En God beschikte een worm druk 3: over schepping en evolutie dutch

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 1

EN GOD BESCHIKTE EEN WORM

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 2

In dit boek komen aan het woord: Ptof.dr. Jan Lever, bioloog Dr. Sander van Doorn, evolutiebioloog Prof.dr. Cees Dekker, biofysicus Prof.dr.ir. Arie van de Beukel, natuurkundige Prof.dr. Gerard Nienhuis, natuurkundige Prof.dr.ir. Jan van Bemmel, medisch fysicus Dr. Juleon Schins, natuurkundige Dr. Tjerk Oosterkamp, biofysicus Prof.dr. Ronald Meester, wiskundige Prof.dr. Piet Wesseling, wiskundige Prof.dr. René van Woudenberg, filosoof Dr. Everard de Jong, filosoof en bisschop Prof.dr. Vincent Brümmer, filosoof Dr. Aart Nederveen, filosoof Dr. Gijsbert van den Brink, theoloog Prof.dr. Geurt-Henk van Kooten, theoloog Dr. Stefan Paas, theoloog Prof.dr. Cees van der Kooi, theoloog Dr. Taede Smedes, theoloog

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 3

EN GOD BESCHIKTE EEN WORM Over schepping en evolutie

Onder redactie van Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 4

© 2006, Uitgeverij Ten Have Postbus 5018, 8260 GA Kampen www.uitgeverijtenhave.nl Omslag en illustraties deeltitelpagina’s: Tremani Op het omslag is de worm C. Elegans afgebeeld, © Jürgen Berger, Max-Planck-Institute for Developmental Biology, Germany. ISBN 978 90 259 7011 6 NUR 730 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 5

INHOUD

Inleiding

Deel 1: Schepping in bijbel en theologie 1. Het begin van de bijbel over het begin van de wereld Stefan Paas 2. Schepping en ontwerp volgens joden, christenen en Griekse filosofen Geurt Henk van Kooten 3. Schepping en christelijk geloof; een systematisch-theologische verkenning Gijsbert van den Brink 4. Schoon en broos; scheppingstheologie vroeger en nu Cornelis van der Kooi 5. Theologie, natuurwetenschap en het probleem van de menselijke maat Taede A. Smedes

Deel 2: Scheppingsgeloof en evolutie 6. Schepping en evolutie; een zwerftocht door de literatuur Jan Lever 7. Darwinisme en christelijk geloof; een historisch overzicht Gijsbert van den Brink 8. Houdingen inzake evolutie en schepping René van Woudenberg

7 13 15 31 55 82 101

115 117 156 180

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 6

6

INHOUD

9. De wereld: schepping of toevalstreffer? Arie van den Beukel 10. De katholieke visie op schepping en evolutie Everard de Jong 11. Is het scheppingsgeloof een achterhaalde theorie? Vincent Brümmer 12. Evolutietheorie kan niet zonder conceptuele gereedschapskist Aart Nederveen

198 212 233 250

Deel 3: Wetenschap en wereldbeeld

267

13. Toeval en ontwerp: twee vreemde eenden Gerard Nienhuis 14. Mijn God, ik weet niet wie Gij zijt, maar wel dat Gij niet zijt een god naar mensentrant Ronald Meester 15. Dogma en wetenschap Juleon Schins 16. Een wereld vol wonderen Jan H. van Bemmel 17. Naturalisme en theïsme Piet Wesseling 18. Wereldverbeelding Tjerk Oosterkamp 19. Schiep God de mens of schiep de mens god? Cees Dekker 20. Gods wegen in het doorgrondelijke Sander van Doorn

269

Achtergrondinformatie over de auteurs

400

282 299 315 335 353 360 384

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 7

INLEIDING René van Woudenberg, Cees Dekker en Ronald Meester

Schepping en evolutie. Kunnen ze hand in hand gaan, of zijn het gezworen vijanden? Over deze vraag is sinds de publicatie van Charles Darwins The Origin of Species (1859) ontzettend veel gedacht – en niet alleen gedacht, maar ook gestreden. Dat er veel over is gedacht, en over gedacht moest worden, is begrijpelijk wanneer men zich realiseert hoeveel uiteenlopende onderwerpen op verschillende vakgebieden relevant zijn voor een beantwoording ervan. Er zijn biologische gegevens over soorten, soortvorming, erfelijkheid en verwantschap. Er zijn fossiele gegevens in de aardlagen. Er zijn gegevens over de geologische geschiedenis. En er zijn verklaringen van en theorieën over deze gegevens. Vervolgens zijn er bijbelse teksten over schepping, Adam en Eva, en het paradijs. Ook zijn er interpretaties van die teksten en beschouwingen over de aard van deze teksten. Verder zijn er nog algemene beschouwingen over wat wetenschap wel en niet is, kan en vooronderstelt, en wat religieus geloof wel en niet is. Ten slotte zijn er dan nog de vele opvattingen over de relatie tussen wetenschap en geloof. Wie zich dus bezighoudt met ‘schepping en evolutie’ waagt zich op een schier onmetelijk veld. Dat er over deze vraag is gestreden, is eveneens begrijpelijk wanneer men zich realiseert hoeveel er op het spel staat. Wat er op het spel staat is onder meer de houdbaarheid van het geloof dat God alle dingen heeft geschapen, maar ook het gezag van de wetenschap. Deze strijd kunnen we niet beter voelbaar maken dan door twee extreme posities in al hun naaktheid neer te zetten. Volgens het eerste extreem schiep God de aarde ongeveer 6.000 jaar geleden in een serie van 6 dagen van 24 uur. Op de derde, vijfde en zesde dag schiep God de verschillende soorten levende wezens, en ook het eerste mensenpaar, Adam en Eva. Het feit dat de geologie de suggestie wekt

God beschikte5epr. 24-1-2006

8

25-01-2006

15:16

Pagina 8

INLEIDING

dat de aarde en de daarop levende organismen niet duizenden maar miljarden jaren oud zijn, moet geheel verklaard worden door een wereldwijde vloed die ongeveer 4.500 jaar geleden de aarde overspoelde en waardoor de geologische kolom volledig door elkaar is gegooid. Dat dit zo gegaan is, weten we, volgens dit extreem, omdat God dit aan Mozes heeft geopenbaard, die het heeft opgeschreven in het bijbelboek Genesis. En God zelf heeft ervoor gezorgd dat dat boek in alle opzichten historisch accuraat is. De bijbel bevat zeker ook passages met metaforen, gelijkenissen, hyperbolen en allerlei andere niet-letterlijke vormen van taalgebruik. Maar wie Genesis op onbevooroordeelde wijze leest, ziet in dat de scheppingspassages daar niet onder vallen. Volgens het tweede extreem is de kosmos het enige dat bestaat. De kosmos is het geheel van materie in de tijd-ruimte. Bijna 14 miljard jaar geleden ontstonden spontaan, in een gebeuren dat we nu de Big Bang noemen, ruimte, tijd en materie. Het uiteenspatten hiervan heeft geleid heeft tot de vorming van waterstof en helium en later ook tot de vorming van sterrenstelsels, sterren en planeten. In deze sterren werden nieuwe elementen gevormd, zoals koolstof en zuurstof. Op ten minste één planeet, maar vermoedelijk eveneens op vele andere, hebben zuiver natuurlijke toevalsprocessen geleid tot de vorming van complexe moleculen die in staat waren zichzelf te vermenigvuldigen. Doelgerichtheid of ontwerpactiviteit hebben hier geen enkele rol gespeeld. Het vermenigvuldigingsproces leidde tot variaties (niet alle vermenigvuldigde moleculen waren volkomen identiek aan hun ouders). Door de werking van natuurlijke selectie op deze variatie, is hieruit op den duur het eerste levende organisme ontstaan, de eerste cel, waaruit in een proces van miljarden jaren meercellige organismen, seksuele verscheidenheid, en alle vertegenwoordigers van de soorten die we nu op aarde tegenkomen, zijn ontstaan. Door dit proces is ook het intelligent leven van de mens ontstaan. Dat mensen religieuze gevoelens en gedachten hebben vindt zijn oorzaak in het sociale nut voor de overleving van de mens. Over het bijbelboek Genesis zegt dit extreem dat het niet door Mozes is geschreven, en dat het twee onverenigbare verhalen vertelt over de wording van de mens. Het ene verhaal, over Adam en Eva, heeft zijn huidige vorm gekregen in de negende eeuw voor Christus, honderden jaren na de dood van Mozes. Het andere verhaal, over de zes scheppingsdagen, is van nog later datum en vermoedelijk geschreven tijdens de ballingschap van Juda in Babylonië. Voor beide verhalen is ouder materiaal gebruikt, waarschijnlijk Semitische scheppingsmythen, dat is bewerkt met het oog op de toen heersende politieke en religieuze situatie. Deze twee visies hoeven we geen namen te geven om ze toch te kunnen

God beschikte5epr. 24-1-2006

INLEIDING

25-01-2006

15:16

Pagina 9

9

herkennen. Maar het dient het gemak om de eerste de creationistische en de tweede de naturalistische visie te noemen. Deze twee zijn, zoals we zeiden, extremen. Elke andere visie op de verhouding van schepping en evolutie ligt daartussenin. Deïsme bijvoorbeeld aanvaardt de naturalistische visie, op één punt na: het stelt dat er een God is die het hele proces in gang heeft gezet. Maar er zijn in beginsel nog vele andere visies mogelijk. Het is van enig belang om dit op te merken, omdat de discussie over Intelligent Design1 die in 2005 in ons land is opgewaaid, duidelijk maakte dat velen er zonder verder nadenken van uitgaan dat iedere criticus van de naturalistische visie wel een creationist moet zijn, hetgeen zeker niet zo is. En het is goed hieraan toe te voegen dat ook het omgekeerde niet waar is: iemand die het creationisme afwijst, hoeft geen naturalist te zijn. In dit boek ontvouwt een aantal wetenschappers hun visie op de verhouding tussen schepping en evolutie en we zeggen er maar direct bij dat géén van hen een van beide extremen omarmt. De Fransen zeggen terecht: ‘Les extrêmes se touchent.’2 Want hoe verschillend ook, de creationistische en de naturalistische visie gaan er beide van uit dat schepping en evolutie elkaar uitsluiten. De auteurs van dit boek doen dat echter geen van allen. Wat u hier krijgt voorgezet is een waaier van tussenposities, waarvan sommige duidelijk dichter bij de extremen liggen dan andere. Het is volkomen duidelijk dat in onze cultuur de naturalistische visie op veel bijval kan rekenen, zeker onder intellectuelen. Vaak wordt voor deze visie geclaimd dat ze ‘wetenschappelijk verantwoord’ is, dat alleen deze visie de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek werkelijk serieus neemt. Een historisch voorbeeld is Gaylord Simpson die in 1950 schreef dat de evolutie ‘zeker onverenigbaar is met een bovennatuurlijk vervolmakingsprincipe, met het begrip van een “doel” in de evolutie’ en die ook stelde: ‘De mens is de uitkomst van een doelloos en materialistisch proces dat hem (=de mens) niet in gedachten had. Hij was niet bedoeld.’3 De enige goede reactie op dergelijke claims werd zo’n vijftig jaar geleden reeds gegeven door Jan Lever, die reageerde: ‘Hoe weet Simpson dit zo goed? Het is “evident” dat hij deze kennis niet langs inductieve weg heeft 1.

