e n i e , z e z w o l o n o n a o t w a r c i e mniej niż 12 t y s i ą c o m b a n k ó w i t y l k o 3 t y s i ą c o m dalszych w późniejszym t e r m i n i e . O g ó ł e m więc w okresie czterech lat, w w y n i k u b a n k r u c t w , fuzji i likwidacji, z n i k n ę ł o o k o ł o 10 tysięcy s p o ś r ó d 25 tysięcy b a n k ó w . G l o b a l n a ilość p i e n i ą d z a s p a d ł a r ó w n i e d r a s t y c z n i e . Z k a ż d y c h trzech d o l a r ó w w d e p o z y t a c h i g o t ó w c e , k t ó r e były w p o s i a d a n i u lud­ ności w r o k u 1929, p o z o s t a ł o w r o k u 1933 mniej niż d w a d o l a r y . Było t o z a ł a m a n i e m o n e t a r n e nie mające d o t ą d p r e c e d e n s u .

FAKTY I INTERPRETACJE Wszystkie te fakty nie podlegają dziś dyskusji, c h o ć należy p o d k r e ś ­ lić, iż nie były z n a n e ani d o s t ę p n e większości ó w c z e s n y c h o b s e r w a t o ­ r ó w , włącznie z J o h n e m M a y n a r d e m K e y n e s e m . Dają się o n e j e d n a k r o z m a i c i e i n t e r p r e t o w a ć . C z y z a ł a m a n i e m o n e t a r n e b y ł o przyczyną za­ ł a m a n i a g o s p o d a r c z e g o czy j e g o s k u t k i e m ? C z y System Rezerwy F e ­ deralnej m ó g ł z a p o b i e c z a ł a m a n i u m o n e t a r n e m u ? C z y też n a s t ą p i ł o o n o m i m o najlepszych j e g o wysiłków - j a k m n i e m a ł o wielu o b s e r w a ­ t o r ó w t a m t e g o o k r e s u ? C z y kryzys r o z p o c z ą ł się w S t a n a c h Z j e d n o ­ c z o n y c h i rozszerzył się za granicę, czy też siły działające z z a g r a n i c y przekształciły t o , co m o g ł o być w S t a n a c h z u p e ł n i e ł a g o d n ą recesją w b a r d z o ostry jej p r z y p a d e k ?

Przyczyna

czy

skutek

Jeśli idzie o s a m System Rezerwy, to nie w y r a ż a ł on nigdy ż a d n y c h wątpliwości c o d o o d g r y w a n e j przez siebie roli. J e g o z d o l n o ś ć s a m o u s p r a w i e d l i w i a n i a się była t a k wielka, że Z a r z ą d R e z e r w y F e d e r a l n e j był w stanie w swym Rocznym Raporcie za r o k 1933 stwierdzić: „ U miejętność b a n k ó w Rezerwy F e d e r a l n e j w s p r o s t a n i u p o t ę ż n e m u p o ­ p y t o w i na g o t ó w k ę w czasie kryzysu u d o w o d n i ł a s k u t e c z n o ś ć krajo­ w e g o s y s t e m u pieniężnego, z b u d o w a n e g o dzięki ustawie o Rezerwie F e d e r a l n e j . (...) T r u d n o powiedzieć j a k i k u r s p r z y b r a ł a b y depresja, gdyby System Rezerwy F e d e r a l n e j nie p r o w a d z i ł polityki liberalnych zakupów na otwartym rynku."4

Anatomia

kryzysu

81

Z a ł a m a n i e m o n e t a r n e b y ł o z a r ó w n o przyczyną j a k i s k u t k i e m zała­ m a n i a g o s p o d a r c z e g o . Z r o d z i ł o się w dużej mierze dzięki polityce R e ­ zerwy F e d e r a l n e j i u c z y n i ł o bez w ą t p i e n i a kryzys g o s p o d a r c z y p o w a ż ­ niejszym. Z drugiej s t r o n y j e d n a k z a ł a m a n i e e k o n o m i c z n e , gdy się j u ż zaczęło, u c z y n i ł o z kolei kryzys m o n e t a r n y jeszcze s u r o w s z y m . Pożycz­ k i b a n k o w e , k t ó r e m o g ł y być „ d o b r y m i " p o ż y c z k a m i p o d c z a s łagod­ niejszych depresji, stały się „ z ł y m i " p o ż y c z k a m i w czasie p o w a ż n e g o kryzysu g o s p o d a r c z e g o . N i e s p ł a c e n i e pożyczek o s ł a b i ł o udzielające ich b a n k i a przez to zwiększyło p o k u s ę u ich d e p o z y t a r i u s z y , a b y na nie m a s o w o ruszyć. Plajty, zmniejszająca się p r o d u k c j a , r o s n ą c e b e z r o b o ­ cie - w s z y s t k o to r o d z i ł o uczucie niepewności i o b a w y . C h ę ć prze­ kształcenia a k t y w ó w w ich najbardziej p ł y n n ą f o r m ę - p i e n i ą d z a , i to p i e n i ą d z a najbezpieczniejszego, czyli g o t ó w k ę , stała się p o w s z e c h n a . „ S p r z ę ż e n i e z w r o t n e " jest - j a k widzimy - d o m i n u j ą c ą cechą systemu gospodarczego. F a k t y , k t ó r e z n a m y o b e c n i e s ą n i e o m a l rozstrzygające. System R e ­ zerwy nie t y l k o m i a ł m a n d a t legislacyjny, a b y z a p o b i e c z a ł a m a n i u m o ­ n e t a r n e m u , ale m ó g ł t o uczynić, g d y b y m ą d r z e użył u p r a w n i e ń przy­ z n a n y c h mu w ustawie o Rezerwie F e d e r a l n e j . O b r o ń c y systemu przedstawiają całą serię w y m ó w e k . Ż a d n a z nich nie w y t r z y m u j e jed­ n a k u w a ż n e j analizy. Ż a d n a nie s t a n o w i p r z e k o n u j ą c e g o u s p r a w i e d ­ liwienia dla n i e p o w o d z e n i a S y s t e m u w w y k o n a n i u z a d a n i a , do k t ó r e ­ go realizacji p o w o ł a l i go j e g o t w ó r c y . System nie t y l k o m ó g ł z a p o b i e c katastrofie m o n e t a r n e j , ale wiedział j a k to z r o b i ć . W l a t a c h 1929, 1930 i 1931 N o w o j o r s k i B a n k Rezerwy F e d e r a l n e j raz po raz nalegał, a b y System podjął się na wielką skalę z a k u p ó w na o t w a r t y m r y n k u , tego k l u c z o w e g o d z i a ł a n i a , k t ó r e p o w i n i e n w y k o n a ć , ale k t ó r e g o nie zrobił. N o w y J o r k z l e k c e w a ż o n o nie d l a t e g o , że jego p r o p o z y c j e były źle skie­ r o w a n e l u b n i e w y k o n a l n e , ale z p o w o d u walki o w ł a d z ę toczonej we­ w n ą t r z S y s t e m u . Z jej p o w o d u z a r ó w n o p o z o s t a ł e b a n k i Rezerwy F e ­ deralnej j a k i Z a r z ą d w W a s z y n g t o n i e nie były s k ł o n n e z a a k c e p t o w a ć p r z y w ó d z t w a N o w e g o J o r k u . A l t e r n a t y w ą o k a z a ł o się n i e z d e c y d o w a ­ ne i chaotyczne przywództwo Zarządu. Do prawidłowych działań wzywały t a k ż e r o z s ą d n e głosy s p o z a S y s t e m u . A. J. S a b a t h - k o n g r e s m e n ze s t a n u Illinois - zabierając głos w Izbie R e p r e z e n t a n t ó w powie­ dział: „ Ż ą d a m s t a n o w c z o tego, co leży w k o m p e t e n c j a c h Z a r z ą d u Re­ zerwy F e d e r a l n e j - a b y przyszła z odsieczą w tej rozpaczliwej sytuacji finansowej i g o s p o d a r c z e j . " P o d o b n e p o g l ą d y wyrażali n i e k t ó r z y kry­ tycy a k a d e m i c c y , łącznie z K a r l e m B o p p e m , k t ó r y został później prze­ w o d n i c z ą c y m Filadelfijskiego B a n k u Rezerwy. N a p o s i e d z e n i u Rezer­ wy F e d e r a l n e j , na k t ó r e j , w w y n i k u b e z p o ś r e d n i e g o n a c i s k u K o n g r e -

82

su, z a t w i e r d z o n o operacje z a k u p ó w n a o t w a r t y m r y n k u n a r o k 1932, O g d e n L. Mills, ówczesny S e k r e t a r z S k a r b u i ex officio c z ł o n e k Z a ­ r z ą d u , t a k wyjaśnił swój głos za podjęciem tej akcji: „ B y ł o czymś p r a ­ wie n i e p o j ę t y m i n i e w y b a c z a l n y m , że wielki system b a n k o w o ś c i cent­ ralnej p o s i a d a j ą c 70 p r o c e n t rezerw z ł o t a , stał bezczynnie i nie p o d e j ­ m o w a ł w takiej sytuacji ż a d n y c h a k t y w n y c h k r o k ó w " . J e d n a k ż e t a k właśnie System się z a c h o w y w a ł przez d w a p o p r z e d n i e lata i z n o w u m i a ł się t a k z a c h o w y w a ć , gdy tylko K o n g r e s z a k o ń c z y ł kilka miesięcy później o b r a d y o r a z w t r a k c i e szczytowego i o s t a t n i e g o kryzysu b a n ­ k o w e g o w m a r c u 1933 r o k u . 5

Gdzie

Anatomia kryzysu

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

się

zaczął

kryzys?

R o z s t r z y g a j ą c y m d o w o d e m n a t o , ż e kryzys r o z p r z e s t r z e n i ł się n a resztę świata ze S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , a nie o d w r o t n i e , jest obserwa­ cja r u c h ó w z ł o t a . W r o k u 1929 S t a n y Z j e d n o c z o n e o p i e r a ł y się na złocie (gold s t a n d a r d ) w t y m z n a c z e n i u , że istniała j e g o oficjalna c e n a (20 d o l a r ó w i 67 c e n t ó w za uncję), po k t ó r e j rząd je k u p o w a ł o r a z s p r z e d a w a ł n a ż ą d a n i e . W i ę k s z o ś ć i n n y c h w a ż n y c h k r a j ó w o p i e r a ł a się n a t a k z w a n y m s t a n d a r d z i e w a l u t y złotej (gold - e x c h a n g e s t a n d a r d ) . W jej r a m a c h o n e r ó w n i e ż określały oficjalną cenę z ł o t a w j e d n o s t k a c h w ł a s n y c h w a l u t . Ta oficjalna c e n a p o d z i e l o n a przez oficjalną cenę a m e r y k a ń s k ą d a w a ł a oficjalny k u r s w a l u t y , t o z n a c z y cenę ich w a l u t y liczoną w d o l a r a c h . K r a j e te m o g ł y , c h o ć nie m u s i a ł y , s p r z e d a w a ć s w o b o d n i e z ł o t o po cenie oficjalnej, ale z o b o w i ą z a ł y się u t r z y m y w a ć stały k u r s w a l u t y na p o z i o m i e o k r e ś l o n y m przez te dwie ceny oficjal­ ne, k u p u j ą c i sprzedając na ż ą d a n i e d o l a r y po o w y m kursie. W r a m a c h tego systemu, jeżeli m i e s z k a ń c y S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h l u b inni posia­ d a c z e d o l a r ó w wydali (lub pożyczyli a l b o p r z e k a z a l i ) za granicą więcej d o l a r ó w aniżeli o t r z y m u j ą c y te d o l a r y chcieli ich w y d a ć (lub pożyczyć a l b o p r z e k a z a ć ) w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , ci o s t a t n i mogli z a ż ą d a ć r ó ż n i c y w złocie. Z ł o t o p ł y n ę ł o z a t e m ze S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h do i n n y c h krajów. Jeżeli bilans był o d w r o t n y , t o z n a c z y p o s i a d a c z e o b ­ cych w a l u t chcieli w y d a ć ( e w e n t u a l n i e p o ż y c z y ć l u b d a ć ) więcej d o l a ­ r ó w w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h aniżeli p o s i a d a c z e d o l a r ó w chcieli ich wymienić n a o b c e w a l u t y celem w y d a n i a (lub p o ż y c z e n i a a l b o ofiaro­ w a n i a ) za granicą, to ci pierwsi uzyskiwali e k s t r a d o l a r y , k u p u j ą c je o d swoich b a n k ó w c e n t r a l n y c h p o oficjalnym kursie. B a n k i c e n t r a l n e z kolei uzyskiwały o w e e k s t r a d o l a r y , wysyłając z ł o t o do S t a n ó w Zjed­ n o c z o n y c h . Oczywiście w p r a k t y c e większość t a k i c h t r a n s f e r ó w nie

83

p o c i ą g a ł a z a sobą d o s ł o w n e g o p r z e w o z u z ł o t a przez o c e a n . Większość złota p o s i a d a n e g o przez z a g r a n i c z n e b a n k i c e n t r a l n e była p r z e c h o w y ­ w a n a w s k a r b c a c h N o w o j o r s k i e g o B a n k u R e z e r w y F e d e r a l n e j , z za­ z n a c z e n i e m j a k i e g o kraju jest własnością. T r a n s f e r d o k o n y w a n y był przez z m i a n ę n a l e p e k n a p o j e m n i k a c h z e s z t a b a m i z ł o t a , p r z e c h o w y ­ w a n y c h w g ł ę b o k i c h s u t e r e n a c h b a n k u p r z y Liberty Street 33, w rejo­ nie Wall Street. G d y b y kryzys n a r o d z i ł się za granicą a S t a n y Z j e d n o c z o n e przeży­ wały w t y m czasie b o o m , to p o g a r s z a j ą c a się sytuacja g o s p o d a r c z a w i n n y c h k r a j a c h zmniejszyłaby a m e r y k a ń s k i e k s p o r t , a dzięki o b n i ­ żeniu k o s z t ó w z a g r a n i c z n y c h d ó b r p o b u d z i ł a ich i m p o r t d o S t a n ó w . E f e k t e m byłyby s t a r a n i a , a b y w y d a ć ( e w e n t u a l n i e p o ż y c z y ć lub d a ć ) za granicą więcej d o l a r ó w aniżeli o t r z y m u j ą c y je chcieliby ich w y k o ­ rzystać w U S A . N a s t ą p i ł b y więc o d p ł y w z ł o t a ze S t a n ó w . Zmniejszył­ by on rezerwy z ł o t a S y s t e m u Rezerwy F e d e r a l n e j . To z kolei s k ł o n i ł o ­ by System do redukcji ilości p i e n i ą d z a . W t e n o t o s p o s ó b system sta­ łych k u r s ó w w y m i e n n y c h p r z e n o s i presje deflacyjne (lub inflacyjne) z j e d n e g o kraju d o d r u g i e g o . G d y b y z a t e m t a k i był bieg w y p a d k ó w , R e z e r w a F e d e r a l n a m o g ł a b y słusznie twierdzić, że jej d z i a ł a n i a były reakcją na presję p o c h o d z ą c ą z z a g r a n i c y . I o d w r o t n i e . Jeśli kryzys n a r o d z i ł b y się w S t a n a c h , pierwszym skut­ k i e m b y ł b y s p a d e k liczby d o l a r ó w a m e r y k a ń s k i c h , k t ó r e ich p o s i a d a ­ cze chcieliby w y k o r z y s t a ć za granicą i w z r o s t liczby d o l a r ó w , k t ó r e inni chcieliby w y k o r z y s t a ć w S t a n a c h . W y w o ł a ł o b y t o n a p ł y w z ł o t a d o U S A . T o z kolei w y w a r ł o b y presję n a i n n e kraje, a b y z r e d u k o w a ł y ilości własnej w a l u t y . Tą właśnie d r o g ą deflacja a m e r y k a ń s k a p r z e n i o ­ słaby się za granicę. F a k t y są j a s n e . Od sierpnia r o k u 1929 do sierpnia r o k u 1931, czyli w ciągu d w ó c h pierwszych lat k u r c z e n i a się a k t y w n o ś c i g o s p o d a r c z e j , z a p a s y a m e r y k a ń s k i e g o z ł o t a rosły. Jest t o b e z s p o r n y d o w ó d n a t o , ż e S t a n y Z j e d n o c z o n e kroczyły w pierwszej fali kryzysu. G d y b y System Rezerwy F e d e r a l n e j s t o s o w a ł z a s a d y obowiązujące p r z y s t a n d a r d z i e w a l u t y złotej (gold - e x c h a n e s t a n d a r d ) , p o w i n i e n był w reakcji na n a p ł y w z ł o t a zwiększyć ilość p i e n i ą d z a . Z a m i a s t tego p o z w o l i ł na fak­ tyczne zmniejszenie tej ilości. K i e d y kryzys był j u ż w t o k u i przeniósł się do i n n y c h krajów, n a ­ stąpił, rzecz j a s n a , jego z w r o t n y wpływ n a g o s p o d a r k ę a m e r y k a ń s k ą . S t a n o w i t o kolejny p r z y k ł a d w s z e c h o b e c n o ś c i sprzężeń z w r o t n y c h w każdej złożonej g o s p o d a r c e . K r a j b ę d ą c y w a w a n g a r d z i e kryzysu nie m u s i t a m wiecznie p o z o s t a w a ć . F r a n c j a , w efekcie p o w r o t u w r o k u 1928 d o w a l u t y o p a r t e j n a złocie, p o kursie, k t ó r y n i e d o s z a c o w a ł fran7 — W o l n y wybór

84

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

ka, n a g r o m a d z i ł a s p o r y z a p a s tego k r u s z c u . M i a ł a więc d u ż e p o l e m a ­ n e w r u i m o g ł a się przeciwstawić presji deflacyjnej idącej ze S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . Z a m i a s t tego p r o w a d z i ł a jeszcze ostrzejszą niż o n e p o l i t y k ę deflacyjną i zaczęła nie t y l k o p o w i ę k s z a ć swoje z a p a s y z ł o t a , ale t a k ż e d o k o ń c a 1931 r o k u ściągać z ł o t o z e S t a n ó w . W ą t p l i w a k o ­ rzyść j a k ą z tego o d n i o s ł a p o l e g a ł a na t y m , że g o s p o d a r k a a m e r y k a ń ­ ska osiągnęła d n o recesji w chwili zawieszenia w y m i e n i a l n o ś c i z ł o t a w m a r c u 1933 r o k u , a f r a n c u s k a d o b i ł a do swojego d n a d o p i e r o w k w i e t n i u 1935 r o k u .

Skutki

kryzysu

dla

Systemu

Rezerwy

Federalnej

I r o n i c z n y m efektem uporczywej polityki m o n e t a r n e j p r o w a d z o n e j przez Z a r z ą d Rezerwy F e d e r a l n e j n a p r z e k ó r d o b r y m r a d o m N o w o ­ j o r s k i e g o B a n k u Rezerwy, było t o t a l n e zwycięstwo Z a r z ą d u w t o c z o ­ nej walce o w ł a d z ę m i ę d z y n i m a B a n k i e m N o w o j o r s k i m i i n n y m i b a n k a m i Rezerwy. F a k t , ż e p o w s t a ł m i t j a k o b y p r y w a t n a przedsię­ biorczość, włącznie z p r y w a t n y m s y s t e m e m b a n k o w y m , d o w i o d ł a swe­ go b a n k r u c t w a i r z ą d p o t r z e b u j e w związku z t y m więcej u p r a w n i e ń w ł a d c z y c h , a b y p r z e c i w d z i a ł a ć r z e k o m o w r o d z o n e j niestabilności pry­ w a t n e g o r y n k u , d o w o d z i ł , ż e n i e p o w o d z e n i a S y s t e m u Rezerwy stwo­ rzyły k o r z y s t n y k l i m a t p o l i t y c z n y dla p r z y z n a n i a Z a r z ą d o w i większe­ go nadzoru nad b a n k a m i regionalnymi. J e d n ą z o z n a k tej z m i a n y była p r z e p r o w a d z k a Z a r z ą d u Rezerwy F e d e r a l n e j , ze s k r o m n y c h p o m i e s z c z e ń b i u r o w y c h w b u d y n k u S k a r b u U S A do w s p a n i a ł e j b u d o w l i w stylu greckiej świątyni p r z y C o n s t i t u t i o n A v e n u e . O d t a m t e j p o r y d o b u d o w a n o zresztą d o niej jeszcze d o ­ d a t k o w y wielki b u d y n e k . O s t a t e c z n ą i symboliczną o z n a k ą przesunięcia p u n k t u ciężkości wła­ dzy była z m i a n a n a z w y Z a r z ą d u o r a z t y t u ł ó w p r z e w o d n i c z ą c y c h b a n ­ k ó w r e g i o n a l n y c h . W b a n k a c h c e n t r a l n y c h t y t u ł e m p r e s t i ż o w y m jest g u b e r n a t o r , nie prezes. W l a t a c h 1913-1935 p r z e w o d n i c z ą c y b a n k u r e g i o n a l n e g o nosił t y t u ł g u b e r n a t o r a , c e n t r a l n y u r z ą d w W a s z y n g t o n i e n a z y w a n y był Z a r z ą d e m Rezerwy F e d e r a l n e j . T y l k o p r z e w o d n i c z ą c y Z a r z ą d u n a z y w a n y był g u b e r n a t o r e m , p o z o s t a l i c z ł o n k o w i e byli p o p r o s t u „ c z ł o n k a m i Z a r z ą d u Rezerwy F e d e r a l n e j " . U s t a w a b a n k o w a z r o k u 1935 w s z y s t k o zmieniła. P r z e w o d n i c z ą c y m b a n k ó w regional­ nych o d e b r a n o tytuły g u b e r n a t o r ó w i przyznano tytuły prezesów. Zwięzła n a z w a - „ Z a r z ą d Rezerwy F e d e r a l n e j " z o s t a ł a z a s t ą p i o n a nie­ p o r ę c z n ą - „ Z a r z ą d G u b e r n a t o r ó w Rezerwy F e d e r a l n e j " . J e d y n y m

Anatomia

kryzysu

85

celem tej z m i a n y było t o , a b y k a ż d y z c z ł o n k ó w Z a r z ą d u m ó g ł być nazwany gubernatorem. Niestety, w z r o s t o w i w ł a d z y , prestiżu i o z n a k d o s t o j e ń s t w a nie t o w a ­ rzyszyła o d p o w i a d a j ą c a t e m u p o p r a w a d z i a ł a n i a . O d r o k u 1935 Sys­ tem stał na czele i w d u ż y m s t o p n i u przyczynił się do p o w a ż n e j recesji w l a t a c h 1937-38, inflacji z o k r e s u wojny i t u ż po niej, o r a z w a h a d ­ łowej od tej p o r y g o s p o d a r k i z jej n a p r z e m i e n n y m i s k o k a m i w górę i w d ó ł s t o p y inflacji i p o z i o m u b e z r o b o c i a . K a ż d y kolejny szczyt inflacji o r a z k a ż d y kolejny najniższy p o z i o m b e z r o b o c i a z n a j d o w a ł y się na c o r a z to wyższym p o z i o m i e , p r z y c z y m przeciętny p o z i o m bez­ r o b o c i a s t o p n i o w o w z r a s t a ł . System nie p o p e ł n i ł tego s a m e g o b ł ę d u c o w l a t a c h 1929-33, polegającego na p r z y z w o l e n i u l u b p o d s y c a n i u zała­ m a n i a m o n e t a r n e g o . P o p e ł n i ł n a t o m i a s t b ł ą d przeciwny, podsycając n i e p o t r z e b n i e szybki w z r o s t ilości p i e n i ą d z a i p o b u d z a j ą c t y m inflację. C o więcej, zataczając się o d j e d n e g o e k s t r e m u m d o d r u g i e g o , wywo­ ływał wciąż nie t y l k o b o o m y , ale i recesje, c z a s a m i ł a g o d n e , a c z a s a m i ostre. P o d j e d n y m w s z a k ż e w z g l ę d e m był o n całkowicie k o n s e k w e n t n y . Z a wszystkie k ł o p o t l i w e p r o b l e m y o b c i ą ż a ł czynniki z e w n ę t r z n e , znajdu­ jące się p o z a j e g o w p ł y w e m , a za wszystkie p o z y t y w n e z d a r z e n i a sobie przypisywał zasługę. K r z e w i ł t y m s a m y m dalej m i t , ż e g o s p o d a r k a p r y w a t n a jest niestabilna. T y m c z a s e m w rzeczywistości j e g o w ł a s n a d z i a ł a l n o ś ć ciągle p o t w i e r d z a inną tezę, tę m i a n o w i c i e , że to r z ą d jest obecnie w a ż n y m ź r ó d ł e m g o s p o d a r c z e j niestabilności.

Od kołyski ROZDZIAŁ 4

Od kołyski do grobu \ W y b o r y p r e z y d e n c k i e w r o k u 1932 s t a n o w i ł y p u n k t z w r o t n y w poli­ tyce S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . Z r a m i e n i a Partii R e p u b l i k a ń s k i e j o reelekcję s t a r a ł się H e r b e r t H o o v e r , ale k o n t o j e g o pierwszej kadencji było fatalnie o b c i ą ż o n e g ł ę b o k ą depresją. M i l i o n y ludzi p o z o s t a w a ł o bez p r a c y . Z w y c z a j n y m o b r a z e m były kolejki po c h l e b i b e z r o b o t n i sprzedający j a b ł k a na r o g a c h ulic. C h o ć winę za p r z e k s z t a ł c e n i e recesji w k a t a s t r o f a l n y kryzys p o n o s i ł niezależny od p a ń s t w a System Rezer­ wy F e d e r a l n e j i j e g o b ł ę d n a p o l i t y k a m o n e t a r n a , p r e z y d e n t nie m ó g ł u n i k n ą ć o d p o w i e d z i a l n o ś c i . O p i n i a p u b l i c z n a straciła wiarę w panują­ cy system g o s p o d a r c z y . Ludzie byli d o p r o w a d z e n i do r o z p a c z y . Chcie­ li p r z y w r ó c e n i a z a u f a n i a i obietnicy, że istnieje j a k a ś d r o g a wyjścia. K a n d y d a t e m z r a m i e n i a D e m o k r a t ó w był c h a r y z m a t y c z n y g u b e r n a ­ t o r N o w e g o J o r k u , F r a n k l i n D e l a n o R o o s e v e l t . M i a ł śmiałą twarz, k t ó r a e m a n o w a ł a nadzieją i o p t y m i z m e m . K a m p a n i ę w y b o r c z ą p r o w a ­ dził j e d n a k w s t a r y m stylu. Obiecywał, że gdy z o s t a n i e w y b r a n y , s k o ń ­ czy z b a ł a g a n e m , j a k i p a n u j e w rządzie i z r ó w n o w a ż y b u d ż e t . K r y t y k o ­ wał o s t r o H o o v e r a za r o z r z u t n o ś ć w w y d a t k a c h r z ą d o w y c h i b r a k p r z e c i w d z i a ł a n i a r o s n ą c e m u deficytowi p a ń s t w o w e m u . R ó w n o c z e ś n i e , p r z e d w y b o r a m i i gdy był j u ż elektem, s p o t y k a ł się r e g u l a r n i e w swej rezydencji g u b e r n a t o r a , w A l b a n y , z g r u p ą d o r a d c ó w o c h r z c z o n y c h m i a n e m j e g o „ t r u s t u m ó z g ó w " . O b m y ś l a n o t a m ś r o d k i , j a k i e należy przedsięwziąć p o inauguracji. Ś r o d k i , k t ó r e u r o s ł y d o m i a n a „ N o w e g o Ł a d u " , o b i e c a n e g o przez R o o s e v e l t a A m e r y k a n o m p o d c z a s przyjmo­ w a n i a przezeń d e m o k r a t y c z n e j n o m i n a c j i n a p r e z y d e n t a . W y b o r y w r o k u 1932 były p u n k t e m z w r o t n y m w ściśle p o l i t y c z n y m z n a c z e n i u tego słowa. N a przestrzeni siedemdziesięciu d w ó c h lat, o d r o k u 1860 do 1932, R e p u b l i k a n i e dzierżyli s t a n o w i s k o p r e z y d e n c k i e pięćdziesiąt sześć lat, D e m o k r a c i - szesnaście. W ciągu czterdziestu o ś m i u lat, od r o k u 1932 do 1980, role się o d w r ó c i ł y . D e m o k r a c i obej­ m o w a l i to s t a n o w i s k o przez 32 lata, R e p u b l i k a n i e - przez szesnaście.

do grobu

87

W y b o r y były t a k ż e p u n k t e m z w r o t n y m w i n n y m , bardziej i s t o t n y m sensie. O z n a c z a ł y z m i a n ę z a r ó w n o w p o s t r z e g a n i u z a d a ń r z ą d u przez opinię p u b l i c z n ą j a k i w faktycznej roli, j a k ą mu w y z n a c z o n o . J u ż p r o s t y zestaw d a n y c h s t a t y s t y c z n y c h odzwierciedla r o z m i a r y tej zmia­ ny. O d u s t a n o w i e n i a R e p u b l i k i d o r o k u 1929 w y d a t k i r z ą d o w e n a wszystkich szczeblach: f e d e r a l n y m , s t a n o w y m i l o k a l n y m nie p r z e k r a ­ czały nigdy, p o z a o k r e s e m wielkiej wojny, 12 p r o c e n t d o c h o d u n a r o ­ d o w e g o . D w i e trzecie tego s t a n o w i ł y w y d a t k i s t a n o w e i l o k a l n e . Wy­ d a t k i federalne liczyły zwykle 3, a l b o i mniej p r o c e n t d o c h o d u n a r o ­ d o w e g o . N a t o m i a s t o d r o k u 1933 r z ą d o w e w y d a t k i nigdy nie były mniejsze niż 20 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o , a o b e c n i e przekraczają 40 p r o c e n t . D w i e trzecie z t e g o s t a n o w i ą w y d a t k i r z ą d u federalnego. Jest oczywiście p r a w d ą , że większość czasu od k o ń c a drugiej wojny światowej p r z y p a d a n a t a k z w a n ą gorącą i z i m n ą wojnę. J e d n a k ż e o d r o k u 1946 r ó w n i e ż i w y d a t k i cywilne nigdy nie były niższe aniżeli 16 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o , zaś o b e c n i e s t a n o w i ą mniej więcej jego trzecią część. S a m e w y d a t k i federalne w y n o s z ą o g ó ł e m c z w a r t ą część d o c h o d u n a r o d o w e g o , a w y d a t k i na cele cywilne - j e d n ą piątą d o ­ c h o d u . Licząc w ten s p o s ó b , r o l a r z ą d u federalnego w g o s p o d a r c e p o w i ę k s z y ł a się, z g r u b s z a b i o r ą c , dziesięciokrotnie w okresie m i n i o ­ n e g o półwiecza. I n a u g u r a c j a p r e z y d e n t u r y R o o s e v e l t a n a s t ą p i ł a 4 m a r c a 1933 r o k u , kiedy t o g o s p o d a r k a osiągnęła swój najniższy p o z i o m . Wiele s t a n ó w ogłosiło „ w a k a c j e b a n k o w e " , z a m y k a j ą c p o p r o s t u b a n k i . D w a d n i p o wstąpieniu n a u r z ą d , R o o s e v e l t z a r z ą d z i ł z a m k n i ę c i e wszystkich b a n ­ k ó w . Ale j e g o p r z e m ó w i e n i e i n a u g u r a c y j n e b y ł o o r ę d z i e m nadziei. „ J e d y n ą rzeczą, k t ó r e j m u s i m y się b a ć , jest s a m s t r a c h " - oświadczył. I niezwłocznie przystąpił do w p r o w a d z e n i a frenetycznego p r o g r a m u legislacyjnego, p o d c z a s specjalnej sesji K o n g r e s u - t a k z w a n y c h „ s t u dni". C z ł o n k o w i e j e g o „ t r u s t u m ó z g ó w " wywodzili się głównie z uniwer­ sytetów, zwłaszcza z U n i w e r s y t e t u C o l u m b i a . R e p r e z e n t o w a l i sobą is­ t o t n ą z m i a n ę , j a k a j u ż wcześniej n a s t ą p i ł a w intelektualnej a t m o s f e r z e k a m p u s ó w , gdzie w i a r ę w o d p o w i e d z i a l n o ś ć j e d n o s t k i , laissez-faire o r a z w z d e c e n t r a l i z o w a n y i o g r a n i c z o n y r z ą d z a s t ą p i o n o przeświad­ czeniem o o d p o w i e d z i a l n o ś c i s p o ł e c z e ń s t w a o r a z wiarą w p o t ę ż n y rząd s c e n t r a l i z o w a n y . U w a ż a l i o n i , i ż z a d a n i e m r z ą d u jest o c h r o n a jednostek przed kaprysami fortuny i kontrola działania gospodarki p r o w a d z o n a w „interesie o g ó ł u " , n a w e t jeśli d o p r o w a d z i t o d o p a ń ­ stwowej własności i p a ń s t w o w e g o z a r z ą d z a n i a ś r o d k a m i p r o d u k c j i . O b a te z a g a d n i e n i a były z a p r e z e n t o w a n e j u ż w r o k u 1887 w słynnej

88

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

powieści E d w a r d a B e l l a m y ' e g o Spoglądając wstecz - utopijnej fantazji, której b o h a t e r , R i p V a n W i n k l e , zasypia w 1887 r o k u i b u d z i się w r o k u 2000, by ujrzeć całkowicie z m i e n i o n y świat. „ S p o g l ą d a j ą c w s t e c z " j e g o t o w a r z y s z e wyjaśniają, j a k z p i e k ł a lat osiemdziesiątych wieku X I X w y ł o n i ł a się w l a t a c h trzydziestych XX wieku ( p r o r o c z a n a w i a s e m m ó ­ wiąc d a t a ) u t o p i a , k t ó r a t a k go zadziwia. W n o w y m świecie istnieje g w a r a n c j a bezpieczeństwa „ o d kołyski d o g r o b u " (tu właśnie p o r a z pierwszy pojawił się ten r o z p o w s z e c h n i o n y później z w r o t ) , a t a k ż e szcze­ g ó ł o w e p l a n o w a n i e p a ń s t w o w e , k t ó r e obejmuje m i ę d z y i n n y m i p r z y m u ­ sową d l a wszystkich służbę p a ń s t w o w ą przez z n a c z n y o k r e s czasu. 1 j W y w o d z ą c się z takiej a t m o s f e r y i n t e l e k t u a l n e j , d o r a d c y R o o s e v e l t a byli aż n a d t o s k ł o n n i u z n a w a ć kryzys za k r a c h k a p i t a l i z m u , a a k t y w n y i n t e r w e n c j o n i z m , zwłaszcza r z ą d u c e n t r a l n e g o , z a właściwe r e m e d i u m . W myśl ich koncepcji, pełni życzliwości u r z ę d n i c y p a ń s t w o w i i bezinte­ r e s o w n i eksperci p o w i n n i przejąć w swoje ręce w ł a d z ę , której t a k n a d ­ użyli o g r a n i c z e n i i egoistyczni chwalcy w o l n e g o r y n k u . Tę właśnie myśl wyraził w swym i n a u g u r a c y j n y m o r ę d z i u R o o s e v e l t , m ó w i ą c : „ W ł a ś c i ­ ciele k a n t o r ó w w y m i a n y zeszli j u ż z p i e d e s t a ł u naszej cywilizacji". E k s p e r c i p r e z y d e n t a , o p r a c o w u j ą c dla niego p r o g r a m , mogli korzy­ stać nie t y l k o z d y s p u t u n i w e r s y t e c k i c h , ale t a k ż e z d o ś w i a d c z e ń N i e ­ miec za k a n c l e r s t w a B i s m a r c k a , angielskich f a b i a n ó w o r a z szwedzkiej „środkowej drogi". N o w y Ł a d , k t ó r y wyłonił się w l a t a c h trzydziestych, s t a n o w i ł wyraź­ n e odbicie tych p o g l ą d ó w . Z a w i e r a ł p r o g r a m y mające z r e f o r m o w a ć z a s a d n i c z e e l e m e n t y s t r u k t u r y g o s p o d a r c z e j . N i e k t ó r e z nich m u s i a n o zarzucić, kiedy Sąd Najwyższy u z n a ł je za n i e k o n s t y t u c y j n e . Były to zwłaszcza: U r z ą d O d n o w y N a r o d o w e j ( N a t i o n a l R e c o v e r y A d m i n i s t ration - N R A ) i U r z ą d N a p r a w y Rolnictwa (Agricultural Adjustment A d m i n i s t r a t i o n - A A A ) . I n n e p r o g r a m y wciąż n a m towarzyszą, zwłaszcza K o m i s j a d o s p r a w P a p i e r ó w W a r t o ś c i o w y c h i G i e ł d y , K r a ­ jowa R a d a do spraw Stosunków Pracy (National Labor Relations Board) i program płac minimalnych. N o w y Ł a d o b e j m o w a ł r ó w n i e ż p r o g r a m y zapewniające o c h r o n ę w razie w y p a d k ó w losowych. G o d n e o d n o t o w a n i a są t u : ubezpiecze­ nia społeczne (ubezpieczenie na s t a r o ś ć i r e n t y r o d z i n n e ) , ubezpiecze­ n i a od b e z r o b o c i a i p o m o c s p o ł e c z n a . W niniejszym rozdziale o m ó w i ­ my te ś r o d k i i ich późniejsze n a s t ę p s t w a . N o w y Ł a d zawierał t a k ż e p r o g r a m y , w z a m i e r z e n i u przejściowe, u s t a n o w i o n e w obliczu nadzwyczajnej sytuacji, z r o d z o n e j przez Wielki K r y z y s . N i e k t ó r e z nich utrwaliły się na stałe, j a k to zresztą b y w a z programami rządowymi.

Od kołyski

do grobu

89

Najważniejsze z p r o g r a m ó w przejściowych zawierały o p r a c o w a n e przez U r z ą d R o z w o j u Z a t r u d n i e n i a ( W o r k s P r o g r e s s A d m i n i s t r a t i o n ) , projekty s t a n o w i s k r o b o c z y c h dla b e z r o b o t n y c h m ł o d y c h ludzi, k t ó r z y mieli d b a ć o p a r k i n a r o d o w e i lasy w r a m a c h O b y w a t e l s k i e g o K o r ­ p u s u O c h r o n y N a t u r y (Civilian C o n s e r v a t i o n C o r p s ) o r a z b e z p o ś r e d ­ nią p o m o c federalną dla u b o g i c h . W t a m t y m okresie p r o g r a m y te spełniały p o ż y t e c z n ą funkcję. Skala u b ó s t w a osiągała z n a c z n e r o z m i a ­ ry i b y ł o w a ż n e , by coś z r o b i ć , z a r ó w n o udzielając p o m o c y j a k i od­ b u d o w u j ą c nadzieję i z a u f a n i e d o p a ń s t w a . W y m y ś l a n o t e p r o g r a m y pośpiesznie i c h o ć były bez w ą t p i e n i a n i e d o s k o n a ł e o r a z k o s z t o w n e , b y ł o to w t a m t y c h w a r u n k a c h z r o z u m i a ł e i n i e u n i k n i o n e . I a d m i n i ­ stracja R o o s e v e l t a osiągnęła rzeczywiście d u ż y sukces w o d b u d o w i e z a u f a n i a i w u d z i e l a n i u p o m o c y l u d z i o m najbardziej d o t k n i ę t y m kry­ zysem. D r u g a w o j n a ś w i a t o w a p r z e r w a ł a p o l i t y k ę N o w e g o Ł a d u , ale rów­ nocześnie silnie w z m o c n i ł a jej f u n d a m e n t y . U t r w a l i ł a o g r o m n e b u d ż e ­ ty r z ą d o w e i b e z p r e c e d e n s o w ą k o n t r o l ę r z ą d u n a d szczegółami życia g o s p o d a r c z e g o : d e k r e t o w a n i e s t a ł y c h cen i p ł a c , r a c j o n o w a n i e a r t y k u ­ łów k o n s u m p c y j n y c h , z a k a z y p r o d u k c j i n i e k t ó r y c h t o w a r ó w cywil­ nych, rozdzielnictwo surowców i gotowych wyrobów, kontrolę impor­ tu i e k s p o r t u . Eliminacja b e z r o b o c i a , wielka p r o d u k c j a m a t e r i a ł ó w w o j e n n y c h , k t ó r a uczyniła z e S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h „ a r s e n a ł d e m o k r a c j i " , bez­ w a r u n k o w e zwycięstwo n a d N i e m c a m i i J a p o n i ą - w s z y s t k o to b y ł o p o w s z e c h n i e i n t e r p r e t o w a n e j a k o ś w i a d e c t w o skuteczniejszego kiero­ w a n i a g o s p o d a r k ą przez r z ą d aniżeli przez „ b e z p l a n o w y k a p i t a l i z m " . J e d n y m z pierwszych, w całej serii a k t ó w u s t a w o d a w c z y c h w p r o w a ­ d z o n y c h po wojnie, była u s t a w a o z a t r u d n i e n i u z r o k u 1946. R z ą d b r a ł w niej na siebie o d p o w i e d z i a l n o ś ć za u t r z y m a n i e „ m a k s y m a l n e g o za­ t r u d n i e n i a , p r o d u k c j i i siły n a b y w c z e j " , co o z n a c z a ł o p o d n i e s i e n i e do rangi p r a w a p r o p o z y c j i k e y n e s o w s k i c h . W p ł y w wojny n a s t a n o w i s k o opinii publicznej był z w i e r c i a d l a n y m o d b i c i e m jej p o s t a w y w o b e c kryzysu. K r y z y s p r z e k o n a ł ją, że k a p i t a ­ lizm jest u ł o m n y ; w o j n a - że r z ą d jest s p r a w n y . O b i e k o n k l u z j e były fałszywe. K r y z y s z o s t a ł w y w o ł a n y b ł ę d a m i r z ą d u , a nie p r y w a t n e j przedsiębiorczości. G d y zaś idzie o wojnę, czymś z u p e ł n i e i n n y m jest przejściowe s p r a w o w a n i e szczegółowej k o n t r o l i dla realizacji n a d r z ę d ­ n e g o celu, k t ó r y akceptują wszyscy o b y w a t e l e i dla k t ó r e g o g o t o w i są p o n i e ś ć wszelkie ofiary, a czymś z u p e ł n i e i n n y m stałe k i e r o w a n i e przez rząd g o s p o d a r k ą w imię mgliście o k r e ś l o n e g o „ i n t e r e s u p u b l i c z n e g o " , k s z t a ł t o w a n e g o przez b a r d z o r ó ż n e i z m i e n n e cele j e d n o s t e k .

90

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

P o d k o n i e c wojny w y g l ą d a ł o n a t o , ż e p l a n o w a n i e c e n t r a l n e p u k a j u ż d o drzwi. Było entuzjastycznie w i t a n e przez tych, k t ó r z y widzieli w n i m z a p o w i e d ź n o w e g o świata i r ó w n o dzielonej obfitości. R ó w n i e g o r ą c o , co t a m c i entuzjastycznie, o b a w i a l i się go inni, t a k ż e i m y , widząc w n i m z w r o t ku t y r a n i i i u b ó s t w u . J a k na razie nie ziściły się ani nadzieje j e d n y c h , ani o b a w y d r u g i c h . R z ą d b a r d z o się r o z r ó s ł , ale j e g o e k s p a n s j a nie p o s z ł a , j a k się wielu z n a s o b a w i a ł o , w k i e r u n k u p l a n o w a n i a c e n t r a l n e g o i c o r a z szerszej nacjonalizacji p r z e m y s ł u , finansów i h a n d l u . Z uwagi na b r a k suk­ cesów w o s i ą g a n i u z a ł o ż o n y c h celów o r a z fakt, że kłóciło się o n o z wolnością, ze szczegółowego p l a n o w a n i a c e n t r a l n e g o w y c o f a n o śię. K o n f l i k t p l a n o w a n i a z wolnością ujawnił się szczególnie w y r a ź n i e p o d c z a s p r ó b y s t e r o w a n i a z a t r u d n i e n i e m p r z e p r o w a d z o n e j przez r z ą d brytyjski. N e g a t y w n a reakcja opinii publicznej w y m u s i ł a z a n i e c h a n i e t a k i c h r o z w i ą z a ń . Z n a c j o n a l i z o w a n e w Wielkiej Brytanii, Szwecji, F r a n c j i i U S A p r z e m y s ł y o k a z a ł y się t a k nieefektywne i przynosiły t a k o g r o m n e straty, że t y l k o najbardziej zagorzali marksiści m o g ą dzisiaj wciąż u w a ż a ć dalszą nacjonalizację z a w s k a z a n ą . O b e c n i e z n i k n ę ł o p i e r w o t n i e d o ś ć p o w s z e c h n e złudzenie, iż zwiększy o n a w y d a j n o ś ć . N a c j o n a l i z a c j a trafia się w s z a k ż e i t e r a z . P r z y k ł a d e m m o g ą być c h o ć ­ by koleje i n i e k t ó r e usługi f r a c h t o w e w U S A , L e y l a n d M o t o r s w Ang­ lii czy p r z e m y s ł stalowy w Szwecji. Tyle że p r z e p r o w a d z a się ją o b e c n i e z zupełnie i n n y c h p o w o d ó w . A l b o k o n s u m e n c i chcą dalej mieć usługi d o t o w a n e przez rząd, p o d c z a s gdy r y n e k w y m u s i ł b y o g r a n i c z e n i e tych subwencji, a l b o p r a c o w n i c y nie p r z y n o s z ą c y c h zysku gałęzi p r z e m y s ł u obawiają się b e z r o b o c i a . Ale n a w e t i ci, k t ó r z y t a k ą nacjonalizację popierają, uznają ją w najlepszym w y p a d k u za zło k o n i e c z n e .

Od kołyski

do grobu

91

- M e d i c a r e , M e d i c a i d , t a l o n y żywnościowe i wiele i n n y c h . Z w i ę k s z o n o też p r o g r a m y b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e g o i o d n o w y m i a s t . W chwili obecnej są j u ż d o s ł o w n i e setki p r o g r a m ó w opieki społecznej i p r o g r a ­ m ó w transferu d o c h o d u . D e p a r t a m e n t Z d r o w i a , O ś w i a t y i O p i e k i Społecznej ( D e p a r t m e n t o f H e a l t h , E d u c a t i o n a n d Welfare - H E W ) z a ł o ż o n y w r o k u 1953 w celu z i n t e g r o w a n i a r o z p r o s z o n y c h w ó w c z a s p r o g r a m ó w opieki społecznej, z a c z y n a ł z b u d ż e t e m 2 m i l i a r d ó w dola­ r ó w , c o s t a n o w i ł o mniej niż 5 p r o c e n t w y d a t k ó w n a o b r o n ę n a r o d o ­ wą. D w a d z i e ś c i a pięć lat później, w r o k u 1978, j e g o b u d ż e t wynosił 160 m i l i a r d ó w , czyli p ó ł t o r a r a z a więcej niż w y d a t k i na a r m i ę lądową, m a r y n a r k ę i siły p o w i e t r z n e . Był to trzeci p o d w z g l ę d e m wielkości b u d ż e t n a świecie, ustępujący j e d y n i e g l o b a l n e m u b u d ż e t o w i r z ą d u a m e r y k a ń s k i e g o o r a z r a d z i e c k i e g o . D e p a r t a m e n t sprawuje k o n t r o l ę n a d o l b r z y m i m i m p e r i u m , wdzierając się d o k a ż d e g o z a k ą t k a kraju. Więcej niż j e d n a o s o b a n a k a ż d y c h sto z a t r u d n i o n y c h w U S A pracuje w t y m i m p e r i u m - b e z p o ś r e d n i o w H E W a l b o w p r o g r a m a c h , za k t ó r e jest o d p o w i e d z i a l n y , lecz a d m i n i s t r o w a n y c h p r z e z r z ą d y s t a n o w e lub w ł a d z e l o k a l n e . Wszyscy jesteśmy w j a k i ś s p o s ó b p o d d a n i j e g o działa­ niu ( p o d k o n i e c r o k u 1979 H E W z o s t a ł p o d z i e l o n y przez u t w o r z e n i e oddzielnego D e p a r t a m e n t u Oświaty).

N i e p o w o d z e n i e p l a n o w a n i a i nacjonalizacji nie z l i k w i d o w a ł o j e d n a k presji n a b u d o w ę c o r a z większego r z ą d u , z m i e n i ł o t y l k o jej k i e r u n e k . R o z r o s t r z ą d u przyjmuje o b e c n i e p o s t a ć p r o g r a m ó w opieki społecznej i działalności regulacyjnej. J a k stwierdził, c h o ć w nieco i n n y m k o n t e k ­ ście, W . Allen Wallis, socjalizm, „ k t ó r y i n t e l e k t u a l n i e z b a n k r u t o w a ł widząc, j a k w okresie p o n a d stu lat o b a l o n e są j e d n e po d r u g i c h jego a r g u m e n t y za u s p o ł e c z n i e n i e m środków p r o d u k c j i - chce obecnie u s p o ł e c z n i a ć rezultaty tej p r o d u k c j i . " 2

N i k t nie m o ż e z a k w e s t i o n o w a ć d w u p o z o r n i e sprzecznych zjawisk - p o w s z e c h n e g o n i e z a d o w o l e n i a ze s k u t k ó w owej eksplozji d z i a ł a ń o p i e k u ń c z y c h i u t r z y m u j ą c e g o się n a c i s k u na ich dalszą r o z b u d o w ę . Wszystkie cele, j a k i e opisywanej polityce przyświecały, były szczytne, wyniki zaś r o z c z a r o w u j ą c e . W y d a t k i p r o g r a m u ubezpieczeń społecz­ n y c h rosły w t e m p i e z a w r o t n y m i znalazł się on w k o ń c u w g ł ę b o k i c h t a r a p a t a c h finansowych. P r o g r a m y budownictwa mieszkaniowego i o d n o w y m i a s t raczej zmniejszyły aniżeli powiększyły ilość m i e s z k a ń dla u b o g i c h . Listy u p r a w n i o n y c h d o p o m o c y społecznej rosną, m i m o wzrastającego z a t r u d n i e n i a . W e d ł u g p o w s z e c h n e j opinii, p r o g r a m y opieki społecznej są „ b a ł a g a n e m " p e ł n y m oszustw i k o r u p c j i . G d y rząd zaczął o p ł a c a ć większą część r a c h u n k ó w lekarskich, z a r ó w n o pacjenci, j a k i sami lekarze zaczęli się u s k a r ż a ć na niebywale s z y b k o r o s n ą c e koszty i wzrastającą b e z o s o b o w o ś ć m e d y c y n y . W oświacie, w r a z ze w z r o s t e m interwencji r z ą d u , o b n i ż y ł się p o z i o m n a u c z a n i a (rozdział 6).

W sferze opieki społecznej t a k a z m i a n a k i e r u n k u d o p r o w a d z i ł a w o s t a t n i c h d e k a d a c h wręcz do eksplozji, szczególnie zaś po ogłosze­ niu przez p r e z y d e n t a L y n d o n a J o h n s o n a w r o k u 1964 p l a n u „ W o j n y z u b ó s t w e m " . P r o g r a m y ubezpieczeń społecznych i ubezpieczeń od b e z r o b o c i a z o k r e s u N o w e g o Ł a d u rozciągnięto n a n o w e g r u p y spo­ łeczne; z w i ę k s z o n o zasiłki; p r z y ł ą c z o n o n o w e p r o g r a m y p o m o c y

Te p o w t a r z a j ą c e się n i e p o w o d z e n i a w p r o w a d z o n y c h w najlepszych intencjach p r o g r a m ó w nie są p r z y p a d k i e m . N i e jest to t y l k o w y n i k b ł ę d ó w w y k o n a n i a . N i e p o w o d z e n i a t e mają głębsze ź r ó d ł o . Jest n i m użycie z g r u n t u złych ś r o d k ó w do realizacji słusznych celów. J e d n a k ż e , m i m o n i e p o w o d z e ń , w z r a s t a nacisk n a rozszerzanie o w y c h p r o g r a m ó w . N i e p o w o d z e n i a przypisuje się s k ą p s t w u K o n g r e s u

92

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Od kołyski

w a s y g n o w a n i u funduszy, co s p o t y k a się z g ł o ś n y m ż ą d a n i e m o jeszcze szersze z a k r e s o w o p r o g r a m y . G r u p y interesów, k t ó r e korzystają z o k r e ś l o n y c h p r o g r a m ó w , wywierają presję na ich dalszą r o z b u d o w ę . C z o ł o w ą g r u p ą jest tutaj silna i liczna b i u r o k r a c j a , której zastępy m n o ż ą się w r a z z r o z w o j e m p r o g r a m ó w . D o b r ą a l t e r n a t y w ą w odniesieniu do istniejącego o b e c n i e s y s t e m u opieki społecznej b y ł b y n e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y . P r o p o z y c j a ta jest s z e r o k o p o p i e r a n a przez j e d n o s t k i i g r u p y ze wszystkich orien­ tacji politycznych. R ó ż n e j e g o w a r i a n t y p r o p o n o w a n e były przez trzech p r e z y d e n t ó w , j e d n a k w dającej się przewidzieć przyszłości wy­ daje się on wciąż politycznie n i e w y k o n a l n y .

/ P O J A W I E N I E SIĘ NOWOCZESNEGO PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO Pierwszym n o w o c z e s n y m p a ń s t w e m , k t ó r e n a z n a c z n ą skalę w p r o ­ w a d z i ł o p o p u l a r n y o b e c n i e w większości k r a j ó w system opieki spo­ łecznej, b y ł o n o w o u t w o r z o n e C e s a r s t w o N i e m i e c k i e p o d w o d z ą „że­ laznego kanclerza", O t t o n a von Bismarcka. Wprowadził on na po­ c z ą t k u lat osiemdziesiątych X I X wieku rozległy system opieki społecznej, oferujący p r a c o w n i k o m u b e z p i e c z e n i a o d w y p a d k ó w , c h o ­ r o b y i n a s t a r o ś ć . M o t y w y , j a k i e n i m k i e r o w a ł y , były d o ś ć z ł o ż o n ą m i e s z a n i n ą p a t e r n a l i s t y c z n e j t r o s k i o klasy niższe i przebiegłej poli­ tyki, b o w i e m przedsięwzięte ś r o d k i służyły w z n a c z n y m s t o p n i u osła­ bieniu p o l i t y c z n e g o u r o k u tworzącej się właśnie socjaldemokracji. M o ż e się w y d a ć p a r a d o k s e m , ż e N i e m c y sprzed 1914 r o k u , n a d e w s z y s t k o a u t o k r a t y c z n e i a r y s t o k r a t y c z n e , a p o s ł u g u j ą c się współczesną t e r m i n o l o g i ą - p a ń s t w o p r a w i c o w e j d y k t a t u r y , poszły d r o g ą , k t ó r a zwykle wiąże się z socjalizmem i lewicą. N i e ma w t y m j e d n a k p a r a d o k ­ su, n a w e t jeśli o d ł o ż y m y n a b o k polityczne m o t y w y B i s m a r c k a . Wy­ z n a w c y ideologii a r y s t o k r a t y c z n e j i socjalistycznej w s p ó l n i e dzielą w i a r ę raczej w r z ą d y s c e n t r a l i z o w a n e i p o s ł u g i w a n i e się n a k a z e m aniżeli w s w o b o d n ą w s p ó ł p r a c ę . R ó ż n i c a m i ę d z y n i m i p o l e g a na t y m , że j e d n i uważają, iż rządzić w i n n a elita w y z n a c z o n a p o c h o d z e n i e m , d r u d z y , że rolę tę winni spełniać eksperci, w y b r a n i r z e k o m o na p o d s t a w i e kwalifi­ kacji. I ci, i ci, bez w ą t p i e n i a szczerze, ogłaszają, że p r a g n ą przyczynić się do „ d o b r a o g ó ł u " i że wiedzą lepiej od zwykłego z j a d a c z a chleba, co jest „ i n t e r e s e m o g ó ł u " i j a k go osiągnąć. W s p ó l n i e z a t e m wyznają filozofię p a t e r n a l i s t y c z n ą . G d y j e d n a k zagarniają w ł a d z ę , k o ń c z y się n a t y m , ż e popierają interesy własnej klasy w imię „ p o w s z e c h n e g o d o b r o b y t u " .

do grobu

93

Bardziej w s p ó ł c z e s n y m o d p o w i e d n i k i e m opieki społecznej w p r o w a ­ dzonej w U S A w l a t a c h trzydziestych były k r o k i p o d j ę t e w Wielkiej Brytanii, począwszy od w y d a n e j w 1908 r o k u u s t a w y o e m e r y t u r a c h iw 1911 r o k u - u s t a w y o ubezpieczeniu s p o ł e c z n y m . U s t a w a o e m e r y t u r a c h p r z y z n a w a ł a każdej o s o b i e powyżej sie­ demdziesięciu lat, której d o c h ó d nie p r z e k r a c z a ł pewnej określonej s u m y , t y g o d n i o w ą e m e r y t u r ę z r ó ż n i c o w a n ą w e d ł u g wysokości jej d o ­ c h o d u . Było to z u p e ł n i e n i e o d p ł a t n e , a więc p r z y b i e r a ł o w p e w n y m sensie f o r m ę b e z p o ś r e d n i e g o zasiłku. S t a n o w i ł o z a t e m rozszerzenie p r z e p i s ó w u s t a w y o u b o g i c h , k t ó r a w r ó ż n y c h p o s t a c i a c h istniała w Wielkiej Brytanii od w i e k ó w . I s t n i a ł a j e d n a k ż e m i ę d z y n i m i , j a k z a u w a ż y ł A.V. Dicey, p e w n a z a s a d n i c z a r ó ż n i c a . U z n a n o , ż e p r a w o d o e m e r y t u r y nie p o z b a w i a o s o b y , k t ó r a j ą o t r z y m u j e , „ ż a d n e g o przywileju, p r a w a czy koncesji i nie n a r a ż a jej na n i e m o ż n o ś ć czynie­ nia c z e g o k o l w i e k " . J a k d a l e k o odeszliśmy o d tych s k r o m n y c h począ­ t k ó w , w y r a ź n i e wskazują słowa D i c e y a , k t ó r y k o m e n t u j ą c ową usta­ wę w pięć lat po jej w p r o w a d z e n i u , pisał: „ R o z s ą d n a i życzliwa oso­ ba m o ż e z pewnością z a p y t a ć , czy Anglia j a k o c a ł o ś ć zyska na p o s t a n o w i e n i u , że o t r z y m y w a n i e przez u b o g i c h zasiłku w p o s t a c i e m e r y t u r y jest z g o d n e z z a c h o w a n i e m przez tych ludzi p r a w a wybie­ r a n i a p o s ł ó w d o p a r l a m e n t u . " 3 Dzisiaj t r z e b a b y j a k i e g o ś współczes­ n e g o D i o g e n e s a z p o t ę ż n ą l a m p ą , by znaleźć k o g o k o l w i e k , k t o u z n a ł b y o t r z y m y w a n i e d o w o d ó w hojności r z ą d u z a e l e m e n t dyskwa­ lifikujący. U s t a w a o u b e z p i e c z e n i u s p o ł e c z n y m s t a w i a ł a sobie „ d w a cele. P o pierwsze - k a ż d y z a t r u d n i o n y w Z j e d n o c z o n y m K r ó l e s t w i e (...) w wie­ ku od 16 do 70 lat będzie u b e z p i e c z o n y od c h o r o b y , czyli i n n y m i słowy, będzie m i a ł z a p e w n i o n e ś r o d k i n a leczenie. (...) P o drugie - k a ż d a z tych o s ó b , jeśli jest z a t r u d n i o n a przy p r a c a c h w y m i e n i o n y c h w ustawie, będzie u b e z p i e c z o n a od b e z r o b o c i a , czyli będzie m i a ł a w o k r e s a c h b e z r o b o c i a z a p e w n i o n ą p o m o c . " 4 W o d r ó ż n i e n i u od sy­ s t e m u e m e r y t a l n e g o , t e n d r u g i był o d p ł a t n y . M i a ł być f i n a n s o w a n y w s p ó l n i e przez p r a c o w n i k ó w , p r a c o d a w c ó w i rząd. U s t a w a t a z uwagi n a s a m p r z e d m i o t ubezpieczenia o r a z przyjętą z a s a d ę o d p ł a t n o ś c i s t a n o w i ł a jeszcze radykalniejsze odejście o d d o ­ tychczasowej p r a k t y k i , aniżeli u s t a w a o e m e r y t u r a c h . „ W w a r u n k a c h o b o w i ą z y w a n i a u s t a w y o ubezpieczeniu s p o ł e c z n y m - pisał Dicey Państwo naraża się na nowe, być może bardzo uciążliwe obowiązki oraz przypisuje pracownikom najemnym nowe i bardzo rozległe prawa. (...) Przed rokiem 1908 kwestia, czy człowiek, obojętnie - zamożny czy ubogi, ubezpieczy się od choroby,

94

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R była sprawą pozostawioną całkowicie rozwadze bądź nierozwadze jednostki. Jej po­ stępowanie w tym względzie nie obchodziło Państwa bardziej niż to, czy będzie ona nosiła czarny czy brązowy płaszcz. Natomiast ustawa o ubezpieczeniu społecznym na dłuższą metę, nałoży na Pań­ stwo, to jest podatników, daleko większą odpowiedzialność, niż przewidują to bry­ tyjscy wyborcy. (...) Ubezpieczenie od bezrobocia (...) jest w rzeczywistości przy­ znaniem się przez Państwo do obowiązku ochrony człowieka przed złem wynikłym z nie posiadania przez niego pracy. (...) Ustawa o ubezpieczeniu społecznym zgodna jest z doktryną socjalistyczną, ale prawie nie do pogodzenia z doktryną liberalną lub choćby ideologią radykalną z roku 1865.5

O w e pierwsze k r o k i podjęte przez Brytyjczyków i B i s m a r c k a ilustru­ ją p o k r e w i e ń s t w o d o k t r y n y a r y s t o k r a t y c z n e j i socjalistycznej. W r o k u 1904 W i n s t o n C h u r c h i l l o p u ś c i ł a r y s t o k r a t y c z n ą p a r t i ę t o r y s ó w i wstą­ pił d o partii liberałów. J a k o c z ł o n e k g a b i n e t u L l o y d a G e o r g e ' a o d e ­ grał t a m główną rolę w p r z e p r o w a d z e n i u u s t a w o d a w s t w a socjalnego. T a z m i a n a b a r w , k t ó r a o k a z a ł a się zresztą chwilowa, nie w y m a g a ł a o d niego z m i a n y zasad, c o b y m u s i a ł o w s z a k ż e n a s t ą p i ć p ó ł w i e k u wcześ­ niej, kiedy to h a s ł a m i liberałów był w o l n y h a n d e l z a g r a n i c z n y i lesefe­ ryzm g o s p o d a r c z y w kraju. U s t a w o d a w s t w o socjalne, o k t ó r e zabie­ gał, c h o ć r ó ż n e co do z a k r e s u i r o d z a j u , mieściło się w tradycji u s t a w fabrycznych, u c h w a l a n y c h w w i e k u X I X p o d d u ż y m w p ł y w e m skrzyd­ ła tzw. r a d y k a ł ó w w p a r t i i t o r y s ó w . 6 Była to g r u p a w y w o d z ą c a się w z n a c z n y m s t o p n i u z arystokracji, p r z e p o j o n a p o c z u c i e m o b o w i ą z k u t r o s z c z e n i a się o interesy klas p r a c u j ą c y c h i d z i a ł a n i a w t y m zakresie, ale bez s t o s o w a n i a p r z y m u s u , a j e d y n i e za ich zgodą i p o p a r c i e m . N i e ma p r z e s a d y w stwierdzeniu, że W i e l k a B r y t a n i a bardziej za­ wdzięcza swój dzisiejszy k s z t a ł t t o r y s o w s k i m z a s a d o m z X I X wieku aniżeli i d e o m K a r o l a M a r k s a i F r y d e r y k a Engelsa. K o l e j n y m e l e m e n t e m , k t ó r y niewątpliwie w p ł y n ą ł n a rooseveltowską koncepcję N o w e g o Ł a d u , były d o ś w i a d c z e n i a szwedzkie, o p i s a n e m i ę d z y i n n y m i w książce M a r ą u i s a C h i l d s a p o d z n a m i e n n y m t y t u ł e m Szwecja, środkowa droga. P r z y m u s o w y i o d p ł a t n y system e m e r y t u r na s t a r o ś ć Szwecja w p r o w a d z i ł a w r o k u 1915. Były o n e w y p ł a c a n e wszys­ t k i m powyżej sześćdziesięciu siedmiu lat, bez względu na ich sytuację finansową. W y s o k o ś ć e m e r y t u r y zależała o d w y s o k o ś c i u p r z e d n i o pła­ c o n y c h s k ł a d e k . P o w s t a ł y w t e n s p o s ó b f u n d u s z p o w i ę k s z a n y był o dotacje rządowe. P o z a s y s t e m e m e m e r y t u r , a później t a k ż e s y s t e m e m u b e z p i e c z e ń od b e z r o b o c i a , Szwecja przystąpiła r ó w n i e ż d o w p r o w a d z a n i a n a d u ż ą skalę własności p a ń s t w o w e j w przemyśle, b u d o w n i c t w i e m i e s z k a n i o ­ w y m i spółdzielniach p r o d u k u j ą c y c h a r t y k u ł y k o n s u m p c y j n e .

Od kołyski

do

grobu

95

EFEKTY PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO W i e l k a B r y t a n i a i Szwecja, k t ó r e przez długi czas najczęściej służyły za p r z y k ł a d y p o m y ś l n e g o f u n k c j o n o w a n i a p a ń s t w a o p i e k u ń c z e g o , przeży­ wają o b e c n i e c o r a z większe t r u d n o ś c i . N a r a s t a w nich n i e z a d o w o l e n i e . W i e l k a B r y t a n i a przeżywa r o s n ą c e t r u d n o ś c i z f i n a n s o w a n i e m wy­ datków rządowych. W o k ó ł podatków narosło już potężne niezadowo­ lenie, p o w i ę k s z a n e jeszcze bardziej przez inflację (rozdział 9). N a r o d o ­ wa S ł u ż b a Z d r o w i a , o w a p e r ł a w k o r o n i e s y s t e m u opieki społecznej i wciąż jeszcze u w a ż a n a przez Brytyjczyków za wielkie osiągnięcie rzą­ d u l a b o u r z y s t o w s k i e g o , m a c o r a z większe k ł o p o t y : p o w t a r z a j ą c e się strajki, r o s n ą c e koszty, wydłużające się kolejki czekających p a c j e n t ó w . I r ó w n o c z e ś n i e c o r a z więcej ludzi z w r a c a się do p r y w a t n y c h lekarzy, p r y w a t n e g o s y s t e m u u b e z p i e c z e ń z d r o w o t n y c h , p r y w a t n y c h szpitali i d o m ó w spokojnej starości. I c h o ć p r y w a t n y s e k t o r służby z d r o w i a jest ciągle niewielki, b a r d z o s z y b k o r o z r a s t a się. B e z r o b o c i e w z r a s t a w Wielkiej Brytanii w r a z z inflacją. R z ą d nie m ó g ł d o t r z y m a ć swego z o b o w i ą z a n i a w sprawie p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a . Będące p o d s t a w ą wszystkiego w y d a j n o ś ć i d o c h ó d realny u t r z y m u j ą się w najlep­ szym w y p a d k u na s t a ł y m p o z i o m i e , i W i e l k a B r y t a n i a c o r a z bardziej pozostaje w tyle za swymi s ą s i a d a m i z k o n t y n e n t u . N i e z a d o w o l e n i e ujawniło się w s p o s ó b d r a m a t y c z n y w w y r a ź n y m zwycięstwie t o r y s ó w p o d c z a s w y b o r ó w w r o k u 1979, o s i ą g n i ę t y m dzięki p r z y r z e c z e n i u M a r g a ret T h a t c h e r , że z o s t a n i e d o k o n a n a r a d y k a l n a z m i a n a w polityce r z ą d u . Szwecji w i o d ł o się z n a c z n i e lepiej niż Wielkiej Brytanii. N i e t y l k o oszczędziły ją dwie wojny światowe, ale ze swej n e u t r a l n o ś c i c z e r p a ł a korzyści e k o n o m i c z n e . T y m niemniej d o ś w i a d c z a o s t a t n i o tych sa­ m y c h k ł o p o t ó w co W i e l k a B r y t a n i a - wysokiej inflacji, d u ż e g o bez­ r o b o c i a , sprzeciwów w o b e c w y s o k i c h p o d a t k ó w i s k u t k ó w t e g o w p o ­ staci emigracji z kraju wielu najbardziej u t a l e n t o w a n y c h ludzi, nieza­ d o w o l e n i a z p r o g r a m ó w socjalnych. T u t a j t a k ż e w y b o r c y dali w y r a z s w o i m p r z e k o n a n i o m p r z y u r n i e . W 1976 r o k u z a k o ń c z y ł y się przeszło czterdziestoletnie r z ą d y partii s o c j a l d e m o k r a t y c z n e j z a s t ą p i o n e j koali­ cją i n n y c h s t r o n n i c t w , aczkolwiek j a k na razie nie w i d a ć jakiejś zasad­ niczej z m i a n y w polityce r z ą d u . W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h N o w y J o r k s t a n o w i najbardziej d r a m a ­ tyczny p r z y k ł a d tego, d o j a k i c h s k u t k ó w m o g ą d o p r o w a d z i ć p e ł n e d o b r y c h intencji p r o g r a m y r z ą d o w e . M i a s t o m a najbardziej w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h r o z b u d o w a n y system opieki społecznej. W y d a t k i w ł a d z są większe w s t o s u n k u do liczby m i e s z k a ń c ó w niż w j a k i m k o l -

96

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

wiek i n n y m mieście U S A - d w a razy większe na p r z y k ł a d niż w Chica­ g o . D e w i z a , k t ó r ą k i e r o w a ł o się m i a s t o , z o s t a ł a s f o r m u ł o w a n a w orę­ dziu b u d ż e t o w y m b u r m i s t r z a R o b e r t a W a g n e r a w r o k u 1965: „ N i e w y s u w a m w n i o s k u - stwierdził on w ó w c z a s - a b y pozwolić, by nasze p r o b l e m y finansowe o g r a n i c z a ł y z o b o w i ą z a n i a m i a s t a c o d o z a s p o k a ­ jania podstawowych potrzeb jego mieszkańców."7 Faktycznie jednak W a g n e r i j e g o n a s t ę p c y p o s u n ę l i się do b a r d z o szerokiej interpretacji pojęcia „ p o d s t a w o w e p o t r z e b y " . Ale p o l i t y k a : „więcej pieniędzy, wię­ cej p r o g r a m ó w , więcej p o d a t k ó w " nie z d a ł a e g z a m i n u . D o p r o w a d z o n o do finansowej katastrofy, a „ p o d s t a w o w y c h p o t r z e b m i e s z k a ń c ó w " nie z a s p o k o j o n o n a w e t w w ą s k i m z n a c z e n i u tego pojęcia, by j u ż nie m ó w i ć o j e g o interpretacji przez W a g n e r a . U n i k n i ę t o b a n k r u c t w a t y l k o dzięki p o m o c y r z ą d u federalnego i w ł a d z s t a n u N o w y J o r k . W z a m i a n za nią m i a s t o straciło k o n t r o l ę n a d swoimi w ł a s n y m i s p r a w a m i , stając się o k r ę g i e m ściśle n a d z o r o w a n y m przez r z ą d s t a n o w y i federalny. N o w o j o r c z y c y oczywiście winią za to w s z y s t k o siły z e w n ę t r z n e , ale - j a k stwierdził w swej ostatniej książce K e n A u l e t t a - N o w y J o r k „ n i e był z m u s z o n y do b u d o w y całej sieci szpitali miejskich, m i a s t e c z k a uni­ wersyteckiego, k o n t y n u o w a n i a b e z p ł a t n e g o n a u c z a n i a , w p r o w a d z e n i a o t w a r t e g o n a b o r u n a uczelnie, lekceważenia o g r a n i c z e ń b u d ż e t o w y c h , narzucania krańcowo wygórowanych podatków, pożyczania p o n a d możliwości spłaty, s u b w e n c j o n o w a n i a b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e g o dla r o d z i n o średnich d o c h o d a c h , k o n t y n u o w a n i a ostrej k o n t r o l i wy­ sokości czynszów, l u k r a t y w n e g o w y n a g r a d z a n i a p r a c o w n i k ó w miejs­ kich, p ł a c e n i a i t r w o n i e n i a z a s i ł k ó w . " A u l e t t a kpił, że „ u r z ę d n i c y n o w o j o r s c y , pełni liberalnego współczu­ cia i ideologicznego p r z y w i ą z a n i a do redystrybucji b o g a c t w a , d o p o ­ mogli w redystrybucji p o z a N o w y J o r k dużej części nowojorskiej b a z y p o d a t k o w e j i tysięcy miejsc p r a c y . " 8 J e d y n ą szczęśliwą okolicznością był fakt, że m i a s t o nie p o s i a d a u p r a w n i e ń d o e m i t o w a n i a pieniędzy. N i e m o g ł o więc użyć inflacji j a k o m e t o d y o p o d a t k o w a n i a , b y o d s u w a ć t y m s p o s o b e m dzień k a t a s t r o f y . Niestety, z a m i a s t przystąpić p o m ę s k u d o r o z w i ą z y w a n i a swych p r o b ­ l e m ó w , zaczęło p o p r o s t u w o ł a ć n a p o m o c r z ą d federalny i s t a n o w y . Przyjrzyjmy się bliżej kilku i n n y m p r z y k ł a d o m .

Ubezpieczenia

społeczne

G ł ó w n y m p r o g r a m e m typu „welfare" w Stanach Zjednoczonych na szczeblu f e d e r a l n y m jest system ubezpieczeń społecznych, w k t ó r e g o

Od kołyski

do

grobu

97

skład w c h o d z ą : u b e z p i e c z e n i a e m e r y t a l n e , r e n t y , r e n t y r o d z i n n e (survivors i n s u r a n c e ) o r a z u b e z p i e c z e n i a z d r o w o t n e . Z jednej strony, jest to - wedle słów B a r r y ' e g o G o l d w a t e r a z r o k u 1964 - święta k r o w a , której ż a d e n polityk nie m o ż e p o d d a ć w w ą t p l i w o ś ć . Z d r u ­ giej j e d n a k s t r o n y , jest p o w s z e c h n y m o b i e k t e m s k a r g . O t r z y m u j ą c y świadczenia narzekają, że s u m y są zbyt m a ł e , by mogli wieść życie na takim poziomie, jaki im obiecywano. Osoby płacące podatki na ubezpieczenia społeczne narzekają, że s t a n o w i ą o n e d u ż e obciążenie. P o d a t n i c y narzekają, że z o b o w i ą z a n i a s y s t e m u ubezpieczeń, nie m a ­ jące p o k r y c i a w f u n d u s z a c h , liczą wiele b i l i o n ó w d o l a r ó w i n a w e t o b e c n e , wysokie p o d a t k i , nie n a d ł u g o umożliwią t e m u systemowi w y p ł a c a l n o ś ć . I, co gorsza, n a r z e k a n i a wszystkich są usprawiedli­ wione. P r o g r a m ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h i u b e z p i e c z e n i a od b e z r o b o c i a zo­ stały u s t a n o w i o n e w l a t a c h trzydziestych, a b y zabezpieczyć pracują­ c y m e m e r y t u r y i ś r o d k i w o k r e s a c h , gdy są p o z b a w i e n i p r a c y . P r o ­ g r a m y t e nie m i a ł y spełniać funkcji d o b r o c z y n n y c h . P o m o c społeczną w p r o w a d z o n o d l a w s p o m o ż e n i a u b o g i c h i o c z e k i w a n o , że będzie to akcja przejściowa, do czasu, gdy zwiększy się o g ó l n e z a t r u d n i e n i e i za­ d a n i a będzie m ó g ł przejąć p r o g r a m ubezpieczeń społecznych. O b a p r o g r a m y w y s t a r t o w a ł y s k r o m n i e . O b a j e d n a k poczęły r o s n ą ć j a k T o psy i nie b y ł o ż a d n y c h o z n a k z a s t ę p o w a n i a p o m o c y społecznej przez p r o g r a m u b e z p i e c z e ń społecznych. O b a p r o g r a m y rosły r ó w n o przez cały czas z a r ó w n o p o d względem ilości w y d a w a n y c h d o l a r ó w , j a k i liczby o s ó b o t r z y m u j ą c y c h świadczenia. W r o k u 1978 z t y t u ł u ubez­ pieczeń s p o ł e c z n y c h świadczenia e m e r y t a l n e , r e n t o w e , za usługi me­ dyczne, o p i e k ę szpitalną o r a z r e n t y r o d z i n n e i zasiłki dla b e z r o b o t n y c h wyniosły przeszło 130 m i l i a r d ó w d o l a r ó w i o b e j m o w a ł y p o n a d 40 mi­ l i o n ó w o s ó b . 9 W y p ł a t y z t y t u ł u p o m o c y społecznej liczyły p o n a d 40 m i l i a r d ó w d o l a r ó w i były p o b i e r a n e przez p o n a d 17 m i l i o n ó w ludzi. Aby utrzymać nasze rozważania w rozsądnych granicach, ograni­ czymy t u t a j analizę d o g ł ó w n e g o s k ł a d n i k a u b e z p i e c z e ń społecznych, tj. świadczeń e m e r y t a l n y c h i r e n t r o d z i n n y c h , k t ó r e s t a n o w i ą p r a w i e dwie trzecie całości w y d a t k ó w i obejmują trzy c z w a r t e wszystkich u b e z p i e c z o n y c h . W n a s t ę p n y m p u n k c i e zajmiemy się p r o g r a m a m i opieki społecznej. P r o g r a m u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h (Social Security) u s t a n o w i o n o w l a t a c h trzydziestych i r e k l a m u j e się go od tej p o r y p r z y p o m o c y mylącego n a z e w n i c t w a i z w y k ł e g o w p r o w a d z a n i a w b ł ą d . G d y b y p o ­ s t ę p o w a ł o t a k p r z e d s i ę b i o r s t w o p r y w a t n e , bez w ą t p i e n i a z o s t a ł o b y su­ r o w o u k a r a n e przez F e d e r a l n ą K o m i s j ę H a n d l u .

98

Milton i Rose Friedman:

WOLNY WYBÓR

R o z p a t r z m y dla p r z y k ł a d u j e d e n t y l k o a k a p i t z n i e p o d p i s a n e j b r o ­ szury D e p a r t a m e n t u Z d r o w i a , O ś w i a t y i O p i e k i Społecznej ( D e p a r t ­ m e n t o f H e a l t h , E d u c a t i o n a n d Welfare - H E W ) p o d t y t u ł e m Twoje ubezpieczenia społeczne. U k a z y w a ł a się o n a c o r o c z n i e do r o k u 1977 w m i l i o n a c h e g z e m p l a r z y . „ P o d s t a w o w a idea s y s t e m u ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h - c z y t a m y t a m - jest p r o s t a : p r a c o w n i c y n a j e m n i i z a t r u d ­ niający ich p r a c o d a w c y o r a z o s o b y p r a c u j ą c e n a w ł a s n y r a c h u n e k pła­ cą w czasie lat p r a c y s k ł a d k i , g r o m a d z o n e na specjalnych f u n d u s z a c h powierniczych. K i e d y z p o w o d u przejścia na e m e r y t u r ę , u t r a t y zdol­ ności do p r a c y l u b śmierci, z a r o b k i się k o ń c z ą l u b ulegają zmniejsze­ niu, w y p ł a c a n e są g o t ó w k ą co miesiąc świadczenia, k t ó r e zastępują u t r a c o n ą przez r o d z i n ę część z a r o b k ó w . " 1 0 Jest to Orwellowskie d w ó j m y ś l e n i e . j Podatki od funduszu płac określane są m i a n e m „ s k ł a d e k " (podob­ nie P a r t i a w O r w e l l o w s k i m Roku 198411 twierdziła, że „ p r z y m u s o w e jest d o b r o w o l n e " ) . S z t u c z k a z f u n d u s z a m i p o w i e r n i c z y m i polega z kolei na t y m , że wyglądają o n e n a pełniące j a k ą ś w a ż n ą rolę. T y m c z a s e m przez długi czas były z u p e ł n i e m a ł e (dla ubezpieczeń e m e r y t a l n y c h i r e n t r o d z i n ­ n y c h wynosiły o n e w czerwcu 1978 r o k u 32 m i l i a r d y d o l a r ó w , czyli mniej niż s u m a p ó ł r o c z n y c h w y d a t k ó w przy o b e c n y m t e m p i e ) i skła­ d a ł y się wyłącznie ze w z a j e m n y c h przyrzeczeń p r z e l e w ó w p o m i ę d z y r ó ż n y m i agencjami r z ą d o w y m i . O b e c n a s u m a j u ż p r z y r z e c z o n y c h eme­ rytur o s o b o m objętym ubezpieczeniem społecznym (zarówno tym, k t ó r e są j u ż na e m e r y t u r z e i t y m , k t ó r e jeszcze nie są) idzie w biliony d o l a r ó w . Takie właśnie p o w i n n y być r o z m i a r y f u n d u s z u powiernicze­ go, a b y m o ż n a u z n a ć z a u z a s a d n i o n e s ł o w a b r o s z u r y . ( W kategoriach Orwellowskich „ M a ł o jest D u ż o " ) . S t w a r z a się wrażenie, j a k o b y „ ś w i a d c z e n i a " o t r z y m y w a n e przez p r a c o w n i k a były finansowane z j e g o „ s k ł a d e k " . W rzeczywistości p o ­ d a t k i p o b i e r a n e o d o s ó b p r a c u j ą c y c h idą n a świadczenia d l a e m e r y t ó w l u b ich r o d z i n o r a z dla ludzi, k t ó r z y ulegli w y p a d k o m . N i e g r o m a d z o ­ ny jest z a t e m ż a d e n f u n d u s z powierniczy w p r a w d z i w y m sensie tego słowa ( „ J e s t e m T o b ą " ) . P r a c o w n i c y p ł a c ą c y dzisiaj p o d a t k i nie m o g ą mieć gwarancji, t a k i c h j a k w p r z y p a d k u f u n d u s z u p o w i e r n i c z e g o , że otrzymają świadczenia, gdy przejdą n a e m e r y t u r ę . Ź r ó d ł e m ich p e w n o ś c i m o ż e być t y l k o prze­ k o n a n i e o d o b r e j woli przyszłych p o d a t n i k ó w , że zechcą o n i b y ć o b ­ łożeni p o d a t k i e m n a świadczenia, k t ó r e dzisiejsi p o d a t n i c y obiecują sobie o t r z y m y w a ć w przyszłości. J e d n o s t r o n n e „ p o r o z u m i e n i e międzyg e n e r a c y j n e " n a r z u c o n e przyszłym p o k o l e n i o m , k t ó r e nie m o g ą z n a -

Od kołyski do grobu

99

t u r y rzeczy wyrazić swojej zgody, jest j e d n a k c z y m ś zupełnie i n n y m od instytucji „ f u n d u s z u p o w i e r n i c z e g o " . P r z y p o m i n a raczej listy wysyła­ ne s y s t e m e m ł a ń c u s z k a d o b r e j woli. B r o s z u r y H E W , łącznie z o b e c n i e r o z p r o w a d z a n y m i , stwierdzają również: „ D z i e w i ę c i u na dziesięciu p r a c u j ą c y c h w U S A z d o b y w a o c h r o n ę dla siebie i swoich r o d z i n w r a m a c h p r o g r a m u ubezpieczeń społecznych."12 K o l e j n e dwójmyślenie. T o , c o r o b i dziewięć n a dziesięć pracujących o s ó b , jest p ł a c e n i e m p o d a t k ó w n a o s o b y niepracujące. Pojedynczy p r a c o w n i k nie z d o b y w a o c h r o n y dla siebie i swojej r o d z i n y w t a k i m sensie, j a k to m o ż n a powiedzieć o k i m ś , k t o płaci s k ł a d k i w prywat­ n y m systemie e m e r y t a l n y m . „ Z d o b y w a " o c h r o n ę w sensie politycz­ n y m , spełniając szereg w y m a g a ń a d m i n i s t r a c y j n y c h dla u z y s k a n i a świadczeń. O s o b y , k t ó r e o t r z y m u j ą obecnie świadczenia, dostają z n a c z n i e więcej, aniżeli w y n i o s ł a s u m a p o d a t k ó w , j a k i e n a ubezpiecze­ nia płaciły o n e i j a k i e p ł a c o n o na ich rzecz. N a t o m i a s t m ł o d y m lu­ d z i o m , k t ó r z y płacą t e r a z p o d a t k i n a ubezpieczenia społeczne, obiecu­ je się z n a c z n i e mniej niż s u m ę p o d a t k ó w , j a k i e na t e n cel zapłacą oni sami l u b j a k a n a ich rzecz będzie z a p ł a c o n a . U b e z p i e c z e n i a społeczne nie są, w ż a d n y m z n a c z e n i u t e g o pojęcia, p r o g r a m e m ubezpieczeniowym, w którym wpłatami indywidualnymi n a b y w a się p r a w o e k w i w a l e n t n y c h świadczeń u b e z p i e c z e n i o w y c h . J a k przyznają n a w e t najgorętsi zwolennicy t e g o s y s t e m u - „związek mię­ dzy i n d y w i d u a l n y m i s k ł a d k a m i (tzn. p o d a t k i e m o d f u n d u s z u płac) a o t r z y m a n y m i ś w i a d c z e n i a m i jest b a r d z o s ł a b y . " 1 3 U b e z p i e c z e n i a społeczne są raczej p o ł ą c z e n i e m p e w n e g o szczególnego p o d a t k u z p e w n y m szczególnym p r o g r a m e m transferu p ł a t n o ś c i . Jest zadziwiające, że nie s p o t k a l i ś m y nigdy k o g o k o l w i e k , k t o , bez względu n a r e p r e z e n t o w a n ą orientację polityczną, b r o n i ł b y systemu p o d a t k o w e g o i systemu świadczeń j a k o t a k i c h . G d y b y więc o b a t e s k ł a d n i k i ubezpieczeń społecznych r o z w a ż a n o oddzielnie - nigdy nie zostałyby w p r o w a d z o n e . R o z w a ż m y wpierw p o d a t e k . Z a wyjątkiem n i e d a w n y c h i m a ł o istot­ n y c h modyfikacji (bonifikaty w p o s t a c i k r e d y t ó w p o d u z y s k a n y d o ­ c h ó d ) , w p r z y p a d k u p ł a c , a ż d o ich p o z i o m u m a k s y m a l n e g o , obowią­ zuje j e d n o l i t a s t o p a p o d a t k o w a . F a k t y c z n i e więc p o d a t e k jest regresywny i bardziej o b c i ą ż a ludzi z niskimi d o c h o d a m i . Jest to p o d a t e k o d p r a c y , k t ó r y zniechęca p r a c o d a w c ó w d o z a t r u d n i a n i a p r a c o w n i ­ k ó w a ludzi do s z u k a n i a p r a c y . S p ó j r z m y t e r a z n a r o z w i ą z a n i e kwestii świadczeń. I c h w y s o k o ś ć nie zależy ani od s u m y w p ł a c o n e j przez p o b i e r a j ą c e g o , ani od j e g o 8 — W o l n y wybór

100

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

sytuacji finansowej. N i e są o n e ani e k w i w a l e n t e m u p r z e d n i c h w p ł a t , a n i też s k u t e c z n y m s p o s o b e m u d z i e l a n i a p o m o c y u b o g i m . Z w i ą z e k m i ę d z y p ł a c o n y m i p o d a t k a m i a o t r z y m y w a n y m i ś w i a d c z e n i a m i przy­ p o m i n a w najlepszym razie listek figowy, k t ó r y ma d a ć p o z o r y wiary­ g o d n o ś c i n a z w a n i u tej k o m b i n a c j i „ u b e z p i e c z e n i e m " . S u m a , j a k ą się o t r z y m u j e , zależy od c a ł e g o szeregu p r z y p a d k o w y c h okoliczności. Jeśli człowiekowi z d a r z y się p r a c o w a ć w gałęzi p r z e m y s ł u objętej t y m i ś w i a d c z e n i a m i , o t r z y m u j e je; jeśli z d a r z y m u się n a t o m i a s t p r a c o w a ć w takiej, k t ó r a nie jest n i m i objęta, nie o t r z y m u j e ich. Jeśli p r a c o w a ł w p r z e m y ś l e o b j ę t y m t y m s y s t e m e m , ale t y l k o przez kilka k w a r t a ł ó w , nie o t r z y m a nic, bez względu n a t o , j a k jest u b o g i . K o b i e t a , k t ó r a nigdy nie p r a c o w a ł a , ale jest ż o n ą l u b w d o w ą p o k i m ś , k t o n a b y ł p r a w o d o m a k s y m a l n y c h świadczeń, dostaje d o k ł a d n i e tyle s a m o , c o p o d o b n i e s y t u o w a n a k o b i e t a , k t ó r a n a b y ł a t o p r a w o dzięki w ł a s n y m z a r o b k o m . O s o b a powyżej sześćdziesiątego p i ą t e g o r o k u życia, k t ó r a z d e c y d o w a ł a się p r a c o w a ć i z a r a b i a t y l k o nieco więcej niż s k r o m n i e , nie t y l k o nie o t r z y m u j e ż a d n y c h świadczeń, ale, by jeszcze p o w i ę k s z y ć niesprawiedliwość, m u s i płacić d o d a t k o w e p o d a t k i , k t ó r e , j a k należy p r z y p u s z c z a ć , służą f i n a n s o w a n i u świadczeń, k t ó r e są p ł a c o n e nie jej. T a k ą listę m o ż n a p r z e d ł u ż a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć . T r u d n o n a m w y o b r a z i ć sobie większy sukces u b e z p i e c z e ń społecz­ nych, k t ó r e są p o w s z e c h n i e u w a ż a n e za j e d n o z największych osiągnięć N o w e g o Ł a d u , niż p o ł ą c z e n i e w n i c h nie dających się z a a k c e p t o w a ć p o d a t k ó w z równie niemożliwym do zaakceptowania p r o g r a m e m świadczeń. P r z e k o p u j ą c się przez l i t e r a t u r ę p o ś w i ę c o n ą p r o g r a m o w i ubezpie­ czeń społecznych, byliśmy z a s z o k o w a n i a r g u m e n t a m i p r z e d s t a w i a n y ­ mi w j e g o o b r o n i e . L u d z i e , k t ó r z y nie k ł a m i ą dzieciom, p r z y j a c i o ł o m i k o l e g o m , k t ó r y m m o ż n a b e z w a r u n k o w o ufać w s p r a w a c h osobi­ stych, p r o p a g u j ą z u p e ł n i e fałszywy o b r a z ubezpieczeń społecznych. Ich inteligencja o r a z fakt, że są ś w i a d o m i o d m i e n n y c h p o g l ą d ó w , s p r a w i a , że t r u d n o uwierzyć, by czynili to n i e ś w i a d o m i e i bez u k r y t y c h intencji. W i d o c z n i e uważają się za elitę, k t ó r a wie lepiej od reszty spo­ łeczeństwa, c o jest dla niego d o b r e , z a elitę, n a której s p o c z y w a o b o ­ wiązek i o d p o w i e d z i a l n o ś ć za p r z e k o n a n i e w y b o r c ó w , by uchwalali d o b r e dla siebie p r a w a , n a w e t jeśli w t y m celu t r z e b a ich o g ł u p i ć . D ł u g o t r w a ł e k ł o p o t y finansowe, k t ó r e t r a p i ą p r o g r a m u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h , mają j e d n ą p r o s t ą przyczynę: liczba o s ó b p o b i e r a j ą c y c h świadczenia r o ś n i e i wciąż będzie r o s ł a szybciej niż liczba p r a c o w n i ­ ków, których płace m o ż n a obłożyć p o d a t k i e m na finansowanie tych świadczeń. W r o k u 1950 na j e d n ą o s o b ę o t r z y m u j ą c ą zasiłek p r z y p a -

Od kołyski

do grobu

101

d a ł o s i e d e m n a s t u z a t r u d n i o n y c h , w r o k u 1970 t y l k o trzech. Jeżeli o b e c n y t r e n d u t r z y m a się, u p r o g u X X I wieku b ę d ą t o j u ż najwyżej t y l k o dwie o s o b y . J a k wskazują powyższe uwagi, p r o g r a m u b e z p i e c z e ń społecznych d o k o n u j e t r a n s f e r u o d ludzi m ł o d y c h d o s t a r y c h . W p e w n y m s t o p n i u m i a ł on miejsce w całej historii l u d z k o ś c i - m ł o d z i zwykle p o m a g a l i swym s t a r y m r o d z i c o m i k r e w n y m . T a k ż e i obecnie, w wielu u b o g i c h k r a j a c h o wysokiej stopie z g o n ó w w ś r ó d dzieci, na p r z y k ł a d w In­ d i a c h , chęć p o s i a d a n i a p o t o m s t w a , k t ó r e z a p e w n i p o m o c n a starość, jest główną p r z y c z y n ą wysokiej s t o p y u r o d z e ń o r a z licznych r o d z i n . Różnica między p r o g r a m e m ubezpieczeń społecznych a uprzednimi m e t o d a m i t r a n s f e r u p o l e g a w s z a k ż e n a t y m , ż e u b e z p i e c z e n i a spo­ łeczne są p r z y m u s o w e i b e z i m i e n n e , t a m t e zaś były d o b r o w o l n e i o p a r t e n a z w i ą z k a c h o s o b i s t y c h . M o r a l n a o d p o w i e d z i a l n o ś ć jest sprawą j e d n o s t k i , a nie kwestią u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h . Dzieci p o ­ m a g a ł y r o d z i c o m z miłości l u b o b o w i ą z k u . T e r a z wspierają r o d z i c ó w n i e z n a n y c h sobie ludzi i czynią to p o d p r z y m u s e m l u b z o b a w y . T a m t e transfery w z m a c n i a ł y więzy r o d z i n n e , transfery p r z y m u s o w e osłabiają je. P r ó c z t r a n s f e r u o d m ł o d y c h d o starych, u b e z p i e c z e n i a społeczne d o ­ konują t a k ż e t r a n s f e r u o d u b o ż s z y c h d o zamożniejszych. C o p r a w d a z s y s t e m u ś w i a d c z e ń mają k o r z y s t a ć p r z e d e w s z y s t k i m ludzie o niż­ szych p ł a c a c h , ale t e n efekt jest z n a w i ą z k ą n i w e l o w a n y przez inny. Dzieci u b o g i c h r o d z i n zwykle zaczynają p r a c o w a ć , a więc i płacić p o ­ d a t k i , w s t o s u n k o w o w c z e s n y m wieku, dzieci z r o d z i n o wyższych d o c h o d a c h w z n a c z n i e późniejszym. A p a t r z ą c od d r u g i e g o k o ń c a , o s o b y o niższych d o c h o d a c h żyją przeciętnie krócej od ludzi z wyż­ szymi d o c h o d a m i . W rezultacie jest t a k , że biedni płacą p o d a t k i dłużej od b o g a t y c h , a krócej od n i c h o t r z y m u j ą świadczenia - w s z y s t k o zaś w imię p o m o c y u b o g i m ! T e n o d w r o t n y o d z a m i e r z o n e g o efekt w z m a c n i a n y jest i n n y m i jesz­ cze c e c h a m i ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h . Z g o d n i e z p r z e p i s a m i , świadcze­ nia z w o l n i o n e s ą o d p o d a t k u d o c h o d o w e g o . I m większe s ą z a t e m i n n e d o c h o d y o s o b y pobierającej świadczenia, t y m większej p r z e p i s ten n a ­ biera dla niej w a r t o ś c i . P o z a t y m z a s a d y ograniczające w y p ł a t y świad­ czeń dla o s ó b m i ę d z y sześćdziesiątym p i ą t y m a siedemdziesiątym d r u ­ gim r o k i e m życia ( o d r o k u 1982 mają d o t y c z y ć p r z e d z i a ł u w i e k o w e g o 65-70) p o w i ą z a n e są wyłącznie z u z y s k i w a n y m i w t y m czasie z a r o b ­ k a m i , nie są n a t o m i a s t z w i ą z a n e z i n n y m i r o d z a j a m i d o c h o d ó w . M i ­ lion d o l a r ó w d y w i d e n d nie p r z e k r e ś l a więc p r a w a d o p o b i e r a n i a świa­ dczeń z u b e z p i e c z e ń społecznych, n a t o m i a s t z a r o b k i powyżej 4.500

102

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

d o l a r ó w rocznie p o w o d u j ą ich zmniejszenie o j e d n e g o d o l a r a za k a ż d e 14 dwa zarobione ponad tę kwotę. W sumie więc ubezpieczenia społeczne są z n a k o m i t y m p r z y k ł a d e m d z i a ł a n i a „ p r a w a a d m i n i s t r a c j i " , k t ó r e głosi, ż e „ w y d a t k i p u b l i c z n e p r z y n o s z ą głównie korzyść klasie średniej, f i n a n s o w a n e są zaś z p o d a t ­ k ó w p ł a c o n y c h głównie przez u b o g i c h i b o g a t y c h . " 1 5

Pomoc

społeczna

Kwestię „ b a ł a g a n u w opiece s p o ł e c z n e j " m o ż e m y p o t r a k t o w a ć k r ó ­ cej niż p r o b l e m a t y k ę ubezpieczeń społecznych, gdyż w tej sprawie p a n u j e n a o g ó ł większa z g o d a . W a d y o b e c n e g o systemu opieki s p o ­ łecznej stały się j u ż p o w s z e c h n i e z n a n e . Listy p o b i e r a j ą c y c h z a p o m o g i r o s n ą m i m o rosnącej z a m o ż n o ś c i społeczeństwa. O l b r z y m i a b i u r o k r a ­ cja zajmuje się głównie p r z e k ł a d a n i e m p a p i e r k ó w , a nie służeniem lu­ d z i o m . T y c h , k t ó r z y r a z wzięli z a p o m o g ę , t r u d n o jej p o t e m p o z b a w i ć . K r a j dzieli się c o r a z bardziej na dwie klasy obywateli: tych, k t ó r z y o t r z y m u j ą z a p o m o g i i tych, k t ó r z y za nie płacą. Ci na z a p o m o g a c h nie mają ż a d n e g o b o d ź c a , a b y p o d j ą ć p r a c ę . W r ó ż n y c h częściach kraju istnieją b a r d z o r ó ż n e rodzaje z a p o m ó g . Z a c h ę c a t o d o migracji z p o ł u ­ d n i a i o b s z a r ó w wiejskich n a p ó ł n o c , zwłaszcza d o m i a s t . O s o b y , k t ó r e były l u b są na z a p o m o d z e , t r a k t u j e się inaczej od tych, k t ó r e z niej nie korzystają ( t a k z w a n i u b o d z y pracujący), c h o ć ci i ci m o g ą być w p o ­ d o b n e j sytuacji e k o n o m i c z n e j . O p i n i ę p u b l i c z n ą r a z p o r a z wzburzają r o z p o w s z e c h n i a n e opowieści o szerzącej się korupcji, o s z u s t w a c h , i „ k r ó l o w y c h " opieki społecznej, k t ó r e wożą się c a d i l l a k a m i k u p i o ­ n y m i z a pliki c z e k ó w z a p o m o g o w y c h . M i m o j e d n a k w z r o s t u s k a r g i n a r z e k a ń ilość p r o g r a m ó w opieki spo­ łecznej r o ś n i e . Istnieje j u ż p o n a d 100 federalnych p r o g r a m ó w p o m o c y u b o g i m . S ą w ś r ó d nich p o d o b n e d o ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h ubez­ pieczenia o d b e z r o b o c i a , M e d i c a r e , M e d i c a i d , p o m o c d l a r o d z i n z dziećmi na u t r z y m a n i u , d o d a t k o w e d o c h o d y z ubezpieczeń społecz­ n y c h i t a l o n y żywnościowe. Ale jest p o z a t y m m n ó s t w o pomniejszych, o k t ó r y c h większość ludzi nigdy nie słyszała, na p r z y k ł a d : p o m o c dla u c h o d ź c ó w k u b a ń s k i c h , specjalne d o d a t k o w e żywienie dla k o b i e t , nie­ m o w l ą t i dzieci, p r o g r a m intensywnej opieki n a d n i e m o w l ę t a m i , d o ­ d a t k i d o czynszu, p r o g r a m deratyzacji m i a s t , o ś r o d k i i n t e n s y w n e g o leczenia hemofilii i t a k dalej. J e d n e p r o g r a m y n a k ł a d a j ą się na drugie. R o d z i n y , k t ó r y m u d a ł o się o t r z y m a ć p o m o c z wielu p r o g r a m ó w , mają d o c h o d y z d e c y d o w a n i e wyższe o d p r z e c i ę t n y c h krajowych. I n n e n a t o -

Od kołyski

do grobu

103

miast, z niewiedzy lub a p a t i i , nie występują o p o m o c , k t ó r a rzeczywi­ ście m o g ł a b y ulżyć ich nieszczęściu. Wszystkie j e d n a k p r o g r a m y wy­ magają b i u r o k r a c j i , k t ó r a n i m i z a r z ą d z a . W r a m a c h ubezpieczeń społecznych w y d a w a n y c h jest r o k r o c z n i e przeszło 130 m i l i a r d ó w d o l a r ó w , i n n e p r o g r a m y kosztują 90 miliar­ d ó w - w sumie dziesięć razy więcej niż w r o k u 1960. Jest to k o m p l e t n y p o t o p . W r o k u 1978 t a k z w a n y p r ó g u b ó s t w a , s z a c o w a n y przez C e n sus, wynosił p r a w i e 7.000 d o l a r ó w dla c z t e r o o s o b o w e j r o d z i n y nierol­ niczej. T w i e r d z o n o , że 25 m i l i o n ó w ludzi plasuje się poniżej tego p o ­ z i o m u . Był t o w s z a k ż e s z a c u n e k b a r d z o mylący, gdyż p o d s t a w ę kwa­ lifikacji s t a n o w i ł wyłącznie d o c h ó d pieniężny. P o m i n i ę t e zostały całkowicie wszelkie d o c h o d y s k a p i t a l i z o w a n e l u b w formie niepienięż­ nej, j a k n a p r z y k ł a d w ł a s n y d o m , o g r ó d , t a l o n y żywnościowe, usługi M e d i c a i d , m i e s z k a n i e k w a t e r u n k o w e . Szereg o p r a c o w a ń wskazuje, ż e uwzględnienie tych p o m i n i ę ć zmniejszyłoby s z a c u n k i C e n s u s u o p o ł o ­ wę l u b n a w e t trzy c z w a r t e . 1 6 Ale jeśli n a w e t użyjemy o w y c h szacun­ k ó w , o z n a c z a t o , ż e w y d a t k i p r o g r a m ó w opieki społecznej wynoszą 3.500 d o l a r ó w na k a ż d ą o s o b ę żyjącą poniżej p r o g u u b ó s t w a , czyli 14.000 d o l a r ó w na r o d z i n ę c z t e r o o s o b o w ą , tj. mniej więcej d w a razy tyle, ile wynosi ów p r ó g . G d y b y wszystkie te pieniądze szły do „ b i e d ­ n y c h " , b i e d n y c h by j u ż nie było - znaleźliby się co najmniej w prze­ dziale d o b r z e s y t u o w a n y c h . Ale jest oczywiste, że p i e n i ą d z e te nie idą głównie do u b o g i c h . Część jest w y s y s a n a przez w y d a t k i a d m i n i s t r a c y j n e , u t r z y m u j ą c e d o b r z e o p ł a c a n ą i p o t ę ż n ą b i u r o k r a c j ę . Część idzie do ludzi, k t ó r y c h n a p r a w ­ dę t r u d n o u z n a ć za u b o g i c h . Są to s t u d e n c i o t r z y m u j ą c y t a l o n y żyw­ n o ś c i o w e i - n i e w y k l u c z o n e - i n n e formy p o m o c y , r o d z i n y o całkiem niezłych d o c h o d a c h , p o b i e r a j ą c e d o t a c j e m i e s z k a n i o w e i t a k dalej. F o r m jest tutaj m n ó s t w o i wręcz t r u d n o je sobie wszystkie w y o b r a ­ zić. Część pieniędzy trafia wreszcie do o s ó b o s z u k u j ą c y c h opiekę spo­ łeczną. Wiele jeszcze t r z e b a by powiedzieć o tych p r o g r a m a c h . W o d r ó ż ­ nieniu b o w i e m od p o b i e r a j ą c y c h świadczenia z ubezpieczeń społecz­ nych, przeciętny d o c h ó d o s ó b d o t o w a n y c h t y m i wielkimi s u m a m i jest p r a w d o p o d o b n i e niższy o d p r z e c i ę t n e g o d o c h o d u ludzi p ł a c ą c y c h p o ­ d a t k i na tę p o m o c (choć n a w e t i to nie m o ż e być s t w i e r d z o n e z całą pewnością). W a r t o tu może zacytować M a r t i n a Andersona: W naszych programach opieki społecznej - stwierdził on - może być mnóstwo nie­ udolności, prawdopodobny jest wysoki odsetek oszustw, jakość zarządzania nimi może być okropna, programy te mogą ze sobą kolidować, niesprawiedliwości mogą

104

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

się mnożyć, a finansowe bodźce do podjęcia pracy mogą rzeczywiście nie istnieć. Ale jeśliby ocenić szeroki wachlarz programów opieki społecznej (...) według dwóch zasadniczych kryteriów - objęcia nimi wszystkich, którzy faktycznie potrzebują po­ mocy i wielkości pomocy, jaką te osoby uzyskują - obraz zmienia się radykalnie. Oceniając według tych kryteriów, nasz system opieki społecznej jest olśniewającym sukcesem. 1 7

Subsydia

na

budownictwo

mieszkaniowe

Zapoczątkowane skromnie w latach Nowego Ł a d u rządowe progra­ my b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e g o uległy szybkiej ekspansji. W r o k u 1965 u t w o r z o n o j u ż n a w e t n o w y r z ą d o w y r e s o r t - D e p a r t a m e n t S p r a w M i e s z k a n i o w y c h i R o z w o j u M i a s t . D y s p o n u j e on o b e c n i e szta­ b e m 20.000 p r a c o w n i k ó w i w y p ł a c a c o r o c z n i e przeszło 10 m i l i a r d ó w dolarów. Federalne programy mieszkaniowe uzupełniane są progra­ m a m i s t a n o w y m i i miejskimi, zwłaszcza w stanie i mieście N o w y J o r k . W s z y s t k o zaczęło się o d b u d o w y przez r z ą d b l o k ó w m i e s z k a l n y c h dla r o d z i n o niskich d o c h o d a c h . P o wojnie d o ł ą c z o n o d o tego p r o g r a m o d n o w y m i a s t , a n a wielu o b s z a r a c h r z ą d o w y m b u d o w n i c t w e m o b j ę t o r ó w n i e ż r o d z i n y o „ ś r e d n i c h d o c h o d a c h " . N i e d a w n o doszły „ d o d a t k i do c z y n s z ó w " , czyli d o t o w a n i e przez r z ą d czynszów w b l o k a c h będą­ cych własnością p r y w a t n ą . Z p u n k t u w i d z e n i a p i e r w o t n e g o celu p r o g r a m y te o k a z a ł y się zupeł­ n y m fiaskiem. Więcej b u d y n k ó w m i e s z k a l n y c h uległo zniszczeniu niż ich z b u d o w a n o . R o d z i n y , k t ó r e o t r z y m a ł y m i e s z k a n i a z czynszem d o ­ t o w a n y m , korzystają n a t y m . R o d z i n y , k t ó r y c h d o m y uległy d e w a s t a ­ cji i nie zostały w y r e m o n t o w a n e , z m u s z o n e były przenieść się do mie­ s z k a ń gorszych i na t y m tracą. W p o r ó w n a n i u z o k r e s e m , gdy r z ą d o w e p r o g r a m y m i e s z k a n i o w e z a c z y n a ł y d z i a ł a ć , m i e s z k a n i a w S t a n a c h Zje­ d n o c z o n y c h są o b e c n i e lepsze i jest ich więcej. Ale z a w d z i ę c z a m y to p r y w a t n e j przedsiębiorczości, nie zaś r z ą d o w y m s u b s y d i o m .

Od kołyski do grobu

105

był k i e r o w n i k d o b r z e działającego przedsięwzięcia t y p u s a m o p o m o c y , k t ó r e m u s p o n s o r o w a ł związek z a w o d o w y . K i e d y zwróciliśmy u w a g ę n a a t r a k c y j n y wygląd n i e k t ó r y c h b l o k ó w , w y k r z y k n ą ł gniewnie: „ T o ż t o najgorsza rzecz, j a k a się m o g ł a przytrafić W a t t s . T o w s z y s t k o jest b u d o w n i c t w o r z ą d o w e . C z y sądzicie - ciągnął - że dzieci m o g ą tu w y r o s n ą ć na d o b r y c h i w a r t o ś c i o w y c h ludzi, s k o r o żyją w osiedlu za­ m i e s z k i w a n y m wyłącznie przez r o z b i t e r o d z i n y , z k t ó r y c h p r a w i e wszystkie u t r z y m u j ą się z opieki s p o ł e c z n e j ? " B o l a ł r ó w n i e ż n a d wpły­ w e m osiedla n a w z r o s t m ł o d o c i a n e j przestępczości o r a z n a sąsiadujące z osiedlem szkoły, n i e p r o p o r c j o n a l n i e z a t ł o c z o n e dziećmi z r o z b i t y c h rodzin. P o d o b n ą o c e n ę r z ą d o w e g o b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e g o słyszeli­ śmy o s t a t n i o z u s t k i e r o w n i k a p r o j e k t u m i e s z k a n i o w e g o p o d n a z w ą „Braterstwo p o t u " w południowym Bronxie, w N o w y m Jorku. Obszar ten w y g l ą d a j a k m i a s t o p o b o m b a r d o w a n i u . Wiele b u d y n k ó w stoi opuszczonych w wyniku kontroli czynszów i zdewastowanych w trak­ cie zamieszek. G r u p a „ B r a t e r s t w o p o t u " p o d j ę ł a się p r z y w r ó c i ć t e o p u s z c z o n e d o m y d o p o p r z e d n i e g o s t a n u , a b y w n i c h n a s t ę p n i e zamie­ szkać. L u d z i e ci o t r z y m a l i wpierw p o m o c t y l k o z kilku p r y w a t n y c h dotacji. O s t a t n i o dostają t r o c h ę t a k ż e o d r z ą d u . G d y spytaliśmy n a s z e g o r o z m ó w c ę , c z e m u j e g o g r u p a p o d j ę ł a się t a k wielkiej p r a c y , z a m i a s t p o p r o s t u przenieść się d o b l o k ó w r z ą d o ­ wych, d o s t a l i ś m y t a k ą s a m ą o d p o w i e d ź j a k w L o s Angeles. G o d n a o d n o t o w a n i a była też u w a g a , że b u d o w a i p o s i a d a n i e w ł a s n y c h d o ­ m ó w przyniesie u c z e s t n i k o m p r o j e k t u p o c z u c i e d u m y , k t ó r a sprawi, ż e będą o nie właściwie d b a ć .

R z ą d o w e bloki m i e s z k a l n e przekształcają się często w slumsy i wy­ lęgarnie z b r o d n i , szczególnie zaś m ł o d o c i a n e j przestępczości. P r z y p a d ­ k i e m najbardziej d r a m a t y c z n y m jest r z ą d o w e osiedle P r u i t t - I g o e w St. L o u i s , d u ż y k o m p l e k s m i e s z k a l n y , zajmujący p o w i e r z c h n i ę pięćdzie­ sięciu trzech a k r ó w , k t ó r y z d o b y ł n a g r o d ę z a p r o j e k t a r c h i t e k t o n i c z n y . Uległ on do t e g o s t o p n i a dewastacji, że część b l o k ó w t r z e b a b y ł o wy­ sadzić w p o w i e t r z e . W chwili obecnej z a m i e s z k a n y c h jest t y l k o 600 z 2.000 b l o k ó w , a s a m o osiedle wygląda j a k m i a s t o po bitwie.

Częścią p o m o c y r z ą d o w e j , j a k ą o t r z y m a ł a g r u p a „ B r a t e r s t w o p o ­ t u " , były usługi p r a c o w n i k ó w C E T A ( C o m p r e h e n s i v e E m p l o y m e n t a n d T r a i n i n g A c t ) , k t ó r z y s ą o p ł a c a n i przez r z ą d w r a m a c h p r o g r a m u D z i a ł a ń na rzecz W y s o k i e g o Z a t r u d n i e n i a i Szkolenia P r a c o w n i c z e g o i k i e r o w a n i do p r a c y p r z y r ó ż n y c h p r o j e k t a c h r z ą d o w y c h celem uzys­ k a n i a kwalifikacji p o m o c n y c h w z d o b y c i u p r a c y w s e k t o r z e prywat­ n y m . G d y z a p y t a l i ś m y n a s z e g o r o z m ó w c ę , czy j e g o g r u p a nie w o l a ł a ­ by, z a m i a s t u s ł u g p r a c o w n i k ó w C E T A , pieniędzy, z j a k i c h o n i są o p ł a c a n i , nie p o z o s t a w i ł n a m wątpliwości, że lepsze byłyby pieniądze. W sumie b y ł o to p o d n o s z ą c e na d u c h u - o b s e r w o w a ć p r z e j a w i a n e przez g r u p ę p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i , niezależność i energię, t a k k o n t r a s t u j ą c e z apatią, p o c z u c i e m b e z r a d n o ś c i i n u d ą , w i d o c z n y m i w r z ą d o w y c h osiedlach m i e s z k a n i o w y c h .

U t k w i ł mi t a k ż e w p a m i ę c i pewien epizod z o d b y w a n e j w r o k u 1968 wycieczki p o o k r ę g u W a t t s w L o s Angeles. N a s z y m p r z e w o d n i k i e m

Zupełnie inny obraz przedstawia nowojorski p r o g r a m dotowania m i e s z k a l n i c t w a dla o s ó b o „ ś r e d n i c h d o c h o d a c h " . U z a s a d n i a się go

106

Od kołyski

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

j a k o m e t o d ę p o w s t r z y m y w a n i a t y c h ludzi o d ucieczki z e śródmieścia. P r z e s t r o n n e i l u k s u s o w e m i e s z k a n i a w y n a j m o w a n e są tu po s u b w e n c ­ j o n o w a n y c h c z y n s z a c h r o d z i n o m , k t ó r e t y l k o p r z y najłagodniejszej in­ terpretacji tego t e r m i n u m o ż n a u z n a ć z a ś r e d n i o z a m o ż n e . Przeciętne miesięczne d o t o w a n i e tych m i e s z k a ń w y n o s i przeszło 200 d o l a r ó w . M a m y t u z n o w u d o czynienia z d z i a ł a n i e m „ p r a w a a d m i n i s t r a c j i " . P r o g r a m o d n o w y m i a s t z o s t a ł przyjęty w celu likwidacji s l u m s ó w , o w y c h „siedlisk miejskiej n ę d z y " . R z ą d subsydiuje n a b y w a n i e i oczy­ szczanie t e r e n ó w p o d o d n o w ę i u d o s t ę p n i a większość z nich prywat­ n y m p r z e d s i ę b i o r c o m b u d o w l a n y m p o sztucznie niskich c e n a c h . T a k r e a l i z o w a n a o d n o w a niszczy „ c z t e r y d o m y , w większości z a j m o w a n e przez c z a r n y c h , w z a m i a n za j e d e n z b u d o w a n y na n o w o i p r z e z n a c z o ­ ny w większości dla białych o ś r e d n i c h i w y s o k i c h d o c h o d a c h . " 1 8 P o ­ p r z e d n i m i e s z k a ń c y z m u s z e n i są p r z e n o s i ć się gdzie indziej, przekształ­ cając kolejne t e r e n y w „siedliska miejskiej n ę d z y " . C a ł y p r o g r a m z d o b y ł j u ż sobie trafne n a z w y „ p r z e p r o w a d z k i s l u m s ó w " i „ p r z e p r o ­ w a d z k i M u r z y n ó w " , * j a k określają go jego krytycy. N i e u b o d z y korzystają głównie n a r z ą d o w y m b u d o w n i c t w i e miesz­ k a n i o w y m i o d n o w i e m i a s t . K o r z y s t a j ą właściciele t e r e n ó w z a k u p y w a ­ n y c h p o d t o b u d o w n i c t w o l u b p r z e z n a c z o n y c h d o o d n o w y ; korzystają r o d z i n y o ś r e d n i c h i w y s o k i c h d o c h o d a c h , k t ó r e są w stanie wynająć k o s z t o w n e m i e s z k a n i a l u b n a w e t d o d a t k o w e , o b o k swych podmiejs­ kich siedzib, a p a r t a m e n t y w b u d y n k a c h z b u d o w a n y c h na miejscu nisk o c z y n s z o w y c h b l o k ó w , k t ó r e zostały o d n o w i o n e w t e n s p o s ó b , że zniknęły w ogóle z p o w i e r z c h n i ; korzystają p r z e d s i ę b i o r c y b u d o w l a n i i u ż y t k o w n i c y c e n t r ó w h a n d l o w y c h w y b u d o w a n y c h na t e r e n a c h miej­ skich; korzystają wreszcie t a k i e instytucje, j a k u n i w e r s y t e t y i kościoły, k t ó r e p o t r a f i ą w y k o r z y s t a ć p r o j e k t y o d n o w y miejskiej d o p o l e p s z e n i a swojego sąsiedztwa. W niedawno opublikowanym Journal s t w i e r d z o n o , że

artykule

wstępnym

w

Wall

Street

Federalna Komisja Handlu (FTC) dokonała przeglądu rządowej polityki budowla­ nej i doszła do wniosku, że kieruje nią coś więcej niż czysty altruizm. W raporcie na temat prowadzonej przez siebie działalności F T C ujawnia, że głównymi zaintere­ sowanymi polityką budowlaną zdają się być ludzie zarabiający na budowaniu do­ mów: przedsiębiorcy budowlani, bankierzy, związki zawodowe, dostawcy materia­ łów itd. Natomiast po wzniesieniu budynków zarówno oni, jak i rząd przestają się nimi interesować. W efekcie F T C narzeka na jakość budownictwa w ramach pro* Gra słów. W oryginale: „urban renewal" oraz „slum removal" i „Negro removal".

do

grobu

107

gramów federalnych, na przeciekające dachy, nieodpowiednie instalacje gazowe 19 i wodno-kanalizacyjne, złe fundamenty itd. W międzyczasie zaś, b l o k i n i s k o c z y n s z o w e , n a w e t jeśli nie są b u r z o ­ ne z r o z m y s ł e m , niszczeją z u w a g i na k o n t r o l ę c z y n s z ó w i t y m p o d o b ­ ne środki.

Opieka

medyczna

M e d y c y n a jest tą dziedziną opieki społecznej, w k t ó r e j r z ą d zaczął najpóźniej o d g r y w a ć z n a c z n ą rolę. Przez długi czas w ł a d z e s t a n o w e , l o k a l n e i w mniejszym s t o p n i u rząd federalny z a j m o w a ł y się o g ó l n y m i k w e s t i a m i z d r o w o t n o ś c i (higiena, c h o r o b y z a k a ź n e itd.) i d o s t a r c z a ­ n i e m u r z ą d z e ń s a n i t a r n y c h . P o z a t y m rząd federalny o t a c z a ł opieką m e d y c z n ą w o j s k o w y c h i w e t e r a n ó w . J e d n a k ż e j u ż w r o k u 1960 cywil­ ne w y d a t k i r z ą d o w e na cele z d r o w i a (tzn. z p o m i n i ę c i e m w o j s k o w y c h i w e t e r a n ó w ) wynosiły p r a w i e 5 m i l i a r d ó w d o l a r ó w , czyli t r o c h ę p o ­ n a d 1 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o . Po w p r o w a d z e n i u w r o k u 1965 p r o g r a m ó w p o m o c y i opieki m e d y c z n e j ( M e d i c a i d i M e d i c a r e ) w y d a t ­ ki p a ń s t w a na te cele zaczęły b a r d z o s z y b k o r o s n ą ć , osiągając k w o t ę 68 m i l i a r d ó w d o l a r ó w w r o k u 1977. S t a n o w i to o k o ł o 4,5 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o . U d z i a ł p a ń s t w a w ogólnej sumie w y d a t k ó w n a cele z d r o w o t n e p r a w i e się p o d w o i ł , z 25 p r o c e n t w r o k u 1960 do 42 p r o c e n t w r o k u 1977. A g ł o ś n e ż ą d a n i a , by r z ą d federalny jeszcze bardziej u a k t y w n i ł się n a t y m p o l u nie ustają. P r e z y d e n t C a r t e r p o p a r ł też, aczkolwiek w o g r a n i c z o n y m zakresie (z u w a g i na b a r i e r y finan­ sowe), k o n c e p c j ę p a ń s t w o w e g o ubezpieczenia z d r o w o t n e g o . N a t o ­ m i a s t s e n a t o r a E d w a r d a M . K e n n e d y ' e g o nie h a m u j ą n a w e t względy finansowe; jest o n z w o l e n n i k i e m u s t a n o w i e n i a c a ł k o w i t e j o d p o w i e ­ dzialności p a ń s t w a z a o p i e k ę m e d y c z n ą obywateli. N a d z w y c z a j n y m w y d a t k o m r z ą d o w y m towarzyszył szybki w z r o s t p r y w a t n y c h u b e z p i e c z e ń z d r o w o t n y c h . W okresie 1965-1977 w y d a t k i o g ó ł e m na opiekę m e d y c z n ą , liczone u d z i a ł e m w d o c h o d z i e n a r o d o ­ w y m , uległy p o d w o j e n i u . W z r o s ł o t a k ż e w y p o s a ż e n i e służby z d r o w i a , lecz nie t a k b a r d z o j a k w y d a t k i n a nią samą. N i e u n i k n i o n y m tego s k u t k i e m był g w a ł t o w n y w z r o s t cen u s ł u g m e d y c z n y c h o r a z d o c h o d ó w lekarzy i i n n y c h o s ó b świadczących o p i e k ę m e d y c z n ą . Rząd odpowiedział na to, próbując uregulować przepisami zasady d z i a ł a n i a służby z d r o w i a i p o h a m o w a ć w z r o s t o p ł a t p o b i e r a n y c h przez l e k a r z y i szpitale. Było to logiczne. S k o r o wydaje on p i e n i ą d z e p o d a t -

108

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

n i k ó w , ma p r a w o i o b o w i ą z e k troszczyć się o t o , co za nie o t r z y m u j e . K t o płaci, m a p r a w o w y m a g a ć . Jeśli w s z a k ż e t e n t r e n d będzie p o s t ę ­ p o w a ć , n i e u n i k n i o n y m r e z u l t a t e m będzie u s p o ł e c z n i o n a m e d y c y n a . P a ń s t w o w e ubezpieczenie z d r o w o t n e jest k o l e j n y m p r z y k ł a d e m b a ­ ł a m u t n e g o n a z e w n i c t w a . N i e istnieje w t a k i m systemie związek - j a k to ma miejsce w p r z y p a d k u u b e z p i e c z e ń p r y w a t n y c h - m i ę d z y o p ł a t a ­ mi a w a r t o ś c i ą świadczeń, do k t ó r y c h uzyskuje się p r a w o . W d o d a t k u system nie m a z a p e w n i ć „ n a r o d o w e g o z d r o w i a " , c o jest w y r a ż e n i e m m y l ą c y m , lecz usługi m e d y c z n e m i e s z k a ń c o m kraju. T y m z a t e m , co się n a m faktycznie p r o p o n u j e , jest system u s p o ł e c z n i o n e j m e d y c y n y . J a k n a p i s a ł w y b i t n y szwedzki lekarz i szef w y d z i a ł u m e d y c z n e g o w j e d n y m z e z n a n y c h szwedzkich szpitali, d r G u n n a r Biórck: Układ, w jakim przez tysiąclecia funkcjonowała medycyna, polegał na tym, że pac­ jent był zarówno klientem jak i pracodawcą lekarza. Obecnie zaś państwo, w ten czy inny sposób, oświadcza, że jest pracodawcą lekarzy i w związku z tym ono jest władne określać warunki wykonywania przez lekarza jego zawodu. Warunki te mo­ gą nie ograniczać się - i ostatecznie nie będą - tylko do kwestii godzin pracy, płac i zatwierdzania leków. Mogą one naruszać całokształt relacji pacjent-lekarz. (...) Jeśli już dzisiaj nie będzie się z tym walczyć i jeśli się tej walki nie wygra, nie będzie już o co walczyć jutro. 2 0 A m e r y k a ń s c y rzecznicy u s p o ł e c z n i o n e j m e d y c y n y - by określić wła­ ściwą n a z w ą s p r a w ę , o k t ó r ą walczą - wymieniają zwykle Wielką Bry­ t a n i ę , a od n i e d a w n a K a n a d ę , j a k o p r z y k ł a d y s u k c e s u w tej dziedzinie. D o ś w i a d c z e n i a k a n a d y j s k i e są j e d n a k zbyt świeże, by m o g ł y p o s ł u ż y ć za o d p o w i e d n i test - większość n o w y c h m i o t e ł d o b r z e z a m i a t a z p o ­ c z ą t k u - c h o ć i t a m wyłaniają się j u ż pierwsze t r u d n o ś c i . N a t o m i a s t brytyjska N a r o d o w a S ł u ż b a Z d r o w i a d z i a ł a przeszło trzydzieści lat i jej wyniki m o g ą b y ć rzeczywiście rozstrzygające. I to jest w ł a ś n i e bez w ą t p i e n i a przyczyną, d l a c z e g o w s k a z u j ą c p r z y k ł a d y d o b r e g o funkcjo­ n o w a n i a p r o p o n o w a n e g o s y s t e m u o p i e k i m e d y c z n e j , zastępuje się d o ­ świadczenia brytyjskie - k a n a d y j s k i m i . Angielski l e k a r z d r M a x G a m m o n poświęcił pięć lat s t u d i o w a n i u brytyjskiej służby z d r o w i a . W swo­ i m s p r a w o z d a n i u z g r u d n i a 1976 r o k u n a p i s a ł : „ N a r o d o w a S ł u ż b a Z d r o w i a p r z y n i o s ł a system p a ń s t w o w e g o , s c e n t r a l i z o w a n e g o finanso­ w a n i a i n a d z o r u świadczeń faktycznie wszystkich u s ł u g m e d y c z n y c h w kraju. System f i n a n s o w a n i a i świadczenia opieki m e d y c z n e j o p a r t y na zasadzie d o b r o w o l n o ś c i , k t ó r y wykształcił się w Anglii w ciągu d w ó c h ubiegłych stuleci, z o s t a ł p r a w i e c a ł k o w i c i e w y e l i m i n o w a n y . Is­ tniejący n a t o m i a s t system p r z y m u s o w y z r e o r g a n i z o w a n o i u c z y n i o n o praktycznie powszechnym".

Od kołyski do grobu

109

G a m m o n stwierdził t a k ż e : „ W ciągu pierwszych t r z y n a s t u lat funk­ c j o n o w a n i a N a r o d o w e j S ł u ż b y Z d r o w i a nie w y b u d o w a n o faktycznie ż a d n e g o n o w e g o szpitala, a obecnie, w r o k u 1976, jest w Wielkiej Brytanii mniej łóżek szpitalnych niż w lipcu 1948 r o k u , k i e d y to N a ­ r o d o w a S ł u ż b a Z d r o w i a przyjęła n a siebie t e o b o w i ą z k i . " 2 1 Od siebie d o d a ć m o ż e m y , że dwie trzecie z t y c h łóżek mieści się w s z p i t a l a c h w y b u d o w a n y c h p r z e d r o k i e m 1900 przez p r y w a t n ą służbę z d r o w i a , z p r y w a t n y c h pieniędzy. Badania dra G a m m o n a doprowadziły go do sformułowania kon­ cepcji, k t ó r ą n a z w a ł teorią b i u r o k r a t y c z n e g o z a s t ę p s t w a . G ł o s i o n a , ż e im b a r d z i e j o r g a n i z a c j a jest z b i u r o k r a t y z o w a n a , w t y m w i ę k s z y m sto­ p n i u p r a c e b e z u ż y t e c z n e zajmują miejsce p r a c p o ż y t e c z n y c h . Jest t o ciekawe rozwinięcie j e d n e g o z p r a w P a r k i n s o n a . T e o r i ę t ę G a m m o n ilustruje d a n y m i o u s ł u g a c h s z p i t a l n y c h w Wielkiej Brytanii w okresie 1965-1973. W ciągu tych o ś m i u lat p e r s o n e l szpitalny wzrósł o g ó ł e m 0 28 p r o c e n t , n a t o m i a s t o b s ł u g a a d m i n i s t r a c y j n a i b i u r o w a o 51 p r o ­ c e n t ! „ P r o d u k c j a " , m i e r z o n a przeciętną liczbą c o d z i e n n i e zajmowa­ n y c h łóżek, spadla o 11 p r o c e n t . Ale nie n a s t ą p i ł o to z p o w o d u b r a k u p a c j e n t ó w . P r z e z cały t e n czas o k o ł o 600 tysięcy o s ó b c z e k a ł o n a miej­ sce w szpitalu. Wiele z n i c h m u s i a ł o l a t a m i c z e k a ć na o p e r a c j e , k t ó r e służba z d r o w i a określiła j a k o n i e k o n i e c z n e l u b m o g ą c e z a c z e k a ć . Z brytyjskiej służby z d r o w i a l e k a r z e uciekają. L i c z b a lekarzy emig­ rujących c o r o k u z Anglii d o i n n y c h k r a j ó w s t a n o w i j e d n ą trzecią opuszczających szkoły m e d y c z n e . I n n y m o b j a w e m n i e z a d o w o l e n i a z publicznej służby z d r o w i a jest g w a ł t o w n y o s t a t n i o w z r o s t p r y w a t ­ nych praktyk medycznych, prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych, p r y w a t n y c h szpitali o r a z lecznic. W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h w y t a c z a się d w a g ł ó w n e a r g u m e n t y za w p r o w a d z e n i e m u s p o ł e c z n i o n e j m e d y c y n y ; pierwszy głosi, ż e k o s z t y leczenia p r z e k r a c z a j ą możliwości finansowe większości A m e r y k a n ó w ; d r u g i , że u s p o ł e c z n i e n i e w j a k i ś s p o s ó b te koszty zmniejszy. T e n ostat­ n i m o ż e m y o d r z u c i ć o d ręki, p r z y n a j m n i e j d o chwili, a ż k t o ś p o d a p r z y k ł a d działalności p r o w a d z o n e j oszczędniej przez p a ń s t w o aniżeli przez p r y w a t n e p r z e d s i ę b i o r s t w o . Jeśli zaś idzie o pierwszy, to ludzie 1 t a k m u s z ą o p ł a c a ć , w t e n czy i n n y s p o s ó b , k o s z t y leczenia. P r o b l e m d o t y c z y t y l k o t e g o , czy mają płacić s a m i , czy też k o r z y s t a ć z p o ś r e d n i ­ c t w a r z ą d o w y c h b i u r o k r a t ó w , k t ó r z y w y t n ą dla siebie z t y t u ł u tego p o ś r e d n i c t w a s p o r ą d z i a ł k ę na p ł a c e i i n n e w y d a t k i . W k a ż d y m razie koszt n o r m a l n e j o p i e k i lekarskiej z u p e ł n i e d o b r z e mieści się w m o ż l i w o ś c i a c h f i n a n s o w y c h większości r o d z i n a m e r y k a ń ­ skich. P r y w a t n y system u b e z p i e c z e ń u m o ż l i w i a zaś r a d z e n i e sobie, gdy

110

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

t r z e b a p o n i e ś ć w y d a t k i wyższe o d p r z e c i ę t n y c h . J u ż t e r a z 9 0 p r o c e n t wszystkich r a c h u n k ó w szpitalnych p ł a c o n y c h jest nie b e z p o ś r e d n i o przez p a c j e n t ó w . M o g ą oczywiście mieć miejsce p r z y p a d k i zupełnie w y j ą t k o w e g o u b ó s t w a i t u t a j p o m o c - p r y w a t n a czy p u b l i c z n a - m o ż e być rzeczywiście w s k a z a n a . Ale udzielenie p o m o c y w nielicznych przy­ p a d k a c h n ę d z y nie u s p r a w i e d l i w i a c h y b a w r z u c a n i a wszystkich oby­ wateli d o j e d n e g o w o r k a . A b y mieć pojęcie p r o p o r c j i z w r ó ć m y u w a g ę , ż e g l o b a l n e w y d a t k i n a p r y w a t n ą i p a ń s t w o w ą o p i e k ę m e d y c z n ą w y n o s z ą mniej niż dwie trze­ cie w y d a t k ó w n a m i e s z k a n i a , trzy c z w a r t e w y d a t k ó w j a k i e p o n o s i m y na s a m o c h o d y i t y l k o d w a i p ó ł r a z a więcej od w y d a t k ó w na a l k o h o l i t y t o ń , k t ó r e bez w ą t p i e n i a powiększają lekarskie r a c h u n k i . W n a s z y m p r z e k o n a n i u nie istnieje ż a d n a racja p r z e m a w i a j ą c a za u s p o ł e c z n i o n ą m e d y c y n ą . Przeciwnie, r z ą d o d g r y w a j u ż i t a k za wielką rolę w tej dziedzinie. J a k a k o l w i e k dalsza j e g o e k s p a n s j a na t y m p o l u s t a n ę ł a b y w ostrej sprzeczności z i n t e r e s a m i p a c j e n t ó w , lekarzy i całe­ go p e r s o n e l u m e d y c z n e g o . I n n y a s p e k t opieki lekarskiej - w y d a w a n i e l e k a r z o m licencji u p r a w n i a j ą c y c h do w y k o n y w a n i a z a w o d u i o p i e r a ­ jącej się n a t y m w ł a d z y , j a k ą p o s i a d a A m e r y k a ń s k i e Stowarzyszenie Medyczne, będziemy omawiać w rozdziale 8, z a t y t u ł o w a n y m „ K t o ochrania pracownika?".

PAŃSTWO OPIEKUŃCZE - G D Z I E T K W I BŁĄD? D l a c z e g o wszystkie p r o g r a m y są t a k nieskuteczne? Ich cele są prze­ cież h u m a n i t a r n e i szlachetne. D l a c z e g o więc nie zostały osiągnięte? Świt n o w e j ery w y d a w a ł się w s z y s t k i m obiecujący. L u d z i , k t ó r z y mieli k o r z y s t a ć ze świadczeń b y ł o niewielu, p o d a t n i k ó w , k t ó r z y mieli je finansować m n ó s t w o , t a k więc k a ż d y płacił m a ł ą s u m ę i z a p e w n i a ł o w y m nielicznym p o t r z e b u j ą c y m w y s o k i e świadczenia. G d y j e d n a k p r o g r a m y opieki społecznej zaczęły się r o z r a s t a ć , p r o p o r c j e się o d m i e ­ niły. O b e c n i e p ł a c i m y wszyscy, p r z e k ł a d a j ą c z j e d n e j do drugiej kie­ szeni a l b o pieniądze, a l b o coś, c o m o ż n a z a nie k u p i ć . P r o s t a kwalifikacja w y d a t k ó w p o k a z u j e , d l a c z e g o ten p r o c e s d o p r o ­ wadził d o t a k n i e p o ż ą d a n y c h r e z u l t a t ó w . K i e d y wydajemy pieniądze, mogą to być nasze własne pieniądze lub cudze; m o ż e m y je wydać z po­ ż y t k i e m dla siebie l u b dla k o g o ś i n n e g o . P o ł ą c z e n i e tych d w ó c h p a r a l t e r n a t y w daje w sumie cztery w a r i a n t y , p r z e d s t a w i o n e w skrócie w następującej t a b e l i : 2 2

Od kołyski

do grobu

WYDAJEMY PIENIĄDZE N a kogo wydajemy n a siebie

na kogoś innego

nasze własne

1

2

kogoś innego

3

4

Czyje p i e n i ą d z e

Wariant 1 o k r e ś l a sytuację, gdy w y d a j e m y na siebie n a s z e w ł a s n e p i e n i ą d z e . R o b i m y n a p r z y k ł a d z a k u p y w s u p e r s a m i e . M a m y zdecy­ d o w a n i e silny b o d z i e c , a b y oszczędnie w y d a w a ć i m a k s y m a l n i e d u ż o otrzymywać za każdego wydanego dolara. Wariant 2 o d p o w i a d a sytuacji, gdy wydajemy w ł a s n e p i e n i ą d z e na k o g o ś i n n e g o . R o b i m y z a k u p y g w i a z d k o w e lub k u p u j e m y p r e z e n t y u r o d z i n o w e . M a m y t a k s a m o silny, j a k w w a r i a n c i e 1, bodziec, a b y w y d a w a ć oszczędnie, ale j u ż nie t a k silny, by o t r z y m y w a ć w z a m i a n za w y d a n e d o l a r y ich p e ł n ą r ó w n o w a r t o ś ć , p r z y n a j m n i e j w e d ł u g o s ą d u o s o b y , k t ó r ą o b d a r o w u j e m y . C h c e m y oczywiście d o s t a ć coś, co jej się s p o d o b a , p o d w a r u n k i e m j e d n a k , ż e s p r a w i t o d o b r e w r a ż e n i e i nie zajmie n a m zbyt d u ż o czasu i wysiłku. ( G d y b y faktycznie n a s z y m głów­ n y m celem b y ł o , a b y o b d a r o w a n y m ó g ł o t r z y m a ć m a k s i m u m z a k a ż d e ­ go d o l a r a , d a l i b y ś m y mu g o t ó w k ę zamieniając w a r i a n t 2 na w a r i a n t 1). Wariant 3 d o t y c z y sytuacji, gdy w y d a j e m y c u d z e p i e n i ą d z e na sie­ bie, n a p r z y k ł a d j e m y o b i a d n a r a c h u n e k f i r m y . N i e m a m y w ó w c z a s silnego b o d ź c a , a b y r a c h u n e k był niski, ale m a m y silny b o d z i e c , a b y o t r z y m a ć za n a s z e p i e n i ą d z e coś, co jest ich w a r t e . Wariant 4 m ó w i o sytuacji, gdy wydajemy nie swoje p i e n i ą d z e na k o g o ś i n n e g o , n p . p ł a c i m y z r a c h u n k u f i r m y z a czyjś o b i a d . M a m y w ó w c z a s niewielką s k ł o n n o ś ć z a r ó w n o d o o s z c z ę d n e g o w y d a w a n i a , j a k i do tego, a b y n a s z gość zjadł możliwie najlepszy w e d ł u g niego o b i a d . Jeśli j e d n a k j e m y r a z e m z n i m , o b i a d staje się p o ł ą c z e n i e m w a r i a n t u 3 i 4. M a m y w t e d y silny b o d z i e c , a b y d o g o d z i ć w ł a s n y m g u s t o m , n a w e t k o s z t e m n a s z e g o gościa. Wszystkie p r o g r a m y opieki społecznej s t a n o w i ą a l b o realizację wa­ r i a n t u 3 ( n a p r z y k ł a d u b e z p i e c z e n i a społeczne w y p ł a c a n e są w g o t ó w -

112

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

ce i o t r z y m u j ą c y ją m o ż e w y d a ć p i e n i ą d z e na co chce), a l b o s t a n o w i ą realizację w a r i a n t u 4 ( n a p r z y k ł a d r z ą d o w e b u d o w n i c t w o m i e s z k a n i o ­ we). W y j ą t k i e m są p r o g r a m y z w a r i a n t u 4, k t ó r e mają j e d n ą cechę w s p ó l n ą z w a r i a n t e m 3. Są to m i a n o w i c i e te p r z y p a d k i , gdy b i u r o k r a c i a d m i n i s t r u j ą c y p r o g r a m e m b i o r ą t a k ż e u d z i a ł w obiedzie. ( N a w i a s e m m ó w i ą c , w p r z y p a d k u wszystkich p r o g r a m ó w z w a r i a n t u 3 b i u r o k r a c i znajdują się zawsze w ś r ó d tych, k t ó r z y korzystają na n i c h osobiście). W n a s z y m p r z e k o n a n i u , właśnie te o p i s a n e m e t o d y w y d a w a n i a pie­ n i ę d z y w r a m a c h opieki społecznej są g ł ó w n y m ź r ó d ł e m jej w a d . U s t a w o d a w c y uchwalają w y d a t k i z nie swoich pieniędzy. Ci, k t ó r z y wybierają u s t a w o d a w c ó w , w p e w n y m sensie głosują n a d s p o s o b e m w y d a w a n i a swych w ł a s n y c h pieniędzy na siebie s a m y c h , ale nie jest ito m e t o d a b e z p o ś r e d n i e g o d e c y d o w a n i a o p i s a n a w w a r i a n c i e 1. Z w i ą z e k m i ę d z y p o d a t k a m i p ł a c o n y m i przez j e d n o s t k ę a w y d a t k a m i , n a j a k i e o n a głosuje, jest z u p e ł n i e luźny. W p r a k t y c e w y b o r c y , p o d o b n i e j a k i u s t a w o d a w c y , mają s k ł o n n o ś ć do u z n a w a n i a , że to inni opłacają p r o g r a m y , na k t ó r e ci d r u d z y głosują w p r o s t a pierwsi p o ś r e d n i o . Biu­ r o k r a c i zarządzający p r o g r a m a m i t a k ż e wydają nie swoje p i e n i ą d z e . N i c więc d z i w n e g o , że ł ą c z n a s u m a t y c h w y d a t k ó w r o ś n i e w t e m p i e p r z y p o m i n a j ą c y m eksplozję. B i u r o k r a c i wydają nie swoje p i e n i ą d z e i nie na siebie s a m y c h . T y l k o l u d z k a d o b r o ć , nie zaś z n a c z n i e silniejszy i bardziej n i e z a w o d n y b o ­ dziec w p o s t a c i w ł a s n e g o interesu, m o ż e ich n a k ł o n i ć , by w y d a w a l i je najkorzystniej z p u n k t u w i d z e n i a o t r z y m u j ą c y c h p o m o c . I to jest właś­ nie p o w ó d , dlaczego m a m y o l b r z y m i e m a r n o t r a w s t w o tych w y d a t k ó w i d l a c z e g o są o n e n i e s k u t e c z n e . Lecz to jeszcze nie wszystko. M o ż l i w o ś ć d o s t a n i a czyichś pieniędzy kusi. I wielu, włączając w to b i u r o k r a t ó w a d m i n i s t r u j ą c y c h p r o g r a m a ­ m i , będzie je p r ó b o w a ł o z a t r z y m a ć dla siebie i nie p o z w o l i ć im od­ p ł y n ą ć d o c u d z y c h kieszeni. R o d z i się więc silna p o k u s a d o oszukiwa­ n i a i k o r u p c j i . N i e zawsze m o ż n a się jej o p r z e ć l u b ją u d a r e m n i ć . L u d z i e , k t ó r z y zaś o p r ą się tej p o k u s i e , b ę d ą u ż y w a ć legalnych środ­ k ó w , by k i e r o w a ć te p i e n i ą d z e do w ł a s n y c h kieszeni. Będą starali się p r z e f o r s o w a ć sprzyjające im u s t a w o d a w s t w o i k o r z y s t n e przepisy. B i u r o k r a c i zarządzający p r o g r a m a m i b ę d ą się d o m a g a ć lepszych p ł a c i większych d o c h o d ó w u b o c z n y c h , co jest t y m łatwiejsze do u z y s k a n i a , im większe są s a m e p r o g r a m y . P r ó b y k i e r o w a n i a w y d a t k ó w r z ą d o w y c h d o własnej kieszeni r o d z ą d w a zjawiska, k t ó r e nie s ą n a pierwszy r z u t o k a c a ł k i e m z r o z u m i a ł e . P o pierwsze, m o ż n a n i m i w y t ł u m a c z y ć , c z e m u tyle p r o g r a m ó w przy­ nosi korzyści g r u p o m o ś r e d n i c h i wyższych d o c h o d a c h , a nie u b o g i m ,

Od kołyski

do

grobu

113

d l a k t ó r y c h s ą r z e k o m o p r z e z n a c z o n e . O t ó ż b i e d n y m n a d e r często b r a k u j e nie t y l k o umiejętności c e n i o n y c h n a r y n k u , lecz t a k ż e umiejęt­ ności n i e z b ę d n y c h do skutecznej walki politycznej o fundusze. Jeśli mający najlepsze intencje r e f o r m a t o r z y , k t ó r z y m o g l i b y i m p o m ó c w u z y s k a n i u j u ż u s t a n o w i o n y c h ś r o d k ó w o p i e k i społecznej, zaczynają z a m i a s t t e g o walczyć o n a s t ę p n e reformy, b i e d n i p o z o s t a w i e n i są sa­ m y m sobie i p r a w i e zawsze g ó r ę n a d n i m i b i o r ą g r u p y , k t ó r e w y k a z a ł y większą z d o l n o ś ć w w y z y s k i w a n i u n a d a r z a j ą c y c h się okazji. D r u g i e zjawisko p o l e g a na t y m , że k o r z y ś ć n e t t o , j a k ą z t r a n s f e r u pieniędzy o t r z y m u j ą ci, dla k t ó r y c h są o n e p r z e z n a c z a n e , jest mniejsza o d globalnej s u m y t r a n s f e r u . S k o r o m o ż n a p r z e c h w y c i ć czyjeś 100 d o ­ l a r ó w , o p ł a c a się w t y m celu w y d a ć z w ł a s n y c h pieniędzy k w o t ę do 100 d o l a r ó w . K o s z t y p o n o s z o n e celem w y w a r c i a presji n a u s t a w o d a w ­ c ó w , r z ą d o w e komisje regulacyjne, k a m p a n i e p o l i t y c z n e i m n ó s t w o innych działań są czystym m a r n o t r a w s t w e m . Traci podatnik, który za to w s z y s t k o płaci, ale n i c z t e g o nie m a . K o s z t y te m u s z ą być odjęte o d globalnej s u m y t r a n s f e r u i d o p i e r o r ó ż n i c a s t a n o w i k o r z y ś ć n e t t o . K o s z t y t e m o g ą być r ó w n i e ż c z a s a m i wyższe o d g l o b a l n e g o transferu, co p r z y n o s i w ó w c z a s n e t t o s t r a t ę , a nie korzyści. Te zjawiska, p o w s t a j ą c e na tle z a b i e g ó w o r z ą d o w e subsydia, p o m a ­ gają t a k ż e wyjaśnić wzrastającą presję na c o r a z większe w y d a t k i i c o r a z większe p r o g r a m y . K i e d y p r z y p o m o c y p i e r w o t n i e w p r o w a d z o n y c h ś r o d k ó w nie udaje się o s i ą g n ą ć z a m i e r z o n y c h celów, pełni d o b r y c h intencji r e f o r m a t o r z y , k t ó r z y o nie w y s t ę p o w a l i , d o c h o d z ą do w n i o s k u , że nie z o s t a ł o jeszcze z r o b i o n e w y s t a r c z a j ą c o wiele i r o z p o c z y n a j ą za­ biegi o w p r o w a d z e n i e d o d a t k o w y c h p r o g r a m ó w . Z d o b y w a j ą w o w y c h s t a r a n i a c h s o j u s z n i k ó w w ś r ó d tych, k t ó r y m m a r z y się k a r i e r a b i u r o k r a ­ ty z a r z ą d z a j ą c e g o p r o g r a m e m i w ś r ó d ludzi p r z e k o n a n y c h , że b ę d ą m o g l i z pieniędzy na te p r o g r a m y u s z c z k n ą ć coś dla siebie. C z w a r t y w a r i a n t s p o s o b u w y d a w a n i a pieniędzy p r o w a d z i t a k ż e d o k o r u m p o w a n i a ludzi w e ń w p l ą t a n y c h . Wszystkie p r o g r a m y t e g o r o ­ dzaju dają n i e k t ó r y m s p o s o b n o ś ć d e c y d o w a n i a o t y m , co jest d o b r e dla i n n y c h . W k o n s e k w e n c j i jednej g r u p i e w p a j a n e jest p o c z u c i e b o ­ skiej n i e o m a l ż e w ł a d z y , a drugiej - dziecięcej wręcz zależności. Z d o l ­ n o ś ć bycia n i e z a l e ż n y m i z d o l n o ś ć p o d e j m o w a n i a w ł a s n y c h decyzji z a n i k a przez b r a k jej u ż y w a n i a . T a k więc d o m a r n o w a n i a pieniędzy i n i e m o ż n o ś c i o s i ą g a n i a z a m i e r z o n y c h celów d o c h o d z i jeszcze r o z k ł a d m o r a l n e j k o n s t r u k c j i spajającej uczciwe s p o ł e c z e ń s t w o . T e s a m e s k u t k i niesie i n n y jeszcze p r o d u k t u b o c z n y trzeciego i c z w a r t e g o s p o s o b u w y d a w a n i a pieniędzy. Jeśli p o m i n ą ć d o b r o w o l n e d a r y , czyjeś p i e n i ą d z e m o ż n a w y d a w a ć t y l k o z a b r a w s z y j e k o m u ś

114

Od kołyski

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

u p r z e d n i o . Czyni t a k właśnie r z ą d . Użycie p r z y m u s u s t a n o w i więc sa­ mą istotę p a ń s t w a o p i e k u ń c z e g o - zły ś r o d e k , k t ó r y p r o w a d z i do spa­ czenia d o b r y c h celów. Jest t o t a k ż e p o w o d e m t a k p o w a ż n e g o zagroże­ nia dla naszej wolności ze s t r o n y p a ń s t w a o p i e k u ń c z e g o .

C O P O W I N N O BYĆ Z R O B I O N E P r z e d e wszystkim większość o b e c n y c h p r o g r a m ó w opieki społecznej nie p o w i n n a była być nigdy u s t a n o w i o n a . G d y ich nie b y ł o , wielu ludzi u z a l e ż n i o n y c h t e r a z o d n i c h p o l e g a ł o b y n a s a m y c h sobie z a m i a s t tkwić p o d p a ń s t w o w ą kuratelą. N a k r ó t k ą m e t ę p o z o s t a w i e n i e ludzi bez a l t e r n a t y w y w o b e c ich niskiej p ł a c y i nieatrakcyjnej p r a c y m o ż e się w y d a ć o k r u t n e . Ale na dłuższą m e t ę b y ł o b y to o wiele bardziej h u m a n i t a r n e . J e d n a k ż e b i o r ą c p o d u w a g ę , ż e p r o g r a m y opieki spo­ łecznej istnieją, nie m o ż n a ich po p r o s t u z d n i a na dzień s k a s o w a ć . P o t r z e b n y jest n a t o m i a s t s p o s ó b , a b y złagodzić przejście z miejsca, w k t ó r y m j e s t e ś m y do miejsca, w k t ó r y m chcielibyśmy się znaleźć, s p o s ó b p o m o c y l u d z i o m u z a l e ż n i o n y m dziś od opieki społecznej i jed­ nocześnie s p o s ó b p o p i e r a n i a s y s t e m a t y c z n e g o transferu ludzi z list za­ siłków - na listy p ł a c . T a k i p r o g r a m przejściowy z o s t a ł j u ż z a p r o p o n o w a n y . J e g o realiza­ cja m o g ł a b y w z m o c n i ć i n d y w i d u a l n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć , z a k o ń c z y ć o b e c n y p o d z i a ł n a r o d u n a dwie klasy, z r e d u k o w a ć z a r ó w n o w y d a t k i r z ą d o w e , j a k i b i u r o k r a c j ę , a j e d n o c z e ś n i e r o z p i ą ć siatkę bezpieczeń­ stwa dla k a ż d e g o człowieka, a b y n i k t nie m u s i a ł cierpieć o k r u t n e j nie­ doli. Niestety, realizacja t a k i e g o p r o g r a m u wydaje się dzisiaj niereal­ n a . Z b y t wiele i n t e r e s ó w ideologicznych, politycznych i finansowych stoi m u n a p r z e s z k o d z i e . T y m niemniej w a r t o c h y b a z a r y s o w a ć g ł ó w n e j e g o elementy, nie w o c z e k i w a n i u , że b ę d ą o n e przyjęte w niedalekiej przyszłości, ale by p r z e d s t a w i ć wizję, w j a k i m k i e r u n k u p o w i n n i ś m y z d ą ż a ć . Wizję, k t ó r a b y ł a b y d r o g o w s k a z e m dla n a d c h o d z ą c y c h z m i a n . P r o g r a m t e n m a dwie z a s a d n i c z e s k ł a d o w e . Pierwszą jest r e f o r m a o b e c n e g o systemu opieki społecznej, polegająca n a z a s t ą p i e n i u wielu szczegółowych p r o g r a m ó w - j e d n y m k o m p l e k s o w y m p r o g r a m e m uzu­ pełnień d o c h o d ó w w g o t ó w c e . Jest t o p r o j e k t n e g a t y w n e g o p o d a t k u dochodowego połączonego z pozytywnym podatkiem dochodowym. D r u g ą s k ł a d o w ą jest r o z s u p ł a n i e węzła ubezpieczeń społecznych, t a k by wypełnić o b e c n e z o b o w i ą z a n i a i s t o p n i o w o w y m a g a ć od ludzi, by sami czynili s t a r a n i a w celu zabezpieczenia sobie e m e r y t u r y .

do grobu

115

T a k a k o m p l e k s o w a r e f o r m a z r e a l i z o w a ł a b y skutecznie i bardziej h u m a n i t a r n i e t o , c o o b e c n y system opieki społecznej w y k o n u j e nie­ skutecznie i n i e h u m a n i t a r n i e . G w a r a n t o w a ł a b y m i n i m u m dla wszyst­ kich p o t r z e b u j ą c y c h , bez względu n a przyczyny, k t ó r e ich d o obecnej sytuacji d o p r o w a d z i ł y i p o w o d o w a ł a j e d n o c z e ś n i e m i n i m u m s z k ó d w ich c h a r a k t e r z e , niezależności o r a z p r a g n i e n i u p o p r a w y swych wa­ runków. Z a s a d n i c z a idea n e g a t y w n e g o p o d a t k u d o c h o d o w e g o jest p r o s t a , s k o r o t y l k o przebijemy się przez z a s ł o n ę d y m n ą , skrywającą p o d s t a ­ w o w e cechy n o r m a l n e g o p o d a t k u d o c h o d o w e g o . T e g o o s t a t n i e g o nie p ł a c i m y wcale d o pewnej k w o t y o s i ą g a n e g o d o c h o d u . Zależy o n a o d wielkości r o d z i n y , w i e k u i od tego, czy m a m y w n a s z y m d o c h o d z i e pozycje, od k t ó r y c h p o d a t k u się nie p o t r ą c a . W s k ł a d o w y c h pozycji w c h o d z ą z w o l n i e n i a osobiste, zasiłki p r z y z n a w a n e o s o b o m o niskich d o c h o d a c h , p o t r ą c e n i a z r y c z a ł t o w a n e ( p r z e c h r z c z o n e o s t a t n i o n a kwo­ t y p r o g u z e r o w e g o ) , s u m y , n a k t ó r e udziela się „ k r e d y t u p o d a t k o w e ­ g o " o r a z wiele jeszcze i n n y c h pozycji d o d a n y c h przez R u b e G o l d b e r g a i j e m u p o d o b n y c h geniuszy, k t ó r z y od j a k i e g o ś czasu wyprawiają sobie harce z p o d a t k i e m od d o c h o d ó w osobistych. Aby uprościć rozważa­ nia, b ę d z i e m y u ż y w a ć angielskiego t e r m i n u „wielkość p r o g o w a d o c h o ­ d u " dla o k r e ś l e n i a górnej s u m y d o c h o d u zwolnionej o d p o d a t k u . Jeżeli czyjś d o c h ó d p r z e k r a c z a wielkość p r o g o w ą , za n a d w y ż k ę pła­ ci się p o d a t e k o stopie z r ó ż n i c o w a n e j w e d ł u g r o z m i a r ó w owej n a d ­ wyżki. Jeżeli j e d n a k d o c h ó d jest mniejszy o d s u m y p r o g o w e j , t o p r z y o b e c n y m systemie r ó ż n i c a m i ę d z y n i m i nie jest b r a n a p o d u w a g ę . P o p r o s t u nie płaci się w t e d y p o d a t k u . 2 3 Jeśli d o c h ó d przez d w a kolejne l a t a r ó w n a ł się a k u r a t w a r t o ś c i p r o ­ gowej, obliczonej dla jakiejś o s o b y , nie płaci o n a p o d a t k u w ż a d n y m z tych lat. P r z y p u ś ć m y j e d n a k , że o s o b a ta z a r o b i ł a tyle s a m o w ciągu d w ó c h lat, ale więcej niż p o ł o w ę ogólnej s u m y o t r z y m a ł a w pierwszym r o k u . W ó w c z a s p o s i a d a j u ż d o c h ó d podlegający o p o d a t k o w a n i u , p o ­ nieważ p r z e k r a c z a on w a r t o ś ć p r o g o w ą . Płaci więc p o d a t e k . W d r u ­ gim r o k u n a t o m i a s t o t r z y m u j e d o c h ó d podlegający „ o p o d a t k o w a n i u n e g a t y w n e m u " , t o znaczy o b l i c z o n a dla tej o s o b y w a r t o ś ć p r o g o w a d o c h o d u , z w o l n i o n a o d p o d a t k u , jest wyższa o d d o c h o d u faktyczne­ go. Z f a k t u j e d n a k n i e w y k o r z y s t a n i a całości s u m y p r o g o w e j nie płyną ż a d n e korzyści. K o ń c z y się więc t y m , iż w ciągu d w ó c h lat płaci się więcej p o d a t k u , niż gdyby t e n s a m d o c h ó d był r ó w n o p o d z i e l o n y p o ­ 24 między d w a l a t a . G d y b y n a t o m i a s t istniał n e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y , o s o b a t a o t r z y m a ł a b y o d r z ą d u pewien p r o c e n t n i e w y k o r z y s t a n e j p r o g o w e j 9 — W o l n y wybór

116

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

k w o t y d o c h o d u . G d y b y był o n r ó w n y s t o p i e p o d a t k u „ p o z y t y w n e g o " , o g ó l n a s u m a p o d a t k ó w z a p ł a c o n y c h n a przestrzeni d w ó c h lat b y ł a b y t a k a s a m a , bez w z g l ę d u n a t o , w j a k i c h p r o p o r c j a c h d w u l e t n i d o c h ó d dzieliłby się p o m i ę d z y p o s z c z e g ó l n e l a t a . K i e d y d o c h ó d p r z e k r a c z a ł b y w a r t o ś ć p r o g o w ą , p ł a c i ł o b y się p o d a ­ tek, k t ó r e g o r o z m i a r y zależałyby o d s t ó p p o d a t k o w y c h n a k ł a d a n y c h n a r ó ż n e wielkości d o c h o d u . K i e d y zaś d o c h ó d b y ł b y mniejszy o d w a r t o ś c i p r o g o w e j , o t r z y m y w a ł o b y się dotację, której wielkość zależa­ ł a b y o d s t ó p dotacji p r z y p i s a n y c h r ó ż n y m w i e l k o ś c i o m niewykorzys­ tanych sum progowych. Negatywny p o d a t e k dochodowy, jak to widać na naszym przykła­ dzie, u w z g l ę d n i a f l u k t u a c j e d o c h o d u . N i e jest t o j e d n a k j e g o g ł ó w n y m z a d a n i e m . P o d s t a w o w y m celem jest b e z p o ś r e d n i e d o s t a r c z e n i e środ­ k ó w g w a r a n t u j ą c y c h każdej r o d z i n i e m i n i m u m d o c h o d o w e , z p o m i ­ nięciem p o t ę ż n e j b i u r o k r a c j i , n a t o m i a s t z z a c h o w a n i e m w d u ż y m sto­ pniu poczucia indywidualnej odpowiedzialności oraz utrzymaniem m o t y w a c j i i do p r a c y , i do z a r a b i a n i a tyle, by z a m i a s t o t r z y m y w a ć d o t a c j e m o ż n a b y ł o s a m e m u płacić p o d a t k i . R o z w a ż m y k o n k r e t n y p r z y k ł a d liczbowy. W r o k u 1978 p r ó g zwol­ nień wynosił 7.200 d o l a r ó w dla c z t e r o o s o b o w e j r o d z i n y , w której n i k t nie p r z e k r o c z y ł sześćdziesiątego p i ą t e g o r o k u życia. Z a ł ó ż m y , że ist­ nieje n e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y i j e g o s t o p a w y n o s i 50 p r o c e n t od niewykorzystanej kwoty progowej. W takim p r z y p a d k u czterooso­ b o w a r o d z i n a nie m a j ą c a w ogóle d o c h o d u kwalifikuje się do o t r z y m a ­ nia dotacji w w y s o k o ś c i 3.600 d o l a r ó w . G d y b y jej c z ł o n k o w i e zaczęli z a r a b i a ć , k w o t a dotacji zmniejszyłaby się, ale g l o b a l n y d o c h ó d całej r o d z i n y w z r ó s ł b y . Jeśli z a r o b k i c z ł o n k ó w r o d z i n y wynosiłyby łącznie 1.000 d o l a r ó w , d o t a c j a s p a d ł a b y do 3.100 d o l a r ó w , a d o c h ó d g l o b a l n y w z r ó s ł b y do 4.100 d o l a r ó w . W efekcie z a r o b k i z o s t a ł y b y r o z d z i e l o n e m i ę d z y redukcję dotacji i w z r o s t d o c h o d u r o d z i n y . K i e d y z a r o b k i osiągną 7.200 d o l a r ó w , d o t a c j e s p a d n ą d o zera. Był­ b y t o p u n k t zrównania, p r z y k t ó r y m r o d z i n a a n i b y nie o t r z y m y w a ł a dotacji, ani nie p ł a c i ł a p o d a t k u . G d y b y z a r o b k i wciąż rosły, zaczęłaby płacić p o d a t e k . N i e m u s i m y tu w c h o d z i ć w szczegóły organizacyjne, czy d o t a c j e p ł a c o n e byłyby c o tydzień, c o d w a t y g o d n i e czy miesięcznie, j a k spraw­ d z a n o by s t o s o w a n i e tego s y s t e m u itd. W y s t a r c z y stwierdzić, że s p r a w y t e j u ż w s z e c h s t r o n n i e r o z w a ż a n o , o p r a c o w a n o szczegółowe p l a n y i p r z e d ł o ż o n o je K o n g r e s o w i . Jest to s p r a w a , do której jeszcze w r ó c i m y . T r z e b a w y r a ź n i e stwierdzić, że n e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y tyl­ k o w ó w c z a s m ó g ł b y się stać z a d o w a l a j ą c ą reformą o b e c n e g o systemu

Od kołyski do grobu

117

opieki społecznej, g d y b y zastąpił m n o g o ś ć istniejących t e r a z p r o g r a ­ m ó w . P r z y n i ó s ł b y n a t o m i a s t więcej s z k o d y niż p o ż y t k u , g d y b y stał się tylko k o l e j n y m p r o g r a m e m opieki społecznej. G d y b y j e zastąpił, p r z y n i o s ł o b y t o o l b r z y m i e korzyści. Jest o n ściśle u k i e r u n k o w a n y n a kwestię u b ó s t w a . U d z i e l a p o m o c y w najbardziej użytecznej formie, to jest w g o t ó w c e . Jest o g ó l n y , to znaczy nie udziela p o m o c y d l a t e g o , ż e k t o ś jest stary, n i e z d o l n y d o p r a c y , c h o r y , m i e s z k a na j a k i m ś szczególnym o b s z a r z e czy z wielu jeszcze i n n y c h p o w o d ó w , k t ó r e u p o w a ż n i a j ą ludzi d o p o b i e r a n i a świadczeń obecnie, p r z y dzi­ siejszych p r o g r a m a c h . U d z i e l a p o m o c y , p o n i e w a ż d a n a o s o b a m a ni­ ski d o c h ó d . S t a n o w i to w y r a ź n ą i p o z o s t a w i o n ą bez n i e d o m ó w i e ń przyczynę p o n o s z e n i a przez p o d a t n i k ó w k o s z t ó w p o m o c y . P o d o b n i e j a k wiele i n n y c h ś r o d k ó w m a j ą c y c h ulżyć w biedzie, o s ł a b i a on t a k ż e m o t y w a c j e do p o d e j m o w a n i a s a m e m u wysiłku, a b y z biedy wyjść. Jeśli j e d n a k u t r z y m a się s t o p ę dotacji n a r o z s ą d n y m p o z i o m i e , nie zlikwi­ duje t o owej m o t y w a c j i z u p e ł n i e . K a ż d y d o d a t k o w o z a r o b i o n y d o l a r o z n a c z a b o w i e m więcej pieniędzy, k t ó r e m o ż n a w y d a ć . R ó w n i e w a ż n e jest t o , ż e n e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y p o z w a l a się obejść bez wielkiej b i u r o k r a c j i , zarządzającej o b e c n i e m n ó s t w e m p r o ­ g r a m ó w opieki społecznej. Pasuje o n d o a k t u a l n i e istniejącego systemu p o d a t k u dochodowego i mógłby funkcjonować razem z nim. Zmniej­ szyłaby się r ó w n i e ż ilość oszustw p o d a t k o w y c h z w i ą z a n y c h z p o d a t ­ k i e m d o c h o d o w y m - jeśli k a ż d y bez wyjątku m u s i a ł b y w y p e ł n i a ć for­ m u l a r z e t e g o p o d a t k u . O k a z a ł o b y się m o ż e , c o p r a w d a , k o n i e c z n e z a t r u d n i e n i e d o d a t k o w e g o p e r s o n e l u , ale b y ł o b y t o n i c z y m w o b e c ilości z a t r u d n i o n y c h obecnie d l a z a r z ą d z a n i a p r o g r a m a m i opieki spo­ łecznej. N e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y , obywając się bez b i u r o k r a c j i i in­ tegrując d o t a c j e z s y s t e m e m p o d a t k o w y m , z l i k w i d o w a ł b y też d e m o r a ­ lizujący obecnie s t a n rzeczy, w k t ó r y m p e w n i ludzie - b i u r o k r a c i za­ wiadujący p r o g r a m a m i opieki społecznej - kierują życiem i n n y c h lu­ dzi. J e g o p r o w a d z e n i e p o m o g ł o b y z a t e m z l i k w i d o w a ć istniejący p o d z i a ł l u d n o ś c i na dwie klasy - tych, k t ó r z y p ł a c ą i tych, k t ó r z y się u t r z y m u j ą z p u b l i c z n y c h funduszy. A p r z y r o z s ą d n i e w y b r a n y c h p u n ­ k t a c h z r ó w n a n i a i s t o p a c h dotacji b y ł b y o n z n a c z n i e mniej k o s z t o w n y niż o b e c n i e działający system. I s t n i a ł a b y oczywiście k o n i e c z n o ś ć w s p o m a g a n i a n i e k t ó r y c h r o d z i n , k t ó r e nie m o g ą (z tych czy i n n y c h względów) p o r a d z i ć sobie z włas­ n y m i s p r a w a m i . P o m o c t a m o g ł a b y być i b y ł a b y n i e s i o n a przez pry­ w a t n ą d z i a ł a l n o ś ć d o b r o c z y n n ą . System opieki społecznej z a t r u w a t e r a z jej k o r z e n i e i sądzimy, że jest to j e d n o z największych - o b o k

118

Milton i Rose Friedman:

WOLNY WYBÓR

o s ł a b i a n i a więzów r o d z i n n y c h i niszczenia samej r o d z i n y - w y p a c z e ń , jakie powoduje. G d z i e w t y m p i ę k n y m - jeśli n a w e t politycznie n i e w y k o n a l n y m - m a r z e n i u , jest miejsce na ubezpieczenia społeczne? N a j l e p s z y m w n a s z y m pojęciu r o z w i ą z a n i e m b y ł o b y w p r o w a d z e n i e n e g a t y w n e g o p o d a t k u d o c h o d o w e g o p r z y j e d n o c z e ś n i e stopniowej re­ zygnacji z ubezpieczeń społecznych, z z a c h o w a n i e m w s z a k ż e o b e c n y c h zobowiązań. D r o g a ku temu byłaby następująca: 1. N i e z w ł o c z n i e znieść p o d a t e k od f u n d u s z u p ł a c . 2. K o n t y n u o w a ć w y p ł a t y z t y t u ł u ubezpieczeń społecznych wszyst­ k i m d o t ą d je o t r z y m u j ą c y m , w wysokości, do której są u p r a w n i e n i przez p r a w o . 3 . Przyrzec k a ż d e m u p r a c o w n i k o w i , k t ó r y n a b y ł j u ż u p r a w n i e n i a e m e r y t a l n e i r e n t o w e , iż będzie m ó g ł k o r z y s t a ć z e m e r y t u r y , r e n t y i r e n t y r o d z i n n e j , do k t ó r y c h u p o w a ż n i a j ą go p r z y o b e c n y c h przepi­ sach j u ż z a p ł a c o n e p r z e z e ń p o d a t k i , a t a k ż e z a r o b k i . W y s o k o ś ć tych świadczeń należy j e d n a k pomniejszyć, b i o r ą c p o d u w a g ę , ż e zniesienie p o d a t k u p ł a c o w e g o s p o w o d u j e od tej chwili p ł a c e n i e p r z e z e ń niższego p o d a t k u o g ó ł e m . P r a c o w n i k m ó g ł b y z d e c y d o w a ć , czy weźmie t e świadczenia w formie przyszłej r e n t y czy r z ą d o w y c h obligacji, k t ó ­ rych w a r t o ś ć b y ł a b y r ó w n a ś w i a d c z e n i o m , d o k t ó r y c h jest t e r a z u p r a ­ wniony. 4 . P r z y z n a ć k a ż d e m u p r a c o w n i k o w i , k t ó r y nie n a b y ł jeszcze u p r a w ­ nień do k o r z y s t a n i a z tych świadczeń, o k r e ś l o n ą s u m ę k a p i t a ł u ( t a k ż e w formie obligacji) o w a r t o ś c i równej p o d a t k o m , k t ó r e zapłacił on s a m l u b k t ó r e n a j e g o rzecz zapłacił j e g o p r a c o d a w c a . 5 . Z a p r z e s t a ć j a k i e g o k o l w i e k dalszego g r o m a d z e n i a świadczeń, p o ­ zwalając j e d n o s t k o m z a d b a ć o w ł a s n e e m e r y t u r y j a k chcą. 6. W y p ł a t y w y m i e n i o n e w p u n k t a c h 2, 3, 4 f i n a n s o w a ć z o g ó l n y c h funduszy p o d a t k o w y c h i w o p a r c i u o emisję obligacji r z ą d o w y c h . T e n p r o g r a m przejściowy w ż a d e n s p o s ó b nie powiększy r e a l n e g o d ł u g u p a ń s t w o w e g o S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . Przeciwnie, zmniejszy g o przez likwidację o b i e t n i c w o b e c przyszłych beneficjentów. Ujawni n a ­ tomiast skrywane teraz zobowiązania. Ulokuje w papierach warto­ ściowych t o , c o obecnie nie jest t a m u l o k o w a n e . K r o k i t e umożliwiają n a t y c h m i a s t o w y d e m o n t a ż większości istniejącego a d m i n i s t r a c y j n e g o a p a r a t u ubezpieczeń społecznych. U p o r a n i e się z u b e z p i e c z e n i a m i s p o ł e c z n y m i z l i k w i d o w a ł o b y ich obecny negatywny wpływ na wzrost zatrudnienia. Oznaczałoby to większy d o c h ó d n a r o d o w y . P o w i ę k s z y ł o b y t o r ó w n i e ż oszczędności osobiste, a przez to d o p r o w a d z i ł o do wyższej s t o p y w z r o s t u k a p i t a ł u

Od kołyski

do grobu

119

i szybszego t e m p a w z r o s t u d o c h o d u . S t y m u l o w a ł o b y wreszcie rozwój p r y w a t n y c h p l a n ó w e m e r y t a l n y c h , a to z kolei p o l e p s z y ł o b y zabez­ pieczenie wielu p r a c o w n i k ó w .

CO JEST POLITYCZNIE W Y K O N A L N E ? W s z y s t k o t o jest p i ę k n y m m a r z e n i e m , ale nie m a , niestety, żad­ n y c h s z a n s realizacji w chwili o b e c n e j . Trzej kolejni prezydenci, N i x o n , F o r d i C a r t e r , rozważali l u b n a w e t p r z e d k ł a d a l i p r o g r a m y zawierające elementy n e g a t y w n e g o p o d a t k u d o c h o d o w e g o . W każ­ d y m j e d n a k p r z y p a d k u naciski polityczne z m u s z a ł y ich d o p r o p o n o ­ w a n i a t a k i e g o p r o g r a m u j a k o u z u p e ł n i a j ą c e g o j u ż istniejące p r o g r a ­ m y , a nie zastępującego je. W k a ż d y m też p r z y p a d k u s t o p a dotacji była t a k w y s o k a , że p o z o s t a w i a ł a u o t r z y m u j ą c y c h nikły t y l k o b o ­ dziec d o z a r o b k o w a n i a . T e z n i e k s z t a ł c o n e p r o g r a m y uczyniłyby cały system jeszcze g o r s z y m , a nie lepszym. M i m o więc, że byliśmy pierw­ szymi, k t ó r z y z a p r o p o n o w a l i n e g a t y w n y p o d a t e k d o c h o d o w y j a k o ś r o d e k zastępujący nasz o b e c n y system opieki społecznej, występo­ waliśmy p r z e d K o n g r e s e m , o p o w i a d a j ą c się przeciw j e g o wersji za­ p r o p o n o w a n e j przez p r e z y d e n t a N i x o n a p o d n a z w ą P l a n u P o m o c y Rodzinie.25 P r z e s z k o d y polityczne n a d r o d z e d o akceptacji n e g a t y w n e g o p o ­ d a t k u d o c h o d o w e g o są d w o j a k i e g o r o d z a j u . N a j b a r d z i e j oczywistymi są p a r t y k u l a r n e interesy o s ó b z w i ą z a n y c h z o b e c n y m i p r o g r a m a m i , tj. ludzi p o b i e r a j ą c y c h świadczenia, u r z ę d n i k ó w s t a n o w y c h i lokal­ nych, węszących w ł a s n e korzyści w f u n k c j o n o w a n i u tych p r o g r a ­ 26 mów, a n a d e wszystko potężnej biurokracji, która nimi zarządza. P r z e s z k o d ą nieco mniej oczywistą jest s p r z e c z n o ś ć p o m i ę d z y r ó ż n y m i celami, k t ó r e zwolennicy r e f o r m y systemu opieki społecznej, łącznie z r e p r e z e n t a n t a m i p a r t y k u l a r n y c h interesów, chcą o s i ą g n ą ć j e d n o ­ cześnie. Pisze o t y m M a r t i n A n d e r s o n w z n a k o m i t y m rozdziale swej książki, z a t y t u ł o w a n y m „ N i e m o ż l i w o ś ć r a d y k a l n e j r e f o r m y systemu opieki społecznej": Wszystkie radykalne projekty reformy systemu opieki społecznej zawierają trzy za­ sadnicze kwestie, które są w najwyższym stopniu drażliwe politycznie. Pierwszą z nich jest podstawowy poziom świadczeń proponowanych na przykład czterooso­ bowej rodzinie żyjącej z opieki. Drugą jest siła, z jaką projektowane zmiany mają motywacyjnie oddziaływać na chęć szukania pracy i zarobkowania przez osobę,

120

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

która pozostaje na zasiłku. Trzecia kwestia dotyczy dodatkowych obciążeń podat­ ników.

(...) Aby taki projekt mógł być realny politycznie, musi zakładać przyzwoity poziom wsparcia dla ludzi pozostających na zasiłku, zawierać silne bodźce do podjęcia pracy i mieścić się w rozsądnych kosztach. / musi to wszystko realizować jednocześnieP

K o n f l i k t rodzi się, gdy z a c z y n a m y bliżej o k r e ś l a ć pojęcie „ p r z y z w o ­ i t y " , „ s i l n y " i „ r o z s ą d n y " , zwłaszcza idzie tu o znaczenie, j a k i e przy­ piszemy s ł o w u „ p r z y z w o i t y " . Jeżeli „ p r z y z w o i t y " p o z i o m w s p a r c i a m a o z n a c z a ć , że w z r e f o r m o w a n y m systemie liczba o s ó b , k t ó r e d o s t a n ą mniej aniżeli o t r z y m u j ą t e r a z ( w r a m a c h d o s t ę p n e g o p a k i e t u p r o g r a ­ m ó w ) będzie niewielka l u b r ó w n a zeru, t o niemożliwe jest osiągnięcie wszystkich trzech celów j e d n o c z e ś n i e , bez względu n a t o , j a k b ę d z i e m y r o z u m i e ć pojęcia „ s i l n y " i „ r o z s ą d n y " . M i m o to - pisze A n d e r s o n - „ n i e ma s p o s o b u , aby K o n g r e s , przynajmniej w najbliższej przyszło­ ści, z a m i e r z a ł uchwalić j a k ą k o l w i e k r e f o r m ę s y s t e m u opieki społecz­ nej, k t ó r a b y faktycznie z r e d u k o w a ł a świadczenia dla m i l i o n ó w p o b i e ­ rających j e l u d z i " . Rozważmy prosty wariant negatywnego p o d a t k u dochodowego, k t ó r y p o s ł u ż y ł n a m j a k o ilustracja w p o p r z e d n i m p u n k c i e : p u n k t z r ó w n a n i a w y n o s z ą c y d l a c z t e r o o s o b o w e j r o d z i n y 7.200 d o l a r ó w , sto­ pa dotacji - 50 p r o c e n t , co o z n a c z a w y p ł a t ę 3.600 d o l a r ó w dla r o d z i n y nie mającej p o z a t y m ż a d n e g o ź r ó d ł a p o m o c y . S t o p a 5 0 p r o c e n t sta­ n o w i ł a b y d o ś ć silny b o d z i e c d o podjęcia p r a c y . K o s z t y byłyby d a l e k o mniejsze aniżeli o b e c n e g o k o m p l e k s u p r o g r a m ó w . J e d n a k ż e t a k i p o ­ z i o m w s p a r c i a jest obecnie nie do z a a k c e p t o w a n i a z p o l i t y c z n e g o p u n ­ k t u widzenia. J a k pisze A n d e r s o n : „ O b e c n i e [na p o c z ą t k u r o k u 1978] w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h t y p o w a c z t e r o o s o b o w a r o d z i n a żyjąca z opieki społecznej kwalifikuje się do świadczeń p i e n i ę ż n y c h i w formie u s ł u g w w y s o k o ś c i 6.000 d o l a r ó w rocznie. Z a ś w lepiej p ł a c ą c y c h sta­ n a c h , j a k N o w y J o r k , s p o r o r o d z i n o t r z y m u j e r o c z n e zasiłki w grani­ 28 c a c h o d 7.000 d o 12.000 d o l a r ó w . " Ale n a w e t „ t y p o w e " 6.000 d o l a r ó w o z n a c z a ł o b y s t o p ę dotacji rów­ n ą 83,3 p r o c e n t , jeśli p u n k t z r ó w n a n i a b y ł b y u t r z y m a n y n a p o z i o m i e 7.200 d o l a r ó w . T a k a s t o p a p o w a ż n i e p o d e r w a ł a b y m o t y w a c j ę d o p r a ­ cy i b a r d z o p o w a ż n i e p o w i ę k s z y ł a b y koszty. S t o p ę dotacji m o ż n a by zmniejszyć, p o d n o s z ą c p u n k t r ó w n o w a g i , ale t o t a k ż e p r z y n i o s ł o b y o l b r z y m i w z r o s t k o s z t ó w . Jest to b ł ę d n e k o ł o , z k t ó r e g o nie ma wyj­ ścia. D o p ó k i ze w z g l ę d ó w politycznych nie będzie m o ż n a zmniejszyć w y d a t k ó w k i e r o w a n y c h d o m n ó s t w a ludzi pobierających o b e c n i e wysokie świadczenia z w i e l o r a k i c h p r o g r a m ó w , ma rację A n d e r s o n ,

Od kołyski

do grobu

121

pisząc, że „nie ma sposobu, aby osiągnąć jednocześnie wszystkie poli­ tycznie konieczne warunki dla przeprowadzenia radykalnej reformy sy­ 29 stemu opieki społecznej." J e d n a k , co nie jest możliwe politycznie dzisiaj, m o ż e się stać realne j u t r o . P o l i t o l o d z y i e k o n o m i ś c i mają raczej kiepskie osiągnięcia w p r z e w i d y w a n i u tego, co będzie w przyszłości. I c h p r z e p o w i e d n i e r a z po r a z z a ł a m u j ą się w obliczu f a k t ó w . W s p a n i a ł y i p o w a ż a n y przez n a s nauczyciel, F r a n k H . K n i g h t , lu­ bił p r e z e n t o w a ć r ó ż n e f o r m y p r z y w ó d z t w a przez p o r ó w n a n i e d o ka­ czek lecących k l u c z e m „ V " z p r z y w ó d c ą n a czele. C o j a k i ś czas, m a ­ wiał o n , kaczki w k l u c z u skręcają, p o d c z a s gdy ich p r z y w ó d c a leci dalej p r o s t o . K i e d y się j e d n a k rozejrzy i z o b a c z y , że n i k t za n i m nie p o d ą ż a , pośpiesznie d o ł ą c z a do klucza i z n o w u leci na j e g o czele. Jest to f o r m a p r z y w ó d z t w a , k t ó r a niewątpliwie p r z e w a ż a w W a s z y n ­ gtonie. A c z k o l w i e k więc g o d z i m y się z f a k t e m , że n a s z e p r o p o z y c j e nie są n a razie w y k o n a l n e z e w z g l ę d ó w p o l i t y c z n y c h , przedstawiliśmy j e w s p o s ó b t a k p e ł n y nie t y l k o j a k o ideał, k t ó r y m należy się k i e r o w a ć p r z y w s p o m n i a n e j reformie, ale t a k ż e w nadziei, że m o g ą się o n e stać, wcześniej czy p ó ź n i e j , politycznie m o ż l i w e .

KONKLUZJA I m p e r i u m , k t ó r y m d o n i e d a w n a z a w i a d y w a ł D e p a r t a m e n t Zdrowia, Oświaty i Opieki Społecznej, w y d a w a ł o k a ż d e g o r o k u c o r a z więcej n a ­ szych pieniędzy na o c h r o n ę n a s z e g o zdrowia. G ł ó w n y m efektem był zaś w z r o s t k o s z t ó w leczenia i opieki z d r o w o t n e j , bez uzasadniającej taki w z r o s t p o p r a w y j a k o ś c i opieki m e d y c z n e j . W y d a t k i na oświatę wzrastają w t e m p i e z a w r o t n y m , a m i m o to p a n u j e p o w s z e c h n a z g o d a , ż e jej j a k o ś ć s p a d a . N a r z u c o n o n a m co­ r a z ostrzejsze ś r o d k i k o n t r o l i , a b y p o b u d z i ć p r o c e s integracji r a s o ­ wej. T y m c z a s e m s p o ł e c z e ń s t w o wydaje się b y ć c o r a z bardziej p o ­ dzielone. M i l i a r d y d o l a r ó w wydaje się k a ż d e g o r o k u na opiekę społeczną. M i ­ m o t o w czasie, gdy s t a n d a r d życia p r z e c i ę t n e g o A m e r y k a n i n a jest wyższy niż kiedykolwiek w historii, listy p o b i e r a j ą c y c h zasiłki rosną. Budżet p r o g r a m u ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h jest k o l o s a l n y , a m i m o to p r o g r a m ten t o n i e p o uszy w k ł o p o t a c h finansowych. M ł o d z i narze­ kają, nie bez sporej racji, n a wysokie p o d a t k i , k t ó r e m u s z ą płacić n a f i n a n s o w a n i e świadczeń d l a ludzi starszych. M i m o to starsi, też nie bez

122

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

sporej racji, uskarżają się, że nie są w stanie u t r z y m a ć t a k i e g o stan­ d a r d u życia, j a k i e g o mieli p r a w o o c z e k i w a ć n a p o d s t a w i e d a n y c h i m przyrzeczeń. P r o g r a m , k t ó r y w p r o w a d z o n o p o t o , a b y starsi nie m u ­ sieli j u ż nigdy k o r z y s t a ć z d o b r o c z y n n o ś c i , znajduje się obecnie w ta­ kiej sytuacji, że liczba starszych ludzi na listach opieki społecznej wciąż rośnie. W e d ł u g swoich w ł a s n y c h obliczeń, H E W k a ż d e g o r o k u traci z p o ­ w o d u oszustw, n a d u ż y ć i m a r n o t r a w s t w a tyle pieniędzy, że wystar­ c z y ł o b y ich n a b u d o w ę przeszło 100.000 d o m ó w p o 50.000 d o l a r ó w każdy. M a r n o t r a w s t w o jest więc o k r o p n e , ale jest t o jeszcze najmniejsze zło, k t ó r e r o d z i się z p a t e r n a l i s t y c z n y c h p r o g r a m ó w , rozwiniętych do t a k g i g a n t y c z n y c h r o z m i a r ó w . G ł ó w n y m złem są s k u t k i , j a k i e wywie­ rają o n e n a p o d s t a w y b y t u n a s z e g o społeczeństwa. P r o g r a m y t e osła­ biają r o d z i n ę , m o t y w a c j ę do p r a c y , o s z c z ę d z a n i a i innowacji, p o w o d u ­ ją zmniejszoną a k u m u l a c j ę k a p i t a ł u i ograniczają naszą w o l n o ś ć . To s ą właśnie s p r a w y p o d s t a w o w e , k t ó r e p o w i n n y p o s ł u ż y ć d o o c e n y tych programów.

ROZDZIAŁ 5

Stworzeni równymi Co d o k ł a d n i e znaczą s ł o w a „ r ó w n o ś ć " i „ w o l n o ś ć " z D e k l a r a c j i N i e p o d l e g ł o ś c i ? C z y ideały, k t ó r e wyrażają, m o g ą b y ć w p r a k t y c e realizowane? C z y r ó w n o ś ć daje się p o g o d z i ć z wolnością, a w o l n o ś ć z równością, czy są to ideały, k t ó r e pozostają ze sobą w konflikcie? J u ż o d c z a s ó w sprzed D e k l a r a c j i N i e p o d l e g ł o ś c i p y t a n i a t e odgry­ wały znaczącą rolę w historii S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . P r ó b a udziele­ nia n a nie o d p o w i e d z i k s z t a ł t o w a ł a a t m o s f e r ę p r z e k o n a ń intelektual­ n y c h , d o p r o w a d z i ł a d o krwawej w o j n y i s p o w o d o w a ł a i s t o t n e prze­ kształcenie instytucji gospodarczych i politycznych. Będzie k s z t a ł t o w a ć naszą przyszłość, j a k czyniła to w przeszłości. N a p o c z ą t k u istnienia R e p u b l i k i r ó w n o ś ć o z n a c z a ł a r ó w n o ś ć p r z e d Bogiem; w o l n o ś ć - s w o b o d ę k s z t a ł t o w a n i a w ł a s n e g o życia. W c e n t r u m uwagi pojawił się więc oczywisty konflikt m i ę d z y D e k l a r a c j ą N i e p o d ­ ległości a instytucją n i e w o l n i c t w a . K o n f l i k t t e n z o s t a ł ostatecznie roz­ w i ą z a n y p o p r z e z w o j n ę d o m o w ą . D e b a t a p r z e n i o s ł a się w ó w c z a s n a inną płaszczyznę. R ó w n o ś ć z a c z ę t o c o r a z częściej i n t e r p r e t o w a ć j a k o „ r ó w n o ś ć s z a n s " , c o m i a ł o o z n a c z a ć , i ż nie p o w i n n y istnieć a r b i t r a l n e przeszkody, które by utrudniały komukolwiek wykorzystanie jego z d o l n o ś c i do osiągania w ł a s n y c h celów. I t a k i e jest d o m i n u j ą c e znacze­ nie tego pojęcia w u m y s ł a c h większości A m e r y k a n ó w . A n i r ó w n o ś ć p r z e d Bogiem, ani r ó w n o ś ć szans nie w c h o d z ą w ż a d e n konflikt z wolnością k s z t a ł t o w a n i a swego w ł a s n e g o życia. W r ę c z prze­ ciwnie. R ó w n o ś ć i w o l n o ś ć były d w i e m a s t r o n a m i tej samej p o d s t a w o ­ wej w a r t o ś c i - k a ż d a j e d n o s t k a p o w i n n a być u z n a w a n a za cel s a m w sobie. C a ł k o w i c i e o d m i e n n e znaczenie r ó w n o ś c i p o j a w i ł o się w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h w ciągu o s t a t n i c h kilkudziesięciu lat. Jest n i m r ó w n o ś ć pozycji. K a ż d y p o w i n i e n m i e ć t a k i s a m p o z i o m życia l u b d o c h o d u , k a ż d y p o w i n i e n k o ń c z y ć bieg w t y m s a m y m czasie. T a k r o z u m i a n a r ó w n o ś ć pozycji p o z o s t a j e w j a w n e j sprzeczności z wolnością. D ą ż e n i e

124

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

do jej realizacji s t a ł o się p o d s t a w o w ą przyczyną ciągłego w z r o s t u rzą­ d u i n a k ł a d a n y c h p r z e z e ń o g r a n i c z e ń n a naszą w o l n o ś ć .

RÓWNOŚĆ PRZED BOGIEM K i e d y w wieku trzydziestu trzech lat T o m a s z Jefferson pisał: „ W s z y s c y ludzie są stworzeni r ó w n y m i " - ani o n , a n i j e m u współ­ cześni nie rozumieli tych słów d o s ł o w n i e . N i e t r a k t o w a l i „ l u d z i " - al­ bo j a k m ó w i m y dzisiaj „ o s ó b " - j a k o r ó w n y c h w sensie fizycznym, reakcji e m o c j o n a l n y c h l u b możliwości m a n u a l n y c h i i n t e l e k t u a l n y c h . T o m a s z Jefferson s a m był postacią szczególnie wybitną. M a j ą c dwa­ dzieścia sześć lat z a p r o j e k t o w a ł dla siebie p i ę k n y d o m w M o n t i c e l l o (co p o w ł o s k u z n a c z y m a ł a g ó r a ) , n a d z o r o w a ł j e g o b u d o w ę , a twierdzi się t a k ż e , że i w ł a s n o r ę c z n i e w y k o n a ł część r o b ó t . W t r a k c i e swego życia był wynalazcą, u c z o n y m , m ę ż e m s t a n u , g u b e r n a t o r e m s t a n u Virginia, p r e z y d e n t e m S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , a m b a s a d o r e m w e F r a n c j i , założycielem U n i w e r s y t e t u Virginia - s ł o w e m , t r u d n o powiedzieć, żeby był człowiekiem p r z e c i ę t n y m . K l u c z e m d o tego, c o T o m a s z Jefferson i j e m u współcześni rozumieli przez r ó w n o ś ć , jest n a s t ę p u j ą c y z w r o t w D e k l a r a c j i : „wszyscy ludzie zostali (...) w y p o s a ż e n i przez S t w ó r c ę w p e w n e n i e z b y w a l n e p r a w a , m i ę d z y k t ó r y m i są: życie, w o l n o ś ć i dążenie do szczęścia". L u d z i e są r ó w n i p r z e d B o g i e m . K a ż d a o s o b a jest w a r t o ś c i ą s a m ą w sobie. M a n i e z b y w a l n e p r a w a , k t ó r y c h n i k o m u nie w o l n o n a r u s z a ć . M a p r a w o służyć w ł a s n y m c e l o m i nie m o ż e być t r a k t o w a n a j a k o zwykłe n a r z ę ­ dzie realizacji c u d z y c h celów. „ W o l n o ś ć " jest częścią takiej definicji r ó w n o ś c i i nie p o z o s t a j e z nią w ż a d n y m konflikcie. 1

R ó w n o ś ć p r z e d B o g i e m - r ó w n o ś ć o s o b i s t a - jest w a ż n a właśnie d l a t e g o , że ludzie nie są identyczni. Wyznają o d m i e n n e w a r t o ś c i , mają o d m i e n n e u p o d o b a n i a i zdolności, co p o w o d u j e , że chcą k i e r o w a ć s w o i m życiem w r ó ż n y s p o s ó b . R ó w n o ś ć o s o b i s t a n a k a z u j e s z a c u n e k dla ich p r a w a d o t a k i e g o p o s t ę p o w a n i a i zakazuje n a r z u c a n i a o b c y c h im w a r t o ś c i l u b ocen. Jefferson nie m i a ł wątpliwości, że pewni ludzie przewyższają i n n y c h , że s t a n o w i ą elitę. Ale nie daje im to jeszcze p r a ­ wa do rządzenia innymi. Jeżeli elita nie m a p r a w a n a r z u c a ć swej woli i n n y m , nie m a p r a w a czynić t e g o również j a k a k o l w i e k i n n a g r u p a , n a w e t większość. K a ż d a o s o b a m a być w ł a s n y m p a n e m , p o d w a r u n k i e m , ż e nie n a r u s z a p o d o b ­ n y c h p r a w i n n y c h ludzi. R z ą d jest z a t e m u s t a n a w i a n y , a b y c h r o n i ć t o prawo przed zakusami innych współobywateli i przed zagrożeniem

Stworzeni

równymi

125

z z e w n ą t r z , a nie by udzielać większości n i e o g r a n i c z o n e j w ł a d z y . Na g r o b o w c u Jeffersona w y r y t o trzy j e g o zasługi, k t ó r e p r a g n ą ł , aby za­ p a m i ę t a n o : s t a t u t Virginii o wolności religijnej ( p r e k u r s o r a m e r y k a ń ­ skiej K a r t y P r a w , k t ó r ą s p o r z ą d z o n o d l a o c h r o n y mniejszości p r z e d d o m i n a c j ą większości), j e g o a u t o r s t w a D e k l a r a c j ę N i e p o d l e g ł o ś c i o r a z a k t założycielski U n i w e r s y t e t u Virginia. P o d o b n e cele przyświecały w s p ó ł c z e s n y m Jeffersonowi, a u t o r o m K o n s t y t u c j i S t a n ó w Z j e d n o c z o ­ n y c h . Ich z a m i e r z e n i e m b y ł o stworzyć n a tyle silny rząd, b y m ó g ł o n b r o n i ć kraju i p o b u d z a ć p o w s z e c h n y d o b r o b y t , ale k t ó r y b y ł b y j e d n o ­ cześnie na tyle o g r a n i c z o n y w swej w ł a d z y , a b y m o g ł o to u c h r o n i ć o b y w a t e l a i r z ą d y s t a n o w e p r z e d d o m i n a c j ą ze s t r o n y r z ą d u c e n t r a l ­ n e g o . T a k więc r z ą d d e m o k r a t y c z n y w sensie szerokiej w n i m p a r ­ tycypacji - t a k , n a t o m i a s t d e m o k r a t y c z n y w sensie p o l i t y c z n y m , t z n . n i e s k r ę p o w a n y c h r z ą d ó w większości - z d e c y d o w a n i e nie. R ó w n i e ż Alexis de Tocqueville, sławny francuski myśliciel politycz­ ny i socjolog, w swej klasycznej p r a c y O demokracji w Ameryce, k t ó r ą n a p i s a ł po długiej wizycie w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h w l a t a c h trzydzie­ stych ubiegłego wieku, d o s t r z e g a ł r ó w n o ś ć , a nie r z ą d y większości j a k o wyróżniającą cechę A m e r y k i . Pisał o n : Czynnik arystokratyczny, zawsze o niewielkim w Ameryce znaczeniu, jeżeli nie jest tam dziś całkowicie zniszczony, to jest przynajmniej tak osłabiony, że trudno przy­ pisywać mu jakikolwiek wpływ na bieg rzeczy. Czas, okoliczności i prawa sprawiły natomiast, że czynnik demokratyczny stał się nie tylko przeważający, ale wręcz jedy­ ny. Trudno doszukać się wpływów jakiejś rodziny czy grupy. (...) Układ społeczny Ameryki jest więc najdziwniejszym zjawiskiem. Z punktu widze­ nia majątku i umysłu ludzie są tam bardziej równi lub - innymi słowy - obdarzeni 2 bardziej równymi siłami niż we wszystkich innych krajach i epokach. T o c q u e v i l l e p o d z i w i a ł wiele z tego, co z a o b s e r w o w a ł , ale s t a n o w c z o nie był wielbicielem b e z k r y t y c z n y m . O b a w i a ł się, że d e m o k r a c j a p o s u ­ nięta zbyt d a l e k o m o ż e z a g r o z i ć c n o t o m o b y w a t e l s k i m . J a k twierdził: „Istnieje (...) m ę ż n a i p r a w a n a m i ę t n o ś ć r ó w n o ś c i , k t ó r a daje wszyst­ k i m l u d z i o m p r a g n i e n i e siły i p o s z a n o w a n i a . N a m i ę t n o ś ć t a m a t o d o siebie, że m a ł y c h p o d n o s i ku wielkim. Lecz istnieje t a k ż e w l u d z k i m sercu s k a ż o n e z a m i ł o w a n i e d o r ó w n o ś c i , k t ó r e s p r a w i a , ż e słabsi sta­ rają się ściągnąć silnych do swego p o z i o m u i k t ó r e d o p r o w a d z a ludzi do tego, że zaczynają p r z e d k ł a d a ć r ó w n o ś ć w niewoli n a d n i e r ó w n o ś ć w wolności."3 U d e r z a j ą c y m ś w i a d e c t w e m zmieniającego się z n a c z e n i a słów jest fakt, że w o s t a t n i c h kilkudziesięciu l a t a c h g ł ó w n y m n a r z ę d z i e m w z m a ­ c n i a n i a w ł a d z y p a ń s t w o w e j - k t ó r ą Jefferson i wielu mu współczes-

126

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

n y c h postrzegali j a k o największe z a g r o ż e n i e d e m o k r a c j i - jest P a r t i a D e m o k r a t y c z n a . Czyni to zaś w imię takiej koncepcji „ r ó w n o ś c i " , k t ó ­ r a jest n i e o m a l o d w r o t n a r o z u m i e n i u r ó w n o ś c i przez Jeffersona, k t ó r y przecież i d e n t y f i k o w a ł ją z wolnością, i Tocqueville'a, k t ó r y ją iden­ tyfikował z d e m o k r a c j ą . Oczywiście, p r a k t y k a ojców założycieli nie zawsze o d p o w i a d a ł a te­ m u , c o głosili. W i d a ć t o najwyraźniej n a p r z y k ł a d z i e niewolnictwa. S a m T o m a s z Jefferson był właścicielem n i e w o l n i k ó w , i to do d n i a swej śmier­ ci w d n i u 4 lipca 1826 r o k u . P r o b l e m n i e w o l n i c t w a dręczył go co p r a w d a n i e u s t a n n i e . W swych n o t a t k a c h i listach kreślił p r o j e k t y j e g o zniesie­ nia, ale nigdy przecież nie z a p r o p o n o w a ł ich n a f o r u m p u b l i c z n y m , nigdy też nie p r z e p r o w a d z i ł żadnej k a m p a n i i przeciw tej instytucji. J e d n a k ż e a l b o D e k l a r a c j a , k t ó r ą s a m nakreślił, m u s i a ł a być r a ż ą c o g w a ł c o n a przez n a r ó d , d o k t ó r e g o p o w s t a n i a i u f o r m o w a n i a Jefferson tyle się przyczynił, a l b o n i e w o l n i c t w o m u s i a ł o b y ć zniesione. N i c więc d z i w n e g o , że pierwsze dziesięciolecia R e p u b l i k i były o k r e s e m n a r a s t a ­ nia fali k o n t r o w e r s j i w o k ó ł tego p r o b l e m u . Z a k o ń c z y ł y się o n e wojną d o m o w ą , k t ó r a - wedle słów A b r a h a m a L i n c o l n a z p r z e m ó w i e n i a w G e t t y s b u r g u - p o t w i e r d z i ł a , iż „ n a r ó d p o c z ę t y w w o l n o ś c i i wy­ znający z a s a d ę , że wszyscy ludzie są s t w o r z e n i r ó w n y m i (...) m o ż e się d ł u g o o s t a ć " . I n a r ó d o s t a ł się, ale straszliwym k o s z t e m l u d z k i c h ist­ nień, strat m a t e r i a l n y c h i o s ł a b i e n i a więzi społecznych.

RÓWNOŚĆ SZANS G d y t y l k o w o j n a d o m o w a o b a l i ł a n i e w o l n i c t w o , a k o n c e p c j a rów­ ności osobistej - p r z e d Bogiem i w o b e c p r a w a - stała się bliższa urze­ czywistnieniu niż kiedykolwiek, u w a g a z a r ó w n o dyskusji intelektual­ nych, j a k i polityki r z ą d o w e j o r a z a k t y w n o ś c i p r y w a t n e j p r z e s u n ę ł a się w s t r o n ę o d m i e n n e j koncepcji - r ó w n o ś c i szans. D o s ł o w n a r ó w n o ś ć szans - w z n a c z e n i u ich „ i d e n t y c z n o ś c i " - jest n i e m o ż l i w a . J e d n o d z i e c k o r o d z i się n i e w i d o m e , i n n e widzi. R o d z i c e j e d n y c h troszczą się o ich szczęście, zapewniają im p o d s t a w y k u l t u r y i wiedzy; inni zaś są źli i niezapobiegliwi. J e d n o d z i e c k o rodzi się w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , i n n e w I n d i a c h , C h i n a c h lub Rosji. Jest oczywiste, że j u ż p r z y u r o d z e n i u nie mają o n e wszystkie r ó w n y c h szans i nie ma s p o s o b u , by im te szanse w y r ó w n a ć . P o d o b n i e j a k r ó w n o ś ć o s o b i s t a , r ó w n o ś ć szans nie m o ż e b y ć inter­ p r e t o w a n a d o s ł o w n i e . Jej faktyczny sens w y r a z i ł o c h y b a najlepiej fran­ cuskie p o w i e d z e n i e d a t u j ą c e się z o k r e s u rewolucji francuskiej: Une

Stworzeni

równymi

127

carriere ouverte aux talents - k a r i e r a o t w a r t a d l a ludzi u t a l e n t o w a ­ n y c h . Ż a d n e a r b i t r a l n e p r z e s z k o d y nie p o w i n n y u t r u d n i a ć l u d z i o m z d o b y c i a t a k i c h pozycji, d o j a k i c h p r e d e s t y n u j ą ich w ł a s n e u z d o l n i e n i a i skłaniają w y z n a w a n e przez n i c h w a r t o ś c i . S z a n s o t w a r t y c h p r z e d człowiekiem nie p o w i n n o o k r e ś l a ć u r o d z e n i e , n a r o d o w o ś ć , k o l o r skó­ ry, religia, płeć czy j a k i e k o l w i e k i n n e n i e i s t o t n e cechy, a t y l k o j e g o uzdolnienia. Przy takiej interpretacji r ó w n o ś ć szans jest p o p r o s t u bardziej szcze­ g ó ł o w y m o k r e ś l e n i e m r ó w n o ś c i osobistej i r ó w n o ś c i w o b e c p r a w a . P o ­ d o b n i e j a k r ó w n o ś ć o s o b i s t a , m a o n a sens i z n a c z e n i e t y l k o d l a t e g o , że ludzie są z r ó ż n i c o w a n i genetycznie i k u l t u r o w o i że chcą o r a z m o g ą realizować r ó ż n e k a r i e r y życiowe. R ó w n o ś ć szans, j a k i r ó w n o ś ć o s o b i s t a nie stoi w sprzeczności z wolnością. Przeciwnie - s t a n o w i jej z a s a d n i c z y element. Jeżeli k o m ­ p e t e n t n i ludzie p o z b a w i a n i s ą d o s t ę p u d o o d p o w i e d n i c h s t a n o w i s k i pozycji t y l k o z p o w o d u swego p o c h o d z e n i a r a s o w e g o , k o l o r u s k ó r y czy religii, s t a n o w i to n a r u s z e n i e ich p r a w a do „życia, w o l n o ś c i i dąże­ nia d o szczęścia". Z a k w e s t i o n o w a n a jest t y m s a m y m r ó w n o ś ć szans, a więc w o l n o ś ć j e d n y c h p o ś w i ę c a n a jest na rzecz w o l n o ś c i i n n y c h . J a k k a ż d y ideał, t a k i r ó w n o ś ć szans nie m o ż e b y ć w pełni osiąg­ nięta. N a j p o w a ż n i e j s z e jej n a r u s z e n i e d o t y c z y ł o bez w ą t p i e n i a M u r z y ­ n ó w , szczególnie n a p o ł u d n i u , c h o ć m i a ł o też miejsce i n a p ó ł n o c y S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . J e d n a k i t u t a j n a s t ą p i ł o l b r z y m i p o s t ę p za­ r ó w n o gdy idzie o c z a r n y c h , j a k i inne g r u p y społeczne. S a m o pojęcie „tygla n a r o d o w o ś c i r a s i religii" (melting p o t ) d o b r z e o d z w i e r c i e d l a ł o cele przyświecające ideologii r ó w n y c h szans. P o d o b n i e rozwój „ b e z ­ p ł a t n e g o " n a u c z a n i a n a p o z i o m i e p o d s t a w o w y m , ś r e d n i m i wyższym, chociaż, j a k z o b a c z y m y w n a s t ę p n y m rozdziale, nie był on d o b r o d z i e j ­ s t w e m bez skazy. P r i o r y t e t , j a k i p o wojnie d o m o w e j p r z y z n a n o r ó w n o ś c i szans w p o ­ wszechnie z a a k c e p t o w a n e j hierarchii w a r t o ś c i , w i d a ć szczególnie wy­ raźnie w polityce g o s p o d a r c z e j . H a s ł a m i stały się: w o l n e przedsiębior­ stwo, k o n k u r e n c j a i laissez-faire. K a ż d y m ó g ł s w o b o d n i e p r o w a d z i ć d o w o l n e interesy, u p r a w i a ć d o w o l n e zajęcia i k u p o w a ć k a ż d ą nieru­ c h o m o ś ć , p o d l e g a j ą c wyłącznie w a r u n k o m , n a j a k i c h z a w a r ł p o r o z u ­ mienie z i n n y m i s t r o n a m i p r z e p r o w a d z a n y c h t r a n s a k c j i . K a ż d y m i a ł szanse zbierać o w o c e swych sukcesów i płacić za swe p o r a ż k i . N i e b y ł o żadnych arbitralnie ustanowionych przeszkód. Kamieniem probier­ czym stały się osiągnięcia, a nie u r o d z e n i e , religia czy n a r o d o w o ś ć . J e d n ą z konsekwencji był rozwój tego, co wielu u w a ż a j ą c y c h się za elitę k u l t u r a l n ą szyderczo n a z y w a ł o „ w u l g a r n y m m a t e r i a l i z m e m "

128

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

- p r z e k o n a n i e o w s z e c h m o c y d o l a r a , o b o g a c t w i e j a k o s y m b o l u i wi­ d o m y m z n a k u sukcesu. J a k w s k a z y w a ł Tocqueville, p r z e k o n a n i e t o o d z w i e r c i e d l a ł o niechęć społeczności d o z a a k c e p t o w a n i a tradycyjnych k r y t e r i ó w o b o w i ą z u j ą c y c h w s p o ł e c z e ń s t w a c h feudalnych i a r y s t o k r a ­ tycznych, m i a n o w i c i e k r y t e r i ó w u r o d z e n i a i p o c h o d z e n i a . Osiągnięcia były n a t u r a l n ą w o b e c n i c h a l t e r n a t y w ą , a g r o m a d z e n i e b o g a c t w a łat­ w o d o s t ę p n ą m i a r ą tychże osiągnięć. I n n y m n a s t ę p s t w e m b y ł o , rzecz j a s n a , u w o l n i e n i e wielkiej energii społecznej, k t ó r a uczyniła z A m e r y k i kraj o rosnącej p r o d u k t y w n o ś c i i d y n a m i c e ; kraj, w k t ó r y m m o b i l n o ś ć s p o ł e c z n a była c o d z i e n n ą rze­ czywistością. Jeszcze i n n y m efektem, c h y b a z a s k a k u j ą c y m , była eks­ plozja działalności d o b r o c z y n n e j , m o ż l i w a dzięki s z y b k i e m u w z r o s t o w i b o g a c t w a . D z i a ł a l n o ś ć t a p r z y b r a ł a f o r m y o d p o w i a d a j ą c e dominują­ c y m w społeczeństwie w a r t o ś c i o m , zwłaszcza zaś p r a g n i e n i u realizowa­ n i a r ó w n y c h s z a n s d l a wszystkich. P o w s t a w a ł y więc szpitale nie n a s t a ­ w i o n e na zysk, f u n d o w a n e p r y w a t n i e kolegia i u n i w e r s y t e t y o r a z całe m n ó s t w o organizacji c h a r y t a t y w n y c h w s p o m a g a j ą c y c h u b o g i c h . R z e c z j a s n a w g o s p o d a r c e , j a k i gdzie indziej, p r a k t y k a nie zawsze była z g o d n a z i d e a ł e m . R z ą d o d g r y w a ł n i e z n a c z n ą rolę. N i e s t w a r z a n o większych p r z e s z k ó d przedsiębiorczości. M a m y t u p r z e d e w s z y s t k i m n a myśli a n t y t r u s t o w ą u s t a w ę S h e r m a n a , mającą przyczynić się d o w y e l i m i n o w a n i a tajnych p o r o z u m i e ń ograniczających k o n k u r e n c j ę . M i m o t o nielegalne u k ł a d y wciąż z a k ł ó c a ł y s w o b o d n y d o s t ę p d o róż­ n e g o r o d z a j u działalności g o s p o d a r c z e j i z a w o d ó w , a s t o s o w a n e p r a k ­ tyki bezsprzecznie d a w a ł y p r z e w a g ę l u d z i o m u r o d z o n y m w „ d o b r y c h " r o d z i n a c h , o „ w ł a ś c i w y m " k o l o r z e s k ó r y i wyznających „ w ł a ś c i w ą " religię. J e d n a k ż e s z y b k a p o p r a w a pozycji społecznej i e k o n o m i c z n e j g r u p d o t ą d mniej u p r z y w i l e j o w a n y c h świadczyła, że nie są to prze­ s z k o d y nie d o p o k o n a n i a . Jeśli idzie o k r o k i p o d e j m o w a n e przez rząd, j e d y n y m p o w a ż n y m o d s t ę p s t w e m o d z a s a d w o l n o r y n k o w y c h był h a n d e l z a g r a n i c z n y . A l e k s a n d e r H a m i l t o n w swym Raporcie o manufakturach wysławiał o c h r o n ę celną r o d z i m e g o p r z e m y s ł u j a k o część uświęconej tradycji a m e r y k a ń s k i e j . O c h r o n a celna była n i e z g o d n a z j e d n o z n a c z n ą z a s a d ą r ó w n o ś c i szans ( p o r ó w n a j r o z d z i a ł 2) i ze s w o b o d n ą emigracją, k t ó r a s t a n o w i ł a regułę (z wyjątkiem A z j a t ó w ) aż do pierwszej wojny świato­ wej. O c h r o n a celna m o g ł a być w s z a k ż e r a c j o n a l i z o w a n a p o t r z e b a m i o b r o n y narodowej, a także b r o n i o n a zupełnie innym argumentem: że r ó w n o ś ć k o ń c z y się n a b r z e g u a m e r y k a ń s k i e g o l ą d u . T o nielogiczne u z a s a d n i e n i e jest p r z y j m o w a n e r ó w n i e ż dzisiaj przez większość zwo­ l e n n i k ó w z u p e ł n i e innej koncepcji r ó w n o ś c i .

Stworzeni

równymi

129

RÓWNOŚĆ POZYCJI W o b e c n y m stuleciu zaczęła z d o b y w a ć g r u n t k o n c e p c j a r ó w n o ś c i , r o z u m i a n e j j a k o r ó w n o ś ć pozycji. K o n c e p c j a t a w p ł y n ę ł a najpierw n a p o l i t y k ę Wielkiej Brytanii i k o n t y n e n t a l n y c h p a ń s t w europejskich, a przez ubiegłe półwiecze c o r a z silniej t a k ż e zaczęła o d d z i a ł y w a ć na politykę r z ą d u U S A . W n i e k t ó r y c h k r ę g a c h i n t e l e k t u a l n y c h p r z e k o n a ­ nie o celowości w p r o w a d z e n i a r ó w n o ś c i pozycji s t a ł o się n i e o m a l wy­ z n a n i e m w i a r y religijnej: k a ż d y p o w i n i e n u k o ń c z y ć wyścig w t y m sa­ m y m czasie. J a k m ó w i ł D o d o w Alicji w krainie czarów: „Każdy wy­ grał i wszyscy m u s z ą mieć n a g r o d y " . W tej koncepcji, j a k i w d w ó c h p o p r z e d n i c h , „ r ó w n y " nie r o z u m i a ­ ny jest d o s ł o w n i e j a k o „ i d e n t y c z n y " . N i k t w istocie nie u t r z y m u j e , że k a ż d y - bez względu na wiek, płeć i i n n e cechy fizyczne - p o w i n i e n o t r z y m y w a ć i d e n t y c z n e racje żywnościowe, i d e n t y c z n e p r z y d z i a ł y odzieży itd. C e l e m jest raczej „ s p r a w i e d l i w o ś ć " - pojęcie b a r d z o nie­ j a s n e a w rzeczywistości t a k t r u d n e , że nie w i a d o m o , czy w ogóle możliwe d o precyzyjnego określenia. „ S p r a w i e d l i w e u d z i a ł y d l a wszys­ t k i c h " t o współczesny slogan, k t ó r y zastąpił m a r k s i s t o w s k i e „ k a ż d e ­ mu według potrzeb, od każdego według zdolności". T a k o n c e p c j a r ó w n o ś c i r ó ż n i się z d e c y d o w a n i e o d d w ó c h p o p r z e d ­ nich. K r o k i p o d e j m o w a n e przez r z ą d celem d o p r o w a d z e n i a d o r ó w n o ­ ści osobistej l u b r ó w n o ś c i szans u m a c n i a j ą w o l n o ś ć ; p o d e j m o w a n e dla osiągnięcia „ s p r a w i e d l i w y c h u d z i a ł ó w dla w s z y s t k i c h " - ograniczają ją. Jeżeli t o , c o ludzie o t r z y m u j ą m a b y ć „ s p r a w i e d l i w e " , k t o m a decy­ d o w a ć , c o jest „ s p r a w i e d l i w e " ? J a k p y t a D o d a c h ó r g ł o s ó w : „ K t o m a d a w a ć n a g r o d y " ? „ S p r a w i e d l i w o ś ć " , jeśli nie o z n a c z a identyczności, nie jest pojęciem o k r e ś l o n y m o b i e k t y w n i e . P o d o b n i e j a k „ p o t r z e b y " , zależy o d p u n k t u widzenia. Jeżeli m a m y m i e ć „ s p r a w i e d l i w e u d z i a ł y " , ktoś lub jakaś grupa musi decydować, jakie udziały są „sprawiedliwe". Ludzie ci m u s z ą b y ć w stanie n a r z u c i ć w ł a s n e decyzje i n n y m , o d b i e r a ­ j ą c t y m , k t ó r z y posiadają więcej aniżeli wynosi „ s p r a w i e d l i w y " u d z i a ł i dając t y m , k t ó r z y posiadają m n i e j . C z y j e d n a k ci, k t ó r z y p o d e j m u j ą i narzucają t a k i e decyzje, są r ó w n i t y m , za k t ó r y c h decydują? C z y nie j e s t e ś m y j u ż w Folwarku zwierzęcym G e o r g e ' a Orwella, gdzie „wszyst­ kie zwierzęta są r ó w n e , ale n i e k t ó r e są równiejsze"? P o n a d t o , jeśli t o , c o ludzie o t r z y m u j ą jest o k r e ś l a n e przez „ s p r a w i e ­ d l i w o ś ć " , a nie przez t o , co wytwarzają, s k ą d wziąć „ n a g r o d y " ? J a k i ż będzie b o d z i e c d o p r a c y i p r o d u k c j i ? J a k z a d e c y d o w a ć , k t o m a być l e k a r z e m , k t o r o b o t n i k i e m , k t o śmieciarzem, a k t o z a m i a t a c z e m ulic?

130

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

K t o m o ż e z a p e w n i ć , że ludzie z a a k c e p t u j ą p r z y d z i e l o n e im role i b ę d ą je w y k o n y w a ć z g o d n i e ze swymi z d o l n o ś c i a m i ? Jest oczywiste, że m o ż e tego d o k o n a ć t y l k o siła l u b g r o ź b a jej użycia. K l u c z o w ą s p r a w ą nie jest p r z y t y m , że p r a k t y k a będzie o d b i e g a ć od i d e a ł u . Oczywiście będzie. Ale b y ł o t a k r ó w n i e ż z o b y d w i e m a p o z o s t a ł y m i k o n c e p c j a m i r ó w n o ś c i . I s t o t a s p r a w y leży w t y m , że istnieje z a s a d n i c z a s p r z e c z n o ś ć m i ę d z y ideałem „ s p r a w i e d l i w y c h u d z i a ­ ł ó w " czy też j e g o p o p r z e d n i k i e m : „ k a ż d e m u w e d ł u g p o t r z e b " - a ide­ ałem wolności osobistej. T e n konflikt s t a n o w i z m o r ę każdej p r ó b y z a p r o w a d z e n i a r ó w n o ś c i p o d z i a ł u j a k o n a d r z ę d n e j z a s a d y organizacji społecznej. K o ń c o w y m r e z u l t a t e m było n i e z m i e n n i e p a ń s t w o t e r r o r u . Rosja, C h i n y , a o s t a t n i o K a m b o d ż a dają t e g o w y r a ź n e i p r z e k o n u j ą c e ś w i a d e c t w o . Ale n a w e t t e r r o r nie czyni p o d z i a ł u r ó w n y m . W k a ż d y m p r z y p a d k u u t r z y m u j ą się głębokie n i e r ó w n o ś c i i to p o d k a ż d y m wzglę­ d e m . T e , k t ó r e występują m i ę d z y r z ą d z o n y m i a r z ą d z ą c y m i , d o t y c z ą nie t y l k o s t o p n i a p o s i a d a n e j władzy, ale r ó w n i e ż s t a n d a r d u m a t e ­ rialnego.4 T a k i s a m , c h o ć j u ż nie t a k m a r n y , los podzieliły z n a c z n i e mniej r a d y k a l n e ś r o d k i , p o d j ę t e w k r a j a c h z a c h o d n i c h w imię r ó w n o ś c i p o ­ d z i a ł u . O n e r ó w n i e ż ograniczyły i n d y w i d u a l n e s w o b o d y . O n e również z a w i o d ł y w osiągnięciu celu. O k a z a ł o się, że jest rzeczą niemożliwą z a r ó w n o określenie „ s p r a w i e d l i w y c h u d z i a ł ó w " w s p o s ó b , k t ó r y byłby p o w s z e c h n i e a k c e p t o w a n y , j a k też p r z e k o n a n i e w s p o s ó b zadowalają­ cy wszystkich c z ł o n k ó w s p o ł e c z e ń s t w a co do tego, że są t r a k t o w a n i „ s p r a w i e d l i w i e " . Przeciwnie, n i e z a d o w o l e n i e n a s i l a ł o się p r z y każdej kolejnej p r ó b i e w p r o w a d z e n i a w czyn z a s a d y r ó w n o ś c i p o d z i a ł u . Wiele m o r a l n e g o z a p a ł u , j a k i kryje się za d ą ż e n i e m do r ó w n o ś c i p o d z i a ł u , bierze się stąd, iż p a n u j e p o w s z e c h n e p r z e k o n a n i e , że nie jest sprawiedliwe, b y n i e k t ó r e dzieci m i a ł y wielką p r z e w a g ę n a d i n n y m i t y l k o d l a t e g o , że mają b o g a t y c h r o d z i c ó w . Oczywiście, nie jest to spra­ wiedliwe. J e d n a k ż e niesprawiedliwość m o ż e p r z y b r a ć wiele p o s t a c i . M o ż e wystąpić w formie odziedziczenia własności, na p r z y k ł a d obli­ gacji, akcji, d o m ó w i fabryk; m o ż e wystąpić w formie dziedziczenia t a l e n t u , n a p r z y k ł a d z d o l n o ś c i m u z y c z n y c h , siły, geniuszu m a t e m a ­ t y c z n e g o . I c h o ć w dziedziczenie własności m o ż n a i n g e r o w a ć z n a c z n i e łatwiej aniżeli w dziedziczenie t a l e n t u , t o , czy z etycznego p u n k t u wi­ d z e n i a jest m i ę d z y nimi różnica? A j e d n a k , m i m o iż ludzi nie o b u r z a dziedziczenie t a l e n t u , o b u r z a ich dziedziczenie własności. S p ó j r z m y na tę s a m ą kwestię z p u n k t u w i d z e n i a r o d z i c ó w . Jeśli p r a g n i e s z z a p e w n i ć w przyszłości s w o j e m u dziecku wyższy d o c h ó d aniżeli wynosi twój własny, m o ż e s z t o uczynić n a r ó ż n e s p o s o b y .

Stworzeni równymi

131

M o ż e s z d a ć dziecku wykształcenie, k t ó r e pozwoli w y k o n y w a ć m u za­ jęcie p r z y n o s z ą c e w y s o k i d o c h ó d . M o ż e s z m u o f i a r o w a ć interes d o p r o w a d z e n i a n a własny r a c h u n e k . Przyniesie m u o n wyższy d o c h ó d niż gdyby z a r a b i a ł z a t r u d n i a j ą c się u k o g o ś . M o ż e s z t a k ż e p o z o s t a w i ć m u k a p i t a ł , z k t ó r e g o d o c h ó d p o z w o l i m u lepiej żyć. C z y istnieje j a k a ś etyczna r ó ż n i c a m i ę d z y t r z e m a p o w y ż s z y m i s p o s o b a m i p o s ł u g i w a n i a się własnością? A l b o inaczej: jeśli p a ń s t w o p o z o s t a w i a ci wszystkie twoje pieniądze, p o z a tymi, k t ó r e płacisz w formie p o d a t k ó w , czy p o ­ w i n n o p o z w o l i ć n a w y d a w a n i e ich n a hulaszcze życie, n a t o m i a s t nie n a p o z o s t a w i e n i e ich w ł a s n y m dzieciom? Kwestie etyczne, k t ó r e się z o m a w i a n y m p r o b l e m e m wiążą, są deli­ k a t n e i z ł o ż o n e . N i e m o ż n a ich r o z w i ą z a ć t a k p r o s t ą f o r m u ł k ą j a k „ s p r a w i e d l i w e u d z i a ł y dla w s z y s t k i c h " . G d y b y ś m y j ą rzeczywiście wzięli p o w a ż n i e , m ł o d z i e ż z mniejszymi u z d o l n i e n i a m i m u z y c z n y m i p o w i n n a by ćwiczyć intensywniej d l a w y r ó w n a n i a swych dziedzicz­ n y c h u ł o m n o ś c i . P o w i n n o się też z a p o b i e c , by bardziej u z d o l n i e n i mie­ li d o s t ę p do d o b r e g o t r e n i n g u w t y m zakresie. I p o d o b n i e n a l e ż a ł o b y p o s t ę p o w a ć ze wszystkimi i n n y m i r o d z a j a m i dziedziczenia p r z e k a z y ­ w a n y c h cech. M o g ł o b y t o być „ s p r a w i e d l i w e " w o b e c m ł o d y c h p o z b a ­ w i o n y c h t a l e n t u , ale czy b y ł o b y „ s p r a w i e d l i w e " w s t o s u n k u do u t a l e n ­ t o w a n y c h ? A p o m i n ę l i ś m y jeszcze z a r ó w n o tych, k t ó r z y musieliby p r a ­ cować na opłacenie treningu pozbawionej zdolności młodzieży, jak i tych, k t ó r z y by zostali p o z b a w i e n i przyjemności, j a k ą m o g l i b y mieć, gdyby p i e l ę g n o w a n o dziedziczone d a r y u z d o l n i e ń . Życie nie jest sprawiedliwe. K u s z ą c a jest w i a r a , że r z ą d p o t r a f i n a ­ p r a w i ć t e n z r o d z o n y przez n a t u r ę b ł ą d . Ale jest niezwykle w a ż n e , b y pojąć, ile k o r z y s t a m y z tej niesprawiedliwości, n a d k t ó r ą t a k bolejemy. N i e ma nic sprawiedliwego w t y m , że M a r l e n a D i e t r i c h u r o d z i ł a się z p i ę k n y m i n o g a m i , na k t ó r e c h c e m y p a t r z e ć , a M u h a m m a d Ali z u z d o l n i e n i a m i , k t ó r e uczyniły zeń wielkiego b o k s e r a . Ale z d r u ­ giej s t r o n y , m i l i o n y ludzi o d n o s i k o r z y ś ć z tego, że niesprawiedliwa n a t u r a w y p r o d u k o w a ł a M a r l e n ę D i e t r i c h i M u h a m m a d a Ali. C ó ż by to był za świat, w k t ó r y m k a ż d y s t a n o w i ł b y d u p l i k a t wszystkich pozostałych? Z pewnością nie jest sprawiedliwe, że M u h a m m a d Ali m o ż e z a r o b i ć m i l i o n y d o l a r ó w w j e d e n wieczór. Lecz czy nie b y ł o b y jeszcze bardziej niesprawiedliwe w o b e c ludzi, k t ó r z y lubią g o o g l ą d a ć , n a k a z a ć , a b y - w imię abstrakcyjnej idei r ó w n o ś c i - z a r a b i a ł on na j e d n e j walce l u b za k a ż d y dzień p r z y g o t o w a ń najwyżej tyle, ile m o ż e d o s t a ć niewykwa­ lifikowany r o b o t n i k w d o k a c h p o r t o w y c h ? M o ż n a b y t o z r o b i ć , ale w efekcie ludzie nie mieliby j u ż okazji o g l ą d a n i a M u h a m m a d a Ali. 10 — W o l n y wybór

132

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

W ą t p i m y b o w i e m , czy c h c i a ł o b y mu się za p ł a c ę niewykwalifikowa­ n e g o d o k e r a p o d d a ć się ciężkiemu reżimowi t r e n i n g o w e m u , k t ó r y p o ­ p r z e d z a w a l k ę o r a z p r o w a d z i ć s a m e walki. Jeszcze inną s t r o n ę t a k złożonej kwestii j a k sprawiedliwość m o ż n a z i l u s t r o w a ć p r z y p o m o c y gier h a z a r d o w y c h . W e ź m y n a p r z y k ł a d wie­ c z ó r s p ę d z o n y p r z y b a k a r a c i e . Ci, k t ó r z y decydują się grać, m o g ą roz­ p o c z ą ć z r ó w n y m i s t o s a m i ż e t o n ó w , ale w m i a r ę u p ł y w u c z a s u stosy te staną się n i e r ó w n e . P o d k o n i e c wieczoru j e d n i b ę d ą wielkimi zwycięz­ c a m i , inni r ó w n i e wielkimi p r z e g r a n y m i . C z y w imię i d e a ł u r ó w n o ś c i zwycięzcy p o w i n n i zwrócić w y g r a n e ? Z a b r a ł o b y t o całą p r z y j e m n o ś ć gry. I n a w e t przegrywający nie chcieliby tego. M o g ł o b y się im tp p o ­ d o b a ć przez j e d e n wieczór, ale czy p o w r ó c i l i b y z n o w u d o stolika wie­ dząc, że c o k o l w i e k się z d a r z y - z a k o ń c z ą grę w t y m s a m y m p u n k c i e , w k t ó r y m ją zaczęli? T e n p r z y k ł a d m a z n a c z n i e większy związek z e ś w i a t e m r e a l n y m niż m o g ł o b y się t o n a pierwszy r z u t o k a w y d a w a ć . K a ż d e g o d n i a p o d e j ­ m u j e m y decyzje, z k t ó r y m i wiąże się j a k i e ś r y z y k o i szansa. C z a s a m i jest t o d u ż a s p r a w a , j a k w ó w c z a s gdy d e c y d u j e m y o w y b o r z e z a w o d u , p a r t n e r a d o m a ł ż e ń s t w a , k u p n i e d o m u l u b p o w a ż n e j inwestycji. Częś­ ciej są to s p r a w y m a ł e , gdy d e c y d u j e m y na j a k i iść film, czy przejść przez ulicę w n i e d o z w o l o n y m miejscu, czy k u p i ć t a k i czy i n n y p a p i e r w a r t o ś c i o w y . Z a k a ż d y m r a z e m powstaje p y t a n i e : k t o m a d e c y d o w a ć o p o d e j m o w a n i u przez n a s ryzyka? Zależy t o , rzecz j a s n a , o d tego, k t o p o n o s i k o n s e k w e n c j e decyzji. Jeżeli p o n o s i m y je m y , to i my m o ż e m y p o d e j m o w a ć decyzje. Lecz jeśli k o n s e k w e n c j e decyzji p o n o s i k t o inny, to czy p o w i n n o się i czy p o z w o l i się n a m je p o d e j m o w a ć ? Jeśli g r a m y w b a k a r a t a w czyimś imieniu i czyimiś p i e n i ę d z m i , to czy ów k t o ś p o w i n i e n i czy da n a m faktycznie pełną s w o b o d ę decyzji? C z y nie jest raczej p e w n e , że ją j a k o ś ograniczy? C z y nie u s t a n o w i p e w n y c h reguł, k t ó r y c h m a m y przestrzegać? A l b o , żeby sięgnąć p o z u p e ł n i e i n n y przy­ k ł a d , jeśli r z ą d (tj. twoi w s p ó ł p o d a t n i c y ) bierze na siebie k o s z t y wy­ w o ł a n e u s z k o d z e n i e m twojego d o m u przez p o w ó d ź , czy będzie c i wol­ n o z b u d o w a ć g o n a t e r e n a c h p o w o d z i o w y c h ? N i e jest p r z y p a d k i e m , ż e r o s n ą c y zasięg interwencji r z ą d o w y c h w o b s z a r i n d y w i d u a l n y c h d o t ą d decyzji idzie w p a r z e z d ą ż e n i e m do „ s p r a w i e d l i w y c h u d z i a ł ó w dla wszystkich". System, w k t ó r y m ludzie s a m i podejmują r y z y k o i p o n o s z ą więk­ szość konsekwencji swych decyzji, p r z e w a ż a ł w naszej historii. To on właśnie m o t y w o w a ł H e n r y ' e g o F o r d a , T h o m a s a Alvę E d i s o n a , G e o r g e ' a E a s t m a n a , J o h n a D . Rockefellera, J a m e s a C a s h a P e n n e y a d o p r z e k s z t a ł c a n i a tego s p o ł e c z e ń s t w a w ciągu ubiegłego dwóchsetlecia.

Stworzeni

równymi

133

To właśnie ten system skłonił i n n y c h , by a n g a ż o w a l i k a p i t a ł y w ryzy­ k o w n e przedsięwzięcia p o d e j m o w a n e przez tych a m b i t n y c h wynalaz­ c ó w i k a p i t a n ó w p r z e m y s ł u . Oczywiście, po d r o d z e b y ł o wielu prze­ grywających - p r a w d o p o d o b n i e więcej niż zwycięzców. N i e p a m i ę t a ­ my ich nazwisk. Ale w większości byli to ludzie, k t ó r z y szli z o t w a r t y m i o c z a m i . Wiedzieli, że p o d e j m u j ą r y z y k o . I bez w z g l ę d u na t o , czy wygrywali, czy przegrywali, s p o ł e c z e ń s t w o j a k o c a ł o ś ć o d n o s i ł o k o r z y ś ć z ich g o t o w o ś c i do p o d e j m o w a n i a ryzyka. B o g a c t w o , j a k i e ów system zrodził, p o c h o d z i ł o głównie z wymyśla­ nia n o w y c h p r o d u k t ó w i u s ł u g , n o w y c h s p o s o b ó w ich p r o d u k c j i i sze­ r o k i e g o ich r o z p r o w a d z a n i a . O b o k b o g a c t w a s p o ł e c z e ń s t w a i z a m o ż ­ ności całej rzeszy ludzi, efektem d o d a t k o w y m były m a j ą t k i n a g r o m a ­ d z o n e przez j e d n o s t k i najbardziej przedsiębiorcze i p e ł n e inwencji. Henry F o r d zdobył fortunę. Kraj zdobył tani i niezawodny środek t r a n s p o r t u o r a z t e c h n i k ę p r o d u k c j i m a s o w e j . Co więcej, w wielu przy­ p a d k a c h p r y w a t n e f o r t u n y p o ś w i ę c a n o w k o ń c u n a rzecz społeczeń­ stwa. F u n d a c j e Rockefellera, F o r d a i C a r n e g i e są t y l k o najbardziej z n a n y m i z licznych p r y w a t n y c h przedsięwzięć na cele p u b l i c z n e . To właśnie są o w e zadziwiające k o n s e k w e n c j e d z i a ł a n i a s y s t e m u , k t ó r y o d p o w i a d a t e r m i n o m „ r ó w n o ś c i s z a n s " i „ w o l n o ś c i " , j a k były o n e d o niedawna rozumiane. J e d n a m a ł a p r ó b k a m o ż e d a ć n a m p o s m a k tej wielkiej a k t y w n o ś c i f i l a n t r o p i j n e j w wieku X I X i n a p o c z ą t k u X X . H e l e n a H o r o w i t z t a k o t o pisze w swej książce poświęconej „ k u l t u r a l n e j filantropii w C h i c a ­ go w okresie od lat osiemdziesiątych X I X stulecia do r o k u 1 9 1 7 " :

Na przełomie wieków Chicago było miastem, którym targały sprzeczne impulsy. Z jednej strony, było io centrum gospodarcze, handlujące głównymi towarami spo­ łeczeństwa przemysłowego, z drugiej - społeczność na fali kulturalnego awansu. Jak twierdził pewien komentator, miasto było „dziwną kombinacją wieprzowiny i Platona." Silnym przejawem pędu do kultury było założenie w Chicago wielkich instytucji kulturalnych w latach osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku (Instytut Sztuki, Biblioteka Newberry, Chicagowska Orkiestra Symfoniczna, Uniwersytet Chicagowski, Muzeum Historii Naturalnej, Biblioteka Crerara). (...) Instytucje te były w mieście nowym zjawiskiem. Jaki by nie był pierwotny impuls, który legł u ich założenia, były one w większości organizowane, utrzymywane i za­ rządzane przez grupy biznesmenów. (...) Choć jednak prywatnie wspomagane i kie­ rowane, służyły całemu miastu. Ich administratorzy poszli drogą filantropii kultural­ nej nie głównie dlatego, by zaspakajać swe osobiste tęsknoty, estetyczne czy nauko­ we, ale by spełnić określone cele społeczne. Wstrząsani przez siły społeczne, których nie byli w stanie kontrolować i przepełnieni idealistycznymi wyobrażeniami o kul-

134

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

turze, biznesmeni ci widzieli w muzeum, bibliotece, orkiestrze symfonicznej i uniwer­ sytecie sposób na uwolnienie miasta od zła i sposób na odrodzenie w nim ducha 5 obywatelskiego.

F i l a n t r o p i a nie o g r a n i c z a ł a się do instytucji k u l t u r a l n y c h . J a k pisze H o r o w i t z , była to „eksplozja d z i a ł a ń w wielu r ó ż n y c h p ł a s z c z y z n a c h . " C h i c a g o nie b y ł o też i z o l o w a n y m p r z y p a d k i e m . W y d a w a ł o się raczej - pisze H o r o w i t z - że „ s t a n o w i o n o streszczenie całej A m e r y k i . " 6 W t y m s a m y m czasie J a n e A d a m s założyła H u l l H o u s e , pierwszy z wielu później w A m e r y c e d o m ó w opieki społecznej, które 1 szerzyły k u l t u r ę i oświatę w ś r ó d u b o g i c h i k t ó r e spieszyły im z p o m o c ą w ich c o d z i e n n y c h p r o b l e m a c h . W t y m s a m y m czasie z a ł o ż o n o też wiele szpitali, sierocińców i i n n y c h o ś r o d k ó w d o b r o c z y n n y c h . N i e m a sprzeczności m i ę d z y s y s t e m e m w o l n e g o r y n k u a d ą ż e n i e m do realizacji szerokich celów społecznych i k u l t u r a l n y c h . N i e ma też sprzeczności m i ę d z y s y s t e m e m w o l n e g o r y n k u a w s p ó ł c z u c i e m dla tych, k t ó r y m p o w i o d ł o się gorzej. W s p ó ł c z u c i e t o m o ż e p r z y b r a ć , j a k w w i e k u X I X , p o s t a ć p r y w a t n e j działalności d o b r o c z y n n e j l u b - j a k w c o r a z większym s t o p n i u w stuleciu bieżącym - f o r m ę p o m o c y rzą­ d o w e j . W a r u n k i e m jest j e d n a k , a b y w o b u tych p r z y p a d k a c h w y n i k a ł o z chęci niesienia p o m o c y . Istnieje b o w i e m wielka r ó ż n i c a m i ę d z y d w o ­ m a r o d z a j a m i p o m o c y r z ą d o w e j , k t ó r e n a p o z ó r wydają się p o d o b n e . Pierwszy z nich p o l e g a na t y m , że 90 p r o c e n t z n a s z g a d z a się n a ł o ż y ć na siebie s a m y c h p o d a t k i , a b y w s p o m ó c 10 p r o c e n t - tych na s a m y m dole; d r u g i zaś na t y m , że 80 p r o c e n t głosuje za o p o d a t k o w a n i e m 10 p r o c e n t - tych na górze - w celu w s p o m o ż e n i a i n n y c h 10 p r o c e n t - tych n a j u b o ż s z y c h . Jest to sławny p r z y k ł a d W i l i a m a G r a h a m a S u m 7 n e r a o B i C decydujących, co D ma z r o b i ć d l a A. Pierwszy z tych r o d z a j ó w p o m o c y m o ż e o k a z a ć się s e n s o w n y b ą d ź nie, m o ż e s t a n o w i ć skuteczną b ą d ź nieskuteczną m e t o d ę w s p o m o ż e n i a tych, k t ó r y m się nie p o w i o d ł o , ale p o z o s t a j e w zgodzie z wiarą w r ó w n o ś ć szans i wol­ n o ś ć . D r u g i n a t o m i a s t s t a r a się realizować z a s a d ę r ó w n o ś c i p o d z i a ł u i jest c a ł k o w i t ą antytezą wolności.

KTO JEST Z W O L E N N I K I E M RÓWNOŚCI PODZIAŁU? M i m o iż idea r ó w n o ś c i p o d z i a ł u stała się w ś r ó d i n t e l e k t u a l i s t ó w bez m a ł a w y z n a n i e m wiary, m i m o iż akcentują ją w swych p r z e m ó w i e ­ niach politycy i o b e c n a jest w p r e a m b u ł a c h a k t ó w u s t a w o d a w c z y c h ,

Stworzeni

równymi

135

p o p a r c i e dla niej jest s t o s u n k o w o niewielkie. C a ł e m u o niej g a d a n i u z a p r z e c z a z a r ó w n o z a c h o w a n i e r z ą d u i intelektualistów, k t ó r z y naj­ goręcej orędują za e g a l i t a r y z m e m , j a k i o g ó ł u opinii publicznej. Jeśli idzie o rząd, d o b r y m p r z y k ł a d e m m o ż e b y ć j e g o p o l i t y k a w o b e c loterii i gier h a z a r d o w y c h . S t a n , a zwłaszcza m i a s t o N o w y J o r k u w a ż a n e są p o w s z e c h n i e , i słusznie, za twierdzę n a s t r o j ó w ega­ litarnych. J e d n a k ż e r z ą d s t a n o w y p r o w a d z i loterie i u m o ż l i w i a r o ­ bienie z a k ł a d ó w na wyścigach. P r o w a d z i też szeroką r e k l a m ę , za­ chęcając obywateli do n a b y w a n i a k u p o n ó w loteryjnych i r o b i e n i a z a k ł a d ó w - n a w a r u n k a c h , k t ó r e dają m u b a r d z o z n a c z n y zysk. J e d n o c z e ś n i e j e d n a k usiłuje z l i k w i d o w a ć gry liczbowe, k t ó r e dają większe szanse w y g r a n y c h niż loteria r z ą d o w a (zwłaszcza, gdy się uwzględni m o ż l i w o ś ć u n i k n i ę c i a p o d a t k u od wygranej). Dzieje się t a k w chwili, gdy W i e l k a B r y t a n i a , w k o ń c u t w i e r d z a i c h y b a ojczyzna s e n t y m e n t ó w p r o e g a l i t a r n y c h , zezwala n a p r y w a t n e k l u b y gier h a ­ z a r d o w y c h o r a z p r y w a t n e p u n k t y z a k ł a d ó w na wyścigi i i n n e wy­ d a r z e n i a s p o r t o w e . Są o n e r o z r y w k ą n a r o d o w ą i p o w a ż n y m ź r ó d ł e m dochodów rządowych. Jeśli idzie o i n t e l e k t u a l i s t ó w , w i d o c z n y m ś w i a d e c t w e m jest rozziew między ich c z y n a m i a t y m , co wielu z nich głosi. R ó w n o ś ć p o d z i a ł u m o ż n a krzewić n a zasadzie „ z r ó b t o s a m " . P o pierwsze należy d o k ł a d ­ nie określić, co się r o z u m i e przez r ó w n o ś ć . C z y chce się ją osiągnąć w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h ? W w y b r a n y c h g r u p a c h k r a j ó w ujętych ja­ ko całość? W skali całego świata? C z y r ó w n o ś ć ma być o c e n i a n a w ka­ t e g o r i a c h d o c h o d u n a głowę? N a r o d z i n ę ? W okresie r o k u ? D e k a d y ? C a ł e g o życia? C z y należy uwzględnić t y l k o d o c h ó d pieniężny, czy włą­ czyć t a k ż e pozycje niepieniężne, j a k w a r t o ś ć h i p o t e c z n ą p o s i a d a n e g o d o m u , żywności w y p r o d u k o w a n e j n a w ł a s n y u ż y t e k , n i e o d p ł a t n y c h u s ł u g w y k o n y w a n y c h przez n i e z a t r u d n i o n y c h c z ł o n k ó w r o d z i n y , zwłaszcza kobiety? J a k należy u w z g l ę d n i ć cechy fizyczne i u m y s ł o w e , k t ó r e dają p r z e w a g ę n a d i n n y m i l u b o d w r o t n i e , stawiają w gorszej od i n n y c h sytuacji? J a k k o l w i e k się te kwestie rozstrzygnie należy - jeśli się jest egalitarystą - ocenić, czy w ł a s n y d o c h ó d o d p o w i a d a przyjętej koncepcji r ó w n o ­ ści. Jeżeli jest wyższy, t r z e b a n a d w y ż k ę o d d a ć t y m , k t ó r z y mają p o n i ­ żej średniej. Jeśli k r y t e r i u m r ó w n o ś c i ma objąć cały świat - j a k p r o ­ p o n u j e najbardziej e g a l i t a r n a r e t o r y k a - o d p o w i a d a ł a b y t e m u s u m a nieco poniżej 200 d o l a r ó w na o s o b ę na r o k (w d o l a r a c h z r o k u 1979), co b y ł o b y k w o t ą z g o d n ą z koncepcją r ó w n o ś c i , j a k ą c h y b a z a k ł a d a ta najbardziej e g a l i t a r n a r e t o r y k a . T a k i jest b o w i e m przeciętny d o c h ó d n a głowę m i e s z k a ń c a n a s z e g o g l o b u .

136

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

N a j b a r d z i e j żarliwymi głosicielami d o k t r y n y r ó w n o ś c i są przed­ stawiciele „ n o w e j k l a s y " - j a k ją określił Irving K r i s t o l , czyli biurokraci rządowi, naukowcy, których badania finansowane są z funduszy r z ą d o w y c h l u b k t ó r z y z a t r u d n i e n i są w f i n a n s o w a n y c h przez rząd o ś r o d k a c h z w a n y c h „ t h i n k - t a n k s " , p e r s o n e l wielu t a k zwanych grup „interesu publicznego" lub „polityki zorientowanej s p o ł e c z n i e " o r a z d z i e n n i k a r z e i inni przedstawiciele b r a n ż y infor­ macyjnej. J e d n a k ż e p a t r z ą c n a nich wszystkich, p r z y p o m i n a się stare i m o ż e niesprawiedliwe w o b e c k w a k r ó w p o w i e d z e n i e : „ P r z y ­ byli do N o w e g o Świata, a b y czynić d o b r o , a skończyli na robie­ niu d o b r o b y t u " . * C z ł o n k o w i e tej nowej klasy należą b o w i e m zwykle do najwyżej p ł a t n y c h ludzi w c a ł y m społeczeństwie. I dla wielu z nich głoszenie r ó w n o ś c i o r a z p o p i e r a n i e l u b w y k o n y w a n i e wynikających stąd a k t ó w u s t a w o d a w c z y c h o k a z a ł o się s k u t e c z n y m ś r o d k i e m w osiąganiu t a k i c h właśnie w y s o k i c h d o c h o d ó w . J a k ż e ł a t w o p r z y c h o d z i u t o ż s a m i a ć własną z a m o ż n o ś ć z z a m o ż n o ś c i ą społeczeństwa. Oczywiście egalitarysta m o ż e w t y m miejscu z a p r o t e s t o w a ć , twier­ d z ą c , że jest t y l k o k r o p l ą w o c e a n i e i że g o t ó w b y ł b y o d d a ć n a d w y ż ­ k ę swego d o c h o d u p o n a d t o , c o s a m u w a ż a z a k w o t ę d o c h o d u d z i e l o n e g o r ó w n o , gdyby wszyscy inni zostali z m u s z e n i d o tego s a m e g o . P o d p e w n y m w z g l ę d e m twierdzenie, ż e p r z y m u s e m m o ż n a b y z m i e n i ć o b e c n y s t a n rzeczy, jest b ł ę d n e . N a w e t gdyby wszyscy postąpili t a k s a m o , w k ł a d n a s z e g o egalitarysty wciąż byłby k r o p l ą w m o r z u . Byłby t a k s a m o niewielki w t e d y , gdyby byl on j e d y n y m wspierającym, j a k i wtedy, g d y b y był j e d n y m z wielu. C h o ć , co p r a w d a , w k ł a d ten m ó g ł b y m i e ć p e w n ą w a r t o ś ć , g d y b y p r z e z n a c z y ć go dla tych, k t ó r y c h egalitarysta u z n a ł b y za najgorzej s y t u o w a n y c h . P o d i n n y m wszakże w z g l ę d e m p r z y m u s z m i e n i ł b y - i to d r a s t y c z n i e - o b e c n y s t a n rzeczy. S p o ł e c z e ń s t w o , w k t ó r y m tego r o d z a j u redys­ trybucja pozostaje sferą d z i a ł a ń d o b r o w o l n y c h i k t ó r e jest w n a s z y m p r z e k o n a n i u n i e s k o ń c z e n i e bardziej p o ż ą d a n e , r ó ż n i się całkowicie od s p o ł e c z e ń s t w a , k t ó r e p o w s t a ł o b y po u c z y n i e n i u z niej sfery dzia­ łań przymusowych. O s o b y , k t ó r e uważają, że s p o ł e c z e ń s t w o w y m u s z o n e j r ó w n o ś c i jest c z y m ś p o ż ą d a n y m , m o g ą t a k ż e p r a k t y k o w a ć g ł o s z o n e idee. M o g ą przyłączyć się do j e d n e j z istniejących w kraju l u b p o z a n i m k o m u n . M o g ą założyć n o w e . I jest to oczywiście całkowicie z g o d n e z zasadą * W oryginale angielskim gra słów: „They came to the New World to do good. and ended up doing well"

Stworzeni równymi

137

r ó w n o ś c i osobistej czy r ó w n o ś c i szans i w o l n o ś c i , w myśl k t ó r y c h każ­ d a g r u p a ludzi, k t ó r a p r a g n i e żyć w t e n s p o s ó b , p o w i n n a mieć k u t e m u s w o b o d ę . N a s z a teza, ż e p o p a r c i e dla r ó w n o ś c i p o d z i a ł u jest gołosłow­ ne, znajduje silne p o p a r c i e w fakcie, że t y l k o nieliczni ludzie chcą się do t a k i c h k o m u n przyłączyć i że są o n e d o ś ć k r u c h e . Egalitaryści w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h m o g ą o p o n o w a ć , że m a ł a liczba i k r u c h o ś ć o w y c h k o m u n jest w y n i k i e m niechęci, z j a k ą się o n e spotykają w społeczeństwie z d e c y d o w a n i e „ k a p i t a l i s t y c z n y m " i dyskryminacji, na j a k ą są s k u t k i e m t e g o n a r a ż o n e . M o ż e to być p r a w d ą w o d n i e s i e n i u d o U S A , ale, j a k z a u w a ż y ł R o b e r t N o z i c k 8 , jest k r a j , d o k t ó r e g o nie s p o s ó b o d n i e ś ć tego z a r z u t u , gdzie prze­ ciwnie, e g a l i t a r n e k o m u n y są wysoce p o w a ż a n e i c e n i o n e . T y m krajem jest Izrael. K i b u c e o d e g r a ł y w a ż n ą rolę w p o c z ą t k o w y m okresie z a s i e d l a n i a przez Ż y d ó w P a l e s t y n y i wciąż t a k ą rolę odgry­ wają w p a ń s t w i e Izrael. N i e w s p ó ł m i e r n i e wielka liczba p r z y w ó d c ó w Izraela w y w o d z i się z k i b u c ó w . Bycie j e g o c z ł o n k i e m nie t y l k o nie n a r a ż a na d e z a p r o b a t ę , ale n a d a j e w y s o k i s t a t u s s p o ł e c z n y i wręcz n a k a z u j e o k a z y w a n i e a p r o b a t y . K a ż d y m o ż e s w o b o d n i e d o niego wstąpić i go opuścić. K i b u c e o k a z a ł y się o r g a n i z a c j a m i społeczny­ mi z d o l n y m i do życia. A j e d n a k nigdy, a j u ż z p e w n o ś c i ą nie dzi­ siaj, nie b y ł o więcej niż 5 p r o c e n t l u d n o ś c i żydowskiej w Izraelu, k t ó r a w y b r a ł a b y t e n s p o s ó b życia. M o ż n a u z n a ć , ż e jest t o m a k s y ­ m a l n y p r o c e n t ludzi, k t ó r z y o d r z u c a j ą c system cechujący się n i e r ó ­ wnością, z r ó ż n i c o w a n i e m i s z a n s a m i , wolą inny, n a r z u c a j ą c y rów­ ność podziału. Mniej jednoznaczne są postawy wobec progresywnego p o d a t k u d o c h o d o w e g o . W s t a n a c h , w k t ó r y c h nie o b o w i ą z y w a ł on d o t ą d , w wyniku niedawno przeprowadzonych referendów o d r z u c o n o pro­ pozycje jego w p r o w a d z e n i a . P o d o b n i e w s t a n a c h , gdzie j u ż istnieje, o d r z u c o n o p r o p o z y c j e zwiększenia j e g o progresji. R e f e r e n d a t e o d n o ­ siły się j e d n a k d o p o d a t k u s t a n o w e g o . N a t o m i a s t federalny p o d a t e k d o c h o d o w y m a b a r d z o w y s o k ą skalę progresji, a m i m o t o istnieje przynajmniej t o l e r a n c j a w o b e c u m i a r k o w a n e j redystrybucji d o c h o d u przy j e g o p o m o c y . N a w i a s e m m ó w i ą c , w y s o k a skala t e g o p o d a t k u jest w p r a k t y c e p o w a ż n i e z m n i e j s z o n a licznymi p r z e p i s a m i (tzw. „furtkami prawnymi"). Z a r y z y k u j e m y j e d n a k twierdzenie, ż e p o p u l a r n o ś ć R e n o , a o s t a t n i o i A t l a n t i c City w nie mniejszym s t o p n i u o b r a z u j e preferencje niż federalny p o d a t e k d o c h o d o w y w s t ę p n i a k i Timesa i Washington Post o r a z s t r o n New York Review of

L a s Vegas społeczne New York Books.