2. 3.

Dit naar aanleiding van het door ons geredigeerde boek Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Over toeval en doelgerichtheid in de evolutie (Kampen: Ten Have, 2005) en enkele uitlatingen van de minister van Onderwijs, mevr. Van der Hoeven, op haar weblog over Intelligent Design. ‘Extremen raken elkaar.’ Gaylord G. Simpson, The Meaning of Evolution (New Haven: Yale University Press, 1950), pp. 262, 344.

God beschikte5epr. 24-1-2006

10

25-01-2006

15:16

Pagina 10

INLEIDING

verkregen. […] Het is duidelijk dat deze uitspraken niet anders zijn dan weerslagen in de vakwetenschap van zijn materialistische wereldbeschouwing, van zijn “geloof ”.’4 De uitspraken van Simpson zijn geen incident. Ze vinden krachtige echo’s, bijvoorbeeld in het werk van Richard Dawkins, die in 1995 schreef: ‘De natuur is niet wreed maar slechts onbarmhartig onverschillig. Dit is een van de moeilijkste lessen voor mensen om te leren. We willen niet toegeven dat de dingen goed noch slecht, wreed noch vriendelijk zijn, maar simpelweg zonder gevoel – onverschillig voor leed, zonder doel.’5 Een passende reactie hierop is: ‘Hoe weet Dawkins dit zo goed? Het is duidelijk dat hij deze meningen niet uit de feiten heeft kunnen afleiden; ze zijn daarom veeleer uitingen van zijn naturalistische geloof, dan dat ze volgen uit de resultaten van wetenschappelijk onderzoek.’ Eén rode draad die door het boek dat u nu in handen hebt heenloopt, is dat het van groot belang is om wetenschap en wereldbeschouwing te onderscheiden en niet te doen alsof een bepaalde wereldbeschouwing, in dit geval een materialistische, is gebaseerd op de wetenschap terwijl een theïstische daarmee in tegenspraak is. Dit boek is als volgt opgebouwd. In het eerste deel wordt ingegaan op het begrip ‘schepping’ in het Oude en Nieuwe Testament en wordt aandacht gegeven aan de wijze waarop theologen dat begrip gebruikten en gebruiken. Deel twee bevat hoofdstukken over de centrale vraag van het boek: kunnen schepping en evolutie hand in hand gaan, of zijn ze gezworen vijanden? Aan de orde komen onder meer: evolutie als biologische theorie en evolutionisme als romantische levensbeschouwing, reacties van christelijke zijde op het darwinisme, de katholieke visie op schepping en evolutie, of scheppingsgeloof een theorie is (en misschien zelfs wel een achterhaalde), de rol van toeval in de evolutie, de mogelijke implicaties van het aanvaarden van de evolutietheorie voor een aantal centrale leerstellingen uit het christendom (onder andere voor het dogma van een historische zondeval en Adam). Het derde en laatste deel bevat hoofdstukken over zaken die op de achtergrond van de centrale vraag spelen. Ze hebben te maken met de relatie tussen wetenschap en (christelijk) wereldbeeld. Zoals: zijn ‘toeval’ en ‘ontwerp’ wel begrippen die in de wetenschap thuishoren? Zijn wetenschap en

4. 5.

Jan Lever, Creatie en evolutie (Wageningen: Zomer en Keuning, 1958), p. 171. Richard Dawkins, River out of Eden: A Darwinian View of Life (New York: Basic Books, 1995), p. 96.

God beschikte5epr. 24-1-2006

INLEIDING

25-01-2006

15:16

Pagina 11

11

geloof niet twee verschillende werelden en taalvelden? Past de wetenschap wel goed binnen een theïstisch wereldbeeld? Hoe begrijpelijk is de wereld eigenlijk? Door de eeuwen heen heeft de beleving en studie van levende wezens, van planten en dieren, bij velen diepe gevoelens losgemaakt, snaren doen trillen, ontzag en verbazing gewekt. Ook wie nooit komt in een gebied dat nog zou kunnen worden aangemerkt als ‘de vrije natuur’, kan toch in Artis zomaar geraakt worden door zulke ‘vorstelijke dieren’ als leeuwen, olifanten, gorilla’s en adelaars. Maar ook van minder aanzienlijke dieren, zoals mieren, muggen, vliegen en slakken, kan men onder de indruk komen, van hun bouw, hun gedrag, hun functioneren. En dan zwijgen we nog over al het gedierte dat we met het blote oog niet of nauwelijks kunnen waarnemen. Wie onder een microscoop een bacterie bekijkt, kan plots overvallen worden door vreemde gevoelens. Ook Darwin kende dat. Terwijl hij naar orchideeën keek en wormen onderzocht, werd hij naar eigen zeggen vaak met overweldigende kracht overvallen door het gevoel hier te maken te hebben met een ‘expression of Mind’, ‘een uitdrukking van Geest’.6 In de christelijke traditie is deze trilling van innerlijke snaren altijd van grote waarde geacht. Zowel de koningen als de onaanzienlijken in het dierenrijk, zowel de majestueuze sequoia als de nederige sering worden daarin namelijk in één verband met God gezien. Op een mysterieuze wijze werkt de Eeuwige in en door de levende schepselen. We kunnen in het bijbelboek Jona dan ook zomaar die prachtige zin ‘En God beschikte een worm’ tegenkomen.7 Deze zin is titel van dit boek geworden. Zoals we reeds zeiden, wordt in dit boek een waaier van visies ontvouwd over de verhouding van schepping en evolutie. De hoofdstukken zijn onafhankelijk van elkaar te lezen. Men kan beginnen met hoofdstuk 1, maar ook met hoofdstuk 6, of 13, of 18. Tussen de verschillende bijdragen bestaan soms grote verschillen – wat één auteur beweert wordt lang niet altijd onderschreven door de overige auteurs. Dat maakt dat u als lezer de nodige afwisseling zult tegenkomen. Maar afwisseling van spijs doet eten. Laat het u smaken!

6.

7.

Hij voegt eraan toe dat dat gevoel op andere momenten leek te verdwijnen. Zie The Autobiography of Charles Darwin & Selected Letters, ed. Francis Darwin [1892], (New York: Dover, 1958), p. 6, voetnoot. Jona 4, vers 7.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 12

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 13

Deel 1: Schepping in bijbel en theologie

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 14

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 15

1. HET BEGIN VAN DE BIJBEL OVER HET BEGIN VAN DE WERELD Stefan Paas

Inleiding De scheppingsverhalen in het boek Genesis bepalen nog altijd in hoge mate hoe westerlingen, of zij nu gelovig zijn of niet, denken over het ontstaan van de wereld. Zo is bijvoorbeeld de gedachte dat de werkelijkheid uiteindelijk terug te voeren moet zijn op één verklarend principe (‘de geest van god’ – Hawking) niet noodzakelijk. Waarom zou de werkelijkheid niet teruggaan op een onreduceerbare veelheid van principes? Polytheïstische stelsels hebben die laatste gedachte op een religieuze manier onder woorden gebracht. Maar in een door het joods-christelijk monotheïsme gestempelde cultuur worden wij in hoge mate voorgesorteerd om veelheid tot eenheid terug te brengen. Een ander voorbeeld vinden we in de theorievorming rondom de Big Bang. De oudtestamentica Ellen van Wolde laat zien hoe de oerknaltheorie oorspronkelijk in alle bescheidenheid werd opgevat als een hypothese waarmee sterrenkundigen bepaalde waarnemingen konden interpreteren. In de publicaties van sommige geleerden van onze tijd is de Big Bang echter een hoeksteen geworden van een ‘theorie van het al’. Zij wijst op het modelkarakter van de oerknaltheorie en zegt dat deze eigenlijk het jongste voorbeeld is van een scheppingsverhaal. Aangenomen wordt (in de traditie van de westerse theologie en filosofie) dat ‘iets’ uit ‘niets’ is ontstaan. Dit is geen noodzakelijke keus (andere culturen maakten andere keuzen), maar een geloofsvooronderstelling die in wezen voortbouwt op het christendom (creatio ex nihilo).1

1.

Ellen van Wolde, Verhalen over het begin: Genesis 1-11 en andere scheppingsverhalen, Baarn 1995, 254-7.

God beschikte5epr. 24-1-2006

16

25-01-2006

15:16

Pagina 16

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

De eigen aard van het bijbelse spreken over de wereld Er is dus alle reden om het bijbelse spreken over de schepping nader te bekijken. Het kan ons helpen om onze culturele en wetenschappelijke geschiedenis tot op vandaag beter te begrijpen. Voor moderne westerse mensen betekent dit wel dat zij willen weten hoe bijvoorbeeld Genesis zich verhoudt tot natuurwetenschappelijke inzichten.2 De waarheid is één en dat betekent dat we moeten zoeken naar integratie van onze kennis en heelheid van leven. Het is daarom van het grootste belang dat wij zicht krijgen op de eigen aard van het bijbelse spreken over schepping en schepper. Daarbij moeten we waken voor twee gevaren: we moeten ervoor oppassen een zogenaamde ‘bijbelse kosmologie’ te stellen tegenover de op dat moment gangbare kosmologie en vervolgens moeten we ervoor uitkijken dat we net doen alsof de bijbel eigenlijk altijd al gezegd heeft wat wetenschappers nu ontdekken. Beide gevaren komen hierop neer dat we de bijbel onvoldoende in zijn eigen waarde laten: als een boek dat geworteld is in een andere cultuur en tijd dan de onze en die van het grootste deel van de christelijke traditie. Concreet zien we vandaag beide gevaren opdoemen in het creationisme enerzijds (waar Genesis wordt gelezen als een natuurkundige beschrijving) en in sommige vormen van procestheologie anderzijds (waar de evolutietheorie wordt ingelezen in de bijbel). De bijbel laat zich kennen als een oudoosters boek. Hoe zou het anders kunnen? Dat betekent dat hij onbevangen spreekt over een platte wereld die op pilaren rust (Psalm 75:4), over verschillende hemels en dergelijke. In de tijd dat de bijbel geschreven werd, waren dergelijke inzichten common sense. Maar betekent dit dat de bijbel een kosmologie ‘onderwijst’? Moeten christenen, willen zij trouw zijn aan de bijbel, geloven in een platte aarde waar de zon omheen draait? Waarschijnlijk zijn er niet veel moderne bijbellezers die dit wensen vol te houden. Als zij dat wel zouden doen, zouden zij

2.

Er zijn verschillende manieren om de werkelijkheid te ‘lezen’ en verschillende manieren om de bijbel te lezen en dit zorgt voor een variëteit aan mogelijke combinaties van theologie en natuurwetenschap. In zijn boek God after Darwin: A Theology of Evolution, Boulder 2000, sluit John F. Haught zich bijvoorbeeld geheel aan bij de ‘zelfzuchtige genen’-visie van Richard Dawkins en verbindt deze met een procestheologische beschrijving van lijden, sterven, doel en zin in evolutionaire processen. Vgl. ook Keith Ward, God, toeval en noodzaak (Eng. 1996), Baarn 1997. Zie verder Gerald L. Schroeder, The Science of God: The Convergence of Scientific and Biblical Wisdom, New York 1998, die meent dat Genesis en de natuurwetenschap elkaar veel te zeggen hebben, mits zij op hun eigen voorwaarden mogen spreken.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 17

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

17

ook afwijken van de gebruikelijke lijn in de christelijke traditie. Immers, het is niet zo dat christenen in het verleden altijd een oudoosterse kosmologie hebben verdedigd tegenover aristotelische, stoïsche, neo-platonische en ptolemeïsche wereldbeelden. Eerder deden zij het tegenovergestelde: steeds weer meenden zij de toen gangbare kosmologie af te kunnen lezen uit de bijbel. Met andere woorden: zij ‘doopten’ soms al te gemakkelijk de op dat moment in zwang zijnde kosmologische modellen als modellen die ‘eigenlijk altijd al in de bijbel te vinden waren’. Maar of wij nu de bijbel als een soort eigen wetenschappelijke theorie presenteren of hem inlijven in de nieuwste wetenschappelijke modellen, beide keren doen wij de bijbel geen recht. Dat inzicht is vooral de laatste eeuwen gegroeid. Ooit was er een tijd dat bijbellezers de uitspraken over schepping en wereld in Genesis 1 en 2 konden beschouwen als goddelijke informatie van natuurkundige aard. Pre-moderne dogmatieken, zoals de Summa Theologiae van Thomas van Aquino, bevatten dan soms ook lange beschouwingen over sterren en dieren, over het ontstaan en de aard van de ziel en dergelijke onderwerpen die we nu meer zoeken in natuurwetenschappelijke boeken. Dit was niet alleen een kwestie van exegese: terugkijkend kunnen we vaststellen dat de christelijke dogmatiek zich lange tijd heeft verpand aan een aristotelisch-ptolemeïsche wereldbeschouwing die men min of meer letterlijk meende af te kunnen lezen aan de bijbel. Dit had tot gevolg dat een inleiding in de christelijke geloofsleer inderdaad niet volledig kon zijn zonder het te hebben over de verhouding tussen licht en zon, over planeten en over verschillende klassen van dieren, mensen en engelen. Dit veranderde bij de Reformatie. Een belangrijke reden hiervoor was dat de reformatoren het christelijk geloof toespitsten op de persoonlijke en gemeenschappelijke omgang met God en de existentiële betekenis daarvan. De belijdenisgeschriften van de Reformatie, maar ook bijvoorbeeld de Institutie van Calvijn en de Kleine Catechismus van Luther zijn dan ook uiterst spaarzaam met het geven van informatie over de geschapen werkelijkheid.3 Wetenschappelijke ontdekkingen hebben ook een rol gespeeld in deze toenemende reductie van kosmologische informatie in de christelijke geloofsleer. Toen onomstotelijk was komen vast te staan dat de aarde om de zon draaide, konden bijbellezers niet langer op basis van de bijbel zeggen dat het andersom was. Maar dat was geen probleem: men geloofde al sinds Irenaeus van Lyon (tweede eeuw), dat God in de bijbel afdaalt naar 3.

Zie voor dit alles H. Berkhof, Christelijk geloof, Nijkerk 21973, 164-5.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

18

15:16

Pagina 18

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

ons waarnemings- en taalniveau. Lange tijd was dit inzicht vooral toegepast op bijbelteksten waarin God antropomorf (mensvormig) wordt voorgesteld: dat Hij berouw zou hebben, de nieren zou proeven, dat Hij handen, ogen en ingewanden zou hebben en dergelijke. Bijbeluitleggers hebben om begrijpelijke redenen altijd gewaarschuwd voor het letterlijk nemen van zulke uitspraken. De centrale gedachte hierbij was dat God zich in zijn spreken aanpast aan ons voorstellingsvermogen: hoe Hij werkelijk is, valt niet te beschrijven in mensentaal. Deze oude theologische notie kon in de moderne tijd worden toegepast op de kosmologische beschrijvingen in de bijbel. De bijbel spreekt gewone mensentaal en sluit zich dus aan bij de manier waarop mensen de werkelijkheid waarnemen. Zij zien nu eenmaal de zon bewegen en niet de aarde. Zij ervaren de aarde als een plat vlak en niet als een bol. Ook vandaag spreken talloze mensen nog op die manier, zonder daarmee te twijfelen aan de natuurkundige ontdekkingen van de laatste eeuwen. Het was dus voor vroeg-moderne bijbellezers geen krachttoer des geloofs om deze nieuwe inzichten op den duur in te passen in het lezen van de bijbel. Dit blijkt ook uit de volgende paragraaf.

Historische waarnemingen Exegese is in de kern niets anders dan het stellen van vragen aan een tekst en proberen daarop antwoorden te zoeken. Die vragen worden ons aangereikt door de tekst zelf, maar ook door onze eigen achtergrond, onze cultuur en onze ervaringen. Zo is de uitleg van Genesis 1 in de vroege kerk in belangrijke mate bepaald door de uitdaging van de gnostiek: de leer dat de wereld van de materie (vlees, stof ) die wij waarnemen, slecht is en dat de ‘echte’ wereld (van de geest of de ziel) daarachter ligt. Christenen die zich tot de gnostiek voelden aangetrokken of gnostici die christen werden, stonden wel voor een groot probleem: het Oude Testament spreekt niet alleen over de ware en goede God die de wereld schiep, maar spreekt ook nog eens met grote waardering en acceptatie over het leven hier en nu: over eten, drinken, seks en dergelijke. Met andere woorden: voor de God van de bijbel zijn juist al die lichamelijke, tastbare, vleselijke en stoffelijke zaken heel erg reëel en gewenst. Wilden zij het Oude Testament met hun eigen denkwereld in overeenstemming brengen, dan stond voor hen slechts één weg open: zij moesten aannemen dat de Schepper-God van het Oude Testament een andere en lagere god was dan de Verlosser-God van het Nieuwe Testament. Voorts moesten zij alles wat in het Oude Testa-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 19

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

19

ment te materieel en laag-bij-de-gronds was, uitleggen als verborgen verwijzingen naar diepere, ‘geestelijke’ waarheden. Theologen als Irenaeus (ca. 135-ca. 202) en Chrysostomos (en vele anderen) wendden zich tot Genesis om munitie te vinden tegen de gnostici. Wie de materie veracht, kan een positieve waardering van de schepping (‘God zag dat het goed was’) niet gebruiken.4 Chrysostomos (ca. 347-407) spreekt in dit verband vaak van de akribeia van de Schrift. Dit woord betekent soms ‘foutloosheid’, maar kan meestal het beste vertaald worden met ‘precisie’ of ‘gedetailleerdheid’. In een preek over Genesis 1 benadrukt de kerkvader dan ook dat het in principe genoeg was geweest om te vertellen dat God de wereld heeft gemaakt, maar om elke ketter de mond te snoeren, heeft God ook precies het aantal dagen, de volgorde enzovoort meegedeeld, bij monde van Mozes, geïnspireerd door de Geest. Let wel, Chrysostomos heeft het hier over ketterijen van zijn eigen dagen. God heeft, om deze ketters als het ware voor te zijn, bijvoorbeeld laten opschrijven dat alles ‘goed’ was. Een ander kernwoord voor Chrysostomos bij zijn schriftuitleg is sugkatabasis (‘zorg, ontferming’). Uit liefde voor de mens komt God tot ons neer en spreekt onze taal, zodat onze beperkte geest zijn waarheid kan vatten. God sprak ‘op een manier die gepast was voor zijn hoorders’ (Hom. Genesis, 2:10). Voor Chrysostomos is Gods liefde zijn hoogste eigenschap en daarom is deze zelfbeperking voor God geen schande. Hier vindt hij een fraaie uitweg uit de traditionele aanstoot aan de antropomorfismen, vooral in het Oude Testament. Deze werden vaak aangevoerd als argument voor een allegorische exegese. Chrysostomos zegt nu: het is niet alsof God gelijk is aan de mens; het is God die van de mens houdt. ‘U ziet dat de opmerking ‘God vormde de mens uit stof en blies hem Zijn adem in’, ongepast is voor God, maar vanwege ons en onze beperkingen drukt de heilige Schrift het op deze manier uit, daarmee ontferming voor ons tonend.’ We zien dus bij Chrysostomos een sterk accent op de nauwkeurigheid en feitelijke betrouwbaarheid van Genesis 1. Daarvoor had hij sterke theologische redenen: de eenheid van Oude en Nieuwe Testament. Tegelijk zien we dat dit hem niet dwong om alles letterlijk te lezen: de vermelding dat God de mens uit stof heeft gemaakt is volgens hem een aanpassing aan ons menselijke niveau. Een heel andere weg gaat Augustinus (354-430). In zijn commentaar De Genesis ad Litteram worstelt hij, onder invloed van neo-platoons

4.

Zie hier ook 1 Timoteüs 4:3 over seksuele omgang en voedsel als scheppingsgaven van God. Genesis is de vanzelfsprekende vooronderstelling bij dergelijke uitspraken.