138

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

KONSEKWENCJE POLITYKI EGALITARNEJ W k s z t a ł t o w a n i u naszej polityki m o ż e m y c z e r p a ć z d o ś w i a d c z e ń k r a j ó w z a c h o d n i c h , k t ó r e mają te s a m e k o r z e n i e i n t e l e k t u a l n e i kul­ t u r a l n e i od k t ó r y c h przejęliśmy wiele n a s z y c h w a r t o ś c i . N a j b a r d z i e j p o u c z a j ą c y p r z y k ł a d s t a n o w i t u być m o ż e W i e l k a B r y t a n i a , k t ó r a w X I X w i e k u r e a l i z o w a ł a z a s a d ę r ó w n o ś c i szans, a w o b e c n y m w p r o ­ w a d z a z a s a d ę r ó w n o ś c i p o d z i a ł u (pozycji). \ D ą ż e n i e do c o r a z większej r ó w n o ś c i w p o d z i a l e d o m i n u j e w we­ w n ę t r z n e j polityce brytyjskiej od k o ń c a drugiej wojny światowej. W p r o w a d z a się t a m j e d e n z a d r u g i m ś r o d k i mające o d b i e r a ć b o g a t y m i d a w a ć u b o g i m . P o d a t e k o d d o c h o d u w z r a s t a ł , a ż j e g o s t o p a osiąg­ nęła swoisty szczyt. W y n o s i t e r a z 9 8 p r o c e n t o d d o c h o d u o d własności i 8 6 p r o c e n t o d d o c h o d ó w „ z a p r a c o w a n y c h " . U z u p e ł n i o n o t o jeszcze cięższymi p o d a t k a m i s p a d k o w y m i . Z n a c z n i e r o z s z e r z o n o z a k r e s u s ł u g p a ń s t w o w e j służby z d r o w i a , b u d o w n i c t w a m i e s z k a n i o w e g o , i n n y c h świadczeń opieki społecznej o r a z w y p ł a t dla b e z r o b o t n y c h i ludzi star­ szych. N i e s t e t y , r e z u l t a t y z n a c z n i e się różniły od tych, j a k i e zamierzali osiągnąć ludzie, k t ó r z y - c a ł k i e m zresztą słusznie - byli przeciwni ist­ niejącej od w i e k ó w s t r u k t u r z e klasowej w Wielkiej Brytanii. D o k o n a ­ n o p o w a ż n e j redystrybucji b o g a c t w a , ale k o ń c o w y m r e z u l t a t e m nie jest wcale p o d z i a ł egalitarny. Z a m i a s t tego p o w s t a ł y n o w e klasy uprzywilejowane, k t ó r e zastąpiły b ą d ź u z u p e ł n i ł y j u ż istniejące. Są to b i u r o k r a c i , p e w n i swych p o s a d , c h r o n i e n i p r z e d inflacją z a r ó w n o wtedy, gdy pracują, j a k i gdy są j u ż na e m e r y t u r z e ; związki z a w o d o w e , k t ó r e głoszą, że są reprezentacją najbardziej u c i s k a n y c h r o b o t n i k ó w , a faktycznie składają się z najle­ piej p ł a t n y c h w c a ł y m kraju p r a c o w n i k ó w - arystokracji r u c h u p r a ­ c o w n i c z e g o ; n o w i milionerzy - ludzie najzręczniej omijający ustawy, przepisy i n o r m y p r o d u k o w a n e m a s o w o przez p a r l a m e n t i b i u r o k r a ­ cję, k t ó r z y znaleźli m e t o d y n a uniknięcie p ł a c e n i a p o d a t k ó w o d d o ­ c h o d u i przesyłanie swego m a j ą t k u za granicę, p o z a o b s z a r d z i a ł a n i a brytyjskich w ł a d z p o d a t k o w y c h . M o ż n a więc w sumie m ó w i ć o p o ­ w a ż n y m p r z e t a s o w a n i u d o c h o d u i b o g a c t w a , ale t r u d n o m ó w i ć o większej r ó w n o ś c i . D ą ż e n i e do r ó w n o ś c i nie p o w i o d ł o się w Wielkiej Brytanii nie dla­ tego, iż z a s t o s o w a n o złe ś r o d k i - c h o ć i takie były bez w ą t p i e n i a ; nie d l a t e g o , że źle n i m i z a r z ą d z a n o - i to m i a ł o c z a s a m i miejsce; nie dla­ t e g o wreszcie, że robili to źli ludzie - c h o ć i tacy się bez w ą t p i e n i a zdarzali. P o w o d y fiaska były bardziej zasadnicze; przyjęty k i e r u n e k

Stworzeni

równymi

139

nie liczył się z najbardziej f u n d a m e n t a l n y m i i n s t y n k t a m i człowieka. Mówiąc słowami A d a m a Smitha z „jednakim, stałym i nieprzerwanym 9 d ą ż e n i e m k a ż d e g o człowieka d o p o p r a w y swoich w a r u n k ó w " o r a z - m o ż n a d o d a ć - t a k ż e w a r u n k ó w swoich dzieci i w n u k ó w . S m i t h oczywiście, m ó w i ą c o „ w a r u n k a c h " , nie m i a ł wyłącznie na myśli ich a s p e k t u m a t e r i a l n e g o , aczkolwiek jest to z p e w n o ś c i ą j e d e n z czynni­ k ó w , k t ó r e się na nie składają. R o z u m i a ł je szerzej, łącznie z t y m i wszystkimi w a r t o ś c i a m i , k t ó r e są b r a n e p o d u w a g ę , gdy m o w a o p o w o ­ d z e n i u i sukcesie, zwłaszcza zaś t e n r o d z a j w a r t o ś c i społecznych, k t ó ­ rych istnieniu wiek X I X zawdzięczał r o z k w i t działalności f i l a n t r o p i j n e j . K i e d y p r a w o u t r u d n i a l u d z i o m realizację w y z n a w a n y c h przez n i c h w a r t o ś c i , ludzie starają się je o b c h o d z i ć . O b c h o d z ą więc p r a w o , łamią j e l u b opuszczają kraj. Nieliczni t y l k o akceptują n o r m ę m o r a l n ą , k t ó r a u s p r a w i e d l i w i a z m u s z a n i e ludzi do o d d a w a n i a lwiej części tego, co wytworzyli n a f i n a n s o w a n i e świadczeń dla n i e z n a n y c h i m o s ó b i n a cele, k t ó r y c h m o g ą nie a p r o b o w a ć . K i e d y p r a w o jest sprzeczne z t y m , co większość ludzi u w a ż a za m o r a l n e i słuszne - ludzie je ł a m i ą bez w z g l ę d u na t o , czy z o s t a ł o u s t a n o w i o n e w imię t a k s z l a c h e t n e g o i d e a ł u j a k r ó w n o ś ć , czy też w n a g i m interesie jakiejś g r u p y , k t ó r a chce go realizować k o s z t e m i n n y c h . T y l k o o b a w a p r z e d karą, a nie p o c z u c i e sprawiedliwości i m o r a l n o ś c i s p o w o d u j e , że ludzie b ę d ą t a k i e g o p r a w a przestrzegać. K i e d y zaś zaczną ł a m a ć j e d n e u s t a w y , b r a k s z a c u n k u d l a p r a w a m u s i się rozszerzyć i na inne, n a w e t te p o w s z e c h n i e u w a ż a n e za m o r a l ­ nie słuszne: przeciw g w a ł t o m , k r a d z i e ż o m , c h u l i g a ń s t w u . M i m o i ż t r u d n o w to uwierzyć, w z r o s t b r u t a l n e j przestępczości w Wielkiej Bry­ tanii na przestrzeni o s t a t n i c h dziesięcioleci m o ż e b y ć z p o w o d z e n i e m efektem właśnie d ą ż e n i a d o r ó w n o ś c i . D ą ż e n i e ku niej p o z b a w i ł o też Wielką B r y t a n i ę wielu najzdolniej­ szych, w y k s z t a ł c o n y c h i energicznych obywateli. Wielu z n i c h wyje­ c h a ł o do S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h i i n n y c h k r a j ó w dających większe możliwości s p o ż y t k o w a n i a w ł a s n e g o t a l e n t u . A wreszcie: czy k t o ś m o ­ że jeszcze w ą t p i ć w skutki, j a k i e w y w a r ł o dążenie do r ó w n o ś c i na efektywność i p r o d u k t y w n o ś ć g o s p o d a r k i ? Jest to z p e w n o ś c i ą j e d e n z najpowszechniejszych c z y n n i k ó w p o z o s t a w a n i a Wielkiej Brytanii, na przestrzeni kilku o s t a t n i c h d e k a d , t a k dalece w tyle za jej s ą s i a d a m i z E u r o p y , za S t a n a m i Z j e d n o c z o n y m i , J a p o n i ą i i n n y m i k r a j a m i . W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h nie zaszliśmy jeszcze t a k d a l e k o j a k W i e l k a B r y t a n i a w realizacji r ó w n o ś c i p o d z i a ł u . A j e d n a k j u ż w i d a ć wiele p o d o b n y c h zjawisk - od fiaska m e t o d e g a l i t a r n y c h w o s i ą g a n i u z a m i e r z o n y c h celów, p o p r z e z p r z e t a s o w a n i e b o g a c t w a ( p r o c e s u , k t ó -

140

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

rego w ż a d e n s p o s ó b nie m o ż n a n a z w a ć s p r a w i e d l i w y m ) , d o w z r o s t u przestępczości i fatalnych wreszcie w p ł y w ó w na p r o d u k t y w n o ś ć i wy­ dajność.

KAPITALIZM I RÓWNOŚĆ Wszędzie na świecie w i d a ć s k a n d a l i c z n i e wielkie^ n i e r ó w n o ś c i , gdy idzie o d o c h o d y i b o g a c t w o . R a ż ą o n e większość z n a s . T y l k o nieliczni pozostają o b o j ę t n i na w i d o k k o n t r a s t u m i ę d z y l u k s u s e m j e d n y c h a zah a r o w a n ą biedą i n n y c h . W u b i e g ł y m stuleciu z r o d z i ł się m i t , że k a p i t a l i z m w o l n o r y n k o w y , czyli - w naszej n o m e n k l a t u r z e - system r ó w n o ś c i szans, p o w i ę k s z a te n i e r ó w n o ś c i , że jest s y s t e m e m w y z y s k i w a n i a b i e d n y c h przez b o g a t y c h . N i c nie jest dalsze o d p r a w d y . G d z i e k o l w i e k m ó g ł d z i a ł a ć w o l n y r y n e k , gdziekolwiek istniało coś z b l i ż o n e g o d o r ó w n o ś c i szans, t a m p r z e c i ę t n y człowiek był w stanie osiągnąć t a k i p o z i o m życia, o j a k i m nigdy p r z e d t e m nie m ó g ł m a r z y ć . N a t o m i a s t nigdzie p r z e p a ś ć m i ę d z y b o g a t y m i i b i e d n y m i nie była większa, nigdzie w w i ę k s z y m s t o p n i u bogaci nie stawali się jeszcze b o g a t s z y m i , a biedni jeszcze biedniejszymi niż w s p o ł e c z e ń s t w a c h , k t ó r e nie pozwoliły d z i a ł a ć w o l n e m u r y n k o w i . Jest to p r a w d ą w o d n i e s i e n i u do społeczeństw f e u d a l n y c h średniowiecz­ nej E u r o p y , Indii p r z e d u z y s k a n i e m niepodległości i większości współ­ czesnych k r a j ó w A m e r y k i P o ł u d n i o w e j . Wszędzie t a m o d z i e d z i c z o n y s t a t u s o k r e ś l a ł i o k r e ś l a z a j m o w a n ą pozycję. Jest to r ó w n i e ż p r a w d ą w o d n i e s i e n i u do społeczeństw p l a n o w a n y c h c e n t r a l n i e , j a k Rosja, C h i ­ n y czy I n d i e p o u z y s k a n i u niepodległości, gdzie z a j m o w a n ą pozycję d e t e r m i n u j e s t o p i e ń p o w i ą z a n i a z w ł a d z ą p a ń s t w o w ą . Jest to p r a w d ą n a w e t t a m , gdzie p l a n o w a n i e c e n t r a l n e w p r o w a d z o n o w imię r ó w n o ś c i , j a k to m i a ł o miejsce w trzech w s p o m n i a n y c h właśnie krajach. Rosja jest krajem d w ó c h n a r o d ó w : m a ł e j , uprzywilejowanej klasy b i u r o k r a t ó w , przedstawicieli p a r t i i k o m u n i s t y c z n e j i f a c h o w c ó w o r a z wielkiej m a s y ludzi żyjących t y l k o t r o c h ę lepiej niż ich d z i a d k o w i e . K l a s a wyższa ma d o s t ę p do specjalnych sklepów, szkół i wszelkich l u k s u s ó w ; m a s y m u s i z a d o w o l i ć niewiele t y l k o p o n a d o p ę d z a n i e najniezbędniejszych p o t r z e b . P a m i ę t a m y tę chwilę, gdy widząc wielki s a m o ­ chód osobowy, zapytaliśmy naszego przewodnika po Moskwie o jego cenę. „ O c h ! nie są na s p r z e d a ż - o d p o w i e d z i a ł n a m - o n e są t y l k o dla c z ł o n k ó w B i u r a P o l i t y c z n e g o . " Szereg książek w y d a n y c h o s t a t n i o przez d z i e n n i k a r z y a m e r y k a ń s k i c h szczegółowo opisuje k o n t r a s t p o m i ę d z y u p r z y w i l e j o w a n y m życiem klas wyższych i u b ó s t w e m m a s . 1 0 W a r t o

Stworzeni

równymi

141

c h o ć b y o d n o t o w a ć , żeby wziąć t y l k o n a j p r o s t s z y p r z y k ł a d , ż e k i e r o w n i k w fabryce radzieckiej z a r a b i a w p o r ó w n a n i u ze s w y m kolegą a m e r y k a ń ­ skim przeciętnie z n a c z n i e więcej od zwykłego r o b o t n i k a . Ale też mu się to należy. W k o ń c u k i e r o w n i k w U S A m a r t w i się t y l k o t y m , że m o ż e zostać zwolniony, Rosjanin natomiast, że może być rozstrzelany. R ó w n i e ż C h i n y s ą k r a j e m wielkiego z r ó ż n i c o w a n i a d o c h o d ó w : p o ­ m i ę d z y p o s i a d a j ą c y m i w ł a d z ę i resztą n a r o d u , m i ę d z y m i e s z k a ń c a m i m i a s t i m i e s z k a ń c a m i wsi, m i ę d z y r ó ż n y m i g r u p a m i p r a c o w n i c z y m i w s a m y m mieście. Pewien spostrzegawczy b a d a c z p r o b l e m a t y k i chiń­ skiej n a p i s a ł , że „ k o n t r a s t m i ę d z y b o g a t y m i i b i e d n y m i r e j o n a m i C h i n był w r o k u 1957 ostrzejszy niż w j a k i m k o l w i e k i n n y m wielkim kraju, m o ż e z wyjątkiem Brazylii". C y t u j ą c i n n e g o z n a w c ę t e m a t u , pisał da­ lej: „ P r z y k ł a d y te zdają się m ó w i ć , że s t r u k t u r a p ł a c w c h i ń s k i m prze­ myśle nie jest z n a c z ą c o bardziej e g a l i t a r n a niż w i n n y c h k r a j a c h . " Swoje r o z w a ż a n i a n a t e m a t p r o b l e m u r ó w n o ś c i w C h i n a c h z a k o ń c z y ł s ł o w a m i : „ j a k właściwie dzielony jest, z p u n k t u w i d z e n i a z a s a d y rów­ ności, d o c h ó d w dzisiejszych C h i n a c h ? Z p e w n o ś c i ą nie osiągnął on tego s t o p n i a r ó w n o ś c i co na T a j w a n i e czy w K o r e i P o ł u d n i o w e j . (...) Z drugiej s t r o n y j e d n a k , p o d z i a ł d o c h o d u jest tu oczywiście bardziej e g a l i t a r n y aniżeli w Brazylii czy w ogóle w A m e r y c e P o ł u d n i o w e j . (...) M u s i m y więc stwierdzić n a z a k o ń c z e n i e , ż e C h i n o m d a l e k o jest d o bycia s p o ł e c z e ń s t w e m pełnej r ó w n o ś c i . W rzeczywistości b o w i e m zróż­ n i c o w a n i e d o c h o d ó w m o ż e być tu o wiele większe aniżeli w p e w n y c h krajach, o k t ó r y c h sądzi się p o w s z e c h n i e , że składają się z «faszystowskich» elit i w y z y s k i w a n y c h m a s . " 1 1 P o s t ę p g o s p o d a r c z y i techniczny, wszystkie owe c u d a współczesnej ery, nie mają większego z n a c z e n i a dla ludzi b o g a t y c h . B o g a t y o b y w a ­ tel s t a r o ż y t n e j Grecji niewiele by s k o r z y s t a ł z n o w o c z e s n e j instalacji gazowej i w o d n o - k a n a l i z a c y j n e j . Biegający służący z a s t ę p o w a l i mu bieżącą w o d ę * . Jeśli idzie o r a d i o i telewizję, to rzymscy patrycjusze mogli m i ł o s p ę d z a ć czas p r z y s p r o w a d z a n y c h d o d o m u m u z y k a c h i ak­ t o r a c h ; mogli też t r z y m a ć a r t y s t ó w w d o m u na stałe. K o n f e k c j a , su­ p e r m a r k e t y i wszystkie i n n e tego t y p u w s p ó ł c z e s n e u d o g o d n i e n i a w niewielkim s t o p n i u p o p r a w i ł y b y ich życie. Przywitaliby z z a d o w o l e ­ n i e m p o s t ę p w ś r o d k a c h t r a n s p o r t u i m e d y c y n i e , ale co do całej reszty, to z wielkich osiągnięć z a c h o d n i e g o k a p i t a l i z m u w y n i k n ę ł y korzyści p r z e d e w s z y s t k i m dla z w y k ł y c h ludzi. Sprawiły o n e , ż e u d o g o d n i e n i a i przyjemności d o s t ę p n e niegdyś t y l k o dla b o g a t y c h i p o t ę ż n y c h stały się o b e c n i e r ó w n i e ż u d z i a ł e m m a s . * W oryginale gra słów: „running servants replaced running water".

142

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

W r o k u 1848 J o h n S t u a r t Mili pisał: „ J a k d o t ą d wątpliwe jest, czy k t ó r y ś z d o t y c h c z a s o w y c h w y n a l a z k ó w t e c h n i c z n y c h ulżył w codzien­ n y m t r u d z i e jakiejś ludzkiej istocie. W y n a l a z k i te umożliwiły większej liczbie l u d n o ś c i p r o w a d z e n i e tego s a m e g o życia, polegającego n a h a ­ r ó w c e i niewoli, a większej liczbie p r z e m y s ł o w c ó w i im p o d o b n y c h umożliwiły zrobienie m a j ą t k ó w . Powiększyły w y g o d y klas średnich, ale nie zaczęły jeszcze w y w o ł y w a ć tych wielkich z m i a n w człowieczym losie, k t ó r y c h d o k o n a n i e leży w ich n a t u r z e i należy do ich przysz­ łości."12 N i k t nie m o ż e j u ż t a k m ó w i ć dzisiaj. M o ż n a o b j e c h a ć cały u p r z e ­ m y s ł o w i o n y świat o d j e d n e g o k r a ń c a p o d r u g i i j e d y n y m i z a h a r o w a nymi ludźmi, których m o ż n a spotkać, są sportowcy. Aby spotkać tych, k t ó r y c h w p r a c y nie odciążają w y n a l a z k i t e c h n i c z n e , należy p o ­ j e c h a ć d o k r a j ó w n i e k a p i t a l i s t y c z n y c h : Rosji, Indii, C h i n , B a n g l a d e ­ szu, n i e k t ó r y c h r e g i o n ó w Jugosławii l u b d o z a c o f a n y c h k r a j ó w k a p i ­ talistycznych w Afryce, na Bliskim W s c h o d z i e , w P o ł u d n i o w e j A m e r y ­ ce, a do n i e d a w n a - do H i s z p a n i i czy W ł o c h .

KONKLUZJA S p o ł e c z e ń s t w o , k t ó r e stawia r ó w n o ś ć - w sensie r ó w n o ś c i p o d z i a ł u - p r z e d wolnością, nie zrealizuje ani r ó w n o ś c i , ani w o l n o ś c i . Użycie siły dla osiągnięcia r ó w n o ś c i zniszczy w o l n o ś ć . Siła, u ż y t a dla d o b r y c h celów, znajdzie się w k o ń c u w r ę k a c h ludzi, k t ó r z y użyją jej dla reali­ zacji w ł a s n y c h interesów. N a t o m i a s t s p o ł e c z e ń s t w o , k t ó r e n a pierwszym miejscu stawia wol­ n o ś ć , u z y s k a j a k o p r o d u k t u b o c z n y z a r ó w n o większą w o l n o ś ć j a k i większą r ó w n o ś ć . J a k k o l w i e k jest to p r o d u k t u b o c z n y , większa rów­ n o ś ć nie jest p r z y p a d k i e m . W o l n e s p o ł e c z e ń s t w o w y z w a l a w l u d z i a c h energię i umiejętności w d ą ż e n i u do w ł a s n y c h celów. P o w s t r z y m u j e a r b i t r a l n e s z y k a n o w a n i e j e d n y c h przez d r u g i c h . I c h o ć nie z a p o b i e g a o s i ą g a n i u przez n i e k t ó r y c h pozycji u p r z y w i l e j o w a n y c h , z a p o b i e g a in­ stytucjonalizacji o w y c h pozycji. L u d z i e , k t ó r z y je zajmują są b e z u s t a n ­ nie a t a k o w a n i przez innych, r ó w n i e ż z d o l n y c h i a m b i t n y c h . W o l n o ś ć o z n a c z a r ó ż n o r o d n o ś ć , ale t a k ż e i m o b i l n o ś ć . G w a r a n t u j e t y m , k t ó r z y są o b e c n i e w niekorzystnej sytuacji, szanse z d o b y c i a pozycji uprzywi­ lejowanej w przyszłości. S t w a r z a bez m a ł a k a ż d e m u , od s a m e g o szczy­ tu do s a m e g o d o ł u , szanse na pełniejsze i b o g a t s z e życie.

ROZDZIAŁ

6

Co złego dzieje się z naszymi szkołami? O ś w i a t a zawsze była w a ż n y m s k ł a d n i k i e m A m e r i c a n D r e a m . Szkoły szybko p o w s t a w a ł y w p u r y t a ń s k i e j N o w e j Anglii, najpierw p r z y koś­ c i o ł a c h , p o t e m p r z e j m o w a n e przez w ł a d z e świeckie. P o o t w a r c i u ka­ n a ł u Erie farmerzy p r z e n o s z ą c y się ze skalistych w z g ó r z N o w e j Anglii n a żyzne r ó w n i n y Ś r o d k o w e g o Z a c h o d u z a k ł a d a l i szkoły wszędzie, gdzie się t y l k o znaleźli, nie t y l k o p o d s t a w o w e i średnie, ale r ó w n i e ż uczelnie i kolegia. T a k ż e wielu i m i g r a n t ó w p r z y b y ł y c h w drugiej p o ­ łowie X I X w i e k u z E u r o p y o d c z u w a ł o głód wiedzy. O c h o c z o więc korzystali z szansy, j a k ą im w t y m względzie d a w a ł y m e t r o p o l i e i więk­ sze m i a s t a , w k t ó r y c h się głównie osiedlali. Z p o c z ą t k u szkoły były p r y w a t n e , a n a u k a z u p e ł n i e d o b r o w o l n a . P o t e m s t o p n i o w o c o r a z większą rolę zaczął o d g r y w a ć rząd, wpierw udzielając w s p a r c i a f i n a n s o w e g o , a n a s t ę p n i e z a k ł a d a j ą c i z a r z ą d z a j ą c s z k o ł a m i p a ń s t w o w y m i . W r o k u 1852 s t a n M a s s a c h u s e t t s j a k o pierw­ szy w p r o w a d z i ł p r a w o o o b o w i ą z k o w e j n a u c e . W i n n y c h , n a u k a nie była o b o w i ą z k o w a a ż d o r o k u 1918. Jeszcze w w i e k u X X k o n t r o l a r z ą d o w a s p r a w o w a n a b y ł a głownie n a szczeblu l o k a l n y m . Z a s a d ą były szkoły obejmujące swym zasięgiem najbliższe sąsiedztwo o r a z k o n t ­ rola s p r a w o w a n a przez l o k a l n ą r a d ę szkolną. Z czasem, szczególnie w d u ż y c h m i a s t a c h , zrodził się t a k z w a n y r u c h r e f o r m a t o r s k i . I m p u l ­ sem, k t ó r y się przyczynił do j e g o p o w s t a n i a , było wielkie z r ó ż n i c o w a ­ nie społeczne i etniczne w r ó ż n y c h o k r ę g a c h s z k o l n y c h , a t a k ż e prze­ k o n a n i e , że większą rolę w systemie o ś w i a t o w y m p o w i n n i o d g r y w a ć z a w o d o w i w y c h o w a w c y . R u c h t e n zyskał jeszcze większe znaczenie w l a t a c h trzydziestych, na fali o g ó l n e g o t r e n d u do r o z s z e r z a n i a i cen­ tralizacji w ł a d z y p a ń s t w o w e j . Z a w s z e byliśmy d u m n i , i nie bez p o w o d u , z p o w s z e c h n e j d o s t ę p n o ś c i oświaty o r a z roli, j a k ą p u b l i c z n e n a u c z a n i e o d g r y w a ł o w a s y m i l o w a n i u n o w o p r z y b y ł y c h d o A m e r y k i , z a p o b i e g a n i u dezintegracji i p o d z i a ł o m o r a z u m o ż l i w i a n i u l u d z i o m r ó ż n y c h k u l t u r i religii życia w h a r m o n i i .

145

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

N i e s t e t y , o s t a t n i m i laty s t a n naszej oświaty p o g a r s z a się. R o d z i c e narzekają na j a k o ś ć n a u c z a n i a swych dzieci. Wielu jeszcze bardziej n i e p o k o i się wręcz fizycznym z a g r o ż e n i e m ich z d r o w i a . N a u c z y c i e l e z kolei skarżą się, iż a t m o s f e r a , w jakiej mu,szą n a u c z a ć , często nie sprzyja p r o c e s o w i d y d a k t y c z n e m u . C o r a z więcej z nich o b a w i a się o swe fizyczne b e z p i e c z e ń s t w o , n a w e t w p o m i e s z c z e n i a c h lekcyjnych. P o d a t n i c y uskarżają się na r o s n ą c e koszty. P r a w i e n i k t nie u t r z y m u j e już, że szkoły d o b r z e sposobią dzieci do r a d z e n i a sobie z p r o b l e m a m i , j a k i e s t w a r z a życie. Z a m i a s t sprzyjać asymilacji i h a r m o n i i , n a s z e szkoły w c o r a z większym s t o p n i u stają się ź r ó d ł e m tych właśnie p r o ­ cesów dezintegracyjnych, k t ó r y m p o p r z e d n i o z a p o b i e g a ł y .

R y n e k n a u c z a n i a p r y w a t n e g o o d g r y w a większą rolę n a szczeblu college'ów i u n i w e r s y t e t ó w niż na p o z i o m i e p o d s t a w o w y m i ś r e d n i m . Ale i t e n s e k t o r nie jest w o l n y od c h o r o b y s p o ł e c z e ń s t w a p r z e r e g u l o w a ­ n e g o . W r o k u 1928 w p a ń s t w o w y m szkolnictwie wyższym kształciło się mniej s t u d e n t ó w aniżeli w p r y w a t n y m , w r o k u 1978 zaś - p r a w i e c z t e r o k r o t n i e więcej. Z p o w o d u p ł a c e n i a przez s t u d e n t ó w czesnego b e z p o ś r e d n i e finansowanie przez rząd r o s ł o tu wolniej niż skala kiero­ w a n i a p r z e z e ń t y m s e k t o r e m . N i e m n i e j j e d n a k w r o k u 1978 b e z p o ś r e d ­ nie subwencje r z ą d o w e s t a n o w i ł y j u ż przeszło p o ł o w ę g l o b a l n y c h wy­ d a t k ó w n a s z k o l n i c t w o wyższe, p o n i e s i o n y c h o g ó ł e m przez instytucje państwowe i prywatne. Z w i ę k s z o n a r o l a r z ą d u wywiera wiele i d e n t y c z n y c h n e g a t y w n y c h s k u t k ó w z a r ó w n o n a s z k o l n i c t w o wyższe, j a k i n a p o d s t a w o w e o r a z średnie. T w o r z y a t m o s f e r ę , k t ó r ą z a r ó w n o pełni p o ś w i ę c e n i a nauczy­ ciele, j a k i p o w a ż n i s t u d e n c i odbierają często j a k o niesprzyjającą p r o ­ cesowi n a u c z a n i a .

144

N a szczeblu p o d s t a w o w y m i ś r e d n i m j a k o ś ć n a u c z a n i a jest niezwyk­ le zróżnicowana; znakomita na niektórych bogatych przedmieściach wielkich m e t r o p o l i i , d o s k o n a ł a l u b z a d o w a l a j ą c a w wielu m a ł y c h m i a ­ s t a c h i na o b s z a r a c h wiejskich, n i e w i a r y g o d n i e zła w ś r ó d m i e ś c i a c h wielkich m i a s t . „ E d u k a c j a , czy raczej brak edukacji, c z a r n y c h dzieci z r o d z i n o nis­ kich d o c h o d a c h jest niewątpliwie najbardziej ż a ł o s n ą częścią publicz­ nej o ś w i a t y i najbardziej b r z e m i e n n y m w s k u t k a c h jej n i e p o w o d z e ­ n i e m . Jest to p o d w ó j n i e tragiczne, gdyż w odniesieniu do p u b l i c z n e g o szkolnictwa zawsze u z n a w a n o , że to właśnie b i e d n i i uciśnieni są j e g o największymi b e n e f i c j e n t a m i . " 1 O b a w i a m y się, że p u b l i c z n a o ś w i a t a cierpi na tę samą c h o r o b ę , co wiele i n n y c h p r o g r a m ó w r z ą d o w y c h o m a w i a n y c h w p o p r z e d n i c h i n a ­ stępnych rozdziałach. Wedle diagnozy Waltera L i p p m a n n a , przedsta­ wionej p o n a d czterdzieści lat t e m u , jest t o „ c h o r o b a społeczeństwa p r z e r e g u l o w a n e g o " , k t ó r a p o l e g a na odejściu od „starej wiary (...), że n i e o g r a n i c z o n a w ł a d z a s p r a w o w a n a przez ludzi o g r a n i c z o n y c h i peł­ n y c h u p r z e d z e ń staje się s z y b k o represyjna, reakcyjna i s k o r u m p o w a ­ na (...), że pierwszym w a r u n k i e m p o s t ę p u jest o g r a n i c z e n i e w ł a d z y o d p o w i e d n i o do zdolności i c n ó t r z ą d z ą c y c h " i przejściu do wiary n o w e j : „że nie istnieją granice l u d z k i c h umiejętności r z ą d z e n i a i n n y m i , w związku z czym nie należy n a k ł a d a ć na r z ą d o g r a n i c z e ń . " 2 W przypadku nauczania choroba ta przybrała postać odmawiania r o d z i c o m p r a w a k o n t r o l i n a d r o d z a j e m n a u k i , j a k ą pobierają ich dzie­ ci: z a r ó w n o k o n t r o l i bezpośredniej - p o p r z e z w y b ó r szkoły, do jakiej dzieci mają c h o d z i ć i o p ł a c a n i e w niej n a u k i , j a k i pośredniej — spra­ w o w a n e j d r o g ą lokalnej działalności politycznej. Z a m i a s t tego w ł a d z a n a d p r o c e s e m d y d a k t y c z n y m zaczęła g r a w i t o w a ć k u w y c h o w a w c o m p r o f e s j o n a l n y m . C h o r o b ę w z m a g a centralizacja i b i u r o k r a t y z a c j a szkolnictwa, szczególnie w d u ż y c h m i a s t a c h .

SZKOLNICTWO PODSTAWOWE I ŚREDNIE J u ż w p o c z ą t k a c h R e p u b l i k i nie t y l k o d u ż e o ś r o d k i miejskie, ale t a k ż e niewielkie m i a s t a , osiedla i większość o k r ę g ó w wiejskich posia­ d a ł a szkoły. W wielu s t a n a c h i r e g i o n a c h kraju u t r z y m y w a n i e „ s z k o ł y p o w s z e c h n e j " było n a k a z a n e p r a w e m . Były o n e j e d n a k w większości finansowane p r y w a t n i e przez r o d z i c ó w o p ł a c a j ą c y c h czesne. W pew­ n y m zakresie d o s t ę p n e było t a k ż e w s p a r c i e f i n a n s o w e z e s t r o n y w ł a d z lokalnych, władz hrabstwa i rządu stanowego. Przeznaczano je bądź na o p ł a c e n i e całego czesnego za dzieci, k t ó r y c h r o d z i c e nie byli w sta­ nie tego zrobić, b ą d ź n a u z u p e ł n i e n i e tych o p ł a t . C h o c i a ż n a u c z a n i e nie było w ó w c z a s ani p r z y m u s o w e , ani b e z p ł a t n e , p r a k t y c z n i e rzecz b i o r ą c b y ł o p o w s z e c h n e (z wyjątkiem oczywiście n i e w o l n i k ó w ) . W r o ­ ku 1836 i n s p e k t o r szkół p o w s z e c h n y c h w stanie N o w y J o r k stwierdził w swym r a p o r c i e : „ J a k b y nie p a t r z e ć , należy u z n a ć , że liczba dzieci p o b i e r a j ą c y c h n a u k ę w s z k o ł a c h p o w s z e c h n y c h , p r y w a t n y c h i na uczelniach jest r ó w n a liczbie dzieci między p i ą t y m a s z e s n a s t y m r o ­ 3 kiem ż y c i a . " Oczywiście, istniały r ó ż n i c e p o m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i s t a n a m i , ale z g o d n i e z ó w c z e s n y m i relacjami n a u c z a n i e b y ł o s z e r o k o d o s t ę p n e dla wszystkich (białych) dzieci, bez względu na p o z i o m za­ m o ż n o ś c i r o d z i n , z j a k i c h się o n e wywodziły. Począwszy j e d n a k o d lat czterdziestych X I X wieku r o z p o c z ę t o k a m ­ p a n i ę na rzecz z a s t ą p i e n i a z r ó ż n i c o w a n e g o i w większości p r y w a t n e g o

146

147

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

s y s t e m u o ś w i a t o w e g o s y s t e m e m t a k z w a n y c h szkół b e z p ł a t n y c h , t o jest szkół, k t ó r y c h k o s z t y u t r z y m a n i a o p ł a c a n e były przez r o d z i c ó w d r o g ą p o ś r e d n i ą , przez p o d a t k i , a nie b e z p o ś r e d n i o - w formie p ł a c e ­ n i a czesnego. W e d ł u g E. G. W e s t a , ktjóry p r z e p r o w a d z i ł rozległe b a d a ­ n i a na t e m a t rosnącej roli r z ą d u w n a u c z a n i u , k a m p a n i a ta nie była p r o w a d z o n a przez n i e z a d o w o l o n y c h r o d z i c ó w , ale „ g ł ó w n i e przez n a ­ uczycieli i u r z ę d n i k ó w p a ń s t w o w y c h . " 4 Najsłynniejszym o r ę d o w n i ­ k i e m s p r a w y b e z p ł a t n y c h szkół był H o r a c e M a n n , „ojciec a m e r y k a ń ­ skiej o ś w i a t y p u b l i c z n e j " j a k o k r e ś l a go Encyklopaedia Britannica.5 M a n n był pierwszym s e k r e t a r z e m z a ł o ż o n e g o w 1837 r o k u Minister­ stwa O ś w i a t y S t a n u M a s s a c h u s e t t s i przez n a s t ę p n e d w a n a ś c i e lat p r o ­ w a d z i ł energiczną k a m p a n i ę n a rzecz systemu s z k o l n e g o f i n a n s o w a ­ n e g o przez r z ą d i k o n t r o l o w a n e g o p r z e z z a w o d o w y c h w y c h o w a w c ó w . J e g o a r g u m e n t a c j a o p i e r a ł a się p r z e d e wszystkim na stwierdzeniach, że o ś w i a t a jest t a k w a ż n a , i ż r z ą d m a o b o w i ą z e k d a ć j ą k a ż d e m u dziecku, że szkoły p o w i n n y być świeckie, że p o w i n n y do n i c h uczęszczać dzieci wszystkich religii, r a s i g r u p społecznych, a p o w s z e c h n e i b e z p ł a t n e n a u c z a n i e p o z w o l i w y r ó w n a ć szanse dzieciom, u p o ś l e d z o n y m przez u b ó s t w o ich r o d z i c ó w . „ W swych r a p o r t a c h k i e r o w a n y c h d o M i n i s t e r ­ stwa O ś w i a t y S t a n u M a s s a c h u s e t t s M a n n a r g u m e n t o w a ł w z n a m i e n n y s p o s ó b (...), że o ś w i a t a jest d o b r ą inwestycją p u b l i c z n ą i przyczynia się do wzrostu produkcji."6 Chociaż przedstawiane argumenty ubierane były w szatę i n t e r e s u o g ó l n e g o , p o p a r c i e j a k i e idei szkół p u b l i c z n y c h o k a z y w a l i nauczyciele i a d m i n i s t r a t o r z y w y w o d z i ł o się głównie z ich w ą s k o pojętych p a r t y k u l a r n y c h interesów. Spodziewali się większej p e w n o ś c i z a t r u d n i e n i a , lepszej gwarancji, że b ę d ą mieli p ł a c o n e pensje i s p r a w o w a n i a większej k o n t r o l i n a d p r o c e s e m n a u c z a n i a , gdy rząd, a nie rodzice, będzie b e z p o ś r e d n i m s k a r b n i k i e m systemu o ś w i a t o w e g o .

w i e k u . " Jest d o ś ć z n a m i e n n e , że ów t r e n d zaczął się w r o k u 1808 w P r u s a c h o r a z mniej więcej w t y m s a m y m czasie t a k ż e w n a p o l e o ń ­ skiej F r a n c j i . N a t o m i a s t w Wielkiej Brytanii d a ł o sobie z n a ć później n a w e t niż w U S A . „W okresie laissez-faire d ł u g o się t a m (w Wielkiej Brytanii) w a h a n o , z a n i m p o z w o l o n o p a ń s t w u wmieszać się d o s p r a w o ś w i a t y . " O s t a t e c z n i e j e d n a k w r o k u 1870 w p r o w a d z o n o system szkół p a ń s t w o w y c h , aczkolwiek n a u c z a n i e p o d s t a w o w e nie było o b o w i ą z ­ k o w e do r o k u 1880, a czesne s k a s o w a n o d o p i e r o w r o k u 1891. 9 W Wielkiej Brytanii, j a k i w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , n a u c z a n i e b y ł o p r a w i e p o w s z e c h n e , z a n i m jeszcze przejęło j e p a ń s t w o . P r o f e s o r W e s t p r z e k o n u j ą c o d o w o d z i , że p o d o b n i e j a k w S t a n a c h , przejście to d o k o ­ n a ł o się w rezultacie n a c i s k u nauczycieli, a d m i n i s t r a t o r ó w i m a j ą c y c h najlepsze intencje intelektualistów, nie zaś s a m y c h r o d z i c ó w . U w a ż a też, że w j e g o w y n i k u o b n i ż y ł a się j a k o ś ć n a u c z a n i a i j e g o z r ó ż n i c o ­ wanie.10

„ P o m i m o wielkich t r u d n o ś c i i silnej opozycji (...) do lat pięćdziesią­ tych X I X wieku g ł ó w n e zręby s y s t e m u z a l e c a n e g o przez M a n n a zo­ stały z r e a l i z o w a n e . " 7 O d tej p o r y większość dzieci uczęszcza d o szkół p a ń s t w o w y c h . Nieliczne t y l k o c h o d z ą dalej d o szkół p r y w a t n y c h , kie­ r o w a n y c h w większości przez kościół k a t o l i c k i i i n n e organizacje wy­ znaniowe. S t a n y Z j e d n o c z o n e nie były wyjątkiem w p r z e c h o d z e n i u z s y s t e m u s z k o l n i c t w a w większości p r y w a t n e g o na system p r z e d e wszystkim szkół p a ń s t w o w y c h . J e d e n z a u t o r y t e t ó w w t y m zakresie u z n a ł „ s t o p ­ niowo rosnącą akceptację dla poglądu, iż odpowiedzialne za oświatę p o w i n n o być p a ń s t w o " za „najbardziej znaczący" wśród ogólnych t r e n d ó w d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n y c h , „ k t ó r y wciąż m a w p ł y w n a system e d u k a c y j n y we wszystkich k r a j a c h z a c h o d n i c h w drugiej p o ł o w i e XX

8

O ś w i a t a jest kolejnym, p o u b e z p i e c z e n i a c h społecznych, p r z y k ł a d e m p o d o b i e ń s t w m i ę d z y filozofią a u t o r y t a r n ą a socjalistyczną. A r y s t o k r a ­ tyczne i a u t o k r a t y c z n e P r u s y o r a z i m p e r i a l n a F r a n c j a były p i o n i e r a m i k o n t r o l i p a ń s t w a n a d oświatą. N a t o m i a s t w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , Wielkiej Brytanii, a później we F r a n c j i r e p u b l i k a ń s k i e j , s t r o n n i k a m i tego r o z w i ą z a n i a byli socjalistycznie n a s t a w i e n i intelektualiści. U s t a n o w i e n i e s y s t e m u szkolnego w U S A j a k o wyspy socjalizmu n a o c e a n i e w o l n e g o r y n k u w niewielkim j e d n a k s t o p n i u m o ż n a u z n a ć z a d o w ó d wczesnego pojawienia się w ś r ó d i n t e l e k t u a l i s t ó w o z n a k p o d e j ­ rzliwości w o b e c s a m e g o r y n k u i s w o b o d n e j w y m i a n y . O d z w i e r c i e d l a ł o o n o p r z e d e wszystkim znaczenie, j a k i e s p o ł e c z e ń s t w o p r z y w i ą z y w a ł o d o i d e a ł u r ó w n o ś c i szans. U m i e j ę t n o ś ć w y k o r z y s t a n i a t e g o właśnie głęboko zakorzenionego sentymentu pozwoliła H o r a c e m u M a n n o w i i j e g o t o w a r z y s z o m o d n i e ś ć sukces w ich batalii. N i e t r z e b a c h y b a d o d a w a ć , ż e system szkół p u b l i c z n y c h u w a ż a n o nie za „socjalistyczny", lecz po p r o s t u za „ a m e r y k a ń s k i " . N a j w a ż n i e j ­ szym c z y n n i k i e m , k t ó r y przesądził o j e g o p r a k t y c z n y m d z i a ł a n i u , była zdecentralizowana struktura polityczna Stanów Zjednoczonych. K o n ­ stytucja U S A p o w a ż n i e o g r a n i c z a ł a k o m p e t e n c j e r z ą d u federalnego, t a k by nie o d g r y w a ł on zbyt znaczącej roli. S t a n y z kolei p o z o s t a w i ł y w większości k o n t r o l ę n a d s z k o ł a m i w r ę k a c h społeczności l o k a l n y c h , m i a s t , osiedli l u b dzielnic w większych o ś r o d k a c h miejskich. Ścisła k o n t r o l a s p r a w o w a n a t a m przez r o d z i c ó w n a d w ł a d z a m i polityczny­ m i , kierującymi s y s t e m e m s z k o l n y m , s t a n o w i ł a częściowy s u b s t y t u t k o n k u r e n c j i i g w a r a n t o w a ł a realizację wszystkich p o s t u l a t ó w mają­ cych szersze p o p a r c i e r o d z i c ó w . 11 — W o l n y wybór

148

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

P r z e d W i e l k i m K r y z y s e m sytuacja się j u ż zmieniła. O b w o d y szkolne ł ą c z o n o , okręgi o ś w i a t o w e p o w i ę k s z a n o i c o r a z większą w ł a d z ę przy­ z n a w a n o z a w o d o w y m w y c h o w a w c o m . P o kryzysie, kiedy o p i n i a p u b ­ liczna przyłączyła się do i n t e l e k t u a l i s t ó w w ich żarliwej wierze w c n o t y r z ą d u , a zwłaszcza r z ą d u c e n t r a l n e g o , u p a d e k szkół j e d n o k l a s o w y c h i l o k a l n y c h r a d szkolnych stał się p o w s z e c h n y . W ł a d z a p r z e s u w a ł a się szybko o d społeczności l o k a l n y c h d o większych j e d n o s t e k : m i a s t , h r a b s t w , s t a n ó w , a od n i e d a w n a - do r z ą d u federalnego.

twierdzeniu, że j a k o ś ć n a u c z a n i a uległa jeszcze drastyczniejszemu ob­ niżeniu niż w s k a ź n i k i ilościowe. O t y m m o g ą z pewnością powiedzieć obniżające się s t o p n i e na e g z a m i n a c h . Efekty zatem wyraźnie się po­ gorszyły. Czy rzeczywiście zmniejszenie się efektów na j e d n o s t k ę n a k ł a d ó w w y w o ł a n e jest r o s n ą c ą b i u r o k r a t y z a c j ą i centralizacją systemu n a u c z a ­ nia? J a k wskazują n i e k t ó r z y , liczba o b w o d ó w szkolnych s p a d ł a w cią­ gu 7 lat, od r o k u 1970-71 do 1977-78, o 17 p r o c e n t , co s t a n o w i dalszy ciąg d ł u g o o k r e s o w e g o t r e n d u centralizacyjnego. Jeśli zaś idzie o b i u r o kratyzację, to w nieco wcześniejszym okresie pięcioletnim (od 1968-69 do 1973-74), dla k t ó r e g o m a m y d a n e , liczba u c z n i ó w w r o s ł a o 1 p r o ­ cent, p e r s o n e l u o g ó ł e m o 15 p r o c e n t , nauczycieli o 14 p r o c e n t , n a t o ­ m i a s t liczba inspektorów wzrosła o 44 procent}2

W 1920 r o k u 83 p r o c e n t d o c h o d ó w szkół p u b l i c z n y c h p o c h o d z i ł o z funduszy l o k a l n y c h , a mniej niż 1 p r o c e n t z dotacji federalnych. Do r o k u 1940 u d z i a ł funduszy l o k a l n y c h s p a d ł d o 6 8 p r o c e n t . O b e c n i e wynosi mniej niż p o ł o w ę . S t a n y dostarczają większość z reszty pienię­ dzy: 16 p r o c e n t w r o k u 1920, 30 p r o c e n t w r o k u 1940, a o b e c n i e p o n a d 40 p r o c e n t . U d z i a ł r z ą d u federalnego jest wciąż niewielki, ale szybko r o ś n i e - od niecałych 2 p r o c e n t w r o k u 1940 do mniej więcej 8 p r o c e n t obecnie. G d y s p r a w y przejęli w swe ręce z a w o d o w i w y c h o w a w c y , k o n t r o l a r o d z i c ó w o s ł a b ł a . Z m i e n i ł y się też funkcje szkoły. W c i ą ż oczekuje się, iż będzie o n a n a u c z a ć trzech R * i p r z e k a z y w a ć p e w n e w s p ó l n e w a r t o ­ ści. P o z a t y m j e d n a k u z n a n o , ż e p o w i n n a sprzyjać społecznej m o b i l ­ ności, p r z y c z y n i a ć się do integracji rasowej o r a z służyć realizacji in­ nych jeszcze celów, raczej odległych od jej p o d s t a w o w y c h z a d a ń . W rozdziale 4 w s p o m n i e l i ś m y o teorii b i u r o k r a t y c z n e g o z a s t ę p s t w a , k t ó r ą d r M a x G a m m o n s f o r m u ł o w a ł n a p o d s t a w i e b a d a ń Brytyjskiej N a r o d o w e j Służby Z d r o w i a . W e d l e j e g o słów ,,w systemie b i u r o k r a t y ­ c z n y m (...) wzrostowi wydatków t o w a r z y s z y spadek produkcji. (...) Sys­ t e m y t e g o t y p u działają j a k « c z a r n e dziury» w g o s p o d a r c z y m wszech­ świecie, j e d n o c z e ś n i e wsysając z a s o b y i k u r c z ą c się p o d względem «emitowanej» produkcji."11 T e o r i a ta w pełni wyjaśnia s k u t k i rosnącej b i u r o k r a t y z a c j i i cent­ ralizacji szkolnictwa p u b l i c z n e g o w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . Na prze­ strzeni pięciu lat, począwszy o d r o k u s z k o l n e g o 1971-72 d o r o k u 1976-77, p e r s o n e l z a w o d o w y w a m e r y k a ń s k i c h s z k o ł a c h p u b l i c z n y c h wzrósł o g ó ł e m o 8 p r o c e n t , koszt obsługi tych szkół w przeliczeniu na j e d n e g o u c z n i a wzrósł o 58 p r o c e n t , zaś odliczając wpływ inflacji, o 11 p r o c e n t . Nakłady zatem wyraźnie wzrosły. Liczba u c z n i ó w spadła o 4 p r o c e n t , liczba szkół r ó w n i e ż spadła o 4 p r o c e n t . S ą d z i m y przy t y m , iż niewielu czytelników sprzeciwi się * trzy R - podstawowe umiejętności jakich powinna nauczyć szkoła; humorys­ tycznie określane jako: reading, (w)riting, (a)rithmetic - czytanie, pisanie, rachunki.

149

C a ł y p r o b l e m z n a u c z a n i e m nie p o l e g a j e d n a k p o p r o s t u n a skali; na t y m , że powiększają się o b w o d y szkolne; że szkoły mają c o r a z wię­ cej u c z n i ó w . W k o ń c u , w przemyśle d u ż a skala o k a z y w a ł a się często ź r ó d ł e m większej efektywności, niższych k o s z t ó w i lepszej j a k o ś c i . R o z w ó j p r z e m y s ł u w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h wiele zawdzięcza w p r o ­ w a d z e n i u p r o d u k c j i m a s o w e j . Daje o n a t o , c o e k o n o m i ś c i nazywają „korzyścią s k a l i " . D l a c z e g o więc z n a u c z a n i e m m i a ł o b y b y ć inaczej? A nie jest. R ó ż n i c a przebiega nie p o m i ę d z y n a u c z a n i e m a i n n y m i t y p a m i działalności, lecz p o m i ę d z y r o z w i ą z a n i a m i , w r a m a c h k t ó r y c h k o n s u m e n t m a s w o b o d ę w y b o r u i r o z w i ą z a n i a m i , k t ó r e oddają w ł a d z ę w ręce p r o d u c e n t a i gdzie k o n s u m e n t ma niewiele do g a d a n i a . Jeśli ma o n s w o b o d ę w y b o r u , r o z m i a r y p r z e d s i ę b i o r s t w a b ę d ą w z r a s t a ł y jedy­ nie wtedy, gdy p r o d u k u j e o n o rzeczy przez k o n s u m e n t a p r e f e r o w a n e z p o w o d u ich j a k o ś c i l u b ceny. S a m e d u ż e r o z m i a r y nie dają jeszcze p r z e d s i ę b i o r s t w u możliwości n a r z u c e n i a k o n s u m e n t o w i t o w a r u , jeśli u z n a o n g o z a n i e w a r t j e g o ceny. W i e l k o ś ć G e n e r a l M o t o r s nie prze­ szkodziła m u w sukcesach. Ale wielkość nie u r a t o w a ł a też W . T . G r a n t & C o . p r z e d b a n k r u c t w e m . K i e d y k o n s u m e n t m o ż e s w o b o d n i e wybie­ rać, d u ż y p r z e t r w a tylko wtedy, gdy jest efektywny. W p r z y p a d k u instytucji politycznych ich r o z m i a r y na o g ó ł wpływają n a s w o b o d ę w y b o r u k o n s u m e n t a . W m a ł y c h s p o ł e c z n o ś c i a c h obywa­ tel z a r ó w n o czuje, j a k i faktycznie p o s i a d a większą k o n t r o l ę n a d dzia­ łalnością w ł a d z aniżeli w d u ż y c h s k u p i s k a c h . M o ż e nie m i e ć takiej s w o b o d y w y b o r u j a k w ó w c z a s , gdy decyduje, czy k u p i ć t o czy t a m t o , ale ma przynajmniej s p o r ą szansę o d d z i a ł y w a ć na bieg w y d a r z e ń . Jeśli w d o d a t k u t a k i c h m a ł y c h skupisk jest wiele, człowiek m o ż e w y b r a ć , w k t ó r y m z nich zamieszka. Jest to oczywiście w y b ó r z ł o ż o n y , na k t ó ­ ry s k ł a d a się wiele p r z e s ł a n e k . T y m niemniej, w ł a d z e l o k a l n e m u s z ą

150

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

w ó w c z a s świadczyć usługi, k t ó r e o b y w a t e l e uznają za w a r t e ich p o d a t ­ k ó w . Inaczej a l b o w ł a d z e z o s t a n ą z a s t ą p i o n e i n n y m i , a l b o stracą p o ­ datników.

śród wszystkich dziedzin życia m i e s z k a ń c y ś r ó d m i e ś ć są c h y b a najbar­ dziej p o s z k o d o w a n i , jeśli idzie o p o z i o m n a u c z a n i a ich dzieci; m o ż e tylko z wyjątkiem o c h r o n y p r z e d przestępczością - kolejnej „ u s ł u g i " z a p e w n i a n e j przez r z ą d . Jest tragedią a z a r a z e m ironią losu, że system, k t ó r y w intencji m i a l z a p o z n a ć wszystkie dzieci ze w s p ó l n y m j ę z y k i e m i w a r t o ś c i a m i a m e r y ­ k a ń s k i e g o o b y w a t e l a , k t ó r y m i a ł d a ć wszystkim r ó w n e szanse e d u k a ­ cyjne, pogłębił w p r a k t y c e stratyfikację społeczną i stworzył b a r d z o n i e r ó w n e szanse o ś w i a t o w e . W y d a t k i na oświatę w przeliczeniu na j e d n e g o u c z n i a są często r ó w n i e wysokie w ś r ó d m i e ś c i a c h , co w z a m o ż ­ nych dzielnicach p o d m i e j s k i c h , ale j a k o ś ć tej o ś w i a t y jest bez p o r ó w n a ­ nia niższa. N a p r z e d m i e ś c i a c h p r a w i e wszystkie p i e n i ą d z e idą n a oświa­ tę. W ś r ó d m i e ś c i a c h z n a c z n ą ich część t r z e b a poświęcić na z a p e w n i e n i e dyscypliny, z a p o b i e g a n i e w a n d a l i z m o w i l u b p o k r y w a n i e j e g o s k u t k ó w . A t m o s f e r a w n i e k t ó r y c h s z k o ł a c h śródmiejskich bardziej p r z y p o m i n a więzienie niż miejsce n a u k i . R o d z i c e z dzielnic p o d m i e j s k i c h otrzymują znacznie więcej za swe p o d a t k o w e d o l a r y niż rodzice ze ś r ó d m i e ś ć .

Z u p e ł n i e i n n a sytuacja m a miejsce wtedy, gdy w ł a d z a spoczywa w r ę k a c h r z ą d u c e n t r a l n e g o . O b y w a t e l czuje w ó w c z a s , z g o d n i e zresztą ze s t a n e m f a k t y c z n y m , że p o s i a d a niewielką k o n t r o l ę n a d odległą i b e z o s o b o w ą władzą. M o ż l i w o ś ć przeniesienia się gdzie indziej wciąż istnieje, ale jest j u ż z n a c z n i e bardziej o g r a n i c z o n a . W szkolnictwie rodzice i dzieci pełnią role k o n s u m e n t ó w , a nauczy­ ciele i a d m i n i s t r a t o r z y p r o d u c e n t ó w . C e n t r a l i z a c j a o z n a c z a tu c o r a z większe r o z m i a r y j e d n o s t e k organizacyjnych, zmniejszenie możliwości d o k o n y w a n i a w y b o r u przez k o n s u m e n t a i zwiększenie w ł a d z y p r o d u ­ c e n t ó w . N a u c z y c i e l e , a d m i n i s t r a t o r z y i działacze związkowi nie różnią się o d n a s . R ó w n i e ż m o g ą być r o d z i c a m i , szczerze p r a g n ą c y m i d o b r e g o s y s t e m u n a u c z a n i a . Ale j a k o nauczyciele, a d m i n i s t r a t o r z y i działacze związkowi mają interes o d m i e n n y od interesu r o d z i c ó w , k t ó r y c h dzieci nauczają i o d m i e n n y od ich w ł a s n e g o interesu, gdy s a m i występują w roli r o d z i c ó w . I rzeczywiście, procesy te są dla nich k o r z y s t n e właśnie d l a t e g o , że r e d u k u j ą w ł a d z ę r o d z i c ó w . T o s a m o zjawisko występuje zawsze, gdy r z ą d o w a b i u r o k r a c j a przejmuje jakieś s p r a w y w swoje ręce, k o s z t e m s w o b o d y w y b o r u k o n ­ s u m e n t a . M o g ą to być usługi p o c z t o w e , z b i e r a n i e śmieci i wiele i n n y c h s p r a w o m a w i a n y c h w tej książce. W p r z y p a d k u n a u c z a n i a , ci z n a s , k t ó r z y mają wysokie d o c h o d y , dalej mają s w o b o d ę w y b o r u . M o g ą wysłać swoje dzieci do szkół pry­ w a t n y c h , p ł a c ą c w efekcie p o d w ó j n i e za ich n a u k ę ; r a z w formie p o ­ d a t k ó w na u t r z y m a n i e s y s t e m u szkół p u b l i c z n y c h i po r a z d r u g i w for­ m i e czesnego p ł a c o n e g o w szkole p r y w a t n e j . M o g ą też w y b r a ć miejsce z a m i e s z k a n i a specjalnie p o d k ą t e m j a k o ś c i d a n e j szkoły publicznej. T e , c o z n a k o m i t s z e s p o ś r ó d nich, mają tendencję d o k o n c e n t r o w a n i a się w z a m o ż n y c h p r z e d m i e ś c i a c h większych m i a s t , gdzie k o n t r o l a r o ­ 13 dzicielska wciąż jest b a r d z o r e a l n a . N a j g o r s z a sytuacja występuje w ś r ó d m i e ś c i a c h wielkich m e t r o p o l i i : N o w e g o J o r k u , C h i c a g o , L o s Angeles, B o s t o n u . Ich m i e s z k a ń c y z naj­ większą t r u d n o ś c i ą m o g ą sobie zwykle pozwolić n a p o d w ó j n e płacenie za n a u k ę ich dzieci, aczkolwiek n a p r a w d ę zadziwiająco d u ż a ich liczba czyni t o , wysyłając dzieci do szkół p r z y p a r a f i a l n y c h . N i e stać ich na p r z e p r o w a d z k ę do miejsc, gdzie są d o b r e szkoły p u b l i c z n e . Pozostaje i m t y l k o p r ó b o w a ć w p ł y w a ć n a w ł a d z e polityczne zawiadujące t y m s z k o l n i c t w e m , co jest zazwyczaj t r u d n y m (o ile nie b e z n a d z i e j n y m ) z a d a n i e m , do k t ó r e g o zresztą nie są d o s t a t e c z n i e p r z y g o t o w a n i . Spo-

151

PROJEKT TALONÓW SZKOLNYCH DLA SZKOLNICTWA PODSTAWOWEGO I ŚREDNIEGO N a u c z a n i e , n a w e t w ś r ó d m i e ś c i a c h , nie m u s i wcale t a k wyglądać, j a k to opisaliśmy. N i e w y g l ą d a ł o t a k w ó w c z a s , gdy rodzice mieli więk­ szą k o n t r o l ę . I nie wygląda t a k i teraz, t a m gdzie rodzice dalej ją mają. Silna a m e r y k a ń s k a t r a d y c j a s a m o r z u t n i e p o d e j m o w a n y c h d z i a ł a ń d o s t a r c z a wielu p r z y k ł a d ó w n a t o , c o m o ż e b y ć z r o b i o n e , kiedy rodzi­ c o m p r z y z n a się większą s w o b o d ę w y b o r u . N a szczeblu p o d s t a w o w y m m o ż e być t o p r z y k ł a d szkoły przyparafialnej Św. J a n a C h r y z o s t o m a , k t ó r ą zwiedziliśmy w jednej z n a j u b o ż s z y c h części dzielnicy B r o n x w N o w y m J o r k u . Część f u n d u s z ó w tej szkoły p o c h o d z i od p r y w a t n e j organizacji d o b r o c z y n n e j o nazwie: F u n d u s z S t y p e n d i a l n y dla Ś r ó d ­ mieścia N o w e g o J o r k u , część od kościoła k a t o l i c k i e g o i część z o p ł a t . M ł o d z i e ż uczęszcza do tej szkoły nie na zasadzie p r z y p a d k u , lecz dla­ tego, że wybrali ją ich rodzice. M i m o że p r a w i e wszyscy uczniowie p o c h o d z ą z u b o g i c h r o d z i n , ich rodzice opłacają przynajmniej część k o s z t ó w n a u k i . Dzieci d o b r z e się t a m zachowują i są c h ę t n e do p r a c y . N a u c z y c i e l e są pełni z a p a ł u . A t m o s f e r a jest s p o k o j n a i p o g o d n a . K o s z t w przeliczeniu na j e d n e g o u c z n i a jest tu o wiele niższy niż w s z k o ł a c h p u b l i c z n y c h , n a w e t jeśli u w z g l ę d n i m y p r a c ę w y k o n y w a n ą b e z p ł a t n i e przez nauczycielki b ę d ą c e z a k o n n i c a m i . M i m o t o dzieci n a

152

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

testach s t a n d a r d o w y c h wypadają przeciętnie o d w a s t o p n i e lepiej w p o r ó w n a n i u ze swymi r ó w i e ś n i k a m i ze szkoły publicznej. Jest t a k , ponieważ nauczycielom i rodzicom pozostawiono swobodę wyboru, j a k ich dzieci mają być u c z o n e . P i e n i ą d z e p o d a t k o w e z a s t ą p i o n o pry­ watnymi. Kontrolę odebrano biurokratom i powierzono z powrotem tym, k t ó r y m się o n a należy. K o l e j n y p r z y k ł a d , t y m r a z e m szkoły średniej, m o ż e m y znaleźć w H a r l e m i e . W l a t a c h sześćdziesiątych dzielnica ta z o s t a ł a z d e w a s t o ­ w a n a w w y n i k u zamieszek. Wielu n a s t o l a t k ó w p o r z u c i ł o szkoły. G r u ­ pa z a t r o s k a n y c h t y m s t a n e m rzeczy r o d z i c ó w i nauczycieli p o s t a n o w i ­ ła coś z r o b i ć . W y k o r z y s t u j ą c p r y w a t n e fundusze, przejęto p u s t e sklepy i u t w o r z o n o w nich t a k z w a n e szkoły s k l e p o w e (storę - front schools). J e d n ą z pierwszych i najbardziej u d a n y c h była S z k o ł a P r z y g o t o w a w ­ cza w H a r l e m i e ( H a r l e m P r e p ) , mająca przyciągnąć młodzież, której nie p o w i o d ł o się w t r a d y c y j n y m systemie oświaty. H a r l e m P r e p d z i a ł a ł a w kiepskich w a r u n k a c h m a t e r i a l n y c h . Wielu jej nauczycieli nie m i a ł o p a p i e r ó w , k t ó r e by ich kwalifikowały do p r a ­ cy w s z k o ł a c h p u b l i c z n y c h . N i e p o w s t r z y m a ł o ich to j e d n a k p r z e d z r o b i e n i e m d o b r e j r o b o t y . C h o ć wielu u c z n i ó w r e k r u t o w a ł o się z m ł o ­ dzieży n i e p r z y s t o s o w a n e j i p o r z u c o n e j , znaleźli oni w H a r l e m P r e p t a k ą właśnie n a u k ę , jakiej pragnęli. S z k o ł a o d n i o s ł a n i e p r a w d o p o d o b n y sukces. Wielu jej a b s o l w e n t ó w p o s z ł o do college'ów, wliczając w to n i e k t ó r e najlepsze. Ale niestety, h i s t o r i a t a m a s m u t n y k o n i e c . G d y m i n ą ł j u ż pierwszy o k r e s k ł o p o ­ tów, szkole zaczęło b r a k o w a ć g o t ó w k i . R a d a O ś w i a t o w a z a p r o p o n o ­ w a ł a w ó w c z a s E d o w i C a r p e n t e r o w i ( k t ó r y był k i e r o w n i k i e m szkoły i j e d n y m z jej założycieli) pieniądze, p o d w a r u n k i e m wszakże, że za­ stosuje się do jej p r z e p i s ó w . Po długiej walce o z a c h o w a n i e niezależno­ ści Ed C a r p e n t e r p o d d a ł się. Szkołę przejęli b i u r o k r a c i . „ C z u ł e m , że t a k a s z k o ł a j a k H a r l e m P r e p - oświadczył C a r p e n t e r - z pewnością u m r z e i nie będzie p r o s p e r o w a ć p o d sztywną, b i u r o k r a t y c z n ą k o n t r o l ą R a d y O ś w i a t o w e j . (...) Musieliśmy p a t r z e ć , k u c z e m u t o z m i e r z a . N i e wierzyłem, żeby p o s z ł o d o b r z e . I m i a ł e m rację. T o , co się dzieje, o d k ą d zwróciliśmy się d o R a d y O ś w i a t o w e j , nie jest d o b r e . N i e jest c o p r a w ­ da c a ł k i e m złe, ale m i n u s y p r z e w a ż a j ą . " P r y w a t n e przedsięwzięcia, tego t y p u co o p i s a n e , są niezwykle c e n n e . Ale n a w e t w najlepszym w y p a d k u nie m o g ą o n e z r o b i ć wiele z tego, co zrobione być powinno. J e d y n y m s p o s o b e m osiągnięcia istotnej p o p r a w y , zwłaszcza w od­ niesieniu d o najbardziej obecnie p o s z k o d o w a n y c h , o r a z j e d y n y m spo­ s o b e m p r z e k a z a n i a s p r a w n a u c z a n i a z p o w r o t e m d o klas szkolnych

Co złego

dzieje się z naszymi szkołami?

153

jest p r z y z n a n i e r o d z i c o m większej k o n t r o l i n a d n a u c z a n i e m ich dzieci, k o n t r o l i p o d o b n e j d o p o s i a d a n e j t e r a z przez ludzi o w y s o k i c h d o c h o ­ d a c h . R o d z i c e n a o g ó ł przywiązują większą o d k o g o k o l w i e k w a g ę d o n a u c z a n i a swych dzieci i lepiej znają ich zdolności i p o t r z e b y . Refor­ m a t o r z y społeczni, a r e f o r m a t o r z y o ś w i a t o w i w szczególności, często o b ł u d n i e zakładają, że rodzice, zwłaszcza ci u b o d z y i o n i s k i m wy­ kształceniu, są s ł a b o z a i n t e r e s o w a n i edukacją swych dzieci i nie p o ­ trafią w t y m zakresie d o k o n a ć właściwych w y b o r ó w . Jest to niczym nie u z a s a d n i o n a insynuacja. R o d z i c e tacy mają często b a r d z o o g r a n i ­ c z o n e szanse w y b o r u . J e d n a k ż e h i s t o r i a S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h d o w o ­ dzi, że mając t a k ą szansę, są o n i często g o t o w i do wielkich poświęceń i postępują b a r d z o r o z s ą d n i e d l a d o b r a swych dzieci. Oczywiście są i tacy rodzice, k t ó r z y wykazują b r a k z a i n t e r e s o w a n i a n a u k ą swego p o t o m s t w a lub k t ó r y m b r a k u j e umiejętności i o c h o t y d o m ą d r e g o w y b o r u . Ale s t a n o w i ą oni nieznaczną mniejszość. W k a ż d y m razie n a s z o b e c n y system nie czyni, niestety, zbyt wiele, a b y p o m ó c dzieciom t a k i c h r o d z i c ó w . J e d y n y m p r o s t y m i s k u t e c z n y m s p o s o b e m z a g w a r a n t o w a n i a rodzi­ c o m większej s w o b o d y w y b o r u , a j e d n o c z e ś n i e u t r z y m a n i a o b e c n y c h ź r ó d e ł f i n a n s o w a n i a jest p r o j e k t t a l o n ó w . P r z y p u ś ć m y , że wasze dziecko c h o d z i d o p o d s t a w o w e j l u b średniej szkoły publicznej. R o c z n e koszty uczęszczającego do takiej szkoły wyniosły w r o k u 1978 przeciętnie 2.000 d o l a r ó w . K o s z t y te p o n o s z ą p o d a t n i c y . Jeśli zabierzecie wasze dziecko ze szkoły publicznej i zapiszecie do p r y w a t n e j , zaoszczędzicie p o d a t n i ­ k o m 2.000 d o l a r ó w . N i e o t r z y m a c i e j e d n a k żadnej części tej zaoszczę­ d z o n e j sumy, jeśli p o m i n ą ć fakt, ż e r o z ł o ż o n a n a wszystkich p o d a t n i k ó w zmniejszy o najwyżej kilka c e n t ó w wasz r a c h u n e k p o d a t k o w y . M u s i c i e z a t e m o b o k p o d a t k u płacić t a k ż e czesne w szkole p r y w a t n e j . Jest to silny bodziec skłaniający do t r z y m a n i a dziecka w szkole publicznej. P r z y p u ś ć m y j e d n a k , ż e r z ą d w a m m ó w i : „jeżeli odciążycie n a s o d w y d a t k ó w związanych z n a u c z a n i e m dziecka, o t r z y m a c i e t a l o n , czyli p a p i e r opiewający na o k r e ś l o n ą s u m ę i podlegający w y k u p o w i , ale t y l k o w p r z y p a d k u , jeśli s u m a będzie w y k o r z y s t a n a na o p ł a c e n i e kosz­ t ó w n a u c z a n i a w a s z e g o dziecka w jednej z z a t w i e r d z o n y c h przez n a s s z k ó ł " . S u m a t a m o ż e wynosić 2.000 d o l a r ó w l u b m n i e j , p o w i e d z m y 1.500 l u b 1.000 d o l a r ó w , a b y podzielić o s z c z ę d n o ś ć m i ę d z y w a s i in­ n y c h p o d a t n i k ó w . Ale bez względu n a t o , czy będzie t o p e ł n a s u m a czy nie, zdejmie to przynajmniej część grzywny finansowej, j a k a obec­ nie o g r a n i c z a s w o b o d ę w y b o r u r o d z i c ó w . 1 4 P r o j e k t t a l o n ó w na o p ł a t y szkolne wciela w życie tę samą z a s a d ę , k t ó r a przyświeca r a c h u n k o m G I , t o jest z a s i ł k o m n a cele e d u k a c y j n e

154

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

dla w e t e r a n ó w w o j e n n y c h . D o s t a j ą oni specjalne t a l o n y n a w y d a t k i związane z n a u k ą i m o g ą z u p e ł n i e s w o b o d n i e w y b r a ć szkołę, w której j e zrealizują. W a r u n k i e m jest t y k o , a b y w y b r a n a szkoła s p e ł n i a ł a o k r e ­ ślone s t a n d a r d y . W p r z y p a d k u n a s z y c h t a l o n ó w n a l e ż a ł o b y p o z w o l i ć r o d z i c o m na ich w y k o r z y s t a n i e nie t y l k o w s z k o ł a c h p r y w a t n y c h , ale r ó w n i e ż w s z k o ł a c h p u b l i c z n y c h i to nie t y l k o w ich o k r ę g u , mieście czy stanie, ale w jakiej­ kolwiek szkole g o t o w e j przyjąć ich d z i e c k o . D a ł o b y to r o d z i c o m więk­ szą szansę w y b o r u , a j e d n o c z e ś n i e w y m a g a ł o od szkół p u b l i c z n y c h s a m o f i n a n s o w a n i a się przez p o b i e r a n i e czesnego ( p e ł n e g o , jeśli t a l o n o d p o w i a d a ł b y p e ł n y m k o s z t o m n a u k i l u b p r z y n a j m n i e j częściowo, gdy­ b y o p i e w a ł n a część tych k o s z t ó w ) . Z m u s i ł o b y t o szkoły p u b l i c z n e d o k o n k u r o w a n i a t a k m i ę d z y sobą, j a k i ze s z k o ł a m i p r y w a t n y m i . P r o j e k t ten nie zmniejszyłby ż a d n e g o z ciężarów p o d a t k o w y c h na cele f i n a n s o w a n i a szkolnictwa. D a ł b y t y l k o r o d z i c o m większy w y b ó r c o d o f o r m n a u c z a n i a , k t ó r e g o o b o w i ą z e k przyjęło n a siebie społe­ c z e ń s t w o . P r o j e k t t e n nie n a r u s z y ł b y t a k ż e o b e c n y c h w y m o g ó w sta­ w i a n y c h s z k o ł o m p r y w a t n y m w celu z a g w a r a n t o w a n i a realizacji zasa­ dy obowiązkowego nauczania. P r o j e k t t a l o n ó w u w a ż a m y j e d y n i e z a częściowe r o z w i ą z a n i e , p o n i e ­ w a ż nie d o t y k a on p r o b l e m u ź r ó d e ł f i n a n s o w a n i a s z k o l n i c t w a i kwestii o b o w i ą z k o w e g o n a u c z a n i a . Osobiście j e s t e ś m y z w o l e n n i k a m i rozwią­ z a ń z n a c z n i e radykalniejszych. W y d a j e się n a m , że im s p o ł e c z e ń s t w o jest bardziej z a m o ż n e i im równiej dzielony jest w n i m d o c h ó d , t y m mniej jest p o w o d ó w , a b y rząd m i a ł f i n a n s o w a ć n a u c z a n i e . R o d z i c e i t a k p o n o s z ą większość w y d a t k ó w , p r z y czym k o s z t y związane z z a p e w n i e ­ n i e m n a u k i o j e d n a k o w e j j a k o ś c i są bez w ą t p i e n i a wyższe, gdy p o n o s i sieje p o ś r e d n i o w formie p o d a t k ó w , niż gdy sieje p o n o s i b e z p o ś r e d n i o , o p ł a c a j ą c szkołę, w której uczy się d z i e c k o . C h y b a że n a u c z a n i e jest czymś z d e c y d o w a n i e o d m i e n n y m od p o z o s t a ł y c h sfer a k t y w n o ś c i rzą­ d u . A j e d n a k , m i m o iż przeciętny d o c h ó d w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h wzrósł i jest o b e c n i e równiej dzielony, f i n a n s o w a n i e r z ą d o w e s t a n o w i w p r a k t y c e c o r a z większy p r o c e n t o g ó l n y c h w y d a t k ó w na oświatę. Sądzimy, że j e d n y m z tego p o w o d ó w jest k i e r o w a n i e s z k o ł a m i przez rząd. R o z w i ą z a n i e t o s p o w o d o w a ł o , ż e p r a g n i e n i e r o d z i c ó w , a b y w r a z ze w z r o s t e m d o c h o d ó w w y d a w a ć więcej na n a u c z a n i e swych dzieci, z n a l a z ł o ujście po linii najmniejszego o p o r u - przez w z r o s t w y d a t k ó w n a szkoły r z ą d o w e . J e d n y m z p l u s ó w p r o p o n o w a n e g o przez n a s projek­ t u b y ł o b y n a t o m i a s t w y w o ł a n i e s t o p n i o w e g o p r z e c h o d z e n i a d o bar­ dziej b e z p o ś r e d n i e g o f i n a n s o w a n i a szkół przez r o d z i c ó w . Ich p r a g n i e ­ nie, a b y w y d a w a ć n a ten cel więcej, m o g ł o b y t u przyjąć p o s t a ć d o d a t -

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

155

kowej s u m y d o ł o ż o n e j d o k w o t y , n a k t ó r ą o p i e w a t a l o n . P o z o s t a ł o b y p u b l i c z n e f i n a n s o w a n i e r o d z i n znajdujących się w w y j ą t k o w o t r u d n e j sytuacji m a t e r i a l n e j , ale b y ł o b y t o czymś z d e c y d o w a n i e o d m i e n n y m o d o b e c n e g o r o z w i ą z a n i a , w k t ó r y m r z ą d finansuje n a u c z a n i e 90 p r o c e n t dzieci, d l a t e g o że 5 czy 10 p r o c e n t z nich znajduje się w t r u d n y m położeniu. U s t a w o d a w s t w o o o b o w i ą z k o w y m n a u c z a n i u jest u s p r a w i e d l i w i a n e koniecznością r z ą d o w e j k o n t r o l i n a d s t a n d a r d e m szkół p r y w a t n y c h . Jest to w s z a k ż e b a r d z o słabe usprawiedliwienie. W r a z z u p ł y w e m czasu zmieniliśmy n a ten t e m a t w ł a s n e z a p a t r y w a n i a . K i e d y p r z e d ćwierćwie­ czem po r a z pierwszy zajęliśmy się t y m p r o b l e m e m szerzej, a k c e p t o w a l i ­ śmy p o t r z e b ę istnienia t a k i e g o u s t a w o d a w s t w a , twierdząc, ż e „ m o c n e , d e m o k r a t y c z n e s p o ł e c z e ń s t w o jest niemożliwe bez m i n i m a l n e g o p o z i o ­ m u umiejętności c z y t a n i a , p i s a n i a o r a z wiedzy jego o b y w a t e l i " 1 5 . N a d a l t a k u w a ż a m y , ale b a d a n i a j a k i c h w międzyczasie d o k o n a n o n a d historią s z k o l n i c t w a w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , Wielkiej Brytanii i i n n y c h kra­ j a c h p r z e k o n a ł y n a s , ż e o b o w i ą z e k n a u k i szkolnej nie jest k o n i e c z n y dla z d o b y c i a tego n i e z b ę d n e g o m i n i m u m . J a k j u ż w s p o m n i e l i ś m y , b a d a n i a te w y k a z a ł y , że n a u c z a n i e w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h b y ł o n i e m a l p o ­ wszechne, z a n i m jeszcze w p r o w a d z o n o o b o w i ą z e k n a u k i szkolnej. P o ­ d o b n i e i w Wielkiej Brytanii b y ł o o n o p r a w i e p o w s z e c h n e , z a n i m jeszcze p o w s t a ł o t a m u s t a w o d a w s t w o o o b o w i ą z k u s z k o l n y m i system r z ą d o w e ­ g o f i n a n s o w a n i a szkolnictwa. J a k k a ż d e p r a w o , t a k i t o r o d z i z a r ó w n o p e w n e koszty, j a k i p r z y n o s i o k r e ś l o n e korzyści. Przestaliśmy j u ż j e d n a k u w a ż a ć , ż e owe korzyści m o g ą u s p r a w i e d l i w i a ć p o n o s z o n e koszty. Z d a j e m y sobie s p r a w ę , że dla większości c z y t e l n i k ó w n a s z a o p i n i a o f i n a n s o w a n i u s z k o l n i c t w a i o b o w i ą z k u n a u c z a n i a m o ż e się w y d a ć e k s t r e m a l n a . D l a t e g o też o d n o t o w u j e m y j ą t y l k o k r ó t k o , bez w c h o ­ d z e n i a w szczegóły i w r a c a m y do p r o j e k t u t a l o n ó w , k t ó r y jest znacznie łagodniejszą z m i a n ą w s t o s u n k u do obecnej p r a k t y k i . W chwili obecnej j e d y n ą szerzej d o s t ę p n ą a l t e r n a t y w ą w o b e c szkół p u b l i c z n y c h są szkoły p r z y p a r a f i a l n e . T y l k o kościoły m o g ą sobie p o ­ zwolić n a d o t o w a n i e n a u c z a n i a n a z n a c z n ą skalę i t y l k o t a k i e d o t o w a n e szkolnictwo może k o n k u r o w a ć z „ b e z p ł a t n y m " , państwowym (spróbuj­ m y t y l k o s p r z e d a ć coś, c o k t o ś i n n y daje z a d a r m o ! ) P r o j e k t t a l o n ó w , jeśli by z o s t a ł z r e a l i z o w a n y , d a ł b y z n a c z n i e szerszy w a c h l a r z a l t e r n a t y w , p o d w a r u n k i e m oczywiście, ż e nie byłby s a b o t o w a n y przez n a d m i e r n i e ostre s t a n d a r d y , w y m a g a n e p r z y w p i s y w a n i u szkół n a listę „ z a t w i e r d z o ­ n y c h " . Zwiększyłby się w y b ó r s a m y c h szkół p u b l i c z n y c h . I c h r o z m i a r y o k r e ś l o n e byłyby liczbą klientów, k t ó r y c h by z d o ł a ł y p r z y c i ą g n ą ć , a nie politycznie w y z n a c z o n y m o b s z a r e m czy a r b i t r a l n y m p r z y d z i a ł e m

156

157

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

u c z n i ó w . C i s p o ś r ó d r o d z i c ó w , k t ó r z y z o r g a n i z o w a l i szkoły nie n a s t a ­ w i o n e n a zysk, mieliby t e r a z z a p e w n i o n e fundusze n a o p ł a c e n i e związa­ n y c h z nimi k o s z t ó w . D o b r o w o l n e organizacje, od w e g e t a r i a n ó w p o p r z e z s k a u t ó w a ż d o Y M C A , m o g ł y b y z a k ł a d a ć w ł a s n e szkoły i p r ó b o w a ć p r z y c i ą g n ą ć k l i e n t ó w . A co najważniejsze, w y k o r z y s t u j ą c n o w y , d u ż y rynek, m o g ł y b y p o w s t a w a ć z u p e ł n i e n o w e rodzaje szkół p r y w a t n y c h . R o z w a ż m y t e r a z k r ó t k o n i e k t ó r e p r o b l e m y związane z p r o j e k t e m t a l o n ó w s z k o l n y c h o r a z obiekcje, j a k i e w o b e c niego w y s u n i ę t o . 1. Kwestie na linii kościół - państwo. Czy gdyby r o d z i c e m o g l i k o ­ rzystać z t a l o n ó w , by o p ł a c a ć czesne w s z k o ł a c h p r z y p a r a f i a l n y c h , to b y ł o b y to sprzeczne z Pierwszą P o p r a w k ą ? Sprzeczne czy nie, j e d n a k czy jest celowe s t o s o w a n i e polityki u m a c n i a n i a roli instytucji religij­ n y c h w oświacie?

z d u c h e m Pierwszej P o p r a w k i , bez względu na t o , co sędziowie i ad­ w o k a c i o r z e k n ą o jej literze. Szkoły p a ń s t w o w e r ó w n i e ż uczą religii, j e d n a k nie tej k o n w e n c j o n a l n e j , teistycznej, uczą p e w n e g o systemu w a r t o ś c i i p r z e k o n a ń , k t ó r y jest religią p o d k a ż d y m w z g l ę d e m - p o z a nazwą. O b e c n e r o z w i ą z a n i a ograniczają w o l n o ś ć religijną tych rodzi­ ców, k t ó r z y nie akceptują religii n a u c z a n e j przez szkoły p a ń s t w o w e , a m i m o to są z m u s z e n i płacić za p o d d a w a n i e ich dzieci i n d o k t r y n a c j i religijnej. Jeszcze więcej płacą za umożliwienie d z i e c i o m u n i k n i ę c i a indoktrynacji.

Sąd Najwyższy generalnie o r z e k a ł n a n i e k o r z y ś ć p r a w s t a n o w y c h przewidujących p o m o c d l a r o d z i c ó w posyłających dzieci d o szkół p r z y p a r a f i a l n y c h , j a k k o l w i e k d o t y c h c z a s nigdy n a j e g o w o k a n d z i e nie s t a w a ł a s p r a w a c a ł o ś c i o w e g o p r o j e k t u t a l o n ó w , obejmującego szkoły z a r ó w n o p a ń s t w o w e , j a k i n i e p a ń s t w o w e . Bez względu na orzeczenie, j a k i e g o m o ż n a by oczekiwać od S ą d u , jest c h y b a oczywiste, że raczej z a a k c e p t o w a ł b y p r o j e k t nie obejmujący szkół z w i ą z a n y c h z kościoła­ m i , n a t o m i a s t stosujący się d o wszystkich i n n y c h t y p ó w szkół p r y w a t ­ n y c h i p a ń s t w o w y c h . T a k i z a w ę ż o n y p r o j e k t byłby z n a c z n i e lepszy od o b e c n e g o s y s t e m u i m ó g ł b y w y p a ś ć t y l k o nieco gorzej w rywalizacji z p r o j e k t e m nie p o d l e g a j ą c y m ż a d n y m o g r a n i c z e n i o m . Szkoły związa­ ne o b e c n i e z k o ś c i o ł a m i m o g ł y b y się tu zakwalifikować p o p r z e z we­ w n ę t r z n y p o d z i a ł n a dwie części: część świecką, z o r g a n i z o w a n ą j a k o niezależna szkoła, której przysługują t a l o n y , o r a z część religijną, zor­ g a n i z o w a n ą j a k o p l a c ó w k a p o z a l e k c y j n a l u b niedzielna, o p ł a c a n a bez­ p o ś r e d n i o przez r o d z i c ó w l u b z funduszy kościelnych. Kwestia z g o d n o ś c i z K o n s t y t u c j ą będzie m u s i a ł a być r o z s t r z y g n i ę t a przez sądy. Ale w a r t o p o d k r e ś l i ć , że t a l o n y byłyby w y d a w a n e rodzi­ com, a nie szkołom. W y k o r z y s t u j ą c r a c h u n k i G I , w e t e r a n i m o g ą swo­ b o d n i e uczęszczać do kolegiów k a t o l i c k i c h i, o ile n a m w i a d o m o , nie p o d n o s z o n o na t y m tle ż a d n e j kwestii dotyczącej z g o d n o ś c i z Pierwszą P o p r a w k ą . K o r z y s t a j ą c y z ubezpieczeń społecznych i finansowej opie­ k i p a ń s t w a m o g ą s w o b o d n i e k u p o w a ć ż y w n o ś ć n a kościelnych wen­ t a c h d o b r o c z y n n y c h , a n a w e t s k ł a d a ć d a t k i na t a c ę ze swoich zasiłków r z ą d o w y c h . N i k t z t e g o p o w o d u nie d o c i e k a , czy jest to r o z w i ą z a n i e z g o d n e z Pierwszą P o p r a w k ą . Postawmy sprawę jasno. U w a ż a m y , że kary wymierzane obecnie r o d z i c o m nie posyłającym dzieci do s z k ó ł p a ń s t w o w y c h są sprzeczne

2. Koszty finansowe. D r u g i z a r z u t w s t o s u n k u do p r o j e k t u t a l o n ó w szkolnych głosi, ż e obciąży o n p o d a t n i k ó w większymi k o s z t a m i n a ­ u c z a n i a o g ó ł e m z p o w o d u s u m y t a l o n ó w p r z y z n a w a n y c h mniej wię­ cej 10 p r o c e n t o m dzieci, uczęszczających o b e c n i e do szkół przypa­ rafialnych i p r y w a t n y c h . S t a n o w i t o j e d n a k „ p r o b l e m " t y l k o dla tych, k t ó r z y pomijają fakt obecnej dyskryminacji r o d z i c ó w wysyła­ j ą c y c h swe dzieci d o szkół n i e p u b l i c z n y c h . P o w s z e c h n e t a l o n y z a k o ń ­ czyłyby niesprawiedliwe d o t ą d w y k o r z y s t y w a n i e funduszy p o d a t k o ­ wych, k t ó r e p r z e z n a c z o n e są o b e c n i e na n a u c z a n i e j e d n y c h dzieci, a pomijają i n n e . W k a ż d y m razie istnieje p r o s t e i uczciwe rozwiązanie: niech k w o t a , na k t ó r ą o p i e w a t a l o n będzie o tyle niższa od k o s z t u n a u c z a n i a dziec­ ka w szkole publicznej, a b y u t r z y m a ć o g ó l n e w y d a t k i p u b l i c z n e na t y m s a m y m p o z i o m i e . Mniejsza s u m a , w y d a n a w k o n k u r e n c y j n e j szkole p r y w a t n e j , z d u ż y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m przyniesie lepsze efekty, gdy idzie o j a k o ś ć n a u c z a n i a , niż większa w y d a n a w s z k o ł a c h r z ą d o w y c h . Świadczą o t y m r a d y k a l n i e niższe k o s z t y n a u c z a n i a w s z k o ł a c h p r z y p a r a f i a l n y c h . ( F a k t , że elitarne l u k s u s o w e szkoły p o ­ bierają wysokie czesne, nie s t a n o w i tu k o n t r a r g u m e n t u . C e n a 12 d o ­ l a r ó w i 25 c e n t ó w za h a m b u r g e r a „ d w a d z i e ś c i a j e d e n " w klubie „ 2 1 " nie znaczy, by b a r y M c D o n a l d a nie m o g ł y s p r z e d a w a ć z zyskiem swo­ ich h a m b u r g e r ó w za 45 c e n t ó w , a Big M a c za 1 d o l a r a i 5 c e n t ó w ) . 3. Możliwość oszustw. J a k m o ż n a b y ć p e w n y m , że t a l o n szkolny będzie w y d a n y n a n a u k ę , a nie n a p i w k o dla t a t y l u b ciuszki dla m a ­ my? O d p o w i e d ź jest p r o s t a . T a l o n będzie m o ż n a w y d a ć t y l k o w za­ twierdzonej przez r z ą d szkole l u b innej j e d n o s t c e n a u c z a n i a . Będzie on m ó g ł b y ć w y k u p i o n y z a g o t ó w k ę t y l k o przez t a k i e szkoły. N i e z a p o ­ biegnie t o wszelkim o s z u s t w o m , n a p r z y k ł a d „ o d p a l a n i u " przez szkoły „ d z i a ł e k " r o d z i c o m , ale p o w i n n o u t r z y m a ć j e n a z n o ś n y m p o z i o m i e . 4. Kwestie rasowe. T a l o n y przyjęto na j a k i ś czas w szeregu s t a n ó w p o ł u d n i o w y c h celem u n i k n i ę c i a integracji rasowej. Decyzją S ą d u N a j ­ wyższego u z n a n o j e z a n i e z g o d n e z K o n s t y t u c j ą . C o d o dyskryminacji,

158

159

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

t o m o ż n a jej z a p o b i e g a ć przynajmniej t a k ł a t w o j a k w s z k o ł a c h p a ń ­ s t w o w y c h , przez w y k u p y w a n i e t a l o n ó w t y l k o o d tych szkół, k t ó r e nie stosują dyskryminacji. N i e k t ó r y m z n a w c o m z a g a d n i e n i a spędza sen z p o w i e k trudniejszy p r o b l e m . C h o d z i o e w e n t u a l n o ś ć , że p r z y zasto­ s o w a n i u t a l o n ó w d o b r o w o l n e decyzje m o g ł y b y powiększyć przedziały r a s o w e i klasowe, a t y m s a m y m z a o s t r z y ć konflikty na tle r a s o w y m o r a z sprzyjać nasilaniu się segregacji i p o g ł ę b i a n i u r o z w a r s t w i e n i a spo­ łeczeństwa.

i s t n i a ł o b y n a d a l , m o g ł o b y się n a w e t rozwijać, ale b y ł o b y d o b r o w o l n e - t a k s a m o j a k d o w o ż e n i e dzieci na lekcje m u z y k i i t a ń c a . O d d a w n a intryguje n a s , d l a c z e g o c z a r n i p r z y w ó d c y nie zdobyli się n a t o , aby a k t y w n i e wesprzeć p r o j e k t t a l o n ó w . I c h w y b o r c y skorzys­ taliby tu najbardziej. Projekt d a ł b y im n a d z ó r n a d oświatą swych dzie­ ci, w y e l i m i n o w a ł d o m i n a c j ę z a r ó w n o w y t r a w n y c h graczy politycz­ nych, j a k i - co n a w e t ważniejsze - m o c n o o s a d z o n e j b i u r o k r a c j i oświatowej. C z a r n i p r z y w ó d c y n i e j e d n o k r o t n i e s a m i posyłają swe dzieci do szkół p r y w a t n y c h . D l a c z e g o więc nie p o m a g a j ą i n n y m w t y m względzie? N a s z a sugestia jest t u t a j n a s t ę p u j ą c a - t a l o n y również wy­ zwoliłyby c z a r n ą społeczność s p o d d o m i n a c j i jej w ł a s n y c h p r z y w ó d ­ ców, k t ó r z y w k o n t r o l i n a d n a u c z a n i e m d o p a t r u j ą się ź r ó d ł a politycz­ n e g o p o p a r c i a i władzy.

U w a ż a m y , ż e t a l o n y m i a ł y b y wręcz o d w r o t n e skutki: łagodziłyby konflikty n a tle r a s o w y m o r a z sprzyjały b u d o w a n i u społeczeństwa, w k t ó r y m biali i czarni, szanując o d r ę b n o ś ć swych p r a w i interesów, w s p ó ł p r a c o w a l i b y w realizacji w s p ó l n y c h z a m i e r z e ń . Większość sprze­ ciwów w o b e c n a r z u c a n e j integracji to w y r a z nie r a s i z m u , lecz mniej l u b bardziej u z a s a d n i o n e j o b a w y o bezpieczeństwo fizyczne dzieci i ja­ k o ś ć p o b i e r a n e j przez nie n a u k i . Integracja święciła największe triumfy w t e d y , gdy była w y n i k i e m w y b o r u , a nie p r z y m u s u . Szkoły n i e p a ń s t ­ w o w e - p r z y p a r a f i a l n e i inne, często k r o c z y ł y w pierwszych szeregach r u c h u na rzecz integracji. P r z e m o c w r o d z a j u tej, j a k a od j a k i e g o ś czasu w z b i e r a w s z k o ł a c h p a ń s t w o w y c h , jest m o ż l i w a t y l k o d l a t e g o , że jej ofiary są z m u s z o n e uczęszczać do tych właśnie szkół. D y s p o n u j ą c rzeczywistą wolnością w y b o r u , uczniowie - czarni i biali, u b o d z y i z a m o ż n i , z P ó ł n o c y i P o ł u ­ d n i a - p o r z u c i l i b y szkoły, k t ó r e nie potrafią u t r z y m a ć p o r z ą d k u . D y s ­ cyplina jest r z a d k o kiedy p r o b l e m e m w s z k o ł a c h p r y w a t n y c h , k t ó r e kształcą u c z n i ó w n a t e c h n i k ó w radiowo-telewizyjnych, m a s z y n i s t k i , s e k r e t a r k i i m u l t u m i n n y c h specjalności. N i e c h n a s z e szkoły, w z o r e m szkół p r y w a t n y c h , zaczną się specjali­ zować, a wspólne zainteresowania pokonają uprzedzenia co do koloru s k ó r y i d o p r o w a d z ą do większej niż o b e c n a integracji. Ta przyszła integracja b y ł a b y rzeczywista, a nie t y l k o na p a p i e r z e . Talony, wyeliminowałyby przymusowy „ b u s i n g " *, przeciwko któ­ r e m u protestują w większości z a r ó w n o c z a r n i , j a k i biali. D o w o ż e n i e * Busing - system przymusowego wyznaczania uczniom adresów szkół, do któ­ rych mają uczęszczać. Dyslokacji uczniów dokonuje się w ten sposób, aby zapewnić we wszystkich szkołach danego miasta lub regionu identyczną lub przynajmniej bardzo podobną strukturę etniczną składu uczniowskiego. Z uwagi bowiem na istnienie w prak­ tyce obszarów (dzielnic) skupiających prawie wyłącznie pojedyncze grupy etniczne (np. tzw. dzielnice czarne, chińskie itd.), co prowadzi do faktycznej segregacji rasowej w szkołach danego miasta czy regionu (szkoły białych, szkoły czarnych itd.), busing ma jej zapobiegać. Nazwa systemu wywodzi się stąd, że realizuje się go, przewożąc dzieci autobusami szkolnymi, np. z dzielnic białych do szkół położonych w dzielnicach czar­ nych i na odwrót.

N i e m n i e j j e d n a k , w m i a r ę j a k maleją szanse o g ó ł u c z a r n y c h dzieci na u z y s k a n i e wykształcenia, c o r a z większa część c z a r n y c h p e d a g o g ó w , p u b l i c y s t ó w i i n n y c h a u t o r y t e t ó w tej społeczności, za­ częła p o p i e r a ć t a l o n y . K o n g r e s R ó w n o ś c i R a s o w e j uczynił p o p a r ­ cie dla t a l o n ó w j e d n y m z ważniejszych p u n k t ó w swego p r o g r a m u . 5. Kwestia zróżnicowania ekonomicznego. Problem, k t ó r y bardziej niż j a k i k o l w i e k i n n y podzielił b a d a c z y p r o j e k t u t a l o n ó w szkolnych, d o t y c z y j e g o s k u t k ó w na klasową s t r u k t u r ę e k o n o m i c z n ą i społeczną. N i e k t ó r z y a r g u m e n t u j ą , że wielką wartością szkoły publicznej jest t o , że s t a n o w i o n a tygiel, w k t ó r y m b o g a c i i biedni, u r o d z e n i w kraju i przybysze, c z a r n i i biali uczą się żyć r a z e m . Wizja ta była i jest p r a w d z i w a w o d n i e s i e n i u do m a ł y c h społeczności, n a t o m i a s t jest p r a ­ wie całkowicie fałszywa w odniesieniu do d u ż y c h m i a s t , gdzie szkoła p u b l i c z n a p o g ł ę b i a stratyfikację przez uzależnienie j a k o ś c i n a u c z a n i a od miejsca z a m i e s z k a n i a . N i e jest p r z y p a d k i e m , że większość z n a k o ­ m i t y c h szkół p u b l i c z n y c h mieści się w e n k l a w a c h z a m i e s z k i w a n y c h przez ludzi o w y s o k i c h d o c h o d a c h . W w a r u n k a c h d z i a ł a n i a systemu t a l o n ó w szkolnych większość dzie­ ci wciąż uczęszczałaby do najbliżej p o ł o ż o n y c h szkół, a faktycznie m o ­ że i większa ich liczba niż teraz, b o w i e m system t a l o n ó w s k o ń c z y ł b y z p r z y m u s o w y m b u s i n g i e m . P o n i e w a ż j e d n a k system ten z r ó ż n i c o w a ł ­ by poszczególne rejony m i e s z k a l n e , l o k a l n e szkoły m o g ł y b y być z p o ­ w o d z e n i e m mniej u j e d n o l i c o n e niż obecnie. Szkoły średnie byłyby p r a ­ wie z całą pewnością mniej u w a r s t w i o n e . Z kolei szkoły o n a c h y l e n i u d a j m y n a t o a r t y s t y c z n y m , n a u k o w y m czy j ę z y k o w y m przyciągałyby u c z n i ó w z r ó ż n y c h r e j o n ó w z a m i e s z k a n i a . Bez w ą t p i e n i a i t a k a a u t o selekcja p o z o s t a w i a ł a b y s p o r y element klasowości s k ł a d ó w uczniows­ kich, ale b y ł b y on mniejszy aniżeli teraz.

161

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

Szczególne z a n i e p o k o j e n i e w c a ł y m projekcie t a l o n ó w szkolnych budzi fakt, że rodzice m o g l i b y do n i c h d o p ł a c a ć . Jeśli t a l o n o p i e w a ł b y d a j m y na to na 1.500 d o l a r ó w , rodzice m o g l i b y do tego d o ł o ż y ć jesz­ cze 500 i wysłać swoje dziecko do szkoły pobierającej czesne w wyso­ kości 2.000 d o l a r ó w . Istnieją o b a w y , że m o ż e to s p o w o d o w a ć jeszcze większe niż o b e c n e z r ó ż n i c o w a n i e szans e d u k a c y j n y c h , gdyż nieza­ m o ż n i rodzice nie d o p ł a c a l i b y d o t a l o n ó w , n a t o m i a s t s z e r o k o korzys­ tałyby z tej możliwości r o d z i n y o średnich i wysokich d o c h o d a c h .

m o ż e p o w s t a ć . Przeciwnie, jesteśmy p r z e k o n a n i n a p o d s t a w i e obszer­ n y c h b a d a ń , ż e w y w o ł a ł o b y t o skutek o d w r o t n y . O p i n i ę t ę j e d n a k m u s i m y o p a t r z y ć zastrzeżeniem, że określenie „segregacja e k o n o m i c z ­ n a " jest t a k niejasne, iż w ż a d e n s p o s ó b nie m o ż n a się z o r i e n t o w a ć , co d o k ł a d n i e znaczy. Religia e g a l i t a r n a jest t a k silna, że n i e k t ó r z y z p r o p o n u j ą c y c h ogra­ niczone p l a n y t a l o n ó w nie są s k ł o n n i z a a p r o b o w a ć c h o ć b y t y l k o eks­ p e r y m e n t u z t a l o n a m i bez o g r a n i c z e ń . J e d n a k ż e j a k n a m w i a d o m o , nie przedstawiają oni ż a d n y c h a r g u m e n t ó w , p o z a niczym nie u z a s a d n i o ­ n y m i o b a w a m i , że system t a l o n ó w bez o g r a n i c z e ń z r o d z i „segregację ekonomiczną".

160

O b a w a t a skłoniła szereg z w o l e n n i k ó w p l a n u t a l o n ó w d o z a p r o p o ­ nowania zakazu dopłacania do nich.16 C o o n s i S u g a r m a n piszą, że swoboda dopłacania z prywatnej kieszeni czyni dla wielu, między innymi i dla nas, friedmanowski model niemożliwym do zaakceptowania. (...) Rodzice nie mogący sobie pozwolić na wydanie dodatkowych dolarów byliby skazani na szkoły nie po­ bierające czesnego powyżej sumy, na którą opiewa talon. Natomiast zamożniejsi mogliby swobodnie wybierać droższe szkoły. To więc, co dotąd było prywatną decy­ zją bogatych ludzi, za którą stały prywatne fundusze, stałoby się rażącym przywile­ jem wspieranym przez rząd. (...) Narusza to zasadniczy warunek, iż każdy plan dotyczący swobodnego wyboru szkoły musi zapewnić każdej rodzinie równe w tej mierze szanse. Co prawda ubogie rodziny i tak skorzystają na projekcie swobodnego wyboru, choćby nawet umożliwiał on dopłaty do czesnego. Mocno podkreśla to sam Fried­ man. Tym niemniej, jak by to nie poprawiało stanu oświaty, świadome finansowanie przez rząd segregacji ekonomicznej przekracza próg naszej tolerancji. Gdyby model friedmanowski okazał się jedynym możliwym, z politycznego punktu widzenia, wa­ riantem swobodnego wyboru szkoły, my nie bylibyśmy jego entuzjastami. 1 7 P o g l ą d y t a k i e wydają n a m się być t y m r o d z a j e m e g a l i t a r y z m u , j a k i j u ż opisywaliśmy w p o p r z e d n i m rozdziale: p o z w ó l m y r o d z i c o m wyda­ w a ć pieniądze c h o ć b y i na hulaszcze życie, ale s p r ó b u j m y ich p o ­ w s t r z y m a ć p r z e d w y d a w a n i e m ich n a lepszą n a u k ę w ł a s n y c h dzieci. Jest to szczególnie z n a m i e n n e u C o o n s a i S u g a r m a n a , k t ó r z y w i n n y m miejscu piszą: „ z o b o w i ą z a n i e się do r ó w n o ś c i , jeśli jest p o c z y n i o n e rozmyślnie k o s z t e m rozwoju p e w n y c h dzieci, wydaje się n a m o k r o p n e m o r a l n i e , bez względu na t o , ile d o b r a tkwi u ź r ó d e ł e g a l i t a r n y c h unie­ s i e ń " . 1 8 Z g a d z a m y się z t y m bez zastrzeżeń. W naszej ocenie najubożsi skorzystają najwięcej n a p l a n i e t a l o n ó w szkolnych. J a k z a t e m m o ż n a w ogóle w y s u w a ć obiekcje w o b e c p l a n u , k t ó r y „ p o p r a w i s t a n o ś w i a t y " u b o g i c h , na tej t y l k o p o d s t a w i e , że należy u n i k a ć f i n a n s o w a n i a przez r z ą d tego, co a u t o r z y nazywają „segregacją e k o n o m i c z n ą " , c h o ć b y i rzeczywiście coś t a k i e g o m i a ł o miejsce? A oczywiście nic t a k i e g o nie

P o g l ą d y te są, w e d ł u g n a s , t a k ż e p r z y k ł a d e m pewnej s k ł o n n o ś c i in­ telektualistów do t r a k t o w a n i a z g ó r y i z lekceważeniem tych r o d z i c ó w , k t ó r z y są b i e d n i . A przecież i najbiedniejsi m o g ą (i czynią t o ) w y s u p ł a ć kilka d o l a r ó w e k s t r a na lepszą n a u k ę swych dzieci, c h o ć nie są w sta­ nie z a p ł a c i ć w całości o b e c n e g o k o s z t u n a u c z a n i a w s z k o ł a c h publicz­ nych. P o d e j r z e w a m y , ż e d o p ł a t y d o czesnego byłyby w ś r ó d n i c h rów­ nie częste co u reszty r o d z i n , c h o ć m o ż e mniejsze. Jesteśmy p r z e k o n a n i , że w p r o w a d z e n i e t a l o n ó w bez o g r a n i c z e ń sta­ n o w i ł o b y najlepszą r e f o r m ę systemu o ś w i a t o w e g o , k t ó r y w p r z y p a d k u wielu dzieci ze ś r ó d m i e ś ć przyczynia się o b e c n i e do życia w niedoli, u b ó s t w i e i w ś r ó d przestępstw. N a s z p l a n z a c h w i a ł b y r ó w n i e ż m o c n o p o d s t a w a m i istniejącej dziś segregacji e k o n o m i c z n e j . N i e m o ż e m y w t y m miejscu p r z e d s t a w i ć pełnej a r g u m e n t a c j i , ale m o ż e m y uczynić nasze p o g l ą d y bardziej w i a r y g o d n y m i , spoglądając n a całe z a g a d n i e ­ nie o d nieco innej s t r o n y . C z y istnieje j a k a k o l w i e k g r u p a t o w a r ó w i usług ( p o z a o c h r o n ą p r z e d przestępczością), do której d o s t ę p byłby w r ó w n y m s t o p n i u u z a l e ż n i o n y od pozycji m a t e r i a l n e j , co w p r z y p a d ­ ku n a u c z a n i a i jego jakości? C z y istnieją s u p e r m a r k e t y , d o s t ę p n e w p r a k t y c e dla r ó ż n y c h g r u p d o c h o d o w y c h , k t ó r y c h j a k o ś ć p o d wzglę­ d e m z a o p a t r z e n i a b y ł a b y t a k z r ó ż n i c o w a n a , j a k t o m a miejsce w przy­ p a d k u szkolnictwa? P l a n t a l o n ó w szkolnych w b a r d z o niewielkim sto­ p n i u , o ile n a w e t w ogóle, p o p r a w i ł b y j a k o ś ć n a u c z a n i a w s z k o ł a c h d o s t ę p n y c h dla b o g a t y c h . U m i a r k o w a n i e zyskaliby n a n i m ludzie 0 średnich d o c h o d a c h , najwięcej n a t o m i a s t ci o niskich. K o r z y ś ć , j a k ą odnieśliby u b o d z y , w y r ó w n a ł a b y z n a w i ą z k ą fakt, że n i e k t ó r z y b o g a c i 1 ś r e d n i o z a m o ż n i rodzice u n i k n ę l i b y p o d w ó j n e g o p ł a c e n i a za n a u k ę swych dzieci. 6. Wątpliwości co do nowych szkół. C z y nie jest to w s z y s t k o iluzją? S z k o ł a m i p r y w a t n y m i są obecnie p r a w i e wyłącznie szkoły p r z y p a r a fialne l u b elitarne a k a d e m i e . C z y efektem z r e a l i z o w a n i a p l a n u talo-

163

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

n ó w nie będzie t y l k o ich s u b s y d i o w a n i e , p o d c z a s gdy większość zamie­ szkujących slumsy dalej będzie z d a n a na kiepskie szkoły publiczne? N a jakiej p o d s t a w i e m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e rzeczywiście p o w s t a n ą a l t e r n a t y w y w o b e c istniejącego s y s t e m u o ś w i a t o w e g o ? O t ó ż p o d s t a w ą t ą jest przeświadczenie, ż e p o w s t a n i e r y n e k t a m , gdzie o b e c n i e nie istnieje. M i a s t a , s t a n y o r a z r z ą d federalny wydają na s z k o l n i c t w o p o d s t a w o w e i średnie blisko 100 m i l i a r d ó w d o l a r ó w rocz­ nie. S u m a t a jest t r z y k r o t n i e wyższa o d tej, j a k ą wszyscy r a z e m c o r o k u wydajemy w r e s t a u r a c j a c h i b a r a c h . O w a mniejsza k w o t a zapew­ n i a l u d z i o m ze wszystkich klas i miejsc z a m i e s z k a n i a olbrzymią r ó ż n o ­ r o d n o ś ć restauracji i b a r ó w . Ta większa k w o t a l u b c h o ć b y jej część z a p e w n i ł a b y olbrzymią r ó ż n o r o d n o ś ć szkół.

szy n a w e t , system t a l o n ó w nie przyniesie specjalnych efektów. Szkoły p u b l i c z n e będą t a m n a d a l d o m i n o w a ć , m o ż e t y l k o c o k o l w i e k u s p r a w ­ n i o n e z e względu n a g r o ź b ę potencjalnej k o n k u r e n c j i . N a t o m i a s t gdzie indziej, szczególnie w dzielnicach miejskich s l u m s ó w , gdzie szkoły p u ­ bliczne robią tyle złego, większość r o d z i c ó w będzie bez w ą t p i e n i a p r ó ­ b o w a ć wysłać swoje dzieci do szkół n i e p u b l i c z n y c h .

162

S t w o r z y ł a b y szeroki rynek, przyciągający ludzi z a r ó w n o ze szkół publicznych, jak i z innych zawodów. W trakcie r o z m ó w z wieloma o s o b a m i n a t e m a t t a l o n ó w z w r ó c i ł o naszą u w a g ę t o , ż e wielu m ó w i ł o : „ Z a w s z e c h c i a ł e m uczyć (lub p r o w a d z i ć szkołę), ale nie m ó g ł b y m ścierpieć tej całej b i u r o k r a c j i oświatowej i tego s k o s t n i e n i a szkół p u b l i c z n y c h . Ale g d y b y istniał wasz system, s p r ó b o w a ł b y m " . Wiele szkół założyłyby g r u p y nie n a s t a w i o n e na osiąganie zysku, i n n e g r u p y u t w o r z y ł y b y szkoły właśnie z myślą o n i m . N i e s p o s ó b przewidzieć ostatecznej s t r u k t u r y tego n o w e g o s y s t e m u o ś w i a t o w e g o . U k s z t a ł t o w a ł b y się o n j a k o w y n i k k o n k u r e n c j i . J e d n o n a t o m i a s t , c o m o ż n a przewidzieć na p e w n o - t o , że p r z e t r w a ł y b y t y l k o szkoły speł­ niające o c z e k i w a n i a klientów. P o d o b n i e j a k p r z e t r w a ł y t y l k o t e restau­ racje i bary, k t ó r e potrafią z a d o w o l i ć k o n s u m e n t ó w . Z a d b a ł a b y o to konkurencja. 7. Wpływ na szkoły publiczne. W a ż n e jest, by rozdzielić tu r e t o r y k ę b i u r o k r a c j i szkolnej o d rzeczywistych p r o b l e m ó w , k t ó r e m o g ą się p o ­ jawić. Stowarzyszenie E d u k a c j i N a r o d o w e j i A m e r y k a ń s k a F e d e r a c j a Nauczycieli oświadczyły, że t a l o n y szkolne zniszczyłyby system szkół p u b l i c z n y c h , k t ó r y jest w e d ł u g nich p o d s t a w ą i k a m i e n i e m węgielnym naszej d e m o k r a c j i . O ś w i a d c z e n i o m t y m nigdy j e d n a k nie towarzyszą ż a d n e d o w o d y n a t o , ż e ó w system rzeczywiście osiąga t o , c o m u się przypisuje - j a k k o l w i e k m o g ł o to być p r a w d ą w przeszłości. Rzecznicy tych organizacji nigdy też nie wyjaśnili, dlaczegóż to ów system, s k o r o r o b i t a k ą świetna r o b o t ę , m a się o b a w i a ć k o n k u r e n c j i z e s t r o n y szkół n i e r z ą d o w y c h a l b o jeśli jej nie r o b i , dlaczegóż to należy sprzeciwiać się możliwości j e g o „ z n i s z c z e n i a " . Ź r ó d ł e m z a g r o ż e n i a szkól p u b l i c z n y c h są nie ich zalety, lecz w a d y . W niewielkich, m o c n o z i n t e g r o w a n y c h społecznościach, gdzie są cał­ k i e m niezłe szkoły p u b l i c z n e , zwłaszcza p o d s t a w o w e , ż a d e n , najszer-

W y w o ł a ł o b y t o p e w n e przejściowe t r u d n o ś c i . R o d z i c e najbardziej troszczący się o d o b r o swoich dzieci p r a w d o p o d o b n i e przenieśliby je pierwsi. N a w e t gdyby dzieci te nie były zdolniejsze od reszty, b ę d ą m i a ł y silniejszą m o t y w a c j ę do n a u k i i staranniejsze w y c h o w a n i e . Ist­ nieje w związku z t y m niebezpieczeństwo, że w n i e k t ó r y c h szkołach p u b l i c z n y c h p o z o s t a n ą t y l k o s p o ł e c z n e m ę t y i j a k o ś ć n a u c z a n i a jeszcze bardziej się w nich o b n i ż y . G d y s p r a w y oświaty przejmie r y n e k p r y w a t n y , ogólna jej j a k o ś ć t a k j e d n a k wzrośnie, że n a w e t ta relatywnie najniższa będzie lepsza niż obecnie. J a k b o w i e m wskazuje p r z y k ł a d H a r l e m P r e p o r a z inne p o ­ d o b n e e k s p e r y m e n t y , wielu u c z n i ó w u w a ż a n y c h z a m ę t y społeczne p o ­ trafi sobie d o b r z e r a d z i ć w szkole, jeśli z d o ł a o n a w z b u d z i ć w nich entuzjazm zamiast wrogości i apatii. J a k stwierdził dwieście lat t e m u A d a m S m i t h : Nie potrzeba uciekać się do dyscypliny, aby zmusić studentów, iżby uczęszczali na wykłady, których istotnie warto wysłuchać. (...) Przymus i rygor są bez wątpienia w pewnym stopniu potrzebne, by nakłonić dzieci (...) do opanowania tego zakresu wykształcenia, jaki uważa się, że powinny zdobyć w tym wczesnym okresie życia. Gdy jednak ukończą dwanaście lub trzynaście lat, przymus i rygor prawie zawsze stają się zbędne dla kierowania jakąkolwiek dziedziną edukacji, byle tylko nauczy­ ciel wywiązywał się ze swych obowiązków. (...) Należy stwierdzić, że najlepiej prowadzi się te działy nauczania, w których nie istnieją żadne instytucje publiczne. 1 9

PRZESZKODY STOJĄCE P R Z E D P R O J E K T E M T A L O N Ó W P o r a z pierwszy p r o j e k t t a l o n ó w z a p r o p o n o w a l i ś m y p r z e d ćwierć­ wieczem. O d tego c z a s u w z r a s t a ł o d l a ń p o p a r c i e j a k o p r a k t y c z n e g o ś r o d k a z a r a d c z e g o na b r a k i s z k o l n i c t w a r z ą d o w e g o . D z i ś cieszy się przychylnością szeregu k r a j o w y c h o r g a n i z a c j i . 2 0 P o c z ą w s z y od 1968 r o k u , F e d e r a l n y U r z ą d Szans E k o n o m i c z n y c h , a później F e d e r a l n y Instytut Oświaty zachęcały do podejmowania b a d a ń n a d projektami t a l o n ó w i finansowały je. O f e r o w a ł y też p o m o c finansową p r z y fazie 12 — W o l n y wybór

164

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

e k s p e r y m e n t a l n e j p r o j e k t ó w . W 1978 r o k u w stanie M i c h i g a n p o d ­ d a n o p o d tajne g ł o s o w a n i e p o p r a w k ę k o n s t y t u c y j n ą w p r o w a d z a j ą c ą p r o j e k t t a l o n ó w . W 1979 r o k u działał w Kalifornii r u c h na rzecz przyjęcia p o p r a w k i konstytucyjnej w p r o w a d z a j ą c e j p r o j e k t t a l o n ó w . Byłby to p u n k t k a m p a n i i wyborczej w 1980 r o k u . N i e d a w n o usta­ n o w i o n o n i e k o m e r c y j n y i n s t y t u t s t u d i ó w n a d t a l o n a m i edukacyjny­ m i . 2 1 N a szczeblu f e d e r a l n y m bliskie u c h w a l e n i a były p r o j e k t y u s t a w przewidujące o g r a n i c z o n e k r e d y t y n a p o c z e t p o d a t k ó w w celu p o ­ krycia czesnego p ł a c o n e g o s z k o ł o m n i e p a ń s t w o w y m . J a k k o l w i e k o w e p r o j e k t y u s t a w nie s t a n o w i ą p r o j e k t u t a l o n ó w w ścisłym sensie t e g o słowa, są o n e w a r i a n t a m i c z ą s t k o w y m i , z a r ó w n o ze względu na limit c o d o wysokości k r e d y t u , j a k też z e względu n a t r u d n o ś c i z objęciem przez nie o s ó b o niskich l u b z e r o w y c h o b c i ą ż e n i a c h p o ­ datkowych. Z a o b s e r w o w a n e u b i u r o k r a c j i oświatowej d b a n i e o w ł a s n e interesy s t a n o w i najpoważniejszą p r z e s z k o d ę w e w p r o w a d z e n i u d o oświaty k o n k u r e n c j i r y n k o w e j . O w a g r u p a interesów, k t ó r a - j a k t o z a d e m o n ­ s t r o w a ł prof. E d w i n G. W e s t - o d e g r a ł a kluczową rolę p r z y u s t a n a ­ wianiu szkolnictwa państwowego z a r ó w n o w Stanach Zjednoczonych, j a k i w Wielkiej Brytanii, t w a r d o p r z e c i w s t a w i a ł a się wszelkim p r ó b o m zmierzającym do s t u d i o w a n i a , b a d a n i a czy e k s p e r y m e n t o w a n i a z pla­ nami talonów. K e n n e t h B. C l a r k , c z a r n y w y c h o w a w c a i p s y c h o l o g , p o d s u m o w a ł postawę biurokracji oświatowej: ... nie wydaje się możliwe, aby zmiany konieczne dla podniesienia efektywności naszych państwowych szkół miejskich nastąpiły dlatego, że powinny nastąpić. (...) Sprawą najważniejszą dla zrozumienia, dlaczego oświatowy aparat opiera się zmia­ nom, jest uświadomienie sobie faktu, że szkolnictwo państwowe jest chronionym przez państwo monopolem, przy minimalnej tylko konkurencji ze strony szkół pry­ watnych i parafialnych. Tylko nieliczni krytycy szkół państwowych w miastach ame­ rykańskich - nawet tak zawzięci jak ja - odważają się kwestionować zastane realia obecnej organizacji oświaty państwowej. (...) Nie odważają się jednak kwestionować trafności kryteriów i zasad powoływania inspektorów i dyrektorów szkół oraz do­ boru kadry nauczycielskiej. Nie kwestionują też znaczenia tego wszystkiego dla bez­ pośrednich celów oświaty państwowej - wychowania światłych obywateli, zdolnych krzewić demokrację w działaniu, oraz kształtowania postaw pod kątem społecznej wrażliwości i godności, a także twórczego zaangażowania idącego w parze z szacun­ kiem dla głęboko ludzkich wartości w innym człowieku. Monopolista nie odczuwa autentycznej potrzeby zajmowania się tymi sprawami. Dopóki lokalne szkolnictwo będzie miało zapewnioną pomoc finansową władz sta­ nowych oraz wzrastającą pomoc federalną, bez odpowiedzialności, jaka nieuchron­ nie wiąże się z agresywną konkurencją, dopóty oczekiwanie znaczącego wzrostu

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

165

efektywności pozostanie sentymentalną mrzonką. Skoro brak rozwiązań alternatyw­ nych wobec obecnego systemu - wyłączając obecne szkoły prywatne i parafialne, które osiągają kres swego rozwoju - to możliwości poprawy w oświacie państwowej 22 są ograniczone. T r a f n o ś ć tej o c e n y p o t w i e r d z i ł a p o p e w n y m czasie reakcja a p a r a t u o ś w i a t o w e g o n a ofertę s f i n a n s o w a n i a e k s p e r y m e n t u w p r o w a d z e n i a ta­ l o n ó w , z ł o ż o n ą przez rząd federalny. W licznych s p o ł e c z n o ś c i a c h lo­ k a l n y c h z a i n i c j o w a n o rokujące nadzieje przedsięwzięcia. E k s p e r y m e n t p o w i ó d ł się t y l k o w j e d n y m p r z y p a d k u - w A l u m R o c k w Kalifornii. Był przy t y m p o w a ż n i e k r ę p o w a n y . P r z y p a d e k z n a n y n a m najlepiej - z o s o b i s t e g o d o ś w i a d c z e n i a - m i a ł miejsce w stanie N e w H a m p s h i r e . T a m t o sprawie p r z e p r o w a d z e n i a e k s p e r y m e n t u o d d a ł się bez reszty ówczesny p r z e w o d n i c z ą c y S t a n o w e g o M i n i s t e r s t w a Oświaty, William B i t t e n b e n d e r . W a r u n k i w y d a w a ł y się wyśmienite. R z ą d federalny p r z y z n a ł subwencje, s p o r z ą d z o n o szczegółowe p l a n y , w y b r a n o społe­ czności mające wziąć u d z i a ł w e k s p e r y m e n c i e . U z y s k a n o też w s t ę p n ą zgodę r o d z i c ó w i l o k a l n y c h w ł a d z a d m i n i s t r a c y j n y c h . K i e d y w y d a w a ­ ło się, że w s z y s t k o z a r a z ruszy, j e d n a s p o ł e c z n o ś ć po drugiej, za n a ­ m o w ą tamtejszego i n s p e k t o r a o ś w i a t y czy też i n n y c h c z o ł o w y c h przed­ stawicieli a p a r a t u o ś w i a t o w e g o , zaczęła się wycofywać z p r o p o n o w a ­ n e g o e k s p e r y m e n t u . C a ł e przedsięwzięcie u p a d ł o . E k s p e r y m e n t w A l u m R o c k był j e d y n y m rzeczywiście p r z e p r o w a ­ d z o n y m e k s p e r y m e n t e m , ale i on nie p o d d a ł t a l o n ó w o d p o w i e d n i e j p r ó b i e . O g r a n i c z y ł się do kilku szkół r z ą d o w y c h i p o n a d t o , co wyasy­ g n o w a ł rząd, nie d o p u s z c z a ł d o d a t k o w y c h funduszy o d r o d z i c ó w , b ą d ź też z j a k i e g o k o l w i e k i n n e g o ź r ó d ł a . P o w o ł a n o do życia szereg mini-szkół, k a ż d ą z i n n y m p r o g r a m e m n a u c z a n i a . Przez trzy l a t a r o ­ dzice mogli wybierać, do której szkoły poślą swe dzieci. 2 3 D o n Ayers, k t ó r y c z u w a ł n a d całością, ujął t o t a k : „ P r a w d o p o ­ d o b n i e najważniejszym a t u t e m , j a k i się pojawił, b y ł o t o , ż e p o r a z pierwszy nauczyciele uzyskali p e w n e u p r a w n i e n i a i byli w stanie u k ł a ­ d a ć p r o g r a m y o d p o w i a d a j ą c e - ich z d a n i e m - p o t r z e b o m dzieci. Sta­ n o w e i l o k a l n e w ł a d z e o ś w i a t o w e nie d y k t o w a ł y f o r m u ł y p r o g r a m u r e a l i z o w a n e g o w Szkole im. M c C o l l a m a . R o d z i c e bardziej się a n g a ­ żowali w życie szkoły. Przychodzili na więcej z e b r a ń . D o d a j m y , że mieli p r a w o w y p i s a ć d z i e c k o z takiej mini-szkoły, jeśli z d e c y d o w a l i się na i n n ą . " P o m i m o swego o g r a n i c z o n e g o z a k r e s u , e k s p e r y m e n t umożliwił r o ­ d z i c o m większy w y b ó r , c o w y w a r ł o i s t o t n y wpływ n a j a k o ś ć kształce­ nia. W p r z e ł o ż e n i u na język w y n i k ó w z t e s t ó w egzaminacyjnych, Szko-

166

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

la im. M c C o l l a m a a w a n s o w a ł a z t r z y n a s t e g o na d r u g i e miejsce w ś r ó d szkół swego o k r ę g u . J e d n a k ż e j u ż jest po eksperymencie, a skończył się za sprawą a p a ­ r a t u o ś w i a t o w e g o . S p o t k a ł g o taki s a m s m u t n y los, j a k i p r z y p a d ł w udziale szkole H a r l e m P r e p . A n a l o g i c z n y o p ó r występuje w Wielkiej Brytanii. T a m to przez czte­ r y lata niebywale p r ę ż n y r u c h p o d n a z w ą F E V E R / F r i e n d s o f t h e E d u c a t i o n a l V o u c h e r E x p e r i m e n t in R e p r e s e n t a t i v e R e g i o n s - Z w o ­ lennicy E k s p e r y m e n t u z T a l o n a m i O ś w i a t o w y m i w R e g i o n a c h R e p r e ­ zentatywnych/ dokładał starań, aby wprowadzić tytułem eksperymen­ tu t a l o n y w p e w n y m mieście w h r a b s t w i e K e n t w Anglii. W ł a d z e ad­ ministracyjne ustosunkowały się życzliwie, natomiast aparat o ś w i a t o w y zajął t w a r d e s t a n o w i s k o . S t o s u n e k z a w o d o w y c h p e d a g o g ó w d o t a l o n ó w d o b r z e w y r a ż a wy­ p o w i e d ź D e n n i s a G e e , d y r e k t o r a szkoły w A s h f o r d w K e n c i e , a zara­ zem s e k r e t a r z a miejscowego związku z a w o d o w e g o nauczycieli: „ P o ­ s t r z e g a m y to j a k o b a r i e r ę m i ę d z y n a m i a r o d z i c a m i - ten m a ł y lepki k a w a ł e k p a p i e r u [tj. t a l o n ] , k t ó r y trzymają w ręce - p r z y c h o d z ą tu i zmuszają n a s m ó w i ą c - p a n z r o b i to czy t a m t o . W y d a j e m y t a k ą o c e n ę d l a t e g o , że u w a ż a m y , iż leży to w najlepiej p o j ę t y m interesie k a ż d e g o Williego i k a ż d e g o m a ł e g o J o h n n y ' e g o , a nie d l a t e g o , że k t o ś t a m z a m i e r z a n a m oznajmić: «jeśli p a n tego nie z r o b i , t o m y t o z r o b i m y » . Jest t o ten rodzaj f i l o z o f i i r y n k u , p r z e c i w k o której p r o t e s t u j e m y " . I n n y m i słowy, p a n G e e p r o t e s t u j e p r z e c i w k o d o p u s z c z e n i u d o jakie­ g o k o l w i e k głosu klientów, w t y m w y p a d k u r o d z i c ó w , w kwestii, j a k i rodzaj n a u c z a n i a przysługuje ich dzieciom. Z a m i a s t w y s ł u c h a ć rodzi­ ców, p a n G e e woli, by o wszystkim d e c y d o w a l i b i u r o k r a c i . „Jesteśmy odpowiedzialni", powiada pan Gee, przed rodzicami poprzez nasze władze administracyjne, poprzez kuratorium oświaty przy Radzie Hrabstwa Kent i poprzez inspektorat oświaty przy Sekretarzu Stanu. Są to profesjonaliści, osoby, które są w stanie wydawać fachowe oceny. Nie jestem przekonany, że rodzice orientują się, co dla ich dzieci jest najlepsze z oświatowego punktu widzenia. Rodzice wiedzą, co z jedzenia najbardziej dzieciom służy. Wiedzą, jakie najlepsze waruki domowe potrafią zapewnić. My natomiast zostaliśmy wyszkoleni w rozpoznawaniu trudności u dzieci, w odkrywaniu ich słabo­ ści, w korygowaniu tego wszystkiego, co wymaga korygowania. To chcemy robić w atmosferze nieskrępowania, a nie w warunkach niepotrzebnego napięcia.