God beschikte5epr. 24-1-2006

20

25-01-2006

15:16

Pagina 20

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

gedachtegoed, met de vraag hoe de eeuwigheid van God zich verhoudt tot de aardse tijd. ‘Hoe kan worden aangetoond dat God, die onveranderlijk is in zichzelf, effecten voortbrengt die onderworpen zijn aan verandering en kunnen worden gemeten in tijdseenheden?’ (DGL, I.2; II.1 enz.) Vooral de vermelding van ‘zes dagen’ is voor hem onbegrijpelijk. Augustinus meent daarom dat dit hoofdstuk ‘allegorisch’ (I.2) van aard is en dat God alles heeft geschapen in één dag.5 Ook hier vinden we dus een poging om vanuit toenmalig verstaan de bijbel te lezen en die in rapport te brengen met wat als waarheid werd gezien. Hetzelfde zien we bij Calvijn (15091564), die Augustinus’ uitleg nadrukkelijk afwijst, maar zelf wel in gesprek gaat met de toen in de kinderschoenen staande wetenschappelijke kosmologie. Anders dan Calvijn soms in de schoenen wordt geschoven, was hij zeker niet gekant tegen natuurwetenschappelijk onderzoek. Aan de hand van Genesis 1:16 merkt hij op dat het spreken over twee ‘grote lichten’, de zon en de maan, niet klopt in het licht van de astronomie. Immers, de planeet Saturnus is groter dan de maan. Maar Mozes, zegt Calvijn, schreef in een volkse stijl: hij trad niet op als filosoof of wetenschapper, maar zei wat alle gewone mensen kunnen begrijpen. Hieraan voegt Calvijn toe dat de studie van de astronomie niet moet worden veroordeeld, omdat deze schijnbaar tegenstrijdige resultaten oplevert met de bijbel. Integendeel, astronomie is niet slechts plezierig, maar ook bijzonder nuttig: deze wetenschap ontvouwt de grote wijsheid van God.6 We zien in dit overzichtje dat de tegenstelling die soms wordt geschapen tussen Genesis en filosofische of wetenschappelijke inzichten, niet altijd recht doet aan de traditie van de exegese. Christenen hebben steeds Genesis gelezen tegen de achtergrond van culturele vragen die toen speelden. Ook zijn zij nooit bang geweest om (onderdelen van) de scheppingsverhalen niet letterlijk te lezen; dit is niet per se een gevolg van de resultaten van modern wetenschappelijk onderzoek. Het klassieke argument daarbij is dat van de accommodatio: God die zich in zijn spreken aanpast aan wat mensen kunnen zien en begrijpen. Als het gaat om kennis van de natuur, spreekt de bijbel op het niveau van alledaagse waarneming en ervaring; hij is niet afhankelijk van (steeds verouderende) kosmologische modellen. 5. 6.

Vgl. hierover ook Colin Gunton, ‘Creation and Redemption’, in: Idem, Father, Son and Holy Spirit: Essays Towards a Fully Trinitarian Theology, Londen 2003, 137. De hardnekkige hoax dat Calvijn in zijn Genesiscommentaar, met een beroep op Psalm 93, Copernicus zou hebben zwart gemaakt, is volkomen uit de lucht gegrepen. Hier, noch in enig ander werk doet Calvijn zoiets.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 21

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

21

Ontwikkelingen in de exegese De woorden ‘In den beginne schiep God de hemel en de aarde’ (Genesis 1:1) zijn misschien wel de bekendste uit het Oude Testament. Voor bijbellezers kan het daarom vreemd zijn om te horen dat de aandacht voor scheppen en schepping in de oudtestamentische wetenschap pas sinds enkele decennia begint te groeien. Lange tijd is het toneel daar bepaald geweest door de dialectische theologie van Karl Barth, die in de vooraanstaande oudtestamenticus Gerhard von Rad een waardige vertegenwoordiger had binnen het veld van de exegese. Volgens von Rad, in een fundamenteel artikel uit 1936, is het scheppingsgeloof in het Oude Testament ondergeschikt aan het geloof in Gods redding van Israël.7 Het treedt op in dienst van Gods grote daden in de geschiedenis. De schepping is als het ware de prelude op Gods handelen met Israël. Op dat laatste ligt het echte accent in de bijbel.8 Parafraserend gezegd: Genesis 1 staat in de bijbel omwille van Exodus. In feite is dit denken lange tijd gemeengoed geweest: de God van het Oude Testament had een eigen werkingsterrein en dat was de geschiedenis, nader bepaald: zijn omgang met het volk Israël. Zijn activiteit in de schepping moest gezien worden als theologisch secundair. Achteraf kunnen we deze toch wel extreme nadruk verklaren vanuit het tijdsgewricht waarin theologen als Barth en von Rad opereerden. Zij weerspiegelden de positie van de Bekennende Kirche in Duitsland, waarin werd gestreden tegen de pogingen van het nationaal-socialisme om in een vorm van seculiere scheppingstheologie ideologische steun te zoeken. Andere oorzaken voor een verwaarlozing van scheppingstheologische accenten kunnen we zoeken in de opkomst van allerlei vormen van bevrijdingstheologie na de Tweede Wereldoorlog. Aandacht voor schepping als theologische categorie kon en kan binnen deze theologieën al snel de verdenking oproepen dat men een statische, onbewogen God wil introduceren, een God bovendien die bestaande sociale tegenstellingen legitimeert vanuit de natuur der dingen. Kortom, er was niet minder dan een aardverschuiving voor nodig om datgene waarmee de bijbel opent ook in het centrum van de belangstelling van exegeten te plaatsen.9 De noodzaak daarvan kwam 7.

8. 9.

Voor een beschrijving van von Rads standpunt en literatuur, zie Stefan Paas, Creation and Judgement: Creation Texts in Some Eighth Century Prophets (Old Testament Studies, 47), Leiden 2003, 2-6. Gerhard von Rad, Theologie des Alten Testaments, Bd. 1, München 91987, 152. Vgl. William P. Brown, S. Dean McBride Jr. (eds.), God Who Creates: Essays in Honor of W. Sibley Towner, Grand Rapids 2000, xi.

God beschikte5epr. 24-1-2006

22

25-01-2006

15:16

Pagina 22

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

steeds meer naar voren. Ecologische problemen, de pluralisering van samenlevingen (waardoor het zoeken naar een gemeenschappelijke basis belangrijker werd), de uitdaging van het relativisme, de opkomst van het neo-darwinisme (met vaak een materialistische agenda) en de noodzaak om voorbij te komen aan een (veelal vrijzinnige) natuurlijke theologie, deïstisch geïnspireerd en afhankelijk van een ‘god van de gaten’, zorgden ervoor dat er nieuwe aandacht kwam voor het spreken van de bijbel over ‘schepping’. En daarbij moeten we zeggen dat het natuurlijk niet alleen omstandigheden zijn die bepalen wat aan de orde komt in de exegese: het is voor goede bijbellezers simpelweg niet mogelijk om lange tijd voorbij te gaan aan de veelvuldige vermeldingen van en verwijzingen naar God als schepper in het Oude Testament. Het zijn vooral exegeten als Claus Westermann en Hans Heinrich Schmid geweest die ons daarbij hebben bepaald.10 Beiden vroegen, met hun eigen accenten, aandacht voor het belang van scheppingsdenken in het Oude Testament. Westermann legde daarbij vooral nadruk op het existentiële karakter van scheppingsteksten: zij spreken over het hier en nu in termen van toen en daar. Dit nodigt uit tot een symbolisch en mythisch lezen van zulke teksten. Westermann liet verder zien dat ‘schepping’ een belangrijke plaats inneemt in de Psalmen en liederen in de bijbel. Een van zijn fundamentele stellingen was dan ook dat scheppingsteksten in de bijbel niet zozeer verklarend zijn bedoeld (in de zin van natuurkunde), maar veeleer lofprijzend. Schmid op zijn beurt zouden we kunnen beschouwen als een tegenpool van von Rad. Waar de laatste het scheppingsgeloof zag als een bijzondere versie van het geloof in Gods reddende daden in de geschiedenis, meende Schmid dat Gods reddende daden juist een vorm van scheppen waren. Met andere woorden: de categorie van ‘schepping’ is fundamenteel en alomvattend en al het andere vloeit daaruit voort. God grijpt in in de geschiedenis, maar slechts om zijn scheppingsorde te handhaven. Beide voorstellen zijn niet zonder kritiek gebleven, maar in elk geval hebben wij mede aan Westermann en Schmid te danken dat het thema ‘schepping’ weer in eigen rechte op de exegetische agenda staat.

Verschillende manieren van spreken over de schepping Het Oude Testament kent geen equivalent van ons zelfstandig naamwoord ‘schepping’, niet als een beschrijving van Gods scheppingsdaad en ook 10. Over Westermann en Schmid, zie Paas, Creation, 6-13.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 23

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

23

niet als aanduiding voor de wereld als resultaat daarvan. Wel bevat het allerlei werkwoorden die God als onderwerp hebben en die vertaald worden met ‘maken’, ‘scheppen’, ‘scheiden’ en dergelijke.11 Een probleem voor ons verstaan van wat ‘schepping’ in het Oude Testament is, is dat die begrippen een veel breder terrein lijken te bestrijken dan wat wij gewoonlijk onder ‘schepping’ verstaan.12 Zo wordt ook Gods ingrijpen in de geschiedenis soms als ‘scheppen’ beschreven (vgl. Jeremia 31:22). Dat moet ons voorzichtig maken common sense-ideeën van wat ‘schepping’ is op te leggen aan de bijbel. We moeten vaststellen dat, althans in het Oude Testament, Gods scheppen ruimer wordt opgevat dan in veel christelijke theologie gebruikelijk is. ‘Schepping’ en ‘onderhouding’ zijn vaak naadloos met elkaar verweven. Kortom, in het Oude Testament kunnen handelingen van God die naar ons gevoel van heel verschillende aard zijn, worden omschreven met ‘scheppen’. Over het ‘scheppen’ door God wordt in het Oude Testament vooral gesproken in drie soorten teksten: (1) de eerste hoofdstukken van Genesis (Genesis 1-2); (2) liederen (Psalmen, profetische teksten), en (3) wijsheidsliteratuur (vooral Job, Spreuken 8 en enkele Psalmen). In deze bijdrage zal ik mij, traditiegetrouw en omwille van de ruimte, beperken tot enkele opmerkingen over Genesis 1.13 Hoewel dit hoofdstuk veruit de bekendste en uitgebreidste vermelding is van God als schepper in het Oude Testament, is het niet de enige tekst die hierover gaat. Het is belangrijk om dat te zeggen, zeker in het licht van allerlei nieuwere discussies rondom geloof en wetenschap. Sommige bijbellezers zijn geneigd om in dergelijke gesprekken sterk vast te houden aan ideeën die vooral Genesis 1 als tekstuele basis hebben. We kunnen dan bijvoorbeeld denken aan de gedachte dat de wereld door het woord van God is ontstaan. Sommigen vullen dit nog aan met de gedachte dat God de wereld uit niets heeft geschapen, hoewel het een punt van discussie is of dit echt in de bijbel 11. Het bekendste Hebreeuwse woord voor ‘scheppen’ is bara. Dit woord wordt uitsluitend gebruikt met God als onderwerp. Andere termen, zoals asa (‘maken’) of yatsar (‘vormen, boetseren’) zijn algemener. 12. Voor definities, zie Paas, Creation, 55-8. 13. Genesis 1:26-30, de schepping van de mens, bespreek ik hier niet. Het zou te veel ruimte vragen, gezien alle theologie die is ontstaan rondom de ‘beeld Gods’-gedachte (v. 2627), man-vrouwverhoudingen (v. 27) en de zgn. ‘cultuuropdracht’ (v. 28). Ook Genesis 2-3 moet ik helaas laten liggen, hoewel deze hoofdstukken voor een completer beeld van de bijbelse scheppingstheologie eigenlijk onmisbaar zijn. Ik kan in deze bijdrage dus bijvoorbeeld niets zeggen over het kwaad en de manier waarop Gods ‘design’ daarop reageert. Zie daarvoor de bijdrage van Gijsbert van den Brink in hoofdstuk 3.

God beschikte5epr. 24-1-2006

24

25-01-2006

15:16

Pagina 24

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

staat.14 Wanneer men Genesis 1 in elk detail wil lezen als een beschrijving van de feitelijke toedracht bij het ontstaan van de wereld, kan men inderdaad volhouden dat de bijbel zegt dat God alleen door zijn woord de wereld tot stand heeft gebracht. Het lastige is dat men die lees-strategie (alles letterlijk lezen, tenzij het echt niet anders kan) niet kan volhouden wanneer men deze uitbreidt tot andere scheppingsteksten in het Oude Testament. Weliswaar spreekt het Oude Testament nog in een aantal andere teksten over schepping door het uitspreken van het woord of door het noemen van namen. Dit gebeurt steeds in contexten waarin Gods majesteit wordt benadrukt (bijv. Jesaja 40:25-26). Buiten Genesis 1 heeft ‘schepping door het woord’ meestal betrekking op het scheppen van de hemellichamen en kosmische verschijnselen.15 Daarnaast vinden we echter verschillende andere manieren om Gods scheppingswerk te beschrijven en die kunnen niet allemaal tegelijk waar zijn op een letterlijk-beschrijvend niveau.16 We kunnen deze manieren ruwweg indelen in drie groepen, die elk kunnen worden samengevat onder een centrale metafoor:17 1. God als Verwekker (vader of moeder). Dit beeld vinden we slechts in enkele teksten (Deuteronomium 32:6, 18; Psalm 90:2; Jesaja 64:8; Maleachi 2:10 enzovoort). Dit beeld brengt tot uitdrukking dat het schepsel afhankelijk is van zijn schepper en dat er tussen hen een intieme band bestaat. Dit kan betrekking hebben op Gods relatie met enkelingen en met het volk Israël. Daarmee loopt dit beeld hier en daar over in het spreken over de verkiezing van Israël door God (Exodus 15:1617; Jesaja 64:8-9). 2. God als Koning (bouwheer en strijder). De metafoor van Gods koningschap is zonder twijfel de meest overheersende in het Oude Testament en wordt uitgewerkt in beelden die betrekking hebben op Gods bouwen en inrichten van hemel en aarde (zoals een aardse koning steden, paleizen en tempels bouwde – Psalmen 24:2; 78:69; 89:12; Amos 9:6;

14. Romeinen 4:17 en Hebreeën 11:3 komen er het dichtst bij. 15. Vgl. Jesaja 40:26; 45:12; 48:13; 55:10-11; Ezechiël 37:4; Psalmen 33:6, 9; 104:7; 147:4, 15-18; 148:3-5. 16. Terecht noemt C. Houtman het als een probleem dat creationisten, wanneer zij spreken over de schepping, zich vrijwel uitsluitend lijken te baseren op Genesis 1-2 en andere scheppingsteksten negeren (‘Creationisme en de Bijbel’, in: C. Houtman e.a., Schepping en evolutie: Het creationisme een alternatief?, Kampen 1986, 86-7). 17. Paas, Creation, 60-81. Zie ook Stefan Paas, ‘Schepping, vormen, maken, begin’, in: A. Noordegraaf e.a. (red.), Woordenboek voor bijbellezers, Zoetermeer 2005, 503-7.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 25

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

25

Exodus 9:18; Jesaja 14:32; 28:16; 54:11; Zacharia 12:1 enzovoort) en op zijn bevechten van de chaosmachten die zijn goede schepping bedreigen (zoals een aardse koning aanvoerder was van het leger – Psalmen 65:7-8; 74:12-17; 89:10-13; Job 38:4-11; Jesaja 27:1; 50:2-3 enzovoort). Dit laatste beeld – God als strijder – was in het oude Oosten een gebruikelijke metafoor in scheppingsteksten. 3. God als Ambachtsman (pottenbakker, beeldhouwer, smid). Hier gaat het om een groot aantal teksten die God beschrijven als een kunstenaar, die met zijn handen de schepping vormgeeft (Genesis 2:7-8; Job 33:6; Psalmen 103:14; 136:6; 139:16; Job 37:18; Jesaja 27:11; 29:16; 42:5; 44:9-10, 24; Jeremia 1:5 enzovoort). Dit gevarieerde spreken over schepping en schepper in het Oude Testament laat zien dat wij voorzichtig moeten zijn dit te lezen als een exacte (in onze betekenis van het woord) beschrijving van het ontstaan van hemel en aarde. Zowel over de middelen van de schepping als over het materiaal waaruit de schepping is ontstaan (of de afwezigheid daarvan) spreekt het Oude Testament niet eensluidend. Natuurlijk kunnen wij besluiten om Genesis 1 letterlijk te lezen en alle andere teksten metaforisch, maar dit rechtvaardigt de vraag waarom we dat zouden moeten doen. Zelfs wanneer wij Genesis 1 zouden beschouwen als de canoniek gepresenteerde uitlegkundige bril voor andere scheppingsteksten in het Oude Testament – op zichzelf een te verdedigen keuze – dan nog suggereert dit dat wij precies weten wat voor tekst wij hier in handen hebben en hoe deze gelezen moet worden. Elders heb ik laten zien dat dit niet vanzelfsprekend is.18 Genesis 1 lezen als een beschrijving van de letterlijke toedracht van het ontstaan van de wereld vraagt dus om twee afzonderlijke uitlegkundige stappen die beide gerechtvaardigd dienen te worden: (a) een letterlijkexacte leeswijze van Genesis 1,19 en (b) een ‘bevoordeling’ van Genesis 1 ten opzichte van andere scheppingsteksten in het Oude Testament. Wie dat doet, laat zich gemakkelijk lokken in het ‘bijbel versus wetenschap’debat, waarbij de bijbel door beide partijen gelezen wordt als een oudoosterse versie van een modern biologieboek. Op dit punt stem ik graag in met de bijbelwetenschapper Gordon Wenham:20 18. Over genres en lees-strategieën i.v.m. het lezen van scheppingsteksten, zie Stefan Paas, ‘Schepping en historiciteit: Een reis door literatuur en natuur’, Wapenveld 51/5 (2001), 4-14. 19. Zie op dit punt reeds de behartenswaardige opmerkingen van B.J. Oosterhoff, Hoe lezen wij Genesis 2 en 3? Een hermeneutische studie, Kampen 1972, 236-7. 20. G.J. Wenham, Genesis 1-15 (Word Biblical Commentary), Waco 1982, 40.

God beschikte5epr. 24-1-2006

26

25-01-2006

15:16

Pagina 26

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

In plaats van het hoofdstuk te lezen als een triomfantelijke bevestiging van de kracht en wijsheid van God en het wonder van zijn schepping, hebben we maar al te vaak lager ingezet door te trachten de Schrift te persen in een mal van de laatste wetenschappelijke hypothese of we hebben wetenschappelijke feiten vervormd om ze in een bepaalde interpretatie in te passen. Wanneer Genesis 1 voor zichzelf mag spreken, kijkt dit hoofdstuk voorbij aan zulke zaken van minder belang. Zijn proclamatie van de God van genade en kracht, die de aarde onderhoudt en haar een doel geeft, rechtvaardigt de wetenschappelijke benadering van de natuur. Verder geeft Genesis 1, door de unieke status van de mens te benadrukken, zijn plaats in Gods plan en Gods zorg voor hem, hoop aan de mensheid: hoop die atheïstische filosofieën nooit op een legitieme wijze kunnen verschaffen.

Genesis 1 Het eerste hoofdstuk van de bijbel heeft, zoals meermalen beschreven, een in hoge mate gestileerd karakter. Met zijn herhalingen en parallelle uitdrukkingen doet het poëtisch aan, zonder dat het een ‘gedicht’ genoemd kan worden in de stijl die we doorgaans in het Oude Testament vinden. Ook getalsymboliek speelt waarschijnlijk een rol: het zal niet toevallig zijn dat Genesis 1:1-2:4a spreekt over zeven dagen en daarnaast zeven maal het woord asa (‘maken’) en zeven maal het woord bara (‘scheppen’) telt. God zag zeven keer ‘dat het goed was’ en ook vinden we vijfendertig keer (vijf maal zeven) het woord Elohim (‘God’). Hoe dan ook speelt het getal zeven een rol in bijbelse vertellingen over Intelligent Design. We kunnen denken aan de tempelbouw van Salomo, die zeven jaar in beslag nam (1 Koningen 6:38). In de oudoosterse literatuur en ikonografie zijn tal van voorbeelden te geven van een thematische verbinding tussen kosmologie en tempelbouw (vgl. Exodus 15:16-17). De vraag dringt zich zodoende op of het getal zeven in Genesis 1 een relatie legt tussen de wereld als Gods schepping en de tempel als zijn troon of voetenbank (vgl. Jesaja 6; 66:1). In de literaire conventies van die tijd en cultuur verkondigt Genesis 1 dat de tempel een weerspiegeling is van de schepping, maar ook dat de schepping de plaats is van Gods lof. De God die troont te midden van zijn volk en op de lofzangen van dat volk, is ook de regeerder van de kosmos. Daarmee wordt een in die tijd unieke stap genomen: scheppingsmythen in het oude Oosten stonden doorgaans in dienst van nationale religie. Goden overwonnen de chaos en stichtten vervolgens een tempel voor het eigen volk, waarvan zij het chauvinisme heiligden. Maar in Genesis 1 ont-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 27

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

27

breekt de naam van Israël en zelfs de specifieke naam van Israëls God, Jahwe, vinden we er niet. Dit verleent het hoofdstuk een universeel karakter. In de woorden van Philo van Alexandrië: ‘De hoogste en, in de ware betekenis van het woord, de heilige tempel van God is, zoals wij moeten geloven, het hele universum…’ (vgl. 1 Koningen 8:27).21 Interessant is ook de gespiegelde structuur van de geschapen objecten, die onder andere de vraag ‘hoe kan het licht geschapen worden vóór de zon?’ oplost. Genesis 1 is duidelijk niet geschreven om dit soort vragen aan de orde te stellen. Het schema van zes dagen functioneert in een literaire constructie, die we met een technische term een ‘menorah-figuur’ kunnen noemen. In deze constructie worden niet alleen de met elkaar samenhangende scheppingsobjecten verbonden in een soort ecostructuur, maar ook krijgt de zevende dag alle nadruk. Het vermoeden ligt voor de hand dat dit iets te maken heeft met de verbinding met het sabbatgebod in Exodus 20:8-11. De rustdag is de dag waarop mensen Gods schepping vieren en uitrusten van hun werk in diezelfde schepping (vgl. v. 26-27).