N i e t r z e b a d o d a w a ć , że przynajmniej n i e k t ó r z y rodzice reprezentują zgoła o d m i e n n e p o g l ą d y w tych kwestiach. Po t o , żeby umieścić syna w szkole, k t ó r a ich z d a n i e m najlepiej spełniała j e g o p o t r z e b y , pewien

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

167

miejscowy elektryk i j e g o ż o n a - o b y d w o j e z K e n t u - musieli wszcząć z b i u r o k r a c j ą spór, k t ó r y ciągnął się przez cały r o k . Mówi Maurice Walton: Sądzę, że obecny system jest tak urządzony, że my, rodzice, nie mamy żadnej wolności wyboru czegokolwiek. Przez nauczycieli mówią, co jest dla nich dobre. Mówią, że nauczyciele odwalają świetną robotę, a oni nie mają nic do powiedzenia. Gdyby wprowadzono system talonów, to dzięki temu nastąpiłoby - jak się zdaje - większe zbliżenie między nauczycielami i rodzicami. Ci rodzice, którzy są zatros­ kani o swoje dzieci, mogliby je zabierać ze szkół, które nie stwarzają odpowiednich warunków i oddawać do takich, co je zapewniają. (...) Jeśli budynek miałby się sypać, bo panoszy się wandalizm, ogólnie jest słabo z dyscypliną, a dzieci się nie uczą, to według mnie jest to dobre wyjście. Potrafię zrozumieć nauczycieli mówiących: trzyma się nas na muszce, ale teraz to oni trzymają rodziców na tej samej muszce. Jak rodzic podchodzi do nauczyciela i mówi mu: no tak, nie jestem zadowolony z tego, co pan robi; nauczyciel może odrzec: no cóż, trudno. Nie można go przenieść gdzie indziej, nie można go usunąć, nie można robić tego, co by się chciało, więc idźże i nie zawracaj mi głowy. Taka, i to nieraz, bywa dzisiaj postawa niektórych nauczycieli. Ale teraz, kiedy zamienia­ my się miejscami [za sprawą talonów] i role się zmieniły, mogę im tylko powiedzieć, nie bawiąc się w sentymenty: trudno. Niech się przełamią i zaczną lepiej nas trak­ tować. My natomiast bardziej się udzielajmy.

Jesteśmy p r z e k o n a n i , ż e p o m i m o nieprzejednanej opozycji a p a r a t u o ś w i a t o w e g o , t a l o n y l u b ich ekwiwalenty z o s t a n ą w k r ó t c e w p r o w a ­ d z o n e w takiej czy innej formie. Sfera oświaty d o s t a r c z a więcej p o d ­ staw d o o p t y m i z m u niż o p i e k a s p o ł e c z n a , p o n i e w a ż p r o b l e m y oświaty żywo n u r t u j ą t a k wielu z n a s . S p o ł e c z e ń s t w o bez w a h a n i a włoży znacznie więcej wysiłku w u s p r a w n i e n i e n a u c z a n i a dzieci niż w wyeli­ m i n o w a n i e m a r n o t r a w s t w a i n i e r ó w n e g o t r a k t o w a n i a p r z y rozdziale p o m o c y . Od j a k i e g o ś czasu n a r a s t a n i e z a d o w o l e n i e z o b e c n e g o syste­ m u n a u c z a n i a . Z n a s z e g o p u n k t u widzenia, większy w y b ó r dla rodzi­ ców pozostaje jedyną dostępną alternatywą mogącą o w o niezadowole­ nie zmniejszyć. T a l o n y wciąż są o d r z u c a n e , ciągle j e d n a k j a k o p r o b ­ lem wracają, m a j ą c c o r a z większe p o p a r c i e .

SZKOLNICTWO WYŻSZE - PROBLEMY W s p ó ł c z e s n e a m e r y k a ń s k i e s z k o l n i c t w o wyższe stoi w obliczu tych s a m y c h p r o b l e m ó w co p o d s t a w o w e i średnie: j a k o ś c i i sprawiedliwo­ ści. P o n i e w a ż j e d n a k nie jest p r z y m u s o w e , z m i e n i a t o z d e c y d o w a n i e

168

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

ich c h a r a k t e r . N i k t nie m u s i c h o d z i ć do szkoły wyższej. W rezultacie uczniowie, jeśli zdecydują się k o n t y n u o w a ć n a u k ę , mają szeroki w y b ó r college'ów i u n i w e r s y t e t ó w . Ł a g o d z i to p r o b l e m j a k o ś c i , ale z a o s t r z a kwestię sprawiedliwości. Jakość. S k o r o n i k t nie uczęszcza do college'u czy na u n i w e r s y t e t w b r e w swojej woli (lub woli r o d z i c ó w ) , ż a d n a z tych instytucji nie m o ż e egzystować, o ile w m i n i m a l n y m przynajmniej zakresie nie res p e k u t u j e w y m a g a ń , j a k i e stawiają jej s t u d e n c i . P o z o s t a j e n a t o m i a s t i n n y p r o b l e m . W instytucjach r z ą d o w y c h , gdzie czesne jest niskie, s t u d e n c i t r a k t o w a n i są j a k d r u g o r z ę d n i klienci. W s p i e r a n i częściowo k o s z t e m p o d a t n i k a , s ą d e facto o b i e k t e m d o b ­ r o c z y n n o ś c i . Ma to wpływ i na nich, i na w y k ł a d o w c ó w , i na a d m i n i s ­ tratorów. N i s k i e czesne p o w o d u j e , że college'e o r a z u n i w e r s y t e t y miejskie i s t a n o w e przyciągają nie t y l k o ludzi serio z a i n t e r e s o w a n y c h n a u k ą . Wielu m ł o d y c h mężczyzn i k o b i e t zapisuje się do n i c h z p o w o d u właś­ nie niskich o p ł a t l u b d l a t e g o , że d o s t a n ą dotacje na m i e s z k a n i e i żyw­ n o ś ć . N a d e w s z y s t k o zaś d l a t e g o , ż e jest t a m m n ó w s t w o i n n y c h m ł o ­ d y c h ludzi. College jest dla n i c h m i ł y m o k r e s e m przejściowym między szkołą średnią a chwilą pójścia do p r a c y . Uczęszczanie na w y k ł a d y , z d a w a n i e e g z a m i n ó w , u z y s k i w a n i e ocen kwalifikujących d o p r z e c h o ­ d z e n i a na wyższe l a t a s t u d i ó w - w s z y s t k o to jest ceną, j a k ą płacą za i n n e korzyści, nie zaś główną przyczyną, dla której są w szkole. J e d n y m z efektów jest d u ż y p r o c e n t o d p a d a j ą c y c h . N a p r z y k ł a d w Uniwersytecie Kalifornijskim w L o s Angeles, j e d n y m z najlepszych u n i w e r s y t e t ó w s t a n o w y c h w A m e r y c e , mniej więcej t y l k o p o ł o w a za­ pisujących się k o ń c z y studia, a jest to wysoki p r o c e n t j a k na r z ą d o w e j e d n o s t k i szkolnictwa wyższego. N i e k t ó r z y z o d p a d a j ą c y c h p r z e n o s z ą się co p r a w d a do i n n y c h uczelni, ale z m i e n i a to t y l k o w szczegółach ogólny obraz. I n n y m efektem jest często zniechęcająca raczej aniżeli inspirująca do n a u k i a t m o s f e r a w s a m y c h k l a s a c h . Oczywiście nie wszędzie jest t a k s a m o . S t u d e n c i m o g ą przecież w y b i e r a ć p r z e d m i o t y i nauczycieli zgod­ nie z w ł a s n y m i z a i n t e r e s o w a n i a m i . W każdej więc szkole studenci i nauczyciele p o w a ż n i e t r a k t u j ą c y n a u k ę znajdą s p o s ó b , a b y w s p ó l n i e p r a c o w a ć i osiągać z a m i e r z o n e cele. Ale z n o w u w y r ó w n u j e to t y l k o w n i e z n a c z n y m s t o p n i u ogólną s t r a t ę c z a s u s t u d e n t ó w i pieniędzy p o ­ datników. W miejskich i s t a n o w y c h college'ach i na u n i w e r s y t e t a c h są d o b r z y nauczyciele i z a i n t e r e s o w a n i n a u k ą s t u d e n c i . Ale prestiż w y k ł a d o w c ó w i a d m i n i s t r a t o r ó w w u z n a n y c h j e d n o s t k a c h r z ą d o w y c h nie bierze się

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

169

z d o b r e g o p o z i o m u n a u c z a n i a . W y k ł a d o w c y awansują dzięki p r a c o m n a u k o w y m i p u b l i k a c j o m , a a d m i n i s t r a t o r z y - dzięki z d o b y w a n i u większych funduszy od s t a n o w y c h legislatur. W efekcie n a w e t najsłyn­ niejsze u n i w e r s y t e t y s t a n o w e , j a k U n i w e r s y t e t Kalifornijski w L o s An­ geles i Berkeley, U n i w e r s y t e t W i s c o n s i n i U n i w e r s y t e t M i c h i g a n nie z d o b y ł y swej reputacji dzięki n a u c z a n i u . Swoją sławę zawdzięczają p r a c y n a u k o w e j , p r o m o c j o m n a u k o w y m , b a d a n i o m i z e s p o ł o m spor­ t o w y m , czyli t e m u , z czego są rozliczane. Z u p e ł n i e inaczej p r z e d s t a w i a się sytuacja w p r y w a t n y m szkolnictwie wyższym. S t u d e n c i płacą t a m w y s o k i e czesne, k t ó r e p o k r y w a więk­ szość k o s z t ó w n a u c z a n i a . P i e n i ą d z e p o c h o d z ą od r o d z i c ó w , z włas­ nych z a r o b k ó w studentów, pożyczek i p o m o c y stypendialnej. Istotne jest, że s t u d e n c i są tu najważniejszymi k l i e n t a m i . Płacą za t o , co chcą u z y s k a ć , a chcą u z y s k a ć rzeczy w a r t e ich pieniędzy. College sprzedaje usługi o ś w i a t o w e , a s t u d e n c i je kupują. J a k w p r z y p a d k u k a ż d e g o r y n k u p r y w a t n e g o , obie s t r o n y mają silną m o ­ tywację, a b y sobie n a w z a j e m służyć. Jeśli college nie d o s t a r c z y t a k i c h u s ł u g , j a k i c h chcą studenci, ci p r z e n o s z ą się gdzie indziej. C h c ą oni o t r z y m a ć t o , c o w a r t e jest pieniędzy, j a k i e zapłacili. J a k z a u w a ż y ł je­ d e n ze s t u d e n t ó w z u z n a n e g o p r y w a t n e g o D a r t m o u t h College: „ k i e d y się wie, że k a ż d y w y k ł a d kosztuje trzydzieści pięć d o l a r ó w i pomyśli 0 t y m wszystkim, co m o ż n a by z a m i a s t tego z tymi p i e n i ę d z m i zrobić, m o ż n a b y ć p e w n y m , że się na niego p ó j d z i e " . J e d n y m z efektów jest t o , że p r o c e n t s t u d e n t ó w zapisujących się do uczelni p r y w a t n y c h , k t ó r z y je n a s t ę p n i e kończą, jest o wiele wyższy niż w u c z e l n i a c h p a ń s t w o w y c h - wynosi 95 p r o c e n t w D a r t m o u t h w p o ­ r ó w n a n i u z 50 p r o c e n t a m i w U C L A (University of C a l i f o r n i a at L o s Angeles). I c h o ć obie te uczelnie notują w y s o k i p r o c e n t w swojej klasie (tj. p r y w a t n y c h i p a ń s t w o w y c h ) , to r ó ż n i c a t a k a nie jest c z y m ś niety­ powym. W j e d n y m aspekcie p r z e d s t a w i o n y tu o b r a z p r y w a t n y c h college'ów 1 u n i w e r s y t e t ó w jest u p r o s z c z o n y . P o z a n a u c z a n i e m „ p r o d u k u j ą " o n e i sprzedają jeszcze dwie i n n e rzeczy: „ p o m n i k i " i b a d a n i a n a u k o w e . P r y w a t n e fundacje o r a z p o s z c z e g ó l n e o s o b y s p r e z e n t o w a ł y większość b u d y n k ó w i u r z ą d z e ń istniejących w college'ach i u n i w e r s y t e t a c h pry­ w a t n y c h . F u n d u j ą też k a t e d r y profesorskie i s t y p e n d i a . Wiele b a d a ń finansuje się z d o c h o d ó w tych fundacji, ze specjalncyh subwencji rzą­ d o w y c h l u b i n n y c h jeszcze funduszy, p r z e z n a c z a n y c h n a k o n k r e t n e cele. O f i a r o d a w c y czynią to z chęci p o p i e r a n i a czegoś, co uznają za p o ż ą d a n e . N a z y w a n e ich i m i e n i e m b u d y n k i , k a t e d r y i s t y p e n d i a u p a ­ miętniają ich i d l a t e g o u z n a j e m y je za swego r o d z a j u p o m n i k i .

171

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

P o ł ą c z e n i e s p r z e d a ż y u s ł u g o ś w i a t o w y c h i p o m n i k ó w u k a z u j e wielce n i e d o c e n i a n ą p o m y s ł o w o ś ć , z j a k ą d o b r o w o l n a w s p ó ł p r a c a - wykorzy­ stując r y n e k - potrafi z a p r z ą c interesy p a r t y k u l a r n e do realizacji szer­ szych celów społecznych. H e n r y M . Levin, o m a w i a j ą c p r o b l e m a t y k ę f i n a n s o w a n i a szkolnictwa wyższego, pisze: „ J e s t wątpliwe, czy r y n e k w s p a r ł b y wydział klasyczny o r a z wiele p r o g r a m ó w n a u c z a n i a z dziedzi­ ny sztuki i n a u k h u m a n i s t y c z n y c h , k t ó r e krzewią wiedzę i k u l t u r ę i u z n a w a n e są p o w s z e c h n i e za wpływające w i s t o t n y s p o s ó b na j a k o ś ć życia n a s z e g o społeczeństwa. J e d y n y m s p o s o b e m u t r z y m a n i a tych dzie­ dzin edukacji są b e z p o ś r e d n i e d o t a c j e s p o ł e c z n e " (przez k t ó r e r o z u m i e o n d o t a c j e r z ą d o w e ) . 2 4 Levin oczywiście nie m a racji. S z e r o k o r o z u m i a ­ ny rynek wspiera społeczne o b s z a r y edukacji w uczelniach p r y w a t n y c h . A jest t a k właśnie d l a t e g o , że p r z y n o s z ą o n e o g ó l n ą k o r z y ś ć społeczeń­ stwu, a nie t y l k o b e z p o ś r e d n i o z a i n t e r e s o w a n y m f u n d a t o r o m . P r z y p u ś ­ ćmy, że p a n i X p r a g n i e uczcić o s o b ę swego m ę ż a . C z y o n a l u b k t o ś inny uznają z a a ż t a k zaszczytne, a b y n o w y z a k ł a d p r z e d s i ę b i o r s t w a A B C ( k t ó r e m o ż e być rzeczywistym p o m n i k i e m p a n a X , j e g o w k ł a d e m d o s p o ł e c z n e g o d o b r o b y t u ) n a z w a ć i m i e n i e m p a n a X ? Jeśli wszakże p a n i X sfinansuje bibliotekę l u b inny b u d y n e k uniwersytecki n a z w a n y imie­ n i e m jej m ę ż a a l b o ufunduje k a t e d r ę l u b s t y p e n d i u m j e g o imienia, t o będzie t o u z n a n e z a p r a w d z i w y h o ł d z ł o ż o n y p a n u X , b o w i e m t a k i d a r t r a k t o w a n y jest j a k o b e z i n t e r e s o w a n a służba p u b l i c z n a .

no z nich, L e v i n a - c y t o w a n e j u ż wyżej - głosi, że s z k o l n i c t w o wyższe p r z y n o s i „ k o r z y ś c i s p o ł e c z n e " przewyższające korzyści, j a k i e o d n o s z ą z niego s a m i s t u d e n c i . D r u g i m a r g u m e n t e m jest stwierdzenie, że rzą­ d o w e f i n a n s o w a n i e jest p o t r z e b n e dla s t w o r z e n i a „ r ó w n y c h szans edu­ kacyjnych". 1. Korzyści społeczne. K i e d y zaczynaliśmy pisać o szkolnictwie wyż­ szym, mieliśmy dla tego a r g u m e n t u wiele s y m p a t i i . O b e c n i e j u ż jej nie m a m y . W międzyczasie b o w i e m s t a r a l i ś m y się od ludzi, k t ó r z y się n i m posługują, u z y s k a ć bardziej szczegółowe wyjaśnienia r z e k o m y c h spo­ łecznych korzyści. O d p o w i e d ź p r a w i e z reguły p o s ł u g i w a ł a się kiepską argumentacją ekonomiczną. M ó w i o n o nam, że n a r ó d korzysta na po­ s i a d a n i u wielu d o b r z e w y k s z t a ł c o n y c h i w y k w a l i f i k o w a n y c h ludzi, że i n w e s t o w a n i e w tę dziedzinę ma z a s a d n i c z e z n a c z e n i e dla w z r o s t u gos­ p o d a r c z e g o , że większa liczba w y k w a l i f i k o w a n y c h ludzi p o d n o s i ogól­ ną w y d a j n o ś ć z korzyścią dla całej reszty. Stwierdzenia te są słuszne. Ale ż a d n e z nich nie s t a n o w i jeszcze wystarczającej przyczyny, dla której n a l e ż a ł o b y d o t o w a ć s z k o l n i c t w o wyższe. K a ż d e z tych stwier­ d z e ń b y ł o b y r ó w n i e słuszne w odniesieniu do k a p i t a ł u fizycznego (tj. m a s z y n , fabryk, b u d y n k ó w itd.), ale przecież n i k t c h y b a nie wyciągał­ by stąd w n i o s k u o p o t r z e b i e d o t o w a n i a z p o d a t k ó w inwestycji k a p i ­ t a ł o w y c h G e n e r a l M o t o r s l u b G e n e r a l Electric. Jeśli wyższe wykształ­ cenie zwiększa w y d a j n o ś ć j e d n o s t e k , b ę d ą o n e m o g ł y ó w w z r o s t wy­ k o r z y s t a ć dla p o p r a w y swoich z a r o b k ó w . A jeśli t a k , s t a n o w i to dla nich bodziec, aby t a k i e wykształcenie u z y s k a ć . „ N i e w i d z i a l n a r ę k a " A d a m a S m i t h a p o w o d u j e , ż e p r y w a t n y interes służy interesowi spo­ ł e c z n e m u . W b r e w t e m u o s t a t n i e m u jest więc z m i a n a p r y w a t n y c h inte­ resów dzięki s u b s y d i o w a n i u szkolnictwa. D o d a t k o w i s t u d e n c i - ci, k t ó r z y pójdą d o college'u t y l k o wtedy, gdy s z k o l n i c t w o jest d o t o w a n e - są właśnie t y m i , k t ó r z y oceniają korzyści, j a k i e im o n o d a , niżej od k o s z t ó w . Inaczej byliby je s k ł o n n i p o n i e ś ć sami.

170

S t u d e n c i włączają się w p o w i ą z a n e przedsięwzięcie świadczenia u s ł u g d y d a k t y c z n y c h , b a d a w c z y c h i s p r z e d a ż y p o m n i k ó w niejako z d w ó c h s t r o n : są z a r a z e m j e g o k l i e n t a m i i p r a c o w n i k a m i . U ł a t w i a j ą c s p r z e d a ż p o m n i k ó w i w y n i k ó w b a d a ń , wspierają fundusze p r z e z n a c z o ­ ne na d y d a k t y k ę , przez co w zasadzie zarabiają na część czesnego. O t o jeszcze j e d e n p r z y k ł a d tego, j a k z ł o ż o n e i subtelne bywają m e c h a n i z m y i możliwości d o b r o w o l n e j w s p ó ł p r a c y . Wiele uczelni p o z o s t a j ą c y c h n o m i n a l n i e p a ń s t w o w y m i jest de facto własnością mieszaną. Pobierają o n e czesne, a więc sprzedają swe usłu­ gi s t u d e n t o m . Przyjmują d a r y na b u d o w ę b u d y n k ó w itp., a więc „sprzedają p o m n i k i " . Przyjmują z a m ó w e n i a b a d a w c z e o d agencji rzą­ d o w y c h i p r z e d s i ę b i o r s t w p r y w a t n y c h . Wiele u n i w e r s y t e t ó w s t a n o ­ wych p o s i a d a d u ż e fundacje p r y w a t n e . N a l e ż ą d o nich p r z y k ł a d o w o : U n i w e r s y t e t Kalifornijski w Berkeley, U n i w e r s y t e t M i c h i g a n i U n i ­ wersytet Wisconsin, by wymienić c h o ć kilka. O d n o s i m y wrażenie, że z a d a n i a e d u k a c y j n e tego t y p u uczelni są, ogólnie rzecz ujmując, t y m lepiej r e a l i z o w a n e , im większą rolę o d g r y w a w nich rynek. Sprawiedliwość. P r z e d s t a w i a n e jest zwykle d w o j a k i e u z a s a d n i e n i e dla f i n a n s o w a n i a szkolnictwa wyższego przy p o m o c y p o d a t k ó w . Jed-

C z a s a m i o d p o w i e d z i posługują się d o b r ą a r g u m e n t a c j ą e k o n o m i c z ­ ną, ale w s p a r t e są bardziej z a p e w n i e n i a m i aniżeli f a k t a m i . Najśwież­ szym t e g o p r z y k ł a d e m są r a p o r t y specjalnej Komisji do s p r a w Szkol­ n i c t w a Wyższego, p o w o ł a n e j przez F u n d a c j ę C a r n e g i e . W j e d n y m z o s t a t n i c h , p o d t y t u ł e m Szkolnictwo wyższe: kto płaci, kto korzysta, kto płacić powinien? - komisja p o d s u m o w u j e r z e k o m e „ k o r z y ś c i spo­ ł e c z n e " . Lista t a zawiera kiepską a r g u m e n t a c j ę e k o n o m i c z n ą , o m a w i a ­ ną j u ż w p o p r z e d n i m p a r a g r a f i e , t r a k t u j e b o w i e m korzyści p r z y p a d a ­ jące t y m , k t ó r z y o t r z y m a l i wykształcenie, j a k b y t o były korzyści przy­ p a d a j ą c e o s o b o m p o s t r o n n y m . Lecz lista t a zawiera t a k ż e r z e k o m e korzyści, k t ó r e - jeśliby m i a ł y faktycznie miejsce - p r z y p a d a ł y b y nie

172

173

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

t y l k o t y m , k t ó r z y o t r z y m u j ą wykształcenie, usprawiedliwiałyby o n e z a r a z e m subsydia. R a p o r t w y m i e n i a t u : „ o g ó l n y r o z w ó j wiedzy (...); większą polityczną efektywność d e m o k r a t y c z n e g o s p o ł e c z e ń s t w a (...); większą społeczną efektywność t a k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a w rezultacie lep­ szego w z a j e m n e g o r o z u m i e n i a się i większej wzajemnej tolerancji mię­ dzy j e d n o s t k a m i i g r u p a m i ; skuteczniejszą o c h r o n ę k u l t u r a l n e g o dzie­ d z i c t w a i j e g o lepszy r o z w ó j . " 2 5

K o m i s j a z a d o w o l i ł a się konkluzją, że „ n i e istnieją precyzyjne l u b c h o ć b y s z a c u n k o w e m e t o d y liczenia korzyści i n d y w i d u a l n y c h i spo­ łecznych w p o r ó w n a n i u do k o s z t ó w i n d y w i d u a l n y c h i p u b l i c z n y c h " . N i e p r z e s z k o d z i ł o to jej j e d n a k w s t a n o w c z y m i j e d n o z n a c z n y m zale­ ceniu, a b y p o d n i e ś ć jeszcze, i t a k j u ż o g r o m n e , k w o t y dotacji r z ą d o ­ w y c h n a szkolnictwo wyższe. W naszej ocenie jest t o p o p r o s t u o b r o n a p a r t y k u l a r n y c h interesów. Komisji C a r n e g i e p r z e w o d n i c z y ł C l a r k K e r r , były r e k t o r U n i w e r s y t e t u Kalifornijskiego w Berkeley. S p o ś r ó d o s i e m n a s t u c z ł o n k ó w komisji, dziewięciu łącznie z K e r r e m jest l u b b y ł o szefami j e d n o s t e k szkolni­ c t w a wyższego, a pięciu i n n y c h jest z t a k i m i j e d n o s t k a m i związanych z a w o d o w o . P o z o s t a l i czterej a l b o pełnili funkcje w z a r z ą d a c h uniwer­ sytetów, a l b o byli c z ł o n k a m i tych z a r z ą d ó w . S p o ł e c z n o ś ć a k a d e m i c k a z łatwością r o z p o z n a j e i n a ś m i e w a się z o b r o n y p a r t y k u l a r n y c h inte­ resów, gdy n a p r z y k ł a d b i z n e s m e n i idą n a W a s z y n g t o n p o d s z t a n d a ­ r e m w o l n e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a , a żądają ceł, u s t a n o w i e n i a k w o t w o b ­ r o t a c h z a g r a n i c z n y c h i i n n y c h przywilejów. C ó ż p o w i e d z i a ł b y świat a k a d e m i c k i o komisji do s p r a w p r z e m y s ł u s t a l o w e g o , której c z t e r n a s t u na osiemnastu członków byłoby przedstawicielami tego przemysłu i k t ó r a zaleciłaby p o w a ż n e zwiększenie s u b s y d i ó w r z ą d o w y c h dla p r z e m y s ł u stalowego? A j e d n a k nie słyszeliśmy, by ś r o d o w i s k o uni­ wersyteckie p o w i e d z i a ł o c o k o l w i e k n a t e m a t p o d o b n e j r e k o m e n d a c j i Komisji C a r n e g i e . 2. Równe szanse edukacyjne. Realizacja „ r ó w n y c h szans edukacyj­ n y c h " jest g ł ó w n y m u z a s a d n i e n i e m dla w y k o r z y s t y w a n i a pieniędzy p o d a t n i k ó w d o f i n a n s o w a n i a s z k o l n i c t w a wyższego. W e d l e słów K o ­ misji C a r n e g i e : „ P o p i e r a m y (...) zwiększenie u d z i a ł u w y d a t k ó w p u b ­ licznych na cele edukacji, w p o r ó w n a n i u ze s t a n e m o b e c n y m , w celu większego w y r ó w n a n i a szans e d u k a c y j n y c h . " 2 8 W e d l e słów założyciela F u n d a c j i C a r n e g i e : „ W y ż s z e wykształcenie jest (...) d r o g ą w i o d ą c ą ku większej r ó w n o ś c i szans, zdobywającą c o r a z więcej z w o l e n n i k ó w w ś r ó d tych, k t ó r z y przyszli na świat w r o d z i n a c h n i e z a m o ż n y c h o r a z w ś r ó d tych, k t ó r z y są c z ł o n k a m i m n i e j s z o ś c i . " 2 9 Cel jest g o d n y p o d z i w u . Stwierdzenie f a k t u p o p r a w n e . Brakuje jed­ n a k o g n i w a łączącego j e d n o z d r u g i m . C z y realizacja o w e g o celu jest przyspieszana, czy o p ó ź n i a n a przez subwencje r z ą d o w e ? C z y wyższe wykształcenie jest „ d r o g ą w i o d ą c ą k u większej r ó w n o ś c i s z a n s " dzięki - czy też p o m i m o r z ą d o w y c h subsydiów?

K o m i s j a C a r n e g i e należy d o nielicznych wyjątków, gdyż p r z y n a j ­ mniej w s p o m i n a o m o ż l i w y c h „ n e g a t y w n y c h s k u t k a c h towarzyszą­ cych s z k o l n i c t w u w y ż s z e m u " . J a k o p r z y k ł a d y p o d a j e wszakże t y l k o „ i n d y w i d u a l n e frustracje wynikające z o b e c n e g o n a d m i a r u o s ó b ze s t o p n i e m d o k t o r s k i m w dziedzinie filozofii (co nie jest efektem w w y m i a r z e s p o ł e c z n y m , lecz i n d y w i d u a l n y m ) i społeczne n i e z a d o ­ wolenie z w i ą z a n e z m a j ą c y m i miejsce w przeszłości w y b u c h a m i w k a m p u s a c h " . 2 6 Z a u w a ż m y , j a k selektywna i s t r o n n i c z a jest ta lista korzyści i „zjawisk n e g a t y w n y c h " . W t a k i c h k r a j a c h j a k I n d i e g r u p a a b s o l w e n t ó w u n i w e r s y t e t ó w , k t ó r z y nie m o g ą znaleźć stosow­ nej dla siebie p r a c y , jest ź r ó d ł e m wielkiego n i e p o k o j u s p o ł e c z n e g o i politycznej niestabilności. N a t o m i a s t w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h „ n i e z a d o w o l e n i e opinii p u b l i c z n e j " jest n i e o m a l j e d y n y m i s t o t n y m n e g a t y w n y m s k u t k i e m „ z a b u r z e ń w k a m p u s a c h " . D a l e k o ważniejsze są p o z y t y w n e s k u t k i r z ą d o w e g o k i e r o w a n i a u n i w e r s y t e t a m i , polega­ j ą c e n a „politycznej efektywności s p o ł e c z e ń s t w a d e m o k r a t y c z n e g o " , na „społecznej efektywności dzięki (...) l e p s z e m u w z a j e m n e m u z r o ­ z u m i e n i u i większej wzajemnej t o l e r a n c j i " - c y t o w a n e przez komisję bez z a s t r z e ż e ń j a k o „ s p o ł e c z n e k o r z y ś c i " p ł y n ą c e z e s z k o l n i c t w a wyższego. R a p o r t jest r ó w n i e ż wyjątkowy p o d t y m względem, iż przyznaje, że „ b e z j a k i c h k o l w i e k s u b s y d i ó w p e w n e korzyści społeczne p ł y n ą c e z e s z k o l n i c t w a wyższego i t a k by wystąpiły, j a k o skutki uboczne szkolni­ ctwa f i n a n s o w e g o p r y w a t n i e " . 2 7 Ale z n o w u jest t o d e k l a r a c j a wyłącz­ nie czysto w e r b a l n a . C h o ć b o w i e m komisja była s p o n s o r e m licznych i k o s z t o w n y c h b a d a ń , nie podjęła ż a d n e j p o w a ż n e j p r ó b y identyfikacji r z e k o m y c h korzyści społecznych, k t ó r a by p o z w o l i ł a o s z a c o w a ć licz­ b o w o , c h o ć b y t y l k o w s p o s ó b przybliżony, z n a c z e n i e tych korzyści czy też z a k r e s u , w j a k i m m o g ł y b y o n e wystąpić i bez s u b s y d i ó w publicz­ n y c h . W rezultacie więc nie p r z e d s t a w i ł a ż a d n y c h d o w o d ó w na t o , czy o g ó l n y bilans efektów s p o ł e c z n y c h jest d o d a t n i czy ujemny, p o p r z e ­ stając na stwierdzeniu, że s k u t k i p o z y t y w n e są w y s t a r c z a j ą c o wielkie, b y usprawiedliwić w i e l o m i l i a r d o w e w y d a t k i n a s z k o l n i c t w o wyższe z kieszeni p o d a t n i k ó w .

J e d e n p r o s t y zestaw d a n y c h , c h o ć b y t y l k o z r a p o r t u Komisji C a r ­ negie, u m o ż l i w i a o d p o w i e d ź . 20 p r o c e n t s t u d e n t ó w z r o d z i n o d o c h o ­ d a c h poniżej 5.000 d o l a r ó w uczęszczało w r o k u 1971 do uczelni pry-

174

Milton

i Rose Friedman:

WOLNY

WYBÓR

w a t n y c h ; 17 p r o c e n t z r o d z i n o d o c h o d a c h od 5.000 do 10.000 d o l a ­ r ó w ; 25 p r o c e n t z r o d z i n powyżej 10.000 d o l a r ó w . I n n y m i słowy, uczelnie p r y w a t n e d a w a ł y większą szansę m ł o d y m l u d z i o m z a r ó w n o z s a m e g o d o ł u , j a k i ze szczytu skali d o c h o d o w e j niż czyniły to uczel­ nie p a ń s t w o w e . 3 0 Jest to t y l k o wierzchołek góry lodowej. O s ó b z r o d z i n o średnich i wyższych d o c h o d a c h uczęszczających do college'ów jest d w a lub trzy razy więcej niż o s ó b z g r u p o d o c h o d a c h niższych. Studiują o n e dłużej i wybierają droższe p l a c ó w k i (raczej czteroletnie college'e i uniwersy­ tety, a nie d w u l e t n i e niższe college'e). W rezultacie na s u b s y d i a c h naj­ bardziej korzystają s t u d e n c i z r o d z i n o wyższych d o c h o d a c h . 3 1 Oczywiście, są też o s o b y z b i e d n y c h r o d z i n , k t ó r e korzystają na s u b s y d i a c h r z ą d o w y c h . Są o n e , ogólnie rzecz b i o r ą c , tymi, k t ó r y m s p o ś r ó d u b o g i c h p o w o d z i się s t o s u n k o w o nieźle. D y s p o n u j ą z d o l n o ­ ściami, k t ó r e p o z w o l ą i m s k o r z y s t a ć n a wyższym wykształceniu, ale k t ó r e p o z w o l i ł y b y im t a k ż e osiągnąć wyższe d o c h o d y i bez n i e g o . W k a ż d y m b ą d ź razie mają o n e szanse z d o b y ć niezłą pozycję w spo­ łeczeństwie. D w a szczegółowe b a d a n i a , j e d n o dla s t a n u F l o r y d a , d r u g i e dla K a ­ lifornii, obrazują d o j a k i e g o s t o p n i a r z ą d o w y m w y d a t k o m n a szkolni­ c t w o wyższe t o w a r z y s z y ł a redystrybucja d o c h o d u o d b i e d n y c h d o za­ możnych. B a d a n i a z F l o r y d y analizują g l o b a l n e korzyści, j a k i e z r z ą d o w y c h w y d a t k ó w na s z k o l n i c t w o wyższe o d n i o s ł y w l a t a c h 1967-68 o s o b y z czterech w y o d r ę b n i o n y c h g r u p d o c h o d o w y c h i p o r ó w n u j e te korzy­ ści z k o s z t a m i , j a k i e p o n i o s ł y o n e na t e n cel w formie p o d a t k ó w . Tyl­ k o g r u p a o najwyższych d o c h o d a c h z a n o t o w a ł a zysk n e t t o . O t r z y m a ł a 60 p r o c e n t więcej niż zapłaciła. D w i e d o l n e g r u p y zapłaciły 40 p r o c e n t więcej niż o t r z y m a ł y z p o w r o t e m , g r u p a o ś r e d n i c h d o c h o d a c h z a p ł a ­ ciła 20 p r o c e n t więcej. 3 2 B a d a n i a kalifornijskie dla r o k u 1964 są t a k s a m o j e d n o z n a c z n e , c h o ć prezentują k l u c z o w e wyniki nieco inaczej, m i a n o w i c i e w odniesieniu do r o d z i n , k t ó r y c h dzieci kształcą się l u b nie w p u b l i c z n y c h u c z e l n i a c h tego s t a n u . Te pierwsze o t r z y m y w a ł y korzyści n e t t o w a h a j ą c e się mię­ dzy 1,5-6,6 p r o c e n t ich przeciętnego d o c h o d u . Największe korzyści o d n o s i ł y p r z y t y m r o d z i n y , k t ó r e m i a ł y r ó w n i e ż najwyższe przeciętne d o c h o d y . N a t o m i a s t r o d z i n y , k t ó r y c h dzieci nie uczęszczały d o publicz­ n y c h uczelni wyższych, n o t o w a ł y najniższy przeciętny d o c h ó d , a p o n o ­ siły koszt (a nie korzyść) n e t t o r ó w n y 8,2 p r o c e n t ich d o c h o d u . 3 3 F a k t y są b e z s p o r n e . N a w e t K o m i s j a C a r n e g i e przyznaje, że istnieje n e g a t y w n y efekt redystrybucji r z ą d o w y c h w y d a t k ó w n a s z k o l n i c t w o

Co złego

dzieje się z naszymi szkołami?

175

wyższe, c h o c i a ż w t y m celu t r z e b a czytać jej r a p o r t z wielką uwagą, r ó w n i e ż m i ę d z y wierszami. O w o p r z y z n a n i e w y r a ż a się w t a k i c h stwie­ r d z e n i a c h j a k : „ o g ó l n i e klasa ś r e d n i a (...) o t r z y m u j e z n a c z n y p r o c e n t s u b s y d i ó w r z ą d o w y c h . Większą sprawiedliwość m o ż n a b y t u osiągnąć przez r o z s ą d n ą redystrybucję s u b s y d i ó w " . 3 4 R o z w i ą z a n i e t e g o p r o b ­ l e m u p r o p o n u j e się j e d n a k wciąż t a k i e s a m o : c o r a z większe w y d a t k i n a s z k o l n i c t w o wyższe. N i e z n a m y ż a d n e g o p r o g r a m u r z ą d o w e g o , k t ó r e g o s k u t k i t a k dale­ ce odbiegają od p o c z u c i a sprawiedliwości i k t ó r y s t a n o w i ł b y t a k wy­ raźnie p r z y k ł a d d z i a ł a n i a „ p r a w a a d m i n i s t r a c j i " j a k właśnie p r o g r a m f i n a n s o w a n i a szkolnictwa wyższego. Na t y m p o l u ci z n a s , k t ó r z y pla­ sują się w g r u p i e o ś r e d n i c h i w y s o k i c h d o c h o d a c h , w y k o r z y s t a l i po p r o s t u z a u f a n i e u b o g i c h d o s u b s y d i o w a n i a przez n i c h n a o l b r z y m i ą skalę z a m o ż n y c h . I co gorsza, b e z w s t y d n i e w y c h w a l a m y p o d niebiosa w ł a s n ą b e z i n t e r e s o w n o ś ć i z a a n g a ż o w a n i e w kwestiach p u b l i c z n y c h .

SZKOLNICTWO WYŻSZE - ROZWIĄZANIE Jest wielce p o ż ą d a n e , a b y k a ż d y m ł o d y człowiek, bez względu n a d o c h o d y j e g o r o d z i c ó w , pozycję społeczną, miejsce z a m i e s z k a n i a czy rasę, m i a ł szanse o t r z y m a ć wyższe wykształcenie - pod warunkiem, że gotów jest za nie zapłacić, albo od razu, albo z wyższego dochodu, który dzięki temu nauczaniu będzie mógł w przyszłości uzyskać. Jest g ł ę b o k o u z a s a d n i o n e , a b y zabezpieczyć wystarczające fundusze p o ż y c z k o w e d o z a p e w n i e n i a takiej szansy wszystkim. R ó w n i e z a s a d n e jest p r o p a g o w a ­ nie tych funduszy i zabieganie o t o , by mniej uprzywilejowani skorzys­ tali z szansy, j a k ą o n e oferują. N i e m a n a t o m i a s t ż a d n e g o u z a s a d n i e n i a s u b s y d i o w a n i e ludzi w t a k i s p o s ó b , by o t r z y m y w a l i o n i wyższe wy­ kształcenie k o s z t e m tych, k t ó r z y go nie dostają. R z ą d , k t ó r y zawiaduje uczelniami wyższymi, p o w i n i e n p o b i e r a ć o d s t u d e n t ó w czesne, r ó w n e p e ł n y m k o s z t o m edukacji o r a z i n n y c h u s ł u g , k t ó r e i m z a p e w n i a . J a k k o l w i e k b y j e d n a k nie była c e l o w a likwidacja s u b s y d i o w a n i a szkolnictwa wyższego z kieszeni p o d a t n i k a , nie wydaje się to o b e c n i e politycznie możliwe. A s k o r o t a k , u z u p e ł n i j m y n a s z e r o z w a ż a n i a na temat alternatywnych wobec rządowych sposobów finansowania tak­ że p r o j e k t e m mniej r a d y k a l n e j r e f o r m y - p l a n e m t a l o n ó w na s t u d i a wyższe. Alternatywa wobec finansowania rządowego. S z t y w n o u s t a l o n e s u m y pożyczek na o p ł a c e n i e s t u d i ó w mają tę w a d ę , że w ś r ó d a b s o l w e n t ó w uczelni istnieje wielkie z r ó ż n i c o w a n i e p o d w z g l ę d e m z a r o b k ó w . N i e -

176

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

k t ó r y m p o w o d z i się b a r d z o d o b r z e i nie mają oni specjalnych p r o b ­ l e m ó w z e z w r o t e m pożyczki. I n n i n a t o m i a s t mają s k r o m n e d o c h o d y i zaciągnięty d ł u g m o ż e być dla nich wielkim obciążeniem. W y d a t k i na e d u k a c j ę są inwestycją p o n i e s i o n ą na r y z y k o w n e przedsięwzięcie, p o ­ d o b n ą w p e w n y m s t o p n i u do inwestycji w n o w o t w o r z o n e niewielkie biznesy. Najlepszą m e t o d ą f i n a n s o w a n i a jest tu nie sztywno o k r e ś l o n a w d o l a r a c h p o ż y c z k a , ale inwestycja w p o s t a c i „ k u p n a " u d z i a ł ó w w t a k i m przedsięwzięciu i u z y s k a n i e od tej inwestycji d o c h o d u w for­ m i e u d z i a ł u w zyskach. W p r z y p a d k u edukacji o d p o w i e d n i k i e m byłby „ z a k u p " u d z i a ł u w p r z e w i d y w a n y c h z a r o b k a c h . K w o t y p o t r z e b n e j na kształcenie u d z i e l a n o by p o d w a r u n k i e m , że o t r z y m u j ą c y ją zgodzi się w y p ł a c a ć i n w e s t o r o w i pewien p r o c e n t swoich przyszłych z a r o b k ó w . W t e n s p o ­ s ó b inwestor m ó g ł b y o t r z y m a ć o d ludzi, k t ó r y m się d o b r z e p o w i o d ł o , więcej niż w y n i o s ł a p o n i e s i o n a p r z e z e ń inwestycja i tą d r o g ą z r e k o m ­ p e n s o w a ć s t r a t y p o n i e s i o n e n a tych, k t ó r y m p o w i o d ł o się gorzej. C h o ć , j a k się wydaje, nie m a p r a w n y c h p r z e s z k ó d p r z e d z a w i e r a n i e m tego t y p u p r y w a t n y c h transakcji, nie są o n e r o z p o w s z e c h n i o n e . G ł ó w ­ ną tego przyczyną są c h y b a t r u d n o ś c i i koszty, a zwłaszcza fakt, że cały k o n t r a k t jest t a k d ł u g o t r w a ł y . Ćwierć wieku t e m u (1955) przedstawiliśmy p l a n „ s p r a w i e d l i w e g o " systemu o p ł a c a n i a s t u d i ó w wyższych z a p o ś r e d n i c t w e m r z ą d u , k t ó r y proponowałby pełne lub częściowe finansowanie studiów każdemu spełniającemu pewne minimalne kryteria. Plan przewiduje dostarczanie przez określoną ilość lat pewnych kwot, pod warunkiem, że będą one wykorzystywane na naukę w jakiejś zatwierdzonej uczelni. W zamian za to absolwent zgodziłby się płacić w przyszłości rządowi za każde 1.000 dolarów, jakie od niego otrzymał, ustalony procent swych zarobków, gdy przekroczą one określoną sumę. Płatności te można by łatwo połączyć z płatnościami podatku dochodowego i w ten sposób zminimalizować dodatkowe wydatki administracyjne. Podstawowa suma przekazywana osobom studiującym po­ winna kształtować się na poziomie zarobków, do których uzyskania nie jest potrzeb­ ne żadne specjalne wykształcenie. Procent zarobków należałoby tak skalkulować, aby uczynić cały projekt samofinansującym się. W ten sposób ludzie, którzy otrzymaliby wykształcenie, ponieśliby jego pełny koszt. Wielkość kwoty, jaką ma się zamiar 35 zainwestować w kształcenie, zależałaby od decyzji samego zainteresowanego. N i e c o później (1967) zespół p o w o ł a n y przez p r e z y d e n t a J o h n s o n a i k i e r o w a n y przez p r o f e s o r a J e r r o l d a R. Z a c h a r i a s a z M I T , zalecił przyjęcie specjalnej wersji tego p l a n u p o d obiecującą n a z w ą „ B a n k Edukacyjnej S z a n s y " . Z e s p ó ł ten p r z e p r o w a d z i ł t a k ż e rozległe i szcze­ g ó ł o w e b a d a n i a n a t e m a t możliwości j e g o w p r o w a d z e n i a i w a r u n k ó w ,

Co złego

177

dzieje się z naszymi szkołami? 36

k t ó r e n a l e ż a ł o b y spełnić, a b y był on s a m o w y s t a r c z a l n y . Ż a d e n z czy­ t e l n i k ó w tej książki nie będzie c h y b a zdziwiony, że p r o p o z y c j a spot­ k a ł a się z p o t ę p i e n i e m ze s t r o n y s t o w a r z y s z e n i a o n a z w i e A s s o c i a t i o n o f S t a t e Universities a n d L a n d G r a n t Colleges. Jest t o z n a k o m i t y p r z y k ł a d tego, c o A d a m S m i t h określił „ n a m i ę t n y m p r z e k o n a n i e m , z j a k i m w y p o w i a d a się fałsze, w k t ó r y c h ma się i n t e r e s " . 3 7 W r o k u 1970 K o m i s j a C a r n e g i e w ś r ó d 13 p r o p o z y c j i d o t y c z ą c y c h f i n a n s o w a n i a s t u d i ó w wyższych j a k o o s t a t n i ą zamieściła i tę, by u t w o ­ rzyć N a r o d o w y B a n k Pożyczek dla S t u d e n t ó w . M i a ł b y o n udzielać p o ż y c z e k d ł u g o t e r m i n o w y c h , k t ó r y c h s p ł a t a b y ł a b y częściowo uzależ­ niona od uzyskiwanych zarobków. „W odróżnieniu od B a n k u Eduka­ cyjnej Szansy - stwierdziła komisja - (...) widzimy w N a r o d o w y m B a n k u P o ż y c z e k dla S t u d e n t ó w ś r o d e k zapewniający s t u d e n t o m fun­ dusze d o d a t k o w e i n n y m s p o s o b e m niż przez f i n a n s o w a n i e g l o b a l n y c h kosztów edukacji."38 Jeszcze później kilka u n i w e r s y t e t ó w , m. in. Yale, r o z w a ż y ł o i zrea­ lizowało p r o j e k t y pożyczek o spłacie uzależnionej od z a r o b k ó w . T a k więc iskierka życia wciąż się tli. Plan talonów na studia wyższe. D o p ó k i w y d a w a n e są j a k i e k o l w i e k pieniądze p o d a t n i k ó w n a s u b s y d i o w a n i e s z k o l n i c t w a wyższego, d r o g ą możliwie najmniej złą jest w y d a w a n i e ich p o p r z e z system t a l o n ó w , p o d o b n y do o m a w i a n e g o w p r z y p a d k u szkół p o d s t a w o w y c h i średnich. N i e c h wszystkie szkoły r z ą d o w e pobierają czesne p o k r y w a j ą c e p e ł n e koszty n a u c z a n i a i niech w t e n s p o s ó b zaczną k o n k u r o w a ć na r ó w n y c h prawach ze szkołami niepaństwowymi. Podzielmy globalną sumę po­ d a t k ó w , k t ó r ą wydaje się rocznie na s z k o l n i c t w o wyższe przez liczbę s t u d e n t ó w , k t ó r ą p r a g n i e się d o t o w a ć w ciągu r o k u . D a j m y o w y m s t u d e n t o m t a l o n y opiewające na s u m ę wynikającą z tego dzielenia. P o z w ó l m y je w y k o r z y s t y w a ć w jakiejkolwiek uczelni w y b r a n e j przez s t u d e n t a , p o d w a r u n k i e m , ż e n a u c z a o n a tego, c o u w a ż a m y z a g o d n e tych dotacji. Jeśli s t u d e n t ó w zgłaszających się po t a l o n y będzie więcej o d t a l o n ó w , rozdzielajmy j e w e d ł u g k r y t e r i ó w , k t ó r e społeczność u z n a z a najlepsze: w y n i k ó w e g z a m i n ó w k o n k u r s o w y c h , u z d o l n i e ń s p o r t o ­ wych, d o c h o d u r o d z i n y l u b j a k i c h b ą d ź jeszcze s p o ś r ó d m i l i o n ó w m o ż ­ liwych. P o w s t a ł y system p r z y p o m i n a ł b y z g r u b s z a r a c h u n k i GI przy­ z n a w a n e w e t e r a n o m na n a u k ę , z t y m t y l k o wyjątkiem, że te o s t a t n i e są p o w s z e c h n i e d o s t ę p n e dla wszystkich w e t e r a n ó w . K i e d y p o r a z pierwszy przedstawiliśmy powyższy p l a n napisaliśmy: Przyjęcie tych rozwiązań przyczyniłoby się do większej konkurencji pomiędzy róż­ nego typu uczelniami i do pełniejszego ich wykorzystania. Zlikwidowałoby także

178

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

naciski na przyznawanie bezpośredniej pomocy rządowej prywatnym college'om i uniwersytetom, co z kolei zapewniłoby pewną ich niezależność oraz zróżnicowanie i umożliwiło im podobny rozwój jak uczelniom państwowym. Dodatkowym plusem mogłaby być wnikliwsza analiza celów, na jakie się przeznacza owe subsydia. Sub­ sydiowanie bowiem uczelni, a nie poszczególnych osób, prowadzi zwykle do doto­ wania bez różnicy wszystkich rodzajów działalności, a nie tylko tych, które miały być w intencji dotowane. Nawet pobieżna obserwacja dowodzi, że gdy różne rodzaje działań zachodzą na siebie, to nie są ze sobą identyczne. Argument „sprawiedliwości" przedstawiany na poparcie planu alternatywnego [tj. talonów] jest (...) oczywisty. (...) Władze stanu Ohio, na przykład, zdają się teraz mówić swym obywatelom: „Jeśli masz dziecko pragnące chodzić do college' u, przy­ znamy mu natychmiast wysokie czteroletnie stypendium, pod warunkiem, że spełni ono pewne minimalne kryteria wiedzy i jest na tyle sprytne, aby wybrać Uniwersytet Ohio (lub inne uczelnie utrzymywane przez państwo). Jeśli jednak Twoje dziecko chce lub Ty chcesz, wybrać Oberlin College, Western Reserve University, żeby już nie wspomnieć o Yale, Harvard, Northwestern, Beloit czy Uniwersytecie Chicago, nie dostanie ani centa". Czym można usprawiedliwić taki program? Czy nie byłoby o wiele bardziej sprawiedliwe i czy nie przyczyniłoby się do zwiększenia rangi stypen­ dium, gdyby pieniądze jakie np. stan Ohio pragnie przeznaczyć na wyższe wykształ­ cenie, poświęcić na stypendia w jakimkolwiek college'u lub uniwersytecie i wymagać od uniwersytetu stanu Ohio, by konkurował na równych prawach z innymi uczel­ niami wyższymi? 39 Od chwili gdy po r a z pierwszy przedstawiliśmy tę p r o p o z y c j ę , nie­ k t ó r e s t a n y zrealizowały o g r a n i c z o n y p r o g r a m idący częściowo w t y m k i e r u n k u , przyznając s t y p e n d i a wybierającym się do uczelni p r y w a t ­ n y c h , c h o ć t y l k o na terenie tych s t a n ó w . Z drugiej s t r o n y , z n a k o m i t y p r o g r a m s t y p e n d i ó w R e g e n t s w stanie N o w y J o r k został p r a w i e ż e zniszczony g i g a n t y c z n y m p r o j e k t e m g u b e r n a t o r a N e l s o n a Rockefel­ lera dla S t a n o w e g o U n i w e r s y t e t u N o w o j o r s k i e g o , s k o n s t r u o w a n y m na p o d o b i e ń s t w o tego, k t ó r y funkcjonuje w U n i w e r s y t e c i e Kalifor­ nijskim. I n n y m i s t o t n y m w y d a r z e n i e m w sferze szkolnictwa wyższego był p o w a ż n y w z r o s t z a a n g a ż o w a n i a r z ą d u federalnego w f i n a n s o w a n i e (a bardziej n a w e t jeszcze, bo w ustalenie z a s a d d z i a ł a n i a ) uczelni p a ń s t ­ w o w y c h i n i e p a ń s t w o w y c h . I n t e r w e n c j a ta była w d u ż y m s t o p n i u czę­ ścią b a r d z o r o z b u d o w a n e j federalnej akcji tzw. „ d z i a ł a n i a pozytyw­ n e g o " , p r o w a d z o n e j w imię r o z w o j u p r a w o b y w a t e l s k i c h . W y w o ł a ł a ona znaczne zaniepokojenie wśród wykładowców i administratorów w u n i w e r s y t e t a c h i college'ach i silny ich o p ó r w o b e c d z i a ł a ń b i u r o ­ k r a t ó w federalnych. C a ł y ten e p i z o d byłby k o l e j n y m p r z y p a d k i e m zwycięstwa d o b r a n a d złem, g d y b y nie m i a ł t a k p o w a ż n y c h konsekwencji dla przyszłości

Co złego dzieje się z naszymi szkołami?

179

szkolnictwa wyższego. S p o ł e c z n o ś ć a k a d e m i c k a była c z o ł o w y m zwo­ l e n n i k i e m t e g o t y p u interwencji, gdy szło o i n n y c h . K i e d y j e d n a k środ­ ki takie p o d j ę t o w o b e c niej samej, n a t y c h m i a s t o d k r y ł a ich w a d y : wy­ sokie koszty, mieszanie się d o p o d s t a w o w y c h z a d a ń , p r z e d k t ó r y m i stoją uczelnie, b e z p r o d u k t y w n o ś ć . C z ł o n k o w i e tej społeczności p a d l i ofiarą swoich wcześniejszych p r z e k o n a ń i p a r t y k u l a r n y c h i n t e r e s ó w polegających na chęci k o r z y s t a n i a z federalnego ż ł o b u .

KONKLUZJA Z g o d n i e z p o w s z e c h n ą p r a k t y k ą używaliśmy d o t ą d s y n o n i m i c z n i e pojęć „ w y k s z t a ł c e n i e " ( e d u c a t i o n ) i „ n a u c z a n i e " (schooling). Ale u t o ż s a m i a n i e ich jest k o l e j n y m p r z y p a d k i e m u ż y w a n i a w p r o w a d z a j ą ­ cej w b ł ą d t e r m i n o l o g i i . Jeśli u ż y w a ć tych t e r m i n ó w ściśle, o k a ż e się, że nie k a ż d e n a u c z a n i e p r o w a d z i do w y k s z t a ł c e n i a i nie zawsze wy­ kształcenie jest w y n i k i e m n a u c z a n i a . Są ludzie, k t ó r z y uczyli się inten­ sywnie, a m i m o to nie są wykształceni. Są też ludzie g ł ę b o k o „wy­ k s z t a ł c e n i " , m i m o że nie kończyli szkół. J e d n y m z najbardziej „ w y k s z t a ł c o n y c h " , k u l t u r a l n y c h i posiadają­ cych g ł ę b o k ą wiedzę ojców założycieli był A l e k s a n d e r H a m i l t o n . A m i a ł on za sobą j e d y n i e trzy czy cztery l a t a regularnej n a u k i szkol­ nej. T a k i e p r z y k ł a d y m o ż n a by m n o ż y ć i z p e w n o ś c i ą k a ż d y czytelnik z n a osobiście ludzi mających za sobą długą n a u k ę , k t ó r y c h nie u z n a ł ­ by j e d n a k za w y k s z t a ł c o n y c h , a t a k ż e i n n y c h , k t ó r y m jej b r a k , a k t ó ­ rzy m i m o t o zasługują n a m i a n o w y k s z t a ł c o n y c h . Jesteśmy p r z e k o n a n i , że r o s n ą c a r o l a , j a k ą r z ą d o d g r y w a w finan­ s o w a n i u o ś w i a t y i a d m i n i s t r o w a n i u nią, d o p r o w a d z i ł a nie t y l k o do o l b r z y m i e g o m a r n o t r a w s t w a pieniędzy p o d a t n i k ó w , ale r ó w n i e ż d o p o g o r s z e n i a s y s t e m u kształcenia w p o r ó w n a n i u z t y m , j a k i by się wy­ łonił, gdyby d o b r o w o l n a w s p ó ł p r a c a dalej o d g r y w a ł a większą rolę. Niewiele instytucji n a s z e g o s p o ł e c z e ń s t w a znajduje się w g o r s z y m stanie aniżeli szkoły. Niewiele instytucji wywołuje też większe nieza­ d o w o l e n i e i m o ż e bardziej p o d k o p a ć naszą w o l n o ś ć . A p a r a t o ś w i a t o ­ wy o s t r o p r o t e s t u j e w o b r o n i e swej w ł a d z y i przywilejów. P o p i e r a go wielu z a a n g a ż o w a n y c h społecznie obywateli, podzielających p o g l ą d y kolektywistyczne. Ale t a k i system o ś w i a t o w y jest j u ż a t a k o w a n y . P o ­ garszają się w c a ł y m kraju wyniki t e s t ó w e g z a m i n a c y j n y c h ; r o ś n i e p r o ­ b l e m przestępczości, p r z e m o c y i n i e p o k o j ó w w s z k o ł a c h miejskich; w z r a s t a o p o z y c j a ze s t r o n y przeważającej części białych j a k i c z a r n y c h p r z e c i w k o p r z y m u s o w e m u b u s i n g o w i ; p o g ł ę b i a się n e r w o w o ś ć wielu 13 — W o l n y wybór

180

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

nauczycieli i a d m i n i s t r a t o r ó w w college'ach i na u n i w e r s y t e t a c h p o d ciężkimi r z ą d a m i b i u r o k r a t ó w z H E W . W s z y s t k o t o wywołuje reakcje przeciw dalszej centralizacji, b i u r o k r a t y z a c j i i u s p o ł e c z n i a n i u oświaty. S p r ó b o w a l i ś m y w niniejszym r o z d z i a l e n a s z k i c o w a ć szereg k o n ­ s t r u k t y w n y c h propozycji: w p r o w a d z e n i e s y s t e m u t a l o n ó w s z k o l n y c h dla szkół p o d s t a w o w y c h i średnich, k t ó r y p o z w o l i ł b y r o d z i c o m ze wszystkich g r u p d o c h o d o w y c h s w o b o d n i e wybierać szkoły, d o k t ó ­ rych mają uczęszczać ich dzieci; w p r o w a d z e n i e s y s t e m u f i n a n s o w a n i a studiów przy p o m o c y „ u w a r u n k o w a n y c h pożyczek", który dałby w s z y s t k i m r ó w n e szanse u z y s k a n i a wyższego wykształcenia, a j e d n o ­ cześnie z l i k w i d o w a ł s k a n d a l i c z n ą o b e c n i e sytuację, w której u b o d z y płacą p o d a t k i n a f i n a n s o w a n i e s t u d i ó w b o g a t y c h ; wreszcie alter­ n a t y w n y w o b e c p o p r z e d n i e g o p l a n t a l o n ó w dla uczelni wyższych, k t ó ­ ry p o l e p s z y ł b y j a k o ś ć uczelni i przyczynił się do bardziej sprawied­ liwego p o d z i a ł u funduszy p o d a t k o w y c h k i e r o w a n y c h n a s u b s y d i o w a ­ nie szkolnictwa wyższego. Są to p r o p o z y c j e wizjonerskie, ale nie są o n e n i e w y k o n a l n e . Prze­ s z k o d ą są p a r t y k u l a r n e interesy i u p r z e d z e n i a , nie zaś kwestia tech­ nicznej n i e j a k o możliwości ich realizacji. Są też p e w n e k o r z y s t n e zwia­ s t u n y p o ż ą d a n y c h z m i a n , gdyż n a mniejszą skalę t a k i e p r o g r a m y dzia­ łają j u ż w kraju i za granicą. Mają też za sobą p o p a r c i e opinii publicznej. N i e zrealizujemy ich od r a z u . Ale jeśli p o c z y n i m y p o s t ę p y w t y m k i e r u n k u - a l b o też w k i e r u n k u a l t e r n a t y w n y c h p r o g r a m ó w z a k ł a d a ­ j ą c y c h ten s a m cel - m o ż e m y w z m o c n i ć f u n d a m e n t naszej wolności i w z b o g a c i ć r ó w n o ś ć szans e d u k a c y j n y c h o n o w e treści.

ROZDZIAŁ

7

Kto chroni konsumenta? „Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy na­ szego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu i nie mówimy im o naszych własnych po­ trzebach, lecz o ich korzyściach. Jedynie żebrak godzi się z tym, aby zależeć głównie od łaski współobywateli." - Adam Smith, Bogactwo narodów, t. I, s. 16

F a k t y c z n i e , nasz o b i a d nie zależy od czyjejś p r z y c h y l n o ś c i . C z y m o ż e m y j e d n a k z d a ć się całkowicie n a „ n i e w i d z i a l n ą r ę k ę " A d a m a S m i t h a ? W i e l u e k o n o m i s t ó w , filozofów, r e f o r m a t o r ó w i k r y t y k ó w społecznych twierdzi, że nie. E g o i z m skłoni s p r z e d a w c ó w do oszuki­ w a n i a k l i e n t ó w . Skorzystają na ich n a i w n o ś c i i niewiedzy, a b y ich o s z u k a ć i w e p c h n ą ć b u b l e . N a k ł o n i ą d o k u p n a rzeczy, k t ó r y c h t a m c i nie chcą. W d o d a t k u - twierdzą krytycy - jeżeli p o z o s t a w i się te spra­ w y r y n k o w i , r e z u l t a t y m o g ą r ó w n i e ż o d c z u ć ludzie b e z p o ś r e d n i o niez a a n g a ż o w a n i . M o ż e t o w p ł y n ą ć n a w d y c h a n e przez n a s p o w i e t r z e , na w o d ę , k t ó r ą pijemy i j a k o ś ć spożywanej żywności. T w i e r d z i się z a t e m , że r y n e k należy wesprzeć i n n y m i r o z w i ą z a n i a m i w celu o c h r o ­ ny k o n s u m e n t a przed nim samym i skąpstwem sprzedawców oraz a b y u c h r o n i ć wszystkich p r z e d n a d m i a r e m u b o c z n y c h s k u t k ó w ryn­ kowych transakcji. J a k j u ż w s p o m n i e l i ś m y w rozdziale 1, ta k r y t y k a niewidzialnej ręki jest słuszna. P o z o s t a j e t y l k o p y t a n i e , czy z a l e c a n e l u b przyjęte w celu w s p a r c i a r y n k u r o z w i ą z a n i a pasują do t e g o celu i czy l e k a r s t w o nie o k a ż e się, j a k t o często bywa, gorsze o d samej c h o r o b y . T o p y t a n i e jest dzisiaj szczególnie z a s a d n e . N i e c a ł e dwadzieścia lat t e m u b o w i e m cała seria z d a r z e ń z a p o c z ą t k o w a ł a r u c h , k t ó r y w imię o c h r o n y k o n s u m e n t a d o p r o w a d z i ł d o p o w a ż n y c h z m i a n t a k w roz­ m i a r a c h , j a k i c h a r a k t e r z e r z ą d o w e g o z a a n g a ż o w a n i a się w s p r a w y

182

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

r y n k u . M ó w i ą c o tych z d a r z e n i a c h , m a m y n a myśli książkę R a c h e l C a r s o n Cicha Wiosna, śledztwo s e n a t o r a Estesa K e f a u v e r a w sprawie przemysłu farmaceutycznego i atak Ralpha N a d e r a na samochód „ C o r v a i r " firmy G e n e r a l M o t o r s , p r o w a d z o n y p o d h a s ł e m : „ N i e b e z ­ pieczny p r z y każdej s z y b k o ś c i " . Agencje p o w o ł y w a n e przez r z ą d federalny d o r e g u l o w a n i a l u b n a d ­ z o r u działalności g o s p o d a r c z e j , począwszy o d W o j s k o w e g o K o r p u s u I n ż y n i e r s k i e g o (1824) i M i ę d z y s t a n o w e j Komisji H a n d l u (1887) aż do F e d e r a l n e j A d m i n i s t r a c j i ds. K o l e i (1966), różniły się co do z a k r e s u swego d z i a ł a n i a , z n a c z e n i a i celów. P r a w i e wszystkie j e d n a k zajmowa­ ły się p o j e d y n c z y m i gałęziami p r z e m y s ł u i m i a ł y ściśle o k r e ś l o n e w o b e c n i c h k o m p e t e n c j e . C e l e m g ł o s z o n y m przez r e f o r m a t o r ó w , p r z y n a j ­ mniej o d chwili p o w o ł a n i a M i ę d z y s t a n o w e j Komisji H a n d l u , była o c h r o n a k o n s u m e n t a , głównie zaś j e g o portfela. Począwszy o d o k r e s u N o w e g o Ł a d u , z a k r e s interwencji s z y b k o za­ czął się p o w i ę k s z a ć . P o ł o w a z istniejących w r o k u 1966 trzydziestu d w ó c h agencji z o s t a ł a u t w o r z o n a p o w y b o r z e R o o s e v e l t a w r o k u 1932. I n t e r w e n c j a była j e d n a k w t y m czasie w m i a r ę s k r o m n a i n a d a l r e a l i z o w a n o m o d e l k o n t r o l i p o j e d y n c z y c h p r z e m y s ł ó w . O b j ę t o ś ć Federal Register, u t w o r z o n e g o w r o k u 1936 dla rejestracji p r z e p i s ó w , p r z e s ł u c h a ń i wszelkich i n n y c h s p r a w z w i ą z a n y c h z działalnością tego t y p u agencji p o c z ą t k o w o rosła raczej w o l n o , p o t e m c o r a z szybciej. Z a r o k 1936 z e b r a n o w s u m i e trzy t o m y , k t ó r e zawierały 2.599 s t r o n i zaj­ m o w a ł y sześć cali n a p ó ł c e bibliotecznej. Z a r o k 1956 z e b r a n o ich d w a n a ś c i e , o b e j m o w a ł y o n e 10.528 s t r o n i z a j m o w a ł y na p ó ł k a c h dwa­ dzieścia sześć cali. Za r o k 1966 b y ł o j u ż trzynaście t o m ó w , 16.850 s t r o n i trzydzieści sześć cali zajętej p ó ł k i . P o t e m n a s t ą p i ł a i s t n a eksplozja r z ą d o w e j działalności regulacyjnej. W n a s t ę p n e j d e k a d z i e u t w o r z o n o dwadzieścia j e d e n n o w y c h agencji. Z a m i a s t z a j m o w a ć się p o s z c z e g ó l n y m i gałęziami p r z e m y s ł u , objęły swym d z i a ł a n i e m szerokie o b s z a r y : ś r o d o w i s k o , p r o d u k c j ę i dystrybu­ cję energii, b e z p i e c z e ń s t w o p r o d u k t ó w , b e z p i e c z e ń s t w o p r a c y itd. O b o k t r o s k i o portfel k o n s u m e n t a i c h r o n i e n i a go p r z e d wyzyskiem s p r z e d a w c ó w zajęły się p o w a ż n i e t a k i m i s p r a w a m i , j a k j e g o d o b r e m i b e z p i e c z e ń s t w e m o r a z j e g o o c h r o n ą , nie t y l k o p r z e d s p r z e d a w c a m i , ale i p r z e d n i m s a m y m . 1 R z ą d o w e w y d a t k i na stare i n o w e agencje rosły w t e m p i e z a w r o t ­ n y m - od niecałego 1 m i l i a r d a d o l a r ó w w r o k u 1970 do mniej więcej 5 m i l i a r d ó w w 1979. C e n y przeciętnie wzrosły w t y m czasie d w u k r o t ­ nie, w y d a t k i przeszło p i ę c i o k r o t n i e . L i c z b a r z ą d o w y c h b i u r o k r a t ó w z a t r u d n i o n y c h p r z y działalności regulacyjnej w z r o s ł a t r z y k r o t n i e ,

Kto

chroni

konsumenta?

183

z 28.000 w r o k u 1970 do 81.000 w 1979. Liczba s t r o n w Federal Regis­ ter z 17.660 w r o k u 1970 do 36.487 w 1978, zajmując 127 cali, czyli 10 s t ó p n a p ó ł c e bibliotecznej. J e d n o c z e ś n i e w tej samej d e k a d z i e d r a s t y c z n i e obniżył się w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h w z r o s t g o s p o d a r c z y . M i ę d z y r o k i e m 1949 a 1969 p r o ­ d u k c j a na r o b o c z o g o d z i n ę w s e k t o r z e p r y w a t n y m , uwzględniając wszystkich t a m z a t r u d n i o n y c h ( p r o s t a i w s z e c h s t r o n n a m i a r a p r o d u ­ ktywności), r o s ł a przeszło 3 p r o c e n t rocznie; w n a s t ę p n e j d e k a d z i e przeszło d w u k r o t n i e wolniej; p o d k o n i e c d e k a d y n a s t ą p i ł jej faktyczny spadek. D l a c z e g o ł ą c z y m y te zjawiska? J e d n o ma związek z z a p e w n i a n i e m n a m bezpieczeństwa, o c h r o n ą n a s z e g o z d r o w i a o r a z czystości p o ­ wietrza i w ó d ; d r u g i e z t y m , j a k efektywnie o r g a n i z u j e m y naszą g o s p o d a r k ę . D l a c z e g o obie te d o b r e rzeczy m u s z ą b y ć ze sobą sprzeczne? A b y udzielić n a t o p y t a n i e o d p o w i e d z i , z w r ó ć m y w p i e r w u w a g ę , ż e bez względu na g ł o s z o n e cele, wszystkie r u c h y z r o d z o n e w ciągu ubieg­ łego d w u d z i e s t o l e c i a - r u c h k o n s u m e n c k i , ekologiczny, p o w r o t u na ł o n o n a t u r y , hipisowski, n a rzecz n a t u r a l n e g o o d ż y w i a n i a , o c h r o n y dzikiej n a t u r y , n a rzecz w s t r z y m y w a n i a w z r o s t u liczby l u d n o ś c i , r u c h t y p u „ m a ł e jest p i ę k n e " , a n t y n u k l e a r n y - m i a ł y j e d n ą cechę wspólną. Wszystkie były a n t y w z r o s t o w e . Sprzeciwiały się n o w y m o d k r y c i o m , innowacjom przemysłowym, zwiększonemu zużywaniu bogactw natu­ r a l n y c h . U t w o r z o n e w o d p o w i e d z i na te r u c h y agencje n a k ł a d a ł y wiel­ kie p o d a t k i n a j e d n ą p o drugiej gałęzie p r z e m y s ł u , a b y z a d o ś ć u c z y n i ć szczegółowym i rozległym w y m a g a n i o m r z ą d u . Z a p o b i e g a ł y p r o d u k c j i l u b s p r z e d a ż y p e w n y c h p r o d u k t ó w ; ż ą d a ł y k a p i t a ł ó w n a cele n i e p r o ­ dukcyjne, k t ó r e m i a ł y być i n w e s t o w a n e z g o d n i e z u s t a l e n i a m i r z ą d o ­ wych b i u r o k r a t ó w . W y n i k i t e g o są b r z e m i e n n e w n a s t ę p s t w a , a istnieje g r o ź b a , że b ę d ą jeszcze gorsze. J a k stwierdził kiedyś wielki f i z y k a t o m o w y , E d w a r d Teller: „ b u d o w a pierwszej e l e k t r o w n i a t o m o w e j zajęła n a m o s i e m n a ­ ście miesięcy, t e r a z z a b i e r a d w a n a ś c i e lat - to w ł a ś n i e jest p o s t ę p " . B e z p o ś r e d n i k o s z t regulacji, p o n o s z o n y przez p o d a t n i k ó w , s t a n o w i j e d n a k jeszcze najmniejszą c z ą s t k ę k o s z t ó w g l o b a l n y c h . Pięciomiliard o w e r o c z n e w y d a t k i r z ą d u n i e m a l ż e znikają w o b e c k o s z t ó w , j a k i e p o n o s i p r z e m y s ł o r a z k o n s u m e n c i , z m u s z e n i p r z e s t r z e g a ć wszystkich p r z e p i s ó w . O s t r o ż n e s z a c u n k i wskazują na mniej więcej 100 m i l i a r d ó w d o l a r ó w g l o b a l n y c h k o s z t ó w rocznie. N i e b i o r ą o n e p r z y t y m p o d uwagę kosztów, jakie ponoszą konsumenci w wyniku ograniczonego w y b o r u i wyższych cen p r o d u k t ó w .

184

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Owej rewolucyjnej z m i a n i e pozycji i roli r z ą d u towarzyszy z m i a n a p r z e k o n a ń opinii publicznej, nie m a j ą c a w zasadzie żadnej przeciw­ wagi i w dużej mierze przez ową rewolucję w y w o ł a n a . Z a p y t a j m y s a m y c h siebie, j a k i e p r o d u k t y są o b e c n i e najmniej z a d o w a l a j ą c e i wy­ k a z a ł y najmniejszy p o s t ę p na przestrzeni o s t a t n i c h lat. Z pewnością wysoką pozycję na tej liście zajęłyby usługi p o c z t o w e , n a u c z a n i e p o d s t a w o w e i średnie, o s o b o w y t r a n s p o r t kolejowy. Spytajmy teraz, j a k i e p r o d u k t y są najlepsze i k t ó r e o d n o t o w a ł y największy p o s t ę p . Na tej z kolei liście z pewnością w y s o k o znalazłyby się u r z ą d z e n i a g o s p o d a r s t w a d o m o w e g o , o d b i o r n i k i r a d i o w e i telewizyjne, sprzęt hi-fi, k o m p u t e r y , a m o g l i b y ś m y jeszcze d o d a ć s u p e r m a r k e t y i c e n t r a handlowe. Buble p r o d u k u j e p r z e d e wszystkim s e k t o r p a ń s t w o w y i gałęzie p o d ­ d a n e regulacji r z ą d o w e j , zaś najlepsze p r o d u k t y w y t w a r z a n e są p r z e d e wszystkim przez s e k t o r p r y w a t n y , k t ó r e g o związek z r z ą d e m jest nie­ wielki l u b ż a d e n . M i m o to o p i n i a p u b l i c z n a , a przynajmniej jej znacz­ n a część, jest p r z e k o n a n a , ż e t o p r y w a t n e p r z e d s i ę b i o r s t w a robią b u b l e i że p o t r z e b a w związku z t y m niezwykle czujnych p r a c o w n i k ó w r z ą d o w y c h , k t ó r z y będą p o w s t r z y m y w a ć p r z e d s i ę b i o r c ó w o d wciska­ nia n i e z o r i e n t o w a n y m , u f n y m i b e z b r o n n y m k o n s u m e n t o m niebez­ piecznych i kiepskich p r o d u k t ó w . K a m p a n i a p r o p a g a n d o w a p o w i o d ł a się t a k z n a k o m i c i e , że jesteśmy o t o w t r a k c i e p r z e k a z y w a n i a w ręce tego s a m e g o r o d z a j u ludzi, k t ó r z y świadczą n a m usługi p o c z t o w e , z a d a n i a z n a c z n i e bardziej p o w a ż n e g o , j a k i m jest p r o d u k c j a i dystry­ bucja energii. A t a k R a l p h a N a d e r a n a s a m o c h ó d m a r k i C o r v a i r - najbardziej d r a ­ m a t y c z n y e p i z o d w k a m p a n i i mającej z d y s k r e d y t o w a ć p r o d u k t y prze­ m y s ł u p r y w a t n e g o - s t a n o w i p r z y k ł a d nie t y l k o skuteczności tego t y p u akcji, ale i ich b a ł a m u c t w a . W reakcji na w r z a w ę , j a k a się p o d n i o s ł a p o o s k a r ż e n i u przez N a d e r a s a m o c h o d u m a r k i C o r v a i r , j a k o „niebez­ piecznego p r z y każdej s z y b k o ś c i " , u t w o r z o n o agencję, k t ó r a mniej więcej w dziesięć lat później z a b r a ł a się w k o ń c u do t e s t o w a n i a t e g o p o j a z d u . Przez p ó ł t o r a r o k u p o r ó w n y w a n o osiągi C o r v a i r a z i n n y m i s a m o c h o d a m i tej klasy, by ostatecznie dojść do w n i o s k u , że „ m o d e l e C o r v a i r a z lat 1960-63 prezentują się k o r z y s t n i e na tle i n n y c h pojaz­ d ó w tego o k r e s u , k t ó r y c h u ż y w a n o d o t e s t o w a n i a . " 2 O b e c n i e w c a ł y m kraju istnieją k l u b y fanów C o r v a i r a . S a m o c h ó d stał się p r z e d m i o t e m k o l e k c j o n o w a n i a . Ale dla większości, n a w e t d o b r z e p o i n f o r m o w a ­ n y c h , u c h o d z i on wciąż za „niebezpieczny p r z y każdej s z y b k o ś c i " . R ó ż n i c e p o m i ę d z y d z i e d z i n a m i p o d d a n y m i regulacji r z ą d o w e j i chronionymi przed konkurencją a sektorem prywatnym, p o d d a n y m

Kto

chroni

konsumenta?

185

wszystkim jej r y g o r o m , z n a k o m i c i e ilustruje p r z y k ł a d t r a n s p o r t u k o ­ lejowego i s a m o c h o d o w e g o . O b a ś r o d k i t r a n s p o r t u obsługują t e n s a m r y n e k i dostarczają z a s a d n i c z o tych s a m y c h usług. Pierwszy jest zacofany, nieefektywny i wykazuje m a ł ą i n n o w a c y j n o ś ć . J e d y n y m wyjątkiem jest zastąpienie silnika p a r o w e g o dieslowskim. Ale w a g o ­ ny t o w a r o w e , ciągnięte o b e c n i e przez diesel, ledwie się różnią od tych, k t ó r e ciągnęły p r z e d t e m l o k o m o t y w y p a r o w e . T r a n s p o r t p a s a ­ żerski jest dziś wolniejszy i gorszy j a k o ś c i o w o niż pięćdziesiąt lat te­ m u . T o w a r z y s t w a kolejowe tracą pieniądze i są p r z e j m o w a n e przez rząd. N a t o m i a s t p r z e m y s ł s a m o c h o d o w y , d ź g a n y o s t r o g ą krajowej i zagranicznej k o n k u r e n c j i , uczynił t a k niezwykłe p o s t ę p y , w p r o w a ­ dzając j e d n ą za d r u g ą kolejne i n n o w a c j e , że a u t a sprzed pięćdziesię­ ciu lat są j u ż t e r a z t y l k o o b i e k t a m i m u z e a l n y m i . Skorzystali na t y m k o n s u m e n c i , ale t a k ż e p r a c o w n i c y i u d z i a ł o w c y p r z e m y s ł u s a m o c h o ­ d o w e g o . Jest to i m p o n u j ą c e i z a r a z e m tragiczne, p o n i e w a ż t r a n s p o r t s a m o c h o d o w y p o d l e g a właśnie p r o c e s o w i p r z e k s z t a ł c a n i a się w dzie­ dzinę p o d d a n ą regulacji r z ą d o w e j . N a n a s z y c h o c z a c h d o k o n u j ą się t a m w y p a d k i , k t ó r e u p r z e d n i o j u ż spętały rozwój kolejnictwa. R z ą d o w a interwencja w s p r a w y r y n k u p o d l e g a s w y m w ł a s n y m p r a ­ w o m , nie t y m s t a n o w i o n y m , lecz p r a w o m n a u k i . P o d l e g a siłom i zmie­ rza w k i e r u n k a c h , k t ó r e m o g ą mieć niewielki związek z i n t e n c j a m i i życzeniami jej i n i c j a t o r ó w i z w o l e n n i k ó w . B a d a l i ś m y j u ż t e n p r o c e s w odniesieniu do p r o g r a m ó w opieki społecznej. Ale z a c h o d z i on rów­ nież w ó w c z a s , gdy r z ą d interweniuje n a r y n k u , a b y c h r o n i ć k o n s u m e n ­ t ó w p r z e d w y s o k i m i c e n a m i , złymi i stwarzającymi z a g r o ż e n i e p r o d u k ­ t a m i o r a z a b y c h r o n i ć ś r o d o w i s k o . K a ż d y a k t interwencji z a k ł a d a p o ­ zycję władzy. J a k i do j a k i c h celów o w a w ł a d z a będzie u ż y t a , zależy j e d n a k d a l e k o bardziej od ludzi, k t ó r z y ją dzierżą o b e c n i e i od celów, j a k i e im przyświecają aniżeli od celów, j a k i e p i e r w o t n i e przyświecały t w ó r c o m ś r o d k ó w interwencyjnych. Pierwszą agencją, k t ó r ą p o w o ł a n o w dużej mierze dzięki politycznej krucjacie s a m o z w a ń c z y c h przedstawicieli k o n s u m e n t ó w - R a l p h ó w N a d e r ó w o w y c h c z a s ó w - była z a ł o ż o n a w r o k u 1887 M i ę d z y s t a n o w a K o m i s j a H a n d l u ( I n r e r s t a t e C o m m e r c e C o m m i s s i o n - I C C ) . Przeszła o n a wiele s t a d i ó w rozwoju i była w s z e c h s t r o n n i e b a d a n a i a n a l i z o w a ­ n a . Jest ś w i e t n y m p r z y k ł a d e m ilustrującym historię n a t u r a l n ą r z ą d o ­ wej interwencji w s p r a w y r y n k u . R ó ż n e s t a d i a r o z w o j u p r z e c h o d z i ł a t a k ż e A d m i n i s t r a c j a ds. Ż y w n o ­ ści i L e k a r s t w ( F o o d a n d D r u g A d m i n i s t r a t i o n - F D A ) . U t w o r z o n o ją w r o k u 1906 w reakcji na w r z a w ę , j a k a n a s t ą p i ł a po o p i s a n i u przez U p t o n a Sinclaira w j e g o powieści Grzęzawisko f a t a l n y c h w a r u n k ó w

186

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

w c h i c a g o w s k i c h rzeźniach i p a k o w a l n i a c h mięsa. Pomijając faktyczne interesy, k t ó r y m ta agencja służyła, była o n a c z y m ś w r o d z a j u p o m o s ­ tu m i ę d z y wcześniejszym r o d z a j e m regulacji - d o t y c z ą c y m pojedynczej b r a n ż y a późniejszym - f u n k c j o n a l n y m czy też między b r a n ż o w y m . Jej d z i a ł a n i e o p a r t e n a d r u g i m m o d e l u regulacji stało się możliwe p o w p r o w a d z e n i u w r o k u 1962 p o p r a w e k K e f a u v e r a . T a k i e u r z ę d y , j a k K o m i s j a ds. Bezpiecznych P r o d u k t ó w K o n s u m p ­ cyjnych, K r a j o w a A d m i n i s t r a c j a ds. Bezpieczeństwa R u c h u D r o g o ­ w e g o , Agencja O c h r o n y Ś r o d o w i s k a reprezentują t y p agencji regula­ cyjnych istniejących s t o s u n k o w o n i e d a w n o . Agencje t e g o r o d z a j u przecinają o b s z a r y d z i a ł a n i a r ó ż n y c h dziedzin g o s p o d a r k i i s t o s u n k o ­ wo niewiele zajmują się o c h r o n ą kieszeni k o n s u m e n t a . Ich p e ł n a a n a ­ liza d a l e k o w y k r a c z a p o z a r a m y tego s t u d i u m . O p i s z e m y j e d n a k k r ó t k o tendencje, j a k i e w nich występują, a k t ó r e są i d e n t y c z n e z ty­ m i , j a k i e m o ż n a z a o b s e r w o w a ć w I C C i F D A . W s k a ż e m y też n a i d e n t y c z n e c o w I C C i F D A p r o b l e m y , j a k i e stwarzają o n e n a przy­ szłość. J a k k o l w i e k d z i a ł a n i a interwencyjne w dziedzinie energii d o k o n y w a ­ ne są przez rząd federalny i w ł a d z e s t a n o w e od d a w n a , to ich liczba istotnie w z r o s ł a po n a ł o ż e n i u przez O P E C w r o k u 1973 e m b a r g a i n a ­ stępującej p o n i m c z t e r o k r o t n e j p o d w y ż c e cen r o p y . S k o r o - j a k b ę d z i e m y dalej d o w o d z i ć - nie m o ż e m y p o l e g a ć na interwencji r z ą d u , gdy idzie o o c h r o n ę n a s s a m y c h j a k o k o n s u m e n t ó w , powstaje p y t a n i e - na czym m o ż e m y polegać? J a k i e ś r o d k i w t y m celu w y k s z t a ł c a s a m rynek? J a k m o ż n a j e d o s k o n a l i ć ?

MIĘDZYSTANOWA KOMISJA H A N D L U P o z a k o ń c z e n i u wojny d o m o w e j r o z p o c z ę t o olbrzymią r o z b u d o w ę sieci kolejowej, czego s y m b o l e m stał się Z ł o t y H a k , wbity 10 m a j a 1869 r o k u w P r o m o n t o r y P o i n t w stanie U t a h , u p a m i ę t n i a j ą c y połą­ czenie szlaków kolejowych spółek U n i o n Pacific i C e n t r a l Pacific. P o ­ w s t a ł a w ten s p o s ó b pierwsza linia t r a n s k o n t y n e n t a l n a . W k r ó t c e d o ­ łączyły do niej trzy n a s t ę p n e . W r o k u 1865 p r z e d s i ę b i o r s t w a kolejowe o b s ł u g i w a ł y trasy o łącznej długości 35.000 mil, dziesięć lat później p r a w i e 75.000, a w r o k u 1885 p o n a d 125.000 mil. W r o k u 1890 istniało j u ż przeszło 1.000 t o w a r z y s t w kolejowych. Ich szlaki p r z e c i n a ł y kraj w z d ł u ż i wszerz, od w y b r z e ż a do wybrzeża, docierając do najodleglej­ szych z a k ą t k ó w . D ł u g o ś ć linii kolejowych była w S t a n a c h Z j e d n o c z o ­ nych większa niż w całej reszcie świata r a z e m wziętej.

Kto

chroni

konsumenta?

187

K o n k u r e n c j a była m o r d e r c z a . W efekcie o p ł a t y p a s a ż e r s k i e i t o w a ­ r o w e były niskie, c h y b a najniższe na świecie. Oczywiście kolejarze n a ­ rzekali n a „zarzynającą ich k o n k u r e n c j ę " . I l e k r o ć p o d c z a s kolejnych k r y z y s ó w g o s p o d a r k a z a c z y n a ł a się chwiać, n i e k t ó r e p r z e d s i ę b i o r s t w a kolejowe b a n k r u t o w a ł y , p r z e c h o d z i ł y d o i n n y c h r ą k lub p o p r o s t u p r z e s t a w a ł y istnieć. W r a z j e d n a k z nadejściem fazy ożywienia, w kolej­ nictwie n a s t ę p o w a ł a kolejna faza inwestycji. L u d z i e z b r a n ż y kolejowej tego o k r e s u starali się p o p r a w i ć swoją pozycję. Łączyli się, tworzyli p o o l e , u z g a d n i a l i k w o t y o p ł a t na p o z i o ­ m i e z a p e w n i a j ą c y m zyski i dzielili r y n k i . Ku ich ciągłej k o n s t e r n a c j i p o r o z u m i e n i a t e zawsze były z r y w a n e . D o p ó k i b o w i e m c z ł o n k o w i e p o o l u t r z y m a l i się u z g o d n i o n y c h o p ł a t , k a ż d y z j e g o c z ł o n k ó w m ó g ł s k o r z y s t a ć na ich o b n i ż e n i u , sprzątając w t e n s p o s ó b i n n y m sprzed n o s a część klienteli. N i k t oczywiście nie robił tego o t w a r c i e . S t o s o w a ­ n o r ó ż n e przebiegłe m e t o d y , a b y możliwie najdłużej u t r z y m a ć i n n y c h członków poolu w nieświadomości. Wyrosły stąd takie praktyki jak tajne r a b a t y dla s p e d y t o r ó w i d y s k r y m i n a c y j n e ceny p o m i ę d z y róż­ n y m i r e g i o n a m i l u b n a r ó ż n e t o w a r y . Prędzej j e d n a k czy później o b ­ n i ż k a cen w y c h o d z i ł a na j a w i p o o l się z a ł a m y w a ł . K o n k u r e n c j a była najostrzejsza między odległymi i gęsto z a l u d n i o ­ nymi p u n k t a m i , jak N o w y J o r k i Chicago. Spedytorzy i pasażerowie mieli t a m d o w y b o r u szereg linii, o b s ł u g i w a n y c h przez r ó ż n e t o w a r z y ­ stwa kolejowe, a t a k ż e k a n a ł y w o d n e , k t ó r y c h sieć j u ż wcześniej p o k r y ­ ła kraj. Z drugiej s t r o n y , na k r ó t s z y c h o d c i n k a c h , na p r z y k ł a d m i ę d z y H a r r i s b u r g i e m i P i t t s b u r g i e m , d z i a ł a ł o zwykle t y l k o j e d n o t o w a r z y ­ stwo. M i a ł o o n o pozycję p o d o b n ą d o m o n o p o l i s t y c z n e j i p o d d a n e b y ł o konkurencji jedynie ze strony innych środków transportu, jak kanały w o d n e lub rzeki. G d z i e t y l k o m o g ł o , w pełni oczywiście k o r z y s t a ł o ze swej m o n o p o l i s t y c z n e j pozycji, p o b i e r a j ą c możliwie najwyższe o p ł a t y . J e d n y m z r e z u l t a t ó w takiej sytuacji b y ł o t o , że s u m a o p ł a t za k r ó t ­ kie o d c i n k i na długiej trasie - l u b n a w e t za j e d e n t a k i o d c i n e k - była niekiedy wyższa o d o p ł a t y z a t ę s a m ą t r a s ę p o k o n y w a n ą o d r a z u . Oczywiście, n i k t nie n a r z e k a ł n a niskie ceny n a d ł u g i c h t r a s a c h . Skar­ ż o n o się n a t o m i a s t n a wyższe ceny n a k r ó t s z y c h o d c i n k a c h . P o d o b n i e nie skarżyli się ci s p e d y t o r z y , k t ó r z y d o s t a w a l i r a b a t y w tajnej wojnie cenowej. N a t o m i a s t ci, k t ó r y m się t o nie u d a ł o , g ł o ś n o n a r z e k a l i n a „dyskryminację cenową". W o w y m czasie t o w a r z y s t w a kolejowe były p r z e d s i ę b i o r s t w a m i m a ­ j ą c y m i d u ż e z n a c z e n i e . Bacznie o b s e r w o w a n e , wysoce k o n k u r e n c y j n e , p o w i ą z a n e z W a l l Street i f i n a n s a m i W s c h o d n i e g o W y b r z e ż a , były s t a ł y m ź r ó d ł e m opowieści o m a n i p u l a c j a c h finansowych i k a n c i a r -

188

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

s t w a c h r o z g r y w a n y c h n a górze. Stały się n a t u r a l n y m celem a t a k ó w , zwłaszcza f a r m e r ó w ze Ś r o d k o w e g o Z a c h o d u . P o w s t a ł y w l a t a c h sie­ d e m d z i e s i ą t y c h X I X wieku r u c h k ó ł e k rolniczych a t a k o w a ł ich „ p o z y ­ cję m o n o p o l i s t y c z n ą " . D o a t a k u przyłączyła się P a r t i a P a p i e r o w y c h D o l a r ó w ( G r e e n b a c k P a r t y ) , Sojusz F a r m e r ó w i i n n e organizacje, agi­ tujące (często z p o w o d z e n i e m ) za u s t a n o w i e n i e m rządowej k o n t r o l i n a d o p ł a t a m i p r z e w o z o w y m i i p r a k t y k a m i t o w a r z y s t w kolejowych. P a r t i a P o p u l i s t ó w , k t ó r a z d o b y ł a sławę dzięki W i l l i a m o w i J e n n i n g s o w i B r y a n o w i , wzywała nie t y l k o d o k o n t r o l i n a d n i m i , ale wręcz d o ich c a ł k o w i t e g o u p a ń s t w o w i e n i a i p r z e k a z a n i a k i e r o w n i c t w a n a d nimi w ręce r z ą d u . 3 Boje staczali r ó w n i e ż k a r y k a t u r z y ś c i , p r z e d s t a w i a j ą c t o w a r z y s t w a kolejowe j a k o o ś m i o r n i c e d u s z ą c e kraj i mające olbrzy­ mie wpływy polityczne - co zresztą b y ł o p r a w d ą . Kiedy k a m p a n i a ta przybrała już znaczne rozmiary, niektórzy co bardziej przewidujący ludzie z b r a n ż y kolejowej z o r i e n t o w a l i się, że m o ż n a ją o b r ó c i ć na w ł a s n ą korzyść, że m o ż n a w y k o r z y s t a ć r z ą d fe­ d e r a l n y d o n a r z u c e n i a stałych cen, d o p o d z i a ł u r y n k ó w i o c h r o n y p r z e d w ł a d z a m i s t a n o w y m i i l o k a l n y m i . Dołączyli więc do r e f o r m a t o ­ r ó w zabiegających o u s t a n o w i e n i e regulacji r z ą d o w e j . W y n i k i e m b y ł o u t w o r z e n i e w r o k u 1887 M i ę d z y s t a n o w e j Komisji H a n d l u ( I n t e r s t a t e Commerce Commision - ICC). Z a n i m komisja zaczęła w pełni d z i a ł a ć , u p ł y n ę ł o dziesięć lat. Przez ten czas r e f o r m a t o r z y rozpoczęli j u ż inną k r u c j a t ę . Koleje były w k o ń ­ cu t y l k o j e d n ą z wielu s p r a w , o k t ó r e się troszczyli. Osiągnęli tu j u ż swój cel i nie mieli specjalnego interesu, a b y r o b i ć coś więcej. Na I C C rzucali j e d y n i e o d czasu d o czasu o k i e m , a b y z o b a c z y ć c o się t a m dzieje. N a t o m i a s t dla ludzi z b r a n ż y kolejowej sytuacja była d i a m e t r a l ­ nie r ó ż n a . To był ich biznes, a więc i g ł ó w n y p r z e d m i o t ich t r o s k i . G o t o w i byli m u poświęcić dwadzieścia cztery g o d z i n y n a d o b ę . K t ó ż i n n y więc m i a ł większe k o m p e t e n c j e , a b y o b s a d z i ć I C C i ją p r o w a d z i ć ? W k r ó t c e też nauczyli się, j a k ją w y k o r z y s t y w a ć . Pierwszym szefem komisji był T h o m a s C o o l e y , p r a w n i k , reprezen­ tujący przez wiele lat t o w a r z y s t w a kolejowe. On i j e g o w s p ó ł p r a c o w ­ nicy zabiegali w K o n g r e s i e o większe k o m p e t e n c j e regulacyjne. Z o ­ stały i m o n e p r z y z n a n e . J u ż 6 lat p o u t w o r z e n i u I C C R i c h a r d J . O l n e y , p r o k u r a t o r g e n e r a l n y za p r e z y d e n t u r y C l e v e l a n d a , w liście do C h a r lesa E. P e r k i n s a , p o t e n t a t a kolejowego i prezesa t o w a r z y s t w a Burling­ t o n & Q u i n c y R a i l r o a d , stwierdził, że: Komisja, skoro jej funkcje zostały teraz ograniczone sądownie, jest lub może być bardzo użyteczna dla towarzystw kolejowych. Zadowala ona powszechne i głośne

Kto

chroni

konsumenta?

189

żądania o roztoczeniu rządowego nadzoru nad towarzystwami, a jednocześnie jest to kontrola prawie wyłącznie nominalna. Poza tym im dłużej będzie działać, tym bardziej skłonna będzie przyjmować punkt widzenia ludzi z branży kolejowej. W ten sposób staje się czymś w rodzaju buforu między firmami kolejowymi a opinią pub­ liczną, swego rodzaju rzecznikiem i obrońcą interesów tych firm wobec pochopnych i wrogo do nich nastawionych inicjatyw ustawodawczych (...). Sprawą rozsądku jest zatem nie niszczyć tej komisji, ale ją wykorzytać. 4 Komisja rozwiązała przede wszystkim problem krótkich i długich t r a s . N i e będzie c h y b a n i e s p o d z i a n k ą , ż e z r o b i ł a t o , p o d n o s z ą c głów­ nie stawki o p ł a t na t r a s a c h długich, t a k że z r ó w n a ł y się ze s t a w k a m i n a k r ó t k i c h o d c i n a k a c h . Wszyscy byli z a d o w o l e n i . P o z a k o n s u m e n ­ tami. W r a z z u p ł y w e m c z a s u k o m p e t e n c j e komisji rosły i zaczęła o n a s p r a w o w a ć c o r a z ściślejszą k o n t r o l ę n a d k a ż d y m a s p e k t e m kolejowe­ go biznesu. W d o d a t k u jej w ł a d z a przeszła z rąk przedstawicieli t o w a ­ rzystw kolejowych d o rosnącej b i u r o k r a c j i I C C . D l a t o w a r z y s t w nie s t a n o w i ł o t o j e d n a k z a g r o ż e n i a . Wielu b i u r o k r a t ó w w y w o d z i ł o się z b r a n ż y kolejowej, byli z nią związani p o p r z e z swą c o d z i e n n ą p r a ­ cę i w niej p o k ł a d a l i nadzieje na l u k r a t y w n e k a r i e r y w przyszłości. P r a w d z i w e z a g r o ż e n i e dla t o w a r z y s t w w y ł o n i ł o się d o p i e r o w l a t a c h d w u d z i e s t y c h , kiedy rolę d ł u g o d y s t a n s o w y c h p r z e w o ź n i k ó w zaczęły pełnić s a m o c h o d y ciężarowe. Sztucznie z a w y ż o n e przez I C C kolejowe stawki p r z e w o z o w e u m o ż l i w i a ł y z a w r o t n i e szybki rozwój f r a c h t ó w sa­ m o c h o d o w y c h . D z i e d z i n a ta nie była p o d d a n a żadnej regulacji i była wysoce k o n k u r e n c y j n a . K a ż d y z k a p i t a ł e m w y s t a r c z a j ą c y m n a z a k u p ciężarówki m ó g ł wejść d o tego interesu. P o d s t a w o w y a r g u m e n t prze­ c i w k o t o w a r z y s t w o m kolejowym, u ż y w a n y w k a m p a n i i o w p r o w a d z e ­ nie regulacji r z ą d o w e j , t e n m i a n o w i c i e , że są o n e m o n o p o l i s t a m i i m u ­ szą być n a d z o r o w a n e , a b y nie wyzyskiwały swych klientów, nie m i a ł żadnego zastosowania wobec przewoźników samochodowych. T r u d n o b y b y ł o zaiste znaleźć dziedzinę g o s p o d a r k i , k t ó r a bardziej spełniała kryteria tego, c o e k o n o m i ś c i nazywają k o n k u r e n c j ą „ d o s k o n a ł ą " . Nie powstrzymało to jednak towarzystw przed agitowaniem na rzecz r o z t o c z e n i a n a d d ł u g o d y s t a n s o w y m i p r z e w o z a m i s a m o c h o d o w y ­ mi n a d z o r u M i ę d z y m i a s t o w e j Komisji H a n d l u . W k o ń c u dopięli swe­ go. U s t a w a o t r a n s p o r c i e s a m o c h o d o w y m , z r o k u 1935, p r z y z n a ł a I C C władzę n a d przewoźnikami samochodowymi - aby chronić towa­ rzystwa kolejowe, nie k o n s u m e n t ó w . W konsekwencji h i s t o r i a kolejnictwa p o w t ó r z y ł a się w odniesieniu d o p r z e w o z ó w s a m o c h o d o w y c h . Uległy o n e kartelizacji, u s t a n o w i o n o sztywne stawki o p ł a t , p o d z i e l o n o trasy. W r a z z r o z w o j e m tej b r a n ż y ,

190

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

jej przedstawiciele z d o b y w a l i w komisji c o r a z większe wpływy i s t o p ­ n i o w o zaczęli w niej o b e j m o w a ć pozycję d o m i n u j ą c ą , zastępując w t y m przedstawicieli t o w a r z y s t w kolejowych. I C C stała się agencją w r ó w n y m s t o p n i u c h r o n i ą c ą interesy s a m o c h o d z i a r z y w o b e c f i r m k o ­ lejowych i k i e r o w c ó w nie p o d l e g ł y c h regulacji, co c h r o n i ą c ą interesy kolei w o b e c p r z e w o ź n i k ó w s a m o c h o d o w y c h . A p r z y t y m w s z y s t k i m s t a n o w i ł a p r z y k r y w k ę dla o c h r o n y i n t e r e s ó w jej własnej b i u r o k r a c j i . Aby działać j a k o przewoźnik międzystanowy, firma s a m o c h o d o w a m u s i mieć certyfikat w y d a w a n y przez I C C , stwierdzający jej p u b l i c z n ą u ż y t e c z n o ś ć i n i e z b ę d n o ś ć . Po w y d a n i u w r o k u 1935 u s t a w y o t r a n s ­ p o r c i e s a m o c h o d o w y m I C C zatwierdziła t y l k o o k o ł o 27.000 z pierw­ szej fali 89.000 p o d a ń o w y d a n i e t a k i c h certyfikatów. „ O d tego c z a s u (...) komisja b a r d z o niechętnie wydaje n o w e u p o w a ż n i e n i a , przyczy­ niające się do w z r o s t u k o n k u r e n c j i . Co więcej fuzje i u p a d k i istnieją­ cych s a m o c h o d o w y c h firm p r z e w o z o w y c h zmniejszyły ich o g ó l n ą licz­ bę z 25.000 w r o k u 1939 do 14.648 w r o k u 1974. W t y m s a m y m czasie t o n a ż p r z e w o z ó w m i ę d z y m i a s t o w y c h , p o d d a n y c h regulacji I C C , w z r ó s ł d w u d z i e s t o s i e d m i o k r o t n i e , z 25,5 m i l i o n ó w w r o k u 1938 do 698,1 m i l i o n ó w w r o k u 1 9 7 2 . " 5 Certyfikaty m o ż n a k u p o w a ć i sprzedawać. „Ich łączna wartość z n a c z n i e się p o d n i o s ł a w w y n i k u w z r o s t u r u c h u d r o g o w e g o , s p a d k u liczby firm o r a z faktu, że z a r ó w n o b i u r a ustalające stawki j a k i p r a k ­ tyki I C C zniechęcają d o p r o w a d z e n i a k o n k u r e n c j i p r z y p o m o c y sta­ w e k . " T h o m a s M o o r e szacuje łączną w a r t o ś ć certyfikatów n a 2-3 mi­ 6 liardy d o l a r ó w , c o jest m o ż l i w e wyłącznie dzięki p r z y z n a n i u przez r z ą d tej dziedzinie g o s p o d a r k i pozycji m o n o p o l i s t y c z n e j . S t a n o w i o n a o z a m o ż n o ś c i ludzi p o s i a d a j ą c y c h certyfikaty. D l a s p o ł e c z e ń s t w a j a k o całości jest j e d n a k m i a r ą strat p o n i e s i o n y c h w w y n i k u rządowej inter­ wencji, nie zaś m i a r ą z d o l n o ś c i p r o d u k c y j n y c h . Wszystkie o p r a c o w a ­ n i a wskazują, ż e eliminacja p r z e p i s ó w I C C d o t y c z ą c y c h p r z e w o z ó w samochodowych, radykalnie obniżyłaby koszty spedytorskie. Według s z a c u n k ó w M o o r e ' a - m o ż e i o trzy c z w a r t e . F i r m a s a m o c h o d o w a z O h i o , D a y t o n A i r F r e i g h t jest t u szczegól­ n y m p r z y k ł a d e m . P o s i a d a licencję I C C n a w y ł ą c z n o ś ć p r z e w o z ó w z D a y t o n d o D e t r o i t . A b y o b s ł u g i w a ć i n n e trasy, m u s i a ł a z a k u p i ć t o p r a w o od i n n y c h p o s i a d a c z y licencji I C C , włącznie z t a k i m , k t ó r y nie m i a ł ani jednej c i ę ż a r ó w k i . Płaci za t e n przywilej aż 100 tysięcy d o l a ­ r ó w rocznie. Właściciele firmy usiłują u z y s k a ć rozszerzenie ich licencji n a większą ilość t r a s , ale j a k n a razie bez p o w o d z e n i a . J a k stwierdził j e d e n z jej klientów, M a l c o l m R i c h a r d s : „ M ó w i ą c szczerze, nie w i e m dlaczego I C C siedzi z z a ł o ż o n y m i r ę k a m i i nic nie

Kto

chroni

konsumenta?

191

r o b i . O ile się d o b r z e orientuję, j u ż trzeci r a z p o p a r l i ś m y p o d a n i e D a y ­ t o n A i r F r e i g h t i j e g o załatwienie zaoszczędziłoby n a m pieniędzy, roz­ winęło w o l n ą p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć i zaoszczędziłoby krajowi energii. (...) W s z y s t k o t o o s t a t e c z n i e s p a d a n a b a r k i k o n s u m e n t a , k t ó r e m u przy­ chodzi za to płacić." J e d e n z właścicieli D a y t o n A i r F r e i g h t , T e d H a c k e r , d o d a j e : „ W e ­ d ł u g m o j e g o r o z e z n a n i a w h a n d l u m i ę d z y s t a n o w y m nie istnieje w o l n a p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć . I nie istnieje j u ż o n a w t y m kraju w ogóle. T r z e b a płacić za to cenę, i to wysoką. I nie t y l k o my m u s i m y ją płacić. Płaci ją przede wszystkim k o n s u m e n t . " K o m e n t a r z a tego nie m o ż n a j e d n a k b r a ć bez z a s t r z e ż e ń w świetle wypowiedzi i n n e g o właściciela f i r m y , H e r s c h e l a W i m m e r a : „ N i e dys­ p o n u j ę a r g u m e n t a m i w dyskusjach z tymi, k t ó r z y j u ż posiadają p o ­ zwolenie I C C . M ó w i ę im t y l k o , że jest to wielki k r a j , a od p o c z ą t k u I C C w r o k u 1936 t y l k o niewielu n o w y c h weszło do tej b r a n ż y . Ale oni nie pozwalają n o w y m wejść do i n t e r e s u i k o n k u r o w a ć z tymi, k t ó r z y są j u ż w ś r o d k u . " Sądzimy, że słowa te odzwierciedlają reakcję, na j a k ą wciąż n a p o ­ tykaliśmy w ś r ó d kolejarzy i s a m o c h o d z i a r z y . Są oni za p r z y z n a w a ­ n i e m i m certyfikatów l u b u c h y l e n i e m przez I C C w o b e c n i c h ogólnie o b o w i ą z u j ą c y c h z a s a d . S ą n a t o m i a s t p r z e c i w k o s a m e m u zniesieniu w y d a w a n i a certyfikatów i s y s t e m u regulacji r z ą d o w e j . Z p u n k t u wi­ d z e n i a ich w ł a s n y c h i n t e r e s ó w jest to w pełni z r o z u m i a ł e . Jeśli idzie o koleje, to o s t a t e c z n e k o n s e k w e n c j e interwencji r z ą d o w e j jeszcze się nie ujawniły. C o r a z sztywniejsze przepisy uniemożliwiają t o w a r z y s t w o m kolejowym skuteczną o d p o w i e d ź na pojawienie się sa­ m o c h o d ó w , a u t o b u s ó w i samolotów j a k o alternatywnych, dalekobież­ n y c h ś r o d k ó w k o m u n i k a c j i pasażerskiej. P o n o w n i e więc zwróciły się o n e d o r z ą d u , k t ó r y t y m r a z e m znacjoiializował kolejowy r u c h p a s a ­ żerski, t w o r z ą c firmę A m t r a k . I d e n t y c z n y p r o c e s n a s t ę p u j e w o d n i e ­ sieniu d o p r z e w o z ó w t o w a r o w y c h . G d y d o s z ł o d o d r a m a t y c z n e g o b a n k r u c t w a N e w J o r k C e n t r a l R a i l r o a d , z n a c z n a część kolejowej sieci t o w a r o w e j n a p ó ł n o c n y m w s c h o d z i e z o s t a ł a z n a c j o n a l i z o w a n a przez u t w o r z e n i e firmy o n a z w i e C o n r a i l . B a r d z o p o d o b n a p e r s p e k t y w a ry­ suje się dla reszty kolejnictwa. Z p r z e w o z a m i lotniczymi p o w t ó r z y ł a się ta s a m a h i s t o r i a co z k o ­ lejami i c i ę ż a r ó w k a m i . K i e d y w r o k u 1938 p o w s t a ł a R a d a L o t n i c t w a Cywilnego (Civil A e r o n a u t i c s B o a r d - C A B ) , objęła o n a n a d z o r e m dziewiętnaście k r a j o w y c h linii t o w a r o w y c h . Dzisiaj m a m y t y c h linii jeszcze m n i e j , m i m o o l b r z y m i e g o w z r o s t u r u c h u l o t n i c z e g o i s t o s u p o ­ d a ń o p r z y z n a n i e „ c e r t y f i k a t ó w publicznej użyteczności i n i e z b ę d n o -

192

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

ści". H i s t o r i a linii lotniczych r ó ż n i się j e d n a k p o w a ż n i e p o d j e d n y m względem. Z wielu p o w o d ó w - w t y m t a k ż e dzięki p o m y ś l n e j o b n i ż c e cen p r z e w o z ó w t r a n s a t l a n t y c k i c h , d o k o n a n e j przez p r z e d s i ę b i o r c z e g o , brytyjskiego właściciela ważnej linii m i ę d z y n a r o d o w e j - F r e d d i e g o Lak e r a o r a z dzięki o s o b o w o ś c i i z d o l n o ś c i o m byłego p r z e w o d n i c z ą c e g o C A B , Alfreda K a n n a - n a s t ą p i ł a o s t a t n i o z n a c z n a deregulacja o p ł a t lotniczych, z a r ó w n o a d m i n i s t r a c y j n a j a k i legislacyjna. Jest to pierw­ szy p o w a ż n y k r o k n a d r o d z e o d rządowej k o n t r o l i k u większej w o l n o ­ ści. D u ż y sukces tego przedsięwzięcia, wyrażający się w o b n i ż e n i u o p ł a t , a j e d n o c z e ś n i e zwiększeniu z a r o b k ó w linii lotniczych, p o b u d z i ł p o d o b n y r u c h deregulacji w t r a n s p o r c i e n a z i e m n y m . P o t ę ż n e j e d n a k siły, zwłaszcza w gałęzi p r z e w o z ó w c i ę ż a r o w y c h , organizują opozycję przeciw tej deregulacji i m o ż n a o niej na razie t y l k o n i e ś m i a ł o m a r z y ć . I r o n i c z n y m e c h e m o d b i ł a się o s t a t n i o w dziedzinie p r z e w o z ó w lot­ niczych s p r a w a k r ó t k i c h i d ł u g i c h d y s t a n s ó w . S p r z e c z n o ś ć była tu od­ w r o t n a aniżeli w kolejnictwie. O p ł a t y na k r ó t k i c h o d c i n k a c h były niż­ sze. C a ł e w y d a r z e n i e m i a ł o miejsce w Kalifornii, k t ó r a jest s t a n e m na tyle d u ż y m , aby u t r z y m y w a ć szereg t o w a r z y s t w lotniczych działają­ cych wyłącznie w o b r ę b i e s t a n u i nie p o d d a n y c h d l a t e g o k o n t r o l i C A B . K o n k u r e n c j a n a trasie S a n F r a n c i s c o - L o s Angeles s p o w o d o ­ w a ł a , że o p ł a t y p o b i e r a n e przez linie w e w n ą t r z s t a n o w e były z n a c z n i e niższe o d o p ł a t , j a k i e C A B p o z w a l a ł a p o b i e r a ć n a tej samej trasie liniom m i ę d z y s t a n o w y m .

Kto

chroni

konsumenta?

193

k ó w takiej koalicji ( n p . niskie ceny dla k o n s u m e n t ó w i wysokie dla p r o d u c e n t ó w ) p o k r y w a n e są p i ę k n ą r e t o r y k ą o „interesie o g ó ł u " , „ u czciwej k o n k u r e n c j i " itd. Koalicja osiąga sukces, p r z e p r o w a d z a j ą c w K o n g r e s i e (lub legislaturze stanowej) u c h w a l e n i e s t o s o w n e j ustawy. P r e a m b u ł a u s t a w y s t a n o w i szczytną, ale też czysto w e r b a l n ą d e k l a r a ­ cję i ciało u s t a w o d a w c z e przyznaje u r z ę d n i k o m p a ń s t w o w y m w ł a d z ę , k t ó r a jest i m p o t r z e b n a , „ a b y coś z r o b i l i " . Szlachetni r e f o r m a t o r z y przeżywają chwilę t r i u m f u , po czym kierują się do n a s t ę p n y c h s p r a w . D o p r a c y przystępują g r u p y interesów, k t ó r e w y k o n u j ą t o , c o jest n i e z b ę d n e , a b y w ł a d z a była u ż y t a z g o d n i e z ich i n t e r e s a m i . Z reguły osiągają sukces. R o d z i on z kolei swoje w ł a s n e p r o b l e m y , k t ó r e chce się rozwiązać jeszcze szerszym z a k r e s e m interwencji. W ł a s n e korzyści z a c z y n a o d n o s i ć b i u r o k r a c j a i w k o ń c u n a w e t inicjujące interwencję g r u p y i n t e r e s ó w przestają wynosić z niej p o ż y t e k . O s t a t e c z n i e , efekty s ą d o k ł a d n i e o d w r o t n e o d celów z a m i e r z o n y c h przez r e f o r m a t o r ó w . Najczęściej nie s t a n o w i ą też realizacji celów p a r t y k u l a r n y c h g r u p inte­ resów. J e d n a k cała d z i a ł a l n o ś ć jest j u ż t a k m o c n o z a k o t w i c z o n a i tyle i n t e r e s ó w jest w nią u w i k ł a n y c h , że u n i e w a ż n i e n i e p i e r w o t n e g o a k t u legislacyjnego nie daje się j u ż p r a w i e w y o b r a z i ć . Z a m i a s t t e g o , wzywa się d o p o m o c y r z ą d o w e u s t a w o d a w s t w o , a b y z a r a d z i ł o p r o b l e m o m z r o d z o n y m przez u s t a w o d a w s t w o wcześniejsze. N o w y cykl z a c z y n a się od początku.

Jest ironią, że skargę w tej sprawie p r z e d ł o ż y ł w r o k u 1971 w C A B R a l p h N a d e r , s a m o z w a ń c z y o b r o ń c a k o n s u m e n t ó w . T a k się przy t y m złożyło, że j e d e n z j e g o p o m o c n i k ó w o p u b l i k o w a ł z n a k o m i t ą analizę I C C , p o d k r e ś l a j ą c między i n n y m i , j a k o n a s a m a r o z w i ą z a ł a kwestię k r ó t k i c h i d ł u g i c h d y s t a n s ó w . N a d e r nie m ó g ł mieć z a t e m wątpliwości, j a k z o s t a n i e r o z w i ą z a n a ta s p r a w a w p r z y p a d k u linii lotniczych. J a k k a ż d y b a d a c z p r o b l e m u regulacji m ó g ł przewidzieć p o s t a n o w i e n i e C A B , p o d t r z y m a n e n a s t ę p n i e przez Sąd Najwyższy, n a k a z u j ą c e lot­ niczym k o m p a n i o m w e w n ą t r z s t a n o w y m p o d n i e ś ć o p ł a t y d o p o z i o m u d o z w o l o n e g o przez C A B ( w odniesieniu d o linii m i ę d z y s t a n o w y c h ) . N a szczęście p o s t a n o w i e n i e t o z a w i e s z o n o z p o w o d u p e w n y c h p r a ­ w n y c h zawiłości i m o ż e się o n o o k a z a ć p o z b a w i o n e z n a c z e n i a z uwagi n a p r o c e s deregulacji o p ł a t lotniczych.

W historii I C C w i d a ć w y r a ź n i e wszystkie w y m i e n i o n e wyżej fazy ewolucji - od dziwnej koalicji o d p o w i e d z i a l n e j za jej p o w s t a n i e aż po p o c z ą t e k d r u g i e g o cyklu, czyli u t w o r z e n i e f i r m y A m t r a k . J e d y n y m u s p r a w i e d l i w i e n i e m jej istnienia jest t o , że jest o n a w d u ż y m s t o p n i u u w o l n i o n a s p o d k o n t r o l i I C C . M o ż e z a t e m r o b i ć t o , n a c o I C C nie zezwoli i n d y w i d u a l n y m t o w a r z y s t w o m k o l e j o w y m . Oczywiście, ofic­ jalnie celem A m t r a k u jest u s p r a w n i e n i e kolejowej k o m u n i k a c j i pasa­ żerskiej. F i r m ę tę popierają t o w a r z y s t w a kolejowe, p o n i e w a ż dzięki niej m o ż l i w a będzie likwidacja wielu z istniejących d o t ą d u s ł u g pasaże­ rskich. Z n a k o m i t a i p r z y n o s z ą c a zyski w l a t a c h trzydziestych o b s ł u g a p a s a ż e r s k a , w w y n i k u k o n k u r e n c j i ze s t r o n y s a m o l o t ó w i p r y w a t n y c h s a m o c h o d ó w , uległa, j a k w i a d o m o , p o g o r s z e n i u i p r z e s t a ł a d a w a ć zy­ ski. J e d n a k ż e I C C nie p o z w o l i ł a b y t o w a r z y s t w o m k o l e j o w y m n a jej obcięcie. A m t r a k n a t o m i a s t p o z w a l a i subsydiuje t o , co p o z o s t a j e .

I C C s t a n o w i ilustrację tego, c o n a z w a ć m o ż n a historią n a t u r a l n ą rządowej interwencji. Istnienie p r a w d z i w e g o l u b u r o j o n e g o zła p r o w a ­ dzi do ż ą d a n i a , a b y coś z n i m z r o b i ć . T w o r z y się p o l i t y c z n a koalicja szczerych i szlachetnych r e f o r m a t o r ó w o r a z r ó w n i e szczerze z a i n t e r e ­ s o w a n y c h sprawą g r u p interesów. N i e dające się p o g o d z i ć cele czlon-

G d y b y nigdy nie u t w o r z o n o Stany Zjednoczone miałyby o portowy. Kolejnictwo byłoby szerszemu s t o s o w a n i u p o s t ę p u cyjnych i w w y n i k u szybszego

I C C i p o z w o l o n o d z i a ł a ć siłom r y n k u , wiele lepszy niż o b e c n i e system t r a n s ­ c h u d s z e , ale bardziej efektywne dzięki technicznego w w a r u n k a c h konkuren­ d o s t o s o w y w a n i a t r a s do zmieniających

194

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

się p o t r z e b r u c h u . Koleje p a s a ż e r s k i e m o g ł y b y o b s ł u g i w a ć mniej sku­ pisk, ale w a r u n k i i sprzęt byłyby z n a c z n i e lepsze niż dziś, a usługi szybsze i bardziej k o m f o r t o w e . Byłoby też więcej s a m o c h o d o w y c h firm p r z e w o z o w y c h , c h o ć mniej m o ż e s a m y c h ciężarówek, a to z p o w o d u większej efektywności ich w y k o r z y s t y w a n i a i mniejszych s t r a t , j a k i e p o w o d u j ą t e r a z p u s t e prze­ w o z y p o w r o t n e i o k r ę ż n e trasy w y m u s z a n e p r z e p i s a m i I C C . K o s z t y byłyby niższe, a usługi lepsze. Czytelnik, k t ó r y do p r z e w o z u swego d o b y t k u m i a ł okazję k o r z y s t a ć z u s ł u g firmy posiadającej licencję I C C , bez t r u d n o ś c i p o t w i e r d z i tę o c e n ę . P o d e j r z e w a m y , że jest to p r a w d ą r ó w n i e ż w odniesieniu do p r z e w o ź n i k ó w k o m e r c y j n y c h , c h o ć nie opie­ r a m y tego na osobistym doświadczeniu. C a ł y p r z e m y s ł t r a n s p o r t o w y m ó g ł b y w y g l ą d a ć z u p e ł n i e inaczej. M o ż n a b y p r a w d o p o d o b n i e z n a c z n i e szerzej s t o s o w a ć p o ł ą c z o n e m e ­ t o d y t r a n s p o r t u . J e d n ą z niewielu w o s t a t n i c h l a t a c h p r y w a t n y c h i p r z y n o s z ą c y c h zysk dziedzin kolejnictwa były p r z e w o z y ludzi w r a z z ich a u t a m i w j e d n y m p o c i ą g u . T a m e t o d a w o ż e n i a s a m o c h o d ó w „ n a b a r a n a " m o g ł a niewątpliwie r o z w i n ą ć się j u ż z n a c z n i e wcześniej. M o g ­ ł o b y też w y ł o n i ć się wiele i n n y c h k o m b i n a c j i . P o w a ż n y m a r g u m e n t e m z a u m o ż l i w i e n i e m d z i a ł a n i a siłom r y n k u jest s a m a t r u d n o ś ć w y o b r a ż e n i a sobie r e z u l t a t u tych d z i a ł a ń . M o ż n a b y ć j e d y n i e p e w n y m t e g o , ż e nie p r z e t r w a ł y b y ż a d n e usługi, k t ó r y c h klienci nie ceniliby wystarczająco w y s o k o , a b y za nie płacić tyle, by ś w i a d c z ą c y m j e p r z y n o s i ł o t o lepszy d o c h ó d aniżeli inne a l t e r n a t y w n e d z i a ł a n i a . A n i u ż y t k o w n i c y , ani p r o d u c e n c i nie sięgnęliby d o swoich kieszeni, by u t r z y m y w a ć p r z y życiu usługi nie spełniające t e g o wa­ runku.

ADMINISTRACJA DO SPRAW ŻYWNOŚCI I LEKARSTW W przeciwieństwie d o I C C , d r u g a w a ż n a d z i e d z i n a rządowej inter­ wencji na p o l u o c h r o n y k o n s u m e n t a - u s t a w a o żywności i lekar­ stwach, z r o k u 1906 - nie z r o d z i ł a się z p r o t e s t ó w przeciw w y s o k i m c e n o m , lecz z t r o s k i o czystość żywności. Był to o k r e s d e m a s k a t o r s ­ kiego i z a a n g a ż o w a n e g o d z i e n n i k a r s t w a . A b y z b a d a ć w a r u n k i panują­ ce w rzeźniach, socjalistyczny d z i e n n i k wysłał do C h i c a g o U p t o n a Sin­ claira. W y n i k i e m była jego s ł y n n a powieść Grzęzawisko, n a p i s a n a w celu w z b u d z e n i a s y m p a t i i dla r o b o t n i k ó w , ale k t ó r a o wiele bardziej przyczyniła się d o wzniecenia o b u r z e n i a n a złe w a r u n k i s a n i t a r n e przy

Kto

chroni

konsumenta?