Dag 1: licht —––——————–––———— Dag 4: zon, maan en sterren Dag 2: uitspansel —–-––––––––––––——- Dag 5: vogels en vissen en water Dag 3: land ——––––––—- Dag 6: landdieren en mensen Dag 7: rust Zo hangen licht en lichtdragers (zon, maan en sterren) dus wel degelijk samen, maar niet op de manier waarop wij – gewend als wij zijn aan een lineaire manier van lezen – zouden verwachten. Dat de zon na het licht komt in deze vertelling heeft mogelijk ook te maken met het streven van de schrijver om de wereld te ‘onttoveren’: in een tijd die bol stond van astrologie en waarin elke cultuur zijn zonnegoden en maangodinnen kende, was het ongetwijfeld revolutionair om de zon, maan en sterren te

21. De Specialibus Legibus I.66. Zie verder S. Dean McBride Jr., ‘Divine Protocol: Genesis 1:1-2:3 as a Prologue to the Pentateuch’, in: Brown, McBride, God Who Creates, 1115.

God beschikte5epr. 24-1-2006

28

25-01-2006

15:16

Pagina 28

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

beschrijven als ‘gewone’ schepselen, zonder goddelijke of magische invloeden. Om daarop door te gaan: we zien dat Genesis 1 een duidelijke scheiding veronderstelt tussen God en de wereld. Hij is niet in de wereld. Dit heeft een aantal belangrijke consequenties. Dat in het Westen de natuurwetenschap op kon komen, waarin de werkelijkheid als een ordelijke samenhang kan worden benaderd (en niet als een bezield of goddelijk geheel of een kluwen van chaotische en magische machten), is ongetwijfeld mede te danken aan bijbelse inzichten. Een ander punt is eveneens van natuurwetenschappelijk belang: wanneer God niet in de wereld is, is Hij ook niet in de ‘gaten’ die er nog zijn in de wetenschappelijke beschrijving van de wereld. Wanneer geloof in God als schepper op die manier zou functioneren – als een zoektocht naar de laatste mogelijkheden om God nog ergens in de onverklaarde aspecten van de werkelijkheid te vinden, om buiten de bijbel om bestemming en doel te vinden in een door het kwaad aangetast universum, zouden we daartegen op basis van Genesis 1 bezwaar moeten maken.22 God is niet zozeer in de dode hoeken van de wetenschap aanwezig, maar de werkelijkheid als geheel (inclusief de wetenschapper die onderzoek doet) getuigt van en verwijst naar Hem. De klassieke vragen ‘waarom is er iets en niet veeleer niets?’23 en ‘waarom treffen wij orde aan in de werkelijkheid, een orde die zo wonderlijk goed door ons verstand begrepen kan worden?’, zijn nog altijd relevant.24 Dit blijft gelden, ook wanneer de werkelijkheid uiteindelijk geheel beschreven zou kunnen worden als een in zichzelf genoegzaam systeem. Wij kunnen een boek bestuderen zonder een beroep te doen op de auteur, maar daarmee zijn de vragen waarom dit boek er is, waarom het zo is en waarom wij het überhaupt kunnen verklaren nog niet beantwoord. Ten slotte betekent het onderscheid tussen schepper en schepping dat de wereld (en ook wij) de ruimte krijgt zichzelf te zijn. In die zin verschilt het christelijk geloof sterk van deterministische modellen, waarin god en wereld versmelten en alles vroeg

22. In feite zou dit niets anders zijn dan het doen herleven van de thomistische natuurlijke theologie: de gedachte dat betekenis, zin en doel rechtstreeks kunnen worden afgeleid uit de waarneming der dingen door alle redelijke mensen (met veronachtzaming van de zonde). Een auteur als Dawkins, die meent dat de natuur zijn atheïsme bewijst, vertegenwoordigt de seculiere nazaat van deze theologie. 23. Vgl. Stephen Hawking, A Brief History of Time, Londen 1988, 184: ‘The usual approach of science of constructing a mathematical model cannot answer the questions of why there should be a universe for the model to describe.’ 24. Vgl. hier Arthur R. Peacocke, Van DNA tot God: Een begaanbare weg?, Kampen 21996.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 29

BEGIN VAN DE BIJBEL OVER BEGIN VAN DE WERELD

29

of laat de smaak van noodzakelijkheid krijgt. Volgens de Britse theoloog Colin Gunton opent zich hier een mogelijkheid van een gemeenschappelijke taal van natuurwetenschappers en theologen. Hij wijst erop dat er in de natuurwetenschap een omslag is gekomen van een statisch en mechanisch wereldbeeld naar modellen die de werkelijkheid beschrijven als een open en in zekere zin dynamisch systeem (of veelheid van systemen). Dit betekent dat wij geen verschijnselen kunnen beschrijven, los van de relaties waarin zij staan. Met andere woorden: mensen, dieren, planten, dingen, cellen, atomen en gebeurtenissen bestaan niet voorafgaand aan en onafhankelijk van relaties. Het is niet zo dat iets of iemand ‘eerst’ bestaat en ‘vervolgens’ in relatie treedt, maar van meet af aan kunnen alle onderdelen van de werkelijkheid slechts adequaat worden beschreven als deelnemers in een netwerk van wederzijdse openheid en uitwisseling. Zulke netwerken van wederzijdse interactie zijn niet statisch, maar ‘creatief ’. Zoals mensen voortdurend veranderen en ‘groeien’ door de relaties waarin zij staan, zo veroorzaken zulke netwerken een grotere complexiteit bij hun ‘deelnemers’. In de chaostheorie en de systeembiologie worden dergelijke interactiemodellen momenteel toegepast op de werkelijkheid. Op dit punt zijn er volgens Gunton thematische correspondenties tussen nieuwere natuurwetenschappelijke inzichten en oude theologische leerstellingen ten aanzien van de wederzijdse relaties in de Drie-eenheid. Met een klassieke term spreken we hier over de ‘perichorese’ (letterlijk: wederzijdse doordringing) van de Drie-enige God: er is geen God achter de drie personen van de Drie-eenheid, maar Hij is de drie personen in hun eeuwige onderlinge relaties. De geschapen werkelijkheid is ‘perichoretisch’: het hele universum kan worden gezien als een hoeveelheid systemen die met elkaar in relatie staan en elkaar voortdurend beïnvloeden, zonder in elkaar op te gaan. Daarmee weerspiegelt het heelal het beeld van zijn schepper.25 Iets dergelijks vinden we in de manier waarop Genesis 1 de toedracht van de schepping beschrijft. God schept niet alleen door te spreken (v. 3 enz.), maar Hij maakt ook (v. 7 enz.), Hij brengt scheiding aan (v. 7) en ten slotte speelt Hij een bemiddelende rol, waardoor Hij de aarde, het water en de hemel in staat stelt om leven voort te brengen (v. 11 enz.). Die rol is niet eenmalig, maar constant. In Spreuken 8 en elders in de wijsheidsliteratuur wordt gesproken van de wijsheid, die als het ware Gods vertegenwoordigster is in de schepping en deze in staat stelt om te zijn

25. Colin Gunton, ‘Relation and Relativity: The Trinity and the Created World’, in: Idem, The Promise of Trinitarian Theology, Edinburgh 1991, 21997, 147-56.

God beschikte5epr. 24-1-2006

30

25-01-2006

15:16

Pagina 30

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

waartoe hij geroepen is. Het universum dat door God wordt geschapen is ordelijk en begrijpelijk, omdat het zijn oorsprong heeft in zijn ordelijke en rationele spreken. Dat wat klassiek ‘schepping en onderhouding’ is genoemd, kan dan ook niet te veel uit elkaar worden getrokken: in Spreuken 3:19-20 is Gods wijsheid niet slechts verantwoordelijk voor de schepping van hemel en aarde, maar ook voor de dauw die elke morgen op het veld ligt. En volgens het boek Job is de adem van elk levend wezen in de hand van God (12:10). Calvijn spreekt in zijn Genesiscommentaar van Gods woord dat de werkelijkheid als het ware bezielt om zelfstandig leven voort te brengen (vgl. ook Inst. I.13-14). Daarbij komt dat God niet slechts actief optreedt, maar ook reageert op wat zijn schepping doet. Hij ziet en Hij geeft namen. Bovendien constateert Hij dat datgene wat aarde en hemel voortbrengen ‘goed’ is. ‘Schepping’ is volgens Genesis 1 blijkbaar veel meer dan louter iets nieuws produceren. Weliswaar ligt het initiatief in Genesis 1 steeds bij God, maar op een bepaalde manier zouden we hier kunnen spreken van samenwerking tussen de schepper en het geschapene: God schept in zoverre Hij een creatieve samenhang van verschillende levenssferen tot stand brengt.26 Kortom, in Genesis 1 is sprake van ‘intelligent ontwerp’, maar dit ontwerp is niet zodanig dat het ontworpene zonder dynamiek, zelfstandigheid, verdere ontwikkeling of verrassing is. Schepping is in de bijbel niet een platonisch neerdalen van een elders in elkaar gezette prefabconstructie, maar schepping vindt plaats in de tijd – in de taal van Genesis 1: in zes van onze dagen.

26. Zie hierover Michael Welker, ‘Was ist ‘Schöpfung’? Genesis 1 und 2 neu gelesen’, Evangelische Theologie 51 (1991), 208-24.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 31

2. SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKSE FILOSOFEN Geurt Henk van Kooten

Inleiding Hoe verhoudt de discussie over Intelligent Design (ID) zich tot de basisteksten van het christelijke geloof, het zogenaamde Nieuwe Testament? Is de ID-discussie een specifiek moderne discussie en is het daarom in strijd met de nieuwheid van deze discussie om haar terug te volgen tot in de tijd van het Nieuwe Testament, de eerste eeuw na Chr.? Dit lijkt niet ongeoorloofd te zijn. In Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? hebben Kees de Pater en Cees Dekker in de beide eerste hoofdstukken de geschiedenis van het ontwerpargument geschetst: De Pater vanaf Plato en Dekker de recente geschiedenis.1 Daaruit blijkt dat reeds vanaf de vijfde eeuw v.Chr. dit ontwerpargument gehanteerd wordt en dus in de Oudheid, waarin het christendom ontstond, al voorkomt. In mijn bijdrage zal ik twee dingen voortdurend benadrukken. (1) De eerste nadruk leg ik op het feit dat het ontwerpargument, verwoord door Griekse wijsgeren als Plato, niet wezensvreemd is aan de vroeg-christelijke wereldbeschouwing. Het sluit uitstekend aan bij de christelijke overtuiging dat de wereld geschapen is en christenen onderbouwden hun overtuiging welbewust met het ‘Griekse’ ontwerpargument. Wie in het voorjaar van 2005 de maatschappelijke discussie over ID in de media gevolgd heeft, zou de indruk kunnen krijgen dat alleen (fundamentalistische) christenen dit argument omhelzen. Historisch gezien is dat volstrekt onjuist. Zoals wij in deze bijdrage bij voortduur zullen zien, waren belangrijke wijsgerige stromingen als het platonisme en de Stoa van 1.

Zie Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg (eds.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Over toeval en doelgerichtheid in de evolutie, Kampen: Ten Have, 2005, 19-62.

God beschikte5epr. 24-1-2006

32

25-01-2006

15:16

Pagina 32

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

mening dat de fysieke wereld een ontwerp vertoont en om die reden met recht ‘kosmos’ genoemd kan worden – een ‘sieraad’. Toen het christendom zich verbreidde in het reeds geheel vergriekste Middellandse-Zeegebied sloot het zich slechts aan bij een discussie die al eeuwenlang woedde tussen platonisten en stoïcijnen enerzijds en ‘atomisten’ (waaronder de epicuristen) anderzijds. Het gebruik van het Griekse ontwerpargument was reeds gangbaar geworden in het antieke jodendom waaruit het vroege christendom ontstond, zo zal ik betogen. Vervolgens is het ook in het Nieuwe Testament aanwijsbaar, onder meer bij Paulus en in het Johannesevangelie. Hoewel dit gemakkelijk over het hoofd gezien wordt, is het opvallend dat deze Griekse discussie nooit uit de wetenschapsfilosofie is verdwenen. De discussie over ID is dus geen specifiek christelijke discussie, maar is een antiek-wijsgerige discussie waarin zich reeds het vroegste christendom gemengd heeft. Hierop ligt de eerste nadruk van mijn bijdrage. (2) De tweede nadruk leg ik op het feit dat de basisovertuiging van de joods-christelijke traditie dat God de aarde heeft geschapen weliswaar gelijk blijft, maar dat er voor deze gedachte steeds nieuwe, eigentijdse verwoordingen gezocht worden. Paulus gebruikt het taalveld van het Griekse ontwerpargument aan het begin van zijn Romeinenbrief; Johannes baseert zijn hervertelling van het scheppingsverhaal van Genesis 1 op bepaalde kernwoorden van de Grieks-wijsgerige creationisten. De joods-christelijke basisovertuiging van God als schepper wordt voortdurend verrijkt en herijkt met behulp van nieuwe argumenten die deze overtuiging ondersteunen. Bepaalde consequenties, zoals de schepping uit het niets, in plaats van schepping uit reeds voorhanden chaotisch materiaal, worden pas geleidelijk getrokken. Met andere woorden: er is sprake van een dynamische, tijdbetrokken verwoording van het scheppingsgeloof. De christenen opereerden hierbij niet in een vacuüm. Men was zich bewust van de discussies die tussen Griekse scholen woedden én men stond in de eerste eeuw na Chr. nog in volledige continuïteit met het jodendom waarbinnen het christendom ontstaan was; pas in de loop van de eerste twee eeuwen na Chr. begonnen zich de wegen van jodendom en christendom te scheiden.2 Het christendom van deze periode kan men beter aanduiden als christelijk jodendom met toenemend universalistische trekken. Daarom is het allereerst van belang om te vragen naar de mening omtrent schepping en ontwerp in het toenmalige jodendom. 2.

James D.G. Dunn, The Partings of the Ways Between Christianity and Judaism, Londen: SCM Press, 1991; Dunn (ed.), Jews and Christians: The Parting of the Ways A.D. 70 to 135, Tübingen: Mohr, 1992.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 33

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

33

Het jodendom van de Grieks-Romeinse periode Het jodendom tegen de achtergrond waarvan het Nieuwe Testament geschreven is, is niet langer het jodendom van het Oude Testament, maar is daar de verdere ontwikkeling van. Dit jodendom wordt vanuit joods perspectief aangeduid als het ‘tweede tempel jodendom’ (na de herbouw van de verwoeste Jeruzalemse tempel in de vijfde eeuw v.Chr.); vanuit christelijk perspectief als het ‘intertestamentaire jodendom’ (tussen het Oude en het Nieuwe Testament); en vanuit cultuurhistorisch perspectief als ‘het jodendom van de Grieks-Romeinse periode’, dat in 300 v.Chr. begon met de verovering en daaropvolgende ‘vergrieksing’ van het oostelijke Middellandse-Zeegebied door Alexander de Grote3 en voortduurde tot 200 n.Chr. toen het orthodoxe, rabbijnse jodendom gevormd werd. In de literatuur van dit jodendom komt een belangrijke passage voor waaruit blijkt dat joden reeds gebruik maakten van het Griekse ontwerpargument. Deze passage staat in de zogenaamde Wijsheid van Salomo, een Griekstalig joods geschrift uit de eerste eeuw v.Chr. dat een zodanige status verwierf dat het werd opgenomen in de Griekse vertaling en uitbreiding van het Oude Testament, de zogenaamde Septuaginta. De schrijver van de Wijsheid van Salomo keert zich tegen die Grieken die het ontwerpargument niet of onvolledig hebben toegepast en wel de schepping bestuderen maar zonder daaruit een schepper af te leiden: Wie niet van God weet is een geboren dwaas. Zulke mensen zijn niet eens in staat om uit alle goede dingen die ze zien de Zijnde te kennen, of de maker te ontwaren in wat hij gemaakt heeft. In plaats daarvan zien ze vuur of wind, of een windvlaag, een sterrenkring, onstuimig water of hemellichten aan voor goden die de wereld beheersen. Als zij, verrukt door hun schoonheid, deze dingen al tot goden verheffen, dan hadden ze toch moeten inzien hoezeer hij die over al die dingen heerst, ze te boven gaat. Alles is immers gemaakt door de schepper van de schoonheid. En als ze verbaasd staan over de kracht en de werking van die dingen, dan hadden ze daaruit toch moeten leren hoe groot de macht is van hem die ze gemaakt heeft. Uit de grootheid en de schoonheid van de schepping is immers af te leiden wie de schepper is? 4 3. 4.

Het standaardwerk voor de inbedding van het antieke jodendom in de Griekse wereld is Martin Hengel, Judaism and Hellenism, Londen: SCM Press, 1974. Wijsheid van Salomo 13:1-5 (vert. NBV: Nieuwe Bijbelvertaling met Deuterocanonieke boeken).

God beschikte5epr. 24-1-2006

34

25-01-2006

15:16

Pagina 34

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

De schrijver van de Wijsheid van Salomo is van mening dat men de Maker kan ontwaren in wat hij gemaakt heeft; uit de goede dingen van de schepping kan men komen tot kennis van de Zijnde. De schoonheid van de elementen en van de sterren wijst naar een schepper die daar bovenuit gaat en over hen heerst. De schoonheid, kracht en werking van de schepping wijst op een grotere macht. Uit de grootheid en schoonheid van de schepping kan men de schepper afleiden. Letterlijk vertaald luidt het laatste deel van deze passage: ‘Uitgaande van de grootheid en schoonheid van de schepselen aanschouwt men door middel van analogie hun Auteur.’ Zoals wij uit artefacten, objecten die door iemand gemaakt zijn, afleiden dat er een maker is, zo kunnen wij, naar analogie hiervan, aannemen dat de kunstzinnig ontworpen artefacten van de schepping wijzen op een Ontwerper. Dit ontwerpargument ontleent de joodse schrijver aan de Grieks-wijsgerige traditie.5 Xenophon (430-354 v.Chr.), een leerling van Socrates, gebruikte dit argument als een van de eersten. Volgens Xenophon sprak Socrates als volgt: … in plaats van te wachten totdat de goden aan jullie verschijnen in lichamelijke vorm, prijzen en vereren jullie hen omdat jullie hun werken zien. […] Hij die de kosmos coördineert en samenhoudt […] manifesteert zichzelf in zijn ultieme werken, en is toch zelf onzichtbaar in de wijze waarop hij hen ordent. […] Bovendien, de menselijke ziel […] regeert overduidelijk in ons, terwijl zij toch onzichtbaar is. Om deze redenen past het ons om de onzichtbare dingen niet te minachten, maar is het passend dat wij, als wij ons de kracht van deze onzichtbare dingen in hun uitingen bewust worden, de godheid vereren.6

Volgens Xenophon is er in het universum geen sprake van toeval (tuchè), maar van intelligent ontwerp (gnoomè) (1.4). 5.

6.