195

p r o d u k c j i mięsa. J a k p o w i e d z i a ł w ó w c z a s Sinclair: „ C e l o w a ł e m w ser­ ce opinii publicznej, a przez p r z y p a d e k u d e r z y ł e m ją w ż o ł ą d e k . " D ł u g o jeszcze z a n i m powieść Grzęzawisko ujawniła i s k r y s t a l i z o w a ł a s e n t y m e n t y prolegislacyjne, t a k i e organizacje, j a k K o b i e c y Chrześci­ j a ń s k i Związek Trzeźwości i N a r o d o w e T o w a r z y s t w o Trzeźwości u t w o r z y ł y N a r o d o w y K o n g r e s Czystej Ż y w n o ś c i i L e k a r s t w (1898) w celu a g i t o w a n i a za u s t a w o d a w s t w e m eliminującym r ó ż n e g o r o d z a j u „ c u d o w n e " lekarstwa owych czasów - ostro doprawiane alkoholem, co umożliwiało jego nabywanie i konsumpcję p o d pozorem brania lekarstw. F a k t ten t ł u m a c z y zresztą z a a n g a ż o w a n i e się w tę s p r a w ę g r u p n a rzecz trzeźwości. R ó w n i e ż i tutaj d o r e f o r m a t o r ó w dołączyły g r u p y i n t e r e s ó w . P r o d u ­ cenci mięsa „ b a r d z o s z y b k o pojęli, że nie o p ł a c a się t r u ć klientów, zwłaszcza n a r y n k u k o n k u r e n c y j n y m , n a k t ó r y m k o n s u m e n t m o ż e pójść, gdzie c h c e " . Szczególnie n i e p o k o i ł y ich restrykcje n a ł o ż o n e n a i m p o r t mięsa z U S A przez p a ń s t w a europejskie, k t ó r e p o s ł u g i w a ł y się z a r z u t e m , j a k o b y a m e r y k a ń s k i e m i ę s o b y ł o c h o r e . Z o c h o t ą więc k o ­ rzystali ze s p o s o b n o ś c i , a b y płacić za inspekcję i u z y s k a ć r z ą d o w y certyfikat stwierdzający, że ich m i ę s o jest w o l n e od wszelkich c h o r ó b . 7 I n n ą g r u p ą interesu, k t ó r a o d e g r a ł a rolę p r z y p o w s t a w a n i u o m a w i a ­ n e g o u s t a w o d a w s t w a byli, r e p r e z e n t o w a n i p o p r z e z swoje stowarzysze­ nia, f a r m a c e u c i i lekarze. M o t y w y ich z a a n g a ż o w a n i a były bardziej s k o m p l i k o w a n e i mniej j e d n o z n a c z n e e k o n o m i c z n i e niż u p r o d u c e n ­ t ó w mięsa czy t o w a r z y s t w kolejowych w p r z y p a d k u z a k ł a d a n i a I C C . Interes e k o n o m i c z n y był tu j a s n y : specyfiki i „ c u d o w n e l e k a r s t w a " s p r z e d a w a n e k o n s u m e n t o w i b e z p o ś r e d n i o przez d o m o k r ą ż n y c h sprze­ dawców lub jakimś innym sposobem, konkurowały z usługami, jakie sami świadczyli. P o z a t y m j e d n a k byli oni z a i n t e r e s o w a n i d o s t ę p n y m i n a r y n k u l e k a r s t w a m i t a k ż e z z a w o d o w e g o p u n k t u widzenia. O b a w i a l i się p o w a ż n i e niebezpieczeństw, j a k i e m o g ą w y n i k n ą ć dla o g ó ł u z bez­ u ż y t e c z n y c h specyfików, obiecujących c u d o w n e u z d r o w i e n i e ze wszys­ tkiego, od r a k a po t r ą d . Zbiegła się więc tu o b y w a t e l s k a p o s t a w a i in­ teres p a r t y k u l a r n y . U s t a w a z r o k u 1906 o g r a n i c z a ł a się głównie do inspekcji żywności i o k r e ś l a n i a specyfików. Bardziej przez p r z y p a d e k niż z r o z m y s ł u m o g ­ ła t a k ż e p o d d a w a ć k o n t r o l i w y p i s y w a n e recepty, lecz m o ż l i w o ś ć tę w y k o r z y s t y w a ł a d o p i e r o w z n a c z n i e późniejszym okresie. W ł a d z a re­ gulacyjna, z k t ó r e j w y ł o n i ł a się istniejąca dzisiaj A d m i n i s t r a c j a ds. Ży­ wności i L e k a r s t w ( F D A ) , s p o c z y w a ł a w r ę k a c h D e p a r t a m e n t u R o l n i ­ c t w a . M n i e j więcej do p i ę t n a s t u lat wstecz ż a d n a z o b u tych instytucji nie m i a ł a większego w p ł y w u n a p r z e m y s ł f a r m a c e u t y c z n y . 14 — W o l n y wybór

196

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Do chwili pojawienia się w r o k u 1937 s u l f a m i d ó w o d k r y t o niewie­ le n o w y c h i w a ż n y c h lekarstw. P o t e m n a s t ą p i ł a k a t a s t r o f a z eliksi­ r e m s u l f a m i d o w y m , kiedy to pewien a p t e k a r z podjął się u d o s t ę p n i e ­ nia tego specyfiku p a c j e n t o m nie m o g ą c y m b r a ć pigułek. P o ł ą c z e n i e u ż y t e g o przezeń r o z p u s z c z a l n i k a i s u l f a m i d u o k a z a ł o się śmiertelne. W w y n i k u tej tragedii „ z m a r ł o sto osiem o s ó b - stu siedmiu pacjen­ t ó w , k t ó r z y zażyli eliksiru i ów a p t e k a r z , k t ó r y p o p e ł n i ł s a m o b ó j ­ s t w o . " 8 „ W y t w ó r c y p o z n a l i w ó w c z a s n a własnej skórze, j a k i m i stra­ t a m i grozi h a n d e l t a k i m i l e k a m i i w p r o w a d z i l i k o n t r o l ę l e k a r s t w p r z e d w y p u s z c z e n i e m ich n a rynek, a b y u n i k n ą ć p o w t ó r n e j trage­ d i i . " 9 Z o r i e n t o w a l i się t a k ż e , j a k c e n n a m o ż e się dla nich o k a z a ć o c h r o n a r z ą d o w a . W y n i k i e m była u s t a w a o żywności, l e k a r s t w a c h i k o s m e t y k a c h , z r o k u 1938, k t ó r a rozciągnęła n a d z ó r w ł a d z na re­ k l a m ę i n a z w y leków o r a z n a k a z y w a ł a A d m i n i s t r a c j i ds. Ż y w n o ś c i i L e k a r s t w ( F D A ) p o t w i e r d z a n i e b e z p i e c z e ń s t w a wszystkich n o w y c h lekarstw, z a n i m b ę d ą o n e m o g ł y być s p r z e d a w a n e w h a n d l u o g ó l n o ­ k r a j o w y m . Z a t w i e r d z e n i e o r a z j e g o cofnięcie m u s i a ł o n a s t ę p o w a ć w okresie 180 d n i . M i ł y o k r e s s y m b i o z y między p r z e m y s ł e m f a r m a c e u t y c z n y m a F D A t r w a ł aż do chwili kolejnej tragedii, t y m r a z e m z t h a l i d o m i d e m , w la­ t a c h 1961-62. F D A , n a p o d s t a w i e p r z e p i s ó w u s t a w y z r o k u 1938, nie d o p u ś c i ł a t h a l i d o m i d u n a r y n e k a m e r y k a ń s k i , ale p e w n e j e g o o g r a n i ­ c z o n e ilości r o z p r o w a d z o n o m i ę d z y lekarzy dla celów e k s p e r y m e n t a l ­ n y c h . T a o g r a n i c z o n a d y s t r y b u c j a z a k o ń c z y ł a się, gdy u j a w n i o n o ra­ p o r t y o z d e f o r m o w a n y c h dzieciach, u r o d z o n y c h w E u r o p i e przez k o ­ biety zażywające p o d c z a s ciąży t h a l i d o m i d u . W r z a w a , j a k a p o t e m n a s t ą p i ł a , w p ł y n ę ł a n a p o p r a w k i w p r o w a d z o n e w r o k u 1962 d o o b o ­ wiązującego p r a w o d a w s t w a . P o p r a w k i t e z a i n i c j o w a ł o podjęte r o k wcześniej śledztwo s e n a t o r a K e f a u v e r a w sprawie p r z e m y s ł u f a r m a ­ c e u t y c z n e g o . T r a g e d i a z m i e n i ł a j e d n a k d r a s t y c z n i e wydźwięk tych p o ­ prawek. Kefauvera interesował przede wszystkim zarzut, że lekarstwa o wątpliwej w a r t o ś c i sprzedaje się po zbyt w y s o k i c h c e n a c h , co b y ł o t y p o w y m o s k a r ż e n i e m o wyzyskiwanie k o n s u m e n t a przez m o n o p o l i s ­ tyczne p r z e d s i ę b i o r s t w a . N a t o m i a s t u c h w a l o n a wersja p o p r a w e k bar­ dziej d o t y c z y ł a j a k o ś c i niż cen. „ D o u s t a w o d a w s t w a z r o k u 1938 p o ­ p r a w k i d o d a ł y w y m ó g g w a r a n t o w a n i a skuteczności i b e z p i e c z e ń s t w a o r a z u s u n ę ł y przepis o czasie, w j a k i m F D A m u s i a ł a d o t ą d w y d a w a ć p o s t a n o w i e n i a o użyteczności n o w e g o leku. Ż a d n e n o w e l e k a r s t w o nie m o ż e b y ć t e r a z w p r o w a d z o n e n a rynek, d o p ó k i F D A nie stwierdzi, ż e istnieją wystarczające d o w o d y , by u z n a ć je nie t y l k o za bezpieczne, j a k w y m a g a ł y tego przepisy z r o k u 1938, ale t a k ż e za s k u t e c z n e . " 1 0

Kto

chroni

konsumenta?

197

P o p r a w k i z r o k u 1962 zbiegły się z serią w y d a r z e ń , k t ó r e w y w o ł a ł y eksplozję r z ą d o w y c h interwencji i z m i a n ę ich k i e r u n k u . Do w y d a r z e ń tych n a l e ż a ł a t r a g e d i a t h a l i d o m i d u , książka Cicha wiosna R a c h e l C a r s o n , k t ó r a zainicjowała r u c h o c h r o n y ś r o d o w i s k a i k o n t r o w e r s j a w o k ó ł N a d e r o w s k i e g o Niebezpiecznego przy każdej szybkości. F D A uczestniczyła w o w y m procesie p r z e m i a n y i stała się o wiele aktywniej­ sza niż kiedykolwiek w przeszłości. Z a k a z s p r z e d a ż y c y k l a m a t ó w i g r o ź b a z a k a z u s p r z e d a ż y s a c h a r y n y przyciągnęły najbardziej u w a g ę opinii publicznej, ale nie były to bynajmniej najważniejsze akcje F D A . N i e s p o s ó b się nie zgodzić z celami akcji legislacyjnej, k t ó r e j kul­ minację s t a n o w i ł y p o p r a w k i z r o k u 1962. Jest oczywiście p o ż ą d a n e , a b y o g ó ł c h r o n i o n y był p r z e d niebezpiecznymi i b e z u ż y t e c z n y m i le­ k a m i . Ale jest r ó w n i e ż p o ż ą d a n e , a b y p o b u d z a ć o d k r y c i a n o w y c h le­ k a r s t w i a b y te n o w e l e k a r s t w a były d o s t ę p n e dla p o t r z e b u j ą c y c h t a k szybko, j a k to jest t y l k o możliwe. J a k to się często dzieje, j e d e n słuszny cel kłóci się z i n n y m i słusznymi celami. Bezpieczeństwo i o s t r o ż n o ś ć z jednej s t r o n y m o g ą znaczyć śmierć z drugiej. P o d s t a w o w e p y t a n i e b r z m i , czy regulacja F D A skutecznie godziła te cele i czy nie b y ł o i n n y c h , lepszych s p o s o b ó w . P r o b l e m ten b a d a n o j u ż b a r d z o szczegółowo i n a g r o m a d z o n o s p o r o d o w o d ó w n a t o , ż e regulacja F D A jest a n t y p r o d u k t y w n a , ż e p o w o d u j e więcej szkody, o p ó ź n i a j ą c p r o d u k c j ę i dystrybucję c e n n y c h leków niż p o ż y t k u , z a p o ­ biegając dystrybucji l e k a r s t w szkodliwych i n i e s k u t e c z n y c h . E f e k t e m jest d r a m a t y c z n y s p a d e k t e m p a o d k r y ć n o w y c h leków; licz­ b a „ n o w y c h j e d n o s t e k c h e m i c z n y c h " w p r o w a d z a n y c h c o r o c z n i e spad­ ła od r o k u 1962 o 50 p r o c e n t . R ó w n i e i s t o t n y jest fakt, że w y d ł u ż y ł się z n a c z n i e czas p o t r z e b n y na z a t w i e r d z e n i e leków; częściowo stąd wy­ n i k a w i e l o k r o t n i e wyższy k o s z t ich o p r a c o w a n i a . W e d ł u g s z a c u n k u dla lat pięćdziesiątych i p o c z ą t k u sześćdziesiątych o p r a c o w a n i e i wprowadzenie na rynek nowego lekarstwa trwało o k o ł o dwudziestu pięciu miesięcy i k o s z t o w a ł o mniej więcej p ó ł m i l i o n a d o l a r ó w . U w z g l ę d n i a j ą c inflację, koszty te w z r o s ł y b y od tej p o r y do nieco p o ­ n a d 1 m i l i o n a . T y m c z a s e m w r o k u 1978 „ w p r o w a d z e n i e na r y n e k n o w e g o l e k a r s t w a kosztuje 54 m i l i o n y i z a b i e r a o k o ł o o ś m i u l a t " . Jest to c z t e r o k r o t n e w y d ł u ż e n i e w czasie i s t o k r o t n y w z r o s t k o s z t ó w w o b e c 11 zaledwie p o d w o j e n i a się w t y m okresie w s k a ź n i k a c e n . W rezultacie firmy f a r m a c e u t y c z n e w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h nie m o g ą j u ż sobie p o z w o l i ć n a o p r a c o w y w a n i e n o w y c h leków dla p a c j e n t ó w cierpiących n a r z a d k o s p o t y k a n e c h o r o b y . U S A , k t ó r e d ł u g o p r z e w o d z i ł y w od­ kryciach w dziedzinie farmacji, s z y b k o więc spadają na dalsze pozycje. A co gorsza, nie m o ż e m y w pełni k o r z y s t a ć z o d k r y ć z a g r a n i c z n y c h ,

198

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

p o n i e w a ż F D A zwykle nie akceptuje z a g r a n i c z n y c h świadectw j a k o gwarancji efektywności. O s t a t e c z n y r e z u l t a t tego wszystkiego m o ż e być i d e n t y c z n y j a k w p r z y p a d k u kolejowego r u c h u p a s a ż e r s k i e g o - nacjonalizacja p r o c e s u o p r a c o w y w a n i a n o w y c h leków. Istniejące tzw. „ z a p ó ź n i e n i e f a r m a k o l o g i c z n e " odbija się w d o s t ę p ­ ności leków o d p o w i e d n i o na terenie S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h i i n n y c h krajów. D o k ł a d n e s t u d i u m d r a W i l l i a m a W a r d e l l a z C e n t r u m B a d a ń n a d O d k r y c i a m i F a r m a c e u t y c z n y m i n a Uniwersytecie R o c h e s t e r d o ­ wodzi na p r z y k ł a d , że liczba lekarstw d o s t ę p n y c h w Wielkiej Brytanii, k t ó r e nie są d o s t ę p n e w U S A , jest o wiele większa niż w p r z y p a d k u lekarstw d o s t ę p n y c h w U S A a n i e d o s t ę p n y c h w Anglii. Te zaś, k t ó r e są d o s t ę p n e w o b u krajach, p o j a w i a ł y się zwykle wcześniej w Anglii. Dr W a r d e l l w r o k u 1978 stwierdził: Jeśli zbadamy od strony znaczenia terapeutycznego te lekarstwa, które nie po­ jawiły się w USA, ale które są dostępne gdzie indziej w świecie, na przykład w Wie­ lkiej Brytanii, możemy się przekonać o wielu przypadkach, kiedy traci na tym pacjent. Istnieje przykładowo jedno lub dwa lekarstwa zwane Beta blokującymi, które, jak się obecnie okazuje, mogą zapobiec śmierci po ataku serca. Nazywamy to wtórną ochroną przed śmiercią w chorobie wieńcowej, po zawale mięśnia ser­ cowego. Gdyby były one dostępne, mogłyby uratować rokrocznie w USA dziesiątki tysięcy istnień ludzkich. W ciągu dziesięciu lat od wprowadzenia poprawek z roku 1962 nie został zatwierdzony żaden lek nadciśnieniowy, tzn. do regulowania ci­ śnienia krwi, podczas gdy w Wielkiej Brytanii zatwierdzono cały szereg tego rodzaju leków. W całej dziedzinie wieńcowo-naczyniowej zatwierdzono w okresie 5 lat (1967-72) tylko jeden lek. Można to wszystko powiązać ze znanymi problemami organizacyjnymi w FDA. (...) Implikacje, jakie niesie to wszystko dla pacjenta, polegają na tym, że decyzje terapeutyczne, które zwykle były w gestii jego i lekarza, są teraz w coraz większym stopniu podejmowane na szczeblu krajowym przez komitety ekspertów. Komitety oraz agencja FDA, dla której działają, przejawiają bardzo wyraźną skłonność do unikania ryzyka. Rodzi się z tego dążenie do dawania nam leków bardziej bezpiecznych zamiast skutecznych. Słyszałem niezwykle znaczącą wypowiedź na forum jednego z takich pomocniczych komitetów, w trakcie rozpatrywania pew­ nego leku. „Nie ma tylu pacjentów - mówiono tam - o tak ostrym przebiegu choroby, aby gwarantowało to sprzedaż tego lekarstwa do powszechnego użycia." Jest prawidłowe, że próbuje się zmniejszać toksyczność lekarstw dla całej popu­ lacji. Ale jeśli się zdarzy być tym „nielicznym pacjentem" i ma się przy tym ostry przebieg choroby lub chorobę rzadko spotykaną, to można wtedy mówić o pechu. Czy j e d n a k , wiedząc n a w e t o t y m wszystkim, nie m o ż n a o w y c h k o ­ sztów usprawiedliwić korzyściami wynikającymi z n i e d o p u s z c z e n i a na

Kto

chroni

konsumenta?

199

rynek leków stwarzających niebezpieczeństwo i z o c h r o n y p r z e d seria­ mi katastrof typu thalidomidowej? Najbardziej gruntowne badania e m p i r y c z n e n a ten t e m a t , p r z e p r o w a d z o n e przez S a m a P e l t z m a n a , prowadzą do wniosków absolutnie jednoznacznych: szkody znacznie przekraczają korzyści. Wyjaśnia on częściowo swą k o n k l u z j ę , zwraca­ j ą c u w a g ę , iż wydaje się, że „ s a n k c j e r y n k o w e p r z e d r o k i e m 1962 na s p r z e d a w c ó w n i e s k u t e c z n y c h leków były wystarczające i niewiele było do p o p r a w i e n i a w t y m względzie przez agencję t y p u r e g u l a c y j n e g o . " 1 2 W k o ń c u p r o d u c e n t o m t h a l i d o m i d u przyszło z a p ł a c i ć dziesiątki milio­ n ó w o d s z k o d o w a ń - wystarczająco silny bodziec, a b y u n i k a ć p o d o b ­ nych p r z y p a d k ó w . Błędy będą oczywiście się z d a r z a ł y - t r a g e d i a t h a ­ l i d o m i d u jest tu p r z y k ł a d e m - b ę d ą j e d n a k miały miejsce t a k ż e i w wa­ r u n k a c h o b o w i ą z y w a n i a regulacji r z ą d o w e j . F a k t y potwierdzają t o , c o m ó w i z d r o w y r o z s ą d e k . N i e jest p r z y p a d ­ kiem, ż e F D A , m i m o najlepszych chęci, oddziałuje zniechęcająco n a tworzenie i w p r o w a d z a n i e do h a n d l u n o w y c h i potencjalnie użytecz­ nych leków. P o s t a w m y się w sytuacji u r z ę d n i k a z F D A , m a j ą c e g o zatwierdzić n o w y specyfik l u b go nie zatwierdzić. M o ż e on w t y m m o m e n c i e p o ­ pełnić d w a zupełnie r ó ż n e błędy: 1. Z a t w i e r d z i ć lek, k t ó r y o k a ż e się mieć n i e p r z e w i d z i a n e s k u t k i u b o c z n e , k t ó r e s p o w o d u j ą śmierć l u b p o w a ż n e dolegliwości u sporej liczby o s ó b . 2. O d m ó w i ć z a t w i e r d z e n i a leku, k t ó r y m o ż e u r a t o w a ć wiele ludz­ kich istnień l u b ulżyć w wielkich cierpieniach i k t ó r e g o użycie nie p o ­ w o d u j e złych s k u t k ó w u b o c z n y c h . Jeżeli p o p e ł n i pierwszy z tych b ł ę d ó w - zatwierdzając t h a l i d o m i d - j e g o n a z w i s k o pojawi się na pierwszych s t r o n a c h wszystkich gazet. S p a d n i e n a ń h a ń b a i wstyd. Jeśli n a t o m i a s t p o p e ł n i d r u g i b ł ą d , k t ó ż się o n i m dowie? F i r m a f a r m a c e u t y c z n a p r o m u j ą c a n o w y lek, k t ó r a z o s t a n i e o d p r a w i o n a j a k o kolejny p r z y k ł a d chciwości b i z n e s m e n ó w bez serc o r a z kilku zrzędzących c h e m i k ó w i lekarzy, z a a n g a ż o w a n y c h w o p r a c o w a n i e i t e s t o w a n i e n o w e g o p r o d u k t u . Ludzie, k t ó r y c h życie m o g ł o b y być u r a t o w a n e nie będą p r o t e s t o w a ć . Ich r o d z i n y nie mają s p o s o b u , a b y się dowiedzieć, że ich u k o c h a n i stracili życie z p o w o d u „ostrożności" jakiegoś nieznanego urzędnika z F D A . W i d z ą c k o n t r a s t m i ę d z y z ł o r z e c z e n i a m i , j a k i e p o s y p a ł y się n a głowy europejskich firm sprzedających t h a l i d o m i d a sławą i o k l a s k a m i , j a k i e stały się u d z i a ł e m k o b i e t y , k t ó r a nie zatwierdziła t h a l i d o m i d u na ry­ n e k a m e r y k a ń s k i (dr F r a n c e s O . Kelsey, której J o h n F . K e n n e d y przy­ z n a ł złoty m e d a l z a W y b i t n ą Służbę P a ń s t w o w ą ) , czy m o ż n a mieć

200

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

wątpliwości, k t ó r e g o z b ł ę d ó w będzie się c h c i a ł o bardziej u n i k n ą ć ? Jeśli k t o k o l w i e k z n a s z n a l a z ł b y się w takiej sytuacji, to mając n a w e t najlepszą wolę, byłby raczej s k ł o n n y o d r z u c i ć l u b o d r o c z y ć zatwier­ dzenie wielu d o b r y c h leków, byle u n i k n ą ć c h o ć b y cienia szansy, że zatwierdzi lek, k t ó r e g o u j e m n e s k u t k i u b o c z n e byłyby w a r t e o p i s u w gazetach. T o n i e u n i k n i o n e n a s t a w i e n i e w z m a c n i a n e jest d o d a t k o w o reakcją przemysłu farmaceutycznego i prowadzi do nadmiernie zaostrzonych s t a n d a r d ó w . U z y s k a n i e z a t w i e r d z e n i a staje się c o r a z bardziej k o s z t o w ­ n e , c z a s o c h ł o n n e i r y z y k o w n e . B a d a n i a n a d n o w y m i l e k a m i stają się c o r a z mniej o p ł a c a l n e . K a ż d a firma m o ż e się więc mniej o b a w i a ć ba­ d a ń na t y m p o l u ze s t r o n y swych k o n k u r e n t ó w . Istnienie firm i istnie­ nie leków c h r o n i o n e jest p r z e d k o n k u r e n c j ą . Wejście do tej b r a n ż y nie w y g l ą d a zachęcająco. P r o w a d z o n e b a d a n i a b ę d ą się k o n c e n t r o w a ć n a o b s z a r a c h najmniej k o n t r o w e r s y j n y c h , czyli najmniej i n n o w a c y j n y c h z p u n k t u widzenia n o w y c h możliwości. K i e d y na ł a m a c h Newsweeka (8 stycznia 1973) z a s u g e r o w a l i ś m y , że z tych właśnie p o w o d ó w F D A p o w i n n a być z l i k w i d o w a n a , a r t y k u ł ten w y w o ł a ł listy ludzi z p r z e m y s ł u f a r m a c e u t y c z n e g o , k t ó r z y p r z e d s t a ­ wiając szereg fatalnych zjawisk, potwierdzili tezę, że F D A u n i e m o ż ­ liwia p o s t ę p w f a r m a k o l o g i i . Ale większość m ó w i ł a r ó w n i e ż mniej wię­ cej t a k : „ W o d r ó ż n i e n i u o d pańskiej opinii nie sądzę, a b y n a l e ż a ł o z l i k w i d o w a ć F D A . Sądzę n a t o m i a s t , ż e u p r a w n i e n i a j a k i e p o s i a d a p o ­ w i n n y być z m i e n i o n e w t a k i to a t a k i s p o s ó b " . O d p o w i e d z i ą na te głosy był kolejny a r t y k u ł z a t y t u ł o w a n y „Szcze­ kające k o t y " (19 l u t e g o 1973): Co byśmy sądzili o kimś - pisaliśmy w nim - kto by stwierdził: „Chciałbym mieć kota, pod warunkiem, że będzie szczekał"? A przecież dokładnie takim samym stwierdzeniem jest to, że popiera się FDA, pod warunkiem, że będzie się zacho­ wywała tak, jak uważamy to za pożądane. Prawa biologii, które określają zacho­ wanie kotów, są nie mniej sztywne od praw politycznych, które określają zacho­ wanie raz powołanych agencji rządowych. Sposób obecnego zachowania się FDA i negatywne tego konsekwencje nie są przypadkowe i nie są wynikiem łatwych do poprawienia ludzkich błędów. Są konsekwencją jej budowy w takim stopniu, jak miauczenie jest związane z budową kota. Przyrodnik wie, że jednostkom che­ micznym i biologicznym nie można wyznaczać dowolnych charakterystyk. Nie moż­ na żądać, by kot szczekał, a woda się paliła. Dlaczegóż więc przypuszczać, że w naukach społecznych sytuacja jest inna? Błąd polegający na m n i e m a n i u , że z a c h o w a n i e o r g a n i z m ó w społecz­ n y c h m o ż e być d o w o l n i e k s z t a ł t o w a n e , jest r o z p o w s z e c h n i o n y . Jest t o

Kto

chroni

konsumenta?

201

f u n d a m e n t a l n y b ł ą d większości t a k z w a n y c h r e f o r m a t o r ó w . T ł u m a c z y o n , c z e m u t a k często sądzą o n i , że w a d a leży w człowieku, a nie w „ s y s t e m i e " ; że s p o s o b e m r o z w i ą z a n i a p r o b l e m ó w jest „ w y r z u c i ć s z u b r a w c ó w " i p o w i e r z y ć s p r a w y l u d z i o m , k t ó r z y mają d o b r e inten­ cje. T ł u m a c z y o n r ó w n i e ż c z e m u ich reformy, r z e k o m o z r e a l i z o w a n e , t a k często schodzą n a m a n o w c e . S z k o d y w y w o ł a n e przez F D A nie wynikają z w a d ludzi, k t ó r z y t a m pracują - c h y b a że w a d ą jest być człowiekiem. Wielu z n i c h to z d o l n i i pełni poświęcenia u r z ę d n i c y publiczni. J e d n a k ż e naciski społeczne, polityczne i e k o n o m i c z n e w większym s t o p n i u d e t e r m i n u j ą z a c h o w a ­ nie ludzi r z e k o m o kierujących r z ą d o w ą agencją niż o n i sami deter­ minują jej z a c h o w a n i e . Istnieją bez w ą t p i e n i a wyjątki, ale są o n e rzad­ kie - p r a w i e t a k r z a d k i e j a k szczekające k o t y . N i e o z n a c z a t o , że s k u t e c z n a r e f o r m a jest n i e m o ż l i w a . Ale koniecz­ ne w t y m celu jest uwzględnienie politycznych p r a w r z ą d z ą c y c h za­ c h o w a n i e m agencji r z ą d o w y c h , a nie zwykłe w y m y ś l a n i e u r z ę d n i k o m za ich n i e s k u t e c z n o ś ć i m a r n o t r a w s t w o l u b k w e s t i o n o w a n i e ich m o t y ­ w ó w i n a l e g a n i e , by p o s t ę p o w a l i lepiej. Z a n i m p o p r a w k i K e f a u v e r a postawiły urzędników publicznych wobec nowych nacisków i bodź­ ców, F D A czyniła z n a c z n i e mniej s z k ó d niż obecnie.

KOMISJA DO SPRAW BEZPIECZNYCH PRODUKTÓW KONSUMPCYJNYCH K o m i s j a ds. Bezpiecznych P r o d u k t ó w K o n s u m p c y j n y c h ( C o n s u m e r P r o d u c t s Safety C o m m i s s i o n - C P S C ) jest p r z y k ł a d e m z m i a n , j a k i e zaszły w działalności regulacyjnej w ciągu ubiegłych mniej więcej dzie­ sięciu lat. Jej d z i a ł a l n o ś ć p r z e c i n a o b s z a r y wielu dziedzin g o s p o d a r k i . Zajmuje się głównie nie c e n a m i czy k o s z t a m i , lecz bezpieczeństwem. D y s p o n u j e d u ż ą d y s k r e c j o n a l n ą władzą i d z i a ł a na p o d s t a w i e t y l k o najogólniejszego m a n d a t u . P o w o ł a n a do życia 14 maja 1973 r o k u „jest szczególnie u p r a w n i o n a d o o c h r o n y o g ó ł u p r z e d n a d m i e r n y m ryzykiem o b r a ż e ń z e s t r o n y p r o ­ d u k t ó w k o n s u m p c y j n y c h , d o p o m o c y k o n s u m e n t o m w ocenie bezpie­ czeństwa tych p r o d u k t ó w , d o u s t a n o w i e n i a s t a n d a r d ó w p r o d u k t ó w k o n s u m p c y j n y c h , d o m i n i m a l i z o w a n i a kolizji p o m i ę d z y s t a n d a r d a m i u s t a n a w i a n y m i n a szczeblu f e d e r a l n y m , s t a n o w y m i l o k a l n y m , d o p r o ­ w a d z e n i a b a d a ń o r a z d o c h o d z e ń w kwestii p r z y c z y n o r a z z a p o b i e g a ­ nia p r z y p a d k o m śmierci, c h o r ó b i o b r a ż e ń z w i ą z a n y c h z t y m i p r o d u k ­ tami."13

202

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

W zakresie jej d z i a ł a n i a leży „ k a ż d y w y r ó b l u b j e g o s k ł a d o w e p r o ­ d u k o w a n e i r o z p r o w a d z a n e 1) w celu s p r z e d a ż y k o n s u m e n t o m (...) l u b 2 ) dla o s o b i s t e g o u ż y t k u , k o n s u m p c j i l u b rozrywki k o n s u m e n t a " z wyjątkiem „ t y t o n i u i w y r o b ó w t y t o n i o w y c h , p o j a z d ó w m o t o r o w y c h i ich w y p o s a ż e n i a , lekarstw, żywności, s a m o l o t ó w i ich części, n i e k t ó ­ rych łodzi i n i e k t ó r y c h i n n y c h a r t y k u ł ó w . " P r a w i e wszystkimi t y m i w y r o b a m i w y ł ą c z o n y m i s p o d jej gestii zajmują się i n n e agencje regu­ lacyjne, j a k B i u r o ds. A l k o h o l u , T y t o n i u i B r o n i P a l n e j , K r a j o w a Ad­ ministracja ds. Bezpieczeństwa R u c h u D r o g o w e g o , F D A , F e d e r a l n a Administracja Lotnictwa i Straż Ochrony Wybrzeża.14 C h o ć C P S C znajduje się w p o c z ą t k o w y m s t a d i u m swego rozwoju, stanie się p r a w d o p o d o b n i e w a ż n ą agencją, której d z i a ł a n i e będzie wy­ wierało d a l e k o idące s k u t k i n a k u p o w a n e przez n a s p r o d u k t y i usługi. P r z e p r o w a d z a o n a testy i u s t a n a w i a s t a n d a r d y , począwszy o d z a p a ł e k a ż p o rowery, o d dziecinnych p i s t o l e t ó w n a k a p i s z o n y p o o d b i o r n i k i telewizyjne, o d p o j e m n i k ó w n a śmieci p o l a m p k i c h o i n k o w e . Bezpieczne p r o d u k t y są oczywiście celem g o d n y m s z a c u n k u , ale p o ­ wstaje p y t a n i e , p r z y j a k i c h się to o d b y w a k o s z t a c h i na p o d s t a w i e jakich kryteriów. „ N a d m i e r n e r y z y k o " t r u d n o uznać za n a u k o w e określenie p o d d a j ą c e się obiektywnej specyfikacji. Ile decybeli h a ł a s u w y w o ł a n e g o s t r z a ł e m z k a p i s z o n u s t a n o w i „ n a d m i e r n e r y z y k o " dla s ł u c h u dziecka (lub d o r o s ł e g o ) ? O b r a z w y k w a l i f i k o w a n e g o i w y s o k o p ł a t n e g o „ e k s p e r t a " w n a u s z n i k a c h , ze strzelającym k a p i s z o n o w c e m w r ę k u , k t ó r y m a właśnie z a m i a r udzielić o d p o w i e d z i n a t o p y t a n i e , z wielką t r u d n o ś c i ą m ó g ł b y b y ć u z n a n y za d o b r ą r e k l a m ę , m o g ą c ą w z b u d z i ć zaufanie p o d a t n i k a , że j e g o p i e n i ą d z e są w y d a w a n e z sen­ sem. „Bezpieczniejszy" r o w e r m o ż e być wolniejszy, cięższy i d r o ż s z y o d mniej „ b e z p i e c z n e g o " . N a p o d s t a w i e j a k i c h k r y t e r i ó w b i u r o k r a c i z C P S C , u s t a n a w i a j ą c swoje s t a n d a r d y , decydują ile poświęcić z szyb­ kości r o w e r u , ile m u d o d a ć ciężaru i j a k i d o d a t k o w y koszt n a ł o ż y ć , a b y osiągnąć ileś t a m (ile?!) d o d a t k o w e g o bezpieczeństwa? C z y „ b e z ­ pieczniejsze" s t a n d a r d y dają więcej bezpieczeństwa? W k o ń c u i t a k większość w y p a d k ó w r o w e r o w y c h i i m p o d o b n y c h s p o w o d o w a n y c h jest ludzką n i e o s t r o ż n o ś c i ą i b ł ę d a m i . N a większość tych p y t a ń nie m o ż n a udzielić o b i e k t y w n y c h od­ p o w i e d z i . M i m o t o t r z e b a n a nie o d p o w i a d a ć w t r a k c i e o b m y ś l a n i a i u s t a n a w i a n i a s t a n d a r d ó w . O d p o w i e d z i odzwierciedlają więc częś­ c i o w o a r b i t r a l n e p r z e k o n a n i a z a a n g a ż o w a n y c h d o tych czynności u r z ę d n i k ó w p a ń s t w o w y c h , c z a s a m i opinię k o n s u m e n t ó w l u b orga­ nizacji k o n s u m e n c k i c h , k t ó r e s ą a k u r a t z a i n t e r e s o w a n e b a d a n y m p r o d u k t e m , ale w większości p r z y p a d k ó w odzwierciedlają o p i n i e sa-

Kto

chroni

konsumenta?

203

m y c h w y t w ó r c ó w . P r z e w a ż n i e t y l k o oni mają wystarczające k o m ­ petencje o r a z interes w t y m , aby w u c z o n y s p o s ó b s k o m e n t o w a ć z a p r o p o n o w a n e s t a n d a r d y . I w rzeczywistości f o r m u ł o w a n i e znacz­ nej ich części jest zwykle p r z e k a z y w a n e s t o w a r z y s z e n i o m h a n d l o ­ w y m . M o ż n a b y ć p e w n y m , że formułują o n e s t a n d a r d y z g o d n e z in­ t e r e s e m swych c z ł o n k ó w , pilnie b a c z ą c n a ich o c h r o n ę p r z e d k o n ­ kurencją, z a r ó w n o z e s t r o n y n o w y c h k r a j o w y c h p r o d u c e n t ó w , j a k i z a g r a n i c z n y c h . E f e k t e m jest w z m o c n i e n i e pozycji k o n k u r e n c y j n e j istniejących j u ż w y t w ó r c ó w k r a j o w y c h o r a z p o d r o ż e n i e i u t r u d n i a n i e procesu innowacyjnego, a także rozwoju nowych, udoskonalonych produktów. K i e d y p r o d u k t w c h o d z i na r y n e k w s p o s ó b zwyczajny, istnieje spo­ s o b n o ś ć e k s p e r y m e n t o w a n i a m e t o d ą p r ó b i b ł ę d ó w . Bez w ą t p i e n i a p r o d u k o w a n e są t a k ż e b u b l e , p o p e ł n i a n e błędy, ujawniają się nieprze­ w i d z i a n e w a d y . C h o ć n i e k t ó r e są p o w a ż n e , j a k w n i e d a w n y m p r z y p a d ­ k u o p o n y radialnej F i r e s t o n e 500, t o zwykle j e d n a k występują n a nie­ wielką skalę i m o g ą być s t o p n i o w o p o p r a w i a n e . K o n s u m e n c i m o g ą e k s p e r y m e n t o w a ć , decydując j a k i e cechy p r o d u k t ó w i m o d p o w i a d a j ą , a j a k i e nie. K i e d y n a scenę w k r a c z a rząd p o d postacią C P S C , sytuacja się od­ m i e n i a . Wiele decyzji m u s i b y ć p o d j ę t y c h , z a n i m jeszcze p r o d u k t zosta­ nie p o d d a n y r o z l e g ł e m u t e s t o w a n i u m e t o d ą p r ó b i b ł ę d ó w w w a r u n ­ k a c h rzeczywistych. S t a n d a r d y nie m o g ą b y ć p r z y s t o s o w a n e d o róż­ n y c h p o t r z e b i g u s t ó w . M u s z ą się s t o s o w a ć j e d n a k o w o d o wszystkich. K o n s u m e n t ó w w n i e u n i k n i o n y s p o s ó b p o z b a w i a się więc szansy ekspe­ r y m e n t o w a n i a z c a ł y m w a c h l a r z e m a l t e r n a t y w . Błędy wciąż j e d n a k b ę d ą p o p e ł n i a n e i kiedy wystąpią, p r a w i e na p e w n o b ę d ą p o w a ż n e . D w a p r z y k ł a d y z historii C P S C niech n a m zilustrują t e n p r o b l e m . W sierpniu 1973 r o k u , j u ż w trzy miesiące po r o z p o c z ę c i u p r a c y , agencja „ z a k a z a ł a p e w n y c h g a t u n k ó w p l a s t r ó w w a e r o z o l u j a k o stwa­ rzających b e z p o ś r e d n i e zagrożenie. Jej decyzja była głównie o p a r t a na w s t ę p n y c h b a d a n i a c h p e w n e g o n a u k o w c a , k t ó r y oświadczył, ż e m o g ą o n e p o w o d o w a ć w a d y u n o w o n a r o d z o n y c h dzieci. K i e d y bardziej szczegółowe b a d a n i a nie z d o ł a ł y p o t w i e r d z i ć tej wstępnej oceny, k o m i ­ sja w m a r c u 1974 r o k u z a k a z z n i o s ł a . " 1 5 To szybkie p r z y z n a n i e się do b ł ę d u jest b a r d z o c h w a l e b n e i zupełnie niezwykłe u r z ą d o w e j agencji. Ale nie z a p o b i e g ł o s z k o d o m . „ W y d a j e się, że przynajmniej dziewięć k o b i e t w ciąży, k t ó r e używały p l a s t r a w a e r o z o l u , spędziło p ł ó d na w i a d o m o ś ć o pierwotnej decyzji komisji. Z d e c y d o w a ł y się nie d o n o s i ć ciąży z o b a w y p r z e d u r o d z e n i e m dzieci z wadami."16

204

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

O wiele poważniejszą sprawą jest epizod związany z Tris. P o w o ł u j ą c komisję, u c z y n i o n o j ą o d p o w i e d z i a l n ą z a f u n k c j o n o w a n i e u s t a w y 0 m a t e r i a ł a c h ł a t w o p a l n y c h , datującej się jeszcze z r o k u 1953. U s t a w a ta m i a ł a na celu zmniejszenie ilości w y p a d k ó w śmiertelnych i o b r a ż e ń , w y w o ł a n y c h p r z y p a d k o w y m z a p a l e n i e m się w y r o b ó w , t k a n i n i t y m p o d o b n y c h m a t e r i a ł ó w . S t a n d a r d y n a n o c n ą bieliznę dziecięcą u s t a n o ­ w i o n e w r o k u 1971 przez p o p r z e d n i c z k ę C P S C , zostały przez tę o s t a t ­ nią z a o s t r z o n e w p o ł o w i e r o k u 1973. W o w y m czasie n a j t a ń s z y m spo­ s o b e m z a d o ś ć u c z y n i e n i a t y m s t a n d a r d o m było n a s ą c z a n i e odzieży Tris - c h e m i c z n y m ś r o d k i e m u t r u d n i a j ą c y m palenie. W k r ó t c e też o k o ­ ło 99 p r o c e n t n o c n e j bielizny dziecięcej, p r o d u k o w a n e j i s p r z e d a w a n e j w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , było i m p r e g n o w a n e p r z y p o m o c y t e g o ś r o d k a . N a s t ę p n i e zaś o d k r y t o , ż e Tris m a silne d z i a ł a n i e r a k o t w ó r c z e . 8 kwietnia 1977 r o k u komisja z a k a z a ł a u ż y w a n i a go do u b r a ń dziecię­ cych, n a k a z a ł a wycofanie z r y n k u odzieży n a s ą c z o n e j Tris i z w r a c a n i e jej przez k o n s u m e n t ó w . N i e t r z e b a c h y b a m ó w i ć , że w swym Rocznym Raporcie za r o k 1977 komisja p o c z y t a ł a sobie za zasługę n a p r a w i e n i e niebezpiecznej sytua­ cji, k t ó r a z r o d z i ł a się wyłącznie w s k u t e k jej wcześniejszych d z i a ł a ń 1 nie p r z y z n a ł a się do własnej roli w p o w s t a n i u całego p r o b l e m u . Jej p i e r w o t n e w y m a g a n i a wystawiły m i l i o n y dzieci n a g r o ź b ę z a c h o r o w a ­ nia n a r a k a . T e p i e r w o t n e w y m a g a n i a j a k i późniejszy z a k a z stosowa­ nia Tris obciążyły wielkimi k o s z t a m i p r o d u c e n t ó w n o c n e j bielizny dziecięcej, a w o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u - k o n s u m e n t ó w . Ci o s t a t n i zostali więc j a k gdyby „ o p o d a t k o w a n i " n a wstępie i n a k o n i e c . T e n p r z y k ł a d jest niezwykle pouczający, gdyż ilustruje r ó ż n i c ę mię­ d z y regulacją o zasięgu g l o b a l n y m a d z i a ł a n i e m r y n k u . G d y b y p o z w o ­ l o n o d z i a ł a ć t e m u o s t a t n i e m u , n i e k t ó r z y w y t w ó r c y bez w ą t p i e n i a uży­ waliby Tris, a b y h a s ł e m o g n i o o d p o r n o ś c i p r z e m ó w i ć d o w y o b r a ź n i n a b y w c ó w n o c n e j bielizny. Tris w p r o w a d z a n y b y był j e d n a k s t o p n i o ­ w o . D a ł o b y t o czas n a p o i n f o r m o w a n i e o o d k r y c i u j e g o r a k o t w ó r ­ czych własności i d o p r o w a d z i ł o do j e g o wycofania, z a n i m z o s t a ł b y użyty n a t a k m a s o w ą skalę.

ŚRODOWISKO R u c h o d n o w y ś r o d o w i s k a jest o d p o w i e d z i a l n y za j e d n ą z najszyb­ ciej rozwijających się dziedzin interwencji r z ą d u . Agencja O c h r o n y Ś r o d o w i s k a ( E n v i r o n m e n t a l P r o t e c t i o n Agency), z a ł o ż o n a w r o k u 1970 „ d l a o c h r o n y i p o p r a w y s t a n u ś r o d o w i s k a n a t u r a l n e g o " , w y p o -

Kto

chroni

konsumenta?

205

s a ż a n a jest w c o r a z większe p e ł n o m o c n i c t w a i w ł a d z ę . M i ę d z y r o k i e m 1970 a 1978 jej b u d ż e t wzrósł s i e d m i o k r o t n i e i wynosi obecnie przeszło 17 p ó ł m i l i a r d a d o l a r ó w . P e r s o n e l agencji liczy o k o ł o 7.000 o s ó b . Prze­ mysł o r a z w ł a d z e s t a n o w e i l o k a l n e p o n o s z ą koszty idące w dziesiątki m i l i a r d ó w d o l a r ó w , a b y z a d o ś ć u c z y n i ć s t a w i a n y m przez nią w y m o ­ g o m . M n i e j więcej od 10 do 25 p r o c e n t g l o b a l n y c h inwestycji k a p i t a ł o ­ wych n e t t o idzie na o c h r o n ę ś r o d o w i s k a . A nie obejmuje to jeszcze k o s z t ó w p o n o s z o n y c h dla spełnienia ż ą d a ń i n n y c h agencji występują­ cych na rzecz o c h r o n y ś r o d o w i s k a , a więc k o s z t ó w z w i ą z a n y c h z ogra­ niczeniem emisji spalin p o j a z d ó w silnikowych, k o s z t ó w p l a n o w a n i a s p o s o b u w y k o r z y s t a n i a g r u n t ó w , o c h r o n y dzikiej p r z y r o d y i m n ó s t w a i n n y c h d z i a ł a ń p o d e j m o w a n y c h przez w ł a d z e federalne, s t a n o w e i lo­ kalne. O c h r o n a ś r o d o w i s k a i u n i k a n i e n a d m i e r n e g o zanieczyszczenia są p o w a ż n y m i p r o b l e m a m i i rząd o d g r y w a tu i s t o t n ą rolę. K i e d y ł a t w o określić k o s z t y i korzyści j a k i e g o ś d z i a ł a n i a o r a z ludzi, k t ó r z y na n i m tracą l u b korzystają, r y n e k s t a n o w i najlepszą gwarancję, że z o s t a n ą p o d j ę t e t y l k o t a k i e d z i a ł a n i a , z k t ó r y c h wszyscy ich uczestnicy w y n i o ­ są więcej korzyści niż ponieśli k o s z t ó w . K i e d y j e d n a k nie m o ż n a pre­ cyzyjnie określić k o s z t ó w , korzyści o r a z w s k a z a ć ludzi n i m i objętych, m a m y do czynienia z o p i s a n y m w rozdziale 1 defektem r y n k u , rodzą­ cym skutki dla „osób trzecich" oraz skutki uboczne. W e ź m y p r o s t y p r z y k ł a d . Jeśli k t o ś zanieczyszcza rzekę w jej g ó r n y m biegu, d o k o n u j e faktycznie w y m i a n y d o b r e j w o d y na złą z l u d ź m i mie­ szkającymi w d o l e rzeki. Bez k ł o p o t ó w m o ż n a by określić w a r u n k i , na k t ó r y c h ci o s t a t n i zgodzą się d o k o n a ć takiej transakcji. P r o b l e m pole­ ga j e d n a k na t y m , że nie m o ż n a tej transakcji uczynić o b i e k t e m wy­ m i a n y , gdyż nie m o ż n a j e d n o z n a c z n i e p o w i ą z a ć z e sobą k o n k r e t n y c h o s ó b , z k t ó r y c h j e d n a w o d ę zanieczyszcza, a d r u g a a k u r a t tę właśnie w o d ę dostaje. P o n i e w a ż jest to niemożliwe, nie m o ż n a się od pierwszej z tych o s ó b d o m a g a ć , a b y u z y s k a ł a od drugiej zezwolenie na zanieczy­ szczanie. P r a g n ą c z r e k o m p e n s o w a ć t e n „ d e f e k t r y n k u " , g o t o w i jesteśmy pła­ cić za p o ś r e d n i c t w e m r z ą d u za takie u ż y w a n i e n a s z y c h z a s o b ó w , a b y mieć czystsze p o w i e t r z e , czystszą w o d ę i g r u n t y . N i e s t e t y , te s a m e p o ­ w o d y , k t ó r e są ź r ó d ł e m defektu r y n k u , s t a n o w i ą k ł o p o t i dla r z ą d u , p r a g n ą c e g o z a d o w a l a j ą c o rozwiązać ten p r o b l e m . W ł a d z o m nie jest wcale łatwiej aniżeli u c z e s t n i k o m r y n k u określić, k t o jest p o s z k o d o w a ­ ny, a k t o k o r z y s t a o r a z o s z a c o w a ć te s t r a t y i korzyści w odniesieniu d o k o n k r e t n y c h o s ó b . P r ó b a użycia w ł a d z d o n a p r a w i e n i a defektu r y n k u p o w o d u j e często zwykłe zastąpienie j e d n e g o defektu d r u g i m .

206

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

P u b l i c z n e dyskusje na t e m a t ś r o d o w i s k a częściej cechują emocje ani­ żeli r o z s ą d e k . Większość p r o w a d z o n a jest t a k , j a k g d y b y istniała al­ t e r n a t y w a : zanieczyszczenia - b r a k zanieczyszczeń, j a k g d y b y m o ż l i w y i p o ż ą d a n y był świat bez zanieczyszczeń. Jest to oczywisty n o n s e n s . N i k t , k t o p o w a ż n i e r o z w a ż a ł ten p r o b l e m , nie u z n a z e r o w e g o p o z i o m u zanieczyszczeń za możliwy czy też p o ż ą d a n y s t a n rzeczy. M o g l i b y ś m y nie mieć zanieczyszczeń p o w o d o w a n y c h przez s a m o c h o d y , likwidując je po prostu. Uniemożliwiłoby to jednak utrzymanie obecnego pozio­ mu wydajności w rolnictwie i przemyśle i s k a z a ł o większość na d r a s ­ tyczny s p a d e k p o z i o m u życia, a n i e k t ó r y c h być m o ż e i na śmierć. J e d n y m ze ź r ó d e ł zanieczyszczeń a t m o s f e r y c z n y c h jest t a k ż e w y d y c h a ­ n y przez wszystkich d w u t l e n e k węgla. T o ź r ó d ł o m o g l i b y ś m y zlikwi­ d o w a ć niezwykle p r o s t o . Ale koszty p r z e k r o c z y ł y b y rzecz j a s n a osiąg­ nięte korzyści. Czyste p o w i e t r z e kosztuje - t a k j a k w s z y s t k o , co c h c e m y p o s i a d a ć . Z a s o b y , k t ó r e m a m y s ą j e d n a k o g r a n i c z o n e , m u s i m y więc p o r ó w n y ­ w a ć korzyści o d n o s z o n e z redukcji zanieczyszczeń z k o s z t a m i tych d z i a ł a ń . Co więcej, zanieczyszczenie nie jest zjawiskiem o b i e k t y w n y m . T o , c o z p u n k t u widzenia j e d n e g o człowieka s t a n o w i zanieczyszczenie, dla i n n e g o jest czymś m i ł y m . M u z y k a r o c k o w a jest dla n i e k t ó r y c h s k a ż e n i e m ś r o d o w i s k a h a ł a s e m , dla i n n y c h przyjemnością. P r a w d z i w y m p r o b l e m e m nie jest więc „likwidacja z a n i e c z y s z c z e ń " w ogóle, lecz u s t a n o w i e n i e t a k i c h r o z w i ą z a ń , k t ó r e u t r z y m u j ą je na „ w ł a ś c i w y m " p o z i o m i e , p r z y k t ó r y m korzyści ze zmniejszenia zanie­ czyszczeń przeważą nieco koszty ich redukcji, liczone ilością d o m ó w , b u t ó w , płaszczy itd., k t ó r e poświęciliśmy dla realizacji tego celu. Jeśli p ó j d z i e m y w redukcji dalej, to o w e k o s z t y p r z e k r o c z ą korzyści. I n n ą p r z e s z k o d ą w p r o w a d z e n i u racjonalnej dyskusji na t e m a t śro­ d o w i s k a n a t u r a l n e g o jest s t a w i a n i e tej kwestii w k a t e g o r i a c h d o b r a i zła, j a k g d y b y wyziewy z a t r u w a j ą c e a t m o s f e r ę w y d o b y w a ł y się z m r o k ó w serc złych ludzi, a cały p r o b l e m m o ż n a b y ł o s p r o w a d z i ć do m o t y w ó w l u d z k i c h d z i a ł a ń . Twierdzi się, że gdyby t y l k o szlachetni z a p a ł a l i o b u r z e n i e m i p o k o n a l i złych, w s z y s t k o b y ł o b y d o b r z e . Z a w s z e jest łatwiej ludzi wyzywać aniżeli p r z e p r o w a d z i ć p o w a ż n ą intelektual­ ną analizę. W p r z y p a d k u s k a ż e n i a d i a b e ł ma zwykle na imię „ b i z n e s " , czyli są n i m p r z e d s i ę b i o r s t w a p r o d u k u j ą c e d o b r a i usługi. W rzeczywistości o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a skażenie ś r o d o w i s k a p o n o s z ą nie p r o d u c e n c i , lecz k o n s u m e n c i , k t ó r z y t w o r z ą n i e j a k o p o p y t n a zanieczyszczenie. Jeśli k o r z y s t a m y z elektryczności, p o n o s i m y o d p o w i e d z i a l n o ś ć za d y m z k o m i n ó w e l e k t r o w n i . Jeśli zaś c h c e m y mieć elektryczność p r z y jed-

Kto

chroni

konsumenta?

207

nocześnie mniejszym s k a ż e n i u ś r o d o w i s k a , m u s i m y z a t o płacić. P o ­ ś r e d n i o l u b b e z p o ś r e d n i o . C e n a elektryczności m u s i być w t e d y n a tyle w y s o k a , a b y p o k r y ł a d o d a t k o w e koszty. O s t a t e c z n i e m u s i j e p o n i e ś ć k o n s u m e n t , a b y m i e ć czystsze p o w i e t r z e , czystszą w o d ę i całą resztę. Sfera biznesu jest b o w i e m t y l k o p o ś r e d n i k i e m , m e t o d ą k o o r d y n a c j i działań konsumentów i producentów. P r o b l e m k o n t r o l i skażenia i o c h r o n y ś r o d o w i s k a jest niezwykle s k o m p l i k o w a n y , p o n i e w a ż korzyści i straty z tego t y t u ł u p r z y p a d a j ą i n n y m l u d z i o m . C i n a p r z y k ł a d , k t ó r z y korzystają n a lepszym stanie t e r e n ó w dziewiczych, na lepszej wodzie w j e z i o r a c h i r z e k a c h l u b na czystszym p o w i e t r z u w m i a s t a c h , nie są p r z e w a ż n i e t y m i s a m y m i , k t ó ­ rzy tracą p o p r z e z - b ę d ą c e konsekwencją t a m t y c h p l u s ó w - wyższe koszty żywności, stali l u b a r t y k u ł ó w c h e m i c z n y c h . P o d e j r z e w a m y , że największy p o ż y t e k ze s p a d k u zanieczyszczeń o d n o s z ą zwykle ludzie d o b r z e s y t u o w a n i , z a r ó w n o f i n a n s o w o , j a k i p o d w z g l ę d e m wykształ­ cenia, nie zaś ci, k t ó r z y największe korzyści wynieśliby z niższych k o s z t ó w b ę d ą c y c h s k u t k i e m większego s k a ż e n i a . C i o s t a t n i woleliby raczej tańszą elektryczność niż czystsze p o w i e t r z e . „ P r a w o a d m i n i s ­ t r a c j i " daje więc o sobie z n a ć t a k ż e w kwestii s k a ż e n i a ś r o d o w i s k a . D o k o n t r o l i zanieczyszczeń z a s t o s o w a n o t o s a m o podejście c o d o kolejnictwa, p r z e w o z ó w s a m o c h o d o w y c h , k o n t r o l i żywności i leków o r a z bezpieczeństwa p r o d u k t ó w . P o w o ł a n o r z ą d o w ą agencję regula­ cyjną o szerokiej w ł a d z y w y d a w a n i a p r z e p i s ó w i poleceń, określają­ cych d z i a ł a n i a , k t ó r e m u s z ą p o d e j m o w a ć p r z e d s i ę b i o r s t w a , j e d n o s t k i , s t a n y o r a z społeczności l o k a l n e . W z m o c n i o n o t ę regulację p o p r z e z sankcje, k t ó r e m o g ą b y ć przez ową agencję l u b sądy n a k ł a d a n e . T a k i system nie z a p e w n i a d o b r y c h w a r u n k ó w d o p r o w a d z e n i a ra­ c h u n k u e k o n o m i c z n e g o . Stawiając cały p r o b l e m n a płaszczyźnie n a ­ k a z ó w w y m u s z a j ą c y c h o k r e ś l o n e d z i a ł a n i a , t r a k t u j e go n i e j a k o w ka­ t e g o r i a c h z b r o d n i i k a r y , a nie k u p n a i sprzedaży, w k a t e g o r i a c h m o ­ r a l n y c h , a nie e k o n o m i c z n y c h . P o s i a d a p o z a t y m te s a m e u ł o m n o ś c i co p o d o b n e typy regulacji w i n n y c h d z i e d z i n a c h . O s o b y i agencje p o d ­ d a n e regulacji są silnie z a i n t e r e s o w a n e w y d a w a n i e m funduszy nie na osiąganie p o ż ą d a n y c h celów, lecz w celu u z y s k a n i a k o r z y s t n y c h decy­ zji i w p ł y w u na b i u r o k r a t ó w . Z kolei p a r t y k u l a r n y interes regulują­ cych ma t y l k o b a r d z o luźny związek z g ł ó w n y m i celami samej regula­ cji. I j a k zawsze w p r o c e s a c h t y p u b i u r o k r a t y c z n e g o , interesy r o z p r o ­ szone, c h o ć p o w s z e c h n e , s z y b k o przegrywają n a rzecz i n t e r e s ó w z o r g a n i z o w a n y c h i s k o n c e n t r o w a n y c h . W przeszłości były to zwykle p r z e d s i ę b i o r s t w a , szczególnie te d u ż e i w a ż n e . O s t a t n i m i czasy dołą­ czyły do nich s a m o z w a ń c z e i d o b r z e z o r g a n i z o w a n e g r u p y „ i n t e r e s u

208

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

o g ó l n e g o " , k t ó r e twierdzą, że przemawiają w imieniu - z a p e w n e zu­ pełnie tego n i e ś w i a d o m y c h - szerszych społeczności. Większość e k o n o m i s t ó w z g a d z a się, że o wiele lepszą m e t o d ą k o n t ­ roli zanieczyszczeń aniżeli o b e c n a regulacja i n a d z ó r , b y ł o b y w p r o w a ­ dzenie dyscypliny r y n k o w e j p o p r z e z n a ł o ż e n i e o p ł a t z a e m i t o w a n i e zanieczyszczeń. Z a m i a s t n a p r z y k ł a d ż ą d a ć o d f i r m b u d o w y specjal­ nych z a k ł a d ó w oczyszczających lub t r z y m a n i a się p r a w n y c h s t a n d a r ­ d ó w czystości w o d y o d p r o w a d z a n e j d o j e z i o r a l u b rzeki, m o ż n a n a ł o ż y ć p o d a t e k z a k a ż d ą o k r e ś l o n ą j e d n o s t k ę e m i t o w a n y c h zanieczy­ szczeń. F i r m a będzie w t e d y m o t y w o w a n a d o s t o s o w a n i a najtańszej m e t o d y u t r z y m y w a n i a zanieczyszczeń na n i s k i m p o z i o m i e . I co jest r ó w n i e w a ż n e , istnieć będzie o b i e k t y w n y r a c h u n e k k o s z t ó w redukcji skażeń. Jeśli niewielki p o d a t e k będzie p r o w a d z i ł do ich dużej o b n i ż k i , s t a n o w i ć to będzie w y r a ź n ą w s k a z ó w k ę , że k o s z t y tej redukcji są dla firmy bardziej o p ł a c a l n e aniżeli p ł a c e n i e p o d a t k u , czyli - i n n y m i słowy - że korzyści finansowe, j a k i e o d n o s i ł a ze s w o b o d n e g o e m i t o w a n i a zanieczyszczeń były niewielkie. Z drugiej strony, jeśli p r z y n a w e t w y s o k i m p o d a t k u emisja p o z o s t a n i e d u ż a , w s k a z y w a ć t o będzie n a sytuację o d w r o t n ą , ale d o s t a r c z y też p o w a ż n y c h s u m n a r e k o m p e n s a t ę dla p o s z k o d o w a n y c h i n a p r a w i e n i e szkód. S a m a s t o p a p o d a t k o w a m o ż e być z m i e n i a n a , gdy ustali się d o ś w i a d c z a l n i e relacje k o s z t ó w i zysków. P o d o b n i e j a k regulacja, o p ł a t y z a e m i t o w a n i e zanieczyszczeń n a k ł a ­ dają a u t o m a t y c z n i e koszty n a u ż y t k o w n i k ó w p r o d u k t ó w , k t ó r e s ą od­ p o w i e d z i a l n e z a skażenie. C e n y p r o d u k t ó w , przy k t ó r y c h r e d u k c j a za­ nieczyszczeń jest k o s z t o w n a , w z r o s n ą bardziej aniżeli tych, gdzie to jest tańsze. T a k s a m o jest w p r z y p a d k u o b e c n y c h regulacji. Jeśli n a ­ kładają o n e na w y t w ó r c ó w wysokie koszty, to ich p r o d u k t y są rela­ tywnie d r o ż s z e w p o r ó w n a n i u z i n n y m i i ich p r o d u k c j a s p a d a , a tych d r u g i c h rośnie. J e d n a k ż e r ó ż n i c a między o b y d w i e m a m e t o d a m i polega na t y m , że o p ł a t y za emisję p o w o d u j ą bardziej skuteczną i mniej kosz­ t o w n ą k o n t r o l ę zanieczyszczeń o r a z n a k ł a d a j ą mniejsze ciężary n a d z i a ł a l n o ś ć nie p o w o d u j ą c ą skażeń. A. M y r i c k F r e e m a n I I I i R o b e r t H. H a v e m a n piszą w swym zna­ k o m i t y m a r t y k u l e , że „ n i e będzie to t y l k o ż a r t e m , jeśli p o w i e m y , iż p o w ó d , dla k t ó r e g o nie w y p r ó b o w a n o u n a s podejścia m o t y w a c y j n o - e k o n o m i c z n e g o jest właśnie ten, ż e o n o b y d z i a ł a ł o " . J a k stwierdzają dalej: „ U s t a n o w i e n i e s y s t e m u o p ł a t z a skażenie śro­ d o w i s k a w p o ł ą c z e n i u z w y m a g a n y m i s t a n d a r d a m i czystości rozwią­ z a ł o b y większość p o l i t y c z n y c h k o n f l i k t ó w n a r o s ł y c h w o k ó ł tej kwestii, i to w s p o s ó b z u p e ł n i e j a w n y , t a k że ci, k t ó r z y by na tej polityce

Kto

chroni

konsumenta?

209

d o z n a l i u s z c z e r b k u , m o g l i b y widzieć, co się dzieje. Jest to właśnie t a k a 18 j a w n o ś ć i d o s a d n o ś ć w y b o r ó w , której starają się u n i k a ć p o l i t y c y . " C a ł y t e n niezwykle w a ż n y i mający o l b r z y m i e k o n s e k w e n c j e p r o b ­ lem p o t r a k t o w a l i ś m y b a r d z o s k r ó t o w o . Być m o ż e j e d n a k wystarczają­ c o , a b y w y k a z a ć , ż e k ł o p o t y j a k i e t r a p i ą r z ą d o w ą regulację n a o b ­ s z a r a c h , gdzie nie ma w ogóle dla r z ą d u miejsca, j a k n p . p r z y u s t a l a n i u sztywnych cen i t r a s w t r a n s p o r c i e s a m o c h o d o w y m , kolejnictwie i t r a n s p o r c i e p o w i e t r z n y m , powstają r ó w n i e ż t a m , gdzie r z ą d m u s i o d g r y w a ć p e w n ą rolę. Być m o ż e , zmieni t o r ó w n i e ż o c e n ę d z i a ł a n i a m e c h a n i z m ó w ryn­ k o w y c h w d z i e d z i n a c h , k t ó r e - z d a n i e m wszystkich - funkcjonują n i e d o s k o n a l e . N i e d o s k o n a ł y r y n e k m o ż e , m i m o w s z y s t k o , działać r ó w n i e d o b r z e j a k n i e d o s k o n a ł y r z ą d a l b o n a w e t i lepiej. T a k i e spoj­ rzenie na kwestię zanieczyszczenia ś r o d o w i s k a p r z y n i o s ł o b y wiele nie­ spodzianek. Jeśli, nie oglądając się na całą w r z a w ę , spojrzeć t y l k o na fakty, o k a ­ że sie, że p o w i e t r z e jest o b e c n i e z n a c z n i e czystsze, a w o d a bardziej dla z d r o w i a b e z p i e c z n a niż 100 lat t e m u . Z lepszą sytuacją w tej mierze m a m y t a k ż e dzisiaj do czynienia w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h aniżeli w za­ cofanych. I n d u s t r i a l i z a c j a z r o d z i ł a c o p r a w d a n o w e p r o b l e m y , ale d o ­ starczyła r ó w n i e ż ś r o d k ó w d o r o z w i ą z a n i a istniejących p o p r z e d n i o . R o z w ó j s a m o c h o d u n a p r z y k ł a d stworzył kolejną f o r m ę s k a ż e n i a śro­ d o w i s k a - ale zlikwidował i n n e , z n a c z n i e mniej przyjemne.

DEPARTAMENT

ENERGII

Embargo na dostawy ropy do Stanów Zjednoczonych, nałożone przez O P E C w r o k u 1973, z a p o c z ą t k o w a ł o serię t r a p i ą c y c h n a s od tej p o r y k r y z y s ó w e n e r g e t y c z n y c h i występujących co pewien czas długich kolejek p o b e n z y n ę . R z ą d z a r e a g o w a ł p o w o ł y w a n i e m jednej p o d r u ­ giej b i u r o k r a t y c z n y c h organizacji do k o n t r o l i i regulacji p r o d u k c j i o r a z w y k o r z y s t a n i a energii. D o p r o w a d z i ł o t o o s t a t e c z n i e d o z a ł o ż e n i a w r o k u 1977 D e p a r t a m e n t u Energii. U r z ę d n i c y r z ą d o w i , relacje p r a s o w e o r a z k o m e n t a t o r z y telewizyjni przypisują zwykle winę za kryzys energetyczny z a c h ł a n n o ś c i p r z e m y s ­ ł u n a f t o w e g o , k o n s u m e n t o m m a r n o t r a w i ą c y m energię, złej p o g o d z i e l u b a r a b s k i m szejkom. N i k t z tych w y m i e n i o n y c h nie p o n o s i j e d n a k odpowiedzialności. P r z e m y s ł n a f t o w y istnieje w k o ń c u od d a w n a i zawsze był z a c h ł a n ­ ny. K o n s u m e n c i nie stali się nagle m a r n o t r a w c a m i energii. Ciężkie

210

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

zimy bywały i p r z e d t e m . A r a b s c y szejkowie p r a g n ę l i b o g a c t w , o d k ą d sięga l u d z k a p a m i ę ć . L u d z i e o w y r a f i n o w a n y c h i w y k s z t a ł c o n y c h u m y s ł a c h , k t ó r z y taki­ mi g ł u p i m i wyjaśnieniami wypełniają szpalty gazet i fale r a d i o w e , zda­ ją się nigdy nie z a d a w a ć sobie p r o s t e g o p y t a n i a : dlaczego przez cały wiek a l b o i dłużej, aż do r o k u 1971, nie b y ł o , z wyjątkiem o k r e s u drugiej wojny światowej, kryzysów energetycznych, n i e d o b o r ó w ben­ zyny i p r o b l e m ó w z p a l i w e m p ł y n n y m ? K r y z y s energetyczny istnieje, p o n i e w a ż stworzył go r z ą d . N i e uczy­ nił tego oczywiście rozmyślnie. P r e z y d e n c i N i x o n , F o r d czy C a r t e r nie wystosowali nigdy do K o n g r e s u o r ę d z i a , p r o s z ą c o u s t a n o w i e n i e ener­ getycznego kryzysu i d ł u g i c h kolejek po b e n z y n ę . Ale k t o m ó w i A, m u s i powiedzieć B. Od chwili gdy p r e z y d e n t N i x o n z a m r o z i ł 15 sierp­ n i a 1971 r o k u p ł a c e i ceny, r z ą d n a r z u c i ł ceny m a k s y m a l n e na r o p ę naftową, b e n z y n ę w d e t a l u i i n n e p r o d u k t y r o p o p o c h o d n e . Na nie­ szczęście, c z t e r o k r o t n a p o d w y ż k a cen r o p y p r z e p r o w a d z o n a przez O P E C w r o k u 1973 u n i e m o ż l i w i ł a ich zniesienie, m i m o że z n i e s i o n o je na wszystkie i n n e p r o d u k t y . M a k s y m a l n e ceny na p r o d u k t y z r o p y są więc k l u c z o w y m e l e m e n t e m , w s p ó l n y m dla drugiej wojny światowej i o k r e s u od r o k u 1971. E k o n o m i ś c i m o g ą nie wiedzieć zbyt wiele. J e d n ą rzecz w s z a k ż e wie­ dzą b a r d z o d o b r z e : j a k w y w o ł y w a ć p o d w y ż k i i n i e d o b o r y . Jeśli chce­ my mieć n a d w y ż k ę , wystarczy, a b y r z ą d u s t a n o w i ł cenę minimalną na p o z i o m i e wyższym o d ceny u s t a l o n e j s w o b o d n i e n a r y n k u . T o właśnie robiliśmy, wywołując c o pewien czas n a d w y ż k i pszenicy, c u k r u , m a s ł a i wielu i n n y c h t o w a r ó w . Jeśli c h c e m y n i e d o b o r u , wystarczy, a b y r z ą d u s t a n o w i ł cenę maksy­ malną na p o z i o m i e niższym od ceny u s t a l o n e j s w o b o d n i e na r y n k u . To właśnie zrobił N o w y J o r k , a o s t a t n i o i i n n e m i a s t a , w odniesieniu do d o m ó w czynszowych i d l a t e g o też m i a s t a te cierpią l u b będą w k r ó t c e cierpieć na n i e d o b o r y m i e s z k a ń . Z t e g o też p o w o d u b y ł o t a k wiele n i e d o b o r ó w p o d c z a s drugiej wojny światowej. I d l a t e g o wreszcie m a ­ my o b e c n y kryzys energetyczny i n i e d o b o r y b e n z y n y . Jest j e d e n s p o s ó b , a b y j u ż j u t r o z a k o ń c z y ć kryzys energetyczny i de­ ficyt b e n z y n y - i przez j u t r o r o z u m i e m y j u t r o , a nie za p ó ł r o k u czy z a sześć lat. N a l e ż y p o p r o s t u z l i k w i d o w a ć całą k o n t r o l ę cen r o p y naftowej i i n n y c h p r o d u k t ó w r o p o p o c h o d n y c h . Jeśliby m i a ł y miejsce i n n e n i e r o z w a ż n e p o s u n i ę c i a ze s t r o n y r z ą d u lub m o n o p o l i s t y c z n e p r a k t y k i O P E C , t o p r o d u k t y z r o p y naftowej byłyby k o s z t o w n e i w ó w c z a s . Ale nie w y w o ł a ł o b y to tej d e z o r g a n i z a ­ cji, c h a o s u i z a m i e s z a n i a , p r z e d j a k i m i s t o i m y o b e c n i e .

Kto

chroni

konsumenta?

211

D l a wielu b y ł o b y m o ż e n i e s p o d z i a n k ą , ż e r o z w i ą z a n i e t o zmniej­ szyłoby k o s z t y b e n z y n y , j a k i e p o n o s z ą k o n s u m e n c i , p r z y czym m a m y t u n a myśli pełne koszty. C e n y n a stacjach m o g ł y b y b o w i e m p o d s k o ­ czyć kilka c e n t ó w na galonie, ale przecież koszty związane z z a k u p e m b e n z y n y obejmują r ó w n i e ż czas o r a z p a l i w o t r a c o n e z a r ó w n o w kolej­ ce, j a k i w p o s z u k i w a n i u stacji, w której jest b e n z y n a , a także r o c z n y b u d ż e t D e p a r t a m e n t u Energii, liczący w r o k u 1979 10,8 m i l i a r d a d o ­ l a r ó w , co w przeliczeniu na j e d e n g a l o n daje 9 c e n t ó w . D l a c z e g o nie przyjęto tego p r o s t e g o i p e w n e g o r o z w i ą z a n i a ? O t ó ż , m o ż e m y d o s t r z e c tego d w a p o w o d y . P o pierwsze, k u r o z p a c z y c h y b a k a ż d e g o e k o n o m i s t y , m e c h a n i z m d z i a ł a n i a cen wydaje się p r z e k r a c z a ć zdolności p o j m o w a n i a większości ludzi nie mających e k o n o m i c z n e g o w y k s z t a ł c e n i a . Szczególnie o d p o r n i na tę wiedzę są r e p o r t e r z y i k o ­ m e n t a t o r z y telewizyjni, z a z n a j o m i e n i r z e k o m o z e l e m e n t a r n y m i zasa­ d a m i e k o n o m i i n a pierwszym r o k u s t u d i ó w . P o d r u g i e , usunięcie k o n ­ troli cen u k a z a ł o b y k r ó l a n a g i m . W y s z ł o b y n a j a w j a k bezużyteczne, a faktycznie szkodliwe, są d z i a ł a n i a 20.000 p r a c o w n i k ó w D e p a r t a ­ m e n t u Energii. M o g ł o b y k o m u ś przyjść n a w e t do głowy, że o wiele lepiej n a m się d z i a ł o , z a n i m ó w d e p a r t a m e n t p o w s t a ł . A co m o ż n a powiedzieć o o ś w i a d c z e n i u p r e z y d e n t a C a r t e r a , że wła­ dze m u s z ą u s t a n o w i ć p o t ę ż n y p r o g r a m p r o d u k c j i paliw syntetycznych, gdyż inaczej do r o k u 1990 wyczerpią się krajowe z a s o b y energetyczne? T o r ó w n i e ż jest m i t . P r o g r a m r z ą d o w y tylko d l a t e g o wydaje się roz­ w i ą z a n i e m , p o n i e w a ż rząd z a b l o k o w a ł u p r z e d n i o n a k a ż d y m k r o k u skuteczne r o z w i ą z a n i a r y n k o w e . Za baryłkę ropy płacimy krajom O P E C około 20 dolarów w r a m a c h u m ó w d ł u g o t e r m i n o w y c h , a n a r y n k u s p o t (rynek d o s t a w n a t y c h m i a s ­ t o w y c h ) jeszcze więcej. J e d n o c z e ś n i e p r o d u c e n t ó w k r a j o w y c h r z ą d z m u s z a do s p r z e d a ż y r o p y j e d y n i e za 5 d o l a r ó w i 94 c e n t y za b a r y ł k ę . O p o d a t k o w u j e krajową p r o d u k c j ę r o p y , a b y s u b s y d i o w a ć r o p ę i m p o r ­ t o w a n ą . P ł a c i m y przeszło d w a razy więcej z a s k r o p l o n y gaz n a t u r a l n y z Algierii aniżeli rząd p o z w a l a z a ń p o b i e r a ć j e g o k r a j o w y m p r o d u c e n ­ t o m . U ż y t k o w n i k o m i p r o d u c e n t o m energii n a r z u c a się o s t r e w y m a g a ­ nia w zakresie o c h r o n y ś r o d o w i s k a , licząc się niewiele l u b wcale z e k o ­ n o m i c z n y m i k o s z t a m i , j a k i e t o z a sobą p o c i ą g a . S k o m p l i k o w a n e prze­ pisy i b i u r o k r a t y c z n a m i t r ę g a wydłużają czas p o t r z e b n y na w y b u d o w a n i e e l e k t r o w n i , czy t o a t o m o w e j , czy t o n a r o p ę l u b węgiel, zwielokrotniają też koszty. T o s a m o d o t y c z y p r o d u k c y j n e g o wykorzys­ t a n i a n a s z y c h b o g a t y c h z a s o b ó w węgla. T a a n t y p r o d u k t y w n a p o l i t y k a r z ą d u dusi krajową p r o d u k c j ę energii i czyni n a s bardziej niż kiedykol­ wiek zależnymi o d zagranicznej r o p y m i m o „ n i e b e z p i e c z e ń s t w a , wyni15 — W o l n y wybór

212

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

kającego - j a k stwierdził p r e z y d e n t C a r t e r - z uzależnienia się od cien­ kiej linii t a n k o w c ó w rozciągniętej na p o ł o w i e g l o b u z i e m s k i e g o . " W p o l o w i e r o k u 1979 p r e z y d e n t C a r t e r z a p r o p o n o w a ł p o t ę ż n y rzą­ d o w y p r o g r a m p r o d u k c j i paliw s y n t e t y c z n y c h , r o z ł o ż o n y n a 1 0 lat i kosztujący 88 m i l i a r d ó w d o l a r ó w . Ale czy jest sens, żeby p o d a t n i c y w y d a w a l i p o ś r e d n i o l u b b e z p o ś r e d n i o 40 d o l a r ó w a l b o i więcej za ba­ ryłkę r o p y z ł u p k ó w olejowych, p o d c z a s gdy r ó w n o c z e ś n i e właścicie­ l o m k r a j o w y c h szybów n a f t o w y c h z a b r a n i a się p o b i e r a ć za n i e k t ó r e g a t u n k i r o p y więcej niż 5 d o l a r ó w i 94 centy? J a k stwierdził w Wall Street Journal (27.08.1979) E d w a r d J. Mitchell: „ m o ż n a z a p y t a ć (...), w j a k i s p o s ó b w y d a n i e 88 m i l i a r d ó w d o l a r ó w dla u z y s k a n i a w r o k u 1990 s k r o m n e j ilości r o p y syntetycznej po cenie 40 d o l a r ó w za b a r y ł k ę « o c h r o n i » n a s dzisiaj l u b w r o k u 1990 p r z e d r o p ą z O P E C s p r z e d a w a ­ ną po 20 dolarów za baryłkę?" P a l i w o z ł u p k ó w olejowych, p i a s k ó w b i t u m i c z n y c h i t y m p o d o b ­ n y c h s u r o w c ó w m a t y l k o w t e d y sens, jeśli j e g o p r o d u k c j a , b i o r ą c p o d u w a g ę wszystkie koszty, jest t a ń s z a od i n n y c h . Najefektywniejszym m e c h a n i z m e m , k t ó r y określi, czy t a k jest rzeczywiście, p o z o s t a j e ry­ n e k . Jeśli m e t o d a o k a ż e się t a ń s z a , to jej s t o s o w a n i e będzie leżało w d o b r z e p o j ę t y m interesie p r y w a t n y c h p r z e d s i ę b i o r c ó w , o ile rzecz j a s n a będą z tego c z e r p a ć zyski i p o n o s i ć koszty. Na zyski m o g ą p o w a ż n i e liczyć t y l k o wtedy, jeśli są pewni, że przy­ szłe ceny nie będą k o n t r o l o w a n e . Inaczej cała z a b a w a p r z y p o m i n a grę w o r ł a i reszkę. I t a k a jest właśnie o b e c n a sytuacja. Jeśli ceny rosną, na h o r y z o n c i e p o j a w i a się od r a z u g r o ź b a regulacji i „ s p a d a j ą c y c h z n i e b a p o d a t k ó w " . Jeśli ceny spadają, n i k t im do kasy nie z a g l ą d a . T a k i e p e r s p e k t y w y niszczą w o l n y r y n e k i czynią socjalistyczną polity­ kę prezydenta Cartera jedyną alternatywą.

Kto

chroni

konsumenta?

213

na Alasce, p r y w a t n y rynek potrafi z m o b i l i z o w a ć wielkie fundusze, je­ śli przedsięwzięcie jest obiecujące. M o b i l i z a c j a k a p i t a ł u nie n a s t ę p u j e dzięki u r z ę d o w i p o d a t k o w e m u . Czyni t o r y n e k k a p i t a ł o w y . F a k t e m jest, ż e bez względu n a t o , c o n a s t ą p i , zawsze b ę d z i e m y płacić za z u ż y w a n ą energię. Ale z a m i a s t płacić o k r ę ż n ą d r o g ą p r z y p o m o c y p o d a t k ó w i inflacji o r a z p o d l e g a ć b i u r o k r a t y c z n y m zalece­ n i o m c o d o s p o s o b u w y k o r z y s t a n i a energii, m o ż e m y płacić z a nią bez­ p o ś r e d n i o p r o d u c e n t o m i s w o b o d n i e d e c y d o w a ć o jej u ż y t k o w a n i u . Będziemy w t e d y płacić w sumie m n i e j , o t r z y m u j ą c z n a c z n i e więcej.

RYNEK D o s k o n a ł o ś ć nie jest cechą tego świata. Z a w s z e b ę d ą b u b l e , szarla­ t a n i i oszuści. Ale lepiej p r z e d nimi będzie c h r o n i ć k o n s u m e n t a k o n ­ kurencja, jeśli się jej t y l k o p o z w o l i d z i a ł a ć aniżeli c o r a z bardziej przy­ gniatające r y n e k m e c h a n i z m y r z ą d o w e . J a k stwierdził A d a m S m i t h w e fragmencie, k t ó r y m zaczęliśmy ten rozdział, k o n k u r e n c j a c h r o n i k o n s u m e n t a nie d l a t e g o , ż e b i z n e s m e n i mają bardziej m i ę k k i e serca od b i u r o k r a t ó w , czy też są od nich bar­ dziej altruistyczni, szlachetni l u b bardziej k o m p e t e n t n i , a j e d y n i e dla­ tego, że o b s ł u g a k o n s u m e n t a leży w ich w ł a s n y m interesie.

Z kolei p r y w a t n e p r z e d s i ę b i o r s t w a będą p o n o s i ć p e w n e koszty t y l k o wtedy, gdy k a ż e im się płacić za s z k o d y w y w o ł a n e niszczeniem ś r o d o ­ wiska. Właściwą m e t o d ą dla osiągnięcia tego celu jest u s t a n o w i e n i e o p ł a t za emisję zanieczyszczeń, nie zaś a r b i t r a l n e n a r z u c a n i e s t a n d a r ­ d ó w czystości przez j e d n ą agencję r z ą d o w ą i t w o r z e n i e p o t e m innej dla u k r ó c e n i a b i u r o k r a t y c z n y c h z a p ę d ó w pierwszej.

Jeżeli j a k i ś k u p i e c oferuje n a m t o w a r y gorszej j a k o ś c i niż i n n y l u b po wyższej cenie, nie b ę d z i e m y dalej j e g o stałymi k l i e n t a m i . Jeśli t o ­ wary, k t ó r e s p r o w a d z a , nie s ą n a m p o t r z e b n e , t o nie b ę d z i e m y ich k u p o w a ć . D l a t e g o też n a c a ł y m świecie k u p c y poszukują t a k i c h t o w a ­ rów, k t ó r e m o g ą n a s d o nich p r z y c i ą g n ą ć i k t ó r e m o g ą z a s p o k o i ć nasze p o t r z e b y . Jeśliby t e g o nie robili, w y p a d l i b y z interesu. K i e d y b o w i e m w c h o d z i m y d o sklepu, n i k t n a s nie z m u s z a d o z a k u p u . M o ­ żemy k u p i ć , ale m o ż e m y też pójść gdzie indziej. I to w ł a ś n i e jest p o d ­ s t a w o w a r ó ż n i c a m i ę d z y r y n k i e m i agencją r z ą d o w ą . N a r y n k u m a m y s w o b o d ę w y b o r u . N i e m a t u ż a d n e g o policjanta, k t ó r y b y n a m wycią­ gnął z kieszeni pieniądze, a b y ś m y zapłacili za coś, czego nie c h c e m y lub k t ó r y b y n a s zmusił d o r o b i e n i a czegoś, czego nie c h c e m y r o b i ć .

G r o ź b a regulacji i k o n t r o l i cen jest j e d y n ą p r z e s z k o d ą w o p r a c o w a ­ niu przez p r y w a t n e p r z e d s i ę b i o r s t w a paliw nietradycyjnych. W y s u w a się c z a s e m a r g u m e n t , że jest to z w i ą z a n e ze zbyt d u ż y m ryzykiem i zbyt wielkimi k o s z t a m i k a p i t a ł o w y m i . Jest t o p o p r o s t u n i e p r a w d a . P o d e j m o w a n i e r y z y k a należy d o samej istoty p r y w a t n e g o przedsię­ b i o r s t w a . N i e wyeliminuje się tego ryzyka, p r z e n o s z ą c j e g o k o s z t y na p o d a t n i k a , a odciążając kapitalistę. J a k d o w o d z i p r z y k ł a d gazociągu

Ale p r z y p u ś ć m y - powiedzą zwolennicy regulacji r z ą d o w e j - że nie ma F D A . K t o wtedy powstrzyma przedsiębiorców od sprzedaży pro­ d u k t ó w sfałszowanych l u b zagrażających bezpieczeństwu? O t ó ż , była­ b y t o dla nich b a r d z o k o s z t o w n a z a b a w a . W s k a z u j ą n a t o p r z y p a d k i eliksiru s u l f a m i d o w e g o , t h a l i d o m i d u i wiele i n n y c h , mniej głośnych. T a k i e p o s t ę p o w a n i e jest b a r d z o k i e p s k i m interesem. N i e p r o w a d z i d o p r z y w i ą z a n i a k l i e n t ó w do firmy, nie w z b u d z a do niej z a u f a n i a . Oczy-

214

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

wiście, błędy i w y p a d k i się zdarzają, ale j a k d o w o d z i afera z Tris, regulacja r z ą d o w a też i m nie z a p o b i e g a . R ó ż n i c a polega n a t y m , ż e jeśli p o w a ż n ą gafę strzeli p r y w a t n a firma, to m o ż e w y p a ś ć z interesu. Jeśli n a t o m i a s t przytrafi się to agencji r z ą d o w e j , u z y s k a o n a p r a w ­ d o p o d o b n i e większy b u d ż e t . T a k i e p r z y p a d k i j a k o p i s a n e , powstają w ó w c z a s , gdy n e g a t y w n y c h s k u t k ó w nie m o ż n a przewidzieć z góry. Ale rząd nie d y s p o n u j e lep­ szymi s p o s o b a m i p r z e w i d y w a n i a niż p r z e d s i ę b i o r s t w o p r y w a t n e . Jedy­ nym sposobem skutecznego im zapobieżenia byłoby zatrzymać postęp. Lecz z l i k w i d o w a ł o b y t o t a k ż e m o ż l i w o ś ć p o w s t a n i a nieprzewidzia­ nych, ale k o r z y s t n y c h zjawisk. Ale j a k k o n s u m e n t m ó g ł b y ocenić j a k o ś ć s k o m p l i k o w a n y c h p r o ­ d u k t ó w , g d y b y nie b y ł o Komisji d o s p r a w Bezpiecznych P r o d u k t ó w K o n s u m p c y j n y c h ? - spytają zwolennicy regulacji r z ą d o w e j . O d p o ­ wiedź r y n k u jest p r o s t a . N i e m u s i wcale potrafić tego r o b i ć s a m . J e g o w y b o r y m o g ą się o p i e r a ć na i n n y c h p o d s t a w a c h . J e d n ą z m e t o d jest użycie p o ś r e d n i k a . G ł ó w n ą funkcją e k o n o m i c z n ą n a p r z y k ł a d d o m u t o w a r o w e g o jest p r z e p r o w a d z e n i e w n a s z y m imieniu k o n t r o l i j a k o ś c i . N i k t z n a s nie jest e k s p e r t e m od tego wszystkiego, co k u p u j e , n a w e t w p r z y p a d k u p r o d u k t ó w najbardziej b a n a l n y c h , j a k koszule, k r a w a t y czy o b u w i e . Jeżeli k u p i m y coś, co o k a ż e się wadliwe, bardziej jest p r a w d o p o d o b n e , że z w r ó c i m y to sprzedawcy, u k t ó r e g o kupiliśmy niż p r o d u c e n t o w i . D e t a l i s t a u m i e z n a c z n i e lepiej ocenić j a k o ś ć niż m y . Sears, R o e b u c k i M o n t g o m e r y W a r d są, p o d o b n i e j a k d o m y t o w a r o ­ we, z a r ó w n o d y s t r y b u t o r a m i p r o d u k t ó w , j a k i skutecznie działającymi a g e n c j a m i testującymi i wydającymi certyfikaty j a k o ś c i . I n n y m u r z ą d z e n i e m r y n k o w y m jest m a r k a f i r m o w a . W interesie G e ­ n e r a l Electric, G e n e r a l M o t o r s , W e s t i n g h o u s e l u b R o l l s - R o y c e ' a leży p o s i a d a n i e opinii w y t w ó r c y p r o d u k t ó w n i e z a w o d n y c h i solidnych. Jest t o ź r ó d ł e m ich „ r e p u t a c j i " , k t ó r a bardziej m o ż e się przyczynić d o war­ tości ich firm aniżeli p o s i a d a n e przez nich fabryki i z a k ł a d y . Jeszcze i n n y m u r z ą d z e n i e m s ą p r y w a t n e organizacje k o n t r o l i j a k o ­ ści. L a b o r a t o r i a tego t y p u są w przemyśle czymś p o w s z e c h n y m i peł­ nią niezwykle w a ż n ą rolę, p o ś w i a d c z a j ą c j a k o ś ć o g r o m n e g o w a c h l a r z a t o w a r ó w . B e z p o ś r e d n i o w imieniu k o n s u m e n t a działają p r y w a t n e or­ ganizacje j a k C o n s u m e r s ' R e s e a r c h , p o w s t a ł a w r o k u 1928 i wciąż p r z e d s t a w i a j ą c a o c e n y szerokiego a s o r t y m e n t u p r o d u k t ó w w swym miesięczniku Consumers' Research oraz organizacja Consumers U n i o n , z a ł o ż o n a w r o k u 1935 i wydająca Consumers Reports. Z a r ó w n o C o n s u m e r s ' R e s e a r c h j a k i C o n s u m e r s U n i o n cieszą się n a tyle d u ż y m p o w o d z e n i e m , ż e m o g ą u t r z y m y w a ć s p o r y s z t a b inżynie-

Kto

chroni

konsumenta?

215

r ó w i specjalistów od k o n t r o l i j a k o ś c i o r a z p e r s o n e l u r z ę d n i c z y . A jed­ n a k p o p r a w i e p ó ł wieku z d o ł a ł y o n e p r z y c i ą g n ą ć najwyżej 1-2 p r o c e n t potencjalnej klienteli. W i ę k s z a z n i c h o b u , C o n s u m e r s U n i o n , m a o k o ­ ł o d w ó c h m i l i o n ó w c z ł o n k ó w . Istnienie tych organizacji jest o d p o w i e ­ dzią r y n k u n a z a p o t r z e b o w a n i e k o n s u m e n t ó w . Ich niewielkie r o z m i a r y o r a z n i e p o w o d z e n i a z u t w o r z e n i e m i n n y c h t e g o t y p u agencji d o w o d z ą , że t y l k o niewielka część k o n s u m e n t ó w zgłasza z a p o t r z e b o w a n i e i g o t o ­ wa jest płacić za tego t y p u usługi. W y n i k a to z tego, że większość inną d r o g ą uzyskuje p o t r z e b n e informacje, z a k t ó r e g o t o w a jest płacić. Co m o ż n a powiedzieć z kolei o zarzucie, że k o n s u m e n c i m o g ą być w o d z e n i z a n o s przez r e k l a m ę ? N a s z a o d p o w i e d ź b r z m i , ż e nie m o g ą być w o d z e n i , j a k n a t o wskazują liczne fiaska k o s z t o w n y c h r e k l a m . J e d n y m z t a k i c h największych n i e w y p a ł ó w była s p r a w a s a m o c h o d u „ E d s e l " , w p r o w a d z a n e g o n a r y n e k przez F o r d M o t o r C o m p a n y i re­ k l a m o w a n e g o p r z y p o m o c y wielkiej k a m p a n i i . W samej swej istocie r e k l a m a należy d o k o s z t ó w p r o w a d z e n i a interesu. Biznesmeni chcą p o p r o s t u u z y s k a ć m a k s i m u m z a swoje p i e n i ą d z e . C z y nie jest bardziej r o z s ą d n e o d w o ł y w a ć się w t a k i m razie do p r a w d z i w y c h p o t r z e b l u b m a r z e ń k o n s u m e n t ó w aniżeli u s i ł o w a ć w z b u d z i ć sztuczne p o t r z e b y i m a r z e n i a ? Z pewnością taniej w y p a d n i e s p r z e d a w a ć coś, co z a s p o k a ­ j a j u ż istniejącą p o t r z e b ę niż t w o r z y ć p o t r z e b ę sztuczną. U l u b i o n y m p r z y k ł a d e m jest r z e k o m o sztucznie k r e o w a n a p o t r z e b a na coraz to nowe modele samochodów. F o r d jednak, mimo bardzo k o s z t o w n e j k a m p a n i i r e k l a m o w e j , nie m ó g ł osiągnąć sukcesu z m o d e ­ lem „ E d s e l " . P o z a t y m zawsze były s a m o c h o d y nie podlegające czę­ stym z m i a n o m . W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h jest t o S u p e r b a ( o s o b o w y o d p o w i e d n i k t a k s ó w k i C h e c k e r ) i wiele w o z ó w z a g r a n i c z n y c h . N i g d y nie m o g ł y o n e p r z y c i ą g n ą ć więcej niż t y l k o niewielki p r o c e n t o g ó ł u n a b y w c ó w . G d y b y były t y m , czego naprawdę chcą k o n s u m e n c i , firmy k t ó r e je oferują, t a k by p r o s p e r o w a ł y , że i n n e poszłyby ich ś l a d e m . P r a w d z i w ą j e d n a k obiekcją większości k r y t y k u j ą c y c h r e k l a m ę jest nie t o , że m a n i p u l u j e o n a g u s t a m i , ale że gusty większości ludzi są fatalne, t o z n a c z y i n n e o d g u s t ó w s a m y c h krytykujących. T a k czy inaczej, nie m o ż n a k r y t y k o w a ć nie m a j ą c p u n k t u odniesie­ nia. Z a w s z e t r z e b a p o r ó w n y w a ć stojące p r z e d n a m i a l t e r n a t y w y , coś istniejącego realnie z czymś i n n y m , r ó w n i e ż istniejącym realnie. Jeżeli r e k l a m a h a n d l o w a jest b a ł a m u t n a , t o czy jej b r a k l u b r z ą d o w a n a d nią k o n t r o l a b y ł a b y c z y m ś lepszym? W p r z y p a d k u p r y w a t n e g o biznesu istnieje p r z y n a j m n i e j k o n k u r e n c j a . R e k l a m u j ą c y m o g ą się ze sobą spierać. Jest to z n a c z n i e trudniejsze w p r z y p a d k u r z ą d u , k t ó r y r ó w n i e ż stosuje r e k l a m ę . D y s p o n u j e o n tysiącami a g e n t ó w przedstawiających

216

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

j e g o p r o d u k c j ę w możliwie najkorzystniejszym świetle. Ta r e k l a m a jest często bardziej z w o d n i c z a o d wszystkiego, c o robią p r y w a t n e przed­ siębiorstwa. R o z w a ż m y tylko r e k l a m ę , p r z y p o m o c y której S k a r b P a ń s t w a z a c h ę c a d o k u p n a b o n ó w o s z c z ę d n o ś c i o w y c h . „ B o n y Oszczę­ d n o ś c i o w e S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h (...) C ó ż z a z n a k o m i t y s p o s ó b o s z c z ę d z a n i a ! " głosi r e k l a m ó w k a w y d a n a przez A m e r y k a ń s k i D e p a r ­ t a m e n t S k a r b u i r o z p r o w a d z a n a przez b a n k i w ś r ó d klientów. Ale jeśli k t o ś n a b y ł r z ą d o w e obligacje o s z c z ę d n o ś c i o w e w ciągu ubiegłych dzie­ sięciu lat l u b wcześniej, stracił na t y m . Za k w o t ę , j a k ą o t r z y m a ł w ter­ m i n i e ich p ł a t n o ś c i , m ó g ł b o w i e m k u p i ć mniej d ó b r i u s ł u g , aniżeli za s u m ę , po której je n a b y ł i do której należy doliczyć jeszcze p o d a t e k , k t ó r y zapłacił o d o s z u k a ń c z y c h „ o d s e t e k " . W s z y s t k o t o zaś z p o w o d u inflacji, k t ó r ą w y w o ł a ł sprzedający m u obligacje r z ą d ! M i m o t o S k a r b P a ń s t w a dalej r e k l a m u j e t e obligacje j a k o „ p o d s t a w ę o s o b i s t e g o o s z c z ę d z a n i a " i „ n a r a s t a j ą c e wciąż p r e m i e " , by dalej c y t o w a ć tę s a m ą reklamówkę. Co m o ż e m y z kolei powiedzieć o niebezpieczeństwie m o n o p o l i z a c j i , k t ó r e p r o w a d z i d o w y d a w a n i a u s t a w a n t y t r u s t o w y c h ? Jest t o r e a l n e z a g r o ż e n i e . Najskuteczniejszym w s z a k ż e s p o s o b e m przeciwstawienia się mu nie jest w z r o s t a n t y t r u s t o w e g o w y d z i a ł u w D e p a r t a m e n c i e Spra­ wiedliwości czy p o w i ę k s z a n i e b u d ż e t u F e d e r a l n e j Komisji H a n d l u , lecz zniesienie istniejących restrykcji w h a n d l u m i ę d z y n a r o d o w y m . P o z w o ­ liłoby to k o n k u r e n c j i z c a ł e g o świata skuteczniej niż o b e c n i e u d e r z y ć w k r a j o w e m o n o p o l e . F r e d d i e L a k e r z Wielkiej Brytanii nie p o t r z e b o ­ w a ł p o m o c y D e p a r t a m e n t u Sprawiedliwości, a b y r o z b i ć k a r t e l lotni­ czy. D o w p r o w a d z e n i a z kolei n a r y n e k mniejszych s a m o c h o d ó w z m u ­ sili w y t w ó r c ó w a m e r y k a ń s k i c h j a p o ń s c y i niemieccy p r o d u c e n c i . M o n o p o l , czy t o p r y w a t n y , czy p a ń s t w o w y , jest dla k o n s u m e n t a wielkim z a g r o ż e n i e m . Najlepszą o c h r o n ę s t a n o w i w o l n a k o n k u r e n c j a w kraju i w o l n y h a n d e l na świecie. Najlepszą o c h r o n ą k o n s u m e n t a p r z e d eksploatacją ze s t r o n y j e d n e g o s p r z e d a w c y jest istnienie i n n e g o , u k t ó r e g o r ó w n i e ż m o ż e k u p i ć i k t ó r y z o c h o t ą mu sprzedaje. Alter­ n a t y w n e ź r ó d ł a p o d a ż y c h r o n i ą k o n s u m e n t a o wiele lepiej niż wszyscy R a l p h o w i e N a d e r o w i e c a ł e g o świata.

KONKLUZJA „ P a d ó ł łez p r z e m i n ą ł . Slumsy odejdą d o w s p o m n i e ń . Więzienia za­ m i e n i m y w fabryki, areszty - w sklepy i m a g a z y n y z b o ż o w e . M ę ż ­ czyźni b ę d ą szli w y p r o s t o w a n i , k o b i e t y b ę d ą się u ś m i e c h a ć , a dzieci

Kto

chroni

konsumenta?

217

r a d o w a ć . P i e k ł o stanie się n i e p o t r z e b n e . T a b l i c z k a « d o wynajęcia» p o 19 wsze czasy zawiśnie u j e g o b r a m . " . T a k właśnie Billy S u n d a y , głośny k a z n o d z i e j a i c z o ł o w y szermierz w walce z d e m o n e m r u m u , w i t a ł w r o k u 1920 n a s t a n i e ery prohibicji. U c h w a l o n o ją p o d k o n i e c pierwszej wojny światowej, w okresie eks­ plozji c n ó t m o r a l n y c h . T a m t e n epizod p r z y w o d z i n a p a m i ę ć , d o czego m o ż e d o p r o w a d z i ć o b e c n y w y b u c h m o r a l n e g o z a p a ł u , o b e c n e dążenie do ochrony nas samych przed nami samymi. Prohibicję u s t a n o w i o n o dla n a s z e g o d o b r a . A l k o h o l jest substancją niebezpieczną. Więcej ludzi t r a c i r o k r o c z n i e życie z j e g o p o w o d u ani­ żeli z p o w o d u wszystkich r a z e m wziętych p o z o s t a ł y c h niebezpiecznych substancji p o d d a n y c h k o n t r o l i F D A . D o czego j e d n a k d o p r o w a d z i ł a prohibicja? M u s i a n o w y b u d o w a ć n o w e więzienia i z a m k n ą ć w n i c h k r y m i n a l i ­ stów, k t ó r z y m n o ż y l i się w w y n i k u p r z e m i a n o w a n i a picia spirytua­ liów n a z b r o d n i ę p r z e c i w k o p a ń s t w u . A l C a p o n e , Bugs M o r a n stali się z n a n i dzięki s w y m m o r d e r s t w o m , g w a ł t o m , r o z b o j o m i p r z e m y t o ­ w i a l k o h o l u . K t o zaś s t a n o w i ł ich klientelę? K t o k u p o w a ł t r u n k i , k t ó ­ rych nielegalnie d o s t a r c z a l i ? G o d n i s z a c u n k u o b y w a t e l e , k t ó r z y nigdy b y nie p o p a r l i ani nie podjęli działalności, k t ó r a o k r y ł a niesławą A l a C a p o n e i j e g o g a n g s t e r ó w . Ci ludzie chcieli się t y l k o n a p i ć . A b y to r o b i ć , musieli j e d n a k ł a m a ć p r a w o . P r o h i b i c j a nie p o w s t r z y m a ł a pi­ cia. Przeistoczyła n a t o m i a s t wielu obywateli przestrzegających zwykle p r a w a , w p r z e s t ę p c ó w . D o d a ł a piciu swoistego u r o k u i a u r y p o d n i e ­ cenia, co p r z y c i ą g n ę ł o wielu m ł o d y c h . Z l i k w i d o w a ł a siły dyscyplinu­ j ą c e rynek, k t ó r e n o r m a l n i e c h r o n i ą k o n s u m e n t a p r z e d t o w a r a m i m a r n e j j a k o ś c i , sfałszowanymi i stwarzającymi z a g r o ż e n i e . K o r u m p o ­ w a ł a policję i s t r a ż więzienną. T w o r z y ł a d e k a d e n c k i k l i m a t m o r a l n y . Nie p o w s t r z y m a ł a n a t o m i a s t k o n s u m p c j i a l k o h o l u . Z naszą o b e c n ą prohibicją c y k l a m a t ó w , D D T i laetrilu j e s t e ś m y jeszcze d a l e k o od t a m t e j rzeczywistości. Ale z m i e r z a m y w t y m k i e r u n ­ k u . Istnieje j u ż coś na k s z t a ł t jeszcze nie c z a r n e g o , ale szarego r y n k u l e k a r s t w z a k a z a n y c h przez F D A . L u d z i e jeżdżą d o K a n a d y i M e k ­ syku, a b y k u p o w a ć l e k a r s t w a , k t ó r y c h nie m o g ą n a b y ć legalnie w Sta­ n a c h Z j e d n o c z o n y c h - t a k j a k czynili za c z a s ó w prohibicji, a b y się n a p i ć d r i n k a , nie ł a m i ą c p r a w a . W i e l u uczciwych lekarzy jest w roz­ terce. Są r o z d a r c i m i ę d z y t y m , co uznają za d o b r o p a c j e n t a a ścisłym przestrzeganiem prawa. Jeżeli b ę d z i e m y p o d ą ż a ć tą drogą, nie ma wątpliwości, j a k i będzie k o n i e c . Jeśli r z ą d czuje się w o b o w i ą z k u c h r o n i ć n a s p r z e d s u b s t a n ­ cjami stwarzającymi zagrożenie, logika n a k a z u j e prohibicję a l k o h o l u

218

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

i t y t o n i u . Jeśli właściwe jest, by r z ą d p o w s t r z y m y w a ł n a s p r z e d uży­ w a n i e m niebezpiecznych r o w e r ó w i p i s t o l e t ó w na k a p i s z o n y , logika n a k a z u j e z a k a z a n i e jeszcze bardziej niebezpiecznych zajęć, j a k lotniar­ s t w o , jeżdżenie n a m o t o r z e czy n a r c i a r s t w o . N a w e t ludzie kierujący agencjami regulacyjnymi są p r z e r a ż e n i t a k ą p e r s p e k t y w ą i ją odrzucają. Jeśli idzie o resztę społeczeństwa, to reak­ cja opinii publicznej n a skrajne p r z y p a d k i p r ó b k o n t r o l i n a s z y c h za­ chowań, jak n p . w y m o g u posiadania systemu blokady w samocho­ d a c h l u b p r o p o n o w a n e g o z a k a z u s a c h a r y n y , w pełni d o w o d z i , że nie c h c e m y takiej k o n t r o l i w ogóle. N i e c h więc rząd p r z e k a ż e n a m p o p r o s t u informacje j a k i e p o s i a d a , a k t ó r e nie są p o w s z e c h n i e d o s t ę p n e , n a t e m a t w a d i zalet s p o ż y w a n y c h przez n a s p r o d u k t ó w o r a z d o d a t ­ n i c h i u j e m n y c h s t r o n w y k o n y w a n y c h przez n a s d z i a ł a ń . Ale j e d n o ­ cześnie niech n a m p o z o s t a w i s w o b o d ę w y b o r u p o s t ę p o w a n i a .

ROZDZIAŁ 8

Kto ochrania pracownika? N a przestrzeni o s t a t n i c h d w u s t u lat w a r u n k i b y t u p r z e c i ę t n e g o p r a ­ cownika w Stanach Zjednoczonych i innych rozwiniętych krajach świata uległy olbrzymiej p o p r a w i e . P r a w i e n i k t j u ż nie najmuje się do wyczerpujących fizycznie zajęć, k t ó r e były p o w s z e c h n e jeszcze mniej więcej 100 lat t e m u i k t ó r e wciąż są p o w s z e c h n e w większości k r a j ó w świata. W a r u n k i p r a c y są lepsze, czas p r a c y k r ó t s z y , u r l o p y i inne świadczenia p r a c o w n i c z e t r a k t o w a n e j a k o n a t u r a l n e . Z a r o b k i s ą o wiele wyższe, umożliwiając przeciętnej r o d z i n i e osiągnięcie s t a n d a r ­ d u , j a k i niegdyś był t y l k o u d z i a ł e m nielicznych b o g a c z y . G d y b y I n s t y t u t G a l l u p a p r z e p r o w a d z i ł a n k i e t ę zapytując, czyją za­ sługą jest t a k z n a c z n a p o p r a w a sytuacji p r a c o w n i k ó w , najbardziej p o ­ pularna odpowiedź brzmiałaby zapewne, że „związków zawodo­ w y c h " , n a s t ę p n i e „ r z ą d u " , c h o ć m o ż e jeszcze większy p r o c e n t s t a n o ­ wiłyby o d p o w i e d z i t y p u „ n i k t " , „ n i e w i e m " , „ n i e m a m z d a n i a n a ten t e m a t " . Historia Stanów Zjednoczonych i innych krajów zachodnich d o w o d z i , że są to o d p o w i e d z i b ł ę d n e . Przez większość o m a w i a n e g o o k r e s u związki z a w o d o w e nie m i a ł y w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h większego z n a c z e n i a . Jeszcze w r o k u 1900 t y l k o trzy p r o c e n t wszystkich p r a c o w n i k ó w b y ł o ich c z ł o n k a m i . N a ­ wet o b e c n i e należy d o nich mniej niż j e d n a c z w a r t a o g ó ł u z a t r u d n i o ­ n y c h . J u ż c h o ć b y z tego w i d a ć w y r a ź n i e , że nie m o g ł y być o n e istot­ n y m ź r ó d ł e m t a k znacznej p o p r a w y sytuacji p r a c o w n i k a . P o d o b n i e m i n i m a l n a była d o o k r e s u N o w e g o Ł a d u regulacja i in­ terwencja w sferę g o s p o d a r c z ą ze s t r o n y r z ą d u . O d g r y w a ł on zasad­ niczą rolę w z a p e w n i e n i u o g ó l n y c h r a m d z i a ł a n i a w o l n e g o r y n k u . Ale b e z p o ś r e d n i e d z i a ł a n i a r z ą d u (ze względu na ich z n i k o m y zasięg) nie były oczywiście ź r ó d ł e m znacznej p o p r a w y sytuacji świata p r a c y . Jeśli n a t o m i a s t idzie o h i p o t e t y c z n ą o d p o w i e d ź , że p o p r a w a b y t u p r a c o w n i c z e g o nie jest niczyją zasługą, to o d p o w i e d z i tej zadaje k ł a m s a m a sytuacja e k o n o m i c z n a w s p ó ł c z e s n e g o p r a c o w n i k a .

220

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

ZWIĄZKI ZAWODOWE J e d n y m z największych b ł ę d ó w j ę z y k o w y c h jest z a m i e n n e u ż y w a n i e pojęcia: „świat p r a c y " (labor) i „związki z a w o d o w e " ( l a b o r u n i o n s ) . W s p r a w o z d a n i a c h na p r z y k ł a d m ó w i się, że „ ś w i a t p r a c y ( l a b o r ) sprze­ ciwia s i ę " takiej to a takiej ustawie l u b że p r o g r a m legislacyjny „ ś w i a t a p a c y " ( l a b o r ) jest taki t o a t a k i . Jest t o p o d w ó j n y b ł ą d . P o pierwsze, p o n a d trzy c z w a r t e wszystkich p r a c o w n i k ó w w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h nie należy do z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h ( l a b o r u n i o n s ) . R ó w n i e ż w Wiel­ kiej Brytanii, gdzie związki przez długi czas były o wiele silniejsze niż w U S A , większość p r a c o w n i k ó w d o nich nie należy. P o drugie, b ł ę d e m jest i d e n t y f i k o w a n i e interesów z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h z i n t e r e s a m i ich c z ł o n k ó w . W p r z y p a d k u większości z nich t a k i e p o w i ą z a n i e istnieje, i to n a w e t silne. Ale istnieje r ó w n i e ż w y s t a r c z a j ą c o d u ż o p r z y p a d k ó w , kiedy t o u r z ę d n i c y związkowi działali n a w ł a s n ą korzyść, k o s z t e m c z ł o n k ó w związku, z a r ó w n o m e t o d a m i legalnymi, j a k i stosując n a d u ż y c i a i sprze­ niewierzenia, b y ś m y wystrzegali się m e c h a n i c z n e g o u t o ż s a m i a n i a inte­ resów z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h ( l a b o r u n i o n s ) z i n t e r e s a m i ich c z ł o n k ó w , żeby j u ż nie w s p o m n i e ć o i n t e r e s a c h świata p r a c y ( l a b o r ) j a k o całości. W s p o m n i a n y b ł ą d j ę z y k o w y jest z a r ó w n o przyczyną, j a k i s k u t k i e m ogólnej tendencji do p r z e c e n i a n i a z n a c z e n i a i roli związków. Akcje z w i ą z k o w e są d o b r z e w i d o c z n e i w y s t a r c z a j ą c o ciekawe, a b y się n i m i z a j m o w a ł y m a s s m e d i a . W c h o d z ą często n a pierwsze s t r o n y gazet. P r z e d s t a w i a n e są w p e ł n y c h s p r a w o z d a n i a c h telewizyjnych e m i t o w a ­ n y c h p o d wieczór. N a t o m i a s t „ t a r g i i u k ł a d y " - j a k j e określił A d a m S m i t h - w t r a k c i e k t ó r y c h o k r e ś l a n e są p ł a c e większości p r a c o w n i k ó w a m e r y k a ń s k i c h , są j u ż z n a c z n i e mniej w i d o c z n e ; przyciągają też mniej­ szą u w a g ę i w efekcie ich z n a c z e n i e jest b a r d z o n i e d o c e n i a n e . Błąd j ę z y k o w y , o k t ó r y m m o w a , ma t a k ż e swój u d z i a ł w w y t w o r z e ­ niu się p r z e k o n a n i a , że związki z a w o d o w e są p r o d u k t e m współczes­ n e g o r o z w o j u p r z e m y s ł o w e g o . T a k j e d n a k nie jest. Przeciwnie, w ich genezie t r z e b a się cofnąć d o o k r e s u p r e i n d u s t r i a l n e g o , d o gildii, k t ó r e były c h a r a k t e r y s t y c z n ą , wyrosłą z feudalizmu, formą o r g a n i z o w a n i a się k u p c ó w i rzemieślników w m i a s t a c h i w m i a s t a c h - p a ń s t w a c h . F a k ­ tycznie zaś, współczesny związek z a w o d o w y m o ż n a wywieść z c z a s ó w jeszcze dawniejszych, od p o r o z u m i e n i a osiągniętego m i ę d z y greckimi m e d y k a m i 2.500 lat t e m u . H i p o k r a t e s , k t ó r y p o w s z e c h n i e u w a ż a n y jest za ojca współczesnej m e d y c y n y , u r o d z i ł się o k o ł o r o k u 460 p r z e d C h r y s t u s e m n a wyspie K o s . Była to j e d n a z greckich wysp, n i e d a l e k o wybrzeża Azji M n i e j -

Kto ochrania pracownika?

221

szej. W o w y m czasie kwitła i była j u ż z n a n y m c e n t r u m m e d y c z n y m . P o u k o ń c z e n i u s t u d i ó w n a K o s , H i p o k r a t e s ruszył w d a l e k i e p o d r ó ż e , z d o b y w a j ą c sławę j a k o lekarz, zwłaszcza dzięki swym u m i e j ę t n o ś c i o m l i k w i d o w a n i a z a r a z y i epidemii. P o p e w n y m czasie wrócił n a K o s , gdzie założył, czy też p r o w a d z i ł szkołę m e d y c z n ą i o ś r o d e k leczenia. N a u c z a ł wszystkich, k t ó r z y tego p r a g n ę l i i mogli mu z a p ł a c i ć . J e g o o ś r o d e k stał się sławny w c a ł y m g r e c k i m świecie, przyciągając zewsząd uczniów, p a c j e n t ó w i lekarzy. K i e d y z m a r ł w wieku - j a k p o d a j e legenda - mniej więcej 104 lat, K o s p e ł n e b y ł o m e d y k ó w , ich u c z n i ó w i z w o l e n n i k ó w . K o n k u r e n c j a 0 p a c j e n t ó w była o s t r a , nic więc d z i w n e g o , że wyłonił się najwyraźniej j e d n o m y ś l n y r u c h , aby się z nią j a k o ś u p o r a ć , a p o s ł u g u j ą c się współ­ czesną t e r m i n o l o g i ą - a b y „ u s p r a w n i ć " całą dziedzinę w celu wyelimi­ n o w a n i a „nieuczciwej k o n k u r e n c j i " . T a k więc, mniej więcej dwadzieścia lat p o śmierci H i p o k r a t e s a , me­ dycy - j a k z n o w u głosi legenda - zebrali się i utworzyli w ł a s n y k o d e k s p o s t ę p o w a n i a . Na cześć ich nauczyciela i m i s t r z a nazwali go Przysięgą Hipokratesa. Od tamtej pory na Kos, a p o t e m stopniowo na całym świecie, k a ż d y k o ń c z ą c y s t u d i a m e d y c z n e , n i m r o z p o c z ą ł p r a k t y k ę le­ karską, m u s i a ł złożyć tę przysięgę. Zwyczaj ten p r z e t r w a ł do dziś • w większości szkół m e d y c z n y c h w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h j a k o część ceremonii promocyjnej. J a k w większości k o d e k s ó w z a w o d o w y c h , p o r o z u m i e ń h a n d l o w y c h 1 u k ł a d ó w z w i ą z k o w y c h , w Przysiędze H i p o k r a t e s a p e ł n o jest pięk­ n y c h stwierdzeń m a j ą c y c h n a celu o b r o n ę p a c j e n t a : „ B ę d ę u ż y w a ć mej wiedzy d o p o m o c y c h o r y m najlepiej j a k n a t o p o z w o l ą m o j e umiejęt­ ności i r o z u m . (...) I l e k r o ć w k r o c z ę do czyjegoś d o m u , uczynię t o , by nieść p o m o c w c h o r o b i e , nigdy w z a m i a r z e w y r z ą d z e n i a k r z y w d y l u b s z k o d y ( . . . ) . " I t a k dalej. Ale przysięga ta z a w i e r a też kilka p u n k t ó w o z u p e ł n i e i n n y m cha­ rakterze. Rozważmy na przykład takie zdanie: „Będę przekazywał wiedzę, n a u k i i umiejętności m o i m s y n o m , n a u c z y c i e l o m i t y m u c z n i o m , k t ó r z y zostali w s p o s ó b należyty o d d a n i do n a u k i i zaprzy­ siężeni, p o z a t y m n i k o m u i n n e m u " . Dzisiaj m o g l i b y ś m y t o n a z w a ć zapowiedzią s y s t e m u o g r a n i c z o n e g o d o s t ę p u d o z a w o d u t y l k o dla c z ł o n k ó w związku z a w o d o w e g o . P o s ł u c h a j m y też tego, c o o d n o s i się d o p a c j e n t ó w cierpiących n a bolesną c h o r o b ę k a m i e n i n e r k o w y c h i żółciowych: „ N i e b ę d ę o p e r o ­ wał, n a w e t jeśli to będą k a m i e n i e , lecz p o z o s t a w i ę te c z y n n o ś c i p r a k ­ tykującym o w o r z e m i o s ł o " . 1 C a ł k i e m niezłe p o r o z u m i e n i e c o d o p o ­ d z i a ł u r y n k u , z a w a r t e między l e k a r z a m i i c h i r u r g a m i .

222

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

P o d e j r z e w a m y , że H i p o k r a t e s m u s i się p r z e w r a c a ć w grobie, gdy kolejne p o k o l e n i a lekarzy składają tę przysięgę. M i a ł on w k o ń c u uczyć k a ż d e g o , k t o w y k a ż e chęć i z a p ł a c i za n a u k ę . P r z y p u s z c z a l n i e m o c n o by się sprzeciwił tego r o d z a j u restrykcyjnym p r a k t y k o m , k t ó r e od t a m t e g o czasu przyjęli na c a ł y m świecie lekarze, a b y się zabezpie­ czyć p r z e d k o n k u r e n c j ą . Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycznego (American Medical A s s o c i a t i o n - A M A ) nie u w a ż a się raczej za związek z a w o d o w y . A przecież jest o n o czymś o wiele więcej niż zwyczajnym związkiem. Świadczy w a ż n e usługi swym c z ł o n k o m o r a z profesji m e d y c z n e j j a k o takiej. Jest t a k ż e w e d ł u g n a s związkiem z a w o d o w y m , i to c h y b a naj­ lepiej p r o s p e r u j ą c y m w kraju. P r z e z całe dziesięciolecia u t r z y m y w a ł o liczbę lekarzy n a n i s k i m p o z i o m i e , k o s z t y leczenia n a w y s o k i m o r a z c h r o n i ł o „należycie w y k s z t a ł c o n y c h i z a p r z y s i ę ż o n y c h " lekarzy p r z e d k o n k u r e n c j ą ludzi s p o z a profesji, w s z y s t k o to oczywiście w imię niesie­ n i a p o m o c y p a c j e n t o m . Po t y m wszystkim, co czytelnik j u ż w tej książ­ ce przeczytał, nie ma c h y b a p o t r z e b y p o w t a r z a ć , że kierujący medycy­ ną szczerze wierzą, iż o g r a n i c z o n y d o s t ę p do tej dziedziny leży w inte­ resie p a c j e n t a . Z n a m y j u ż w ł a s n ą z d o l n o ś ć sądzenia, iż t o , co leży w n a s z y m interesie, jest t a k ż e w interesie s p o ł e c z n y m . Od chwili, gdy r z ą d zaczął o d g r y w a ć w m e d y c y n i e c o r a z większą rolę i f i n a n s o w a ć c o r a z większy p r o c e n t k o s z t ó w m e d y c z n y c h , w ł a d z a Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycznego poczęła słabnąć. W a r t ę przejęła i n n a g r u p a m o n o p o l i s t y c z n a - r z ą d o w i b i u r o k r a c i . Sądzimy, że w pewnej części d o p r o w a d z i ł y do tego d z i a ł a n i a s a m e g o z o r g a n i z o ­ w a n e g o świata m e d y c z n e g o . Te w y d a r z e n i a d o t y c z ą c e m e d y c y n y są w a ż n e i m o g ą mieć d a l e k o idące implikacje, gdy idzie o rodzaje i koszty opieki z d r o w o t n e j , z ja­ kimi b ę d z i e m y się s p o t y k a ć w przyszłości. P o n i e w a ż j e d n a k r o z d z i a ł ten t r a k t u j e o świecie p r a c y , a nie o m e d y c y n i e , o d n i e s i e m y się t y l k o d o tych a s p e k t ó w e k o n o m i k i m e d y c y n y , k t ó r e ilustrują z a s a d y stosu­ j ą c e się d o całości d z i a ł a ń z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h . O d ł o ż y m y n a razie i n n e w a ż n e i fascynujące s p r a w y o b e c n e g o r o z w o j u w y p a d k ó w w or­ ganizacji służby z d r o w i a .

Kto

korzysta?

L e k a r z e należą do najwyżej p ł a t n y c h p r a c o w n i k ó w w S t a n a c h Zjed­ n o c z o n y c h . T a k i s t a t u s nie jest czymś w y j ą t k o w y m w p r z y p a d k u o s ó b , k t ó r e należą d o z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h . P o m i m o często m a l o w a n e g o

Kto

ochrania

pracownika?

223

o b r a z u z w i ą z k ó w j a k o tych, k t ó r e c h r o n i ą n i s k o p ł a t n y c h p r a c o w n i ­ k ó w p r z e d e k s p l o a t a c j ą p r a c o d a w c ó w , rzeczywistość w y g l ą d a z u p e ł n i e inaczej. Związki, k t ó r e p r o s p e r u j ą najlepiej, z reguły obejmują ludzi z a t r u d n i o n y c h w z a w o d a c h w y m a g a j ą c y c h kwalifikacji i przynoszą­ cych s t o s u n k o w o wysokie z a r o b k i , niezależnie od tego, czy byliby zrzeszeni w związku, czy nie. Przyczyniają się t y l k o do w z r o s t u i t a k j u ż wysokich p ł a c . N a p r z y k ł a d piloci obsługujący a m e r y k a ń s k i e linie lotnicze z a trzy­ d n i o w y tydzień p r a c y o t r z y m y w a l i w r o k u 1976 pensje w y n o s z ą c e przeciętnie 50.000 d o l a r ó w rocznie, a od t a m t e j p o r y ich z a r o b k i p o ­ ważnie wzrosły. W p r a c y p o d t y t u ł e m Piloci linii lotniczych G e o r g e H o p k i n s pisze: „ N i e w i a r y g o d n i e dziś wysokie p ł a c e p i l o t ó w w mniej­ szym s t o p n i u wynikają z o d p o w i e d z i a l n o ś c i , j a k ą p o n o s z ą i ich kwa­ lifikacji, a bardziej z c h r o n i o n e j pozycji, j a k ą osiągnęli dzięki związ­ kowi z a w o d o w e m u . " 2 N a j s t a r s z y m i , tradycyjnymi j u ż z w i ą z k a m i z a w o d o w y m i w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h są związki stolarzy, h y d r a u l i k ó w , t y n k a r z y i t y m p o ­ d o b n e - czyli z n ó w p r a c o w n i k ó w w y s o k o w y k w a l i f i k o w a n y c h i wyso­ k o o p ł a c a n y c h . O d s t o s u n k o w o j e d n a k n i e d a w n a najszybciej rosną­ cymi, a faktycznie j e d y n y m i , k t ó r e w ogóle rosną, są związki z a w o ­ dowe pracowników rządowych. Obejmują one nauczycieli, policjantów, p r a c o w n i k ó w u r z ą d z e ń s a n i t a r n y c h i wszelkich i n n y c h p r a c o w n i k ó w z a t r u d n i o n y c h przez r z ą d . Związki z a w o d o w e p r a c o w ­ n i k ó w m u n i c y p a l n y c h N o w e g o J o r k u d o w i o d ł y j u ż swej siły, przy­ w o d z ą c t o m i a s t o n a skraj b a n k r u c t w a . N a u c z y c i e l e i p r a c o w n i c y m u n i c y p a l n i ilustrują o g ó l n ą z a s a d ę , k t ó r ą m o ż n a d o s t r z e c w y r a ź n i e w Wielkiej Brytanii. I c h związki nie negocjują b e z p o ś r e d n i o z p o d a t n i k a m i , k t ó r z y opłacają pensję ich c z ł o n k ó w , lecz z u r z ę d n i k a m i r z ą d o w y m i . Im luźniejszy jest związek tych o s t a t n i c h z p o d a t n i k a m i , t y m silniejsza t e n d e n c j a do łączenia się z w i ą z k ó w i u r z ę d n i k ó w w swoiste gangi działające k o s z t e m p o ­ d a t n i k a . S t a n o w i to kolejny p r z y k ł a d tego, co się dzieje, gdy p e w n i ludzie wydają p i e n i ą d z e i n n y c h ludzi na rzecz jeszcze i n n y c h . Sojusze z b i u r o k r a c j ą r z ą d o w ą leżą t a k ż e u ź r ó d e ł większej siły z w i ą z k ó w pracowników municypalnych w dużych miastach, jak N o w y Jork aniżeli w m a ł y c h . Z tego r ó w n i e ż p o w o d u związki z a w o d o w e n a ­ uczycieli stają się potężniejsze wtedy, gdy n a d z ó r n a d p r o w a d z e n i e m szkół i w y d a t k a m i na oświatę ulega centralizacji i wyłączeniu s p o d gestii społeczności l o k a l n y c h . W p o r ó w n a n i u ze S t a n a m i Z j e d n o c z o n y m i , r z ą d brytyjski znacjon a l i z o w a ł o wiele więcej gałęzi p r z e m y s ł u , łącznie z k o p a l n i a m i węgla,

224

Milton

i Rose

Friedman:

WOLNY

WYBÓR

z a k ł a d a m i użyteczności publicznej, telefonami, szpitalami. I właśnie w gałęziach z n a c j o n a l i z o w a n y c h brytyjskie związki z a w o d o w e są, ogólnie rzecz b i o r ą c , najsilniejsze, a p r o b l e m y p r a c o w n i c z e n a j p o w a ż ­ niejsze. Tę samą z a s a d ę odzwierciedla t a k ż e siła a m e r y k a ń s k i c h związ­ ków pocztowców. W i e d z ą c , że c z ł o n k o w i e silnych z w i ą z k ó w d o b r z e zarabiają, p o w s t a ­ je n a t u r a l n i e p y t a n i e : czy są oni w y s o k o p ł a t n i , p o n i e w a ż ich związki są silne, czy też ich związki są silne, p o n i e w a ż są oni w y s o k o p ł a t n i . O b r o ń c y z w i ą z k ó w twierdzą, że wysokie p ł a c e ich c z ł o n k o w i e za­ wdzięczają sile organizacji związkowej i że g d y b y tylko wszyscy p r a ­ c o w n i c y należeli do związków, wszyscy d o b r z e by zarabiali. S p r a w a jest j e d n a k o wiele bardziej s k o m p l i k o w a n a . Związki sku­ piające p r a c o w n i k ó w o w y s o k i c h kwalifikacjach bez w ą t p i e n i a p o ­ trafią p o d w y ż s z a ć place swoich c z ł o n k ó w . Z drugiej j e d n a k s t r o n y , ludzie, k t ó r z y n o r m a l n i e i t a k otrzymują wysokie z a r o b k i , są w k o ­ rzystniejszej sytuacji, jeśli idzie o m o ż l i w o ś ć t w o r z e n i a silnych związ­ k ó w . C o więcej, z d o l n o ś ć z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h d o f o r s o w a n i a p o d w y ż e k p l a c d l a n i e k t ó r y c h nie o z n a c z a wcale, że p o w s z e c h n y u n i o n i z m z d o ł a ł b y p r z e f o r s o w a ć p o d w y ż k i dla wszystkich. Byłoby wręcz przeciwnie. Jest to zasadnicze ź r ó d ł o n i e p o r o z u m i e ń . Silne związki osiągają korzyści dla swych członków kosztem innych pracow­ ników. K l u c z e m d o z r o z u m i e n i a tego zjawiska jest najbardziej e l e m e n t a r n a z a s a d a e k o n o m i i - p r a w o p o p y t u . I m wyższa jest c e n a t o w a r u , t y m mniej ludzi będzie s k ł o n n y c h g o k u p i ć . U c z y ń m y j a k i e g o k o l w i e k r o ­ dzaju p r a c ę bardziej k o s z t o w n ą , a liczba jej s t a n o w i s k się zmniejszy. Jeśli p o d r o ż e j e p r a c a cieśli, będzie b u d o w a n y c h mniej d o m ó w , a p r z y ich w z n o s z e n i u w i d o c z n a będzie t e n d e n c j a d o s t o s o w a n i a m a t e r i a ł ó w i m e t o d w y m a g a j ą c y c h mniej u s ł u g ciesielskich. P o d n i e ś m y p ł a c e pilo­ tów, a p o d r o ż e j ą p o d r ó ż e lotnicze. M n i e j ludzi będzie l a t a ł o i mniej będzie s t a n o w i s k p r a c y dla p i l o t ó w . L u b o d innej s t r o n y : z r e d u k u j m y liczbę cieśli l u b p i l o t ó w , a będą się oni d o m a g a ć wyższych p ł a c . U t r z y ­ m u j m y liczbę lekarzy na n i s k i m p o z i o m i e , a b ę d ą oni mogli p o b i e r a ć wyższe o p ł a t y . M a j ą c y wzięcie związek z a w o d o w y r e d u k u j e liczbę s t a n o w i s k pacy, n a d k t ó r y m i r o z t a c z a k o n t r o l ę . W efekcie n i e k t ó r z y skuszeni do takiej p r a c y dzięki p ł a c y ustalonej przez związek, m u s z ą odejść z k w i t k i e m i rozejrzeć się za p r a c ą gdzie indziej. Ale p o w i ę k s z o n a w ten s p o s ó b ilość p r a c o w n i k ó w szukających i n n y c h zajęć, o b n i ż y p ł a c e za te zaję­ cia. P o w s z e c h n y u n i o n i z m niczego b y t u nie zmienił. M ó g ł b y o z n a c z a ć wyższe płace dla tych, k t ó r z y d o s t a n ą p r a c ę i j e d n o c z e ś n i e większe

Kto

ochrania

pracownika?

225

b e z r o b o c i e u reszty. Bardziej jest j e d n a k p r a w d o p o d o b n e , że istniały­ by silne i słabe związki i c z ł o n k o w i e tych pierwszych o t r z y m y w a l i b y p ł a c e wyższe o d o b e c n y c h k o s z t e m p o z o s t a ł y c h . P r z y w ó d c y związkowi m ó w i ą zawsze o u z y s k i w a n i u wyższych p ł a c k o s z t e m zysków. Jest t o niemożliwe. Zyski p o p r o s t u nie s ą t a k d u ż e . O k o ł o 80 procent całego d o c h o d u n a r o d o w e g o w Stanach Zjednoczo­ n y c h idzie o b e c n i e na p ł a c e , pensje i i n n e świadczenia p r a c o w n i c z e . Z p o z o s t a ł e j reszty przeszło p o ł o w a idzie na o p ł a t ę c z y n s z ó w i p r o c e n ­ t ó w o d p o ż y c z e k . Zyski f i r m , n a k t ó r e zawsze wskazują p r z y w ó d c y związkowi, liczą o g ó ł e m niecałe 10 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o . I to przed opodatkowaniem. Po zapłaceniu p o d a t k ó w wynoszą one około 6 procent d o c h o d u narodowego. Nie pozostawia to prawie żadnego luzu, jeśli idzie o m o ż l i w o ś ć s f i n a n s o w a n i a p o d w y ż e k p ł a c , n a w e t gdy­ by m i a ł o p o c h ł o n ą ć wszystkie zyski. A z a b i ł o b y to k u r ę znoszącą złote jajka, b o w i e m niewielka m a r ż a zysku s t a n o w i b o d z i e c d o inwestowa­ nia w fabryki i m a s z y n y o r a z do w y n a j d y w a n i a n o w y c h p r o d u k t ó w i m e t o d w y t w a r z a n i a . Te inwestycje i i n n o w a c j e p o d n o s z ą z biegiem lat w y d a j n o ś ć p r a c o w n i k ó w , d o s t a r c z a j ą c w t e n s p o s ó b ś r o d k ó w p o ­ t r z e b n y c h n a ciągły w z r o s t p ł a c . Wyższe p ł a c e jednej g r u p y p r a c o w n i c z e j m u s z ą więc głównie p o ­ c h o d z i ć o d i n n y c h p r a c o w n i k ó w . P r a w i e trzydzieści lat t e m u szaco­ waliśmy, ż e o k o ł o 10-15 p r o c e n t wszystkich p r a c o w n i k ó w p o t r a f i , dzięki z w i ą z k o m l u b t a k i m ich o d p o w i e d n i k o m j a k A m e r y k a ń s k i e Stowarzyszenie M e d y c z n e , p o d n i e ś ć swoje p ł a c e o 10-15 p r o c e n t p o ­ n a d p o z i o m , j a k i mieliby z a p e w n i o n y bez związków. O d b y w a ł o się t o k o s z t e m zmniejszenia p ł a c 85-90 p r o c e n t p r a c o w n i k ó w o mniej wię­ cej 4 p r o c e n t poniżej p o z i o m u , j a k i by m o g l i mieć z a p e w n i o n y , gdy­ by nie t a m t e p o d w y ż k i . Późniejsze b a d a n i a wskazują, że efekty dzia­ ł a ń z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h kształtują się z g r u b s z a w t a k i m właśnie rzędzie wielkości. 3 Wyższe p ł a c e dla w y s o k o p ł a t n y c h , niższe dla ni­ sko p ł a t n y c h . W y s o k i e p ł a c e , w y m u s z a n e przez związki z a w o d o w e mają w p ł y w n a ceny d ó b r k o n s u m p c y j n y c h i w efekcie wszyscy, łącznie ze związkow­ c a m i , jesteśmy b e z p o ś r e d n i o p o s z k o d o w a n i j a k o k o n s u m e n c i . N a p r z y k ł a d ceny d o m ó w są b e z s e n s o w n i e wysokie, t a k ż e dla cieśli. P o z a t y m wielu p r a c o w n i k ó w , z uwagi na p r z e s z k o d y s t a w i a n e przez związ­ ki, nie m o ż e w y k o r z y s t y w a ć swych kwalifikacji do p r o d u k c j i najwyżej c e n i o n y c h d ó b r . Z m u s z e n i s ą b r a ć p r a c e , p r z y k t ó r y c h ich w y d a j n o ś ć jest niższa. K o s z y k d ó b r d o s t ę p n y c h dla wszystkich jest więc mniejszy o d tego, j a k i m ó g ł b y być.

226

Źródło

Milton i Rose Friedman:

siły

Kto

WOLNY WYBÓR

związków

W j a k i s p o s ó b związki p o d n o s z ą p ł a c e swych c z ł o n k ó w ? Co jest g ł ó w n y m ź r ó d ł e m ich siły? O d p o w i e d ź b r z m i : z d o l n o ś ć o g r a n i c z a n i a liczby d o s t ę p n y c h s t a n o w i s k p r a c y l u b - co jest r ó w n o z n a c z n e - liczby ludzi m o g ą c y c h p o d j ą ć d a n y rodzaj zajęcia. O g r a n i c z e n i a liczby sta­ n o w i s k p r a c y p o p r z e z w y m u s z a n i e w y s o k i c h stawek p ł a c o w y c h związ­ ki są w stanie d o k o n y w a ć najczęściej p r z y p o m o c y r z ą d u . Z j e g o p o ­ m o c ą są też w stanie o g r a n i c z a ć d o s t ę p do z a w o d u p o p r z e z w y d a w a ­ nie licencji. Czasami siłę swą zawdzięczają zmawianiu się z p r a c o d a w c a m i , aby n a r z u c i ć m o n o p o l p r o d u k t u , d o k t ó r e g o w y t w o ­ rzenia przyczyniają się ich c z ł o n k o w i e . Wymuszanie wysokich stawek placowych. Jeżeli związek z a w o d o w y potrafi d o p r o w a d z i ć w t e n czy inny s p o s ó b do tego, że ż a d e n p r z e d ­ siębiorca b u d o w l a n y nie będzie płacił mniej niż, p o w i e d z m y , 15 d o l a ­ r ó w za g o d z i n ę p r a c y cieśli lub h y d r a u l i k a , to o g r a n i c z y w t e n s p o s ó b liczbę o f e r o w a n y c h s t a n o w i s k p r a c y . Oczywiście, zwiększy t a k ż e liczbę o s ó b , k t ó r e chciałyby t ę p r a c ę d o s t a ć . Z a ł ó ż m y n a chwilę, ż e m o ż n a w y m u s i ć w y s o k ą s t a w k ę p ł a c y . M u s i w ó w c z a s istnieć j a k i ś s p o s ó b r o z d z i a ł u o g r a n i c z o n e j liczby l u k r a t y w ­ n y c h zajęć p o m i ę d z y p o s z u k u j ą c y c h ich ludzi. Stosuje się do tego celu liczne m e t o d y : n e p o t y z m , czyli o b s a d z a n i e s t a n o w i s k p r a c y c z ł o n k a m i r o d z i n y ; k r y t e r i u m s t a ż u w z a w o d z i e i w związku; z m u s z a n i e p r a c o ­ dawcy, by z a t r u d n i a ł więcej p r a c o w n i k ó w niż t r z e b a ( f e a t h e r b e d d i n g ) o r a z zwyczajną k o r u p c j ę . G r a idzie o w y s o k ą stawkę, s t ą d też stoso­ w a n e m e t o d y są w z w i ą z k a c h s p r a w ą drażliwą. N i e k t ó r e z nich nie pozwalają n a p r z y k ł a d d y s k u t o w a ć n a d k r y t e r i u m s t a ż u n a o t w a r t y c h z e b r a n i a c h , p o n i e w a ż p r o w a d z i t o zawsze d o bijatyk. O d p a l a n i e „ d z i a ł e k " u r z ę d n i k o m z w i ą z k o w y m dla z a p e w n i e n i a sobie ich wzglę­ d ó w p r z y rozdziale p r a c jest p o w s z e c h n ą formą korupcji. Jeszcze inną, o s t r o k r y t y k o w a n ą m e t o d ą rozdzielnictwa s t a n o w i s k p r a c y jest dys­ k r y m i n a c j a r a s o w a s t o s o w a n a przez związki. Jeśli istnieje n a d w y ż k a r e f l e k t a n t ó w p o n a d o g r a n i c z o n ą liczbę s t a n o w i s k , k a ż d a m e t o d a sele­ kcji m u s i być a r b i t r a l n a . U c i e k a n i e się do p r z e s ą d ó w i t y m p o d o b n y c h n i e r a c j o n a l n y c h w z g l ę d ó w cieszy się często d u ż y m p o p a r c i e m w ś r ó d „ w t a j e m n i c z o n y c h " , j a k o s p o s ó b d e c y d o w a n i a , k o g o nie d o p u ś c i ć d o p r a c y . D y s k r y m i n a c j a r a s o w a i religijna oddziałuje też na d o s t ę p do szkół m e d y c z n y c h . P o w ó d jest ten s a m : n a d w y ż k a m o ż l i w y c h d o za­ a k c e p t o w a n i a k a n d y d a t ó w i p o t r z e b a rozdzielenia m i ę d z y nich miejsc, d o s t ę p n y c h w o g r a n i c z o n e j ilości.

ochrania

pracownika?

227

S p r ó b u j m y t e r a z o d p o w i e d z i e ć n a p y t a n i e , j a k związek m o ż e wy­ m u s i ć w y s o k ą s t a w k ę płacy. J e d n y m z e s p o s o b ó w jest p r z e m o c l u b g r o ź b a jej użycia. M o ż n a t u wymienić: grożenie zniszczeniem włas­ ności p r a c o d a w c ó w a l b o grożenie p o b i c i e m ich, jeśli z a t r u d n i ą p r a ­ c o w n i k ó w s p o z a związku l u b b ę d ą płacić c z ł o n k o m związku mniej niż wynoszą o k r e ś l o n e p r z e z e ń stawki, grożenie p o b i c i e m p r a c o w n i ­ k ó w , jeśli zgodzą się p r a c o w a ć za niższą p ł a c ę . Z tych właśnie p o ­ w o d ó w z w i ą z k o w y m u k ł a d o m i n e g o c j a c j o m p ł a c o w y m t a k często towarzyszy przemoc. Łatwiejszym s p o s o b e m jest u z y s k a n i e p o m o c y r z ą d u . Z t e g o t o p o ­ w o d u k w a t e r y z w i ą z k o w e skupiają się w o k ó ł K a p i t o l u w W a s z y n g t o ­ nie, a związki z a w o d o w e tyle pieniędzy i u w a g i poświęcają polityce. W swojej p r a c y o związku z a w o d o w y m p i l o t ó w linii lotniczych H o p ­ kins stwierdza, ż e „ z a p e w n i ł o n sobie t a k i e federalne u s t a w o d a w s t w o o c h r o n n e , że m o ż n a m ó w i ć w p r a k t y c e o r o z t o c z e n i u przez p a ń s t w o wręcz k u r a t e l i n a d z a w o d o w y m i p i l o t a m i . " W a ż n ą formą r z ą d o w e j p o m o c y d l a z w i ą z k ó w p r a c o w n i k ó w b u d o ­ w l a n y c h jest federalna u s t a w a D a v i s a - B a c o n a , k t ó r a w y m a g a o d p r z e d s i ę b i o r c ó w b u d o w l a n y c h , aby p r z y k o n t r a k t a c h powyżej 2.000 d o l a r ó w , k t ó r y c h s t r o n ą jest r z ą d U S A l u b D y s t r y k t K o l u m b i i , płacili z a t r u d n i o n y m przez siebie p r a c o w n i k o m stawki nie mniejsze o d tych, k t ó r e „przeważają w o d p o w i e d n i c h g r u p a c h r o b o t n i k ó w i m e c h a n i ­ k ó w " , wedle tego j a k t o ustali S e k r e t a r z ds. P r a c y . W p r a k t y c e n a „ p r z e w a ż a j ą c e " stawki decydujący w p ł y w mają stawki o k r e ś l a n e przez związki. D o t y c z y to „ z n a k o m i t e j większości p ł a c (...) bez względu na część kraju i t r y b b u d o w y . " 5 Z a s i ę g u s t a w y r o z s z e r z o n o , włączając jej k l a u z u l ę o p r z e w a ż a j ą c y c h s t a w k a c h do licznych i n n y c h p r z e p i s ó w d o t y c z ą c y c h p r o j e k t ó w w s p o m a g a n y c h f i n a n s o w o przez r z ą d federal­ n y o r a z dzięki p o d o b n y m u s t a w o m o p o k r y w a n i u w y d a t k ó w b u d o w ­ n i c t w a p a ń s t w o w e g o , o b o w i ą z u j ą c y m w trzydziestu pięciu s t a n a c h 6 ( s t a n n a r o k 1971). E f e k t e m tych u s t a w jest n a r z u c a n i e przez r z ą d stawek z w i ą z k o w y c h d l a większości działalności b u d o w l a n e j . N a w e t s t o s o w a n i e g w a ł t u znajduje ciche p o p a r c i e r z ą d u . Powszech­ n a p o s t a w a opinii publicznej, p o p i e r a j ą c a związki z a w o d o w e , d o p r o ­ w a d z i ł a do tego, że w ł a d z e tolerują w t r a k c i e k ł ó t n i z w i ą z k o w y c h za­ c h o w a n i a , j a k i c h by nie t o l e r o w a ł y w i n n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h . Jeśli w t r a k c i e t a k i c h scysji z o s t a n i e w y w r ó c o n y s a m o c h ó d , jeśli w fabryce, w sklepie czy d o m u p r y w a t n y m z o s t a n ą wybite szyby l u b n a w e t będą pobici l u b p o w a ż n i e r a n n i , t o jest z n a c z n i e mniej p r a w d o p o d o b n e , ż e s p r a w c y z o s t a n ą u k a r a n i grzywną (żeby j u ż nie m ó w i ć o więzieniu), niż g d y b y ten s a m i n c y d e n t w y d a r z y ł się w i n n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h . 16 — W o l n y wybór

228

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Kto

ochrania

pracownika?

229

I n n y m z e s t a w e m ś r o d k ó w r z ą d o w y c h d o w y m u s z a n i a stawek p ł a c o ­ w y c h są przepisy o p ł a c y m i n i m a l n e j . B r o n i o n e j a k o f o r m a p o m o c y dla ludzi o niskich d o c h o d a c h , de facto wyrządzają im k r z y w d ę . K t o jest ź r ó d ł e m n a c i s k u na s t a n o w i e n i e tych p r z e p i s ó w - w i d a ć po lu­ d z i a c h , k t ó r z y świadczą n a ich k o r z y ś ć p r z e d K o n g r e s e m . N i e s ą t o przedstawiciele u b o g i c h . W większości są to przedstawiciele z o r g a n i ­ z o w a n e g o świata p r a c y , A F L - C I O i i n n y c h organizacji z w i ą z k o w y c h . Ż a d e n z c z ł o n k ó w tych organizacji nie p r a c u j e p o s t a w k a c h c h o ć b y trochę tylko zbliżonych do prawnie ustanowionego m i n i m u m . M i m o całej r e t o r y k i o p o m o c y b i e d n y m , związki te p o p i e r a j ą c c o r a z wyższe p ł a c e m i n i m a l n e , t r a k t u j ą t o j a k o m e t o d ę o c h r o n y swych c z ł o n k ó w przed konkurencją.

dziej z n a c z ą c y jest fakt, że p o w s t a ł j e d n o c z e ś n i e rozziew m i ę d z y sto­ p a m i b e z r o b o c i a w o b u tych g r u p a c h . A k t u a l n i e o d s e t e k b e z r o b o t ­ n y c h w ś r ó d białej m ł o d z i e ż y wynosi o k . 15-20 p r o c e n t , n a t o m i a s t w ś r ó d czarnej 35^45 p r o c e n t . 7 U w a ż a m y , ż e s t a w k a p ł a c y m i n i m a l n e j jest j e d n y m z najbardziej, o ile w ogóle nie najbardziej, a n t y m u r z y ń skim p r z e p i s e m w n a s z y m u s t a w o d a w s t w i e . R z ą d t w o r z y najpierw szkoły, w k t ó r y c h wielu m ł o d y c h ludzi, w t y m n i e p r o p o r c j o n a l n i e du­ żo c z a r n y c h , o t r z y m u j e t a k kiepskie wykształcenie, że z p o s i a d a n y m i kwalifikacjami nie mają co m a r z y ć o d o b r e j płacy. N a s t ę p n i e ten s a m rząd z a b r a n i a i m p r a c o w a ć z a niską płacę, c o s t a n o w i ł o b y dla p r a c o ­ d a w c ó w b o d z i e c do szkolenia ich w t r a k c i e p r a c y . K a r z e ich więc po raz d r u g i . A w s z y s t k o to w imię p o m o c y u b o g i m .

P r a w o o płacy minimalnej zmusza p r a c o d a w c ó w do dyskryminacji ludzi o niskich kwalifikacjach. N i k t nie opisuje tego w t e n s p o s ó b , ale t a k faktycznie jest. W e ź m y n a p r z y k ł a d s ł a b o w y k s z t a ł c o n e g o n a s t o l a t k a o niskich kwalifikacjach, k t ó r e g o g o d z i n a p r a c y w a r t a jest, d a j m y n a t o , t y l k o 2 d o l a r y . M o ż e o n chcieć z a t a k ą p ł a c ę p r a c o w a ć , żeby n a p r z y k ł a d z d o b y ć wyższe kwalifikacje, p o z w a l a j ą c e n a lepsze j u ż zajęcie. P r a w o s t a n o w i , ż e o s o b a t a k a m o ż e być w y n a ­ j ę t a t y l k o w ó w c z a s , jeśli p r a c o d a w c a z a p ł a c i jej 2 d o l a r y i 90 c e n t ó w za g o d z i n ę ( s t a n na r o k 1979). O ile więc nie będzie chciał d o ł o ż y ć do 2 d o l a r ó w , k t ó r y c h w a r t e są usługi o w e g o m ł o d z i e ń c a , jeszcze 90 c e n t ó w t y t u ł e m d o d a t k u d o b r o c z y n n e g o , n a s t o l a t e k nie będzie za­ t r u d n i o n y . Z a w s z e b y ł o dla n a s tajemnicą, dlaczego t o m ł o d e m u c z ł o w i e k o w i ma się lepiej p o w o d z i ć , gdy jest n i e z a t r u d n i o n y p r z y zajęciu p ł a t n y m 2 d o l a r y i 90 c e n t ó w za g o d z i n ę , niż g d y b y p r a c o w a ł za 2 d o l a r y za g o d z i n ę .

Ograniczanie liczby pracujących. A l t e r n a t y w ą w o b e c w y m u s z a n i a stawek p ł a c o w y c h jest b e z p o ś r e d n i e o g r a n i c z a n i e liczby w y k o n u j ą c y c h d a n e zajęcie. Jest to m e t o d a szczególnie a t r a k c y j n a w p r z y p a d k u ist­ nienia wielu p r a c o d a w c ó w . W y m u s z a n i e stawek p ł a c o w y c h jest b o ­ wiem w ó w c z a s zwykle u t r u d n i o n e . Ś w i e t n y m p r z y k ł a d e m m o ż e b y ć t u m e d y c y n a , o d kiedy z o r g a n i z o w a n y świat m e d y c z n y s k o n c e n t r o w a ł swą a k t y w n o ś ć na o g r a n i c z a n i u liczby p r a k t y k u j ą c y c h lekarzy.

W y s o k a s t o p a b e z r o b o c i a w ś r ó d młodzieży, szczególnie c z a r n e j , jest z a r ó w n o s k a n d a l e m , j a k i ź r ó d ł e m n i e p o k o j ó w społecznych. Jest t o j e d n a k w d u ż y m s t o p n i u wynik p r z e p i s ó w o p ł a c y m i n i m a l n e j . P o d k o n i e c drugiej wojny światowej w y n o s i ł a o n a 4 0 c e n t ó w z a g o d z i n ę . Inflacja c z a s ó w wojny t a k o b n i ż y ł a jej realną w a r t o ś ć , że p r a k t y c z n i e p r z e s t a ł a mieć j a k i e k o l w i e k z n a c z e n i e . W r o k u 1950 p o d n i e s i o n o ją g w a ł t o w n i e do 75 c e n t ó w , a w r o k u 1956 do 1 d o l a r a . Na p o c z ą t k u lat pięćdziesiątych s t o p a b e z r o b o c i a w ś r ó d m ł o d z i e ż y w y n o s i ł a prze­ ciętnie 10 p r o c e n t w p o r ó w n a n i u z 4 p r o c e n t a m i dla o g ó ł u p r a c o w ­ n i k ó w . Była więc u m i a r k o w a n i e wyższa, niż m o ż n a b y ł o tego oczeki­ w a ć w odniesieniu d o g r u p y właśnie w c h o d z ą c e j n a rynek p r a c y . S t o p y b e z r o b o c i a w ś r ó d białej i czarnej m ł o d z i e ż y były mniej więcej r ó w n e . P o g w a ł t o w n e j p o d w y ż c e stawek m i n i m a l n y c h s t o p a b e z r o b o c i a sko­ czyła w g ó r ę t a k w g r u p i e białej, j a k i czarnej młodzieży. Jeszcze bar-

P o w o d z e n i e o b u m e t o d , t o jest o g r a n i c z a n i a liczby w y k o n u j ą c y c h z a w ó d i w y m u s z a n i a stawek p ł a c o w y c h , w y m a g a zazwyczaj p o m o c y ze s t r o n y r z ą d u . W m e d y c y n i e p o d s t a w o w ą t e c h n i k ą jest licencja l e k a r s k a , czyli w y m ó g , a b y k a ż d y w y k o n u j ą c y z a w ó d l e k a r z a p o ­ siadał s t o s o w n e zezwolenie w ł a d z s t a n o w y c h . N i e t r z e b a d o d a w a ć , że t y l k o lekarze m o g ą być u z n a n i za k o m p e t e n t n y c h w ocenie kwa­ lifikacji k a n d y d a t ó w do tego z a w o d u . W efekcie, komisje przyznające licencje, k t ó r e działają w r ó ż n y c h s t a n a c h (w U S A w y d a w a n i e licencji p o d l e g a jurysdykcji s t a n o w e j , a nie federalnej), są z ł o ż o n e wyłącznie z lekarzy l u b przez nich z d o m i n o w a n e , p r z y czym są o n i zazwyczaj członkami A M A . R a d y l u b s t a n o w e legislatury określają w a r u n k i p r z y z n a w a n i a licen­ cji. Daje t o A m e r y k a ń s k i e m u S t o w a r z y s z e n i u M e d y c z n e m u m o ż l i w o ś ć w p ł y w a n i a n a liczbę o s ó b , k t ó r y m przyznaje się p r a w o p r a k t y k o w a ­ nia. Z reguły w y m a g a się długiej n a u k i , p r a w i e zawsze u k o ń c z e n i a „ z a t w i e r d z o n e j " szkoły i zazwyczaj o d b y c i a p r a k t y k i w „ z a t w i e r d z o ­ n y m " szpitalu. N i e jest też p r z y p a d k i e m , ż e lista „ z a t w i e r d z o n y c h " szkół i szpitali zwykle p o k r y w a się d o k ł a d n i e z listą w y d a w a n ą przez R a d ę A M A d o s p r a w O ś w i a t y M e d y c z n e j i Szpitali. Ż a d n a szkoła nie m o ż e być z a ł o ż o n a l u b d ł u g o istnieć, o ile nie u z y s k a z a t w i e r d z e n i a przez R a d ę . U z y s k a n i e tego w y m a g a czasem o g r a n i c z e n i a liczby przy­ jęć do szkoły, z g o d n i e z sugestią R a d y .

230

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

B a r d z o w y r a ź n e g o świadectwa, j a k i m i m o ż l i w o ś c i a m i o g r a n i c z a n i a d o s t ę p u d o z a w o d u d y s p o n u j e z o r g a n i z o w a n y świat m e d y c z n y , d o ­ starczył o k r e s kryzysu lat trzydziestych, kiedy t o presja e k o n o m i c z n a była szczególnie silna. M i m o wielkiego n a p ł y w u w y s o k o kwalifikowa­ n y c h u c h o d ź c ó w z N i e m i e c i Austrii - r o z w i n i ę t y c h w ó w c z a s c e n t r ó w m e d y c z n y c h - liczba w y k s z t a ł c o n y c h za granicą lekarzy, k t ó r y m na przestrzeni pięciu lat o d dojścia H i t l e r a d o w ł a d z y p o z w o l o n o p r a k ­ t y k o w a ć w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , nie była większa niż w okresie p o p r z e d n i c h pięciu lat. 8 U d z i e l a n i e licencji jest s z e r o k o w y k o r z y s t y w a n e d o o g r a n i c z a n i a d o ­ s t ę p u szczególnie d o t a k i c h z a w o d ó w , gdzie j a k w m e d y c y n i e , m a m y d o czynienia z w i e l o m a p r a k t y k u j ą c y m i i n d y w i d u a l n i e i d u ż ą liczbą ich indywidualnych klientów. P o d o b n i e jak w medycynie, także inne komi­ sje udzielające licencji z ł o ż o n e są głównie z c z ł o n k ó w l i c e n c j o n o w a n y c h zawodów: dentystów, prawników, kosmetyczek, pilotów, hydraulików czy właścicieli z a k ł a d ó w p o g r z e b o w y c h . N i e ma w zasadzie t a k i e g o zajęcia, d o k t ó r e g o nie p r ó b o w a n o b y o g r a n i c z y ć d o s t ę p u p o p r z e z system zezwoleń. W e d ł u g p r z e w o d n i c z ą c e g o F e d e r a l n e j Komisji H a n d ­ lu: „ N a n i e d a w n e j sesji jednej z legislatur s t a n o w y c h r ó ż n e g r u p y z a w o ­ d o w e p r z e d ł o ż y ł y p r o j e k t y mające n a celu w y d a w a n i e ich c z ł o n k o m licencji: l i c y t a t o r ó w , wiertniczych szybów, specjalistów od r e m o n t ó w d o m ó w , k o r e p e t y t o r ó w , s e k s t e r a p e u t ó w , specjalistów o d p r z e t w a r z a ­ n i a d a n y c h , r z e c z o z n a w c ó w , m e c h a n i k ó w n a p r a w i a j ą c y c h telewizory. S t a n H a w a j e udziela licencji a r t y s t o m t a t u a ż u . S t a n N e w H a m p s h i r e wydaje licencje s p r z e d a w c o m p i o r u n o c h r o n ó w . " 9 Z a w s z e p r z e d s t a w i a ­ n e jest t o s a m o usprawiedliwienie: o c h r o n a k o n s u m e n t a . J e d n a k ż e fak­ tyczny powód m o ż n a p o z n a ć obserwując, k t o n a c i s k a n a legislaturę s t a n o w ą , a b y u s t a n o w i ł a l u b w z m o c n i ł a licencję. L o b b y s t a m i są nie­ z m i e n n i e przedstawiciele d a n e g o z a w o d u , a nie klienci. C o p r a w d a h y d r a u l i c y wiedzą p r z y p u s z c z a l n i e lepiej od k o g o k o l w i e k i n n e g o , p r z e d c z y m ich klienci p o w i n n i być c h r o n i e n i . T r u d n o wszakże u z n a ć , ż e t o wypływająca z czysto altruistycznych p o b u d e k t r o s k a o k l i e n t ó w jest g ł ó w n y m m o t y w e m , k t ó r y stoi z a ich z d e c y d o w a n y m i w y s i ł k a m i , a b y uzyskać prawną władzę decydowania, kto może zostać hydraulikiem. A b y jeszcze bardziej w z m o c n i ć z a s a d ę o g r a n i c z a n i a liczby w y k o n u ­ j ą c y c h d a n y fach, z o r g a n i z o w a n e g r u p y z a w o d o w e d o k ł a d a j ą s t a r a ń , a b y p r a w n i e u s t a l o n e g r a n i c e ich z a w o d u określić możliwie najszerzej. M a t o n a celu powiększenie p o p y t u n a usługi ich c z ł o n k ó w p o s i a d a ­ j ą c y c h licencje. J e d n y m z efektów o g r a n i c z e n i a d o s t ę p u d o z a w o d u m e t o d ą udziela­ n i a licencji jest p o w s t a w a n i e n o w y c h dyscyplin. W m e d y c y n i e przy­

kro

ochrania pracownika?

231

k ł a d e m m o ż e b y ć o s t e o p a t i a i k r ę g a r s t w o . A M A w p l ą t a ł a się w wiele spraw sądowych, próbując poprzez oskarżenie osteopatów i kręgarzy 0 p r o w a d z e n i e n i e l i c e n c j o n o w a n y c h p r a k t y k o g r a n i c z y ć ich aktyw­ n o ś ć do możliwie najwęższego o b s z a r u . Z kolei o s t e o p a c i i k r ę g a r z e oskarżają i n n y c h o n i e l i c e n c j o n o w a n e w y k o n y w a n i e c z y n n o ś c i za­ strzeżonych dla nich. O s t a t n i e osiągnięcia w dziedzinie opieki lekarskiej, k t ó r e częściowo zawdzięczamy n o w e m u s k o m p l i k o w a n e m u i przenośnemu sprzętowi, przyczyniły się do rozwinięcia w wielu miejscowościach u s ł u g szybkiej p o m o c y w n a g ł y c h w y p a d k a c h . U s ł u g i te o r g a n i z o w a n e są przez m i a ­ sta l u b miejskie agencje, c z a s a m i przez p r z e d s i ę b i o r s t w a p r y w a t n e 1 ś w i a d c z o n e są z reguły przez p a r a m e d y k ó w , a nie lekarzy z li­ cencją. J o e D o l p h i n , właściciel takiej p r y w a t n e j organizacji związanej z k o ­ m e n d ą straży p o ż a r n e j w p o ł u d n i o w e j Kalifornii, t a k opisuje jej sku­ teczność: Przed wprowadzeniem usług paramedycznych, w jednym z obsługiwanych przez nas okręgów Kalifornii, który jest hrabstwem liczącym 580 tysięcy ludności, mniej niż jeden procent pacjentów przeżywało zatrzymanie akcji serca i wracało do domów po okresie hospitalizacji. W pół roku po wprowadzeniu usług paramedycznych 23 pro­ cent osób, u których nastąpiło wstrzymanie akcji serca, zostało pomyślnie reanimo­ wanych i mogło, po zwolnieniu ze szpitala, wrócić do produktywnej pracy w społe­ czeństwie. Sądzimy, że jest to dość zdumiewające. Sądzimy też, że fakty mówią same za siebie. Jednakże relacjonowanie ich społeczności medycznej jest czasami bardzo trudne. Ma ona swoje własne idee. S p o r y p r a w n e w o k ó ł z a k r e s u d z i a ł a ń z a r e z e r w o w a n y c h dla d a n y c h z a w o d ó w są j e d n y m z najczęstszych ź r ó d e ł k ł o p o t ó w p r a c o w n i c z y c h . Z a b a w n y m tego p r z y k ł a d e m był r e p o r t e r r a d i o w y , k t ó r y przyszedł kiedyś d o n a s p o wywiad. Z a l e ż a ł o m u szczególnie n a t y m , aby wy­ wiad był na tyle k r ó t k i , by zmieścić go na jednej s t r o n i e kasety. Prze­ łożenie kasety n a d r u g ą s t r o n ę b y ł o czynnością z a r e z e r w o w a n ą dla c z ł o n k a związku e l e k t r y k ó w . G d y b y r e p o r t e r s a m przełożył kasetę, z o s t a ł a b y o n a p o j e g o p o w r o c i e d o rozgłośni s k a s o w a n a i w y w i a d byłby s t r a c o n y . Jest to i d e n t y c z n e z a c h o w a n i e co w p r z y p a d k u o p o z y ­ cji lekarzy w o b e c p a r a m e d y k ó w . M a o n o t a k ż e t e n s a m m o t y w - zwię­ kszenie p o p y t u n a usługi d a n e j g r u p y z a w o d o w e j . Zmowy pomiędzy związkami i pracodawcami. Związki zdobywają czasem siłę dzięki p o m a g a n i u p r z e d s i ę b i o r c o m w p o r o z u m i e w a n i u się c o d o cen l u b p o d z i a ł u r y n k ó w , czego sfera biznesu s a m a r o b i ć nie

232

Milton i Rose Friedman:

WOLNY WYBÓR

m o ż e , gdyż są to d z i a ł a n i a nielegalne i podlegające u s t a w o d a w s t w u antytrustowemu. N a j p o w a ż n i e j s z y p r z y p a d e k tego t y p u m i a ł miejsce w g ó r n i c t w i e węgla w l a t a c h trzydziestych. D w i e u s t a w y węglowe Guffeya s t a n o w i ­ ły p r ó b y legalizacji u s t a l e n i a sztywnych cen przez k a r t e l k o p a l n i a n y . K i e d y w p o ł o w i e lat trzydziestych pierwszą z tych u s t a w u z n a n o za n i e z g o d n ą z K o n s t y t u c j ą , na scenę w k r o c z y ł szef związku z a w o d o w e ­ g o U n i t e d M i n e W o r k e r s , J o h n L . Lewis. Ogłaszając strajk l u b prze­ rwy w p r a c y , ilekroć ilość węgla na p o w i e r z c h n i była t a k d u ż a , że groziło to o b n i ż k ą j e g o ceny, Lewis k o n t r o l o w a ł p r o d u k c j ę , a przez to i ceny w r a m a c h niepisanej u m o w y z p r z e d s i ę b i o r c a m i . J a k stwierdził w r o k u 1938 w i c e p r e z y d e n t t o w a r z y s t w a w ę g l o w e g o : „robili [ U n i t e d M i n e W o r k e r s ] wiele d l a stabilizacji g ó r n i c t w a węgla b i t u m i c z n e g o i d o k ł a d a l i s t a r a ń , by osiągało o n o zyski. A c z k o l w i e k niechętnie, trze­ ba p r z y z n a ć , że ich wysiłki w t y m zakresie (...) były na o g ó ł nieco skuteczniejsze (...) niż s a m y c h k i e r o w n i c t w k o p a l ń . " 1 0 Korzyści dzielono między kierownictwo i górników. G ó r n i k o m p r z y z n a w a n o w y s o k i e stawki, c o oczywiście o z n a c z a ł o większą m e c h a ­ nizację i mniejsze z a t r u d n i e n i e . Lewis p r z y z n a ł to w p r o s t i g o t ó w był t o o c h o c z o z a a k c e p t o w a ć , u z n a j ą c wyższe p ł a c e j a k o wystarczającą r e k o m p e n s a t ę z a redukcję z a t r u d n i e n i a , p o d w a r u n k i e m , ż e z a t r u d n i e ­ ni b ę d ą wszyscy c z ł o n k o w i e jego związku. Z w i ą z e k g ó r n i k ó w m ó g ł o d e g r a ć t ę rolę, p o n i e w a ż związki z a w o d o ­ we w y ł ą c z o n o s p o d u s t a w y a n t y t r u s t o w e j S h e r m a n a . Te z nich, k t ó r e t o wykorzystują, trafniej b y ł o b y więc n a z w a ć nie z w i ą z k a m i z a w o d o ­ wymi, ale p r z e d s i ę b i o r s t w a m i sprzedającymi usługi kartelizacyjne. Z w i ą z e k z a w o d o w y w o ź n i c ó w jest t u m o ż e najbardziej w a r t o d n o t o ­ w a n i a . Istnieje p e w n a o p o w i e ś ć , być m o ż e a p o k r y f i c z n a , o D a v i d z i e Becku, p o p r z e d n i k u J a m e s a Hoffy na s t a n o w i s k u szefa związku woź­ n i c ó w (obaj o s t a t e c z n i e trafili do więzienia). K i e d y Beck n e g o c j o w a ł z b r o w a r a m i s t a n u W a s z y n g t o n p ł a c e dla f u r m a n ó w b r o w a r n i a n y c h , p o w i e d z i a n o m u , że p ł a c e , k t ó r y c h ż ą d a , nie są możliwe, p o n i e w a ż „ w s c h o d n i e p i w o b y ł o b y w t e d y t a ń s z e o d l o k a l n e g o " . Spytał wów­ czas, j a k a m u s i a ł a b y być c e n a piwa w s c h o d n i e g o , a b y u m o ż l i w i ł o t o u z y s k a n i e p ł a c , j a k i c h się d o m a g a ł . W y m i e n i o n o cenę X d o l a r ó w za s k r z y n k ę , n a c o r z e k o m o o d p o w i e d z i a ł : „ O d tej chwili p i w o w s c h o d ­ nie będzie po X d o l a r ó w za s k r z y n k ę . " Z w i ą z k i z a w o d o w e m o g ą i często świadczą s w o i m c z ł o n k o m poży­ teczne usługi; negocjując w a r u n k i ich z a t r u d n i e n i a , r e p r e z e n t u j ą c ich w s p r a w a c h zażaleń, dając p o c z u c i e p r z y n a l e ż n o ś c i i u c z e s t n i c t w a w działalności g r u p o w e j . J a k o zwolennicy wolności w pełni p o p i e r a m y

Kto

ochrania pracownika':

233

szansę jaką stwarzają dobrowolne organizacje związkowe w świadczeniu s w o i m c z ł o n k o m wszelkich usług, j a k i c h ci sobie życzą i za które gotowi są płacić. P o d w a r u n k i e m w s z a k ż e , że respektują p r a w a i n n y c h i p o w s t r z y m u j ą się od użycia siły. J e d n a k ż e związki i takie grupy, j a k stowarzyszenia z a w o d o w e nie opierają się przy realizacji swego w a ż n e g o i p r o k l a m o w a n e g o celu, j a k i m jest p o p r a w a płac s w y c h c z ł o n k ó w , n a zupełnie d o b r o w o l n y c h działaniach i z u p e ł n i e d o b r o w o l n y m członkostwie. Prosperują dzięki p r z y z n a w a n i u im przez rząd specjalnych przywilejów i i m m u n i t e t ó w . P o z w a l a to u z y s k i w a ć korzyści ich u r z ę d n i k o m i niektórym c z ł o n k o m , k o s z t e m innych p r a c o w n i k ó w i k o s z t e m ogółu k o n s u m e n t ó w . Na o g ó ł też osoby, które z tego korzystają, mają d o c h o d y z d e c y d o w a n i e w y ż s z e od tych osób, które są p o s z k o d o w a n e .

RZĄD P o z a o c h r o n ą c z ł o n k ó w związków rząd ustanowił m n ó s t w o praw, mających w intencji chronić ogół p r a c o w n i k ó w . Są to p r a w a zapewniające o d s z k o d o w a n i a , zabraniające pracy dzieci, ustanawiające płace m i n i m a l n e i m a k s y m a l n y czas pracy, ustanawiające komisje do g w a r a n t o w a n i a u c z c i w y c h praktyk przy zatrudnianiu, popierające działania p o z y t y w n e , ustanawiające federalne B i u r o Administracji do spraw B e z p i e c z e ń s t w a i Z d r o w i a (Office of Safety and H e a l t h Administration - O S H A ) , które ma regulować praktyki z a t r u d n i e n i o w e oraz inne, zbyt liczne, aby je w y m i e n i ć . N i e k t ó r e z tych ś r o d k ó w w y w a r ł y korzystny efekt na w a r u n k i pracy. Większość, j a k na p r z y k ł a d o d s z k o d o w a n i a p r a c o w n i c z e i u s t a w y pracy dzieci, legalizowały zwyczaje p o w s z e c h n e j u ż n a rynku p r y w a t n y m , rozszerzając je m o ż e nieco na obszarze świadczeń. Inne, nie b ę d z i e to chyba niespodzianką, w b r e w p o z o r o m przynosiły o p ł a k a n e rezultaty. D a w a ł y w ł a d z ę p o s z c z e g ó l n y m z w i ą z k o m lub p r a c o d a w c o m , były ź r ó d ł e m stanowisk p r a c y dla biurokratów, redukując j e d n o c z e ś n i e szanse i d o c h o d y zwyczajnego pracownika. W y b o r n y m p r z y k ł a d e m j e s t O S H A - b i u r o k r a t y c z n y k o s z m a r wywołujący m n ó s t w o n a r z e k a ń ze w s z y s t k i c h stron. O t o ostatni d o w c i p o tej agencji: Ilu A m e r y k a n ó w w k r ę c a j e d n ą ż a r ó w k ę ? Pięciu; j e d e n ją wkręca, a czterech pisze s p r a w o z d a n i a dla O S H A o w p ł y w i e w k r ę c a n i a ż a r ó w k i na środowisko naturalne. T a k n a p r a w d ę , w ł a d z e chronią tylko j e d n ą klasę p r a c o w n i k ó w , tych m i a n o w i c i e , których s a m e zatrudniają.

234

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

H r a b s t w o M o n t g o m e r y w stanie M a r y l a n d , odległe o p ó ł g o d z i n y j a z d y o d W a s z y n g t o n u , zamieszkuje wielu w a ż n y c h u r z ę d n i k ó w służ­ by p a ń s t w o w e j . Jest to h r a b s t w o o najwyższym p r z e c i ę t n y m d o c h o ­ dzie n a r o d z i n ę w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . J e d e n n a k a ż d y c h czterech j e g o m i e s z k a ń c ó w p r a c u j e w e w ł a d z a c h federalnych. Mają o n i zabez­ pieczoną p r a c ę i pensje i n d e k s o w a n e w z r o s t e m k o s z t ó w u t r z y m a n i a . P o przejściu n a e m e r y t u r ę o t r z y m u j ą i n d e k s o w a n e i u n i e z a l e ż n i o n e o d ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h e m e r y t u r y . L i c z n y m z nich u d a ł o się t a k ż e zakwalifikować do p o b i e r a n i a świadczeń z ubezpieczeń społecznych, p o p r z e z c o stali się, w e d ł u g z n a n e g o p o w i e d z e n i a „ c h a p i ą c y m i p o ­ dwójnie". Wielu, a m o ż e i większość, ich s ą s i a d ó w w h r a b s t w i e M o n t g o m e r y r ó w n i e ż m a p o w i ą z a n i a z w ł a d z a m i federalnymi, j a k o k o n g r e s m e n i , lobbyści czy czołowi k i e r o w n i c y k o r p o r a c j i mających r z ą d o w e k o n ­ trakty. Podobnie jak inne „noclegownie" wokół Waszyngtonu, także i M o n t g o m e r y rozwija się b a r d z o s z y b k o . R z ą d b o w i e m stał się w o s t a t n i c h dziesięcioleciach j e d n ą z nąjniezawodniej r o z r a s t a j ą c y c h się dziedzin g o s p o d a r k i . Wszyscy p a ń s t w o w i urzędnicy, n a w e t na niskich szczeblach, są d o b ­ rze przez r z ą d o c h r a n i a n i . W e d ł u g większości b a d a ń , ich p ł a c e są prze­ ciętnie wyższe od p ł a c na a n a l o g i c z n y c h s t a n o w i s k a c h w s e k t o r z e pry­ w a t n y m . Są też c h r o n i o n e p r z e d inflacją. O t r z y m u j ą oni h o j n e świad­ czenia p r a c o w n i c z e i mają wręcz n i e w i a r y g o d n ą p e w n o ś ć z a t r u d n i e n i a . W artykule

Wall Street Journal s t w i e r d z o n o , że

ponieważ przepisy dotyczące służby publicznej spęczniały do dwudziestu jeden to­ mów o grubości około półtora metra, kierownicy państwowi mają coraz więcej kło­ potów ze zwolnieniem pracownika. Jednocześnie awanse i premie uznaniowe stały się prawie automatyczne. Efektem tego jest istnienie biurokracji prawie zupełnie pozba­ wionej motywacji i pozostającej w dużym stopniu poza czyjąkolwiek kontrolą (...). Spośród miliona osób mogących potencjalnie otrzymać w zeszłym roku premię uznaniową, tylko 600 jej nie otrzymało. Prawie nikt nie został zwolniony; mniej niż 11 1 procent pracowników federalnych straciło w zeszłym roku pracę. P r z y t o c z y m y j e d e n c h a r a k t e r y s t y c z n y p r z y p a d e k . W styczniu 1975 r o k u m a s z y n i s t k a w Agencji O c h r o n y Ś r o d o w i s k a t a k często s p ó ź n i a ł a się do p r a c y , że szef z a ż ą d a ł jej zwolnienia. Realizacja tego zajęła dzie­ więtnaście miesięcy. Lista k r o k ó w , k t ó r e m u s i a ł y być z r o b i o n e , a b y zadośćuczynić wszystkim przepisom oraz p o r o z u m i e n i o m pracowni­ czym i z w i ą z k o w y m zajmuje k a r t ę długości p r a w i e sześciu i p ó ł m e t r a . Do batalii tej zostali wciągnięci: szef owej m a s z y n i s t k i , j e g o kierow­ nik, z a s t ę p c a k i e r o w n i k a , k i e r o w n i k d o s p r a w o s o b o w y c h , szef d z i a ł u ,

Kto

ochrania

pracownika?

235

specjalista ds. s t o s u n k ó w p r a c o w n i c z y c h , d r u g i specjalista ds. s t o s u n ­ k ó w p r a c o w n i c z y c h , specjalne b i u r o r o z p a t r u j ą c e t e g o t y p u s p r a w y i jego k i e r o w n i k . N i e t r z e b a m ó w i ć , że cala ta zgraja u r z ę d n i k ó w jest o p ł a c a n a z pieniędzy p o d a t n i k ó w . Na szczeblu s t a n o w y m i l o k a l n y m sytuacja p r z e d s t a w i a się r ó ż n i e , w zależności od miejsca. W wielu s t a n a c h o r a z w d u ż y c h m i a s t a c h , j a k N o w y J o r k , C h i c a g o i S a n F r a n c i s c o sytuacja jest t a k a s a m a a l b o jeszcze gorsza. N o w y J o r k p r z y w i e d z i o n y został d o swego o b e c n e g o s t a n u faktycznego b a n k r u c t w a w dużej mierze w w y n i k u szybkich p o d w y ż e k p ł a c p r a c o w n i k ó w m u n i c y p a l n y c h i b y ć m o ż e w jeszcze większym s t o p n i u w w y n i k u p r z y z n a w a n i a szczodrych e m e r y t u r j u ż w s t o s u n k o w o w c z e s n y m wieku. W tych s t a n a c h , k t ó r e mają wielkie m i a s t a , przedstawiciele p r a c o w n i k ó w p u b l i c z n y c h są często w a ż n ą g r u p ą interesów w s t a n o w e j legislaturze.

NIKT ICH NIE BRONI D w ó c h k a t e g o r i i p r a c o w n i k ó w nie b r o n i n i k t . S ą t o p r a c o w n i c y , k t ó r z y mają t y l k o j e d n e g o p o t e n c j a l n e g o p r a c o d a w c ę o r a z p r a c o w n i ­ cy, k t ó r z y nie mają ż a d n e g o p r a c o d a w c y . Pierwsi są zwykle o s o b a m i w y s o k o p ł a t n y m i , o t a k r z a d k i c h i cen­ n y c h kwalifikacjach, że istnieje t y l k o j e d e n w y s t a r c z a j ą c o wielki i d o b ­ rze s y t u o w a n y p r a c o d a w c a , k t ó r y m o ż e ich w pełni w y k o r z y s t a ć . P o d r ę c z n i k o w y m p r z y k ł a d e m w c z a s a c h , gdy s t u d i o w a l i ś m y e k o n o ­ mię w l a t a c h trzydziestych, był wielki b o h a t e r b a s e b a l l a , B a b e R u t h . „ S u ł t a n u d e r z e n i a " , j a k p r z e z w a n o t e g o wielkiego gracza, był bez wąt­ pienia n a j p o p u l a r n i e j s z y m z a w o d n i k i e m b a s e b a l l o w y m t a m t y c h cza­ sów. M ó g ł wypełnić po brzegi k a ż d y s t a d i o n każdej z g ł ó w n y c h lig. P o n i e w a ż największy s t a d i o n mieli N e w Y o r k Y a n k e e s , oni właśnie m o g l i sobie p o z w o l i ć n a z a p ł a c e n i e m u więcej o d k o g o k o l w i e k i n n e g o . Byli więc j e g o j e d y n y m m o ż l i w y m p r a c o d a w c ą . N i e o z n a c z a t o oczy­ wiście, a b y B a b e R u t h nie m ó g ł z p o w o d z e n i e m d o m a g a ć się od n i c h wysokiej pensji. O z n a c z a t o j e d n a k , ż e nie m i a ł n i k o g o , k t o b y g o c h r o n i ł . M u s i a ł się t a r g o w a ć z Y a n k e e s , używając swej jedynej b r o n i - g r o ź b y , że nie będzie grał. J e d n o s t k i nie mające ż a d n e g o w y b o r u m i ę d z y p r a c o d a w c a m i s ą w większości ofiarami d z i a ł a ń r z ą d o w y c h . O jednej z t a k i c h k a t e g o r i i j u ż w s p o m n i e l i ś m y , t z n . o tych, k t ó r y c h b e z r o b o t n y m i u c z y n i ł o p r a w o o płacy m i n i m a l n e j . J a k zwróciliśmy wcześniej u w a g ę , wielu z n i c h jest p o d w ó j n y m i ofiarami ś r o d k ó w r z ą d o w y c h : kiepskie n a u c z a n i e p l u s

236

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

w y s o k a p ł a c a m i n i m a l n a u n i e m o ż l i w i a i m u z y s k a n i e kwalifikacji w trakcie zatrudnienia. O s o b y na zasiłku lub korzystające z p o m o c y publicznej są w nieco p o d o b n e j sytuacji. K o r z y s t n e dla nich jest z a t r u d n i e n i e się t y l k o wów­ czas, gdy z a r o b i ą wystarczająco d u ż o , a b y p o k r y ć t y m u t r a c o n y zasi­ łek l u b inną f o r m ę p o m o c y publicznej. O t ó ż , m o ż e nie istnieć p r a c o ­ d a w c a , dla k t ó r e g o ich usługi m o g ą być aż tyle w a r t e . Jest to t a k ż e p r a w d ą w odniesieniu do o s ó b k o r z y s t a j ą c y c h z ubezpieczeń społecz­ n y c h i m a j ą c y c h mniej niż siedemdziesiąt d w a lata. T r a c ą o n e świad­ czenia z ubezpieczeń społecznych, jeśli t y l k o zarabiają nieco więcej niż s k r o m n i e . Jest t o g ł ó w n a p r z y c z y n a , dla której liczba o s ó b powyżej sześćdziesiątego p i ą t e g o r o k u życia c z y n n y c h z a w o d o w o zmniejszyła się t a k g w a ł t o w n i e na przestrzeni o s t a t n i c h dziesięcioleci, od 45 p r o ­ c e n t w r o k u 1950 do 20 p r o c e n t w r o k u 1977.

INNI

PRACODAWCY

N a j b a r d z i e j n i e z a w o d n ą i skuteczną o c h r o n ą dla większości p r a ­ c o w n i k ó w jest istnienie wielu p r a c o d a w c ó w . J a k widzieliśmy, o s o b a m a j ą c a t y l k o j e d n e g o p o t e n c j a l n e g o p r a c o d a w c ę , m a niewielką l u b ż a d n ą o c h r o n ę . P r a c o d a w c y , k t ó r z y c h r o n i ą p r a c o w n i k a t o ci, k t ó r z y chcieliby g o wynająć. P o p y t n a j e g o usługi k a ż e o b e c n e m u p r a c o d a w ­ cy w j e g o w ł a s n y m interesie płacić mu p e ł n ą w a r t o ś ć j e g o p r a c y . Jeśli tego nie z r o b i , będzie t o g o t ó w uczynić k t o ś inny. K o n k u r e n c y j n a w a l k a o usługi p r a c o w n i k a jest j e g o p r a w d z i w ą o c h r o n ą . Oczywiście k o n k u r e n c j a ze s t r o n y i n n y c h p r a c o d a w c ó w c z a s a m i jest silna, a c z a s a m i słaba. S p o r o jest t a r ć i b r a k u r o z e z n a n i a co do m o ż ­ liwych szans. W y s z u k a n i e p o ż ą d a n y c h p r a c o w n i k ó w m o ż e być dla p r a c o d a w c ó w k o s z t o w n e , p o d o b n i e j a k w p r z y p a d k u p r a c o w n i k a od­ nalezienie p o ż ą d a n y c h p r a c o d a w c ó w . Świat jest n i e d o s k o n a ł y , a więc i k o n k u r e n c j a nie z a p e w n i pełnej o c h r o n y . J e d n a k ż e k o n k u r e n c j a jest najlepszą lub, c o n a j e d n o w y c h o d z i , najmniej złą o c h r o n ą , j a k ą d o t ą d w y n a l e z i o n o l u b w y m y ś l o n o dla największej liczby p r a c o w n i k ó w . K o n k u r e n c j a jest tą cechą w o l n e g o r y n k u , o której bez przerwy w s p o m i n a m y . P r a c o w n i k c h r o n i o n y jest p r z e d swym p r a c o d a w c ą dzięki istnieniu i n n y c h p r a c o d a w c ó w , u k t ó r y c h m o ż e p r a c o w a ć . P r a ­ c o d a w c a c h r o n i o n y jest p r z e d wyzyskiem ze s t r o n y swych p r a c o w n i ­ k ó w dzięki istnieniu i n n y c h p r a c o w n i k ó w , k t ó r y c h m o ż e z a t r u d n i ć . K o n s u m e n t c h r o n i o n y jest p r z e d wyzyskiem s p r z e d a w c y dzięki istnie­ niu innych sprzedawców, u których może kupować.

Kto

ochrania

pracownika?

237

D l a c z e g o m a m y t a k kiepskie usługi p o c z t o w e , t a k kiepskie koleje d a l e k o b i e ż n e i t a k kiepskie szkoły? P o n i e w a ż w k a ż d y m z w y m i e n i o ­ n y c h p r z y p a d k ó w jest z a s a d n i c z o t y l k o j e d n o miejsce, d o k t ó r e g o m o ­ ż e m y się zwrócić po usługę.

KONKLUZJA G d y związki uzyskują dla swych c z ł o n k ó w wyższe p ł a c e dzięki ogra­ n i c z a n i u d o s t ę p u d o d a n e g o z a w o d u , o d b y w a się t o k o s z t e m i n n y c h p r a c o w n i k ó w , k t ó r y c h szanse ulegają redukcji. G d y w ł a d z e p a ń s t w o ­ w e płacą swym p r a c o w n i k o m wyższe p ł a c e , o d b y w a się t o k o s z t e m p o d a t n i k a . Lecz gdy p r a c o w n i c y uzyskują wyższe p ł a c e i lepsze wa­ r u n k i jej w y k o n y w a n i a dzięki w o l n e m u r y n k o w i , gdy dostają p o d w y ż ­ ki dzięki f i r m o m k o n k u r u j ą c y m m i ę d z y sobą o najlepszych p r a c o w ­ n i k ó w o r a z dzięki p r a c o w n i k o m k o n k u r u j ą c y m między sobą o najlep­ sze s t a n o w i s k a p r a c y , nie o d b y w a się to niczyim k o s z t e m . M o ż e to być osiągnięte t y l k o dzięki większej wydajności, większym inwestycjom k a p i t a ł o w y m , szerzej r o z p r z e s t r z e n i a j ą c y m się kwalifikacjom. C a ł y b o ­ c h e n e k staje się większy. Więcej jest dla p r a c o w n i k a , ale więcej jest t a k ż e dla p r a c o d a w c y , i n w e s t o r a , k o n s u m e n t a , a n a w e t dla u r z ę d u podatkowego. Jest t o s p o s ó b , p r z y p o m o c y k t ó r e g o w o l n y r y n e k dzieli o w o c e p o ­ s t ę p u g o s p o d a r c z e g o m i ę d z y wszystkich. Jest t o sekret olbrzymiej p o ­ p r a w y w a r u n k ó w p r a c y n a przestrzeni ubiegłych d w ó c h stuleci.

Lekarstwo na inflację ROZDZIAŁ 9

Lekarstwo na inflację P o r ó w n a j m y d w a zbliżone r o z m i a r a m i p r o s t o k ą t n e k a w a ł k i p a p i e ­ r u . J e d e n jest na o d w r o c i e p r a w i e cały zielony, z w i z e r u n k i e m A b ­ r a h a m a L i n c o l n a na awersie, widnieje t a m też cyfra 5 w k a ż d y m r o g u i j a k i ś n a p i s . T a k i k a w a ł e k p a p i e r u m o ż n a w y m i e n i ć n a p e w n ą ilość żywności, odzieży czy i n n y c h t o w a r ó w . L u d z i e chętnie d o k o n a j ą takiej wymiany. I n n y k a w a ł e k p a p i e r u , być m o ż e wycięty z l a k i e r o w a n e g o czasopis­ m a , t a k ż e m o ż e mieć w i z e r u n e k , kilka cyfr i j a k i ś n a p i s na awersie. T a k s a m o m o ż e być zielony n a o d w r o c i e , a m i m o t o n a d a j e się j e d y n i e do rozpalenia ognia. S k ą d t a r ó ż n i c a ? N a p i s n a p i ę c i o d o l a r o w y m b a n k n o c i e nie daje n a t o ż a d n e j o d p o w i e d z i . G ł o s i o n p o p r o s t u : „BILET REZERWY FEDE­ RALNEJ / STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI / PIĘĆ D O L A R Ó W " i m n i e j s z y m d r u k i e m : „NINIEJSZY BILET JEST PRAWNYM ŚRODKIEM PŁATNICZYM REGULO­ WANIA WSZELKICH D Ł U G Ó W PAŃSTWOWYCH I PRYWATNYCH." Jeszcze d o nie­ dawna

pomiędzy

„STANY ZJEDNOCZONE A M E R Y K I "

a

„PIĘĆ D O L A R Ó W

w s t a w i a n o słowa „ZOBOWIĄZUJĄ SIĘ WYPŁACIĆ." TO c h y b a wyjaśniało różnicę pomiędzy tymi d w o m a kawałkami papieru, choć chodziło tu t y l k o o t o , że g d y b y się p o s z ł o do b a n k u Rezerwy F e d e r a l n e j i p o ­ p r o s i ł o kasjera o u h o n o r o w a n i e tego z o b o w i ą z a n i a , kasjer d a ł b y n a m pięć i d e n t y c z n y c h k a w a ł k ó w p a p i e r u , z t y m że z a m i a s t cyfry 5 wi­ d n i a ł a b y cyfra 1, a z a m i a s t w i z e r u n k u A b r a h a m a L i n c o l n a w i d n i a ł b y w i z e r u n e k Jerzego W a s z y n g t o n a . G d y b y ś m y n a s t ę p n i e p o p r o s i l i ka­ sjera o w y p ł a c e n i e j e d n e g o d o l a r a p r z y r z e c z o n e g o przez j e d e n z o w y c h kawałków papieru, to dałby n a m monety, za które po ewentualnym ich p r z e t o p i e n i u na m e t a l , pomijając nielegalność n a s z e g o c z y n u , za­ p ł a c o n o b y n a m mniej niż j e d n e g o d o l a r a . O b e c n y n a p i s b r z m i przy­ najmniej bardziej szczerze, c h o ć - t a k j a k t a m t e n - niczego nie wy­ j a ś n i a . Bycie p r a w n y m ś r o d k i e m p ł a t n i c z y m o z n a c z a , ż e r z ą d będzie p r z y j m o w a ł o w e k a w a ł k i p a p i e r u przy r e g u l o w a n i u z a d ł u ż e ń i należ-

239

n y c h m u p o d a t k ó w o r a z t o , ż e sądy b ę d ą j e t r a k t o w a ć j a k o ś r o d e k r e g u l o w a n i a d ł u g ó w w y r a ż o n y c h w d o l a r a c h . D l a c z e g o d o l a r y mają być r ó w n i e ż p r z y j m o w a n e w z a m i a n za t o w a r y i usługi przez o s o b y prywatne, w prywatnych transakcjach? O d p o w i e d ź jest k r ó t k a : k a ż d y a k c e p t u j e j e d l a t e g o , ż e m a p e w n o ś ć , i ż inni p o s t ą p i ą t a k s a m o . O w e zielone k a w a ł k i p a p i e r u posiadają war­ tość, p o n i e w a ż wszyscy sądzą, że posiadają w a r t o ś ć . A wszyscy sądzą, że posiadają w a r t o ś ć , d l a t e g o że d o ś w i a d c z e n i e ich n a u c z y ł o , że za­ wsze m i a ł y w a r t o ś ć . S t a n y Z j e d n o c z o n e m o g ł y b y o s i ą g n ą ć c o najwyżej d r o b n ą część swego o b e c n e g o p o z i o m u wydajności bez p o w s z e c h n e g o i ogólnie przyjętego ś r o d k a w y m i a n y (lub co najwyżej niewielkiej licz­ by t a k i c h ś r o d k ó w ) . A j e d n a k istnienie p o w s z e c h n e g o i ogólnie przy­ j ę t e g o ś r o d k a w y m i a n y o p i e r a się n a konwencji, k t ó r a zawdzięcza swoje istnienie wzajemnej akceptacji czegoś, co - z p e w n e g o p u n k t u w i d z e n i a - jest fikcją. Ta k o n w e n c j a czy fikcja to nie byle c o . W r ę c z przeciwnie, wielkie korzyści p ł y n ą c e z p o s i a d a n i a w s p ó l n e g o p i e n i ą d z a są t a k c e n i o n e , że s p o ł e c z e ń s t w o będzie t r w a ć p r z y fikcji n a w e t w skrajnie p r o w o k u ­ j ą c y c h o k o l i c z n o ś c i a c h . S t ą d , j a k się p r z e k o n a m y , bierze się część korzyści, j a k ą ci, co wypuszczają p i e n i ą d z , m o g ą o s i ą g n ą ć z inflacji i stąd p o k u s a , a b y d o p r o w a d z i ć do inflacji. Lecz fikcja ta też nie jest niezniszczalna i niech p o w i e d z e n i e „ n i e w a r t e k o n t y n e n t a l a " będzie p r z y p o m n i e n i e m , j a k o w a fikcja z o s t a ł a z b u r z o n a w p r z y p a d k u k o n ­ t y n e n t a l a w y d a n e g o w n a d m i e r n y c h ilościach przez K o n g r e s K o n t y n e t a l n y S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h dla f i n a n s o w a n i a rewolucji a m e r y ­ kańskiej. C h o ć w a r t o ś ć p i e n i ą d z a o p i e r a się n a fikcji, spełnia o n n i e z m i e r n i e p o ż y t e c z n ą funkcję e k o n o m i c z n ą . Jest j e d n a k t a k ż e zasłoną, z a k t ó r ą kryją się „ p r a w d z i w e " siły przesądzające o b o g a c t w i e n a r o d u , t a k i e j a k możliwości j e g o obywateli, ich p r a c o w i t o ś ć i p o m y s ł o w o ś ć , zaso­ by, j a k i m i dysponują, s p o s o b y ich p o l i t y c z n e g o i e k o n o m i c z n e g o zor­ g a n i z o w a n i a i t p . W t y m d u c h u J o h n S t u a r t Mili pisał p r z e d p o n a d stu laty: „ K r ó t k o rzecz ujmując, nie istnieje i m m a n e n t n i e bardziej b ł a h a rzecz w e k o n o m i i s p o ł e c z e ń s t w a niż pieniądz, c h y b a że u w z g l ę d n i m y j e g o rolę j a k o ś r o d k a oszczędzającego czas i n a k ł a d p r a c y . Jest to n a r z ę d z i e szybkiego i w y g o d n e g o r o b i e n i a wszystkiego, co bez niego też b y ł o b y z r o b i o n e , lecz nie t a k s z y b k o i w y g o d n i e i - t a k j a k wiele i n n y c h n a r z ę d z i - wywiera swoisty i niezależny wpływ j e d y n i e w t e d y , gdy się r o z r e g u l u j e . " 1 J a k o opis roli p i e n i ą d z a , o s ą d Milla jest czystą p r a w d ą , p o d w a r u n ­ kiem, że u z n a m y tę oczywistość, iż s p o ł e c z e ń s t w o nie p o s i a d a właś-

240

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

ciwie i n n e g o ś r o d k a , k t ó r y bardziej m o ż e zaszkodzić, jeśli w y m k n i e się spod kontroli. O m ó w i l i ś m y j u ż j e d e n taki p r z y k ł a d - Wielki K r y z y s , gdy p i e n i ą d z się r o z r e g u l o w a ł z p o w o d u zbyt g w a ł t o w n e g o o g r a n i c z e n i a j e g o ilości. Niniejszy r o z d z i a ł o m a w i a o d w r o t n y i bardziej p o w s z e c h n y p r o c e s , w trakcie k t ó r e g o p i e n i ą d z się rozregulowuje p o p r z e z zbyt g w a ł t o w n y w z r o s t jego ilości.

ROZMAITOŚĆ FORM PIENIĄDZA Z d u m i e w a j ą c a jest r o z m a i t o ś ć p r z e d m i o t ó w u ż y w a n y c h j a k o pie­ n i ą d z w r ó ż n y c h o k r e s a c h dziejów. Angielskie s ł o w o „ p e c u n i a r y " - „ p i e n i ę ż n y " p o c h o d z i od łacińskiego w y r a z u pecus, co znaczy „ b y ­ d ł o " , j e d n o z wielu d ó b r , k t ó r y c h u ż y w a n o j a k o p i e n i ą d z a . O p r ó c z b y d ł a zaliczamy do nich: sól, j e d w a b , futra, s u s z o n e ryby, n a w e t p i ó r a ptasie, a na wyspie Y a p na O c e a n i e S p o k o j n y m - k a m i e n i e . M u s z l e p o r c e l a n k i m o n e t k i i p a c i o r k i były najpowszechniej używa­ nymi prymitywnymi formami pieniądza. Kruszce - złoto, srebro, miedź, żelazo, c y n a - to najpowszechniej s t o s o w a n e formy p i e n i ą d z a bardziej rozwiniętych g o s p o d a r e k p r z e d z a p a n o w a n i e m p a p i e r u i p i ó ­ ra buchaltera. T o , c o łączyło wszystkie p r z e d m i o t y u ż y w a n e j a k o p i e n i ą d z , t o p r z y j m o w a n i e ich w o k r e ś l o n y m miejscu i czasie w z a m i a n za i n n e t o w a r y i usługi w p r z e ś w i a d c z e n i u , że p o d o b n i e b ę d ą a k c e p t o w a n e przez innych. „ W a m p u m " , j a k i e g o pierwsi o s a d n i c y w A m e r y c e używali w h a n d l u z I n d i a n a m i , był o d m i a n ą muszli, analogicznej do muszli p o r c e l a n k i m o n e t k i używanej w Afryce i Azji. N a j c i e k a w s z y m i najbardziej p o ­ uczającym p i e n i ą d z e m u ż y w a n y m w a m e r y k a ń s k i c h k o l o n i a c h był ty­ t o ń , p i e n i ą d z Virginii, M a r y l a n d u i K a r o l i n y P ó ł n o c n e j . „ P i e r w s z a u s t a w a , u c h w a l o n a 31 lipca 1619 r o k u przez pierwsze Z g r o m a d z e n i e O g ó l n e Virginii ( w d w a n a ś c i e lat p o w y l ą d o w a n i u k a p i t a n a J o h n a S m i t h a w J a m e s t o w n i z a ł o ż e n i u t a m pierwszego stałego osiedla w N o ­ w y m Świecie), d o t y c z y ł a t y t o n i u . U s t a l a ł a o n a cenę tego s u r o w c a n a «trzy szylingi za funt najlepszego s o r t u , a za d r u g i sort osiemnaście p e n s ó w » . T y t o ń stał się j u ż l o k a l n ą w a l u t ą . " 2 W r ó ż n y c h o k r e s a c h t y t o ń o g ł a s z a n o j e d y n ą legalną walutą. P o z o ­ stał p o d s t a w o w y m p i e n i ą d z e m Virginii i sąsiadujących k o l o n i i przez blisko d w a stulecia, jeszcze d ł u g o po rewolucji a m e r y k a ń s k i e j . Był to pieniądz, k t ó r e g o koloniści używali, k u p u j ą c żywność, odzienie,

Lekarstwo

na

inflacją

241

którym opłacali podatki, a n a w e t płacili za n a r z e c z o n e . W i e l e b n y Mr. W e e m s , pisarz z Virginii, zwierza się, że „robiło się raźnie na d u s z y na w i d o k u r o d z i w y c h m ł o d z i e ń c ó w z Virginii pospieszających do przystani, gdzie w ł a ś n i e zawinął statek z Anglii. K a ż d y niósł p o d p a c h ą zwój najlepszego tytoniu, a wracając p r o w a d z i ł p i ę k n ą i cnotliwą m ł o d ą ż o n ę " . 3 Na co inny pisarz, cytując p o w y ż s z y ustęp, z a u w a ż a p o t e m : „Musieli być nie tylko urodziwi, ale i krzepcy, żeby pospieszać ze zwojem tytoniu p o d pachą, w a ż ą c y m 100 do 150 funtów". Z tytoniem j a k z pieniądzem - j e g o pierwotna cena ustalona w e d ł u g funta angielskiego, była w y ż s z a niż koszty j e g o uprawy, co s p o w o d o w a ł o , że plantatorzy zabrali się pilnie do j e g o u p r a w y i produkowali go coraz więcej. W tych okolicznościach zasoby pieniężne rosły tak dosłownie, j a k i w przenośni. Jak to się zawsze zdarza gdy ilość pieniądza wzrasta szybciej niż ilość d o s t ę p n y c h na rynku t o w a r ó w i usług, nastąpiła inflacja. G w a ł t o w n i e w z r o s ł y ceny innych a r t y k u ł ó w w y r a ż a n y c h tytoniem. Z a n i m , pięćdziesiąt lat później, inflacja wygasła, ceny w y r a ż a n e tytoniem wzrosły czterdziestokrotnie. Plantatorzy tytoniu byli b a r d z o n i e z a d o w o l e n i z inflacji, gdyż w y ż s z e ceny innych artykułów w y r a ż a n e tytoniem, oznaczały, że tytoń b y ł mniej wart w z g l ę d e m t y c h ż e artykułów. C e n a pieniądza w y r a ż o n a t o w a r a m i jest odwrotnością ceny t o w a r ó w w y r a ż o n y c h p i e n i ą d z e m . Naturalnie, plantatorzy tytoniu zwrócili się do rządu o p o m o c . J e d n a po drugiej w y d a w a n o u s t a w y zakazujące p e w n y m k a t e g o r i o m ludzi u p r a w y tytoniu; przewidujące zniszczenie części zbiorów; zakazujące siania tytoniu przez j e d e n rok. W s z y s t k o na p r ó ż n o . W k o ń c u ludzie wzięli sprawy w swe ręce, skrzyknęli się i przemierzali uprawy, niszcząc rosnący tytoń. „Zło osiągnęło takie rozmiary, że w kwietniu 1684 r. Z g r o m a d z e n i e uchwaliło p r a w o głoszące, iż sprawcy przekroczyli próg zamieszek, a ich c e l e m były działania w y w r o t o w e w o b e c rządu. P o s t a n o w i o n o , że jeśli j a k i e k o l w i e k osoby w liczbie ośmiu lub więcej b ę d ą dopuszczały się niszczenia r o s n ą c e g o tytoniu, u z n a n e będą za zdrajców i p o n i o s ą ś m i e r ć . " 5 Waluta t y t o n i o w a wyraziście ilustruje j e d n o z najstarszych praw e k o n o m i c z n y c h - P r a w o G r e s h a m a : „Zły pieniądz w y p i e r a d o b r y " . Plantator tytoniu, który m u s i a ł opłacić podatki lub inne zobowiązania ustalane w e d ł u g wartości tytoniu, p o s ł u g i w a ł się - co z r o z u m i a ł e tytoniem najgorszego gatunku do regulowania płatności, przeznaczając najlepszy na eksport, w z a m i a n za „ t w a r d y " pieniądz, tj. funt szterling. K o n s e k w e n c j ą była tendencja do u t r z y m y w a n i a się w obiegu gorszego g a t u n k o w o tytoniu j a k o pieniądza. Aby łudzić p o z o r e m wyższej jakości tytoniu, nie g a r d z o n o żadną formą ludzkiej p o m y s ł o w o ś c i . „W

242

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Lekarstwo na inflację

243

1698 r o k u M a r y l a n d s t a n ą ł p r z e d koniecznością p o s u n i ę ć legislacyj­ n y c h p r z e c i w k o o s z u s t w u p o l e g a j ą c e m u n a p a k o w a n i u d o beczek śmiecia, p r z y k r y t e g o j e d y n i e d o b r y m t y t o n i e m . Virginia z a s t o s o w a ł a p o d o b n e ś r o d k i w 1705 r o k u , najwyraźniej j e d n a k nie przyniosły o n e poprawy."6

stego stulecia wystąpiła na skalę światową inflacja cen w y r a ż o n y c h z l o t e m z p o w o d u o d k r y c i a z ł o t a w Kalifornii i Australii; później, w okresie m i ę d z y 1890 a 1914 r o k i e m , inflacja była s k u t k i e m u d a n e g o z a s t o s o w a n i a w przemyśle p r o c e s u cyjanizacji do ekstrakcji z ł o t a z ni­ s k o p r o c e n t o w e j r u d y , głównie w P o ł u d n i o w e j Afryce.

P r o b l e m j a k o ś c i uległ z ł a g o d z e n i u , gdy „w 1727 r o k u zalegalizowa­ no b a n k n o t y tytoniowe. Miały one postać certyfikatów składowania i były w y d a w a n e przez specjalnych i n s p e k t o r ó w . Były w o b i e g u z m o ­ cy p r a w a . M o ż n a było n i m i s p ł a c a ć wszystkie długi t y t o n i o w e w o b ­ rębie o b s z a r u s k ł a d o w a n i a , gdzie były w y d a w a n e . " 7 P o m i m o rozlicz­ n y c h n a d u ż y ć , „ p o k w i t o w a n i a t a k i e spełniały rolę w a l u t y jeszcze u progu XIX wieku."8

Dziś, gdy p o w s z e c h n i e a k c e p t o w a n e ś r o d k i w y m i a n y nie pozostają w ż a d n y m s t o s u n k u do j a k i e g o k o l w i e k t o w a r u , ilość pieniędzy w każ­ d y m liczącym się kraju w y z n a c z a r z ą d . To r z ą d i t y l k o r z ą d o d p o w i a ­ da za e w e n t u a l n y p r z y s p i e s z o n y w z r o s t ilości p i e n i ą d z a . I ta w ł a ś n i e okoliczność stanowi główne źródło nieporozumień narosłych wokół p r z y c z y n inflacji i l e k a r s t w a na nią.

N i e był t o o s t a t n i p r z y p a d e k s t o s o w a n i a t y t o n i u j a k o p i e n i ą d z a . P o d c z a s drugiej wojny światowej s z e r o k o u ż y w a n o p a p i e r o s ó w j a k o ś r o d k a w y m i a n y w niemieckich i j a p o ń s k i c h o b o z a c h jenieckich. Po wojnie n a szeroką skalę u ż y w a n o p a p i e r o s ó w j a k o pieniędzy w N i e m c z e c h . Było to w okresie, gdy w ł a d z e o k u p a c y j n e n a r z u c i ł y p u ł a p y c e n o w e w legalnej walucie z n a c z n i e poniżej p o z i o m u , p r z y k t ó r y m r y n e k z o s t a ł b y o g o ł o c o n y . W rezultacie z n i s z c z o n o p r z y d a t ­ n o ś ć pieniędzy legalnych. L u d n o ś ć u c i e k a ł a się d o h a n d l u wymien­ n e g o ; d o drobniejszych transakcji u ż y w a n o j a k o ś r o d k a w y m i a n y p a p i e r o s ó w , do większych - k o n i a k u , c h y b a najbardziej p ł y n n e j w a l u t y , j a k ą notują k r o n i k i . T e n pouczający, acz d e s t r u k t y w n y , e p i z o d w historii N i e m i e c z a k o ń c z y ł a r e f o r m a m o n e t a r n a L u d w i g a Erharda.9 O w e o g ó l n e z a s a d y , k t ó r y c h ilustracją jest p i e n i ą d z t y t o n i o w y w Virginii, pozostają w m o c y w e p o c e współczesnej, c h o ć p a p i e r o w e pieniądze e m i t o w a n e przez rząd i z a k s i ę g o w a n e pozycje z w a n e d e p o ­ z y t a m i zastąpiły j a k o p o d s t a w o w y ś r o d e k p ł a t n i c z y t o w a r y b ą d ź m a ­ gazynowe pokwitowania na towary. J a k wtedy, t a k i t e r a z p o t w i e r d z a się s t a r a p r a w d a , że przyspieszo­ ny w z r o s t ilości p i e n i ą d z a w s t o s u n k u do ilości t o w a r ó w i u s ł u g d o ­ s t ę p n y c h na r y n k u m u s i o w o c o w a ć inflacją, czyli w z r o s t e m cen wyra­ żonych tymże pieniądzem. Nie ma tu znaczenia, dlaczego wzrasta ilość p i e n i ą d z a . W Virginii ilość p i e n i ą d z a t y t o n i o w e g o w z r a s t a ł a ze s k u t k i e m inflacyjnym d l a cen w y r a ż a n y c h t y t o n i e m , p o n i e w a ż d r a s ­ tycznie o b n i ż a ł y się koszty w y t w a r z a n i a t y t o n i u , m i e r z o n e n a k ł a d e m p r a c y i i n n y m i d o b r a m i . W średniowiecznej E u r o p i e d o m i n u j ą c y m p i e n i ą d z e m były s r e b r o i z ł o t o , a inflacja cen w y r a ż a n y c h z ł o t e m czy s r e b r e m wystąpiła, gdyż m e t a l e szlachetne z M e k s y k u i A m e r y k i P o ­ ł u d n i o w e j zalały E u r o p ę za s p r a w ą H i s z p a n i i . W p o ł o w i e dziewiętna-

PIERWOTNA PRZYCZYNA INFLACJI Inflacja jest c h o r o b ą , c h o r o b ą groźną, a niekiedy zabójczą, c h o r o ­ bą, k t ó r a nie p o w s t r z y m a n a w p o r ę , m o ż e zniszczyć s p o ł e c z e ń s t w o . P r z y k ł a d y m o ż n a m n o ż y ć . Po pierwszej wojnie światowej w Rosji i N i e m c z e c h , kiedy to z d n i a na dzień ceny c z a s a m i w z r a s t a ł y d w u ­ k r o t n i e i więcej, hiperinflacja p r z y g o t o w a ł a g r u n t dla k o m u n i z m u w j e d n y m kraju, a n a z i z m u w d r u g i m . Po drugiej wojnie światowej hiperinflacja w C h i n a c h u ł a t w i ł a M a o T s e - t u n g o w i p o k o n a n i e C z a n g Kaj-szeka. W Brazylii, gdzie w 1954 r o k u inflacja osiągnęła o k o ł o 100 p r o c e n t w s t o s u n k u r o c z n y m , d o s z ł o do r z ą d ó w w o j s k o w y c h . Z n a c z n i e ostrzejsza f o r m a inflacji przyczyniła się do o b a l e n i a Salvad o r a Allende w Chile (1973) i Izabeli P e r o n w A r g e n t y n i e (1976), a n a s t ę p n i e do przejęcia w ł a d z y w tych d w u p a ń s t w a c h przez j u n t ę wojskową. Ż a d e n r z ą d nie jest s k ł o n n y d o przyjęcia o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a wy­ t w o r z e n i e inflacji, n a w e t w jej mniej złośliwych f o r m a c h . P r z e d s t a w i ­ ciele r z ą d u zawsze znajdą j a k ą ś w y m ó w k ę - p a z e r n y c h b i z n e s m e n ó w , z a c h ł a n n e związki z a w o d o w e , s k ą p y c h k o n s u m e n t ó w , szejków a r a b s ­ kich, złą p o g o d ę czy c o k o l w i e k i n n e g o , c o m a c h o ć b y p o z o r y p r a w ­ d o p o d o b i e ń s t w a . N i e ulega wątpliwości, że b i z n e s m e n i bywają pazer­ ni, k o n s u m e n c i skąpi, związki z a w o d o w e z a c h ł a n n e , a r a b s c y szejkowie n i e j e d n o k r o t n i e p o d n o s i l i ceny r o p y , a p o g o d a często nie dopisuje. Wszystkie t e czynniki m o g ą w y w o ł a ć wysokie ceny n a p o s z c z e g ó l n e a r t y k u ł y , nie m o g ą n a t o m i a s t w y w o ł a ć r o s n ą c y c h cen n a t o w a r y w ogóle. M o g ą s p o w o d o w a ć przejściowe w a h a n i a w stopie inflacji, ale nie m o g ą w y t w o r z y ć ciągłej inflacji z j e d n e g o , b a r d z o p r o s t e g o p o w o ­ d u : ż a d e n z o w y c h d o m n i e m a n y c h w i n o w a j c ó w nie p o s i a d a m a s z y n y 17 — W o l n y wybór

244

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

d r u k a r s k i e j , n a k t ó r e j m ó g ł b y p o w i e l a ć owe k a w a ł k i p a p i e r u , k t ó r e n o s i m y w kieszeniach; ż a d e n nie m o ż e u p o w a ż n i ć b u c h a l t e r a do księ­ g o w a n i a o d p o w i e d n i c h pozycji, o d p o w i a d a j ą c y c h o w y m k a w a ł k o m papieru. Inflacja nie jest specyfiką k a p i t a l i z m u . J u g o s ł a w i a , p a ń s t w o k o m u ­ nistyczne, d o ś w i a d c z y ł a j e d n e g o z najgorszych p r z y r o s t ó w inflacji w E u r o p i e ; Szwajcaria, b a s t i o n k a p i t a l i z m u , j e d n e g o z najniższych. N i e jest też inflacja specyfiką k o m u n i z m u . Z a r z ą d ó w M a o T s e - t u n g a C h i n y z a n o t o w a ł y niewielką inflację; W ł o c h y , W i e l k a B r y t a n i a , J a p o ­ nia, S t a n y Z j e d n o c z o n e - wszystkie kraje o p r z e w a d z e g o s p o d a r k i ka­ pitalistycznej - d o ś w i a d c z y ł y w ciągu o s t a t n i c h dziesięciu lat znacznej inflacji. W świecie w s p ó ł c z e s n y m inflacja to zjawisko r o d e m z d r u ­ karni. U z n a n i e faktu, że z n a c z n a inflacja jest zawsze i wszędzie zjawiskiem m o n e t a r n y m , to d o p i e r o w s t ę p do z r o z u m i e n i a przyczyny inflacji i re­ cepty n a nią. P y t a n i e bardziej p o d s t a w o w e b r z m i : d l a c z e g o współczes­ ne r z ą d y zbyt g w a ł t o w n i e zwiększają ilość p i e n i ą d z a ? D l a c z e g o wywo­ łują inflację, zdając sobie s p r a w ę z jej p o t e n c j a l n y c h z a g r o ż e ń ? Z a n i m zajmiemy się tą kwestią w a r t o t r o c h ę dłużej z a t r z y m a ć się n a d stwierdzeniem, ż e inflacja jest zjawiskiem m o n e t a r n y m . P o m i m o wagi t e g o stwierdzenia, p o m i m o licznych h i s t o r y c z n y c h świadectw n a jego p o p a r c i e , jest o n o wciąż k w e s t i o n o w a n e . W dużej mierze dzieje się t a k za s p r a w ą z a s ł o n y d y m n e j , za k t ó r ą r z ą d y usiłują się u k r y ć ze swoją o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą za inflację. G d y b y ilość t o w a r ó w i u s ł u g na r y n k u , k r ó t k o m ó w i ą c - p r o d u k c j a , w z r a s t a ł a r ó w n i e szybko j a k ilość p i e n i ą d z a , ceny w y k a z y w a ł y b y ten­ dencję d o stabilizacji. M o g ł y b y n a w e t s t o p n i o w o s p a d a ć , w m i a r ę j a k wyższe d o c h o d y z a c h ę c a ł y b y l u d n o ś ć d o z a t r z y m a n i a większej części b o g a c t w a w formie pieniędzy. Inflacja z a c h o d z i w ó w c z a s , gdy ilość p i e n i ą d z a w z r a s t a z d e c y d o w a n i e szybciej niż p r o d u k c j a , a im większy p r z y r o s t ilości pieniędzy n a j e d n o s t k ę p r o d u k c j i , t y m wyższa s t o p a inflacji. P r a w d o p o d o b n i e ż a d n e i n n e stwierdzenie nie m a t a k u g r u n ­ t o w a n e j pozycji w e k o n o m i i . P r o d u k c j ę limitują m a t e r i a l n e i ludzkie z a s o b y o r a z p o s t ę p wiedzy i umiejętności w ich w y k o r z y s t a n i u . W najlepszym razie p r o d u k c j a w z r a s t a d o ś ć w o l n o . W u b i e g ł y m stuleciu p r o d u k c j a w S t a n a c h Z j e d n o ­ c z o n y c h w z r a s t a ł a przeciętnie w t e m p i e 3 p r o c e n t w s t o s u n k u r o c z n y m . N a w e t w s z c z y t o w y m okresie w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o J a p o n i i , p o d r u ­ giej wojnie światowej, p r z y r o s t p r o d u k c j i wynosił o k o ł o 10 p r o c e n t w s t o s u n k u r o c z n y m . Ilość p i e n i ą d z a j a k o t o w a r u p o d l e g a p o d o b n y m ograniczeniom materialnym, choć jak to widać na przykładzie tytoniu,

Lekarstwo

na

inflację

245

metali szlachetnych z N o w e g o Ś w i a t a i z ł o t a w d z i e w i ę t n a s t y m wieku, t o w a r o w y p i e n i ą d z niekiedy r o z r a s t a ł się z n a c z n i e szybciej niż p r o d u k ­ cja o g ó l n a . N o w o c z e s n e formy p i e n i ą d z a , p a p i e r i pozycje buchalteryjne, nie podlegają ż a d n y m o g r a n i c z e n i o m m a t e r i a l n y m . Ilość n o m i n a l ­ n a , t z n . ilość d o l a r ó w , funtów, m a r e k czy i n n y c h j e d n o s t e k m o n e t a r ­ nych może wzrastać w d o w o l n y m tempie. Czasem wzrastała w tempie fantastycznym. Na p r z y k ł a d , gdy po pierwszej wojnie światowej w N i e m c z e c h za­ p a n o w a ł a hiperinflacja, skala p r z y r o s t u pieniędzy w o b i e g u w y n o s i ł a przeciętnie powyżej 300 p r o c e n t miesięcznie przez p o n a d r o k . To s a m o d z i a ł o się z c e n a m i . P o d c z a s węgierskiej hiperinflacji po drugiej wojnie światowej p r z y r o s t p i e n i ą d z a w o b i e g u wynosił przeciętnie powyżej 12.000 p r o c e n t miesięcznie przez r o k , skala w z r o s t u cen była n a w e t wyższa i w y n o s i ł a p r a w i e 20.000 p r o c e n t miesięcznie. 1 0 W l a t a c h 1969-79, w w a r u n k a c h z n a c z n i e bardziej u m i a r k o w a n e j inflacji, w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h s t o p a w z r o s t u ilości p i e n i ą d z a wy­ nosiła przeciętnie 9 p r o c e n t w s t o s u n k u r o c z n y m . W s t o s u n k u rocz­ n y m ceny w z r a s t a ł y przeciętnie o 7 p r o c e n t . R ó ż n i c a d w u p u n k t ó w p r o c e n t o w y c h odzwierciedla przeciętną s t o p ę w z r o s t u p r o d u k c j i o 2,8 p r o c e n t w tej samej d e k a d z i e . J a k w i d a ć na p r z y t o c z o n y c h p r z y k ł a d a c h , t o , co się dzieje z pienią­ d z e m , zazwyczaj p r z y ć m i e w a t o , co się dzieje z p r o d u k c j ą - stąd o k r e ś ­ lenie przez n a s inflacji j a k o zjawiska monetarnego bez w p r o w a d z a n i a dodatkowych założeń co do poziomu produkcji. Przykłady te także pokazują, że nie istnieje ścisła, wzajemnie j e d n o z n a c z n a zależność p o ­ m i ę d z y s t o p ą p r z y r o s t u m a s y p i e n i ą d z a a stopą inflacji. Z drugiej s t r o ­ ny, nie jest n a m z n a n y z historii ani j e d e n p r z y k ł a d z n a c z n e j , trwającej w m i a r ę d ł u g o inflacji, której nie t o w a r z y s z y ł b y z g r u b s z a o d p o w i a d a ­ j ą c y jej g w a ł t o w n y w z r o s t ilości p i e n i ą d z a ; nie znajdziemy też ani jed­ n e g o p r z y k ł a d u g w a ł t o w n e g o w z r o s t u ilości p i e n i ą d z a bez towarzyszą­ cej i z g r u b s z a o d p o w i a d a j ą c e j mu znacznej inflacji. U t r z y m y w a n i e się tej relacji w ubiegłych l a t a c h o b r a z u j e kilka w y k r e s ó w ( R y c . 1-5). L i n i a ciągła na wykresie to ilość pieniędzy n a j e d n o s t k ę p r o d u k c j i dla d a n e g o kraju w p o s z c z e g ó l n y c h l a t a c h o d 1964 d o 1977 r o k u . D r u g a linia t o i n d e k s cen k o n s u m p c y j n y c h . D l a łatwiejszego zestawienia o b u serii liczbowych k a ż d ą z n i c h wy­ r a ż o n o j a k o p r o c e n t ich p r z e c i ę t n y c h w a r t o ś c i z a cały o k r e s (1964-1977 = 100 dla o b y d w u linii). Siłą rzeczy, o b y d w i e krzywe osiągają taki s a m przeciętny p o z i o m , ale a r y t m e t y c z n y r a c h u n e k nie w y m u s z a w ż a d n y m razie i d e n t y c z n e g o przebiegu o b y d w u k r z y w y c h dla poszczególnych lat.

Lekarstwo

na

inflację

251

D w i e krzywe dla S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h na Ryc. 1 są p r a w i e nie do r o z r ó ż n i e n i a . J a k t o p o k a z u j ą p o z o s t a ł e wykresy, nie jest t o o s o b l i w o ­ ścią s a m y c h S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . C h o ć o b y d w i e krzywe różnią się bardziej w w y p a d k u n i e k t ó r y c h i n n y c h k r a j ó w niż w w y p a d k u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , są o n e z a s t a n a w i a j ą c o zbieżne w p r z y p a d k u k a ż d e g o kraju. R ó ż n e kraje d o ś w i a d c z y ł y b a r d z o różnej skali p r z y r o s t u m a s y p i e n i ą d z a . W k a ż d y m p r z y p a d k u różnicy tej o d p o w i a d a ł a i n n a s t o p a inflacji. Brazylia s t a n o w i tu p r z y p a d e k skrajny ( R y c . 5). D o ś w i a d c z y ł a o n a z a r ó w n o gwałtowniejszego p r z y r o s t u m a s y p i e n i ą d z a , j a k i gwał­ towniejszej inflacji niż i n n e kraje. C o p o w o d u j e co? C z y t o ilość pieniędzy w z r a s t a g w a ł t o w n i e dlate­ go, że wzrastają g w a ł t o w n i e ceny, czy na o d w r ó t ? P e w n ą w s k a z ó w k ę s t a n o w i t o , że na większości w y k r e s ó w liczba z a n o t o w a n a dla ilości p i e n i ą d z a w y p a d a dla k o ń c z ą c e g o się r o k u sześć miesięcy wcześniej niż o d p o w i a d a j ą c y m u r o k z o d n o ś n y m i n d e k s e m cen. Ś w i a d e c t w bardziej decydujących d o s t a r c z a śledzenie u r e g u l o w a ń i n s t y t u c j o n a l n y c h prze­ sądzających o ilości p i e n i ą d z a w o w y c h k r a j a c h o r a z d u ż a liczba his­ t o r y c z n y c h p r z y p a d ł o ś c i , z k t ó r y c h w y n i k a j a k na d ł o n i , co jest przy­ czyną, a co s k u t k i e m . Jeden przykład, o dramatycznej wymowie, pochodzi z czasów ame­ rykańskiej wojny d o m o w e j . P o ł u d n i e f i n a n s o w a ł o wojnę, głównie d r u ­ kując pieniądze, ze s k u t k i e m inflacyjnym ś r e d n i o 10 p r o c e n t miesięcz­ nie w okresie od p a ź d z i e r n i k a 1861 r o k u do m a r c a 1864 r o k u . Usiłując p o w s t r z y m a ć inflację, K o n f e d e r a c j a z a r z ą d z i ł a r e f o r m ę m o n e t a r n ą . ,,W m a j u 1864 r o k u r e f o r m a w a l u t o w a zaczęła działać, r e d u k u j ą c za­ soby pieniężne. P o w s z e c h n y w s k a ź n i k cen z a n o t o w a ł d r a m a t y c z n y s p a d e k (...) p o m i m o zbliżającej się armii U n i i , g r o ź b y klęski militar­ nej, redukcji h a n d l u z a g r a n i c z n e g o , dezorganizacji w rządzie i niskiego m o r a l e a r m i i Konfederacji. Z r e d u k o w a n i e z a s o b ó w pieniężnych wy­ w a r ł o większy w p ł y w n a ceny niż o m a w i a n e t u p o t ę ż n e s i ł y . " 1 1 Powyższe wykresy oddalają wiele p o w s z e c h n i e przyjętych wyjaśnień inflacji. N i e k t ó r z y u p o d o b a l i sobie, j a k o c h ł o p c a d o bicia, związki z a w o d o w e . O s k a r ż a się je o w y k o r z y s t y w a n i e swej pozycji m o n o p o l i ­ sty do w y m u s z a n i a p o d w y ż e k p ł a c , co z kolei winduje koszty, k t ó r e windują ceny. D o b r z e , ale j a k w y t ł u m a c z y ć fakt, że wykresy d o t y c z ą c e J a p o n i i , gdzie związki nie mają większego z n a c z e n i a czy Brazylii, gdzie istnieją j e d y n i e z p r z y z w o l e n i a i p o d ścisłą k o n t r o l ą r z ą d u , wyka­ zują te s a m e zależności co wykresy d o t y c z ą c e Wielkiej Brytanii, gdzie związki są silne w s t o p n i u n i e s p o t y k a n y m w i n n y m kraju, l u b N i e m i e c b ą d ź S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , gdzie związki są znaczącą siłą? Związki m o g ą z p o ż y t k i e m służyć swym c z ł o n k o m ; m o g ą też wyrządzić d u ż o

252

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

s z k ó d i n n y m p o p r z e z o g r a n i c z a n i e ich szans n a z a t r u d n i e n i e , ale s a m e nie tworzą inflacji. P o d w y ż k i p ł a c p r z e k r a c z a j ą c e w z r o s t wydajności p r a c y są raczej s k u t k i e m inflacji, a nie jej przyczyną. P o d o b n i e i b i z n e s m e n i nie p o w o d u j ą inflacji. P o d w y ż k i cen, k t ó r e ustalają, są s k u t k i e m l u b r y k o s z e t e m i n n y c h sił. Z pewnością biznes­ m e n i nie są ani t r o c h ę bardziej p a z e r n i w krajach, k t ó r e d o ś w i a d c z y ł y znacznej inflacji niż w tych, w k t ó r y c h inflacja nie była dolegliwa. Z pewnością nie są też ani t r o c h ę bardziej p a z e r n i w p e w n y c h o k r e ­ sach, a mniej p a z e r n i w i n n y c h . D l a c z e g o więc inflacja jest d u ż o wyż­ sza w j e d n y c h k r a j a c h i o k r e s a c h aniżeli w i n n y c h k r a j a c h i i n n y c h okresach? W myśl i n n e g o wyjaśnienia, l a n s o w a n e g o z u p o d o b a n i e m zwłaszcza w ś r ó d przedstawicieli r z ą d u , p r a g n ą c y c h p r z e r z u c i ć o d p o w i e d z i a l n o ś ć na i n n y c h , inflacja jest i m p o r t o w a n a z z a g r a n i c y . T a k i e wyjaśnienie b y ł o n i e r z a d k o słuszne w czasach, gdy w a l u t y liczących się k r a j ó w były p o w i ą z a n e s t a n d a r d e m z ł o t a . Inflacja była w ó w c z a s zjawiskiem m i ę d z y n a r o d o w y m , p o n i e w a ż wiele k r a j ó w u ż y w a ł o t e g o s a m e g o t o ­ w a r u j a k o p i e n i ą d z a i c o k o l w i e k p o w o d o w a ł o powyższy w z r o s t ilości tego p i e n i ą d z a - t o w a r u , s z y b k o d o t y k a ł o wszystkie te kraje. Ale prze­ cież takie r o z u m o w a n i e jest b ł ę d n e w p r z y p a d k u o s t a t n i e g o o k r e s u . B o g d y b y t a k b y ł o , t o j a k i m s p o s o b e m skala inflacji m o g ł a b y być t a k r ó ż n a w r ó ż n y c h krajach? We wczesnych l a t a c h siedemdziesiątych, Ja­ p o n i a i W i e l k a B r y t a n i a d o ś w i a d c z y ł y inflacji r z ę d u 30 p r o c e n t i więcej w s t o s u n k u r o c z n y m , p o d c z a s gdy w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h w y n o s i ł a o n a o k o ł o 10 p r o c e n t , a w N i e m c z e c h poniżej 5 p r o c e n t . Inflacja jest zjawiskiem o g ó l n o ś w i a t o w y m w t y m sensie, że wystę­ puje w wielu krajach j e d n o c z e ś n i e - t a k j a k w y s o k i e w y d a t k i r z ą d o w e o r a z wysokie deficyty b u d ż e t o w e są zjawiskami o g ó l n o ś w i a t o w y m i . Ale inflacja nie jest zjawiskiem m i ę d z y n a r o d o w y m w t y m sensie, że k a ż d y kraj wzięty z o s o b n a nie ma możliwości k o n t r o l o w a n i a własnej inflacji. T a k s a m o j a k w y d a t k ó w r z ą d o w y c h i w y s o k i c h deficytów b u ­ d ż e t o w y c h nie wywołują siły, k t ó r y c h p o s z c z e g ó l n e p a ń s t w a nie są w stanie k o n t r o l o w a ć . N i s k a w y d a j n o ś ć p r a c y t o i n n e u l u b i o n e wyjaśnienie inflacji. R o z ­ p a t r z m y j e d n a k p r z y p a d e k Brazylii. Brazylia d o ś w i a c z y ł a b a r d z o wy­ s o k i e g o t e m p a p r o d u k c j i w skali światowej, ale j e d n o c z e ś n i e b a r d z o w y s o k i e g o w z r o s t u s t o p y inflacji. C o p r a w d a , c z y n n i k i e m i s t o t n y m d l a inflacji jest ilość p i e n i ą d z a p r z y p a d a j ą c a na j e d n o s t k ę p r o d u k c j i , lecz j a k to j u ż zauważyliśmy, j a k to w p r a k t y c e bywa, z m i a n y w p o z i o m i e p r o d u k c j i są h a m o w a n e przez z m i a n y w ilości p i e n i ą d z a . N i c t a k nie sprzyja d ł u g o t r w a ł e j p o m y ś l n o ś c i g o s p o d a r c z e j kraju niż p o p r a w a wy-

Lekarstwo

na

inflację

253

dajności p r a c y . Jeśli w y d a j n o ś ć w z r a s t a 3,5 p r o c e n t w s t o s u n k u rocz­ n y m , to p r o d u k c j a p o d w a j a się w ciągu d w u d z i e s t u lat, a jeśli 5 p r o ­ cent, p o d w o j e n i e n a s t ę p u j e w ciągu c z t e r n a s t u lat. R ó ż n i c a jest z a t e m w y r a ź n a . Lecz w y d a j n o ś ć p r a c y jest c z y n n i k i e m d r u g o r z ę d n y m d l a in­ flacji; na pierwszy p l a n w y s u w a się p i e n i ą d z . A co z szejkami a r a b s k i m i i O P E C ? To p r a w d a , że narzucili n a m b r z e m i ę k o s z t ó w . S k u t k i e m g w a ł t o w n e g o w z r o s t u ceny r o p y b y ł o o b ­ niżenie oferty t o w a r ó w i u s ł u g n a r y n k u , gdyż a b y p o k r y ć z a k u p y r o p y , musieliśmy więcej e k s p o r t o w a ć za granicę. Z kolei zmniejszenie p r o d u k c j i p o d n i o s ł o p o z i o m cen. J e d n a k ż e był t o s k u t e k j e d n o r a z o w y i na t y m j e g o r o l a się s k o ń c z y ł a , gdyż wyższy p o z i o m cen nie p r z y n i ó s ł d ł u g o t r w a ł e g o s k u t k u inflacyjnego. W pięcioleciu po s z o k u n a f t o w y m z r o k u 1973 z a r ó w n o N i e m c y , j a k i J a p o n i a z a n o t o w a ł y s p a d e k in­ flacji: w N i e m c z e c h inflacja z m a l a ł a z o k o ł o 7 p r o c e n t do poniżej 5 p r o c e n t w s t o s u n k u r o c z n y m , zaś w J a p o n i i z 30 p r o c e n t do poniżej 5 p r o c e n t . Inflacja w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h osiągnęła swój szczyt, o k o ł o 12 p r o c e n t , w r o k po s z o k u n a f t o w y m , z m a l a ł a do 5 p r o c e n t w r o k u 1976, by n a s t ę p n i e w z r o s n ą ć do p o n a d 13 p r o c e n t w 1979 r o k u . Czy m o ż n a t e b a r d z o o d m i e n n e d o ś w i a d c z e n i a w y t ł u m a c z y ć s z o k i e m n a f t o w y m w s p ó l n y m w s z y s t k i m k r a j o m ? N i e m c y i J a p o n i a są w stu p r o c e n t a c h u z a l e ż n i o n e od i m p o r t u r o p y , a j e d n a k lepiej im w y c h o d z i ł o osłabienie inflacji niż S t a n o m Z j e d n o c z o n y m , k t ó r e są u z a l e ż n i o n e t y l k o w pięćdziesięciu p r o c e n t a c h czy też Wielkiej Bryta­ nii, k t ó r a stała się liczącym się p r o d u c e n t e m r o p y . W r a c a m y d o n a s z e g o p o d s t a w o w e g o stwierdzenia. Inflacja jest p r z e d e w s z y s t k i m zjawiskiem monetarnym, w y w o ł a n y m przez w z r o s t ilości p i e n i ą d z a , szybszy niż w z r o s t p r o d u k c j i . Ilość p i e n i ą d z a jest tu s t a r s z y m p a r t n e r e m , a p r o d u k c j a m ł o d s z y m . Wiele zjawisk m o ż e wy­ w o ł a ć o k r e s o w e w a h a n i a s t o p y inflacji, ale m o g ą o n e mieć trwały sku­ tek t y l k o w t a k i m s t o p n i u , w j a k i m wpływają o n e na s t o p ę w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych.

PRZYCZYNY NADMIERNEGO WZROSTU ZASOBÓW PIENIĘŻNYCH T w i e r d z e n i e , iż inflacja jest zjawiskiem m o n e t a r n y m jest b a r d z o is­ t o t n e , lecz jest t o zaledwie w s t ę p d o o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , j a k i e s ą przyczyny inflacji i ś r o d k i jej zwalczania. I s t o t n e jest o n o d l a t e g o , że n a d a j e właściwy k i e r u n e k p o s z u k i w a n i o m przyczyn i o k r e ś l a c h a r a k ­ ter ś r o d k ó w z a r a d c z y c h . Ale jest t o t y l k o w s t ę p d o właściwej o d p o -

254

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

wiedzi, p o n i e w a ż ważniejsza jest o d p o w i e d ź na p y t a n i e o p r z y c z y n y n a d m i e r n e g o w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych. Niezależnie od tego, co m o ż e być p r a w d ą w odniesieniu do pienię­ dzy t y t o n i o w y c h l u b pieniędzy w y r a ż o n y c h w srebrze i złocie, p r z y a k t u a l n e j d o m i n a c j i p i e n i ą d z a p a p i e r o w e g o , z a n a d m i e r n y w z r o s t za­ s o b ó w pieniężnych, a co za t y m idzie r ó w n i e ż za inflację, o d p o w i e ­ d z i a l n e są r z ą d y p o s z c z e g ó l n y c h p a ń s t w . W S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h p r z y s p i e s z o n y w z r o s t z a s o b ó w pienię­ ż n y c h p o d c z a s o s t a t n i c h o k o ł o p i ę t n a s t u lat w y d a r z y ł się z n a s t ę ­ pujących trzech wzajemnie za sobą p o w i ą z a n y c h przyczyn: po pierw­ sze, z p o w o d u szybkiego w z r o s t u w y d a t k ó w r z ą d o w y c h ; p o d r u g i e , z e względu n a r z ą d o w ą p o l i t y k ę p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a ; p o trzecie, z p o w o d u błędnej polityki p r o w a d z o n e j przez System R e z e r w y F e ­ deralnej. Z w i ę k s z o n e w y d a t k i b u d ż e t o w e nie m u s z ą p r o w a d z i ć d o szybkiego w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych i do inflacji, jeśli ś r o d k i na d o d a t k o w e w y d a t k i u z y s k a się z p o d a t k ó w l u b z p o ż y c z e k od s p o ł e c z e ń s t w a . W t a k i m w y p a d k u rząd ma więcej pieniędzy do w y d a n i a , a społeczeń­ stwo mniej. Z w i ę k s z o n e w y d a t k i r z ą d o w e z r ó w n o w a ż o n e są przez z m n i e j s z o n e w y d a t k i p r y w a t n e na spożycie i inwestycje. O p o d a t k o w a ­ nie i p o ż y c z k i od s p o ł e c z e ń s t w a są j e d n a k , z p o l i t y c z n e g o p u n k t u wi­ dzenia, m a ł o a t r a k c y j n y m ś r o d k i e m d o p o k r y c i a d o d a t k o w y c h w y d a t ­ k ó w r z ą d o w y c h . W i e l u z n a s p o w i t a ł o b y z u z n a n i e m d o d a t k o w e wy­ d a t k i b u d ż e t o w e , p o d c z a s gdy niewielu z n a s b y ł o b y z a d o w o l o n y c h z d o d a t k o w y c h p o d a t k ó w . W w y n i k u r z ą d o w y c h p o ż y c z e k od społe­ czeństwa, fundusze d o s t ę p n e i n d y w i d u a l n y m u ż y t k o w n i k o m ulegają zmniejszeniu przez p o d w y ż s z e n i e s t o p y o p r o c e n t o w a n i a , sprawiając, że o s o b y p r y w a t n e mają większe t r u d n o ś c i w u z y s k a n i u k r e d y t ó w hi­ p o t e c z n y c h na n o w e m i e s z k a n i a i m u s z ą za nie więcej zapłacić, a p r z e d s i ę b i o r s t w o m trudniej jest zaciągać n o w e pożyczki. Jedynym innym sposobem sfinansowania zwiększonych wydatków b u d ż e t o w y c h jest zwiększenie ilości p i e n i ą d z a . J a k z a u w a ż y l i ś m y w r o z d z i a l e 3, r z ą d U S A m o ż e to uczynić, n a k a z u j ą c S k a r b o w i Sta­ n ó w Z j e d n o c z o n y c h , k t ó r y jest j e d n y m z r z ą d o w y c h d e p a r t a m e n t ó w , a b y s p r z e d a ł obligacje S y s t e m o w i Rezerwy F e d e r a l n e j , k t ó r y r ó w n i e ż należy d o a p a r a t u r z ą d o w e g o . R e z e r w a F e d e r a l n a płaci z a obligacje a l b o świeżo w y d r u k o w a n y m i b a n k n o t a m i Rezerwy F e d e r a l n e j , a l b o zaksięgowuje d e p o z y t n a k o r z y ś ć S k a r b u U S A . D e p a r t a m e n t S k a r b u m o ż e n a s t ę p n i e z a p ł a c i ć swoje r a c h u n k i przy p o m o c y g o t ó w k i l u b czeku w y s t a w i o n e g o n a k o n t o p o s i a d a n e w Rezerwie F e d e r a l n e j . K i e d y d o d a t k o w e p i e n i ą d z e o dużej sile nabywczej u m i e s z c z a n e są

Lekarstwo

na

inflację

255

w b a n k a c h h a n d l o w y c h przez p o c z ą t k o w y c h o d b i o r c ó w , służą im o n e j a k o rezerwy i j a k o p o d s t a w a d o z n a c z n i e większego w z b o g a c e n i a . F i n a n s o w a n i e w y d a t k ó w r z ą d o w y c h przez zwiększenie ilości pienią­ d z a jest często niezwykle a t r a k c y j n e z a r ó w n o d l a p r e z y d e n t a , j a k i dla c z ł o n k ó w K o n g r e s u . U m o ż l i w i a i m t o zwiększenie w y d a t k ó w b u d ż e ­ t o w y c h i d o s t a r c z e n i e p r e z e n t ó w dla ich o k r ę g ó w w y b o r c z y c h , bez k o n i e c z n o ś c i g ł o s o w a n i a za p o d a t k a m i w celu p o k r y c i a tychże w y d a t ­ k ó w i bez p o t r z e b y p o ż y c z a n i a od s p o ł e c z e ń s t w a . D r u g i m ź r ó d ł e m większego w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych w Sta­ n a c h Z j e d n o c z o n y c h w o s t a t n i c h l a t a c h była p r ó b a realizacji p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a . Cel t e n , j a k w w y p a d k u wielu r z ą d o w y c h p r o g r a m ó w , jest g o d n y p o d z i w u , ale s k u t k i j u ż t a k i e nie były. „ P e ł n e z a t r u d n i e n i e " jest bardziej s k o m p l i k o w a n y m i w i e l o z n a c z n y m pojęciem niż m o g ł o b y się p o w i e r z c h o w n i e w y d a w a ć . W d y n a m i c z n y m świecie, w k t ó r y m n o ­ we p r o d u k t y powstają, a stare znikają, p o p y t p r z e n o s i się z j e d n e g o p r o d u k t u na i n n e , a i n n o w a c j e zmieniają c h a r a k t e r p r o d u k c j i i t a k dalej, bez k o ń c a , p o ż ą d a n e jest, a b y w y s t ę p o w a ł a z n a c z n a fluktuacja z a t r u d n i e n i a . L u d z i e p r z e c h o d z ą z j e d n e g o miejsca p r a c y do d r u g i e g o i często są bezczynni w okresie przejściowym. N i e k t ó r z y opuszczają p o s a d ę , której nie lubią, z a n i m znajdą inną. M ł o d z i ludzie, w c h o d z ą c y na r y n e k p r a c y , nie śpieszą się ze znalezieniem z a w o d u i e k s p e r y m e n ­ tują z r ó ż n y m i p o s a d a m i . W d o d a t k u p r z e s z k o d y w s w o b o d n y m dzia­ ł a n i u r y n k u p r a c y - o g r a n i c z e n i a n a r z u c o n e przez związki z a w o d o w e , płace m i n i m a l n e itp. - zwiększają t r u d n o ś c i w d o p a s o w a n i u p r a c o w ­ n i k a i p o s a d y . W tych w a r u n k a c h m o ż n a się z a p y t a ć , j a k a p r z e c i ę t n a ilość o s ó b z a t r u d n i o n y c h o z n a c z a p e ł n e z a t r u d n i e n i e ? T a k j a k w p r z y p a d k u w y d a t k ó w i p o d a t k ó w , występuje t u t a j rów­ nież a s y m e t r i a . D z i a ł a n i a , k t ó r e dają się p r z e d s t a w i ć j a k o p r o w a d z ą c e do zwiększenia z a t r u d n i e n i a , są a t r a k c y j n e ze w z g l ę d ó w p o l i t y c z n y c h , n a t o m i a s t d z i a ł a n i a dające się p r z e d s t a w i ć j a k o p r o w a d z ą c e d o bez­ r o b o c i a , są n i e a t r a k c y j n e . W rezultacie, w polityce r z ą d u p o j a w i a się t e n d e n c j a d o osiągnięcia p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a , c o jest celem p r z e s a d ­ nie a m b i t n y m . Z w i ą z e k z inflacją jest tu d w o j a k i e g o rodzaju. Po pierwsze, w y d a t k i rządowe mogą być przedstawiane j a k o prowadzące do zwiększonego z a t r u d n i e n i a , p o d c z a s gdy p o d a t k i r z ą d o w e j a k o p r o w a d z ą c e d o bez­ r o b o c i a przez o g r a n i c z e n i e w y d a t k ó w p r y w a t n y c h . D l a t e g o też poli­ t y k a p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a w z m a c n i a s k ł o n n o ś ć r z ą d u d o zwiększania wydatków i obniżania p o d a t k ó w oraz do pokrywania wynikłego stąd deficytu raczej przez zwiększanie ilości pieniędzy niż przez p o d a t k i l u b p o ż y c z a n i e o d społeczeństwa. P o d r u g i e , System Rezerwy F e d e r a l n e j

256

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

m o ż e zwiększyć ilość pieniędzy i n n y m i s p o s o b a m i niż f i n a n s o w a n i e m r z ą d o w y c h w y d a t k ó w . M o ż e t o uczynić przez w y k u p y w a n i e nie za­ p ł a c o n y c h obligacji r z ą d o w y c h , p ł a c ą c z a nie n o w o p o w s t a ł y m i pienię­ d z m i o dużej sile nabywczej. U m o ż l i w i a to b a n k o m zwiększenie puli p r y w a t n y c h pożyczek, c o r ó w n i e ż m o ż e być p r z e d s t a w i a n e j a k o dzia­ łanie p r o w a d z ą c e d o z w i ę k s z o n e g o z a t r u d n i e n i a . P o d presją zwolen­ n i k ó w p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a m o n e t a r n a p o l i t y k a Rezerwy F e d e r a l n e j m a t e s a m e inflacyjne s k ł o n n o ś c i c o p o l i t y k a p o d a t k o w a r z ą d u . P o l i t y k a t a k a nie p r o w a d z i d o osiągnięcia p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a , p r o w a d z i n a t o m i a s t d o inflacji. Brytyjski p r e m i e r J a m e s C a l l a g h a n ujął to w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b w s w o i m o d w a ż n y m p r z e m ó w i e n i u na konferencji brytyjskiej P a r t i i P r a c y we w r z e ś n i u 1976: „W przeszłości w y d a w a ł o n a m się, że m o ż e m y w y d o b y w a ć się z recesji i zwiększyć z a t r u d n i e n i e przez o b n i ż a n i e p o d a t k ó w i zwiększanie w y d a t k ó w rzą­ d o w y c h . M ó w i ę w a m z całą szczerością, nie ma j u ż takiej m o ż l i w o ­ ści; a jeśli kiedykolwiek istniała, to k o s z t e m w p r o w a d z a n i a do gos­ p o d a r k i c o r a z większej inflacji, po k t ó r e j n a s t ę p u j e zwiększenie bez­ r o b o c i a j a k o n a s t ę p n y e t a p . O t o jest h i s t o r i a o s t a t n i c h d w u d z i e s t u lat." T r z e c i m ź r ó d ł e m z w i ę k s z o n e g o w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych w U S A w o s t a t n i c h l a t a c h była b ł ę d n a p o l i t y k a S y s t e m u Rezerwy F e d e r a l n e j . C h o d z i tu nie t y l k o o tendencję inflacyjną p o d w p ł y w e m n a c i s k ó w na rzecz p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a , ale i o t o , że t e n d e n c j a ta uległa z a o s t r z e n i u przez u s i ł o w a n i e osiągnięcia d w ó c h sprzecznych ze sobą celów. F e d jest w ł a d n y p a n o w a ć n a d ilością pieniędzy n a r y n k u i j e g o przedstawiciele nie ustają w z a p e w n i e n i a c h , że dąży on do tego celu. Ale, niczym D e m e t r i u s z w S z e k s p i r o w s k i m Śnie nocy letniej, k t ó ­ r y u n i k a kochającej g o H e l e n y , a b y ścigać H e r m i e , k t ó r a k o c h a in­ n e g o , F e d w k ł a d a najwięcej serca nie w o p a n o w y w a n i e ilości pienią­ d z a , ale w p a n o w a n i e n a d s t o p a m i p r o c e n t o w y m i pożyczek, czego nie jest w stanie osiągnąć. W w y n i k u tego n a s t ą p i ł o n i e p o w o d z e n i e na obydwu frontach: gwałtowne fluktuacje zarówno na odcinku zasobów pieniężnych, j a k i s t ó p p r o c e n t o w y c h . F l u k t u a c j e te m o g ą r ó w n i e ż przyczynić się do inflacji. P a m i ę t a j ą c d o b r z e b ł ę d y p o p e ł n i o n e w la­ t a c h 1929-1933, F e d był z n a c z n i e bardziej o c h o c z y w k o r y g o w a n i u wychylenia z w r ó c o n e g o w s t r o n ę niskiego w z r o s t u z a s o b ó w pienięż­ n y c h niż w p o p r a w i a n i u wychylenia w p r z e c i w n y m k i e r u n k u . O s t a t e c z n y m s k u t k i e m zwiększonych w y d a t k ó w r z ą d o w y c h , polity­ ki p e ł n e g o z a t r u d n i e n i a i obsesji Rezerwy F e d e r a l n e j na p u n k c i e s t ó p p r o c e n t o w y c h był fluktuacyjny rozwój inflacji po linii wznoszącej. I n ­ f l a c j a w z r a s t a ł a , a n a s t ę p n i e s p a d a ł a . K a ż d y jej w z r o s t p r o w a d z i ł d o

Lekarstwo

na

inflację

257

większego p o z i o m u inflacji niż p o p r z e d n i szczyt. K a ż d y s p a d e k p o z o ­ stawiał inflację n a p o z i o m i e wyższym o d p o p r z e d n i e g o s p a d k u . Przez cały ten czas w y d a t k i r z ą d o w e w z r a s t a ł y j a k o u ł a m e k d o c h o d u ; wzras­ tały r ó w n i e ż p r z y c h o d y r z ą d u j a k o u ł a m e k d o c h o d u , ale nie t a k szyb­ k o j a k w y d a t k i , a więc deficyt r ó w n i e ż w z r a s t a ł j a k o u ł a m e k d o c h o d u . W y d a r z e n i a te nie są specyfiką S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h l u b o s t a t ­ nich dziesięcioleci. Od n i e p a m i ę t n y c h c z a s ó w w ł a d c y - czy to k r ó l o ­ wie, cesarze, czy p a r l a m e n t y - byli kuszeni, a b y uciec się do zwiększe­ n i a ilości pieniędzy d l a z d o b y c i a ś r o d k ó w p o t r z e b n y c h d o p r o w a d z e ­ n i a wojen, b u d o w a n i a p o m n i k ó w l u b n a i n n e cele. C z ę s t o ulegali oni tej p o k u s i e . Z a k a ż d y m r a z e m inflacja n a s t ę p o w a ł a w k r ó t c e p o t e m . P r a w i e d w a tysiące lat t e m u r z y m s k i cesarz D i o k l e c j a n d o p r o w a d z i ł d o inflacji, „ u p o d l a j ą c " bicie p i e n i ą d z a , t o jest zastępując s r e b r n e m o ­ nety przez p o d o b n e do nich, lecz o c o r a z mniejszej z a w a r t o ś c i srebra, a c o r a z większej b e z w a r t o ś c i o w e g o s t o p u , aż n a s t ą p i ł m o m e n t , kiedy stały się „ n i c z y m i n n y m niż p o d ł y m m e t a l e m p o k r y t y m w a r s t e w k ą s r e b r a " . 1 2 W s p ó ł c z e s n e r z ą d y robią t o przez d r u k o w a n i e p a p i e r o w y c h pieniędzy i o d p o w i e d n i e księgowanie - ale s t a r a m e t o d a nie c a ł k i e m z n i k n ę ł a . A m e r y k a ń s k i e m o n e t y , kiedyś z r o b i o n e z s o l i d n e g o s r e b r a , są o b e c n i e m i e d z i a n y m i m o n e t a m i p o k r y t y m i n a w e t nie s r e b r e m , lecz nik­ lem, m a ł a m o n e t a d o l a r o w a ( S u s a n B . A n t h o n y ) z o s t a ł a w p r o w a d z o ­ n a , a b y zastąpić t o , c o b y ł o kiedyś p e ł n o w a r t o ś c i o w ą s r e b r n ą m o n e t ą .

DOCHODY RZĄDOWE POCHODZĄCE Z INFLACJI F i n a n s o w a n i e w y d a t k ó w r z ą d o w y c h przez zwiększanie ilości pienią­ d z a w y g l ą d a n a s z t u k ę magiczną, p o d o b n ą d o o t r z y m y w a n i a czegoś z niczego. A b y użyć p r o s t e g o p r z y k ł a d u , z a ł ó ż m y , że r z ą d b u d u j e d r o ­ gę, p ł a c ą c z a p o n i e s i o n e koszty p r z y p o m o c y świeżo w y d r u k o w a n y c h b a n k n o t ó w Rezerwy F e d e r a l n e j . M o ż n a mieć w r a ż e n i e , ż e wszyscy odnieśli korzyści finansowe. R o b o t n i c y , k t ó r z y z b u d o w a l i d r o g ę , d o ­ stają swoją z a p ł a t ę i m o g ą k u p i ć za nią pożywienie, odzież i z a p ł a c i ć za czynsz. N i k t nie zapłacił wyższego p o d a t k u . A j e d n a k istnieje t e r a z d r o g a t a m , gdzie p r z e d t e m ż a d n e j nie b y ł o . K t o więc z a nią zapłacił? O d p o w i e d ź b r z m i , iż wszyscy p o s i a d a c z e pieniędzy zapłacili za d r o ­ gę. D o d a t k o w e p i e n i ą d z e wpływają na w z r o s t cen, jeśli są o n e użyte do skłonienia r o b o t n i k ó w do b u d o w a n i a drogi, zamiast angażowania się w j a k ą ś inną d z i a ł a l n o ś ć p r o d u k c y j n ą . Te p o d w y ż s z o n e ceny utrzy­ mują się, p o d c z a s gdy p i e n i ą d z e znajdują się w stałym o b r o c i e m i ę d z y r o b o t n i k a m i a s p r z e d a w c a m i k u p o w a n y c h przez n i c h p r o d u k t ó w ,

258

Lekarstwo na inflację

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

m i ę d z y t y m i s p r z e d a w c a m i a i n n y m i i t a k dalej. Wyższe ceny o z n a c z a ­ ją, że pieniądze, k t ó r e ludzie posiadali, mają t e r a z niższą siłę nabywczą niż p r z e d t e m . A b y mieć w r ę k u t a k ą ilość pieniędzy, k t ó r a pozwoliła­ by im k u p o w a ć tyle s a m o co p r z e d t e m , będą oni musieli się powstrzy­ m a ć od w y d a w a n i a wszystkich swoich d o c h o d ó w i użyć części z n i c h d o z r ó w n o w a ż e n i a swojego b i l a n s u pieniężnego. D o d a t k o w o w y d r u k o w a n e pieniądze o d p o w i a d a j ą wiec p o d a t k o w i r ó w n o w a ż ą c e m u bilans pieniężny. Jeśli z p o w o d u d o d a t k o w y c h pie­ niędzy ceny w z r o s n ą o 1 p r o c e n t , to o z n a c z a , że k a ż d y p o s i a d a c z pie­ niędzy będzie m u s i a ł faktycznie z a p ł a c i ć p o d a t e k r ó w n y 1 p r o c e n t o w i j e g o z a s o b ó w pieniężnych. T e d o d a t k o w e p a p i e r k i , k t ó r e o n m u s i te­ r a z p o s i a d a ć (lub s u m y , k t ó r e m u s i z a k s i ę g o w a ć ) , a b y osiągnąć t a k ą s a m ą w a r t o ś ć n a b y w c z ą swoich pieniędzy co p r z e d t e m , nie dają się o d r ó ż n i ć od i n n y c h p a p i e r k ó w w j e g o kieszeni l u b w sejfie b a n k o w y m ( a l b o p o c h o d z ą c y c h z z a p i s ó w księgowych), ale w istocie są to kwity za zapłacony podatek. F i z y c z n y m o d p o w i e d n i k i e m t a k i c h p o d a t k ó w są t o w a r y i usługi, k t ó r e m o g ł y b y p o w s t a ć p r z y użyciu ś r o d k ó w , k t ó r e poszły n a b u d o w ę d r o g i . Ludzie, k t ó r z y wydali mniej niż wynosiły ich d o c h o d y , p o t o a b y u t r z y m a ć siłę n a b y w c z ą swoich b i l a n s ó w pieniężnych, zrezygno­ wali z tych t o w a r ó w i usług, a b y rząd m ó g ł d o s t a ć ś r o d k i na b u d o w ę drogi. M o ż n a t e r a z z r o z u m i e ć d l a c z e g o J o h n M a y n a r d K e y n e s , opisując inflację p o pierwszej wojnie światowej, n a p i s a ł : „ N i e m a subtelniejszej i pewniejszej d r o g i do o b a l e n i a istniejącej r ó w n o w a g i społecznej niż psucie p i e n i ą d z a . P r o c e s t e n s p r a w i a , że wszystkie u k r y t e siły p r a w e k o n o m i i działają na rzecz destrukcji, i s p r a w i a to w t a k i s p o s ó b , że n a w e t j e d e n człowiek na milion nie jest w stanie p r a w i d ł o w o r o z e z n a ć się w s y t u a c j i . " 1 3 D o d a t k o w o w y d r u k o w a n e pieniądze i d o d a t k o w e d e p o z y t y zaksię­ g o w a n e w b a n k u Rezerwy F e d e r a l n e j s t a n o w i ą j e d y n i e część d o c h o ­ d ó w , k t ó r e rząd o t r z y m u j e z inflacji. Inflacja r ó w n i e ż d o s t a r c z a d o c h o d u p o ś r e d n i o przez a u t o m a t y c z n e p o d n i e s i e n i e p r o g u p o d a t k o w e g o . W m i a r ę j a k d o l a r o w e d o c h o d y lud­ ności wzrastają w r a z z inflacją, d o c h o d y te trafiają do wyższej k a t e g o ­ rii p o d a t k o w e j i są o p o d a t k o w y w a n e w e d ł u g wyższych stawek. D o ­ c h o d y firm ulegają s z t u c z n e m u zawyżeniu przez nieuwzględnienie de­ precjacji i i n n y c h k o s z t ó w . Przeciętnie rzecz b i o r ą c , jeśli d o c h o d y wzrastają o 10 p r o c e n t , po to a b y po p r o s t u w y r ó w n a ć efekty 10 p r o ­ centowej inflacji, to federalny d o c h ó d z p o d a t k ó w w z r a s t a na o g ó ł o więcej niż 15 p r o c e n t - t a k iż p o d a t n i k m u s i n i e j a k o biec c o r a z

259

szybciej, a b y p o z o s t a ć w t y m s a m y m miejscu. P r o c e s t e n p o z w a l a p r e z y d e n t o w i , K o n g r e s o w i , g u b e r n a t o r o m s t a n o w y m i c i a ł o m usta­ w o d a w c z y m p r z e d s t a w i a ć siebie w roli obniżających p o d a t k i , p o d ­ czas gdy faktycznie wszystko, c o o n i robią t o p o w s t r z y m y w a n i e w z r o s t u p o d a t k ó w d o p o z i o m u , d o k t ó r e g o wzrosłyby, gdyby nie zastosowano żadnych środków zapobiegawczych. Każdego roku m o ­ wa jest o „ o b n i ż a n i u p o d a t k ó w " . A j e d n a k ż a d n e o b n i ż e n i e p o d a t ­ k ó w nie n a s t ą p i ł o . W r ę c z przeciwnie, p o d a t k i , właściwie m i e r z o n e , wzrosły na szczeblu f e d e r a l n y m z 22 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o w r o k u 1964 do 25 p r o c e n t w r o k u 1978; na szczeblu s t a n o w y m i l o k a l n y m wzrosły o n e z 11 p r o c e n t w r o k u 1964 do 15 p r o c e n t w r o k u 1978. Trzecią f o r m ą o t r z y m y w a n i a przez r z ą d d o c h o d ó w z inflacji jest s p ł a c a n i e l u b , jeśli k t o ś woli, n i e u z n a w a n i e części d ł u g u r z ą d o w e g o . R z ą d p o ż y c z a w d o l a r a c h i spłaca w d o l a r a c h , ale d o l a r y , k t ó r e on o d d a j e mają dzięki inflacji niższą siłę nabywczą niż d o l a r y , k t ó r e p o ­ życzył. N i e b y ł o b y to czystym zyskiem d l a r z ą d u , gdyby w między­ czasie zapłacił on o d p o w i e d n i o wysokie o d s e t k i w celu z r e k o m p e n ­ s o w a n i a wierzycielowi s k u t k ó w inflacji. Ale najczęściej to się nie zda­ rza. Obligacje o s z c z ę d n o ś c i o w e są najlepszym t e g o p r z y k ł a d e m . P r z y p u ś ć m y , że k t o ś z a k u p i ł obligacje o s z c z ę d n o ś c i o w e w g r u d n i u 1968 r. i t r z y m a ł je do g r u d n i a 1978 r., a n a s t ę p n i e zrealizował je w g o t ó w c e . Z a p ł a c i ł b y on 37 d o l a r ó w i 50 c e n t ó w w 1968 r. za dzie­ sięcioletnią obligację o w a r t o ś c i n o m i n a l n e j 50 d o l a r ó w i o t r z y m a ł b y 64 d o l a r y i 74 centy p r z y realizacji w r o k u 1978 ( p o n i e w a ż r z ą d w mię­ dzyczasie p o d n i ó s ł s t o p ę p r o c e n t o w ą , b i o r ą c o d u w a g ę inflację). T y m ­ czasem w r o k u 1978 t r z e b a było 70 d o l a r ó w , a b y k u p i ć t o , co w r o k u 1968 m o ż n a było n a b y ć za 37 d o l a r ó w i 50 c e n t ó w . T a k więc o s o b a ta nie t y l k o , że d o s t a ł a b y zaledwie 64 d o l a r y i 74 centy, to jeszcze musiałaby zapłacić p o d a t e k d o c h o d o w y za wynoszącą 27 dolarów i 24 centy różnicę m i ę d z y s u m ą o t r z y m a n ą , a s u m ą z a p ł a c o n ą . O s t a ­ tecznie więc m u s i a ł a b y o n a z a p ł a c i ć za wątpliwy przywilej p o ż y c z a n i a swojemu rządowi. S p ł a c a n i e d ł u g ó w przez inflację o z n a c z a , że c h o c i a ż r z ą d federalny r o k p o r o k u d o p r o w a d z a d o z n a c z n e g o deficytu, a j e g o d ł u g w y r a ż o n y w d o l a r a c h w z r a s t a , t o j e d n a k d ł u g t e n wzrósł z n a c z n i e mniej p o d względem siły nabywczej, a faktycznie n a w e t uległ o b n i ż e n i u , b i o r ą c p o d u w a g ę j e g o p r o c e n t o w y u d z i a ł w d o c h o d z i e n a r o d o w y m . W czasie d e k a d y 1968-78 r z ą d federalny m i a ł łączny deficyt na s u m ę większą niż 260 m i l i a r d ó w d o l a r ó w , a j e d n a k d ł u g wynosił 30 p r o c e n t d o c h o d u n a r o d o w e g o w r o k u 1968, a 28 p r o c e n t w r o k u 1978. 18 — W o l n y wybór

260

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

LEKARSTWO NA INFLACJĘ D z i a ł a n i a antyinflacyjne s ą ł a t w e d o o p i s a n i a , ale t r u d n e d o z a s t o ­ s o w a n i a . P o d o b n i e j a k n a d m i e r n y w z r o s t ilości p i e n i ą d z a jest j e d y n ą i s t o t n ą przyczyną inflacji, t a k i zmniejszenie s t o p y tego w z r o s t u jest j e d y n y m m o ż l i w y m ś r o d k i e m p r z e c i w k o inflacji. P r o b l e m nie p o l e g a n a t y m , ż e nie w i a d o m o c o r o b i ć . Powiedzieć, c o r o b i ć , nie jest t r u d n o - r z ą d m u s i zmniejszyć t e m p o w z r o s t u ilości p i e n i ą d z a . P r o b l e m pole­ g a n a t y m , b y mieć polityczną wolę podjęcia k o n i e c z n y c h ś r o d k ó w . G d y c h o r o b a inflacyjna jest j u ż w stanie z a a w a n s o w a n y m , k u r a c j a z a b i e r a więcej c z a s u i ma b o l e s n e s k u t k i u b o c z n e . D w i e m e d y c z n e a n a l o g i e p o m o g ą w u n a o c z n i e n i u tego p r o b l e m u . J e d n a dotyczy młodego człowieka z chorobą Buergera. C h o r o b ą , k t ó r a p r z e r y w a d o p ł y w krwi i m o ż e p r o w a d z i ć d o g a n g r e n y . M ł o d y człowiek tracił w ł a d z ę w p a l c a c h r ą k i n ó g . L e k a r s t w o b y ł o ł a t w e do n a z w a n i a : rzucić palenie. M ł o d y człowiek nie m i a ł d o ś ć silnej woli, a b y to uczynić; j e g o uzależnienie o d t y t o n i u b y ł o p o p r o s t u zbyt wielkie. J e g o c h o r o b a była w p e w n y m sensie uleczalna, a w i n n y m sensie u l e c z a l n a nie była. Jeszcze bardziej p o u c z a j ą c e g o p o r ó w n a n i a d o s t a r c z a a l k o h o l i z m . K i e d y a l k o h o l i k z a c z y n a pić, pojawiają się najpierw efekty p o z y t y w n e ; złe s k u t k i pojawiają się d o p i e r o n a z a j u t r z , kiedy b u d z i się on z uczu­ ciem k a c a - i często nie p o t r a f i o p r z e ć się chęci z ł a g o d z e n i a t e g o uczu­ cia m e t o d ą „ k l i n a " . A n a l o g i a z inflacją jest c a ł k i e m ścisła. K i e d y w j a k i m ś kraju r o z p o ­ c z y n a się o k r e s inflacyjny, p o c z ą t k o w o efekty wydają się d o b r e . Zwię­ k s z o n a ilość pieniędzy u m o ż l i w i a większe w y d a t k i t y m , k t ó r z y mają do n i c h d o s t ę p - o b e c n i e d o t y c z y to głównie r z ą d ó w - nie zmuszając k o g o k o l w i e k , a b y w y d a w a ł m n i e j . P o c z ą t k o w o w z r a s t a ilość miejsc p r a c y , ożywia się życie g o s p o d a r c z e , p r a w i e wszyscy są z a d o w o l e n i . T a k i e s ą d o b r e s k u t k i inflacji. N a s t ę p n i e j e d n a k zwiększone w y d a t k i p r o w a d z ą d o w z r o s t u cen; r o b o t n i c y stwierdzają, ż e ich płace, n a w e t jeśli wyrażają się większą s u m ą d o l a r ó w , mają niższą siłę nabywczą; p r y w a t n i p r z e d s i ę b i o r c y stwierdzają, że ich k o s z t y wzrosły t a k , iż d o ­ d a t k o w a s p r z e d a ż p r z y n o s i mniejsze d o c h o d y niż się spodziewali, chy­ ba że b ę d ą w stanie z r e k o m p e n s o w a ć sobie t e n w z r o s t przez jeszcze szybsze p o d w y ż s z a n i e cen. Zaczynają się p o j a w i a ć złe s k u t k i : wyższe ceny, mniej d y n a m i c z n y p o p y t , inflacja p o ł ą c z o n a ze stagnacją. T a k j a k w p r z y p a d k u a l k o h o l i k a , p o k u s a p o l e g a n a jeszcze szybszym p o ­ większeniu ilości pieniędzy, c o wiedzie n a z n a n ą n a m r ó w n i ę pochyłą. W o b y d w u w y p a d k a c h p o t r z e b a c o r a z większych ilości a l k o h o l u l u b

Lekarstwo na inflację

261

pieniędzy, a b y d o s t a r c z y ć a l k o h o l i k o w i l u b g o s p o d a r c e tej samej „podniety". A n a l o g i a m i ę d z y a l k o h o l i z m e m i inflacją d o t y c z y r ó w n i e ż ś r o d k ó w z a r a d c z y c h . L e k a r s t w o n a a l k o h o l jest ł a t w e d o n a z w a n i a : p r z e s t a ć pić. Jest o n o t r u d n e d o z a s t o s o w a n i a , p o n i e w a ż t y m r a z e m złe s k u t k i p r z y c h o d z ą najpierw, a d o b r e później. A l k o h o l i k , k t ó r y r z u c a picie, cierpi n a uczucie g ł o d u a l k o h o l o w e g o , z a n i m d o t r z e d o szczęśliwego kraju, w k t ó r y m nie będzie j u ż o d c z u w a ł p r z e m o ż n e g o p r a g n i e n i a sięg­ nięcia po n a s t ę p n y kieliszek. T a k s a m o jest z inflacją. P o c z ą t k o w e s k u t k i u b o c z n e mniejszego t e m p a w z r o s t u z a s o b ó w p i e n i ę ż n y c h s ą b o ­ lesne: mniejszy w z r o s t e k o n o m i c z n y i t y m c z a s o w o w y s o k i e b e z r o b o ­ cie, k t ó r y m p o c z ą t k o w o nie t o w a r z y s z y r a d y k a l n e zmniejszenie infla­ cji. K o r z y ś c i pojawiają się d o p i e r o po r o k u l u b d w ó c h l a t a c h w formie niższej inflacji, zdrowszej g o s p o d a r k i i z d o l n o ś c i do szybkiego i bezinflacyjnego wzrostu gospodarczego. Bolesne s k u t k i u b o c z n e są j e d n y m z p o w o d ó w , d l a k t ó r y c h t a k t r u d n o jest a l k o h o l i k o w i l u b p a ń s t w u o g a r n i ę t e m u inflacją p o ł o ż y ć kres n a ł o g o w i . Ale jest jeszcze j e d e n p o w ó d , k t ó r y - zwłaszcza w p o ­ c z ą t k o w y m okresie r o z w o j u c h o r o b y - m o ż e być n a w e t ważniejszy: b r a k p r a w d z i w e j chęci do z e r w a n i a z n a ł o g i e m . Pijakowi picie s p r a w i a p r z y j e m n o ś ć ; nie chce on p r z y z n a ć się do tego, że jest a l k o h o l i k i e m ; nie jest p e w n y , czy p o t r z e b n a m u k u r a c j a . P a ń s t w o o g a r n i ę t e inflacją jest w tej samej sytuacji. Istnieje p o k u s a , a b y uwierzyć, że inflacja jest t y m c z a s o w a i n i e g r o ź n a , że w y w o ł a n a jest niezwykłymi i z e w n ę t r z n y ­ mi o k o l i c z n o ś c i a m i i że p r z e m i n i e s a m a z siebie - lecz coś t a k i e g o n i g d y się nie z d a r z a . Co więcej, wielu z n a s inflacja się p o d o b a . C h c i e l i b y ś m y n a t u r a l n i e , by o b n i ż a ł y się ceny a r t y k u ł ó w , k t ó r e kupujemy l u b p r z y n a j m n i e j , żeby nie w z r a s t a ł y . Ale czujemy się szczęśliwi widząc, iż wzrastają ceny t o ­ w a r ó w , k t ó r e sprzedajemy - niezależnie od tego, czy c h o d z i tu o p r o ­ d u k o w a n e a r t y k u ł y , n a s z e usługi p r a c o w n i c z e , czy też d o m y i i n n e p r z e d m i o t y d o n a s należące. F a r m e r z y narzekają n a inflację, ale zbie­ rają się w W a s z y n g t o n i e , a b y wywierać nacisk w celu osiągnięcia wyż­ szych cen dla swoich p r o d u k t ó w . W i ę k s z o ś ć z n a s czyni to s a m o na wiele r ó ż n y c h s p o s o b ó w . J e d n y m z p o w o d ó w , dla k t ó r y c h inflacja ma t a k niszczycielskie s k u t k i jest t o , iż n i e k t ó r z y ludzie czerpią z niej wielkie korzyści, p o d ­ czas gdy inni cierpią; s p o ł e c z e ń s t w o dzieli się na tych, k t ó r y m się u d a ­ ło i na p r z e g r a n y c h . L u d z i e sukcesu mają silną tendencję do u w a ż a n i a wszystkich d o b r y c h rzeczy, j a k i e im się przytrafiły za n a t u r a l n y s k u t e k ich własnej zapobiegliwości, o s t r o ż n o ś c i , i inicjatywy. C i e m n e s t r o n y

262

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

rzeczywistości, t a k i e j a k w z r o s t cen k u p o w a n y c h przez nich a r t y k u ­ łów, uważają oni za s k u t e k d z i a ł a n i a sił, n a d k t ó r y m i nie mają ż a d n e j w ł a d z y . N i e m a l k a ż d y powie, że jest p r z e c i w k o inflacji, m a j ą c na my­ śli, że jest on p r z e c i w k o t y m złym s t r o n o m inflacji, k t ó r e właśnie go dotknęły. P o d a j e m y k o n k r e t n y p r z y k ł a d . P r a w i e wszyscy właściciele n i e r u c h o ­ m o ś c i w ciągu m i n i o n y c h d w ó c h dziesięcioleci skorzystali na inflacji. W a r t o ś ć ich p o s i a d ł o ś c i g w a ł t o w n i e w z r o s ł a . Jeśli mieli o n i p o ż y c z k i h i p o t e c z n e , t o s t o p a ich o p r o c e n t o w a n i a była n a o g ó ł poniżej s t o p y inflacji. S k u t k i e m tego o p ł a t y z w a n e „ o d s e t k a m i " j a k i te z w a n e „ g ł ó w n y m i " sprawiły, ż e p o ż y c z k a h i p o t e c z n a o k a z a ł a się z y s k o w n a . Wykażemy to na prostym przykładzie. Załóżmy, iż zarówno stopa o p r o c e n t o w a n i a , j a k i s t o p a inflacji wynosiły 7 p r o c e n t w s t o s u n k u r o c z n y m . Jeśli k t o ś z a c i ą g n ą ł b y p o ż y c z k ę h i p o t e c z n ą w wysokości 10.000 d o l a r ó w , z której s p ł a c a ł b y t y l k o o d s e t k i , to po r o k u p o ż y c z k a ta p o s i a d a ł a b y tę samą siłę nabywczą, k t ó r ą 9.300 d o l a r ó w m i a ł o b y r o k wcześniej. W c e n a c h rzeczywistych b y ł b y on więc winien o 700 d o l a r ó w mniej - czyli o s u m ę , k t ó r ą z a p ł a c i ł b y w r a m a c h o d s e t e k . B i o r ą c więc p o d u w a g ę ceny rzeczywiste, nie z a p ł a c i ł b y nic za używa­ nie tych 10.000 d o l a r ó w . ( F a k t y c z n i e zaś, p o n i e w a ż o d s e t k i są odlicza­ n e p r z y obliczaniu p o d a t k u d o c h o d o w e g o , o d n i ó s ł b y o n k o r z y ś ć f i ­ n a n s o w ą . Z a p ł a c o n o b y m u z a t o , ż e pożyczył p i e n i ą d z e ) . S k u t e k ten objawiłby się s a m e m u właścicielowi w t e n s p o s ó b , że j e g o k a p i t a ł za­ k ł a d o w y w n i e r u c h o m o ś c i zacząłby s z y b k o w z r a s t a ć . Z drugiej s t r o n y , d r o b n i ciułacze p o n o s z ą straty, d o s t a r c z a j ą c funduszy, k t ó r e umożli­ wiają t o w a r z y s t w o m i b a n k o m p o ż y c z k o w o - o s z c z ę d n o ś c i o w y m o r a z i n n y m i n s t y t u c j o m f i n a n s o w a n i e p o ż y c z e k h i p o t e c z n y c h . D r o b n i ciu­ łacze nie mają w y b o r u , p o n i e w a ż rząd d r a s t y c z n i e o g r a n i c z a m a k s y ­ m a l n ą s t o p ę p r o c e n t o w ą , k t ó r ą t a k i e instytucje m o g ą w y p ł a c a ć s w o i m d e p o z y t a r i u s z o m - r z e k o m o , aby ich c h r o n i ć .

Lekarstwo

na

inflację

263

d z i a ł a ń p r z e c i w k o inflacji. P o z i o m inflacji, p r z y k t ó r y m t o zjawisko występuje, zależy w s p o s ó b decydujący od t e g o , z j a k i m k r a j e m m a m y do czynienia i od jego historii. W N i e m c z e c h z d a r z y ł o się to p r z y n i s k i m p o z i o m i e inflacji, p o n i e w a ż N i e m c y były straszliwie d o ś w i a d ­ c z o n e przez o b y d w i e wojny światowe; w Z j e d n o c z o n y m K r ó l e s t w i e i w J a p o n i i n a s t ą p i ł o to przy z n a c z n i e wyższym p o z i o m i e inflacji; w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h m o m e n t t a k i jeszcze nie n a d s z e d ł .

UBOCZNE SKUTKI KURACJI Ciągle c z y t a m y , że większe b e z r o b o c i e i niższy w z r o s t g o s p o d a r c z y są s k u t e c z n y m l e k a r s t w e m na inflację, że m u s i m y s t a n ą ć p r z e d alter­ n a t y w ą : albo więcej inflacji, albo więcej b e z r o b o c i a i że czynniki rzą­ dzące p o g o d z i ł y się j u ż z w y s o k i m b e z r o b o c i e m i n i s k i m w z r o s t e m l u b że je popierają, po to by zwalczyć inflację. A j e d n a k w ciągu o s t a t n i c h kilku dziesięcioleci w z r o s t g o s p o d a r k i U S A z o s t a ł spowol­ n i o n y , przeciętny p o z i o m b e z r o b o c i a wzrósł, a j e d n o c z e ś n i e s t o p a inflacji stale w z r a s t a ł a . M a m y więc więcej inflacji i więcej b e z r o b o ­ cia. R ó w n i e ż i n n e kraje mają te s a m e d o ś w i a d c z e n i a . J a k to jest możliwe? O d p o w i e d ź b r z m i , iż niski w z r o s t i wysokie b e z r o b o c i e nie są lekar­ stwem na b e z r o b o c i e . Są to j e d y n i e skutki uboczne u d a n e j kuracji. Wie­ le d z i a ł a ń , k t ó r e h a m u j ą w z r o s t g o s p o d a r c z y i przyczyniają się do wy­ sokiego b e z r o b o c i a , m o ż e j e d n o c z e ś n i e p o d n i e ś ć s t o p ę inflacji. D o t y ­ czy to n i e k t ó r y c h p o d j ę t y c h przez n a s d z i a ł a ń - s p o r a d y c z n e o g r a n i c z a n i e w z r o s t u cen i p ł a c , wzrastający i n t e r w e n c j o n i z m p a ń s t ­ w o w y w s e k t o r z e p r y w a t n y m . W s z y s t k o to p r z y stale w z r a s t a j ą c y c h w y d a t k a c h r z ą d o w y c h i szybkim wzroście ilości p i e n i ą d z a .

T a k j a k wysokie w y d a t k i r z ą d o w e są j e d n ą z p r z y c z y n n a d m i e r n e g o w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych, t a k i zmniejszenie w y d a t k ó w r z ą d o ­ w y c h m o ż e się przyczynić d o zmniejszenia w z r o s t u z a s o b ó w pienięż­ n y c h . R ó w n i e ż i w t y m względzie m a m y s k ł o n n o ś ć do swoistej schizo­ frenii. C h c i e l i b y ś m y wszyscy o g r a n i c z e n i a w y d a t k ó w r z ą d o w y c h , p o d w a r u n k i e m , że nie są to w y d a t k i , z k t ó r y c h s a m i k o r z y s t a m y . Chcie­ libyśmy wszyscy zmniejszenia deficytu, p o d w a r u n k i e m , że m i a ł o b y się to odbyć drogą p o d a t k ó w nałożonych na innych.

Jeszcze j e d e n m e d y c z n y p r z y k ł a d u n a o c z n i być m o ż e r ó ż n i c ę m i ę d z y lekarstwem a skutkiem ubocznym. P r z y p u ś ć m y , że k t o ś ma o s t r e z a p a ­ lenie w y r o s t k a r o b a c z k o w e g o . D o k t o r zaleca m u operacyjne usunięcie w y r o s t k a , ale ostrzega, ż e p o operacji będzie o n m u s i a ł przez pewien czas p o z o s t a ć w ł ó ż k u . T y m c z a s e m p a c j e n t o d m a w i a p o d d a n i a się operacji, ale z a t o kładzie się d o ł ó ż k a n a w s k a z a n y o k r e s czasu, t r a k ­ tując to j a k o mniej bolesne lekarstwo. N i e jest to m ą d r e , o w s z e m , ale d o k ł a d n i e odzwierciedla z a m ę t pojęciowy wynikający z u w a ż a n i a bez­ r o b o c i a raczej za l e k a r s t w o niż za s k u t e k u b o c z n y .

J e d n a k w m i a r ę w z r o s t u inflacji, prędzej czy później w y r z ą d z a o n a t a k i e s z k o d y w t k a n c e społecznej o r a z p o w o d u j e tyle niesprawiedliwo­ ści i cierpień, że powstaje silne społeczne p r a g n i e n i e podjęcia j a k i c h ś

S k u t k i u b o c z n e kuracji antyinflacyjnej są b o l e s n e i d l a t e g o t r z e b a koniecznie z r o z u m i e ć , d l a c z e g o mają o n e miejsce i p o s z u k a ć s p o s o b ó w ich z ł a g o d z e n i a . P o d s t a w o w a p r z y c z y n a p o j a w i a n i a się t y c h s k u t k ó w

264

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

z o s t a ł a j u ż w s k a z a n a w rozdziale pierwszym. Z d a r z a j ą się o n e , p o n i e ­ w a ż z m i e n n e s t o p y w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych w p r o w a d z a j ą z a k ł ó ­ cenia do informacji p r z e k a z y w a n y c h przez system cen. Z a k ł ó c e n i a te przekładają się n a niewłaściwe reakcje p o d m i o t ó w e k o n o m i c z n y c h i d o p i e r o z c z a s e m dają się n a p r a w i ć . Z a s t a n ó w m y się wpierw, co z d a r z a się, gdy z a c z y n a się inflacyjny w z r o s t z a s o b ó w pieniężnych. W o c z a c h sprzedającego swoje t o w a r y lub p r a c ę czy i n n e usługi, wyższe w y d a t k i f i n a n s o w a n e przez n o w o p o w s t a ł e pieniądze nie różnią się niczym od j a k i c h k o l w i e k i n n y c h w y d a t k ó w . S p r z e d a w c a o ł ó w k ó w , n a p r z y k ł a d , stwierdza, ż e m o ż e s p r z e d a ć więcej o ł ó w k ó w z a p o p r z e d n i ą cenę. Czyni t o , p o c z ą t k o w o nie zmieniając ceny. Z a m a w i a o n więcej o ł ó w k ó w o d h u r t o w n i k a , h u r t o w n i k od p r o d u c e n t a i t a k dalej w całej tej b r a n ż y . Gdyby p o p y t n a o ł ó w k i zwiększył się k o s z t e m i n n e g o r o d z a j u p o p y t u , p o ­ w i e d z m y k o s z t e m p o p y t u n a długopisy, t o w t e d y z w i ę k s z o n y m za­ m ó w i e n i o m w b r a n ż y o ł ó w k o w e j t o w a r z y s z y ł o b y zmniejszenie z a m ó ­ wień w b r a n ż y d ł u g o p i s o w e j . C e n y o ł ó w k ó w , a n a s t ę p n i e s u r o w c ó w służących d o ich w y r o b u , m i a ł y b y tendencję d o w z r o s t u , ceny zaś d ł u g o p i s ó w i m a t e r i a ł ó w , z k t ó r y c h są o n e w y r a b i a n e , m i a ł y b y ten­ dencję do s p a d k u , ale nie b y ł o b y p o w o d u , a b y przeciętne ceny uległy zmianie. Z u p e ł n i e inaczej w y g l ą d a sytuacja, kiedy ź r ó d ł e m z w i ę k s z o n e g o p o ­ p y t u n a o ł ó w k i s ą n o w o p o w s t a ł e pieniądze. P o p y t n a o ł ó w k i , d ł u ­ gopisy i większość i n n y c h a r t y k u ł ó w m o ż e w t e d y w z r a s t a ć r ó w n o c z e ś ­ nie. Wydaje się w ó w c z a s c a ł o ś c i o w o więcej (w d o l a r a c h ) . S p r z e d a w c a o ł ó w k ó w j e d n a k nic o t y m nie wie. Postępuje on t a k j a k p r z e d t e m , p o c z ą t k o w o u t r z y m u j ą c bez z m i a n swoją cenę sprzedaży, z a d o w o l o n y , że m o ż e s p r z e d a ć więcej, aż do chwili, gdy, j a k sądzi, będzie m ó g ł p o n o w n i e n a p e ł n i ć swoje m a g a z y n y . Ale t e r a z z w i ę k s z o n y m z a m ó w i e ­ n i o m w b r a n ż y o ł ó w k o w e j t o w a r z y s z ą zwiększone z a m ó w i e n i a w b r a n ż y d ł u g o p i s o w e j i w wielu i n n y c h b r a n ż a c h . W m i a r ę j a k zwięk­ szone z a m ó w i e n i a wytwarzają większy p o p y t na p r a c ę i m a t e r i a ł y p o ­ t r z e b n e d o zwiększenia p r o d u k c j i , p o c z ą t k o w a reakcja r o b o t n i k ó w i p r o d u c e n t ó w s u r o w c ó w będzie t a k a s a m a j a k s p r z e d a w c ó w detalicz­ n y c h - p r a c o w a ć dłużej, p r o d u k o w a ć więcej, a t a k ż e ż ą d a ć wyższych' cen, sądząc, że zwiększył się p o p y t na d o s t a r c z a n y a r t y k u ł . Ale t y m r a z e m reakcja w y r ó w n u j ą c a nie następuje, nie następuje zmniejszenie p o p y t u o d p o w i a d a j ą c e z g r u b s z a j e g o zwiększeniu ani o b n i ż k i cen od­ p o w i a d a j ą c e ich p o d w y ż k o m . Oczywiście, nie będzie t o p o c z ą t k o w o t a k oczywiste. W d y n a m i c z n i e zmieniającym się świecie p o p y t jest cią­ gle z m i e n n y , n i e k t ó r e ceny idą w g ó r ę , i n n e w d ó ł . S y m p t o m y ogól-

Lekarstwo na inflację

265

n e g o w z r o s t u p o p y t u b ę d ą m y l o n e z s y m p t o m a m i względnie zwiększo­ nego p o p y t u w konkretnych branżach. O t o dlaczego początkowym s k u t k i e m u b o c z n y m szybszego w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych s ą p o z o ­ ry d o b r o b y t u i większego z a t r u d n i e n i a . Ale prędzej czy później sytua­ cja o k a ż e swe p r a w d z i w e oblicze. W t y m m o m e n c i e r o b o t n i c y , w y t w ó r c y i s p r z e d a w c y odkryją, że dali się n a b r a ć . Z a r e a g o w a l i o n i n a zwiększony p o p y t n a niewielki a s o r t y m e n t , k t ó r y sprzedają w b ł ę d n y m p r z e ś w i a d c z e n i u , że zwiększo­ ny p o p y t d o t y c z y ł t y l k o ich, a więc nie d o t k n i e cen wielu a r t y k u ł ó w , k t ó r e k u p o w a l i . K i e d y orientują się w błędzie, p o d n o s z ą jeszcze wyżej p ł a c e i ceny - nie t y l k o , a b y o d p o w i e d z i e ć na wyższy p o p y t , ale t a k ż e , b y z r e k o m p e n s o w a ć sobie w z r o s t cen k u p o w a n y c h przez siebie t o w a ­ r ó w . W t e n s p o s ó b r o z k r ę c a się spirala p ł a c o w o - c e n o w a , k t ó r a s a m a w sobie jest efektem inflacji, a nie jej przyczyną. Jeśli w z r o s t z a s o b ó w pieniężnych dalej nie p o s t ę p u j e , t o p o c z ą t k o w y b o d z i e c d o większego z a t r u d n i e n i a i p r o d u k c j i zmieni się w swoje przeciwieństwo, o b y d w a te w s k a ź n i k i ulegną o b n i ż e n i u w efekcie wyższych p ł a c i cen. P o c z ą t ­ k o w ą euforię z a s t ą p i uczucie k a c a . P o t r z e b a czasu, a b y t a k i e reakcje m o g ł y się pojawić. Przeciętnie rzec b i o r ą c , w ciągu o k r e s u dłuższego niż o s t a t n i e stulecie w S t a n a c h Zjed­ noczonych, w Zjednoczonym Królestwie i w niektórych innych kra­ j a c h Z a c h o d u p o t r z e b a b y ł o o k o ł o sześciu d o dziewięciu miesięcy, za­ n i m zwiększony w z r o s t z a s o b ó w pieniężnych p r z e n i k n ą ł system gos­ podarczy, wywołał wzrost ekonomiczny i wzrost zatrudnienia. D a l s z y c h d w u n a s t u d o o s i e m n a s t u miesięcy t r z e b a b y ł o , z a n i m zwięk­ szony n a p ł y w p i e n i ą d z a w p ł y n ą ł z n a c z ą c o na p o z i o m cen i inflacja się pojawiła l u b uległa przyśpieszeniu. O p ó ź n i e n i a czasowe dla tych kra­ j ó w były t a k długie, p o n i e w a ż , nie licząc o k r e s u wojen, k r a j o m t y m o s z c z ę d z o n e były n a g ł e fluktuacje s t o p y w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych i inflacji. W p r z e d e d n i u drugiej w o j n y światowej ceny h u r t o w e w Wiel­ kiej Brytanii były przeciętnie t a k i e s a m e j a k dwieście lat wcześniej, a w U S A t a k i e s a m e j a k sto lat wcześniej. Inflacja, k t ó r a n a s t ą p i ł a po drugiej wojnie światowej jest w tych k r a j a c h c z y m ś n o w y m . D o ś w i a d ­ czyły o n e wielu z m i a n na lepsze i na gorsze, ale nie długiego p r o c e s u zmierzającego w j e d n y m k i e r u n k u . Wiele k r a j ó w w A m e r y c e P o ł u d n i o w e j odziedziczyło mniej szczęś­ liwą spuściznę. Doświadczają o n e z n a c z n i e k r ó t s z y c h o k r e s ó w zwłoki - ograniczających się p r z e w a ż n i e do kilku miesięcy. Jeśli S t a n y Zjed­ n o c z o n e nie b ę d ą potrafiły u p o r a ć się ze swoją o s t a t n i o pojawiającą się s k ł o n n o ś c i ą do t o l e r o w a n i a zmieniających się s t ó p inflacji, to o p ó ź ­ nienia c z a s o w e ulegną r ó w n i e ż i tu s k r ó c e n i u .

266

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

K o l e j n o ś ć w y d a r z e ń , k t ó r e następują p o s p o w o l n i e n i u n a p ł y w u pie­ n i ą d z a , jest t a k a s a m a j a k wyżej n a s z k i c o w a n a , tyle że w o d w r o t n y m k i e r u n k u . P o c z ą t k o w e o g r a n i c z e n i e w y d a t k ó w jest i n t e r p r e t o w a n e ja­ k o zmniejszenie p o p y t u n a d a n e t o w a r y , c o p o j a k i m ś czasie p r o w a d z i d o zmniejszenia p r o d u k c j i i z a t r u d n i e n i a . P o upływie n a s t ę p n e g o o k r e s u , inflacja ulega s p o w o l n i e n i u , c z e m u z kolei t o w a r z y s z y w z r o s t z a t r u d n i e n i a i p r o d u k c j i . O t o więc a l k o h o l i k przeszedł j u ż przez naj­ gorsze bóle g ł o d u a l k o h o l o w e g o i z m i e r z a ku r a d o s n e j abstynencji. W s z y s t k i e te modyfikacje w p r o w a d z a n e są w r u c h przez zmiany w stopie n a p ł y w u p i e n i ą d z a i w z r o s t u inflacji. G d y b y n a p ł y w pienią­ d z a był wysoki i stały, t a k aby, p o w i e d z m y , ceny m i a ł y tendencję do w z r o s t u co r o k u o 10 p r o c e n t , to g o s p o d a r k a m o g ł a b y się do t e g o d o s t o s o w a ć . K a ż d y o c z e k i w a ł b y dziesięcioprocentowej inflacji, p ł a c e w z r a s t a ł a b y r o c z n i e o 10 p r o c e n t więcej niż w i n n y c h w a r u n k a c h , sto­ py o p r o c e n t o w a n i a byłyby o 10 p r o c e n t wyższe niż w i n n y c h w a r u n ­ k a c h - a b y z r e k o m p e n s o w a ć p o ż y c z k o d a w c y s k u t k i inflacji; s t o p y p o ­ d a t k o w e r ó w n i e ż byłyby d o p a s o w y w a n e do inflacji i t a k dalej. T a k a inflacja nie w y r z ą d z i ł a b y wielkich szkód, ale nie p r z y n i o s ł a b y równocześnie żadnych pożytków. Wywołałaby ona po prostu niepo­ t r z e b n e k o m p l i k a c j e w u m o w a c h . A co istotniejsze, t a k a sytuacja, gdy­ by się k i e d y k o l w i e k z d a r z y ł a , nie b y ł a b y stabilna. G d y b y , z politycz^ n e g o p u n k t u widzenia, m o ż l i w e i k o r z y s t n e b y ł o w y w o ł a n i e dziesięcio­ p r o c e n t o w e j inflacji, p o w s t a ł a b y wielka p o k u s a , w m o m e n c i e gdyby inflacja się ustaliła, a b y ją zwiększyć do 11, 12 l u b 15 p r o c e n t . Inflacja z e r o w a jest r e a l n y m celem p o l i t y c z n y m ; d z i e s i ę c i o p r o c e n t o w a inflacja t a k i m celem nie jest. D o ś w i a d c z e n i e d o w o d z i t e g o s a m e g o .

ŁAGODZENIE SKUTKÓW UBOCZNYCH N i e z n a m y t a k i e g o p r z y k ł a d u w historii, a b y inflacja z a k o ń c z y ł a się bez t y m c z a s o w e g o s p o w o l n i e n i a w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o i b e z r o b o c i a p r z e k r a c z a j ą c e g o zwyczajowe n o r m y . T a k a jest d o ś w i a d c z a l n a p o d s t a ­ wa n a s z e g o stwierdzenia, że nie m o ż n a zwalczyć inflacji, nie p o w o d u ­ jąc skutków ubocznych. N i e m n i e j j e d n a k , m o ż n a z ł a g o d z i ć t e s k u t k i u b o c z n e , m o ż n a uczy­ nić je znośniejszymi. Najważniejszym ś r o d k i e m ł a g o d z e n i a s k u t k ó w u b o c z n y c h jest h a ­ m o w a n i e - stopniowo, lecz konsekwentnie - w e d ł u g u p r z e d n i o z a p o ­ w i e d z i a n e g o p l a n u d z i a ł a n i a , k t ó r y n a s t ę p n i e jest p r z e s t r z e g a n y i staje się przez to w i a r y g o d n y .

Lekarstwo na inflację

267

S t o p n i o w o ś ć d z i a ł a n i a i u p r z e d n i a i n f o r m a c j a na t e n t e m a t są wy­ m a g a n e , a b y d a ć l u d z i o m czas n a d o s t o s o w a n i e swoich z a m i e r z e ń i a b y skłonić ich do t a k i e g o d o s t o s o w a n i a . Wielu ludzi z a w a r ł o d ł u g o ­ t e r m i n o w e k o n t r a k t y - a b y się z a t r u d n i ć , a b y p o ż y c z y ć k o m u ś pienią­ dze, s a m e m u z a c i ą g n ą ć p o ż y c z k ę , w y k o n a ć j a k ą ś p r a c ę p r o d u k c y j n ą ł u b b u d o w l a n ą - na p o d s t a w i e oczekiwań co do p r a w d o p o d o b n e j sto­ p y inflacji. T e d ł u g o t e r m i n o w e k o n t r a k t y sprawiają, ż e t r u d n o jest s z y b k o zmniejszyć inflację, co o z n a c z a , że wszelkie p r ó b y t a k i e g o zmniejszenia b ę d ą wiązały się z wielkimi k o s z t a m i dla wielu ludzi. Jeśli jest d o ś ć czasu, t o k o n t r a k t y t a k i e ulegną u z u p e ł n i e n i u , p r z e r o b i e n i u l u b renegocjacji, t a k a b y m o g ł y b y ć d o s t o s o w a n e d o nowej sytuacji. Jeszcze j e d e n ś r o d e k d o w i ó d ł swojej skuteczności w ł a g o d z e n i u s k u t k ó w u b o c z n y c h antyinflacyjnej kuracji - jest n i m a u t o m a t y c z n e u w z g l ę d n i a n i e inflacji z a w a r t e w u m o w a c h d ł u g o t e r m i n o w y c h , z n a n e j a k o k l a u z u l e inflacyjne. N a j p o s p o l i t s z y m p r z y k ł a d e m jest k l a u z u l a d o s t o s o w a n i a k o s z t ó w u t r z y m a n i a , k t ó r a jest z a w a r t a w wielu u m o ­ w a c h o p r a c ę . T a k i k o n t r a k t określa, że g o d z i n n e w y n a g r o d z e n i e bę­ dzie w z r a s t a ł o o, p o w i e d z m y , 2 p r o c e n t p l u s a k t u a l n a s t o p a inflacji l u b p l u s pewien u ł a m e k tej s t o p y . W t e n s p o s ó b , jeśli inflacja jest niska, to p r z y r o s t p ł a c y w d o l a r a c h jest też niski; jeśli inflacja jest w y s o k a , p r z y r o s t w y n a g r o d z e n i a w d o l a r a c h jest też w y s o k i ; ale w o b y d w u tych w y p a d k a c h w y n a g r o d z e n i e będzie m i a ł o tę samą siłę nabywczą. I n n y m p r z y k ł a d e m s ą u m o w y n a j m u n i e r u c h o m o ś c i . Czynsz z a wy­ n a j e m jest w ó w c z a s o k r e ś l a n y nie przez k o n k r e t n ą s u m ę d o l a r ó w , ale d o s t o s o w a n y jest c o r o k u d o a k t u a l n e j s t o p y inflacji. U m o w y n a j m u dla s k l e p ó w d e t a l i c z n y c h często określają czynsz j a k o p e w i e n p r o c e n t p r z y c h o d ó w b r u t t o d a n e g o sklepu. T a k i e k o n t r a k t y nie mają p o z o r n i e klauzuli inflacyjnej, ale faktycznie ją posiadają, p o n i e w a ż p r z y c h o d y sklepu b ę d ą w y k a z y w a ł y tendencję w z r o s t o w ą w r a z z e w z r o s t e m in­ flacji. Jeszcze j e d n y m p r z y k ł a d e m jest p o ż y c z k a . P o ż y c z k a o z n a c z a zazwy­ czaj p e w n ą o k r e ś l o n ą s u m ę p o ż y c z o n ą n a o k r e ś l o n y czas, p r z y okreś­ lonej rocznej stopie p r o c e n t o w e j ; p o w i e d z m y 1.000 d o l a r ó w n a r o k i na 10 p r o c e n t . Z a m i a s t t e g o m o ż n a ustalić s t o p ę p r o c e n t o w ą nie na 10 p r o c e n t , ale na 2 p r o c e n t plus s t o p a inflacji, t a k iż jeśli o k a ż e się, że inflacja wynosi 10 p r o c e n t , to s t o p a o p r o c e n t o w a n i a p o ż y c z k i w z r o ś n i e do 12 p r o c e n t . Jeszcze j e d n ą i w zasadzie r ó w n o r z ę d n ą m o ż ­ liwością jest ustalenie, iż s u m ą podlegającą spłacie nie będzie określo­ n a s u m a d o l a r ó w , ale s u m a d o l a r ó w d o s t o s o w a n a d o inflacji. W n a ­ szym p r o s t y m p r z y k ł a d z i e p o ż y c z k o b i o r c a b y ł b y w i n i e n 1.000 dola-

268

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

r ó w z w i ę k s z o n e o s t o p ę inflacji plus 2 p r o c e n t o d s e t e k . G d y b y s t o p a inflacji wyniosła 5 p r o c e n t , to byłby on winien 1.050 d o l a r ó w ; jeśli 10 p r o c e n t , to 1.100 d o l a r ó w , w o b y d w u p r z y p a d k a c h z d o d a t k i e m 2 p r o ­ cent odsetek. Z wyjątkiem u m ó w o p r a c ę , k l a u z u l e inflacyjne nie były d o t ą d roz­ p o w s z e c h n i o n e w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . Stają się o n e j e d n a k c o r a z powszechniejsze, zwłaszcza w formie pożyczek h i p o t e c z n y c h o zmien­ n y m o p r o c e n t o w a n i u . S p o t y k a się je też często we wszystkich krajach, k t ó r e d o ś w i a d c z y ł y wysokiej i z m i e n n e j s t o p y inflacyjnej przez dłuższy o k r e s czasu. T e g o t y p u k l a u z u l e inflacyjne zmniejszają o k r e s zwłoki m i ę d z y h a ­ m o w a n i e m w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych a późniejszym d o s t o s o w a ­ n i e m się p ł a c do cen. W ten s p o s ó b skracają o n e o k r e s przejściowy i zmniejszają przejściowe s k u t k i u b o c z n e . C h o ć k l a u z u l e inflacyjne są b a r d z o p o ż y t e c z n e , t o j e d n a k nie s t a n o w i ą o n e p a n a c e u m . N i e m o ż l i w e jest d o s t o s o w a n i e wszystkich k o n t r a k t ó w do inflacji (weźmy c h o c i a ż b y p o d u w a g ę p a p i e r o w e pieniądze), a często t a k i e d o s t o s o w a n i e jest bar­ d z o k o s z t o w n e . J e d n ą z g ł ó w n y c h korzyści z u ż y w a n i a pieniędzy jest przecież t o , że umożliwiają o n e p r o w a d z e n i e t r a n s a k c j i t a n i o i skutecz­ nie, a p o w s z e c h n e użycie k l a u z u l inflacyjnych o g r a n i c z a tę korzyść. O wiele lepiej b y ł o b y nie mieć inflacji i nie m i e ć k l a u z u l inflacyjnych. D l a t e g o też p o l e c a m y u c i e k a n i e się do k l a u z u l w w a r u n k a c h g o s p o ­ d a r k i p r y w a t n e j t y l k o j a k o d o n a r z ę d z i a służącego d o ł a g o d z e n i a skut­ k ó w u b o c z n y c h kuracji antyinflacyjnej, a nie j a k o d o r u t y n o w e g o środka zaradczego. K l a u z u l e inflacyjne są wysoce p o ż ą d a n y m i stale u ż y w a n y m środ­ k i e m z a r a d c z y m w d z i a ł a n i a c h r z ą d u federalnego. Pozwalają o n e n a a u t o m a t y c z n e d o s t o s o w y w a n i e d o inflacji t a k i c h e l e m e n t ó w rzą­ d o w y c h w y d a t k ó w , j a k ubezpieczenia społeczne i i n n e świadczenia e m e r y t a l n e , pensje dla p r a c o w n i k ó w federalnych, łącznie z p e n s j a m i dla c z ł o n k ó w K o n g r e s u i t p . Istnieją j e d n a k w t y m systemie dwie ja­ s k r a w e i n i e w y b a c z a l n e luki: p o d a t k i d o c h o d o w e i pożyczki r z ą d o w e . G d y b y się d o s t o s o w a ł o s t r u k t u r ę p o d a t k ó w od o s ó b fizycznych i firm do inflacji - t a k a b y d z i e s i ę c i o p r o c e n t o w a p o d w y ż k a cen p o d n i o s ł a p o d a t k i w d o l a r a c h o 10 p r o c e n t , a nie, j a k obecnie, o przeciętnie 15 p r o c e n t - to w ó w c z a s w y e l i m i n o w a n o by zjawisko n a k ł a d a n i a wyż­ szych p o d a t k ó w , k t ó r e nie z o s t a ł y nigdzie p r z e g ł o s o w a n e . Z l i k w i d o ­ w a n o b y w ten s p o s ó b t o o p o d a t k o w a n i e bez z g o d y o r g a n ó w p r z e d ­ stawicielskich. C z y n i ą c t a k , z m n i e j s z o n o b y r ó w n i e ż s k ł o n n o ś ć r z ą d u do w y w o ł y w a n i a inflacji, bo finansowe korzyści z inflacji uległyby zmniejszeniu.

Lekarstwo

na

inflację

269

R ó w n i e i s t o t n e jest zabezpieczenie p r z e d inflacją pożyczek r z ą d o w y c h . R z ą d U S A s a m jest w i n i e n tej inflacji, k t ó r a uczyniła d ł u g o t e r m i n o w e obligacje r z ą d o w e t a k m a r n ą inwestycją w o s t a t n i c h l a t a c h . U c z c i w o ś ć i p o c z u c i e przyzwoitości w o b e c obywateli d o m a g a j ą się, a b y w p r o w a ­ d z o n o k l a u z u l e inflacyjne d o d ł u g o t e r m i n o w y c h p o ż y c z e k r z ą d o w y c h . C z a s a m i p r o p o n u j e się k o n t r o l ę cen i p ł a c j a k o ś r o d e k przeciw inflacji. O s t a t n i o stało się j a s n e , że ś r o d k i te nie są l e k a r s t w e m i że były p o t r z e b n e j e d y n i e j a k o s p o s ó b n a z ł a g o d z e n i e s k u t k ó w d z i a ł a ń antyinflacyjnych. T w i e r d z i się, że b ę d ą o n e spełniały funkcję a n t y i n ­ flacyjną, p r z e k o n u j ą c ludzi, ż e r z ą d m a p o w a ż n y z a m i a r zwalczenia inflacji. To z kolei ma o b n i ż y ć o b a w y p r z e d przyszłą w y s o k ą inflacją, k t ó r e to o b a w y o d z w i e r c i e d l a n e są w k l a u z u l a c h d ł u g o t e r m i n o w y c h kontraktów. F a k t y c z n i e zaś, k o n t r o l a p ł a c i cen daje s k u t k i o d w r o t n e od oczeki­ w a n y c h . Z n i e k s z t a ł c a o n a s t r u k t u r ę cen, c o zmniejsza s k u t e c z n o ś ć , z j a k ą pracuje system. P o w s t a ł a stąd n i s k a p r o d u k c j a p r z y c z y n i a się raczej d o p o w i ę k s z e n i a n e g a t y w n y c h s k u t k ó w kuracji antyinflacyjnej niż d o ich zmniejszenia. O g r a n i c z e n i a cen i p ł a c p r o w a d z ą d o m a r n o ­ w a n i a p r a c y z a r ó w n o d l a t e g o , ż e zniekształcają o n e s t r u k t u r ę cen, j a k i d l a t e g o , że pociągają za sobą o g r o m n ą p r a c ę , której w y m a g a tworze­ nie, n a r z u c a n i e i u n i k a n i e o g r a n i c z e ń c e n o w o - p ł a c o w y c h . S k u t k i te są t a k i e s a m e niezależnie od tego, czy o g r a n i c z e n i a te są o k r e ś l a n e j a k o p r z y m u s o w e , czy też j a k o „ d o b r o w o l n e " . W p r a k t y c e k o n t r o l a cen i p ł a c była zawsze raczej ś r o d k i e m zastęp­ czym, u ż y w a n y m z a m i a s t f i n a n s o w e g o i m o n e t a r n e g o s a m o o g r a n i c z e nia, niż jego u z u p e ł n i e n i e m . Z n a j o m o ś ć tego f a k t u s k ł a n i a p o d m i o t y gry r y n k o w e j d o u w a ż a n i a o g r a n i c z e ń c e n o w o - p ł a c o w y c h z a z a p o ­ wiedź raczej wyższej niż niższej inflacji. Ich o b a w y p r z e d inflacją ule­ gają więc zwiększeniu, a nie zmniejszeniu. K o n t r o l a cen i p ł a c wydaje się s k u t e c z n a przez k r ó t k i o k r e s po jej w p r o w a d z e n i u . C e n y oficjalnie p o d a w a n e , k t ó r e podlegają indeksacji, s ą u t r z y m y w a n e n a n i s k i m p o z i o m i e , p o n i e w a ż istnieją p o ś r e d n i e spo­ soby p o d n o s z e n i a cen i p ł a c - o b n i ż a n i e j a k o ś c i w y t w a r z a n y c h p r o ­ d u k t ó w , r e z y g n o w a n i e z n i e k t ó r y c h usług, a w a n s o w a n i e p r a c o w n i k ó w itd. Później j e d n a k , gdy łatwe s p o s o b y u n i k a n i a o g r a n i c z e ń z o s t a n ą w y e l i m i n o w a n e , spiętrzają się w y p a c z e n i a , siły t r z y m a n e w k a r b a c h przez system o g r a n i c z e ń osiągają s t a n wrzenia, u j e m n e s k u t k i się p o ­ głębiają i cały p r o g r a m się z a ł a m u j e . S k u t k i e m k o ń c o w y m jest zwięk­ szenie inflacji, a nie jej ograniczenie. W świetle d o ś w i a d c z e n i a czter­ dziestu w i e k ó w , m o ż e m y powiedzieć, ż e t y l k o k r ó t k a p e r s p e k t y w a c z a s o w a w m y ś l e n i u p o l i t y k ó w i ich e l e k t o r a t u jest w stanie w y t ł u m a -

270

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

czyć ciągle p o w t a r z a j ą c e się s z u k a n i e r a t u n k u w o g r a n i c z a n i u 14 i płac.

PRZYKŁADOWA

ANALIZA

O s t a t n i e d o ś w i a d c z e n i a J a p o n i i dostarczają n i e m a l p o d r ę c z n i k o w e ­ go p r z y k ł a d u na t o , j a k radzić sobie z inflacją. Ilość p i e n i ą d z a w Ja­ p o n i i ( R y c . 6) zaczęła w z r a s t a ć w c o r a z większym t e m p i e w 1971 r i w p o ł o w i e 1973 r. w z r a s t a ł a j u ż o więcej niż 25 p r o c e n t r o c z n i e . 1 5 Rycina 6. INFLACJA POSTĘPUJE ZA PIENIĄDZEMPRZYPADEK JAPONII

Procentowy w z r o s t w p o r ó w n a n i u z t y m s a m y m m i e s i ą c e m roku u b i e g ł e g o 27%

Lekarstwo na inflację

271

p i e n i ą d z a został r a d y k a l n i e zmniejszony, o d p o z i o m u p o n a d 2 5 p r o ­ cent rocznie do p o z i o m u mieszczącego się w g r a n i c a c h od 10 do 5 p r o ­ cent rocznie. Na tymże p o z i o m i e w z r o s t t e n u t r z y m a ł się, z niewielkimi wyjątkami, przez pięć lat. (Ze w z g l ę d u n a wysokie t e m p o g o s p o d a r ­ czego w z r o s t u J a p o n i i , p r z y r o s t z a s o b ó w pieniężnych t e g o r z ę d u m ó g ł d o p r o w a d z i ć d o mniej więcej stałych cen. P o r ó w n y w a l n a s t o p a przy­ r o s t u dla S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h w y n i o s ł a b y od 3 do 5 p r o c e n t ) . O k o ł o osiemnaście miesięcy p o t y m , j a k p r z y r o s t p i e n i ą d z a zaczął się zmniejszać, inflacja p o s z ł a w j e g o ślady, ale t r w a ł o to d w a i p ó ł r o k u , n i m inflacja o p a d ł a poniżej d w u c y f r o w e g o p o z i o m u . N a s t ę p n i e inflacja u t r z y m y w a ł a się na mniej więcej s t a ł y m p o z i o m i e przez o k o ł o d w a lata - p o m i m o niewielkiego w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych. P ó ź ­ niej zaś inflacja szybko zmniejszyła się n i e m a l do zera, w o d p o w i e d z i n a n o w y s p a d e k p r z y r o s t u z a s o b ó w pieniężnych. W s k a ź n i k i inflacji n a z a m i e s z c z o n y m wykresie d o t y c z ą cen k o n s u m ­ pcyjnych. C e n y h u r t o w e z a r e a g o w a ł y jeszcze lepiej, uległy o n e faktycz­ n e m u s p a d k o w i p o upływie pierwszej p o ł o w y r o k u 1977. P o w o j e n n e przesunięcie się r o b o t n i k ó w j a p o ń s k i c h z n i s k o w y d a j n y c h do w y s o k o wydajnych działów gospodarki, takich j a k przemysł s a m o c h o d o w y i elektroniczny, o z n a c z a ł , iż ceny u s ł u g g w a ł t o w n i e wzrosły w z g l ę d e m cen t o w a r ó w . W rezultacie, ceny k o n s u m p c y j n e wzrosły w z g l ę d e m cen hurtowych. J a p o n i a d o ś w i a d c z y ł a niższego w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o i wyższego b e z r o b o c i a po zmniejszeniu p r z y r o s t u p i e n i ą d z a , zwłaszcza zaś w cią­ gu r o k u 1974, z a n i m inflacja zaczęła w w i d o c z n y s p o s ó b r e a g o w a ć na niższy p r z y r o s t p i e n i ą d z a . Najniższy p u n k t osiągnięto p o d k o n i e c r o ­ ku 1974. P r o d u k c j a w ó w c z a s zaczęła z n o w u w z r a s t a ć i n a s t ę p n i e r o s ł a stale - w s k r o m n i e j s z y m t e m p i e niż w okresie k o n i u n k t u r y w l a t a c h sześćdziesiątych, ale j e d n a k w t e m p i e , k t ó r e b u d z i ł o s z a c u n e k , tj. o więcej niż 5 p r o c e n t rocznie. O g r a n i c z e n i a cen i p ł a c nie zostały w ogóle w p r o w a d z o n e p o d c z a s zmniejszania się inflacji. A zmniejszanie to n a s t ą p i ł o w t y m s a m y m czasie, gdy J a p o n i a p r z y s t o s o w y w a ł a się do wyższych cen za s u r o w ą r o p ę naftową.

Ź r ó d ł o : Japońska Agencja Planowania Gospodarczego

W s k a ź n i k i inflacyjne z a r e a g o w a ł y d o p i e r o d w a l a t a p ó ź n i e j , n a p o ­ c z ą t k u r o k u 1973. G w a ł t o w n y w z r o s t inflacji, k t ó r y w ó w c z a s n a s t ą p i ł w y w o ł a ł p o d s t a w o w ą z m i a n ę w polityce m o n e t a r n e j . Z a c z ę t o k ł a ś ć nacisk me tyle na z e w n ę t r z n ą w a r t o ś ć j e n a , czyli na k u r s w a l u t o w y ile n a j e g o w a r t o ś ć wewnętrzną, w y z n a c z a n ą przez inflację. P r z y r o s t

WNIOSKI Pięć p r o s t y c h 1. Inflacja przyrost wzrostu

p r a w d zawiera w sobie wszystko, co wiemy o inflacji: jest zjawiskiem m o n e t a r n y m , w y w o ł a n y m przez szybszy ilości p i e n i ą d z a niż p r o d u k c j i (choć oczywiście p o w o d y ilości p i e n i ą d z a m o g ą być r ó ż n e ) .

272

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

2. W dzisiejszym świecie to r z ą d y określają l u b potrafią o k r e ś l a ć ilości p i e n i ą d z a . 3. Jest t y l k o j e d e n s p o s ó b na inflację: mniejsza s t o p a p r z y r o s t u ilo­ ści p i e n i ą d z a . 4. P o t r z e b a c z a s u - m i e r z o n e g o w l a t a c h , a nie w miesiącach - a b y inflacja m o g ł a się r o z w i n ą ć ; p o t r z e b a czasu, a b y m o ż n a b y ł o ją zwalczyć. 5 . N i e d a się u n i k n ą ć nieprzyjemnych s k u t k ó w u b o c z n y c h d z i a ł a ń antyinflacyjnych. S t a n y Z j e d n o c z o n e weszły c z t e r o k r o t n i e w o k r e s z w i ę k s z o n e g o p r z y r o s t u p i e n i ą d z a w ciągu o s t a t n i c h d w u d z i e s t u lat. Za k a ż d y m r a z e m wysoki p r z y r o s t z a s o b ó w pieniężnych p r o w a d z i ł najpierw d o w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o , a n a s t ę p n i e d o inflacji. Z a k a ż d y m r a z e m w ł a d z e h a m o w a ł y p r z y r o s t ilości p i e n i ą d z a , a b y p o w s t r z y m a ć inflację. Niższy p r z y r o s t ilości p i e n i ą d z a w y w o ł y w a ł inflacyjną recesję. N a s t ę p ­ nie inflacja ulegała zmniejszeniu, a s t a n g o s p o d a r k i się p o p r a w i a ł . W t y m sensie rozwój w y p a d k ó w był t a k i s a m , j a k w p r z y p a d k u Ja­ ponii, w l a t a c h 1971-1975. Niestety, i s t o t n a r ó ż n i c a p o l e g a na tym, iż nie w y k a z a l i ś m y tej samej cierpliwości co J a p o n i a i nie potrafiliśmy p o w ś c i ą g a ć p i e n i ę ż n e g o w z r o s t u przez d o s t a t e c z n i e długi o k r e s . Z a ­ m i a s t tego, r e a g o w a l i ś m y p r z e s a d n i e na recesję przez przyśpieszenie w z r o s t u z a s o b ó w pieniężnych, p o n o w n i e staczając się w s t r o n ę inflacji i skazując się na wyższą inflację, p o ł ą c z o n ą z większym b e z r o b o c i e m . Z o s t a l i ś m y o s z u k a n i przez fałszywą a l t e r n a t y w ę : a l b o inflacja, a l b o b e z r o b o c i e . T a k i w y b ó r p o l e g a n a z ł u d z e n i u . P r a w d z i w y w y b ó r jest j e d y n i e między wyższym b e z r o b o c i e m j a k o r e z u l t a t e m wyższej inflacji, lub b e z r o b o c i e m j a k o t y m c z a s o w y m s k u t k i e m leczenia inflacji.

ROZDZIAŁ

10

Odwraca się fala Niepowodzenia rządów zachodnich w osiąganiu p r o k l a m o w a n y c h celów w y w o ł a ł y p o w s z e c h n ą reakcję przeciw wielkim, r o z r o ś n i ę t y m a p a r a t o m r z ą d o w y m . W Wielkiej B r y t a n i i reakcja ta w y n i o s ł a w r o ­ k u 1979 d o w ł a d z y M a r g a r e t T h a t c h e r , k t ó r a w swym p r o g r a m i e w y b o r c z y m o b i e c a ł a odejście o d d o t y c h c z a s o w e g o k u r s u polityki so­ cjalistycznej, p r o w a d z o n e j o d k o ń c a drugiej wojny światowej przez P a r t i ę P r a c y o r a z p o p r z e d n i e g a b i n e t y k o n s e r w a t y w n e . W Szwecji reakcja ta d o p r o w a d z i ł a w r o k u 1976 do p o r a ż k i P a r t i i S o c j a l d e m o ­ k r a t y c z n e j , p o przeszło czterdziestu l a t a c h n i e p r z e r w a n y c h r z ą d ó w . W e F r a n c j i n a s t ę p u j e p o w o l n a z m i a n a polityki, zmierzająca d o zlik­ widowania kontroli władz n a d cenami i płacami oraz do poważnej redukcji i n n y c h f o r m interwencji r z ą d o w e j . W S t a n a c h Z j e d n o c z o ­ n y c h reakcja ta ujawniła się w s p o s ó b najbardziej d r a m a t y c z n y w re­ wolcie p o d a t k o w e j , j a k a p r z e t o c z y ł a się po kraju i k t ó r ą symbolizo­ w a ł o u c h w a l e n i e W n i o s k u nr 13 w stanie K a l i f o r n i a . W n i e k t ó r y c h s t a n a c h p r z e j a w e m tej rewolty były p o p r a w k i k o n s t y t u c y j n e o g r a n i ­ czające p o d a t k i s t a n o w e . R e a k c j a , o k t ó r e j m o w a , m o ż e o k a z a ć się k r ó t k o t r w a ł a . M o ż e p o niej n a s t ą p i ć p o w r ó t t r e n d u k u r o z b u d o w a n e m u r z ą d o w i . Powszech­ n e m u e n t u z j a z m o w i dla redukcji p o d a t k ó w i i n n y c h obciążeń nie t o ­ warzyszy b o w i e m p o d o b n y e n t u z j a z m dla likwidacji p r o g r a m ó w rzą­ d o w y c h , o p r ó c z t y l k o tych, n a k t ó r y c h korzystają i n n i . R e a k c j ę prze­ ciw wielkiemu r z ą d o w i wznieciła n i e p o h a m o w a n a inflacja, k t ó r ą r z ą d y potrafią w s z a k k o n t r o l o w a ć , jeśli uznają to zjawisko za k o r z y s t n e z p o l i t y c z n e g o p u n k t u widzenia. Jeśli to uczynią, reakcja, o której mówimy, może osłabnąć lub zaniknąć. S ą d z i m y j e d n a k , że jest o n a c z y m ś więcej aniżeli t y l k o o d d ź w i ę k i e m na przemijającą falę inflacji. Przeciwnie n a w e t , s a m a inflacja jest po części o d z e w e m n a t ę reakcję. P o n i e w a ż g ł o s o w a n i e z a w y s o k i m i p o ­ d a t k a m i p o t r z e b n y m i d o p o k r y c i a w y s o k i c h w y d a t k ó w s t a ł o się dla

274

Odwraca

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

c z ł o n k ó w legislatur mniej o p ł a c a l n e politycznie, uciekli się o n i do ich f i n a n s o w a n i a p r z y p o m o c y inflacji, o w e g o u k r y t e g o p o d a t k u , k t ó r y m o ż n a n a r z u c i ć bez g ł o s o w a n i a , czyli bez z g o d y o r g a n ó w p r z e d s t a w i ­ cielskich. Jest t o m e t o d a r ó w n i e p o p u l a r n a w wieku X X , j a k była nią w wieku X V I I I . P o z a t y m , k o n t r a s t m i ę d z y r z e k o m y m i celami p r o g r a m ó w r z ą d o ­ w y c h a ich faktycznymi w y n i k a m i , k o n t r a s t , k t ó r y był s t a ł y m t e m a t e m p o p r z e d n i c h r o z d z i a ł ó w , jest t a k g ł ę b o k i i p o w s z e c h n y , że n a w e t naj­ gorętsi z w o l e n n i c y wielkiego r z ą d u z m u s z e n i są u z n a ć j e g o p o r a ż k ę , aczkolwiek p r o p o n o w a n y m przez nich r o z w i ą z a n i e m okazuje się p r a ­ wie zawsze jeszcze większy a p a r a t r z ą d o w y . F a l a p r z e k o n a ń , o ile jest silna i p o w s z e c h n a , ma tendencję do p o ­ w a l a n i a wszelkich p r z e s z k ó d i n i e z g o d n y c h z nią p o g l ą d ó w . P o d o b n i e , gdy osiągnęła j u ż swój szczyt i n a c h o d z i fala p r z e c i w n a , ta r ó w n i e ż u d e r z a z wielką siłą. P o z y t y w n e n a s t a w i e n i e do w o l n o ś c i e k o n o m i c z n e j i o g r a n i c z o n e j w swych k o m p e t e n c j a c h w ł a d z y p a ń s t w o w e j - czyli do idei A d a m a S m i t h a i T o m a s z a Jeffersona - t r w a ł o i b y ł o silne aż do schyłku X I X wieku. P o t e m sytuacja uległa z m i a n i e . N a s t ą p i ł o t o p o części d l a t e g o , że właśnie w o l n o ś ć e k o n o m i c z n a i z a s a d a o g r a n i c z o n e j w ł a d z y o d n i o s ­ ły wielki sukces, przyczyniając się do w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o i p o p r a ­ wy b y t u przeważającej części społeczeństwa. To w s z a k ż e u c z y n i ł o jesz­ cze bardziej w i d o c z n y m zło, k t ó r e n a d a l p o z o s t a ł o ( a b y ł o go, rzecz j a s n a , wiele). W y w o ł a ł o też p o w s z e c h n e p r a g n i e n i e , a b y j a k o ś m u za­ radzić. O p i n i a p u b l i c z n a zaczęła silnie o p t o w a ć za socjalizmem fabiańs k i m i l i b e r a l i z m e m N o w e g o Ł a d u , p o p i e r a j ą c idące w t y m k i e r u n k u z m i a n y w polityce brytyjskiej na p o c z ą t k u XX w i e k u i w polityce a m e ­ rykańskiej p o W i e l k i m Kryzysie. N a s t a w i e n i e to t r w a j u ż trzy c z w a r t e stulecia w Wielkiej B r y t a n i i i p ó ł w i e k u w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . Ale szczyt swego p o w o d z e n i a m a j u ż z a sobą. Erozji uległa j e g o b a z a i n t e l e k t u a l n a , p o n i e w a ż d o ­ świadczenia r a z p o r a z z a p r z e c z a ł y o c z e k i w a n i o m . J e g o z w o l e n n i c y s ą w defensywie. P o z a s t a r y m i r e c e p t a m i nie mają do z a o f e r o w a n i a ż a d ­ n y c h n o w y c h p r o p o z y c j i z a p o b i e g a n i a istniejącemu o b e c n i e złu. N i e potrafią j u ż w z b u d z a ć e n t u z j a m u u m ł o d y c h , k t ó r y m idee A d a m a S m i t h a l u b K a r o l a M a r k s a wydają się o wiele bardziej ekscytujące niż socjalizm fabiański l u b liberalizm N o w e g o Ł a d u . J a k k o l w i e k j e d n a k m i n ą ł j u ż szczyt p o p u l a r n o ś c i z a r ó w n o idei fabiańskich, j a k i N o w e g o Ł a d u , nie jest jeszcze j a s n e , czy n a s t ę p n a n a d c h o d z ą c a fala z m i e r z a ć będzie - w d u c h u S m i t h a i Jeffersona - ku większej w o l n o ś c i i bardziej o g r a n i c z o n e j w swych k o m p e t e n -

się fala

275

cjach władzy, czy też ku w ł a d z y w s z e c h m o c n e j i m o n o p o l i s t y c z n e j w d u c h u M a r k s a czy M a o T s e - t u n g a . T a ż y w o t n a kwestia nie z o s t a ł a jeszcze p r z e s ą d z o n a ani w o d n i e s i e n i u do k l i m a t u i n t e l e k t u a l n e g o , ani w odniesieniu do rzeczywistej p o l i t y k i . Przewidując na p o d s t a w i e d o t y c h c z a s o w y c h d o ś w i a d c z e ń , m o ż n a oczekiwać, ż e najpierw ustalą się p r z e k o n a n i a , a d o p i e r o w ślad za n i m i pójdzie p o l i t y k a .

ZNACZENIE KLIMATU INTELEKTUALNYCH PRZEKONAŃ O m ó w i o n y w r o z d z i a l e d r u g i m p r z y k ł a d I n d i i i J a p o n i i ilustruje znaczenie a t m o s f e r y p r z e k o n a ń i n t e l e k t u a l n y c h , determinującej bezre­ fleksyjne sądy większości ludzi o r a z ich p r z y w ó d c ó w , a t a k ż e istniejące w społeczeństwie o d r u c h y w a r u n k o w e na t a k i czy i n n y bieg w y d a r z e ń . P r z y w ó d c y Meiji, k t ó r z y objęli w ł a d z ę w J a p o n i i w 1867 r o k u , p r a g ­ nęli głównie zwiększyć p o t ę g ę i sławę kraju. N i e przywiązywali specjal­ nej wagi do w o l n o ś c i j e d n o s t k i i s w o b ó d p o l i t y c z n y c h . Byli zwolen­ n i k a m i a r y s t o k r a c j i o r a z politycznej w ł a d z y elit. Przyjęli j e d n a k libe­ ralną p o l i t y k ę g o s p o d a r c z ą , k t ó r a d o p r o w a d z i ł a d o rozszerzenia szans stojących p r z e d m a s a m i , a w niedalekiej przyszłości - do większych s w o b ó d j e d n o s t k o w y c h . N a t o m i a s t ludzie, k t ó r z y objęli w ł a d z ę w I n ­ d i a c h , byli g o r ą c o p r z y w i ą z a n i d o w o l n o ś c i politycznej, s w o b ó d oby­ w a t e l s k i c h i d e m o k r a c j i . I c h celem była nie t y l k o p o t ę g a kraju, ale r ó w n i e ż p o p r a w a e k o n o m i c z n y c h w a r u n k ó w życia m a s . Przyjęli w s z a k ż e kolektywistyczną p o l i t y k ę g o s p o d a r c z ą , k t ó r a o k a l e c z a ich kraj r o z m a i t y m i restrykcjami, p o d k o p u j ą c n i e u s t a n n i e w o l n o ś ć j e d n o ­ stek o r a z s w o b o d y p o l i t y c z n e w p r o w a d z o n e przez Brytyjczyków. Ta r ó ż n i c a w p r y n c y p i a c h p o l i t y c z n y c h wiernie odzwierciedla od­ mienne atmosfery intelektualne o b u epok. W połowie wieku X I X p r z y j m o w a n o z a oczywiste, ż e n o w o c z e s n a g o s p o d a r k a p o w i n n a być z o r g a n i z o w a n a n a zasadzie w o l n e g o h a n d l u i p r y w a t n e j przedsiębior­ czości. J a p o ń s k i m p r z y w ó d c o m nigdy p r a w d o p o d o b n i e nie przyszło d o głowy, ż e m o g l i b y p o d ą ż y ć i n n ą d r o g ą . W p o ł o w i e X X wieku p r z y j m o w a ł o się n a t o m i a s t z a n a t u r a l n e , ż e n o w o c z e s n a g o s p o d a r k a p o w i n n a być z o r g a n i z o w a n a n a zasadzie p l a n o w a n i a c e n t r a l n e g o i p l a n ó w pięcioletnich. To też - o d w r o t n i e - p r z y w ó d c o m indyjskim nigdy p r a w d o p o d o b n i e nie przyszło n a myśl, a b y pójść inną drogą. Interesującą okolicznością jest fakt, że o b i e szkoły myślenia przyszły z Wielkiej Brytanii. J a p o ń c z y c y z a s t o s o w a l i recepty A d a m a S m i t h a , Hindusi - H a r o l d a Łaskiego. 19 — W o l n y wybór

276

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

R ó w n i e ż i h i s t o r i a A m e r y k i z d e c y d o w a n i e p o t w i e r d z a znaczenie kli­ m a t u p r z e k o n a ń i intelektualnej atmosfery. T e n k l i m a t i ta a t m o s f e r a k s z t a ł t o w a ł y p r a c ę g r u p y w y b i t n y c h ludzi, k t ó r z y zebrali się w 1787 r o k u w I n d e p e n d e n c e H a l l w Filadelfii, a b y n a p i s a ć k o n s t y t u c j ę dla n o w e g o p a ń s t w a , d o k t ó r e g o p o w s t a n i a przyczynili się. Byli oni z a n u ­ rzeni w historii, byli też p o d wielkim w p ł y w e m ówczesnych p o g l ą d ó w p a n u j ą c y c h w Anglii, tych s a m y c h , k t ó r e w p ł y n ę ł y p ó ź n e j na p o l i t y k ę j a p o ń s k ą . W k o n c e n t r a c j i w ł a d z y - zwłaszcza w r ę k a c h r z ą d u - wi­ dzieli o n i wielkie z a g r o ż e n i e dla wolności. To właśnie mieli na u w a d z e , t w o r z ą c K o n s t y t u c j ę . Był t o d o k u m e n t zmierzający d o o g r a n i c z e n i a w ł a d z y p a ń s t w o w e j , u t r z y m a n i a w ł a d z y z d e c e n t r a l i z o w a n e j i zagwa­ r a n t o w a n i a j e d n o s t k o m p r a w a d y s p o n o w a n i a w ł a s n y m życiem. Jesz­ cze wyraźniej a k c e n t u j e te kwestie K a r t a P r a w , czyli dziesięć pierw­ szych p o p r a w e k d o K o n s t y t u c j i . C z y t a m y w nich: „ Ż a d n a u s t a w a K o n g r e s u nie m o ż e w p r o w a d z i ć religii lub z a b r o n i ć s w o b o d n e g o jej p r a k t y k o w a n i a , o g r a n i c z y ć wolności słowa l u b p r a s y " ; „ N i e w o l n o ograniczać praw ludu do posiadania i noszenia b r o n i " ; „Wymienienie w K o n s t y t u c j i o k r e ś l o n y c h p r a w nie o z n a c z a zniesienia l u b ogranicze­ n i a i n n y c h p r a w przysługujących l u d o w i " ; „ U p r a w n i e n i a , k t ó r y c h K o n s t y t u c j a nie p o w i e r z y ł a S t a n o m Z j e d n o c z o n y m ani nie wyłączyła z właściwości s t a n ó w , przysługują n a d a l p o s z c z e g ó l n y m s t a n o m l u b l u d o w i " ( f r a g m e n t y P o p r a w e k I, I I , IX i X ) . U schyłku wieku X I X i w pierwszych d e k a d a c h bieżącego stulecia k l i m a t i n t e l e k t u a l n y p o c z ą ł się zmieniać, co n a s t ą p i ł o w dużej mierze p o d w p ł y w e m Anglii. R o d z ą c e się t a m p o g l ą d y zaciążyły zresztą n a ­ stępnie na polityce indyjskiej. Z a c z ę t o o d c h o d z i ć od wiary w o d p o ­ wiedzialność j e d n o s t k i . T r a c o n o z a u f a n i e d o r y n k u . Z a c z ę t o p o k ł a d a ć ufność w zasadzie społecznej o d p o w i e d z i a l n o ś c i i we w ł a d z y p a ń s t ­ wowej. W l a t a c h d w u d z i e s t y c h z n a c z n y p r o c e n t , o ile n a w e t nie wię­ kszość, p r o f e s o r ó w u n i w e r s y t e t ó w i college'ów w y z n a w a ł p o g l ą d y so­ cjalistyczne. C z o ł o w y m i wyrazicielami p o g l ą d ó w i n t e l e k t u a l n y c h stały się p i s m a New Republic i Nation. C h o ć k i e r o w a n a przez N o r m a n a T h o m a s a Socjalistyczna P a r t i a S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h zapuściła sze­ rzej k o r z e n i e , to wiele swej siły c z e r p a ł a właśnie z college'ów i u n i ­ wersytetów. W n a s z y m p r z e k o n a n i u w pierwszych d e k a d a c h XX wieku najwięk­ sze wpływy w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h m i a ł a P a r t i a Socjalistyczna. Bez szans n a zwycięstwo w y b o r c z e n a szczeblu k r a j o w y m ( p r z e p r o w a d z i ł a faktycznie elekcję t y l k o kilku u r z ę d n i k ó w l o k a l n y c h , zwłaszcza w Mil­ w a u k e e w stanie W i s c o n s i n ) m o g ł a sobie p o z w o l i ć na t w a r d e t r z y m a ­ nie się p r y n c y p i ó w . N i e mogli tego r o b i ć ani D e m o k r a c i , ani R e p u b -

Odwraca

się fala

277

likanie. A b y u t r z y m a ć wspólnie frakcje o b a r d z o z r ó ż n i c o w a n y c h i o d ­ m i e n n y c h interesach, z m u s z e n i byli t w o r z y ć p a r t i e p r a k t y k i i k o m p r o ­ misu. Musieli u n i k a ć „ e k s t r e m i z m ó w " i t r z y m a ć się ś r o d k a d r o g i . P o ­ m i ę d z y j e d n y m i i d r u g i m i nie było w zasadzie i s t o t n y c h r ó ż n i c (jak T w e e d l e d u m i Tweedledee). T y m niemniej, z biegiem lat, o b a te wiel­ kie s t r o n n i c t w a przyjęły s t a n o w i s k o Partii Socjalistycznej. N i e z d o b y ł a o n a nigdy w w y b o r a c h p r e z y d e n c k i c h więcej niż 6 p r o c e n t g ł o s ó w w y b o r c ó w (tyle p a d ł o w 1912 r o k u na jej k a n d y d a t a E u g e n e ' a D e b s a ) . W r o k u 1928 u z y s k a ł a mniej niż 1 p r o c e n t głosów, a w r o k u 1932 - t y l k o 2 p r o c e n t ( n a N o r m a n a T h o m a s a ) . A j e d n a k p r a w i e wszystkie p u n k t y p r o g r a m u e k o n o m i c z n e g o , z a w a r t e w jej prezydenckiej k a m ­ p a n i i z r o k u 1928, zostały do chwili obecnej u s t a n o w i o n e z m o c ą p r a ­ wa. W d o d a t k u A p r z y t a c z a m y o d n o ś n e p u n k t y w i d e n t y c z n y m brzmieniu. G d y p o W i e l k i m Kryzysie z m i e n i o n y k l i m a t i n t e l e k t u a l n y objął t a k ­ że szeroką o p i n i ę publiczną, K o n s t y t u c j a , u k s z t a ł t o w a n a w z u p e ł n i e innej atmosferze, o k a z a ł a się w większości p r z y p a d k ó w j e d y n i e czyn­ n i k i e m o p ó ź n i a j ą c y m w z r o s t w ł a d z y p a ń s t w o w e j , nie zaś p r z e s z k o d ą , k t ó r a b y t o u n i e m o ż l i w i a ł a . Jej zapisy były n a n o w o i n t e r p r e t o w a n e i przydawano im nowych znaczeń. Jak mawiał p a n Dooley: „Nieważ­ ne czy k o n s t y t u c j a jest za, czy przeciw, sąd najwyższy i t a k z r o b i t o , co chcą w y b o r c y " . W rezultacie K o n s t y t u c j a , k t ó r a m i a ł a s t a n o w i ć b a r i e r ę dla w z r o s t u w ł a d z y p a ń s t w o w e j , p r z e s t a ł a skutecznie d z i a ł a ć . J a k pisze R a u l Berger w swym a u t o r y t a t y w n y m o p r a c o w a n i u n a te­ m a t interpretacji, j a k ą p r z e p r o w a d z i ł Sąd Najwyższy w odniesieniu d o jednej z p o p r a w e k k o n s t y t u c y j n y c h : Czternasta Poprawka stanowi par excellence przykład tego, co sędzia Harlan scharakteryzował jako „przejaw władzy rewizyjnej" Sądu Najwyższego, który pod pozorem interpretacji Konstytucji dokonuje jej ciągłej rewizji. (...) Sąd Najwyższy, można to spokojnie powiedzieć, zlekceważył wolę farmerów i do­ konał interpretacji, która stoi w sprzeczności z oryginalną konstrukcją. (...) Takie postępowanie zmusza do stwierdzenia, że sędziowie Sądu Najwyższego sami 1 stają się wyrocznią prawną.

POGLĄDY A ZACHOWANIA MASOWE Ś w i a d e c t w e m z a ł a m y w a n i a się p o g l ą d ó w a k c e p t u j ą c y c h socjalizm fabiański i liberalizm N o w e g o Ł a d u są nie t y l k o p r a c e i n t e l e k t u a l i s t ó w i o p i n i e w y r a ż a n e przez p o l i t y k ó w p o d c z a s k a m p a n i i w y b o r c z y c h , lecz

278

Milton

i Rose Friedman:

WOLNY WYBÓR

Odwraca

279

się fala

t a k ż e s p o s ó b z a c h o w y w a n i a się ludzi. Z n a j d u j ą się o n i b e z w ą t p i e n i a

z moich usług. Wydaje się to dziwne w kraju, gdzie wszystko zasadza się na wolności

p o d w p ł y w e m p a n u j ą c y c h p o g l ą d ó w . Z drugiej zaś s t r o n y , l u d z k i e

i wolnym przedsiębiorstwie.

z a c h o w a n i e w z m a c n i a te p o g l ą d y i o d g r y w a w a ż n ą r o l ę w p r z e k ł a d a ­ n i u ich n a j ę z y k p o l i t y c z n e j p r a k t y k i . P r z e s z ł o sześćdziesiąt lat t e m u pisał z n a d z w y c z a j n ą p r z e n i k l i w o ś c i ą

P a t B r e n n a n reaguje w s p o s ó b n a t u r a l n y d l a k a ż d e g o c z ł o w i e k a w sy­ tuacji, k i e d y i n n i usiłują k i e r o w a ć j e g o życiem, c h o c i a ż o n s a m u w a ż a ,

A . V . D i c e y : „Jeżeli p o s t ę p socjalistycznego u s t a w o d a w s t w a m a b y ć

ż e t o n i e ich s p r a w a . P i e r w s z y m o d r u c h e m jest o b u r z e n i e , d r u g i m

z a t r z y m a n y , n a l e ż y w y b r a ć właściwy d o t e g o celu h a m u l e c . P o w i n i e n

- p r ó b a ominięcia przeszkód przy p o m o c y legalnych środków. W k o ń ­

o n w y w r z e ć w p ł y w n i e tyle n a myślicieli, c o , p r z e z w s k a z a n i e p e w n e g o

c u j e d n a k n a s t ę p u j e s p a d e k s z a c u n k u d l a p r a w a w o g ó l e . T e n efekt

oczywistego faktu, zmusić do uwagi szeroką opinię publiczną. M o ż e

k o ń c o w y jest g o d n y u b o l e w a n i a , ale n i e u n i k n i o n y .

t o b y ć n a p r z y k ł a d fakt, i ż w z r o s t c i ę ż a r ó w p o d a t k o w y c h jest najwy­

Wymownym

tego

przykładem

są

wydarzenia,

jakie

raźniej n o r m a l n y m - jeśli n a w e t nie s t a ł y m - s k ł a d n i k i e m p o l i t y k i

w

s o c j a l i s t y c z n e j . " 2 Inflacja, w y s o k i e p o d a t k i i ich oczywista nieefektyw­

M ó w i o t y m brytyjski z n a w c a p r o b l e m u , G r a h a m T u r n e r :

Wielkiej

Brytanii

po

wprowadzeniu

tam

olbrzymich

nastąpiły podatków.

n o ś ć , b i u r o k r a c j a i n a d m i e r n a regulacja, m a j ą c a swe ź r ó d ł o w p o t ę ż ­ n y m a p a r a c i e r z ą d o w y m - s ą t o w s z y s t k o efekty p r z e z D i c e y a j u ż przewidziane.

P o w o d u j ą o n e , że l u d z i e b i o r ą s p r a w y w swoje ręce

i próbują o m i n ą ć przeszkody stawiane przez a p a r a t rządowy.

Sądzę, że można zupełnie uczciwie stwierdzić, iż staliśmy się w ciągu ostatnich 10-15 lat narodem kombinatorów. Jak ludzie to robią? Jest mnóstwo różnych sposobów. Weźmy chociażby przykład

W r o k u 1978 z n a n ą o s o b i s t o ś c i ą s t a ł a się P a t B r e n n a n . W r a z z m ę ­

z najniższego szczebla: drobnego prowincjonalnego kupca artykułów spożywczych

ż e m z a c z ę ł a o n a k o n k u r o w a ć z P o c z t ą S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . W su­

(...). Jak on zarabia? Otóż, kupując u normalnego hurtownika, otrzymuje on do

t e r e n i e w R o c h e s t e r w s t a n i e N o w y J o r k założyli o b o j e firmę g w a r a n ­

wypełnienia faktury. Jeśli jednak pójdzie do Cash and Carry, * ( . . . ) to marża zysku

tującą d o s t a w ę p a c z e k i listów t e g o s a m e g o d n i a n a t e r e n i e R o c h e s t e r ,

na towarach tam zakupionych nie będzie opodatkowana, ponieważ inspektorzy po­

p o o p ł a t a c h niższych o d p o b i e r a n y c h p r z e z P o c z t ę . W k r ó t c e ich i n t e ­ res z a c z ą ł k w i t n ą ć .

datkowi nie będą po prostu wiedzieć, że miał on u siebie te towary. I w ten właśnie sposób postępuje nasz drobny kupiec.

Bez w ą t p i e n i a ł a m a l i p r a w o . P o c z t a z a s k a r ż y ł a ich d o s ą d u i p o

Weźmy teraz dla odmiany kogoś z samego szczytu, na przykład dyrektora przed­

b a t a l i i , k t ó r a p r z e s z ł a p r z e z wszystkie kolejne szczeble z S ą d e m N a j ­

siębiorstwa. Ma on także mnóstwo sposobów unikania podatków. Kupuje on żyw­

w y ż s z y m w ł ą c z n i e , s p r a w ę p r z e g r a l i . W s p a r c i a finansowego w tej bit­

ność za pośrednictwem przedsiębiorstwa. Jeździ na wakacje na koszt firmy. Zatrud­

wie d o s t a r c z y l i m a ł ż o n k o m B r e n n a n miejscowi b i z n e s m e n i . P a t B r e n n a n stwierdziła: Sądzę, że nadchodzi cicha rewolucja, a my jesteśmy, być może, jej początkiem. (...) Można już dzisiaj zobaczyć ludzi, którzy przepychają się z biurokratami, pod­ czas gdy kilka lat temu było to jeszcze nie do pomyślenia. Zostałoby się zgniecio­ nym. (...) Ludzie zaczynają pojmować, że ich los jest ich własnym losem i nie zależy od kogoś w Waszyngtonie, kto nie ma z nimi żadnego wspólnego interesu. Nie ma to nic wspólnego z anarchią. Ludzie po prostu zmieniają zdanie o władzy biuro­ kratów i ją odrzucają. (...) Sprawa wolności staje na porządku dziennym przy okazji każdego biznesu. Po­ wstaje pytanie, czy ma się prawo go prowadzić i czy wolno decydować o tym, co się zamierza robić. Jest to również sprawa wolności konsumentów do korzystania z usług, które uważają za niedrogie i o wiele lepsze. Jednak według rządu federal­

nia żonę w charakterze dyrektora, choć jej noga nigdy nie postała w fabryce. Buduje sobie dom na koszt firmy w taki oto prosty sposób, że wznosi jednocześnie nowy budynek firmy. Robią tak wszyscy, od zwyczajnego robotnika na jakimś mało ważnym stanowis­ ku aż po sam szczyt, gdzie znajdujemy biznesmenów, wysokich rangą polityków, członków gabinetu i członków gabinetu cieni. Myślę, że prawie każdy czuje obecnie, że system podatkowy jest zasadniczo nie­ sprawiedliwy i kto tylko może - stara się go jakoś obejść. Skoro zatem istnieje zgoda, że jest on niesprawiedliwy, kraj przeistacza się w efekcie w jakąś jedną wielką konspirację, gdzie każdy pomaga drugiemu w oszustwie. Nie ma z tym kłopotów, ponieważ wszyscy chcą sobie rzeczywiście pomagać. Piętnaście lat temu było zupełnie inaczej. Powiedziano by nam: ejże, to nie jest właściwe postępowanie.

nego i przepisów zwanych na przykład Regulaminem Prywatnych Agencji Wysył­ kowych - nie mogę założyć swego biznesu, a konsumenci nie mogą korzystać

* Cash and Carry - firma dostarczająca towary natychmiast, płatne gotówką

280

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

A l b o r o z w a ż m y i n n y p r z y p a d e k , o p i s a n y przez M e l v y n B . K r a u s s e w a r t y k u l e w Wall Street Journal (1 lutego 1979, str. 18) p t . „ S z w e d z ­ ka rewolta p o d a t k o w a " : Szwedzka rewolucja przeciwko najwyższym na zachodzie podatkom opiera się na inicjatywie jednostek. Zamiast polegać na politykach, przeciętny Szwed bierze spra­ wy w swoje ręce i po prostu odmawia płacenia. Może to zrobić na wiele sposobów, z których wiele jest legalnych. (...) Jedna z metod polega na pracowaniu mniej niż dotąd (...). Żeglujący po pięknym sztokholmskim archipelagu Szwedzi stanowią tu żywą ilustrację cichej rewolucji po­ datkowej, jaka dokonuje się w ich kraju. Unikają także podatków metodą „zrób to sam". (...) Innym jeszcze sposobem są stosowane przez Szwedów transakcje wymienne. Nie jest łatwo odciągnąć tutejszego dentystę od gry w tenisa i zwabić go do jego gabine­ tu. Ale prawnik, którego bolą zęby, ma taką szansę. W zamian za usługi dentystycz­ ne może mu zaoferować usługę prawniczą. Taka wymiana oszczędza dentyście dwóch podatków - jego własnego dochodowego plus podatku od opłaty uiszczonej przez prawnika. Chociaż transakcje wymienne uważa się za cechę gospodarki prymi­ tywnej, w szwedzkim państwie opiekuńczym wysokie podatki uczyniły z nich popu­ larną metodę załatwiania interesów, zwłaszcza wśród ludzi wolnych zawodów. (...) Rewolucja podatkowa nie jest w Szwecji buntem ludzi bogatych. Zachodzi na wszystkich szczeblach drabiny społecznej i dochodowej. (...) Szwedzkie państwo opiekuńcze stoi przed dylematem. Jego ideologia skłania do coraz większych wydatków rządowych. (...) Ale jego obywatele osiągnęli punkt na­ sycenia, po którego przekroczeniu zaczynają się buntować. (...) Jedynymi metodami, przy pomocy których Szwedzi mogą się przeciwstawiać rosnącym podatkom, są działania szkodzące gospodarce. Tak więc rosnące wydatki publiczne podcinają eko­ nomiczne fundamenty, na których wznosi się gospodarka państwa opiekuńczego.

DLACZEGO ZWYCIĘŻAJĄ INTERESY GRUPOWE? Jeśli po z a ł a m a n i u się fali wiodącej ku socjalizmowi f a b i a ń s k i e m u i liberalizmowi N o w e g o Ł a d u m a nadejść n o w a , w i o d ą c a d o społe­ c z e ń s t w a wolniejszego i r z ą d u bardziej s k r ę p o w a n e g o , nie zaś do s p o ­ łeczeństwa t o t a l i t a r n e g o , n a r ó d nie t y l k o m u s i p o z n a ć u j e m n e s t r o n y obecnej sytuacji, ale m u s i r ó w n i e ż wiedzieć, j a k do niej d o s z ł o i co m o ż e m y z r o b i ć . D l a c z e g o efekty p r o w a d z o n e j polityki są t a k często sprzeczne z jej oficjalnie g ł o s z o n y m i celami? D l a c z e g o interesy g r u p o ­ w e biorą g ó r ę n a d i n t e r e s a m i o g ó l n y m i ? J a k i e ś r o d k i p o w i n n i ś m y przedsięwziąć, a b y z a t r z y m a ć i o d w r ó c i ć ten proces?

Odwraca

Władza

w

się fala

281

Waszyngtonie

I l e k r o ć o d w i e d z a m y W a s z y n g t o n , zawsze p o z o s t a j e m y p o d wraże­ n i e m p o t ę ż n e j w ł a d z y , j a k a z g r o m a d z o n a jest w t y m mieście. S p a c e r u ­ j ą c p o k o r y t a r z a c h K o n g r e s u , t r u d n o wręcz o d n a l e ź ć 435 c z ł o n k ó w I z b y R e p r e z e n t a n t ó w i 100 s e n a t o r ó w w ś r ó d o s i e m n a s t o tysięcznego t ł u m u ich p r a c o w n i k ó w . Sześćdziesięciu pięciu z n i c h p r z y p a d a na każ­ d e g o s e n a t o r a , d w u d z i e s t u siedmiu n a k a ż d e g o c z ł o n k a Izby R e p r e ­ z e n t a n t ó w . T y m i s a m y m i k o r y t a r z a m i c h a d z a też - p r ó b u j ą c wywrzeć swój w p ł y w - przeszło p i ę t n a s t o t y s i ę c z n a a r m i a z a r e j e s t r o w a n y c h lob­ b y s t ó w , często w t o w a r z y s t w i e s e k r e t a r e k , m a s z y n i s t e k , d o r a d c ó w l u b przedstawicieli tych g r u p , k t ó r y c h interesy są r e p r e z e n t o w a n e . A jest to przecież zaledwie w i e r z c h o ł e k góry l o d o w e j . R z ą d federal­ ny z a t r u d n i a blisko 3 m i l i o n y u r z ę d n i k ó w (nie licząc sił z b r o j n y c h ) . P r z e s z ł o 350 tysięcy s p o ś r ó d nich p r a c u j e w W a s z y n g t o n i e i w p o b l i ż u . I n n i , p r a w i e niezliczeni, z a t r u d n i e n i s ą p o ś r e d n i o , p o p r z e z k o n t r a k t y r z ą d o w e z n o m i n a l n i e p r y w a t n y m i o r g a n i z a c j a m i , p o p r z e z organizacje związkowe, organizacje biznesu i i n n e g r u p y interesów, k t ó r y c h kiero­ w n i c t w a l u b p r z y n a j m n i e j b i u r a mieszczą się w W a s z y n g t o n i e , gdyż tu m a swą siedzibę r z ą d . W a s z y n g t o n jest t a k ż e m a g n e s e m przyciągającym p r a w n i k ó w . Wie­ le s p o ś r ó d największych i najlepiej p r o s p e r u j ą c y c h firm a d w o k a c k i c h z n a l a z ł o tu swą siedzibę. T w i e r d z i się, że przeszło 7 tysięcy p r a w n i k ó w w a s z y n g t o ń s k i c h zajmuje się wyłącznie s p r a w a m i f e d e r a l n y m i l u b z w i ą z a n y m i z działalnością regulacyjną r z ą d u . P o n a d 160 firm p r a w ­ niczych s p o z a W a s z y n g t o n u m a t u swe b i u r a przedstawicielskie. 3 W ł a d z a W a s z y n g t o n u nie jest w ł a d z ą m o n o l i t y c z n ą , spoczywającą w nielicznych r ę k a c h , j a k to ma miejsce w t a k i c h k r a j a c h t o t a l i t a r ­ n y c h , j a k Z w i ą z e k Sowiecki, C h i n y L u d o w e l u b - bliżej n a s - K u b a . W ł a d z a jest tu r o z d r o b n i o n a na wiele k a w a ł k ó w i k a ż d a z g r u p inte­ resu s t a r a się na j a k i m ś p o ł o ż y ć rękę. W rezultacie nie ma c h y b a takiej kwestii, w której r z ą d nie b y ł b y j e d n o c z e ś n i e z a a n g a ż o w a n y po o b u stronach. W j e d n y m p o t ę ż n y m g m a c h u n a p r z y k ł a d , z a t r u d n i e n i t a m ludzie pracują cały czas n a d o b m y ś l a n i e m i realizacją p l a n ó w w y d a w a n i a n a s z y c h pieniędzy w celu zniechęcenia n a s do p a l e n i a p a p i e r o s ó w . W i n n y m r ó w n i e wielkim b u d y n k u , o d l e g ł y m m o ż e o kilka m i l od t a m t e g o , inni ludzie z r ó w n y m p o ś w i ę c e n i e m i r ó w n i e ciężko pracują­ cy zajmują się cały czas w y d a w a n i e m n a s z y c h pieniędzy w celu sub­ sydiowania farmerów uprawiających tytoń.

282

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

W j e d n y m g m a c h u R a d a ds. Stabilności P ł a c i C e n p r a c u j e pełną p a r ą p r ó b u j ą c p r z e k o n y w a ć , z m u s z a ć , a n a w e t z w o d z i ć przedsiębior­ c ó w , a b y t y l k o u t r z y m y w a l i ceny na niskim p o z i o m i e - a p r a c o w n i ­ k ó w , a b y p o h a m o w a l i swe ż ą d a n i a p ł a c o w e . W i n n y m zaś b u d y n k u n i e k t ó r e agencje p o d p o r z ą d k o w a n e D e p a r t a m e n t o w i R o l n i c t w a n a d ­ zorują p r o g r a m y , mające n a celu u t r z y m a ć n a w y s o k i m p o z i o m i e l u b p o d w y ż s z a ć ceny c u k r u i wielu i n n y c h p ł o d ó w r o l n y c h . W jeszcze in­ nym b u d y n k u urzędnicy D e p a r t a m e n t u Pracy dokonują w r a m a c h ustawy Davisa-Bacona ustaleń „płac przeważających", które powodu­ j ą w i n d o w a n i e stawek p ł a c o w y c h p r a c o w n i k ó w b u d o w l a n y c h . K o n g r e s p o w o ł a ł d o życia z a t r u d n i a j ą c y 2 0 tysięcy o s ó b D e p a r t a ­ m e n t Energii, mający przyczyniać się do jej o s z c z ę d z a n i a . Ale p o w o ł a ł t a k ż e z a t r u d n i a j ą c ą 12 tysięcy o s ó b Agencję O c h r o n y Ś r o d o w i s k a , k t ó r a wydaje przepisy i polecenia, w y m a g a j ą c e p r z e w a ż n i e zwiększo­ n y c h w y d a t k ó w energetycznych. N i e ma wątpliwości, że i w r a m a c h poszczególnych agencji są t a k ż e g r u p y , p r a c u j ą c e na rzecz krzyżują­ cych się celów. C a ł ą sytuację m o ż n a b y u z n a ć z a śmiesznie niedorzeczną, gdyby nie była aż t a k p o w a ż n a . Bo c h o ć wiele r e z u l t a t ó w znosi się n a ­ wzajem, t o nie m o ż n a tego powiedzieć o k o s z t a c h . K a ż d y p r o g r a m wyciąga n a m z kieszeni pieniądze, k t ó r e m o g l i b y ś m y w y d a ć n a k u p ­ n o d ó b r i usług, zaspokajających n a s z e p o t r z e b y . K a ż d y wykorzys­ tuje z d o l n y c h i w y k w a l i f i k o w a n y c h ludzi, k t ó r z y m o g l i b y b y ć z a a n ­ g a ż o w a n i d o p r o d u k t y w n y c h zajęć. T y m c z a s e m p r o d u k u j ą o n i prze­ pisy, n o r m y , f o r m u l a r z e i tę całą b i u r o k r a c j ę , w której t o n i e m y j a k w b r u d n y m bagnie.

Interesy

skonsolidowane

przeciwko

interesom

rozproszonym

Z a r ó w n o r o z d r o b n i e n i e w ł a d z y j a k i w e w n ę t r z n e sprzeczności w d z i a ł a n i u r z ą d u mają swe ź r ó d ł o w politycznych realiach systemu d e m o k r a t y c z n e g o , k t ó r y d z i a ł a p o p r z e z w y d a w a n i e szczegółowego i specyficznego u s t a w o d a w s t w a . System t a k i ma tendencję d o : - p r z y z n a w a n i a n a d m i e r n e j w ł a d z y politycznej m a ł y m g r u p o m o ściśle skonsolidowanych interesach - p r z y d a w a n i a większej wagi oczywistym, b e z p o ś r e d n i m i niezwłocz­ n y m e f e k t o m d z i a ł a ń r z ą d u aniżeli r e z u l t a t o m n a w e t ważniejszym, ale u k r y t y m , p o ś r e d n i m i p r z y c h o d z ą c y m z p e w n ą zwłoką - u r u c h a m i a n i a p r o c e s ó w , k t ó r e poświęcają raczej interes o g ó l n y na rzecz interesu g r u p o w e g o niż o d w r o t n i e .

Odwraca

się fala

283

Istnieje j a k gdyby „ n i e w i d z i a l n a r ę k a " polityki, działająca w k i e r u n k u d o k ł a d n i e p r z e c i w n y m aniżeli „ n i e w i d z i a l n a r ę k a " A d a m a S m i t h a . Je­ d n o s t k i p r a g n ą c e j e d y n i e realizować interes ogólny, k i e r o w a n e niewi­ dzialną ręką polityki, realizują interes grupowy, c h o c i a ż nie z a m i e r z a ł y wcale tego czynić. Wyjaśnijmy n a kilku p r z y k ł a d a c h n a t u r ę tego zjawiska. W e ź m y n a początek rządowy p r o g r a m rozwoju marynarki handlowej, w którego skład w c h o d z i s u b s y d i o w a n i e b u d o w n i c t w a o k r ę t o w e g o , d o t o w a n i e działalności operacyjnej m a r y n a r k i o r a z o b s ł u g a większości r u c h u p r z y b r z e ż n e g o przez flotę a m e r y k a ń s k ą . S z a c u n k o w y koszt t e g o p r o ­ g r a m u p o n o s z o n y przez p o d a t n i k ó w wynosi o k o ł o 600 m i l i o n ó w d o ­ l a r ó w , czyli 15.000 d o l a r ó w na głowę k a ż d e g o z 40 tysięcy z a t r u d n i o ­ n y c h w tej dziedzinie g o s p o d a r k i . A r m a t o r z y , e k s p l o a t u j ą c y s t a t k i o r a z ich p r a c o w n i c y mają b a r d z o silny bodziec, a b y o t r z y m a ć i utrzy­ m a ć ś r o d k i z t e g o p r o g r a m u . H o j n i e więc wydają pieniądze na działal­ n o ś ć lobbystyczną i wsparcie polityczne. Z drugiej s t r o n y 600 milio­ n ó w d o l a r ó w p o d z i e l o n e przez p o n a d 200 m i l i o n ó w l u d n o ś c i daje 3 d o l a r y rocznie na o s o b ę , czyli 12 d o l a r ó w na c z t e r o o s o b o w ą r o d z i n ę . K t ó ż będzie g ł o s o w a ł przeciw k a n d y d a t o w i d o K o n g r e s u t y l k o dlate­ go, że o b c i ą ż a n a s t a k i m i k o s z t a m i ? Ilu ludzi u z n a , że w a r t o p o ś w i ę c a ć pieniądze, a b y ten p r o g r a m u d a r e m n i ć l u b ż e w a r t o p o ś w i ę c a ć swój czas, a b y dowiedzieć się czegoś bliższego o t y m p r o g r a m i e ? A l b o i n n y p r z y k ł a d . A k c j o n a r i u s z e s p ó ł e k stalowych, ich czołowi m e n e d ż e r o w i e o r a z p r a c o w n i c y d o s k o n a l e wiedzą, że zwiększony im­ p o r t stali d o S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h o z n a c z a dla n i c h mniej pieniędzy o r a z zmniejszoną ilość s t a n o w i s k p r a c y . Orientują się p r z y t y m , że akcja r z ą d o w a p o w s t r z y m u j ą c a ten i m p o r t będzie dla nich b a r d z o k o ­ r z y s t n a . N a t o m i a s t p r a c o w n i c y gałęzi e k s p o r t o w y c h , k t ó r z y stracą p r a c ę (bo mniejszy i m p o r t z J a p o n i i o z n a c z a ć będzie t a k ż e mniejszy do niej e k s p o r t ) nie wiedzą, że ich miejsca p r a c y są w t y m m o m e n c i e z a g r o ż o n e . K i e d y stracą p o s a d y nie b ę d ą wiedzieć, c z e m u to się s t a ł o . N a b y w c y s a m o c h o d ó w , k u c h e n e k i i n n y c h p r o d u k t ó w ze stali m o g ą n a r z e k a ć na wysokie ceny, k t ó r e z m u s z e n i b ę d ą płacić. Ilu z n i c h jed­ n a k p o w i ą ż e te ceny z o g r a n i c z e n i e m i m p o r t u s t a l i r z m u s z a j ą c y m p r o ­ d u c e n t ó w d o u ż y w a n i a droższej stali krajowej z a m i a s t tańszej zagra­ nicznej? Jest z n a c z n i e bardziej p r a w d o p o d o b n e , że o b w i n i a ć b ę d ą „chciwych" producentów i „ z a c h ł a n n y c h " związkowców. K o l e j n y p r z y k ł a d m o ż e s t a n o w i ć r o l n i c t w o . O t o farmerzy wsiadają n a t r a k t o r y i j a d ą d o W a s z y n g t o n u d e m o n s t r o w a ć n a rzecz zwiększe­ nia dla nich s u b s y d i ó w r z ą d o w y c h . D a w n i e j , z a n i m uległa z m i a n i e rola r z ą d u , k t ó r a z o d w o ł y w a n i a się do W a s z y n g t o n u czyni dziś rzecz

284

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

zwyczajną, farmerzy skarżyliby się raczej na złą p o g o d ę i prędzej u d a l i b y się d o k o ś c i o ł a aniżeli d o Białego D o m u . N a t o m i a s t nie widać w Waszyngtonie ani jednego marszu, którego uczestnikami byliby k o n s u m e n c i p r o t e s t u j ą c y przeciw s u b s y d i o w a n i u n a w e t t a k n i e z b ę d n y c h i c o d z i e n n y c h a r t y k u ł ó w j a k żywność. Z kolei farmerzy - c h o c i a ż r o l n i c t w o jest przecież t a k w a ż n ą dziedziną a m e r y k a ń s k i e ­ go e k s p o r t u - nie wiedzą, w j a k wielkim s t o p n i u ich w ł a s n e p r o b l e m y wynikają z m i e s z a n i a się r z ą d u w h a n d e l z a g r a n i c z n y . N i g d y im na p r z y k ł a d d o głowy nie przyjdzie, ż e m o g ą tracić n a o g r a n i c z e n i u i m p o r t u stali. A l b o w e ź m y p r z y k ł a d zupełnie i n n y - P o c z t ę S t a n ó w Z j e d n o c z o ­ nych. K a ż d a p r ó b a zniesienia w t y m zakresie r z ą d o w e g o m o n o p o l u n a p o t y k a n a g w a ł t o w n ą opozycję z e s t r o n y z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h p o c z t o w c ó w . Orientują się oni d o s k o n a l e , że o t w a r c i e sfery u s ł u g p o ­ c z t o w y c h dla p r y w a t n e j przedsiębiorczości o z n a c z a dla nich u t r a t ę sta­ n o w i s k p r a c y . O p ł a c a się i m więc b r o n i ć s t a t u s q u o . J a k wskazuje p r z y k ł a d m a ł ż e ń s t w a B r e n n a n ó w z R o c h e s t e r - gdyby z l i k w i d o w a n o p o c z t o w y m o n o p o l p o w s t a ł b y p e ł e n w i g o r u i p r ę ż n o ś c i s e k t o r prywat­ ny, obejmujący tysiące firm i z a t r u d n i a j ą c y dziesiątki tysięcy o s ó b . Niewielu s p o ś r ó d ludzi, k t ó r z y w tej właśnie dziedzinie m o g l i b y zna­ leźć dla siebie szansę, wie, że t a k a m o ż l i w o ś ć istnieje. T y c h zaś, k t ó r z y wiedzą, z pewnością nie ma w W a s z y n g t o n i e , a b y p o ś w i a d c z y ć to p r z e d o d p o w i e d n i ą komisją K o n g r e s u . Korzyść, jaką m o ż n a odnieść z p r o g r a m u ochrony własnego par­ t y k u l a r n e g o interesu, m o ż e być mniejsza o d s u m y k o s z t ó w , j a k i e t r z e b a p o n o s i ć z t y t u ł u istnienia wielu i n n y c h p r o g r a m ó w , m i m o że k a ż d y z nich d o t y k a n a s t y l k o nieznacznie. J e d n a k o p ł a c a się p o p i e ­ r a ć w ł a s n y p r o g r a m i nie o p o n o w a ć p r z e c i w k o i n n y m . W i e m y b o ­ w i e m d o b r z e , że w r a z z niewielką g r u p ą ludzi o p o d o b n y c h inte­ resach m o ż n a wywrzeć o d p o w i e d n i wpływ n a p r o g r a m dla siebie k o r z y s t n y , poświęcając t e m u z a d a n i u o d p o w i e d n i ą ilość czasu i pie­ niędzy. B r a k z a i n t e r e s o w a n i a n i m n a t o m i a s t nie z a p o b i e g n i e u t w o ­ rzeniu p r o g r a m ó w kolidujących z n a s z y m interesem. A b y to z r o b i ć , m u s i e l i b y ś m y na zwalczanie k a ż d e g o z tych p r o g r a m ó w poświęcić tyle wysiłku, ile w k ł a d a m y na p o p i e r a n i e w ł a s n e g o . Jest to więc oczy­ wiście p r o p o z y c j a n i e r e a l n a . L u d z i e niby znają p o d a t k i , lecz m i m o to nie zdają sobie s p r a w y z u k r y t y c h cech większości z nich. P o d a t k i od firm i p o d a t k i a k c y z o w e p ł a c o n e są - bez o d r ę b n e g o liczenia - w c e n a c h z a k u p y w a n y c h d ó b r . W i ę k s z o ś ć p o d a t k ó w d o c h o d o w y c h p o t r ą c o n a jest więc o d r a z u , p r z y z a k u p i e . N a j g o r s z e g o z u k r y t y c h p o d a t k ó w - inflacji - też nie m o ż n a

Odwraca

się fala

285

ł a t w o z r o z u m i e ć . J e d y n i e p o d a t k i od sprzedaży, własności i d o c h o d u powyżej s u m y p o t r ą c e ń są b e z p o ś r e d n i o i boleśnie o d c z u w a n e . Na n i c h też p r a w i e wyłącznie s k u p i a się całe o b u r z e n i e p o d a t n i k ó w .

Biurokracja Im mniejszy jest a p a r a t w ł a d z y p a ń s t w o w e j i im bardziej o g r a n i c z o ­ ne są j e g o funkcje, t y m mniejsze jest niebezpieczeństwo, że znajdą w n i m odbicie interesy g r u p o w e , a nie interes ogólny. P r z y c h o d z ą tu na myśl z e b r a n i a miejskie w N o w e j Anglii. R z ą d z e n i znają r z ą d z ą c y c h i m o g ą s p r a w o w a ć n a d nimi k o n t r o l ę . K a ż d y m o ż e wyrazić własną opinię, p o r z ą d e k d z i e n n y jest niewielki i s t w a r z a wszystkim m o ż l i w o ś ć c a ł k i e m d o b r e g o r o z e z n a n i a się w s p r a w a c h d r o b n y c h i w s p r a w a c h ważnych. G d y w w y n i k u objęcia d z i a ł a n i e m większego o b s z a r u i większej ilo­ ści ludzi l u b przez w y k o n y w a n i e szerszego z a k r e s u z a d a ń r o s n ą r o l a i k o m p e t e n c j e r z ą d u , związek m i ę d z y r z ą d z o n y m i i r z ą d z ą c y m i ulega osłabieniu. Ż a d n a g r u p a obywateli nie m o ż e j u ż b y ć d o b r z e poinfor­ m o w a n a o wszystkich, z n a c z n i e liczniejszych t e r a z s p r a w a c h , k t ó r y m i zajmuje się rząd, a n a w e t - o tych najważniejszych. B i u r o k r a c j a , k t ó r a staje się n i e z b ę d n a p r z y k i e r o w a n i u a p a r a t e m r z ą d o w y m , r o ś n i e i w c o r a z większym s t o p n i u w k r a c z a p o m i ę d z y obywateli a w y b r a n y c h przez n i c h r e p r e z e n t a n t ó w . Staje się n a r z ę d z i e m , p r z y p o m o c y k t ó r e g o interesy g r u p o w e realizują swe cele o r a z g r u p ą interesu mającą w ł a s n y interes g r u p o w y . S t a n o w i też w a ż n ą s k ł a d o w ą nowej klasy, o m a w i a n e j w rozdziale 5. S k u t e c z n a k o n t r o l a p u b l i c z n a n a d w ł a d z a m i s p r a w o w a n a jest obec­ nie w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h wyłącznie na o b s z a r a c h wiejskich, w m a ­ łych m i a s t e c z k a c h , mniejszych o ś r o d k a c h miejskich i na o b s z a r a c h p o d m i e j s k i c h . Ale i t a m o g r a n i c z a się t y l k o do s p r a w n i e z a s t r z e ż o n y c h dla w ł a d z federalnych i s t a n o w y c h . N a t o m i a s t w d u ż y c h o ś r o d k a c h miejskich, w p o s z c z e g ó l n y c h s t a n a c h o r a z w W a s z y n g t o n i e , m a m y do czynienia z władzą s p r a w o w a n ą j a k b y nie przez ludzi żywych, ale głów­ nie przez p o z b a w i o n ą t w a r z y w a r s t w ę b i u r o k r a t ó w . Ż a d e n c z ł o n e k legislatury federalnej nie jest w stanie c h o c i a ż b y p r z e c z y t a ć wszystkich u s t a w , n a k t ó r e m u s i g ł o s o w a ć , nie m ó w i ą c j u ż o ich p r z e a n a l i z o w a n i u i p r z e b a d a n i u . P r z y p o d e j m o w a n i u decyzji 0 t y m , j a k g ł o s o w a ć , m u s i z d a ć się na swoich licznych p o m o c n i k ó w 1 a s y s t e n t ó w , a s p o z a ich g r o n a - na l o b b y s t ó w , k o l e g ó w z legislatury i n a i n n e jeszcze ź r ó d ł a . N a kształt u c h w a l a n y c h u s t a w m a obecnie

286

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

p r a w i e n a p e w n o większy wpływ n i e w y b i e r a n a b i u r o k r a c j a K o n g r e s u , niż sami wybierani przez n a s r e p r e z e n t a n c i . Jeszcze gorzej c h y b a p o d t y m względem w y g l ą d a kwestia zarzą­ d z a n i a p r o g r a m a m i r z ą d o w y m i . O g r o m n a b i u r o k r a c j a federalna, r o ­ s n ą c a dzięki licznym d e p a r t a m e n t o m i niezależnym a g e n c j o m , znaj­ duje się d o s ł o w n i e p o z a j a k ą k o l w i e k k o n t r o l ą w y b i e r a n y c h p r z e d s t a ­ wicieli n a r o d u . Prezydenci, s e n a t o r z y i p o s ł o w i e p r z y c h o d z ą i o d c h o d z ą . U r z ę d n i c y pozostają. B i u r o k r a c i wyższych szczebli są n i e z r ó w n a n y m i m i s t r z a m i w p o s ł u g i w a n i u się p r z e p i s a m i do o p ó ź ­ n i a n i a l u b u d a r e m n i a n i a p l a n ó w , k t ó r y c h nie popierają; w w y d a w a ­ n i u n o r m i p r z e p i s ó w „ i n t e r p r e t u j ą c y c h " u s t a w y , a de facto zmienia­ j ą c y c h ich d u c h a , bardziej subtelnie czy bardziej b r u t a l n i e ; w ślima­ czym egzekwowaniu tych fragmentów ustaw, do których u s t o s u n k o w a n i są nieprzychylnie - a j e d n o c z e ś n i e w s p r a w n y m wy­ k o r z y s t a n i u tych, k t ó r y m sprzyjają. R ó w n i e ż sądy federalne, stojąc w obliczu rosnącej z ł o ż o n o ś c i i te­ m a t y k i u s t a w o d a w s t w a , o d c h o d z ą o s t a t n i o o d swej tradycyjnej roli b e z s t r o n n y c h i n t e r p r e t a t o r ó w p r a w a i stają się a k t y w n y m i u c z e s t n i k a ­ mi p r o c e s u legislacyjnego i s p r a w o w a n i a r z ą d ó w . C z y n i ą c t a k , stają się częścią b i u r o k r a c j i i przestają być niezawisłą częścią w ł a d z y m e d i u jącej p o m i ę d z y jej r ó ż n y m i s e k t o r a m i . B i u r o k r a c i nie d o k o n a l i ś w i a d o m e j uzurpacji w ł a d z y . N i e k o n s p i r o wali, żeby o b a l i ć p r o c e s d e m o k r a t y c z n y . W ł a d z a z o s t a ł a i m n a r z u c o ­ n a . Jest b o w i e m p o p r o s t u niemożliwe, b y k i e r o w a ć z ł o ż o n y m k o m ­ p l e k s e m d z i a ł a ń r z ą d u inaczej, j a k t y l k o przez d e l e g o w a n i e u p r a w n i e ń . K i e d y j e d n a k p o m i ę d z y b i u r o k r a t a m i d e l e g o w a n y m i d o r ó ż n y c h za­ d a ń d o c h o d z i d o konfliktu (jak c h o ć b y o s t a t n i o m i ę d z y t y m i o d o c h r o n y ś r o d o w i s k a a t y m i od o s z c z ę d z a n i a energii), j e d y n ą d o s t ę p n ą m e t o d ą okazuje się p r z y z n a n i e w ł a d z y innej g r u p i e b i u r o k r a t ó w , a b y ten konflikt rozwiązali. Ma o n a - j a k się to m ó w i - u k r ó c i ć b i u r o k r a ­ cję. J e d n a k rzeczywisty p r o b l e m nie p o l e g a wcale n a b i u r o k r a t y c z n y m s k o s t n i e n i u i m i t r ę d z e , lecz na konflikcie p o m i ę d z y r ó ż n y m i , r ó w n i e p o ż ą d a n y m i celami. B i u r o k r a c i w y s o k i e g o szczebla, k t ó r y m w y z n a c z o n o te z a d a n i a , pi­ szą i o t r z y m u j ą r a p o r t y , c h o d z ą na s p o t k a n i a , p r o w a d z ą długie k o n ­ ferencje z i n n y m i , r ó w n i e w a ż n y m i p e r s o n a m i , wydają n o r m y i prze­ pisy. N i e potrafią pojąć, że właśnie to wszystko, co robią, s a m o w so­ bie stwarza już raczej problemy, aniżeli prowadzi do ich rozwiązywania. Są oni najpewniej p r z e k o n a n i o własnej n i e z b ę d n o ś c i i p o s i a d a n i u lepszej wiedzy o t y m , co należy z r o b i ć niż ta, k t ó r ą dys­ p o n u j ą n i e d o i n f o r m o w a n i w y b o r c y i egoistyczni biznesmeni.

Odwraca

się fala

287

R o z r a s t a n i e się b i u r o k r a c j i i w z r o s t jej w ł a d z y oddziałuje na k a ż d y , najdrobniejszy n a w e t , e l e m e n t relacji: o b y w a t e l - r z ą d . W o b e c n y c h c z a s a c h , jeśli k t o ś m a j a k ą ś skargę a l b o d o s t r z e g a m o ż l i w o ś ć odniesie­ nia korzyści z p e w n y c h p o s u n i ę ć w ł a d z , będzie się s t a r a ł p r z e d e wszys­ t k i m n a s t a w i ć d o siebie przychylnie b i u r o k r a t ę . M o ż e też zwrócić się d o w y b r a n e g o przez siebie r e p r e z e n t a n t a , ale n a w e t , jeśli t a k z r o b i , t o n a j p r a w d o p o d o b n i e j będzie chciał u z y s k a ć o d niego k o r z y s t n ą inter­ wencję u tegoż b i u r o k r a t y , a nie p o p a r c i e dla o k r e ś l o n e g o a k t u usta­ wodawczego. R ó w n i e ż p o w o d z e n i e w i n t e r e s a c h w c o r a z większym s t o p n i u zależy o d umiejętności p o r u s z a n i a się p o b i u r o k r a t y c z n y m labiryncie W a ­ szyngtonu, od posiadania wpływów wśród ustawodawców i biurokra­ t ó w . W s t o s u n k a c h m i ę d z y r z ą d e m a ś w i a t e m biznesu r o z w i n ę ł o się t o , c o z w y k ł o się n a z y w a ć „ d r z w i a m i o b r o t o w y m i " . O d b y c i e kadencji n a s t a n o w i s k u u r z ę d n i k a w W a s z y n g t o n i e s t a ł o się w s t ę p e m do pełnej s u k c e s ó w kariery w sferach biznesu. S t a n o w i s k o r z ą d o w e nie jest t r a k ­ t o w a n e j a k o pierwszy k r o k w karierze p a ń s t w o w e j na całe życie, lecz j a k o w a r t o ś c i o w y k o n t a k t i r o z e z n a n i e się od w e w n ą t r z w a p a r a c i e r z ą d o w y m przez przyszłego p r a c o d a w c ę . F u n k c j o n u j e c o p r a w d a dalej m o d e l p r o c e s u u s t a w o d a w c z e g o o p a r t y n a z d e r z a n i u się konflikto­ w y c h interesów, ale m o ż e on w najlepszym w y p a d k u w y e l i m i n o w a ć t y l k o najbardziej oczywiste n a d u ż y c i a . K i e d y g r u p y i n t e r e s ó w chcą w y k o r z y s t a ć d l a w ł a s n y c h celów dzieją­ cy się na o c z a c h wszystkich p r o c e s legislacyjny, m u s z ą nie t y l k o u b r a ć swe ż ą d a n i a w r e t o r y k ę interesu o g ó l n e g o , ale p r z e k o n a ć r ó w n i e ż znaczną część n i e z a i n t e r e s o w a n y c h o w a r t o ś c i swych ż ą d a ń . R z a d k o są b o w i e m p r z y j m o w a n e u s t a w y u z n a n e za j a w n i e k o r z y s t n e t y l k o dla j e d n e j g r u p y interesu. N i e d a w n y m t e g o p r z y k ł a d e m b y ł o n i e p r z y z n a nie kolejnych przywilejów m a r y n a r c e h a n d l o w e j m i m o p o p a r c i a , ja­ kiego - po u z y s k a n i u istotnej p o m o c y w k a m p a n i i prezydenckiej od z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h m a r y n a r z y - udzielił t e m u p r o j e k t o w i prezy­ dent Carter. O c h r o n a przemysłu stalowego przed zagraniczną konku­ rencją p r o w a d z o n a jest w imię u t r z y m a n i a bezpieczeństwa n a r o d o w e ­ go i pełnego zatrudnienia. Subsydiowanie rolnictwa ma zagwaranto­ wać niezawodność d o s t a w żywności. Monopol pocztowy ma c e m e n t o w a ć w s p ó l n y m i więzami n a r ó d . I t a k dalej, bez k o ń c a . P r a w i e wiek t e m u A . V . Dicey wyjaśnił, c z e m u r e t o r y k a posługują­ ca się k a t e g o r i ą interesu o g ó l n e g o jest t a k p r z e k o n u j ą c a . „ K o r z y s t n e efekty interwencji p a ń s t w o w e j , zwłaszcza u s t a w o d a w s t w a , są b e z p o ­ średnie, n a t y c h m i a s t o w e i - by t a k rzec - w i d o c z n e . N a t o m i a s t jej n e g a t y w n e s k u t k i ujawniają się s t o p n i o w o i p o ś r e d n i o o r a z leżą p o z a

288

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

zasięgiem w z r o k u . (...) D l a t e g o też jest p r a w i e n i e u n i k n i o n e , że więk­ szość ludzi s p o g l ą d a ć będzie na interwencję p a ń s t w a z n a d m i e r n ą ży­ 4 czliwością." O w a „ n a t u r a l n a s k ł o n n o ś ć " , j a k j ą określił Dicey, d o akceptacji interwencji r z ą d o w e j ulega z n a c z n e m u w z m o c n i e n i u , kiedy g r u p y in­ teresów starają się u z y s k a ć korzyści nie p o p r z e z p r o c e s u s t a w o d a w c z y , ale w r a m a c h p r o c e d u r a d m i n i s t r a c y j n y c h . P r z e d s i ę b i o r s t w o t r a n s p o r ­ t u s a m o c h o d o w e g o , apelujące d o I C C o k o r z y s t n e d l a siebie przepisy, t a k ż e u ż y w a r e t o r y k i interesu o g ó l n e g o , ale jest m a ł o p r a w d o p o d o b n e , a b y ten a s p e k t właśnie silnie a k c e n t o w a ł o . N i e m u s i o n o w k o ń c u n i k o g o p r z e k o n a ć p o z a b i u r o k r a t a m i . R z a d k o też n a p o t y k a n a o p ó r ze s t r o n y ludzi nie z a i n t e r e s o w a n y c h osobiście j e g o s p r a w a m i , a wy­ stępującymi j e d y n i e w imię t r o s k i o interes ogólny. O p o z y c j a w y c h o d z i raczej o d z a i n t e r e s o w a n y c h : p r z e w o ź n i k ó w l u b i n n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w t r a n s p o r t o w y c h , k t ó r z y chcą p r z y okazji upiec własną pieczeń. K a m u ­ flaż jest więc cieniutki. W z r o s t b i u r o k r a c j i w z m o c n i o n y zostaje zmieniającą się rolą są­ d ó w . W ten s p o s ó b szyderczo w y p a c z o n a zostaje idea J o h n a A d a m ­ sa, w y r a ż o n a w j e g o projekcie konstytucji dla s t a n u M a s s a c h u s s e t s (1779): „ r z ą d y p r a w a z a m i a s t r z ą d ó w l u d z i " . K a ż d y , k t o p o d d a n y z o s t a ł szczegółowej k o n t r o l i celnej po p o w r o c i e z wycieczki zagra­ nicznej, k o n t r o l i p o d a t k o w e j p r o w a d z o n e j przez K r a j o w y U r z ą d S k a r b o w y , u r z ę d n i k a O S H A l u b jakiejkolwiek innej p r z e p r o w a d z o ­ nej przez liczne agencje federalne, k a ż d y , k t o m i a ł okazję z w r a c a ć się d o b i u r o k r a t ó w o w y d a n i e decyzji l u b p o z w o l e n i a a l b o m u s i a ł b r o ­ nić wyższej ceny l u b p ł a c y p r z e d R a d ą ds. Stabilności P ł a c i C e n , jest ś w i a d o m , j a k dalece odeszliśmy o d r z ą d ó w p r a w a . U r z ę d n i c y r z ą d o w i s ą p o d o b n o n a s z y m i s ł u g a m i . K i e d y j e d n a k siedzimy n a ­ przeciw przedstawiciela K r a j o w e g o U r z ę d u S k a r b o w e g o , k t ó r y spra­ w d z a nasze oświadczenie p o d a t k o w e , k t o jest tutaj p a n e m , a k t o sługą? Z i l u s t r u j m y t o m o ż e i n n y m p r z y k ł a d e m . Najświeższa w i a d o m o ś ć w Wall Street Journal (z 25 czerwca 1979 r.) z a t y t u ł o w a n a jest: „ Z a ­ r z u t y S E C wyjaśnione przez byłego d y r e k t o r a " k o r p o r a c j i . C y t o w a n a w y p o w i e d ź byłego d y r e k t o r a M a u r i c e G . M c G i l l a b r z m i : „ K w e s t i a nie p o l e g a ł a na t y m , czy ja osobiście s k o r z y s t a ł e m na transakcji, lecz raczej, j a k i jest z a k r e s o d p o w i e d z i a l n o ś c i n i e z a a n g a ż o w a n e g o w spra­ w ę d y r e k t o r a . B y ł o b y rzeczą interesującą d o p r o w a d z i ć d o p r o c e s u , lecz rzecz z a ł a t w i ł e m p o l u b o w n i e . Była to decyzja p o w z i ę t a z p o b u d e k czysto e k o n o m i c z n y c h . K o s z t y p r o c e s o w a n i a się z S E C aż do finału byłyby o g r o m n e . " Wygrywając czy przegrywając, p a n M c G i l l musiał-

Odwraca

się fala

289

by p o k r y ć koszty s ą d o w e . Wygrywając czy przegrywając, oficjalny przedstawiciel S E C , z a s k a r ż a j ą c s p r a w ę , m i a ł niewiele d o stracenia: t y l k o swoją pozycję w ś r ó d b i u r o k r a t y c z n e j b r a c i .

CO M O Ż E M Y ZROBIĆ? N i e ma p o t r z e b y p o w t a r z a ć , że ci z n a s , k t ó r z y chcą z a t r z y m a ć i o d w r ó c i ć istniejący t r e n d , p o w i n n i sprzeciwiać się ś r o d k o m powięk­ szającym w ł a d z ę i r o z m i a r y a p a r a t u r z ą d o w e g o , p o w i n n i n a l e g a ć n a zniesienie i z r e f o r m o w a n i e istniejących s t r u k t u r i p r ó b o w a ć wybierać t a k i c h przedstawicieli legislatury i w ł a d z w y k o n a w c z y c h , k t ó r z y p o ­ dzielają t e p o g l ą d y . N i e jest t o j e d n a k s k u t e c z n a d r o g a h a m o w a n i a w z r o s t u a p a r a t u r z ą d o w e g o . Jest o n a z g ó r y s k a z a n a n a n i e p o w o d z e ­ nie. K a ż d y b o w i e m będzie b r o n i ł w ł a s n y c h i n t e r e s ó w i p r ó b o w a ł ogra­ niczać b i u r o k r a c j ę p a ń s t w o w ą k o s z t e m i n n y c h . W a l c z y l i b y ś m y z wie­ logłową h y d r ą , której n o w e głowy w y r a s t a ł y b y szybciej, niż bylibyśmy w stanie uciąć stare. Ojcowie założyciele wskazali bardziej obiecującą d r o g ę p o s t ę p o w a ­ nia, coś w r o d z a j u t r a n s a k c j i w i ą z a n y c h . P o w i n n i ś m y przyjąć s a m o ograniczające się r o z w i ą z a n i a , k t ó r e o g r a n i c z a ł y b y cele, j a k i e s t a r a m y się osiągnąć p o p r z e z k a n a ł y polityczne. N i e p o w i n n i ś m y r o z w a ż a ć k a ż d e g o p r z y p a d k u o d s t r o n y m e r y t o r y c z n e j , lecz u s t a n o w i ć szerokie z a s a d y limitujące z a k r e s d z i a ł a n i a r z ą d u . Z a l e t ę tego podejścia d o b r z e ilustruje Pierwsza P o p r a w k a d o K o n ­ stytucji. M o ż n a w y m i e n i ć wiele szczegółowych o g r a n i c z e ń wolności słowa, k t ó r e z a a k c e p t o w a ł a b y z n a k o m i t a większość z a r ó w n o człon­ k ó w p a r l a m e n t u , j a k i w y b o r c ó w . Jest b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , ż e większość o p o w i e d z i a ł a b y się p r z e c i w k o p r z e m o w o m w y g ł a s z a n y m n a r o g a c h ulic przez n a z i s t ó w , a d w e n t y s t ó w d n i a s i ó d m e g o , ś w i a d k ó w J e h o w y , K u - K l u x - K l a n , w e g e t a r i a n ó w i p r a w i e k a ż d ą inną m a ł ą gru­ pę, j a k ą m o g l i b y ś m y t u wymienić. M ą d r o ś ć Pierwszej P o p r a w k i leży w t y m , iż t r a k t u j e o n a wszystkie takie p r z y p a d k i łącznie. Przyjmuje o g ó l n ą z a s a d ę , ż e „ Ż a d n a u s t a w a K o n g r e s u nie m o ż e (...) o g r a n i c z y ć w o l n o ś c i s ł o w a " - bez względu na m e r i t u m w y p o w i e d z i . W i ę k s z o ś ć p o p a r ł a t ę z a s a d ę , gdy była o n a usta­ n a w i a n a i p r z e k o n a n i jesteśmy, że p o p a r ł a b y ją r ó w n i e ż i dzisiaj. Jest b o w i e m dla k a ż d e g o bardziej k o r z y s t n i e mieć p r a w o d o n i e s k r ę p o w a ­ nej wypowiedzi, kiedy znajduje się w mniejszości, aniżeli p r a w o krę­ p o w a n i a w o l n o ś c i słowa innych, kiedy znajduje się w większości. O b e c n a większość m o ż e przecież kiedyś stać się mniejszością.

290

Odwraca

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

P o t r z e b n y jest w e d ł u g n a s o d p o w i e d n i k Pierwszej P o p r a w k i , k t ó r y o g r a n i c z a ł b y w ł a d z ę r z ą d u na p o l u g o s p o d a r c z y m i s p o ł e c z n y m . Była­ by to e k o n o m i c z n a K a r t a P r a w , u z u p e ł n i a j ą c a i w z m a c n i a j ą c a jej pier­ w o t n ą wersję. T a k , j a k K o n s t y t u c j a nie z a p o b i e g ł a w z r o s t o w i i centralizacji wła­ dzy r z ą d u p o n a d wszelkie o c z e k i w a n i a jej t w ó r c ó w , t a k też s a m a k t d o ł ą c z e n i a d o K o n s t y t u c j i e k o n o m i c z n e j K a r t y P r a w nie o d w r ó c i ł b y jeszcze t r e n d u k u c o r a z większej w ł a d z y a p a r a t u r z ą d o w e g o ani p o ­ w t a r z a n i u się tych t r e n d ó w . P i s a n a k o n s t y t u c j a nie jest ani wystar­ czającym, ani k o n i e c z n y m c z y n n i k i e m rozwinięcia się i u t r z y m a n i a w o l n e g o społeczeństwa. C h o c i a ż W i e l k a B r y t a n i a zawsze m i a ł a t y l k o k o n s t y t u c j ę „ n i e p i s a n ą " , p o w s t a ł o t a m w o l n e s p o ł e c z e ń s t w o . Z kolei wielu k r a j o m A m e r y k i Łacińskiej, k t ó r e przyjęły k o n s t y t u c j e faktycz­ nie s k o p i o w a n e s ł o w o po słowie z K o n s t y t u c j i S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , nie u d a ł o się wykształcić w o l n y c h społeczeństw. A b y k o n s t y t u c j a , pi­ s a n a czy n i e p i s a n a , m o g ł a skutecznie pełnić swą rolę, m u s i być w s p a r ­ ta o g ó l n y m k l i m a t e m p o g l ą d ó w w y z n a w a n y c h przez o g ó ł i j e g o lide­ r ó w . M u s i wcielać g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n e j u ż z a s a d y . T y l k o w t e d y przestrzeganie ich przez egzekutywę, legislaturę i sądy będzie c z y m ś oczywistym s a m o przez się. J a k b o w i e m widzieliśmy, gdy z m i e n i a się k l i m a t p o g l ą d ó w , w r a z z n i m z m i e n i a się t a k ż e p o l i t y k a . T y m niemniej sądzimy, że s f o r m u ł o w a n i e i przyjęcie g o s p o d a r c z e j K a r t y P r a w z d w ó c h p o w o d ó w s t a n o w i ł o b y najbardziej s k u t e c z n e p o ­ sunięcie, k t ó r e m o ż n a p o d j ą ć dla o d w r ó c e n i a t r e n d u k u c o r a z więk­ s z e m u a p a r a t o w i w ł a d z y r z ą d o w e j . P o pierwsze, s a m p r o c e s f o r m u ł o ­ w a n i a p o p r a w e k m i a ł b y wielkie znaczenie dla k s z t a ł t o w a n i a się klima­ t u p o g l ą d ó w . P o drugie, w p r o w a d z e n i e p o p r a w e k jest bardziej b e z p o ś r e d n i ą i skuteczną m e t o d ą p r z e m i a n y k l i m a t u p o g l ą d ó w w bie­ żącą p o l i t y k ę aniżeli o b e c n y p r o c e s u s t a w o d a w c z y . Z a k ł a d a j ą c , ż e fala p o g l ą d ó w o p t u j ą c y c h z a liberalizmem N o w e g o Ł a d u m a j u ż z a sobą swój szczyt, n a r o d o w a d e b a t a w y w o ł a n a for­ m u ł o w a n i e m takiej K a r t y P r a w p r z y c z y n i ł a b y się d o k r y s t a l i z o w a n i a p r z e k o n a ń raczej p r o w o l n o ś c i o w y c h aniżeli p r o t o t a l i t a r n y c h . U p o ­ w s z e c h n i ł a b y lepsze z r o z u m i e n i e p r o b l e m ó w z r o d z o n y c h przez istnie­ nie d u ż e g o a p a r a t u w ł a d z y i możliwych w tej mierze kuracji. Polityczny p r o c e s p r z y j m o w a n i a t a k i c h p o p r a w e k b y ł b y t a k ż e bar­ dziej d e m o k r a t y c z n y (w sensie możliwości o d d z i a ł y w a n i a na j e g o wy­ nik przez w a r t o ś c i , k t ó r e wyznaje szeroki ogół), aniżeli daje to o b e c n a s t r u k t u r a legislacyjna i a d m i n i s t r a c y j n a . R z ą d n a r o d o w y p o s t ę p u j e przecież w j e d n e j sprawie za d r u g ą w s p o s ó b , k t ó r e m u sprzeciwia się większość n a r o d u . K a ż d e b a d a n i e opinii publicznej wykazuje, że zde-

się fala

291

c y d o w a n a większość przeciwstawia się p r z y m u s o w e m u b u s i n g o w i d l a i n t e g r o w a n i a r a s o w e g o szkół. M i m o t o b u s i n g nie t y l k o wciąż istnieje, ale ciągle rozszerza się. B a r d z o p o d o b n i e jest z p r o g r a m e m d z i a ł a ń p o z y t y w n y c h * w sferze z a t r u d n i e n i a , s z k o l n i c t w a wyższego o r a z w p r z y p a d k u wielu i n n y c h p r o g r a m ó w n a s t a w i o n y c h n a realizację koncepcji sprzyjających r ó w n o ś c i pozycji. O ile wiemy, ż a d e n a n k i e t e r nie z a d a ł jeszcze l u d z i o m p y t a n i a : „ C z y w t w o i m o d c z u c i u o t r z y m u ­ jesz r ó w n o w a r t o ś ć 4 0 p r o c e n t swojego d o c h o d u , k t ó r ą t o część r z ą d w y d a t k o w a ł w t w o i m i m i e n i u ? " . Ale czy k t o k o l w i e k m o ż e w ą t p i ć , ja­ kie byłyby wyniki takiej ankiety? Z p o w o d ó w o m ó w i o n y c h w p o p r z e d n i m p u n k c i e interesy g r u p o w e b i o r ą g ó r ę i realizują się k o s z t e m interesu o g ó l n e g o . N o w a klasa, h o ­ ł u b i o n a na u n i w e r s y t e t a c h , w m a s s m e d i a c h , a szczególnie w federal­ n y m a p a r a c i e b i u r o k r a t y c z n y m , stała się j e d n ą z najpotężniejszych g r u p interesu. W c i ą ż z p o w o d z e n i e m n a r z u c a swoje p o g l ą d y , m i m o szerokiego sprzeciwu opinii publicznej, a często też w b r e w p o s t a n o ­ wieniom ustawodawczym. P r z y j m o w a n i e p o p r a w e k m a t ę wielką zaletę, ż e jest p r o c e s e m zde­ c e n t r a l i z o w a n y m . W y m a g a o d r ę b n y c h d z i a ł a ń w trzech c z w a r t y c h ogólnej liczby s t a n ó w . N a w e t s a m o z a p r o p o n o w a n i e p o p r a w e k m o ż e o m i n ą ć K o n g r e s . A r t y k u ł V K o n s t y t u c j i przewiduje, że „ K o n g r e s (...) n a w n i o s e k ciał u s t a w o d a w c z y c h d w u trzecich s t a n ó w zwołuje k o n ­ wencję dla z a p r o p o n o w a n i a p o p r a w e k " . N i e d a w n y r u c h n a rzecz zwo­ ł a n i a konwencji p r o p o n u j ą c e j p o p r a w k ę o w y m o g u z b i l a n s o w a n i a b u ­ d ż e t u federalnego zyskał d o p o ł o w y 1979 r o k u p o p a r c i e trzydziestu s t a n ó w . M o ż l i w o ś ć p r z y ł ą c z e n i a się d o ń czterech d a l s z y c h legislatur s t a n o w y c h , co d a ł o b y k o n i e c z n e dwie trzecie, w y w o ł a ł a w W a s z y n g ­ t o n i e k o n s t e r n a c j ę - właśnie d l a t e g o , że jest to s p o s ó b na s k u t e c z n e pominięcie biurokracji waszyngtońskiej.

OGRANICZENIE PODATKÓW I WYDATKÓW R u c h n a rzecz przyjęcia p o p r a w e k k o n s t y t u c y j n y c h limitujących r z ą d działa j u ż w odniesieniu do p o d a t k ó w i w y d a t k ó w r z ą d o w y c h . D o r o k u 1979 pięć s t a n ó w w p r o w a d z i ł o d o swych k o n s t y t u c j i p o p r a w * Programy działań pozytywnych (affirmative action program) - programy rzą­ dowe mające wspomóc realizację formalnie równych praw wszystkich obywateli, któ­ rych poszczególne grupy są jednak nadal faktycznie dyskryminowane. W ramach tych programów ustala się np. w szkołach wyższych procentowe limity dla przedstawicieli mniejszości etmicznych, równe udziałowi tych grup w populacji danego regionu. 20 — W o l n y wybór

292

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

Odwraca

ki, k t ó r e ograniczają s u m ę w y d a t k ó w , j a k i e w ł a d z e s t a n o w e m o g ą n a ­ łożyć l u b - w n i e k t ó r y c h p r z y p a d k a c h - s u m ę , j a k ą m o g ą o n e w y d a ć . W t o k u znajduje się p r o c e s p r z y j m o w a n i a p o d o b n y c h p o p r a w e k w k o ­ lejnych kilku s t a n a c h , a w jeszcze i n n y c h p l a n u j e się g ł o s o w a n i e n a d nimi p o d c z a s w y b o r ó w s t a n o w y c h w r o k u 1979. A k t y w n e r u c h y n a rzecz przyjęcia p o d o b n y c h p o p r a w e k działają w p o ł o w i e p o z o s t a ł y c h stanów. Ogólnokrajowa organizacja p o d nazwą Krajowy K o m i t e t Ograniczenia P o d a t k ó w (National Tax Limitation Committee - N T L C ) , z k t ó r ą j e s t e ś m y związani, służy j a k o izba rozliczeniowa i k o o r d y n a t o r d z i a ł a ń w wielu s t a n a c h . W p o ł o w i e 1979 r o k u mieliśmy 250 tysięcy c z ł o n k ó w i ich liczba s z y b k o w z r a s t a .

się fala

293

- powiedzmy - trzyprocentowych grup wyborców, z których każda jest silnie z a i n t e r e s o w a n a j e d n ą k o n k r e t n ą sprawą, nie s t a n o w i ą c ą p r a ­ wie w ogóle p r z e d m i o t u z a i n t e r e s o w a n i a reszty w y b o r c ó w . K a ż d a ta­ k a g r u p a będzie s k ł o n n a g ł o s o w a ć n a tego, k t o obiecuje p o p a r c i e dla jej sprawy, bez względu na t o , j a k i e zajmie on s t a n o w i s k o w i n n y c h kwestiach. Z e b r a w s z y o d p o w i e d n i ą ilość t a k i c ł r g r u p , m o ż n a sobie za­ p e w n i ć większość 5 1 p r o c e n t . T a k więc k r a j e m rządzi większość o p a r ­ ta na kumoterstwie. P r o p o n o w a n e p o p r a w k i , zmniejszając o g ó l n ą s u m ę , k t ó r ą m o ż n a w y a s y g n o w a ć , z m i e n i a ł y b y w a r u n k i , w j a k i c h działają o b e c n i e u s t a ­ w o d a w c y federalni i s t a n o w i . P r z y z n a w a ł y b y r z ą d o w i o g r a n i c z o n y i z góry określony budżet, taki sam, j a k i m dysponuje każdy z nas. Wiele u s t a w p r z e p r o w a d z a n y c h w interesie o k r e ś l o n y c h g r u p jest nie­ p o ż ą d a n y c h , ale nie są o n e nigdy złe w s p o s ó b oczywisty i n i e d w u ­ z n a c z n y . Przeciwnie, k a ż d a inicjatywa p r z e d s t a w i a n a jest j a k o służą­ ca d o b r e j sprawie. P r o b l e m tkwi j e d n a k w t y m , że liczba d o b r y c h s p r a w jest n i e s k o ń c z o n a . C z ł o n e k legislatury chcący przeciwstawić się „ d o b r e j " sprawie znajduje się t e r a z w sytuacji n i e k o r z y s t n e j . Jeśli o p o n u j e twierdząc, ż e w y w o ł a t o w z r o s t p o d a t k ó w , z o s t a n i e o k r z y k ­ nięty reakcjonistą, k t ó r y g o t ó w jest dla chciwości poświęcić ludzkie p o t r z e b y . W k o ń c u przecież „ d o b r a s p r a w a " w y m a g a ć będzie w z r o s ­ tu p o d a t k ó w t y l k o o k i l k a c e n t ó w czy d o l a r ó w w przeliczeniu na k a ż d ą o s o b ę . Znajdzie się on w s z a k ż e w o wiele lepszej sytuacji, jeśli będzie m ó g ł powiedzieć: „ O w s z e m , w a s z a s p r a w a jest słuszna, ale m a m y u s t a l o n y b u d ż e t . Więcej pieniędzy dla w a s o z n a c z a mniej dla i n n y c h . K o m u z nich należy z a t e m o b c i ą ć f u n d u s z e ? " . W rezultacie g r u p y i n t e r e s ó w m u s i a ł y b y k o n k u r o w a ć ze sobą o większy u d z i a ł w p o d z i a l e u s t a l o n e g o b o c h e n k a z a m i a s t , j a k t o m o g ą czynić t e r a z , z m a w i a ć się, by u c z y n i ć s a m b o c h e n e k większym, oczywiście k o s z t e m podatnika.

N a szczeblu k r a j o w y m rozgrywają się t a k ż e d w a i n n e w a ż n e w y d a ­ rzenia. J e d n y m z n i c h są p o d j ę t e d z i a ł a n i a mające s k ł o n i ć legislatury s t a n o w e d o p o w i e r z e n i a K o n g r e s o w i z w o ł a n i a krajowej k o n w e n c j i proponującej poprawkę o wymogu bilansowania budżetu. Działania t e z o s t a ł y z a p o c z ą t k o w a n e przez K r a j o w y Z w i ą z e k P o d a t n i k ó w , zrze­ szający w p o ł o w i e 1979 r o k u p o n a d 125 tysięcy c z ł o n k ó w . D r u g i m w y d a r z e n i e m jest o p r a c o w a n a przez N T L C p o p r a w k a o o g r a n i c z e n i u w y d a t k ó w szczebla federalnego. W k o m i t e c i e r e d a k c y j n y m , w s k ł a d k t ó r e g o o b o j e wchodziliśmy, byli p r a w n i c y , e k o n o m i ś c i , p o l i t o l o d z y , c z ł o n k o w i e legislatur s t a n o w y c h i przedstawiciele i n n y c h organizacji. O p r a c o w a n a p o p r a w k a została przedłożona obu izbom Kongresu i N T L C p o d e j m u j e krajową k a m p a n i ę n a rzecz jej p o p a r c i a . T e k s t p r o p o n o w a n e j p o p r a w k i p r z e d s t a w i o n y jest w d o d a t k u B. P o d s t a w o w ą ideą, k t ó r a tkwi u ź r ó d e ł o w y c h p o p r a w e k s t a n o w y c h i federalnych, jest d ą ż e n i e do n a p r a w y defektu naszej obecnej struk­ tury instytucjonalnej. Polega on na tym, że demokratycznie wybrani przedstawiciele głosują za w y d a t k a m i większymi od tych, k t ó r e więk­ szość w y b o r c ó w u w a ż a z a p o ż ą d a n e . W y n i k ten, j a k widzieliśmy, jest r e z u l t a t e m p o l i t y c z n y c h n a s t a w i e ń sprzyjających g r u p o m i n t e r e s ó w . B u d ż e t y r z ą d o w e o k r e ś l o n e są przez łączną s u m ę w y d a t k ó w z a a p r o b o w a n y c h dla m n ó s t w a o d d z i e l n y c h p r o g r a m ó w . Niewielkie g r o n a o s ó b , k t ó r e widzą swój interes w p o ­ szczególnych p r o g r a m a c h , wydają p i e n i ą d z e i robią, co m o g ą , a b y zo­ stały o n e u c h w a l o n e . N a t o m i a s t wielka liczba o s ó b , z k t ó r y c h n a każ­ d ą p r z y p a d a z a p ł a c e n i e kilku d o l a r ó w z a k a ż d y t a k i p r o g r a m , nie uznaje z a w a r t e z a c h o d u w y d a w a ć p i e n i ą d z e l u b działać, a b y i m się sprzeciwić, n a w e t jeśli u d a im się o nich dowiedzieć.

P o n i e w a ż w ł a d z e s t a n o w e nie m o g ą d r u k o w a ć pieniędzy, ich b u d ż e ­ t y m o ż n a o g r a n i c z y ć przez l i m i t o w a n i e ogólnej s u m y p o d a t k ó w , k t ó r e m o g ą n a ł o ż y ć . Jest to najczęściej s p o t y k a n a m e t o d a w przyjętych l u b p r o p o n o w a n y c h p o p r a w k a c h s t a n o w y c h . R z ą d federalny j e d n a k m o ż e d r u k o w a ć p i e n i ą d z e , z a t e m o g r a n i c z e n i e p o d a t k ó w nie jest t u skutecz­ ną m e t o d ą . D l a t e g o też n a s z a p o p r a w k a m ó w i o o g r a n i c z e n i u ogól­ n y c h w y d a t k ó w r z ą d u federalnego, bez względu n a ź r ó d ł o ich finan­ sowania.

W i ę k s z o ś ć faktycznie rządzi. Ale jest to specyficzny g a t u n e k więk­ szości. S k ł a d a się on z koalicji p a r t y k u l a r n y c h mniejszości. S p o s ó b na p r z e f o r s o w a n i e zwycięstw w K o n g r e s i e p o l e g a na z e b r a n i u d w u - l u b

L i m i t y p o d a t k ó w czy w y d a t k ó w są p r z e w a ż n i e o k r e ś l a n e w o d n i e ­ sieniu d o g l o b a l n e g o d o c h o d u s t a n o w e g o czy k r a j o w e g o . Jeśli w y d a t k i osiągnęłyby p r z y z n a n y limit, p o z o s t a ł y b y n i e z m i e n i o n e j a k o p r o c e n t

JIM

294

Milton

i Rose Friedman:

WOLNY

WYBÓR

d o c h o d u . Powstrzymałoby to trend ku coraz większemu rządowi i c h o ć b y go nie o d w r ó c i ł o , to sprzyjałoby j e g o z m i a n i e . W większości p r z y p a d k ó w b o w i e m , g d y b y w y d a t k i były mniejsze o d limitu n a d a n y r o k , o b n i ż a ł o b y t o limity p r z y z n a w a n e n a l a t a przyszłe. P o z a t y m p r o p o n o w a n a p o p r a w k a przewiduje zmniejszenie limitu p r o c e n t o w e ­ go, jeśli s t o p a inflacji p r z e k r a c z a 3 p r o c e n t rocznie.

INNE PRZEPISY KONSTYTUCYJNE S t o p n i o w a r e d u k c j a w y d a w a n e g o przez w ł a d z e p r o c e n t u n a s z e g o d o c h o d u s t a n o w i ł a b y w a ż n y w k ł a d w t w o r z e n i e silniejszego i bardziej w o l n e g o s p o ł e c z e ń s t w a . Byłby t o j e d n a k t y l k o j e d e n z k r o k ó w n a d r o ­ dze d o tego celu. Wiele z najbardziej szkodliwych ś r o d k ó w służących do k i e r o w a n i a n a s z y m życiem nie p o c i ą g a z a sobą wielu w y d a t k ó w . M o ż n a t u wy­ m i e n i ć k o n t r o l ę cel, cen i p ł a c , p r z y z n a w a n i e licencji na w y k o n y w a n i e o k r e ś l o n y c h z a w o d ó w , regulacje w sferze g o s p o d a r k i , u s t a w o d a w s t w o d o t y c z ą c e sfery k o n s u m p c j i . W o d n i e s i e n i u do tych kwestii najbardziej obiecującym podejściem jest określenie o g ó l n y c h z a s a d ograniczających w ł a d z ę r z ą d u . J a k n a razie do ich o p r a c o w y w a n i a nie p r z y w i ą z y w a n o zbyt dużej wagi. Z a ­ n i m więc p o w a ż n i e się d o nich zabierzemy, m u s z ą b y ć o n e t a k s a m o d o k ł a d n i e p r z e b a d a n e przez ludzi o o d m i e n n y c h i n t e r e s a c h i wiedzy, j a k m i a ł o t o miejsce w p r z y p a d k u p o p r a w e k d o t y c z ą c y c h o g r a n i c z e n i a podatków i wydatków. T r a k t u j ą c t o j a k o pierwszy k r o k w t y m k i e r u n k u , naszkicujemy ni­ żej kilka p r z y k ł a d ó w tego t y p u p o p r a w e k , k t ó r e wydają się n a m celo­ we. P o d k r e ś l a m y , że mają o n e c h a r a k t e r czysto r o b o c z y i celem ich jest głównie zainicjowanie dalszych p r z e m y ś l e ń i p r a c na t y m niezba­ d a n y m prawie d o t ą d obszarze.

Handel

międzynarodowy

K o n s t y t u c j a s t a n o w i o b e c n i e : „ Ż a d e n s t a n nie m o ż e bez z g o d y K o n g r e s u o b c i ą ż a ć i m p o r t u l u b e k s p o r t u j a k i m i k o l w i e k świadcze­ n i a m i lub c ł a m i , c h y b a że jest to bezwzględnie k o n i e c z n e dla wy­ k o n y w a n i a u s t a w s t a n u o inspekcji." P o p r a w k a m o g ł a b y s t a n o ­ wić:

Odwraca

295

się fala

Kongres nie może obciążać importu lub eksportu jakimikolwiek świadczeniami lub cłami, chyba że jest to bezwzględnie konieczne dla wykonywania ustaw Kongresu o inspekcji. Nierealne byłoby przypuszczać, że m o ż n a taką p o p r a w k ę przepro­ wadzić już teraz. Jednakże zaprowadzenie wolnego h a n d l u poprzez znoszenie p o j e d y n c z y c h ceł jest jeszcze bardziej n i e r e a l n e . A t a k zaś na wszystkie cła k o n s o l i d u j e interesy, k t ó r e p o s i a d a m y wszyscy j a k o k o n ­ s u m e n c i p r z e c i w k o interesowi p a r t y k u l a r n e m u , k t ó r y p o s i a d a k a ż d y z nas jako producent.

Kontrola plac i cen J e d n o z n a s p i s a ł o kilka lat t e m u : „Jeżeli S t a n y Z j e d n o c z o n e ulegną k i e d y k o l w i e k k o l e k t y w i z m o w i , r z ą d o w e j k o n t r o l i n a d każ­ d y m p r z e j a w e m n a s z e g o życia, stanie się t a k nie d l a t e g o , że socja­ liści p r z e k o n a j ą n a s swymi a r g u m e n t a m i . D o j d z i e d o t e g o d r o g ą p o ś r e d n i ą p o p r z e z k o n t r o l ę n a d p ł a c a m i i c e n a m i . " 5 C e n y , j a k pi­ saliśmy w r o z d z i a l e 1, p r z e n o s z ą informacje. W a l t e r W r i s t o n zu­ pełnie właściwie przełożył t o , pisząc o c e n a c h j a k o swoistej formie w y p o w i e d z i . C e n y u s t a l a n e n a w o l n y m r y n k u s ą formą s w o b o d n e ­ g o w y p o w i a d a n i a się. P o t r z e b n y jest n a m z a t e m d o k ł a d n y o d p o ­ w i e d n i k Pierwszej P o p r a w k i : Żadna ustawa Kongresu nie może ograniczyć sprzedającym lub pracę swobody ustanowienia cen na ich produkty i usługi.

Udzielanie

licencji

dobra

zawodowych

Niewiele rzeczy ma większy w p ł y w na życie c z ł o w i e k a aniżeli wy­ k o n y w a n y przez niego z a w ó d . R o z s z e r z e n i e w o l n o ś c i w y b o r u n a t y m polu wymaga ograniczenia uprawnień władz stanowych. Odpowied­ n i k i e m w K o n s t y t u c j i są t u t a j przepisy z a b r a n i a j ą c e w ł a d z o m p e w n y c h działań albo Czternasta Poprawka. O t o jedna z możliwych propo­ zycji: Żaden stan nie może stanowić praw, każdego obywatela Stanów Zjednoczonych zajęcia lub zawodu.

które ograniczałyby prawo do wyboru wykonywanego

296

Milton

Łączna poprawka

o

i Rose

wolnym

Friedman:

Odwraca

WOLNY WYBÓR

handlu

T r z y w y m i e n i o n e wcześniej p o p r a w k i m o ż n a zastąpić j e d n ą , w z o r o ­ waną na Drugiej Poprawce do Konstytucji Stanów Zjednoczonych (która gwarantuje prawo posiadania i noszenia broni): Kongres ani żaden ze stanów nie może naruszyć prawa ludu do kupna i sprzedaży prawowitych dóbr i usług na wzajemnie zaakcep­ towanych warunkach.

Opodatkowanie W p o w s z e c h n e j opinii o s o b i s t y p o d a t e k d o c h o d o w y s t a n o w c z o w y m a g a z r e f o r m o w a n i a . T w i e r d z i się, ż e należy p r z y s t o s o w a ć p o d a t e k d o „ z d o l n o ś c i p ł a t n i c z e j " , czyli o p o d a t k o w a ć b o g a t y c h bardziej niż u b o g i c h i u w z g l ę d n i a ć specyficzne w a r u n k i każdej j e d n o s t k i . To nie jest t a k . N a p a p i e r z e c o p r a w d a s t o p y p o d a t k o w e s ą b a r d z o zróż­ n i c o w a n e , od 14 do 70 p r o c e n t . Ale w p r a w i e jest tyle luk, tyle specjalnych przywilejów, że w y s o k i e s t o p y p o d a t k o w e są n i e o m a l wyłącznie dekoracją. N i s k a , j e d n o l i t a s t o p a - p o w i e d z m y 20-procent o w a - na d o c h o d y wyższe od p r o g u zwolnień, k t ó r y w y n i k a z m e t r y k i p o d a t k o w e j i bez ż a d n y c h p o t r ą c e ń o d b a z o w e j k w o t y o p o d a t k o w a ­ nia, p o z a w y d a t k a m i ściśle z a w o d o w y m i , d a ł a b y więcej p r z y c h o d ó w aniżeli o b e c n a , ociężała s t r u k t u r a p o d a t k o w a . Lepiej też p o w o d z i ł o b y się p o d a t n i k o m , p o n i e w a ż zaoszczędziłoby i m t o k o s z t ó w u k r y w a n i a d o c h o d ó w p r z e d o p o d a t k o w a n i e m . Lepiej też wyszłaby n a t y m gos­ p o d a r k a , p o n i e w a ż względy p o d a t k o w e o d g r y w a ł y b y mniejszą rolę w alokacji z a s o b ó w . S t r a t n i byliby j e d y n i e p r a w n i c y , r a c h m i s t r z e , u r z ę d n i c y publiczni i c z ł o n k o w i e legislatur, k t ó r z y m o g l i b y się zająć czymś bardziej p r o d u k t y w n y m aniżeli w y p e ł n i a n i e m f o r m u l a r z y p o d a ­ t k o w y c h o r a z w y k r y w a n i e m i l i k w i d o w a n i e m l u k w istniejącym p r a ­ wodawstwie. B a r d z o w a d l i w y jest t a k ż e p o d a t e k d o c h o d o w y o d firm. Jest t o p o ­ d a t e k u k r y t y , k t ó r y płaci się p r z y z a k u p i e t o w a r ó w i usług, nie zdając sobie z tego sprawy. O p o d a t k o w u j e on d o c h ó d firmy p o d w ó j n i e : r a z p r z e z o p o d a t k o w a n i e jej samej i d r u g i r a z - przez o p o d a t k o w a n i e ak­ cjonariusza, gdy d o c h ó d jest dzielony. Jest o n swoista k a r ą z a inwes­ tycje k a p i t a ł o w e i u t r u d n i a przez to w z r o s t wydajności. P o w i n i e n b y ć skasowany.

się fala

297

A c z k o l w i e k p o m i ę d z y lewicą i p r a w i c ą p a n u j e z g o d a , że lepsze były­ b y s t o p y p o d a t k o w e niższe, ż e p o w i n n o być mniej u k r y t y c h l u k p r a ­ w n y c h i że p o w i n n a n a s t ą p i ć r e d u k c j a p o d w ó j n e g o o p o d a t k o w a n i a d o c h o d u f i r m , r e f o r m a t a k a nie m o ż e b y ć p r z e p r o w a d z o n a w r a m a c h p r o c e d u r u s t a w o d a w c z y c h . Lewica o b a w i a się, że jeśli z a a k c e p t u j e niż­ sze s t o p y i mniejszą gradację p o d a t k o w ą w z a m i a n za w y e l i m i n o w a n i e luk p r a w n y c h , w k r ó t c e pojawią się n o w e luki. I ma rację. Z kolei p r a w i c a o b a w i a się, że jeśli z a a k c e p t u j e eliminację luk p r a w n y c h w za­ m i a n za niższe s t o p y i mniejszą gradację p o d a t k o w ą , pojawi się w k r ó t ­ ce bardziej s t r o m a gradacja. I ma rację. Jest t o t e n szczególny p r z y p a d e k , w k t ó r y m j e d y n i e p r o c e d u r a p o ­ p r a w k i konstytucyjnej s t a n o w i nadzieję n a dojście d o p o r o z u m i e n i a , k t ó r e g o r e s p e k t o w a n i a m o g ą o c z e k i w a ć wszystkie j e g o s t r o n y . P o ­ p r a w k a , j a k a jest t u t a j p o t r z e b n a , p o l e g a n a zniesieniu j u ż istniejącej Szesnastej P o p r a w k i , zezwalającej na p o d a t e k d o c h o d o w y i zastąpie­ nie jej przez t a k ą o t o : Kongres ma prawo nakładać i ściągać podatki od dochodów osobi­ stych, z jakiegokolwiek źródła by one nie pochodziły, bez rozłożenia tych podatków pomiędzy poszczególne stany, a także bez względu na jakikolwiek cenzus lub wykaz, pod warunkiem, że taka sama stopa podatkowa stosowana jest do wszystkich dochodów ponad poniesione z nich wydatki zawodowe oraz wydatki związane z prowadzeniem in­ teresu i ponad zwolnienia osobiste od ustalonej kwoty. Słowo „osobi­ ste" wyklucza firmy i inne osoby prawne.

Solidny

pieniądz

Kiedy uchwalono Konstytucję, władza przyznana Kongresowi do „ b i c i a m o n e t , o k r e ś l a n i a ich w a r t o ś c i o r a z w a r t o ś c i w a l u t zagranicz­ n y c h " o d n o s i ł a się d o p i e n i ą d z a k r u s z c o w e g o . Z n a c z y ł o t o , ż e d o l a r o z n a c z a ć będzie o k r e ś l o n ą w a g ę s r e b r a l u b z ł o t a . Inflacja p i e n i ą d z a p a p i e r o w e g o w t r a k c i e rewolucji, a t a k ż e wcześniej w r ó ż n y c h k o l o ­ niach, skłoniła twórców Konstytucji do odebrania s t a n o m uprawnień „ d o bicia m o n e t y , w y p u s z c z a n i a r a c h u n k ó w k r e d y t o w y c h [to z n a c z y b a n k n o t ó w ] " oraz zakazania im „uznawania za ustawowe środki płat­ nicze j a k i c h k o l w i e k ś r o d k ó w p o z a złotą i s r e b r n ą m o n e t ą " . K o n s t y t u ­ cja milczała n a t o m i a s t n a t e m a t u p r a w n i e ń K o n g r e s u d o z e z w a l a n i a r z ą d o w i n a emisję pieniędzy p a p i e r o w y c h . U w a ż a n o p o w s z e c h n i e , ż e Dziesiąta P o p r a w k a , przewidująca, i ż „ U p r a w n i e n i a , k t ó r y c h K o n s t y -

298

Milton

i Rose Friedman:

WOLNY

tucja nie p o w i e r z y ł a S t a n o m Z j e d n o c z o n y m (...) przysługują n a d a l p o ­ szczególnym s t a n o m l u b l u d o w i " - czyni emisję pieniędzy p a p i e r o ­ wych niekonstytucyjną. P o d c z a s wojny d o m o w e j K o n g r e s u s a n k c j o n o w a ł „ g r e e n b a c k i " * i uczynił je ś r o d k i e m p ł a t n i c z y m p r z y wszystkich t r a n s a k c j a c h publicz­ n y c h i p r y w a t n y c h . Po wojnie d o m o w e j S ą d Najwyższy, w pierwszej ze słynnych s p r a w z w i ą z a n y c h z g r e e n b a c k a m i , u z n a ł ich e m i t o w a n i e za n i e k o n s t y t u c y j n e . „ F a s c y n u j ą c y m a s p e k t e m tej decyzji b y ł o t o , że z o s t a ł a w y d a n a p r z e z G ł ó w n e g o Sędziego S a l m o n a P . C h a s e ' a , k t ó r y był S e k r e t a r z e m S k a r b u , kiedy e m i t o w a n o pierwsze g r e e n b a c k i . N i e t y l k o nie usprawiedliwił s a m e g o siebie, ale w r a m a c h swych k o m p e t e n ­ cji, j a k o G ł ó w n y Sędzia, p r z e k o n a ł siebie s a m e g o o t y m , że był o d ­ p o w i e d z i a l n y za d z i a ł a n i e n i e k o n s t y t u c y j n e w t r a k c i e p e ł n i e n i a o b o ­ wiązków Sekretarza S k a r b u . " 6 P o w i ę k s z o n y n a s t ę p n i e i p o n o w n i e p o w o ł a n y Sąd Najwyższy zmienił swą decyzję większością 5 g ł o s ó w przeciw 4 stwierdzając, że uczynienie g r e e n b a c k ó w ś r o d k i e m p ł a t n i c z y m jest z g o d n e z K o n s t y ­ tucją. Sędzia G ł ó w n y C h a s e był j e d n y m ze sprzeciwiających się tej decyzji. N i e jest ani możliwe, ani celowe p o w r ó c i ć d o p i e n i ą d z a o p a r t e g o n a srebrze czy złocie. P o t r z e b n e jest n a m j e d n a k b a r d z o o p a r c i e się n a s o l i d n y m p i e n i ą d z u . N a j l e p s z y m r o z w i ą z a n i e m b y ł b y o b e c n i e wy­ móg, aby władze m o n e t a r n e utrzymywały procentową stopę wzrostu emisji p i e n i ą d z a w r a m a c h u s t a l o n e g o p r z e d z i a ł u . P o p r a w k a ta jest szczególnie t r u d n a d o s f o r m u ł o w a n i a , p o n i e w a ż jest p o w i ą z a n a z e szczególną s t r u k t u r ą i n s t y t u c j o n a l n ą . J e d n a z jej m o ż l i w y c h wersji mogłaby brzmieć: Kongres ma prawo akceptować nieoprocentowane zobowiązania płatnicze rządu w formie gotówkowej lub zapisów bankowych, pod warunkiem, ze globalna suma zaległych kwot, liczona w dolarach, nie będzie rosła szybciej niż 5 procent rocznie i nie wolniej niż 3 procent. M o g ł o b y b y ć celowe d o ł ą c z y ć d o tego przepis, ż e dwie trzecie każdej izby K o n g r e s u ł u b j a k a ś p o d o b n a większość k w a l i f i k o w a n a m o ż e o d s t ą p i ć o d t e g o w y m o g u w p r z y p a d k u ogłoszenia wojny. Zawieszenie, o ile nie z o s t a ł o b y p o n o w n i e u c h w a l o n e , o b o w i ą z y w a ł o ­ by r o k . * Greenback - popularna nazwa banknotu dolarowego

Odwraca

WYBÓR

Ochrona

przed

się fala

299

inflacją

G d y b y p o w y ż s z a p o p r a w k a z o s t a ł a przyjęta i rygorystycznie stoso­ w a n a - z a k o ń c z y ł o b y to inflację i z a p e w n i ł o s t o s u n k o w o stabilny p o ­ z i o m cen. N i e byłyby w t a k i m p r z y p a d k u p o t r z e b n e ż a d n e i n n e ś r o d k i , a b y uniemożliwić r z ą d o w i p r o w a d z e n i e , bez z g o d y o r g a n ó w p r z e d s t a ­ wicielskich, inflacyjnej polityki p o d a t k o w e j . Jest j e d n a k j e d n o wielkie ale. P o p r a w k a zniechęcająca r z ą d do p r o w a d z e n i a polityki inflacyjnej z y s k a ł a b y szerokie p o p a r c i e . M o g ł a b y być w p r o w a d z o n a o wiele łat­ wiej aniżeli bardziej z ł o ż o n a technicznie i k o n t r o w e r s y j n a p o p r a w k a o s o l i d n y m p i e n i ą d z u . P o t r z e b n e jest w efekcie rozszerzenie Piątej P o ­ p r a w k i , s t a n o w i ą c e j , ż e „ N i k t nie m o ż e b y ć bez właściwego p o s t ę p o ­ w a n i a p r a w n e g o (...) p o z b a w i o n y życia, w o l n o ś c i l u b m i e n i a . W ł a s ­ n o ś ć p r y w a t n ą m o ż n a przejąć n a u ż y t e k p u b l i c z n y t y l k o z a spra­ wiedliwym o d s z k o d o w a n i e m " . O s o b a , której d o c h o d y d o t r z y m u j ą t y l k o k r o k u inflacji, p r z e s u w a się wszakże do wyższych p r z e d z i a ł ó w p o d a t k o w y c h i t y m s a m y m p o ­ z b a w i a n a jest m i e n i a bez właściwego p o s t ę p o w a n i a p r a w n e g o . Czę­ ściowe zmniejszenie p o p r z e z inflację realnej w a r t o ś c i obligacji r z ą d o ­ w y c h jest p r z e j m o w a n i e m p r y w a t n e j własności n a u ż y t e k p u b l i c z n y , bez sprawiedliwego o d s z k o d o w a n i a . Odpowiednia p o p r a w k a mogłaby stanowić: Wszystkie kontrakty pomiędzy rządem Stanów Zjednoczonych a innymi stronami, wyrażone w dolarach oraz wszelkie kwoty zawarte w prawie federalnym powinny być corocznie przystosowywane do zmian w ogólnym poziomie cen z roku poprzedniego. P o d o b n i e j a k p o p r a w k ę o p i e n i ą d z u , tę r ó w n i e ż t r u d n o jest sfor­ m u ł o w a ć precyzyjnie z u w a g i na jej t e c h n i c z n y c h a r a k t e r . K o n g r e s m u s i a ł b y ustalić d o k ł a d n e p r o c e d u r y , włącznie z t y m , j a k i e g o należy użyć m n o ż n i k a i n d e k s o w e g o d o o s z a c o w a n i a „ o g ó l n e g o p o z i o m u c e n " . T y m niemniej wersja, k t ó r ą przedstawiliśmy, z a w i e r a p o d s t a w o ­ wą z a s a d ę .

T r u d n o u z n a ć listę n a s z y c h p r o p o z y c j i z a wyczerpującą; b r a k u j e jeszcze trzech p o p r a w e k d o dziesięciu z pierwotnej K a r t y P r a w . P r o ­ p o n o w a n e s f o r m u ł o w a n i a w y m a g a j ą d o k ł a d n y c h e k s p e r t y z n a każ­ d y m obszarze, także prawno-konstytucyjnym. Wierzymy jednak, że

300

Milton

i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

p r o p o z y c j e t e wskazują przynajmniej n a szansę podejścia k o n s t y t u ­ cyjnego.

DODATKI

KONKLUZJA

DODATEK A

D w i e idee: w o l n o ś c i człowieka i wolności e k o n o m i c z n e j , z e s p o l o n e r a z e m , w y d a ł y najlepsze o w o c e w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . W c i ą ż jes­ teśmy n i m i p r z e p o j e n i . S t a n o w i ą o n e n i e o d ł ą c z n y s k ł a d n i k n a s z e g o b y t u . Ale, niestety, zaczęliśmy od n i c h o d c h o d z i ć . Z a p o m n i e l i ś m y tę p o d s t a w o w ą p r a w d ę , ż e największym z a g r o ż e n i e m d l a ludzkiej w o l n o ­ ści jest k o n c e n t r a c j a w ł a d z y , czy to w r ę k a c h r z ą d u , czy k o g o k o l w i e k i n n e g o . P r z e k o n a l i ś m y s a m y c h siebie, ż e p r z y z n a w a n i e k o m u ś w ł a d z y jest bezpieczne, o ile służyć ma o n a d o b r y m c e l o m .

P R O G R A M P A R T I I S O C J A L I S T Y C Z N E J Z R O K U 1928

Na szczęście z a c z y n a m y się z t e g o o t r z ą s a ć . Z n o w u z a c z y n a m y d o s t r z e g a ć niebezpieczeństwa, j a k i e zagrażają s p o ł e c z e ń s t w u , w k t ó ­ r y m n a g r o m a d z i ł o się z b y t wiele władzy. Z a c z y n a m y r o z u m i e ć , że słuszne cele m o g ą z o s t a ć w y p a c z o n e przez użycie złych ś r o d k ó w , ż e p o l e g a n i e n a w o l n o ś c i j e d n o s t k i d o k i e r o w a n i a w ł a s n y m życiem, z g o d n i e z w y z n a w a n y m i przez nią w a r t o ś c i a m i , jest najlepszą d r o g ą d o osiągnięcia przez wielkie s p o ł e c z e ń s t w o j e g o wszystkich p o t e n c ­ j a l n y c h możliwości. N a szczęście m a m y j a k o n a r ó d w o l n o ś ć w y b o r u d r o g i , k t ó r ą p o d ą ­ ż a m y . A l b o dalej b ę d z i e m y z d ą ż a ć w d o t y c h c z a s o w y m k i e r u n k u , bu­ dując c o r a z większy rząd, a l b o wezwiemy d o z a t r z y m a n i a się n a tej d r o d z e i do z m i a n y k u r s u .

W r a z z niniejszymi h a s ł a m i e k o n o m i c z n y m i p r o g r a m u P a r t i i Soc­ jalistycznej z r o k u 1928 z a m i e s z c z a m y w n a w i a s a c h d a n e o ich reali­ zacji. P o n i ż s z a lista zawiera wszystkie h a s ł a e k o n o m i c z n e , j e d n a k ż e bez p o d a w a n i a pełnej informacji o k a ż d y m z nich. 1. „ N a c j o n a l i z a c j a n a s z y c h b o g a c t w n a t u r a l n y c h , w pierwszej kolejności k o p a l ń węgla k a m i e n n e g o i z a s o b ó w w o d n y c h , zwłaszcza Boulder D a m i Muscle Shoals." (Boulder D a m , przemianowana na H o o v e r D a m , o r a z M u s c l e S h o a l s t o o b e c n i e inwestycje r z ą d u federal­ nego). 2 . „ O g r o m n y k o m p l e k s e n e r g e t y c z n y b ę d ą c y p u b l i c z n ą własnością, w k t ó r y m r z ą d federalny będzie w s p ó ł p r a c o w a ć ze s t a n a m i i m i a s t a m i w p r z e s y ł a n i u energii elektrycznej do l u d n o ś c i za o p ł a t ą . " ( Z a r z ą d T e n n e s s e e Valley). 3. „ N a r o d o w a w ł a s n o ś ć i d e m o k r a t y c z n e z a r z ą d z a n i e kolejami i in­ n y m i ś r o d k a m i t r a n s p o r t u i k o m u n i k a c j i . " ( P r z e w o z y p a s a ż e r s k i e są całkowicie z n a c j o n a l i z o w a n e przez A m t r a k . P r z e w o z y t o w a r o w e są częściowo z n a c j o n a l i z o w a n e przez C o n r a i l . F C C / F e d e r a l C o m m u n i ­ c a t i o n s C o m m i s i o n / sprawuje k o n t r o l ę n a d łącznością z a p o m o c ą sieci telefonicznej, telegrafu, r a d i a i telewizji). 4. „Odpowiedni program państwowych działań antypowodziowych, p o m o c y p o w o d z i a n o m , p o w t ó r n e g o zalesiania, irygacji o r a z od­ zyskiwania g r u n t ó w . " ( O b e c n i e w y d a t k i r z ą d o w e n a t e cele opiewają n a wiele m i l i a r d ó w d o l a r ó w ) . 5. „Zainicjowanie natychmiastowej pomocy rządu bezrobotnym przez rozszerzenie z a k r e s u r o b ó t p u b l i c z n y c h o r a z p r o g r a m u d ł u g o ­ falowych p l a n ó w r o b ó t p u b l i c z n y c h ( . . . ) " ( W l a t a c h trzydziestych W P A i P W A wyręczały r z ą d w t y m zakresie; obecnie ich rolę przejęło wiele i n n y c h p r o g r a m ó w ) . „Wszyscy p r a c u j ą c y p r z y r o b o t a c h publicz­ n y c h z a t r u d n i a n i w w y m i a r z e czasu p r a c y i za w y n a g r o d z e n i e m ustala­ n y m przez legalne związki z a w o d o w e . " ( U s t a w y D a v i s a - B a c o n a o r a z W a l s h a - H e a l e y a zobowiązują s t r o n y w k o n t r a k t a c h z a w i e r a n y c h z rządem do wypłacenia „przeważających w y n a g r o d z e ń " . Przeważnie i n t e r p r e t o w a n o t o j a k o najwyższe p ł a c e c z ł o n k ó w z w i ą z k ó w ) .

302

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

6. „ N i e o p r o c e n t o w a n e pożyczki dla s t a n ó w i m i a s t z przeznacze­ n i e m n a o r g a n i z o w a n i e r o b ó t p u b l i c z n y c h i p o d e j m o w a n i e przedsię­ wzięć m a j ą c y c h na celu zmniejszenie p o w s z e c h n e j b i e d y . " ( O b e c n i e p o m o c w formie subwencji wynosi łącznie kilkadziesiąt m i l i a r d ó w d o ­ larów w stosunku rocznym). 7. „ S y s t e m ubezpieczenia b e z r o b o t n y c h " . ( J a k o część s y s t e m u ubezpieczeń społecznych). 8. „ R o z s z e r z e n i e na cały kraj sieci agencji r o b ó t p u b l i c z n y c h we w s p ó ł p r a c y z miejskimi federacjami z w i ą z k o w y m i . " ( A m e r y k a ń s k i U r z ą d ds. Z a t r u d n i e n i a w s p ó l n i e z filiami federalnymi z a r z ą d z a siecią o k o ł o 2.500 t e r e n o w y c h b i u r ds. z a t r u d n i e n i a ) . 9. „ S y s t e m ubezpieczeń c h o r o b o w y c h i od n a s t ę p s t w nieszczęśli­ wych w y p a d k ó w o r a z zabezpieczenia e m e r y t a l n e g o i ubezpieczenia od b e z r o b o c i a . " (Część systemu ubezpieczeń s p o ł e c z n y c h ) . 10. „ S k r ó c e n i e d n i a p r a c y " o r a z „ Z a p e w n i e n i e k a ż d e m u z a t r u d n i o ­ n e m u o k r e s u w y p o c z y n k u w w y m i a r z e nie mniejszym niż d w a dni w t y g o d n i u " . ( U r e g u l o w a n i e p r a w n e przez u s t a w y n o r m u j ą c e czas p r a c y i w y n a g r o d z e n i a , k t ó r e zobowiązują do w y p ł a t z t y t u ł u n a d ­ godzin przy p o n a d czterdziestogodzinnym tygodniu pracy). 11. „ W n i e s i e n i e stosownej p o p r a w k i federalnej p r z e c i w k o z a t r u d ­ n i a n i u d z i e c i . " ( H a s ł o nie osiągnęło r a n g i p o p r a w k i , ale j e g o z a s a d ­ nicza treść z o s t a ł a z a w a r t a w r o z m a i t y c h a k t a c h legislacyjnych). 12. „ Z n i e s i e n i e b r u t a l n e g o wyzysku s k a z a ń c ó w w r a m a c h służby k o n t r a k t o w e j i z a s t ę p o w a n i e jej spółdzielczą organizacją p r a c y w wię­ zieniach i w a r s z t a t a c h p o z a ich m u r a m i , d l a d o b r a s k a z a ń c ó w i ich r o d z i n . " (Częściowo z r e a l i z o w a n e , częściowo nie). 13. „ W z r o s t o p o d a t k o w a n i a w y s o k i c h d o c h o d ó w , w z r o s t o p o d a t ­ k o w a n i a k o r p o r a c j i i własności dziedziczonej. U z y s k a n e d o c h o d y bę­ dą w y k o r z y s t y w a n e na e m e r y t u r y i i n n e f o r m y zabezpieczeń socjal­ n y c h . " ( W r o k u 1928 s t o p a najwyższego p o d a t k u d o c h o d o w e g o wy­ n o s i ł a 2 5 % ; w r o k u 1978, 7 0 % ; w r o k u 1928 s t o p a p o d a t k u od k o r p o r a c j i w y n o s i ł a 1 2 % ; w 1978 r o k u 4 8 % ; w r o k u 1928, najwyższa s t o p a federalnego p o d a t k u w y n o s i ł a 2 0 % ; w 1978, 7 0 % ) . 14. „Zajęcie o p o d a t k o w a n i e m w a r t o ś c i równej r o c z n y m o p ł a t o m d z i e r ż a w c z y m wszystkiej ziemi u t r z y m y w a n e j dla s p e k u l a c j i . " ( N i e z r e a l i z o w a n e w tej formie, ale p o d a t k i od własności ziemskiej d r a s ­ tycznie wzrosły).

DODATEK B

30 stycznia 1979 r. Waszyngton, D.C. FORMALNY WNIOSEK O WPROWADZENIE POPRAWKI DO KONSTYTUCJI OGRANICZAJĄCEJ WYDATKI FEDERALNE P r z y g o t o w a n y przez F e d e r a l n ą K o m i s j ę P r o j e k t ó w P o p r a w e k W . C . Stubblebine, Przewodniczący Z w o ł a n ą przez K r a j o w y K o m i t e t O g r a n i c z e n i a P o d a t k ó w W m . F . R i c k e n b a c k e r , P r z e w o d n i c z ą c y ; Lewis K . U h l e r , Prezes

P a r a g r a f 1. D l a o c h r o n y l u d n o ś c i p r z e d n a d m i e r n y m i o b c i ą ż e n i a m i ze s t r o n y r z ą d u i dla w s p i e r a n i a zdrowej polityki fiskalnej i m o n e t a r n e j o g r a n i c z o n e b ę d ą łączne w y d a t k i r z ą d u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . (a) Ł ą c z n e w y d a t k i w d a n y m r o k u f i n a n s o w y m nie p o w i n n y wzros­ n ą ć p r o c e n t o w o bardziej niż wynosi p r o c e n t o w y w z r o s t n o m i n a l n e g o produktu narodowego brutto w ostatnim roku kalendarzowym po­ p r z e d z a j ą c y m rzeczony r o k finansowy. Ł ą c z n e w y d a t k i obejmują wy­ d a t k i b u d ż e t o w e i p o z a b u d ż e t o w e , z wyłączeniem s p ł a t d ł u g ó w p u b ­ licznych i w y d a t k ó w losowych. (b) Jeśli inflacja z a o s t a t n i r o k k a l e n d a r z o w y p o p r z e d z a j ą c y d a n y r o k finansowy p r z e k r a c z a 3 % , t o d o p u s z c z a l n y w z r o s t p r o c e n t o w y łącznych w y d a t k ó w dla tegoż r o k u f i n a n s o w e g o będzie z r e d u k o w a n y o j e d n ą c z w a r t ą n a d w y ż k i inflacji p o n a d 3 % . Inflacja będzie m i e r z o n a różnicą p o m i ę d z y w z r o s t e m p r o c e n t o w y m p r o d u k t u nominalnego brutto a procentowym wzrostem realnego pro­ duktu narodowego brutto. P a r a g r a f 2 . G d y z a d a n y r o k finansowy ł ą c z n e w p ł y w y u z y s k a n e przez r z ą d S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h p r z e k r o c z ą łączne w y d a t k i , wów­ czas n a d w y ż k i p o s ł u ż ą d o redukcji d ł u g u p u b l i c z n e g o S t a n ó w Zjed­ n o c z o n y c h , a ż d o j e g o likwidacji. P a r a g r a f 3 . P o ogłoszeniu s t a n u z a g r o ż e n i a przez p r e z y d e n t a , K o n ­ gres m o ż e zatwierdzić, większością d w ó c h trzecich o b u izb, o k r e ś l o n ą k w o t ę w y d a t k ó w l o s o w y c h p r z e k r a c z a j ą c y c h limity n a bieżący r o k finansowy.

304

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

P a r a g r a f 4. L i m i t ł ą c z n y c h w y d a t k ó w m o ż e z o s t a ć z m i e n i o n y o o k r e ś ­ loną k w o t ę większością t r z e c h c z w a r t y c h głosów o b y d w u izb K o n g r e ­ su, p o u z y s k a n i u a p r o b a t y legislatur większości s t a n ó w . Z m i a n a n a ­ bywa mocy prawnej w roku finansowym następującym po aprobacie stanów. P a r a g r a f 5. W k a ż d y m z pierwszych sześciu lat f i n a n s o w y c h po raty­ fikacji p o s t a n o w i e n i a tego a r t y k u ł u łączne subwencje dla s t a n ó w i w ł a d z t e r e n o w y c h nie m o g ą s t a n o w i ć mniejszej części ł ą c z n y c h d o ­ c h o d ó w niż za trzy l a t a finansowe p o p r z e d z a j ą c e ratyfikację t e g o ar­ t y k u ł u . P o t y m okresie, jeśli skala subwencji będzie mniejsza niż o w a część ł ą c z n y c h w y d a t k ó w , limit n a łączne w y d a t k i będzie zmniejszony o odpowiednią kwotę. P a r a g r a f 6 . R z ą d S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h nie będzie w y m a g a ł b e z p o ­ ś r e d n i o l u b p o ś r e d n i o , a b y s t a n y l u b w ł a d z e t e r e n o w e a n g a ż o w a ł y się w d o d a t k o w e b ą d ź r o z s z e r z o n e d z i a ł a n i a bez r e k o m p e n s a t y , stanowią­ cej ekwiwalent k o n i e c z n y c h k o s z t ó w d o d a t k o w y c h . P a r a g r a f 7 . Niniejszy a r t y k u ł m o ż e być z a s t o s o w a n y przez j e d n e g o l u b więcej c z ł o n k ó w K o n g r e s u w p o s t ę p o w a n i u w Sądzie O k r ę g o w y m S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h d l a D y s t r y k t u K o l u m b i i , i t y l k o przez n i c h . Postępowanie wyznacza j a k o pozwanego Ministra Skarbu Stanów Z j e d n o c z o n y c h , k t ó r y będzie u p r a w n i o n y d o w y d a t k ó w p o p r z e z każ­ d ą k o m ó r k ę l u b a g e n d ę r z ą d u S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h , gdy będzie t o w y m a g a ł o decyzji sądowej w p r o w a d z a j ą c e j p o s t a n o w i e n i a tego arty­ k u ł u . Decyzja s ą d u nie precyzuje p o s z c z e g ó l n y c h w y d a t k ó w p o n i e s i o ­ n y c h l u b z r e d u k o w a n y c h . Z m i a n y w w y d a t k a c h , k o n i e c z n e dla z a s t o ­ s o w a n i a się d o decyzji s ą d u , p o w i n n y b y ć d o k o n a n e nie później niż w k o ń c u trzeciego r o k u f i n a n s o w e g o po decyzji s ą d u .

PRZYPISY

WSTĘP 1. Adam Smith, The Wealth of Nations (1776). Wszystkie informacje odnoszą się do stron wydania pod redakcją Edwina Cannana, wyd. piąte (London: Methuen & Co., Ltd., 1930). Wydanie polskie - Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954. 2. On Liberty, People's ed. (London: Longmans, Green & Co., 1865), s. 6. 3. Wealth of Nations, t. I str 325. (Księga II, Rozdział III). ROZDZIAŁ 1 1. Patrz Hedrick Smith, The Russians (New York: Quadrangle Books/New York Times Book Co., 1976), i Robert G. Kaiser, Russia: The People and the Power (New York: Atheneum, 1976). 2. Freeman, grudzień 1958. 3. Wealth of Nations, t. II s. 184-85. ROZDZIAŁ 2 1. Wealth of Nations, t. I s. 422 i 458. 2. Patrz George J. Stigler, Fi\e Lectures on Economic Problems (New York: Macmillan, 1950), s. 26-34. 3. „A New Holiday", Newsweek, 5 sierpnia 1974, s. 56. ROZDZIAŁ 3 1. Lester V. Chandler, Benjamin Strong, Central Banker (Washington, D. C: Brookings Institution, 1958), s. 465. 2. Milton Friedman i Anna J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 1867-1960 (Princeton: Princeton University Press, 1963), s. 310. 3. The Memoirs of Herbert Hoover, tom III: The Great Depression, 1929-1941 (New York: Macmillan, 1952) s. 212. 4. Annaual Report, 1933, s. 1 i 20-21. 5. W celu pełniejszego omówienia tego tematu zob. Friedmann i Schwartz, Monetary History, s. 362-419. ROZDZIAŁ 4 1. Warto zacytować całe zdanie, w którym pojawiają się te słowa, ponieważ zawiera ono tak dokładny opis kierunku, w którym zmierzamy, jak również całkowicie niezamierzoną kompromitację efektów końcowych: „Nikt już nie musi troszczyć się o jutro zarówno dla siebie, jak i dla swoich dzieci, bowiem, naród gwarantuje wy­ chowanie, wykształcenie i wygodne warunki życiowe dla każdego obywatela od

306

2. 3.

4. 5. 6. 7. 8. 9.

10.

Milton

i Rose

Friedman:

WOLNY WYBÓR

kołyski do grobu." Edward Bellamy, Looking Backward (New York: Modern Library, 1917; pierwotna data wydania, 1887), s. 70. An Over - Governed Society (New York: The Free Press, 1976) s. 235. A. V. Dicey, Lectures on the Relation between Law and Public Opinion in England during the Nineteenth Century, drugie wydanie (London: Macmillan, 1914), s. xxxv. Tamże, s. xxvi-xxxvii. Tamże, s. xxxviii-xxxix. Cecil Driver, Tory Radical (New York: Oxford University Press, 1946). Cytowane w książce Kena Auletty The Streets Were Pared with God (New York: Random House, 1979) s. 255. Tamże, s. 253. Cyfry te odnoszą się jedynie do OASDHI i do państwowego zasiłku dla bezrobot­ nych; wyklucza się tam emerytury dla pracowników publicznych i kolejarzy, zasiłki dla weteranów i wyrównania dla robotników, traktując je jako część rekompensat w ramach dobrowolnych umów o pracę. Zarząd Ubezpieczeń Społecznych, Your Social Security, Wydawnictwo Departa­ mentu Zdrowia, Oświaty i Opieki Społecznej Nr (SSA) 77-10035 (czerwiec 1977), s. 24. Najwcześniejsza wersja tej broszury, którą widzieliśmy, dotyczy roku 1969, ale zgadujemy, że broszura ta została wydana wiele lat wcześniej. Cytowane słowa zostały zmienione w wersji z lutego 1978, kiedy to okazał się już w pełni mityczny charakter twierdzenia, iż „fundusze powiernicze" odgrywają jakąś istotną rolę. Oto zmieniona wersja: „Podstawowa idea ubezpieczeń społecznych jest prosta: Podczas lat pracy pracownicy, ich pracodawcy i przedstawiciele wolnych zawodów płacą składki ubiezpieczeniowe. Pieniądze te używane są w celu zapłacenia zasiłków dla więcej niż 33 milionów ludzi pobierających zasiłki i aby opłacić administracyjne koszta całego programu. Następnie, kiedy zarobki dzisiejszego pracownika ulegną wstrzymaniu lub zmniejszeniu z powodu pójścia na emeryturę, śmierci lub kalectwa, zasiłki będą wypłacane ze składek tych ludzi, którzy w danym czasie korzystają z pełnego zatrudnienia. Zasiłki te mają zastąpić część zarobków utraconych przez rodzinę." Twierdzenie to już znacznie łatwiej nadaje się do obrony, chociaż ciągle przed­ stawia się tu „podatki" jako „składki". Kiedy po raz pierwszy odkryliśmy tę zmianę, myśleliśmy, że jest to skutek felietonu w tygodniku Newsweek, który jed­ no z nas napisało w 1971, czyniąc krytyczne uwagi cytowane w dalszej części teks­ tu głównego i które to uwagi powtórzone zostały tego samego roku w dyskusji z Wilburem J. Cohenem, byłym Sekretarzem HEW. Tym niemniej domysł ten okazał się nieprawdziwy w świetle faktu, że upłynęło sześć lat, zanim zmiana ta została dokonana.

11. George Orwell, Nineteen Eighty-four (New York: Harcourt Brace, 1949). Wydanie polskie - Rok 1984, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988. 12. Zarząd Ubezpieczeń Społecznych, Your Social Security, Wydawnictwo Departa­ mentu Zdrowia, Oświaty, i Opieki Społecznej Nr (SSA) 79-10035 (Styczeń 1979), s. 5. Zdanie to zostało zmienione w 1973, słowa „obecnie buduje" zostały zastąpio­ ne przez słowo „zdobywa". 13. J. A. Pechman, H. J. Aaron i M. K. Taussig, Social Security (Washington, D. C: Brookings Institution, 1972). 14. John A. Brittain, The Payroll Tax for Social Security (Washington, D.C.: Brookings Institution, 1972). 15. George J. Stigler, "Director's Law of Public Income Redestribution", Journal of Law and Economics, t. 13 (kwiecień 1970), s. 1.

Przypisy

307

16. Zob. Martin Anderson, Welfare (Stanford, Califi: Hoover Institution, Stanford University, 1978) rozdział 1, gdzie jest znakomite omówienie szacunków poziomu ubóstwa. 17. Tamże, s. 39. 18. Tamże, s. 91, oparte na wcześniejszej książce, The Federal Bulldozer: A Critical Analysis of Urban Renewal, 1949-1962 (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 1964) 19. „The F T C Discovers H U D " , Wall Street Journal, 21 marca 1979, s. 22. 20. Z nieopublikowanego referatu " H o w to Be a Clinician in a Socialist Country", wygłoszonego w 1976 na Uniwersytecie Chicago. 21. Max Gammon, Health and Security: Report on Public Provision for Medical Care in Great Britain (London: St Michaefs Organization, grudzień 1976) s. 19, 18. 22. To eleganckie sformułowanie oparte na dwójkowej tabelce powstało w wyniku dyskusji z Ebenem Wilsonem, pomocnikiem producenta naszego programu tele­ wizyjnego. 23. Ostatnio, jednakże, wprowadzono innowację, zgodnie z którą rodziny z jednym lub wieloma dziećmi na wychowaniu mogą kwalifikować się do świadczenia zwanego zarobionym kredytem dochodowym, który jest podobny do ujemnego podatku do­ chodowego. 24. Istnieje zabezpieczenie przewidujące wyciągnięcie średniej z dochodów w ciągu określonej liczby lat. Ale warunki są tu dość surowe, tak iż osoba ze zmiennymi dochodami płaci więcej podatku niż osoba ze stałym dochodem o tej samej średniej. Ponadto, większość ludzi ze zmiennymi dochodami nie korzysta w ogóle z tego świadczenia. 25. Sugerowaliśmy to w Capitalism and Freedom (Chicago: University of Chicago Press, 1962), Rozdział 12; świadectwo Miltona Friedmana, zob. Kongres USA, Izba, Ko­ mitet Środków i Sposobów, Social Security and Welfare Proposals, Hearings, 91 Kongres, pierwsze posiedzenie, 7 listopada 1969, część 6, s. 1944-1958. 26. W związku z rolą aparatu biurokratycznego związanego z opieką społeczną w oba­ leniu planu prezydenta Nixona, zob. Daniel P. Moynihan, The Politcs of a Guaranteed Income: The Nixon Administration and the Family Assistance Plan (New York: Random Hause, 1973). 27. Anderson, Welfare, s. 135. 28. Tamże, s. 135. 29. Tamże, s. 142. ROZDZIAŁ 5 1. Zob. J. R. Pole, 77ie Pursuit of Eąuality in American History (Berkely and Los Angeles: University of California Press, 1978), s. 51-58. 2. Alexis de Tocqueville, Democracy in America, 2 tomy, drugie wydanie, przekład Henry Reeve, wyd. Francis Bowen (Boston: John Allyn, Publisher, 1863), tom 1, s. 66-67. (Pierwsze wydanie francuskie z roku 1835.) Wydanie polskie - O demokracji w Ameryce, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976. 3. Tamże, s. 67-68. 4. Zob. Smith, The Russians oraz Kaiser, Russia: The People and the Power. Nick Eberstadt, " H a s China Failed?" The New York Review of Books, 5 kwietnia, 1979, s. 37, zauważa, iż „W Chinach... wydaje się, że podział dochodu z grubsza nie zmienił się od 1953." 5. Helen Lefkowitz Horowitz, Culture and the City (Lexington: University Press of Kentucky, 1976), s. ix-x.

308

Milton i Rose Friedman: W O L N Y W Y B Ó R

6. Tamże, s. 212 i 31. 7. „The Forgotten M a n " , w publikacji Alberta G. Kellera i Maurice R. Davisa Essays of William G. Sumner (New Haven: Yale University Press, 1934), tom 1, s. 466-96. 8. Robert Nozick, " W h o Would Choose Socialism?" Reason, maj 1978, s. 22-23. 9. Wealth of Nations, tom I, s. 325 (Księga II, Rozdział III). 10. Zob. Smith, The Russians, oraz Kaiser, Russia: The People and the Power. 11. Nick Eberstadt, "China: How Much Success", New York Review of Books, 3 maja, 1979, s. 40-41. 12. John Stuart Mili, 77ie Principles of Poltical Economy (1848) 9. wydanie (London: Longmans, Green & Co., 1886), tom II, s. 332 (Księga IV, Rozdział VI). Wydanie polskie - Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do fdozofii spo­ łecznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, 1966. ROZDZIAŁ 6 1. Leonard Billet, The Free Market Approach to Educational Reform, Rand Paper P-6141 (Santa Monica, Calif.: The Rand Corporation, 1978), s. 27-28. 2. Cytat pochodzi z The Good Society, według cytatu Wallisa w An Over-Governed Society, s. viii. 3. Cytowane przez E. G. Westa, "The Political Economy of American Puclic School Legislation", Journal of Law and Economics, tom 10 (październik 1967) s. 101-28, cytat ze s. 106. 4. Tamże, s. 108. 5. Proszę zwrócić uwagę na mylącą terminologię. „Publiczny" oznacza to samo, co „państwowy", choć w innych kontekstach, takich jak „urządzenia publiczne", „bi­ blioteki publiczne" itd. nie czyni się tego. W dziedzinie oświaty - czy Harvard College jest w jakimś istotnym sensie mniej „publiczny" niż University of Massachussetts? 6. Tamże, s. 110. 7. R. Freeman Butts, Encyclopaedia Britannica, tom 7 (1970), s. 992. 8. W. O. L. Smith, Encyclopaedia Britannica, tom 7 (1970), s. 988. 9. Tamże, s. 988-989. 10. E. G. West, Education and the State (London: The Institute of Economic Affairs, 1965). 11. Gammon, Health and Security, s. 27. 12. Mamy dług wdzięczności wobec Herberta Lobsenza i Cynthii Savo z „Uzyskiwania Danych o Rynku" za udostępnienie nam tych danych ze swojego Banku Danych o Oświacie. 13. Wiele z tych publicznych szkół może być oskarżonych o oszustwa podatkowe. Gdy­ by były one prywatne, to czesne za nauczanie nie byłoby potrącane z federalnego podatku dochodowego. Ponieważ szkoły publiczne są finansowane przez lokalne podatki, to podatki te się potrąca. 14. Jedno z nas pierwsze zaproponowało ten plan talonów w artykule Miltona Fried­ mana " T h e Role of Government in Education", w opracowaniu Roberta A. Solo Economics and the Public Interest (New Brunswick, N. J.: Rutgers University Press, 1955). Poprawioną wersją tego artykułu jest rozdział 6 w Capitalism and Freedom. 15. Tamże, s. 86. 16. Zob. Christopher Jencks i współpracownicy, Education Vouchers: A Raport on Financing Elementary Education by Grants to Parents (Cambridge, Mass.: Center for the Study of Public Policy, grudzień 1970); John E. Coons i Stephen D. Sugarman,

Przypisy

309

Education by Choice: The Case for Family Control (Berkeley: University of California Press, 1978). 17. Coons i Sugarman, Education by Choice, s. 191. 18. Tamże, s. 130. 19. Wealth of Nations, tom II, s. 253 (Księga V, Rozdział I). 20. Na przykład Obywatele na Rzecz Edukacyjnej Wolności, Narodowe Stowarzysze­ nie na rzecz Osobistych Praw w Oświacie. 21. Instytut Talonów Edukacyjnych, zarejestrowany w maju 1979 w Michigan. 22. Kenneth B. Clark, „Alternative Public School Systems", w specjalnym wydaniu Harvard Educational Review na temat Eąual Educational Opportunity, tom 38, nr 1 (zima 1968), s. 100-113; fragment cytowany ze s. 110-11. 23. Daniel Weiler, A Public School Youcher Demonstration: The First Year at Alum Rock, Rand Report N o . 1495 (Santa Monica, Calif: The Rand Corporation, 1974). 24. Henry M. Levin, „Aspects of a Voucher Plan for Higher Education", Occasional Paper 72-7, School of Education, Stanford University, lipiec 1972, s. 16. 25. Carnegie Commission on Higher Education, Higher Education: Who Pays? Who Beneflts? Who Should Pay? (Mc Graw-Hill, czerwiec 1973), s. 2-3. 26. Tamże, s. 4. 27. Tamże, s. 4. 28. Tamże, s. 15. 29. Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching More than Survival: Prospectsfor Higher Education in a Period of Uncertainty (San Francisco: Jossey Bass Publishers, 1975), s. 7. 30. Carnegie Commision, Higher Education, s. 176. Procentów w tekście nie obliczyli­ śmy z tabeli Komisji Carnegie, ale ze źródła, na które ona się powoływała, tj. Tabeli 14, Serii Raportów Spisowych USA P-20 na rok 1971, nr 241, s. 40. Czyniąc tak, zauważyliśmy, że procenty w raporcie Carnegie zawierają niewielkie błędy. Dane, które podaliśmy, są nieco mylące, ponieważ studenci i studentki żyjący w związkach małżeńskich razem ze swoimi żonami lub mężami zaklasyfikowani są raczej według ich własnych dochodów i dochodów rodzin ich małżonków niż we­ dług dochodów ich rodziców. Jeśliby pominąć zamężne studentki i żonatych studen­ tów, to opisywany skutek będzie jeszcze ciekawszy. 22 procent studentów pocho­ dzących z rodzin o dochodach mniejszych niż 5.000 dolarów uczęszczało do szkół prywatnych, 17 procent z rodzin o dochodach pomiędzy 5.000 a 10.000 dolarów i 25 procent z rodzin o dochodach wynoszących 10.000 dolarów i więcej. 31. Według danych pochodzących z Biura Spisowego USA, spośród osób między 18 a 24 rokiem życia, które studiowały w college'ach publicznych w roku 1971, mniej niż 14 procent pochodziło z rodzin o dochodach mniejszych niż 5.000 dolarów rocznie, choć więcej niż 22 procent całej grupy wiekowej między 18 a 24 rokiem pochodziło z rodzin o niskich dochodach. 57 procent zapisanych do szkół pocho­ dziło z rodzin o dochodach powyżej 10.000 dolarów rocznie, chociaż mniej niż 40 procent grupy wiekowej od 18 do 24 roku życia pochodziło z rodzin o wyższych dochodach. I znowu dane te nie są obiektywne, bo mieszczą się w nich studenci mieszkający razem ze współmałżonkiem. Tylko 9 procent studentów stanu wolnego zapisanych do publicznych college'ów pochodziło z rodzin o dochodach poniżej 5.000 dolarów, choć 18 procent całej tej grupy między 18 a 24 rokiem życia pochodziło z rodzin o niskich dochodach. Prawie 65 procent studentów stanu wolnego pochodziło z ro­ dzin o dochodach 10.000 dolarów lub więcej, choć tylko trochę ponad 50 procent z gupy między 18 a 24 rokiem życia pochodziło z takich rodzin.

310

Milton

i Rose

Friedman:

WOLNY

Przypisy

WYBÓR

Nawiasem mówiąc, warto zauważyć w związku z tym i poprzednim przypisem, iż Komisja Carnegie, w jej syntetycznym raporcie, w którym odnosi się do przyto­ czonych danych, nie wspomina nawet o tym, że łączy ona bezładnie studentów stanu wolnego i żyjących w związku małżeńskim, mimo że praktyka ta zniekszałca rezultaty badań, prowadząc do zaniżenia rozmiarów transferu dochodów z grupy o niższych dochodach do grupy o wyższych, co wiąże się z rządowym finansowa­ niem studiów wyższych. 32. Douglas M. Windham w latach 1967-68 dokonał dwóch ocen szacunkowych dla każdej z czterech grup dochodów, co do różnicy między wyrażoną w dola­ rach wartością korzyści otrzymanych od publicznych szkół wyższych a ponie­ sionymi kosztami. Oceny szacunkowe pokazujące zmniejszony transfer są nastę­ pujące: Klasa dochodów ($ na rok) $

0- 3.000 3.000- 5.000 5.000-10.000 10.000 i powyżej

Całkowita wartość korzyści $

10.419.600 20.296.320 70.395.980 64.278.490

Douglas M. Windham, Education, Eąuality Mass.: Heath Lexington Books, 1970), s. 43.

Całkowite koszty $ 14.259.360 28.979.110 82.518.780 39.603.440 and Income

Koszt Netto ( - ) lub Zysk ( + ) -$ +

3.839.760 8.682.790 12.122.800 24.675.050

Redistribution

(Lexington,

33. W. Lee Hansen i Burton A. Weisbrod, Beneflts, Costs, and Finance of Public Higher Education (Chicago: Markom Publishing Company, 1969), s. 76, z wyjątkiem piątej linijki, którą sami policzyliśmy. Prosimy zauważyć, że podatki w linijce trzeciej, w odróżnieniu od kosztów przewidzianych dla Florydy, zawierają wszystkie po­ datki, a nie wyłącznie podatki na rzecz wyższego wykształcenia.

311

34. Carnegie Commission, Higher Education, s. 7. 35. Pierwotnie opublikowane w artykule Miltona Friedmana „The Role of Government in Education" i przedrukowane w lekko zmienionej formie w Capitalism and Freedom; cytat pochodzi ze s. 105 tej ostatniej książki. 36. Educatonal Opportunity Bank, Raport Zespołu na Temat Reform w Oświacie dla Komisarza USA do spraw Oświaty i dyrektora Narodowej Fundacji na rzecz Nauki (Washington, D. C: Drukarnia Rządowa USA, sierpień 1967). Pomocniczy mate­ riał został dostarczony przez K. Shella, F. M. Fishera, D. K. Foleya, A. F. Friedlaendera (we współpracy z J. Behrem, S. Fisherem, K. Mosensonem), „The Educa­ tional Opportunity Bank: An Economic Analysis of a Contingent Repayment Loan Program for Higher Education," National Tax Journal, marzec 1968, s. 2-45, jak również nieopublikowane dokumenty Zespołu Zachariasza. 37. W celu uzyskania danych na temat stowarzyszenia, zob. National Association of State Universities and Land Grant Colleges, Proceedings, November 12-15, 1967, s. 67-68. Cytat ze Smitha, zob. Wealth of Nations, tom I, s. 460 (Księga IV, Roz­ dział III), gdzie chodzi o handlarzy starających się o ochronę rządu przed zagranicz­ nymi towarami. 38. Carnegie Commission, Higher Education, s. 121. 39. Zacytowane z Capitalism and Freedom, s. 99-100.

ROZDZIAŁ 7 1. Marcia B. Wallace and Ronald J. Penoyer „Directory of Federal Regulatory Agencies," Working Paper N o . 36, Center for the study of American Business, Washin­ gton University, St. Louis, wrzesień 1978, s. ii. 2. Emluation of the 1960-1963 Corvair Handling and Stability (Washington, D. C: U. S. Department of Transportation, National Highway Traffic Safety Administ­ ration, lipiec 1972), s. 2. 3. Zob. Mary Bennett Peterson, The Regulated Consumer (Los Angeles: Nash Publis­ hing, 1971), s. 164. 4. Matthew Josephson, The Politicos (New York: Harcourt Brace, 1938), s. 526. 5. Thomas Gale Moore, „The Beneficiaries of Trucking Regulation", Journal of Law and Economics, tom 21 (październik 1978), s. 340. 6. Tamże, s. 340, 342. 7. Gabriel Kolko, The Triumph of Conservatism (The Free Press of Glencoe, 1963), cytat ze s. 99. 8. Richard Harris, The Real Voice (New York: Macmillan, 1964), s. 183. 9. William M. Wardell i Louis Lasagna, Regulation and Drug Development (Washin­ gton D. C: American Enterprise Institute for Public Policy Research, 1975), s. 8. 10. Sam Peltzman, Regulation of Pharmaceutical Innomtion (Washington D. C: Ame­ rican Enterprise Institute for Public Policy Research, 1974), s. 9. 21 — W o l n y wybór

312

Milton

i Rose

Friedman:

WOLNY

WYBÓR

11. Oceny szacunkowe dla lat pięćdziesiątych i wczesnych sześćdziesiątych pochodzą z pracy Wardella i Lasagny, Regulation and Drug Development, s. 46; dane na rok 1978 wzięte są z pracy Louisa Lasagny „The Uncertain Futurę of Drug Development", Drug Intelligence and Clinical Pharmacy, tom 13 (kwiecień 1979), s. 193. 12. Peltzman, Regulation of Pharmaceutical Innovation, s. 45. 13. U. S. Consumer Products Safety Commission, Annual Report, Fiscal Year 1977 (Washington, D.C., styczeń 1978), s. 4. 14. Wallace i Penoyer, „Directory of Federal Regulatory Agencies", s. 14. 15. Murray L. Weidenbaum, The Costs of Government Regulation, Publication N o . 12 (St. Louis: Center for the Study of American Business, Washington University, luty 1977), s. 9. 16. Tamże. 17. Wallace i Penoyer, „Directory of Federal Regulatory Agencies," s. 19. 18. A. Myrick Freeman III i Ralph H. Haveman, „Clean Rhetoric and Dirty Water," The Public Interest, N o . 28 (lato 1972), s. 65. 19. Herbert Asbury, 77<
ROZDZIAŁ 8 1. Istnieje wiele alternatywnych przekładów tej przysięgi. Cytaty w tekście pochodzą z wersji zawartej w dziele Johna Chadwicka i W. N. Manna The Medical Works of Hippocrates (Oxford: Blackwell, 1950), s. 9. 2. George E. Hopkins, The Airline Pilots: A Study in Elitę Unionization (Cambridge: Harvard University Press, 1971), s. 1. 3. Milton Friedman, „Some Comments on the Significance of Labor Unions for Economic Policy," w dziele opracowanym przez Davida McCord Wrighta The Impact of the Union (New York; Harcourt Brace, 1951), s. 204-34. Podobną ocenę szacun­ kową otrzymał po upływie ponad 10 lat na podstawie znacznie dokładniejszych i szerszych badań H. G. Lewis, Unionism and Relative Wages in the United States (Chicago: University of Chicago Press, 1963), s. 5. 4. Hopkins, The Airline Pilots, s. 2. 5. John P. Gould, Davis-Bacon Act, Special Analysis N o . 15 (Washington D. C: Ame­ rican Enterprise Institute, listopad 1971), s. 10. 6. Tamże, s. 15. 7. Zob. Yale Brozen i Milton Friedman, The Minimum Wage Rate (Washington, D.C.: The Free Society Association, kwiecień 1966); Finis Welch, Minimum Wages: Issues and Evidence (Washington, D. C: American Enterprise Institute, 1978); oraz Economic Report of the President, styczeń 1979, s. 218. 8. Zob. Milton Friedman i Simon Kuznets, Income from Independent Professional Practice (New York: National Bureau of Economic Research, 1945), s. 8-21. 9. Michael Pertschuk, „Needs and Incomes", Regulation, marzec/kwiecień 1979. 10. William Taylor, Executive Vice-President of the Valley Camp Coal Company, cytat przytoczony w pracy Melvyn Dubofsky i Warrena Van Tine, John L. Lewis. A Biography (New York; Quadrangle/New York Times Book Co., 1977), s. 377. 11. Karen Elliott House, „Balky Bureaus: Civil Service Rule Book May Bury Carter's Bid to Achieve Efficiency", Wall Street Journal, 26 września 1977, s. 1 szpalta 1.

Przypisy

313

ROZDZIAŁ 9 1. John Stuart Mili, Principles of Political Economy, tom II, s. 9 (Księga III, Rozdział VII). 2. Andrew White, Money and Banking (Boston: Ginn & Co., 1896), s. 4 i 6. 3. Robert Chalmers, A History of Currency in the British Colonies (London: Printed for H. M. Stationery Office by Eyre & Spottiswoode, 1893), s. 6 (przypis), cytat z jeszcze wcześniejszej publikacji. 4. A. Hinston Quiggin, A Survey of Primitive Money (London: Menthuen, 1949), s. 316. 5. White, Money and Banking, s. 9-10. 6. C. P. Nettels, The Money Supply of the American Colonies before 1720 (Madison: University of Wisconsin, 1934), s. 213. 7. White, Money and Banking, s. 10. 8. Paul Einzig, Primitive Money, drugie wydanie, poprawione i uzupełnione (Oxford and New York: Pergamon Press, 1966), s. 281. 9. Zob. rozdział 2. 10. Zob. Phillip Cagan, „The Monetary Dynamics of Hyperinflation", w dziele opra­ cowanym przez Miltona Friedmana Studies in the Quantity Theory of Money (Chi­ cago: University of Chicago Press, 1956), s. 26. 11. Eugene M. Lerner, „Inflation in the Confederacy, 1861-65," w pracy M. Friedma­ na, Studies in the Quantity Theory of Money, s. 172. 12. Elgin Groseclose, Money and Man (New York: Frederick Ungar Publishing Co., 1961), s. 38. 13. John Maynard Keynes, The Economic Conseąuences of the Peace (New York: Har­ court Brace & Howe, 1920), s. 236. 14. Robert L. Schuettinger i Eamon F. Butler, Forty Centuries of Wage and Price Controls (Washington, D. C: Heritage Foundation, 1979). 15. Powodem była tu polityka stawiająca sobie za cel utrzymanie stałego kursu jena w stosunku do dolara. Zaistniała presja na rzecz podwyżki kursu jena i aby się temu przeciwstawić, władze japońskie kupowały dolary za nowo wykreowane jeny, które powiększały zasoby pieniądza. W zasadzie mogli oni zrównoważyć ten przyrost podejmując inne środki, ale nie uczynili tego.

R O Z D Z I A Ł 10 1. Raoul Berger, Gowrnment by Judiciary (Cambridge: Harvard University Press, 1977), s. 1, 408. 2. Lectures on the Relation between Law and Public Opinion (wyd. 1914), s. 302. 3. „Boom Industry", Wall Street Journal, 12 czerwca 1979, s. 1, kolumna. 5. 4. Lectures on the Relation between Law and Public Opinion (wyd. 1914), s. 257-58. 5. Milton Friedman, „Monumental Folly", Newsweek, 25 czerwca 1973. 6. Friedman i Schwartz, Monetary History, s. 46.

Indeks

INDEKS

Adams, John, 288 Addams, Jane, 134 Administracja ds. Żywności i Lekarstw (FDA), 185, 194-201, 213, 217 AFL-CIO, 228 Afryka, 56, 142 Agencja Ochrony Środowiska, 196, 204, 234, 282 Akcjonariusze, 18-19, 296 Aldrich, Nelson W., 68 Algieria, 211 Allende, Salvador, 243 Alum Rock (Kalifornia), eksperyment z talonami oświato­ wymi, 165 Ameryka Południowa, 140, 141, 265 Amerykańska Federacja Nauczycieli, 162 Amerykańskie Stowarzyszenie Medycz­ ne, 110, 222, 225, 229, 231 Amtrak, 191-3 Anderson, Martin, 103, 119-20 Argentyna, 243 Arystokracja, 92, 94, 125, 147, 275 Association of State Universities and Land Grant Colleges, 177 Auletta, Ken, 96 Ayers, Don, 165 Bangladesz, 142 „Bank Edukacyjnej Szansy", 176-177 Bank Stanów Zjednoczonych (Bank of United States), 76-7 Banki. Zob. też System Rezerwy Fede­ ralnej; nazwy banków częściowe rezerwy, 69

depozyty, 67-70, 72 ograniczenia wypłat, 67-8, 70, 78 -9 run, panika, 67-8, 69-71, 76-80 Beck, David, 232 Bellamy, Edward, 88 Berger, Raoul, 277 Bezrobocie, 85, 88, 94, 95, 255 jako skutek uboczny kuracji an­ tyinflacyjnej 263, 266, 271, 272 ubezpieczenie, 88, 90, 94, 95, 102 wśród młodzieży, 228-29, 235 Bilans płatniczy, 38, 41 Biórck, Dr Gunnar, 108 Bismarck, Otto von, 88, 92, 94 Bittenbender, William P„ 165 Biuro Administracji ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia, (OSHA), 233, 288 Biurokracja, 5-6, 91-92, 103, 109, 112, 138, 148-50, 222, 278, 285-9 oświatowa (Zob. Wychowawcy zawodowi) i interesy grupowe, 285-9, 291 jako „nowa klasa", 136, 285, 291 w agencjach o charakterze regu­ lacyjnym, 182-3, 188, 190, 192, 199-202, 207-9, 213, 233, 288 opieka społeczna, odchodzenie od, 115-8 opór przeciw zmianom, 119, 162, 163-7 rządowa, dochody i pewność za­ trudnienia, 233-35, 237 w ZSRR, 140

Bodźce ekonomiczne, 116, 117, 122, 129, 132, 171 i system cen, 17-18, 21, 22 Bogactwo narodów (Smith), 1, 12, 31, 35, 181 Bopp, Karl, 81 Boston (Massachusetts), 150 „Braterstwo p o t u " , projekt mieszkanio­ wy, 105 Brazylia, 141, 243, 251-2, Brennan, Pat, 278-9, 284 Broderick, Joseph A., 77 Bronx (Nowy Jork), 105, 151 Bryan, William Jennings, 188 Budownictwo mieszkaniowe „dodatki do czynszów", 104 i inflacja, 262 i odnowa miast, 91, 106 dla osób o „średnich docho­ d a c h " 105-6 pożyczki hipoteczne o zmiennym oprocentowaniu, 268 rządowe, 90, 95, 104-107, 112 subwencje, 104-107 umowy najmu, 267 Budżet, bilansowanie, 291-4 Busing, 158-9, 179, 291 Callaghan, James, 256 Carpenter, Ed, 152 Carson, Rachel, 182, 197 Carter, Jimmy, 64, 107, 119, 210, 211, 287 Centralne planowanie gospodarcze, 8 -10, 89-90, 140, 275. Zob. też Sys­ tem nakazowy porównane ze swobodną wymia­ ną 50-60 w USA (Zob. Stany Zjednoczo­ ne, kontrola rządowa) Chase, Salmon P., 298 Chicago (Illinois), 133-34, 150, 235 Childs, Marąuis, 94 Chiny, 66 Chiny, Republika Ludowa 3, 22, 49, 53, 57, 66, 130, 140-42, 243, 244

315 Churchill, Winston, 94 Cła, 35-50, 58, 128, 294-95. Zob. też Handel argument ekonomiczny, 37-47 bezpieczeństwo narodowe jako argument na rzecz ceł, 43 -45, 287 Clark, Kenneth B., 164 Cleveland, Grover, 188 College'e i uniwersytety, 167-179 i „działania pozytywne", 178 jakość, 168-70 pożyczki dla studentów, 175-77, 180 problemy, 167-75 prywatne, 169-70, 177-78 równe szanse edukacyjne, 173 -75, 180 społeczne korzyści z nauki w nich, 171-73 system talonów, 177-78, 180 wspierane przez miasta i stany, 167-75, 177, 178 Comprehensive Employment and Training Act (CETA), 105 Conrail, 191 Consumer Reports, 214 Consumers Union, 214-15 Consumers' Research, 214 Consumers' Research, 214 Cooley, Thomas, 188 Corvair, 182, 184 Czang Kaj-szek, 66, 243 Czechosłowacja, 22 Dartmouth College, 169 Dayton Air Freight, 190-91 Debs, Eugene V., 277 Defekt rynku, 28, 205 Deflacja, 79, 83, 84 Deklaracja Niepodległości, 2, 3, 123-26 Deklaracja Praw Virginii, 4 Demokracja, 125-26, 155, 282 Departament Energii USA, 15, 209-13, 282 Departament Oświaty USA, 91

316

Indeks

Departament Pracy USA, 282 Departament Rolnictwa USA, 195, 282 Departament Skarbu USA, 216, 254 Departament Spraw Mieszkaniowych i Rozwoju Miast, 104 Departament Sprawiedliwości USA, 216 Departament Zdrowia i Opieki Społecz­ nej, 91, 97, 98, 121, 180 Depresja, z lat 1920-21, 73 z lat trzydziestych {Zob. Wielki Kryzys) Dicey, A. V., 93, 278, 287-88 Dobrowolna wymiana, 8-34, i działalność regulacyjna, 90, 181 -218 ochrona „nieodpowiedzialnych", 29-30 porównana z centralnym plano­ waniem gospodarczym, 50 -60 przykłady ograniczania, 30-34 rola rządu, 25-34 i równość, 134, 140-42 system cen, 12-22 i szkolnictwo wyższe, 169-170, 179 ustanawianie i utrzymywanie urządzeń publicznych, 26 -29 i wolność (zob. wolność politycz­ na, wolność gospodarcza) wymiar sprawiedliwości, 27 Dodatkowe dochody z ubezpieczeń spo­ łecznych, 102 Dolar, 44, 72, 82-84, 238-39, 297-98 Zob. też Kursy wymiany walut; Pieniądz; Polityka monetarna i jen, 37, 38-40, 41, 44, 45 Druga wojna światowa, 89, 242 Działalność dobroczynna, 33, 117, 128, 133-34, 139 Działalność regulacyjna, 90, 181-218, 233, 278, 282, 288.

Indeks Zob.

też nazwy agencji rządo­ wych. „Działania pozytywne" (affirmative action), 178, 291 Dziedziczenie, 130, 138 Dziennikarze jako członkowie „nowej klasy", 136, 291 Eastman, George, 132 Edison, Thomas Alva, 132 Edsel (samochód), 215 Egipt, 53 Ekonomiczna Karta Praw, 290 Energia pod kontrolą rządu, 12-13, 15, 64, 186, 209-13, 286 i OPEC (Zob. OPEC) Engels, Fryderyk, 94 Erhard, Ludwig, 52, 242 Featherbedding, 226 Federal Register, 183 Federalna Administracja ds. Kolei, 182 Federalna Komisja Handlu (FTC), 106 -7, 216, 230 Federalna Korporacja Ubezpieczenia Depozytów, 71-72 Federalny Instytut Oświaty, 163 Federalny Urząd Szans Ekonomicz­ nych, 163 FEVER (Friends of Education Voucher Experiment in Representative Regions), 166 Fidżi, Wyspy, 56 Filadelfijski Bank Rezerwy Federalnej, 82 Firmy, korporacje, 18, 63, 225, 258, 284, 296 Floryda, 174 Folwark zwierzęcy (Orwell), 129 Ford, Gerald R., 119, 210 Ford, Henry, 132, 133 Ford Motor Company, 215 Francja, 83-84, 90, 147, 273 Freeman, A. Myrick III, 208 Fundacja Carnegie, 133, 171-3

Fundacja Forda, 133 Fundacja Rockefellera, 133 Gammon, Dr Max, 108, 148 Gee, Dennis, 166 General Motors, 149, 171, 184 Glass, Carter, 68 Goldwater, Barry, 97 Górnictwo węgla, 232 Grant & Co., W. T., 149 Grecja, 220 Greenback Party, 188 Hacker, Ted, 191 Hamilton, Aleksander, 32, 45, 46, 129, 179 Handel, 35-50 argument ekonomiczny, 37-47 argument polityczny, 47-49 decyzja jednostronna, 47 międzynarodowy, 35-50, 128, 216, 283, 284, 287, 294-95 międzynarodowy i konkurencja krajowa, 49-50, 216 wewnętrzny, 35 wolny, 294-95 Haveman, Robert H., 208 Hayek, Friedrich, 6 Hiszpania, 49, 142 Hitler, Adolf, 49, 66 Hoffa, James, 232 Hongkong, 31, 34, 37, 38, 47, 53, 57 wolny handel, 31, 34, 37 Hoover, Herbert, 79, 86 Horowitz, Helen, 134 Hull House, 134 Imigracja, 32, 129, 143 Indie, 3, 51, 53, 101, 140, 142, 172, 275 po roku 1947, w porównaniu z Japonią po rewolucji Meiji, 53-60, 275 Indonezja, 53 Inflacja, 15-16, 44-45, 64, 66, 73-74, 85, 95, 96, 138, 216, 278, 284 dochody rządowe z, 257-59

317 hiper-, 243, 245 lekarstwo, 261-71, 272 przykładowa analiza, 270-71 skutki uboczne, 263-66, 272 łagodzenie skutków ubocznych, 266-70 poprawka do konstytucji chro­ niąca przed, 299-300 przyczyny, 242-54, 271 przyczyny nadmiernego wzrostu zasobów pieniężnych, 254 -57 zwłoki czasowe, 265-66, 270-71 Inspektor Banków Stanu Nowy Jork, 76 -77 Integracja rasowa, 157-58 Izba Rozliczeniowa Stowarzyszenia Banków Nowojorskich, 76 Izrael, 53, 137 Jackson, Henry, 64 Japonia, 37, 39-40, 41, 47, 53, 66, 89, 139, 242, 283. Zob. też Jen inflacja, 244, 252, 253, 263, 271 porównanie z centralnym plano­ waniem gospodarczym w Indiach, 53-60, 275 system wolnego rynku w XIXw., 31, 34, 37, 275 Jefferson, Tomasz, 2, 4, 6, 125, 126, 274 Jen i dolar 37, 38-40, 41, 44, 45 Johnson, Lyndon, 90 Jugosławia, 3, 52, 53, 142, 244 Kahn, Alfred, 192 Kalifornia, 164, 165, 174, 192, 273 Kambodża, 9, 130 Kanada, 108, 217 Kapitał, 212-13, 237 akumulacja, 18, 21, 118-9, 122 „ludzki", 19, 21 dziedziczony, 19, 21 rzeczowy, 19, 21 Kapitalizm i równość, 140-2. Zob. też Dobrowolna wymiana

318

Indeks

Karolina Północna, 240 Karta Praw. Zob. Konstytucja USA. Kartele międzynarodowe, 50, 215-16. Zob. też OPEC Kefauver, Estes, 182, 186, 196, 201 Kelsey, Dr Frances O., 199 Kennedy, Edward M., 107 Kennedy, John F., 199 Kent (Anglia), 166-67 Kerr, Clark, 173 Keynes, John Maynard, 67, 80, 258 Keynesowskie propozycje, 67, 89 Kibuce, 137 Klauzule inflacyjne, 267-68 Knickerbocker Trust Company, 67, 78 Knight, Frank H., 121 Kobiecy Chrześcijański Związek Trzeź­ wości, 195 Komisja Carnegie ds. Szkolnictwa Wyż­ szego, 171-4, 177 Komisja ds. Bezpiecznych Środków Konsumpcyjnych (CPSC), 186, 201-4, 214 Komisja ds. Papierów Wartościowych i Giełdy (SEC), 62, 88, 288 Komuny, 136-37 Kongres Równości Rasowej, 159 Kongres USA, 79, 91, 119, 120, 210, 268, 282, 283, 284, 291-2, 297 Konstytucja USA, 4, 26, 125, 147, 276 -77 interpretowana przez Sąd Naj­ wyższy, 277 Karta Praw, 4, 125, 156-57, 276, 290, 299 Pierwsza Poprawka, 156-57, 289, 295 poprawaki ograniczające podatki i wydatki, 291-94 proponowane poprawki, 294-99 zastąpienie Poprawki Szesnastej, 297 Konsument, jego ochrona, 181-218 Kontrola rządowa. Zob. Stany Zjedno­ czone, kontrola rządowa;

319

Indeks Dobrowolna wymiana, rola rzą­ du. Korea, 38, 53 Korea Południowa, 141 Koszty utrzymania, dostosowanie płac, 267 Krach na giełdzie w 1929r., 74-75 Kraje komunistyczne, 22, 49, 51, 57, 66, 243, 244. Zob. też nazwy państw centralne planowanie gospodar­ cze, 8-10, 51-53, 140-41 podział dochodu, 140-41 Krajowa Administracja ds. Bezpieczeń­ stwa Ruchu Drogowego, 186 Krajowa Komisja Monetarna, 68 Krajowa Rada ds. Stosunków Pracy, 88 Krajowy Komitet Ograniczenia Podat­ ków, 292 Krajowy Urząd Skarbowy, 288 Krajowy Związek Podatników, 292 Krauss, Melvyn B., 280 Kristol, Irving, 136 Kryterium stażu, 226 Kursy wymiany walut, 44, 58, 82, 83. Zob. też Dolar Laker, Freddie, 192, 216 Laski, Harold, 275 Lehman, Herbert H., 79 Lekarze, 221-22, 225, 229-30, 231 Levin, Henry M., 170, 171 Lewis, John L., 232 Lincoln, Abraham, 60, 126 Lippmann, Walter, 144 Lloyd George, David, 94 Looking Backward (Bellamy), w tekście: Spoglądając wstecz, 88 Los Angeles (Kalifornia), 150 Malaje, 56 Malezja, 53 Mann, Horace, 146, 147 M a o Tse-tung, 53, 243, 244, 275 Marks, Karol, 94, 129, 275 Marshall, Alfred, 18 Maryland, 240, 242

Marynarka handlowa, 283, 287 McGill, Maurice G., 288 Meany, George, 64 Medicaid, 91, 102, 107 Medicare, 91, 102, 107 Meksyk, 217 Michigan, 164 Międzystanowa Komisja Handlu (ICC), 49, 185, 186-194, 289 Mili, John Stuart, 2, 142, 239 Mills, Ogden L., 82 Ministerstwo Oświaty Stanu Massachu­ setts, 146 Mitchell, Edward J., 212 Mobilność społeczna, 128, 142 Monopol, 15, 33, 46, 50, 188, 231-32, 284, 287 zniesienie restrykcji w handlu międzynarodowym, 216 Montgomery (Maryland), 234 Moore, Thomas, 190 Murzyni 106, 127. Zob. też „Działania pozytywne"; Niewolnictwo bezrobocie wśród młodzieży, 228, 235 dyskryminacja, 157-9, 226 oświata, 144, 157-9 Nacjonalizacja przemysłu, 90, 226 Nader, Ralph, 182, 192, 197, 216 Narodowa Fundacja Naukowa, 64 Narodowa Fundacja Popierania Nauk Humanistycznych, 64 Narodowe Towarzystwo Trzeźwości, 195 Narodowy Bank Pożyczek dla Studen­ tów, 177 Narodowy Kongres Czystej Żywności i Lekarstw, 195 Nauczyciele. Zob. Wychowawcy New Hampshire, 165 New York Central Railroad, 191 Niebezpieczny przy każdej prędkości (Nader), 197 Niemcy, 49, 66, 88, 89, 92, 242, 243.

też Niemcy Wschodnie; Niemcy Zachodnie inflacja, 252, 253, 263 Niemcy Wschodnie, 51, 57 Niemcy Zachodnie, 51, 52 Niewolnictwo, 3, 60, 123, 126, 145 Nixon, Richard M., 119, 210 „Nowa klasa", 136, 285, 291 Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej, 74, 75, 76, 79, 81, 81, 83 Nowy Jork, 105-6, 135, 150, 151, 219 efekty państwa opiekuńczego, 95 -6, Fundusz Stypendialny dla Śród­ mieścia, 151 Rada Oświatowa, 152 związki zawodowe pracowników municypalnych, 223, 235 Nowy Jork, stan, 96, 97, 104, 125-26, 152-53 gry liczbowe i hazardowe, 135 stypendia Regents 178 Nowy Ład, 87-89, 91, 94, 100, 104, 182, 219, 274 Nozick, Robert, 137 Zob.

O demokracji w Ameryce (Tocqueville), 125 Obligacje oszczędnościowe, 259, 269 Obywatelski Korpus Ochrony Natury (CCC), 89 Olney, Richard J., 188 OPEC, 15, 17, 46, 50, 186, 209-12, 253 Opieka medyczna, uspołecznio­ na, 95, 107-10, 121, 221 -22, 230-31. Zob. też Lekarze Opieka społeczna i państwo opiekuńcze, 88, 90, 91, 121-22 alternartywy, 92, 114-21 błędy, 110-14 efekty, 95-110, 235-36 pojawienie się, 92-94 Orwell, George, 98, 129 Oświata, (Edukacja, Szkolnictwo), 127, 130, 143-80

320

Indeks

Indeks centralizacja i biurokratyzacja, 144, 148-50, 152, 180, 223 interwencje rządu, 92, 143-80 passim kontrola na szczeblu lokalnym, 143, 145, 146, 149-50, 151 powszechna, 145-46, 147, 155 prawo o obowiązkowej nauce, 143, 154, 155, 167-68 rosnące wydatki i obniżająca się jakość, 121, 144, 149 szkolnictwo podstawowe i śred­ nie, 144, 145-67 problemy, 145-51 przeszkody stojące przed projektem talo­ nów, 163-67 w śródmieściach, 144, 151, 152, 159, 161, 180 projekt talonów, 151-63, 180 szkolnictwo wyższe, 145 problemy i rozwiązania, 167-179 szkoły przyparafialne, 146, 150, 151, 156-57, 158, 162 w dawnej Ameryce, 143, 145

Panama, 56 Partia Populistów, 188 Partia Socjalistyczna, 276-77 „Partykularne interesy", 35-36, 37, 95, 193, 195, 230, 280-89, 291, 293 i biurokracja, 285-89, 291 interesy skonsolidowane przeciw­ ko rozproszonym, 292-94 władza w Waszyngtonie, 281-82 Paternalizm, 30, 92, 93, 94, 121 Peltzman, Sam, 199 Penney, James Cash, 132 Perkins, Charles E., 188 Peron, Izabela, 243 Pieniądz, 238-43, 292 poprawka do konstytucji promu­ jąca zdrowy, 297-98

inflacja i wzrost podaży, 243-53, 270-82 przykładowa analiza, 270-71 redukcja stopy wzrostu, 260-63, 266, 267, 271, 272 przyczyny nadmiernego wzrostu zasobów pieniężnych, 253 -57, 272 rola, 237 rozmaitość form, 240-43 Piloci linii lotniczych, 223-24, 227 Płace, 220 dostosowanie kosztów utrzyma­ nia, 267 prawo o płacy minimalnej, 228 -29, 235, 282 rządowa kontrola, 17, 64, 88, 89, 227-29, 235, 269-70, 271, 282, 295 spirala cen, 264-65 i związki zawodowe, 223-29, 236 Plan Marshalla, 40, 42 Plan Pomocy Rodzinie, 119 Plan talonów oświatowych, 151-67, 180 dopłaty do nich, 160 koszt, 157 kwestia

zróżnicowania ekono­ micznego, 159-61 kwestie na linii kościół-państwo, 156-57 kwestie rasowe, 157-58 możliwość oszustw, 157 plan talonów na studia wyższe, 177-80 przeszkody 163-67 wątpliwości co do nowych szkół 161-62 wpływ na szkoły publiczne, 162 -63 Poczta Stanów Zjednoczonych, 278, 284 Podatki, 61, 63, 134, 135, 137, 213, 225, 237, 284, 288 dochodowy, progresja, 137, 297 dochodowy, negatywny, 92, 114 -18, 119, 120-21 i inflacja, 258, 268-69, 273, 284

na subsydiowanie szkół publicz­ nych, 144, 146, 151, 153 -54, 157, 164 na subsydiowanie szkolnictwa wyższego, 168-75, 180 w państwie opiekuńczym, 95, 96, 103, 112, 278 poprawki do konstytucji ograni­ czające, 291-94 w Szwecji, 280 ubezpieczenia społeczne, 95-102, 118, 121-22 w Wielkiej Brytanii, 138, 279 i wydatki rządowe, 254-58 i zastąpienie Poprawki Szesna­ stej, 297 Podział dochodu i system cen, 18-22 Polityka monetarna 297-98 i inflacja {zob. Inflacja) Kursy wymiany walut (zob. Kur­ sy wymiany walut) i recesja z 1907r„ 67-68, 69-70, 78, 262 System Rezerwy Federalnej (zob. System Rezerwy Federal­ nej) i Wielki Kryzys, 5, 66, 74-85, 94, 240, 247 Pomoc dla rodzin z dziećmi na utrzyma­ niu, 102 Pomoc społeczna. 88, 90, 97, 102-4. Zob. Opieka społeczna i państwo opiekuńcze. Pożyczki dla studentów, 175-77, 180 Prawo Greshama, 241 Produkcja mięsa, 193 Próg ubóstwa, 103 Programy odnowy miast, 91, 106 Prohibicja, 217 Pruitt-Igoe, osiedle w St. Louis (Missou­ ri), 104 Prusy, 147 Prywatne plany emerytalne, 119 Przemysł farmaceutyczny, 182, 194-201 Przemysł samochodowy, 184, 215-16. Zob. też Ford Motor Company;

321 General Motors Przemysł tekstylny, 59-60 Przemysł transportowy, 185-194, 215 -16, 288. Zob. Środki transportu Rachunki G I , 153, 156, 177 Rada ds. Stabilności Płac i Cen, 282, 288 Rada Lotnictwa Cywilnego (CAB), 191 Raport o manufakturach (Hamilton), 45 -46, 128 Recesja, 272 z 1907 r., 67-68, 69-70, 78 z lat 1920-21, 73 z lat trzydziestych (zob. Wielki Kryzys) z lat 1937-38, 85 Reklama, 215-16 Rewolucja przemysłowa, 4, 142 Richards, Malcolm, 190 Rockefeller, John D., 132 Rok 1984 (Orwell), 98 Rolnictwo, 33 przeszkody ze strony rządu, 3, 283-84 w wolnej gospodarce, 3 w ZSRR, 9 Roosevelt, Franklin D., 79, 80, 87, 88 -89, 94, 182 Roosevelt, Theodore, 68 Rosja. Zob. Z S R R Równość, 123-42 przed Bogiem, 123, 124-26 kapitalizm i, 140-142 kosekwencje polityki egalitarnej, 138-40 pozycji, 122, 129-34, 160 szans, 122, 126-28, 140, 141, 151, 162 i wolność, 123, 125, 126, 129, 134, 142 wymuszona, 136, 142 Rumsfeld, Donald, 64 Rynek, 213-16. Zob. Wolność gospodar­ cza; Dobrowolna wymiana

Indeks

322 ochrona konsumenta, 213-15 potęga, 9-34

Sabath, A. J., 81 Sąd Najwyższy USA, 88, 277, 278, 298 Sądy federalne, 286, 288. Zob. też Sąd Najwyższy USA San Francisco (Kalifornia), 235 Silent Spring (Carson), w tekście: Cicha wiosna, 182, 197 Sinclair, Upton, 185, 194 Singapur, 53 Smith, Adam, 1-2, 4, 5-6, 7, 12, 22, 31, 139, 171, 181, 213, 220, 274, 275, 283 o edukacji, 163 o handlu, 35 o roli rządu przy dobrowolnej wymianie, 29-30 Socjalizm, 90-91, 92-94, 147, 274, 276 Spółdzielnie produkujące artykuły kon­ sumpcyjne, 94 „Sprawiedliwość", i równość po­ zycji, 129-32 Srebro, 242, 297 Środowisko, 186, 197, 204-9, 211, 286 Standard złota, 72, 78, 82-84, 252, 297 Stanowy Uniwersytet Nowojorski, 178 Stany Zjednoczone, 1-3, 5-7, 101, 102, 255 bilans płatniczy, 41 biurokracja (zob. biurokracja) inflacja, 241, 244, 245-57, 263, 265-66, 271-72 i dług rządowy, 259 i dochody rządowe, 257 przyczyny nadmiernego wzrostu zasobów pieniężnych, 253 -57, 272 kontrola rządowa, 5-6, 15, 36, 60 -65, 276 cła (zob. Cła) działalność regulacyjna, 90, 181-218, 233, 278, 282

Indeks intencje ojców założycieli, 124-25, 126, 276 nad cenami, 59, 89, 210 -11, 269-70, 295 nad energią, 13, 15, 63-64, 186, 209-13 nad opieką społeczną (zob. Opieka spo­ łeczna i państwo opiekuńcze) nad oświatą (zob. Oświata) nad płacami, 17, 64, 88, 89, 227-29, 235, 269-70, 282, 295 nad podziałem dochodu (zob. Równość; Opieka społeczna i państwo opiekuń­ cze) po 1932r., 5, 66-67, 87 -122, 274 poprawki do Konstytucji ograniczające, 291 -9 reakcja przeciw, 273-74, 278-79, 289-300 pieniądz w koloniach, 240-42 polityka monetarna (zob. Pie­ niądz; Polityka monetar­ na) rolnictwo, 3, 33, 283-4 równość (zob. Równość) System Rezerwy Federalnej (zob. System Rezerwy Federal­ nej) w XIX wieku, 1-4, 32-34, 36, 127, 132-34 Wielki Kryzys (zob. Wielki Kry­ zys) Stopy procentowe, 256, 262 obligacji oszczędnościowych, 259 zmienne, 267-68 Stowarzyszenie Edukacji 162

Narodowej,

Strong, Benjamin, 74 Subwencje, 43, 49, 283 budownictwo mieszkaniowe (zob. Budownictwo miesz­ kaniowe) negatywny podatek dochodowy, 92, 114-18 opieka społeczna (Zob. Opieka społeczna i państwo opie­ kuńcze) dla szkolnictwa wyższego, 168-79 zagranicznych rządów dla prze­ mysłu, 42, 48, 58, 59 Sumner, William Graham, 134 Sunday, Billy, 217 Sweden, The Middle Way (Childs), w tekście: Szwecja, środkowa dro­ ga, 94 Świat pracy i rynek pracy, 18-19, 219 -37. Zob. też Bezrobocie i cła, 38, 43 i inni pracodawcy, 236 polityka pełnego zatrudnienia, 254, 256-57, 287 i rząd, 226-27, 233, 233-35 i subwencje zagranicznych rzą­ dów, 43 i system cen, 18-19 w ZSRR, 9 wolność wyboru zawodu, 229-31, 236-37, 295 i związki zawodowe (zob. Związ­ ki zawodowe) System bankowy w USA, 69-71, 76-80, 87. Zob. też System Rezerwy Fede­ ralnej System cen, 12-22, 244 bodźce, 16-18, 21, funkcje, 13-22 i inflacja (zob. Inflacja) i kontrola cen, 15, 59, 210-11, 269-70, 295 podział dochodu, 18-22 przenoszenie informacji, 274, 295

13-16,

323 i spirala cenowo-płacowa, 264-65 i swobodna wymiana, 10-22 System nakazowy, 8-10, 13, 15-16, 20, 21-22, 92. Zob. też Centralne pla­ nowanie gospodarcze System Rezerwy Federalnej, 67-85 bankructwa banków z lat trzy­ dziestych, 72, 76-80 błędne działania jako przyczyna Wielkiego Kryzysu, 5, 74 -85 geneza, 67-72 i inflacja 254, 255-56, 256-57, 259 i początek kryzysu, 74-75 początkowe lata, 72-74 System ubezpieczeń społecznych, 65, 88, 90, 103, 111, 156, 268 ekekty, 96-102, 121-22, 130 prekursorzy, 92-94 stopniowa eliminacja, 114-15, 118-19 Szkoła im. McCollama, Alum Rock (Kalifornia), 165 Szkoła Przygotowawcza w Harlemie (Harlem Prep), 152, 163, 166 Szkoła Św. Jana Chryzostoma, Bronx (Nowy Jork), 151 Szkolnictwo Wyższe: Kto płaci? Kto ko­ rzysta? Kto płacić powinien? (Komisja ds. Szkolnictwa Wyż­ szego), 171 Szkoły przyparafialne, 146, 150, 151, 156-57, 158, 162 Szkoły. Zob. Oświata Szwajcaria, 244 Szwecja, 88, 90 efekty państwa opiekuńczego, 95 reakcja przeciw wielkiemu rządo­ wi, 273, 280 Tajwan, 37, 47, 53, 141 Talony żywnościowe, 90, 102 Teller, Edward, 183 Teoria

biurokratycznego 109, 148

zastępstwa,

324

Indeks

Thatcher, Margaret, 95, 273 The Jungle (Sinclair), w tekście: Grzęza­ wisko, 185-86, 193-94 Thomas, Norman, 276, 277 Times, 65 Tito, marszałek, 52, 53 Tocqueville, Alexis de, 125-26 Transport kolejowy, 185, 186-87, 191, 193 Transport lotniczy, 191-92, 216 Transport samochodowy, 189-90, 193 -194, 288 Turner, Graham, 279 Twoje ubezpieczenia społeczne (HEW), 98, 99 Tytoń, 281 używany jako pieniądz, 240-41, 245 Ubezpieczenie na starość i renty rodzin­ ne, 88, 98-102 United Mine Workers, 232 Uniwersytet Columbia, 87 Uniwersytet Kalifornijski, 174, 178 Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley, 173, 169, 170, 176 Uniwersytet Kalifornijski w Los Ange­ les, 168, 169 Uniwersytet Michigan, 166, 170 Uniwersytet Rochester, Centrum Badań nad Odkryciami Farmaceutycz­ nymi, 198 Uniwersytet Virginia, 124, 125 Uniwersytet Wisconsin, 169, 170 Uniwersytety. Zob. College'e i uniwer­ sytety Urząd Naprawy Rolnictwa (AAA), 88 Urząd Odnowy Narodowej, 88 Urząd Rozwoju Zatrudnienia (WPA), 89 Urządzenia publiczne, 27-28 Ustawa antytrustowa Shermana, 49, 128, 232 Ustawa bankowa, z 1935r., 84 Ustawa Davisa-Bacona, 227, 282 Ustawa o emeryturach, z 1908r., 93

Indeks Ustawa o Rezerwie Federalnej, 68, 70, 82 Ustawa o transporcie samochodowym, z 1935r., 189 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym, z 191 lr., 93-94 Ustawa o zatrudnieniu, z 1946r., 89 Ustawa o żywności i lekarstwach, z 1906r., 194, 195 Ustawa o żywności, lekarstwach i kos­ metykach z 1938 r., 196, poprawki z 1962r., 197, 201 Vanderbilt, William H., 33 Virginia, 240-43 Wagner, Robert, 96 Wall Street Journal, 14, 106, 212, 234, 280, 288 Wallis, W. Allen, 90 Walton, Maurice, 167 Wardell, Dr William, 198 Watts (Los Angeles), 104 Wealth of Nations (Smith), w tekście: Bogactwo narodów 1, 12, 31, 35, 181 Węgry, 22, 245 West, E. G., 146, 147, 164 Wielka Brytania, 5, 32, 40, 55, 56, 72-73, 88, 90, 220, 244, 275, 290 dostępne lekarstwa, 198 efekty państwa opiekuńczego, 95, 96, 134-40 gry hazardowe, 135 inflacja, 252, 253, 263, 265-66 Narodowa Służba Zdrowia, 95, 109 odejście od standardu złota, 78 i podatki, 138, 279 prasa, 65 przemysł tekstylny, 59-60 reakcja przeciw wielkiemu rządo­ wi, 273, 280 równość pozycji, 129, 133 system oświaty, 147, 154, 164, 166

system wolnorynkowy w XIXw., 3, 4, 31-2, 34, 37, 56, 138 ustawodawstwo socjalne, 93-94, 274 wolny handel, 48 zniesienie ustaw zbożowych, 31 -2, 36 związki, 138, 220, 223, 252 Wielki Kryzys, 4, 148 i cła, 38 gdzie się zaczął, 82-84 i polityka pieniężna, 5, 66, 74-85, 88, 240, 256 i wydatki rządowe po, 5, 66-67, 86-122, 274 Wimmer, Herschel, 191 Własność, 63, 130 Włochy, 142, 244 Wniosek nr 13, 273 Wojna domowa (secesyjna), 123, 126, 186, 251, 298 Wojskowy Korpus Inżynierski, 182 Wolność, 123, 275 i równość, 123, 125, 126, 129, 134, 142 Wolność gospodarcza, 1-7, 61-65, 127 -28, 274. Zob. też Dobrowolna wymiana i wolność polityczna, 2-3, 6, 10, 36, 50-52, 60, 63-5, 142, 275, 300 Wolność polityczna, 2-3, 4, 6, 36, 121 i gospodarcza, 2-3, 6, 10, 36, 51, 60, 63-65, 142, 275, 300 równość (zob. Równość) wolność (zob. Wolność) Wolność religii, 65, 125, 156-57 Wychowawcy zawodowi, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 152-53, 159, 162, 168 -69, 179 opór przeciw zmianom, 162, 163 -67 związki, 223 Wydajność, 3-4, 6, 19, 41, 128, 237 i inflacja, 244

325 spadek, 139, 141, 149, 183 Zacharias, Jerrold R., 176-77 Zanieczyszczenie i ochrona środowiska 205-9, 211 Zarząd Rezerwy Federalnej, 70-71, 74, 75, 82 Roczny raport z 1933 r., 80 więcej uprawnień, 84 Zasada korzyści komparatywnych, 41 Złoto, 243, 245 ZSRR, 3, 49, 130, 140, 243 rolnictwo, 9 gospodarka centralnie planowa­ na, 8-10, 52, 140 podziały klasowe, 140-41 rynek pracy, 9 wolny rynek, 9, 22 Związki zawodowe, 18, 37, 65, 144, 219 -33, 283, 284 i inflacja, 251-52 kto korzysta, 222-25, 232 ograniczenie liczby pracujących, 229, 236 początki, 220 pomoc rządu, 227, 233 pracowników municypalnych, 223, 235 pracowników rządowych, 223 i stosowanie przemocy, 226, 227 w odróżnieniu od „świata pra­ cy", 220 zmowy z pracodawcami, 231-32 źródło siły, 226-33