Hierover bestaat in de literatuur overeenstemming. Zie bijvoorbeeld Martina Kepper, Hellenistische Bildung im Buch der Weisheit, Berlijn/New York: Walter de Gruyter, 1999, 170-187; C. Larcher, Le Livre de la Sagesse ou la Sagesse de Salomon, Parijs: Librairie Lecoffre, 1985, 748-767; David Winston, The Wisdom of Solomon, Garden City, New York: Doubleday, 1979, 247-257; Maurice Gilbert, La critique des dieux dans le Livre de la Sagesse (Sg 13-15), Rome: Biblical Institute Press, 1973, 13-35; James M. Reese, Hellenistic Influence on the Book of Wisdom, Rome: Biblical Institute Press, 1970, 50-62; Stella Lange, ‘The Wisdom of Solomon and Plato’, Journal of Biblical Literature 55 (1936), 293-302. Xenophon, Herinneringen aan Socrates 4.313-14.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 35

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

35

Soortgelijke gedachten komen ook bij Plato (429-347 v.Chr.) voor, Socrates’ andere beroemde leerling. In zijn dialogen stelt Socrates de vraag of wij zullen zeggen […] dat alle dingen en dit wat ‘het universum’ wordt genoemd, geregeerd worden door een irrationele en toevallige kracht en zuiver toeval, of dat, integendeel, […] zij geordend en geleid worden door geest en een wonderbare wijsheid?

en geeft hij als zijn antwoord dat ‘geest altijd het universum regeert’.7 In lijn hiermee vragen andere personages in Plato’s dialogen: Zullen wij zeggen dat zij [de dieren, de planten en de levenloze substanties], die voorheen niet bestonden, tot aanzijn kwamen anders dan door Gods vakmanschap? Of accepteren wij de algemeen geuite claim dat de Natuur hen voortbrengt vanuit een of andere zelfwerkende, automatische oorzaak, zonder creatieve intelligentie? Of zullen wij inderdaad zeggen dat zij geschapen zijn door Rede en door goddelijke kennis die aan God eigen is?8

In deze passage wordt zichtbaar dat Plato’s opvatting geen gemeengoed was, maar dat zijn visie op intelligent ontwerp inging tegen het materialisme dat de periode voor Socrates in belangrijke mate kenmerkte.9 In een andere dialoog concludeert een dialoogpartner: Het is toch eenvoudig om in waarheid te beweren dat de goden bestaan? […] In de eerste plaats bestaat er toch het bewijs dat geleverd wordt door de aarde, de zon, de sterren en het hele universum, en de prachtige ordening van de seizoenen, die gemarkeerd wordt door jaren en maanden.10

Zodoende is het onmogelijk voor een sterveling om godvrezend te zijn zonder te geloven in de oppermacht van de ziel over de materie; evenmin is het mogelijk godvrezend te zijn zonder de Rede te verstaan die heerschappij uitoefent over alles tussen de sterren.11 7. Plato, Philebus 28D-31B. 8. Plato, De sofist 265B-266D. 9. Voor Plato’s en Aristoteles’ kritiek op de pre-socratische materialisten, zie David Furley, The Greek cosmologists, vol. 1: The Formation of the Atomic Theory and Its Earliest Critics, Cambridge: Cambridge University Press, 1987, hfdst. 12-13. 10. Plato, Wetten 886A. 11. Plato, Wetten 967D.

God beschikte5epr. 24-1-2006

36

25-01-2006

15:16

Pagina 36

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Niet alleen Plato en platonisten na hem beweren dat het universum sporen van ontwerp verraadt. Vanaf de derde eeuw v.Chr. sluit de nieuwe, hellenistische school van de stoïcijnen zich in dit opzicht bij hen aan. Anders dan de platonisten beschouwen zij God niet als een scheppergod die de kosmos overstijgt (er transcendent aan is), maar definiëren zij het wezen van God als een intellectuele, vurige geest (pneuma) die innerlijk verbonden is met de kosmos (er immanent mee is) en hem als een allesdoordringend logisch principe (logos) doordringt. Maar met de platonisten zijn zij van mening dat de kosmos een kosmische ordening (diakosmèsis) door deze God vertoont. Volgens een antieke rapportage van hun opvattingen ontleenden zij de kennis van deze God eerst aan de schoonheid van die dingen die ons zo zichtbaar verschijnen. Want zij concludeerden dat niets van een dergelijke schoonheid terloops en toevallig gevormd kan zijn. Dat de wereld schitterend is blijkt duidelijk uit zijn vorm, kleur en omvang en evenzeer uit de wonderlijke verscheidenheid van sterren die het universum versieren. […] Hierdoor wordt de kennis van een God overgedragen op de mens. […] De hemellichamen die zo zichtbaar zijn gaven de mens kennis van de godheid toen men zich erop bezon dat deze hemellichamen de oorzaken zijn van een dergelijk grote harmonie, dat zij dag en nacht, winter en zomer reguleren door hun opkomst en ondergaan.12

Vergelijkbare stoïcijnse opvattingen treft men ook aan in boek II van Cicero’s werk Over de natuur der goden, dat aan de stoïcijnse positie gewijd is. Een van de redeneringen verloopt als volgt: Als de producten van de Natuur beter zijn dan die van ambachtskunst, en als deze (laatstgenoemde) kunst niets zonder Rede produceert, kan de Natuur evenmin geacht worden zonder Rede te zijn. Als men een beeldhouwwerk of een schildering ziet, herkent men dat als een kunstbeoefening; als men van een afstand de koers van een schip observeert, aarzelt men niet aan te nemen dat haar beweging gestuurd wordt door Rede en stuurmanskunst; wanneer men op een zonnewijzer of een waterklok kijkt, leidt men daaruit af dat hij de tijd aanwijst op basis van kunst en niet bij toeval. Hoe kan het daarmee in overeenstemming zijn als men veronder-

12. Aëtius, Placita 1.6 (=H. von Arnim, Stoicorum Veterum Fragmenta, Stuttgart: Teubner, 1903, vol. 2, nr. 1009).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 37

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

37

stelt dat de wereld zelf – die de beide soorten van kunst onder discussie omvat, de handwerkslieden die hen gemaakt hebben, en al het overige – zonder doel en Rede zou zijn?13

Om deze redenen moet men wel aannemen dat ook de enorme bewegingen en schoonheid van zon, maan en sterren gereguleerd worden door een of andere Geest, een kracht die een allesoverstijgende intelligentie heeft waardoor deze dingen worden geregeerd.14 Verwonderd constateert de stoïcijn met betrekking tot de tegenovergestelde school van atomisten en epicuristen: Moet ik mij dan op dit punt niet verbaasd afvragen of er nog iemand is die zichzelf ervan weet te overtuigen dat er vaste, ondeelbare materiepartikels zijn die voortbewogen worden door de kracht van zwaarte, en dat de toevallige botsing van deze partikels deze in detail uitgewerkte en prachtige wereld veroorzaakt? Ik kan niet begrijpen waarom hij die dít mogelijk acht, ook niet denkt dat, als een ontelbaar aantal exemplaren van de eenentwintig letters van het alfabet […] in een of andere vergaarbak werd gegooid en vervolgens uitgeschud werd, het mogelijk zou zijn dat zij de Annalen van Ennius [een omvangrijk, vijftien boeken omvattend gedicht over de geschiedenis van het Romeinse volk uit de tweede eeuw v.Chr.] zouden vormen, geheel gereed om gelezen te worden. Ik betwijfel het of toeval er zelfs in zou slagen om één enkele versregel te vormen!15

De intensiteit waarmee de stoïcijnen het ontwerpargument gebruiken, verklaart ook waarom zij uiteindelijk hun filosofie zagen uitlopen op theologie. Filosofie bestond volgens hen uit logica, ethiek en fysica. Laatstgenoemde, de fysica, bevatte uiteindelijk, als voltooiing, ook de theologie.16 Tegen deze achtergrond wordt het begrijpelijk waarom de joodse auteur van de Wijsheid van Salomo gebruik kon maken van het Griekse ontwerpargument. Dit argument is voor hem, mits goed uitgevoerd,17 een belangrijke stap in de zoektocht naar God. De schrijver van de Wijsheid 13. 14. 15. 16.

Cicero, Over de natuur der goden 2.87. Zie Cicero, Over de natuur der goden 2.15-17 en 2.4. Cicero, Over de natuur der goden 2.93-95. Plutarchus, Stoïcijnse tegenstrijdigheden 1035A-B. Gemakkelijk toegankelijk, met vertaling en commentaar, in A.A. Long & D.N. Sedley, The Hellenistic Philosophers, Cambridge: Cambridge University Press, 1987, 2 vols, nr. 26C; vgl. ook nrs. 43B en 63E. 17. Zie de Wijsheid van Salomo 13:6-9.

God beschikte5epr. 24-1-2006

38

25-01-2006

15:16

Pagina 38

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

van Salomo staat daarin als jood niet alleen. Ook de joodse wijsgeer Philo van Alexandrië, die leefde rond het begin van de jaartelling, was deze gedachte toegedaan.18 Een laatste voorbeeld van dit argument in de Griekse traditie betreft een geschrift uit dezelfde eerste eeuw v.Chr. getiteld Over de kosmos dat (ten onrechte) toegeschreven werd aan Aristoteles. Volgens de schrijver is God in kracht de sterkste […], in schoonheid uitblinkend, onsterfelijk in leven, in voortreffelijkheid allesovertreffend, omdat Hij, hoewel niet waarneembaar voor enig sterfelijk wezen, uit zijn werken toch opgemerkt wordt. Men kan werkelijk zeggen dat alle verschijnselen in de lucht, op het land en in het water het werk zijn van God, die de kosmos beheerst.19

De gedachte dat de onzichtbare God vanuit zijn zichtbare werken opgemerkt kan worden, wordt hier zeer expliciet verwoord.20 Het joodse geloof in God als schepper liet zich goed verbinden met de omvangrijke Griekse, vooral platonische en stoïcijnse tradities waarin het ontwerpargument ontwikkeld werd. In de Wijsheid van Salomo is ook aanwijsbaar hoe deze tradities en de joodse traditie in elkaar vallen. In overeenstemming met zijn hantering van het ontwerpargument in 13:1-5 had de schrijver, zich richtend tot God, eerder reeds gezegd: ‘U hebt van alles maat, getal en gewicht bepaald’21 – woorden die een enorme echo zouden krijgen in de christelijke traditie, versterkt door Augustinus, en resonerend tot in de Middeleeuwen waar ze esthetische en architectonische theorieën zouden inspireren.22 Deze uitspraak dat de maat, het getal en het gewicht van alle onderdelen van de schepping door God bepaald zijn, illustreert hoe de joodse gedachten van de schrijver van de Wijsheid van Salomo samenkomen en één geheel vormen met de Griekse tradities waar hij gebruik van maakt. Deze uitspraak is, om een beeld te gebruiken, als het ware een rits-

18. Zie bijvoorbeeld de passages genoemd in G. Strecker, U. Schnelle & G. Seelig (eds.), Neuer Wettstein, vol. 2, Berlijn/New York: Walter de Gruyter, 1996, 14-17. 19. Aristoteles, Over de kosmos 399b20-25 (vert. A.P. Bos). 20. Voor de geschiedenis van het ontwerpargument in de Griekse filosofie, zie het voortreffelijke artikel van Arthur S. Pease, ‘Caeli Enarrant’, Harvard Theological Review 34 (1941) 163-200. Zie ook Willy Theiler, Zur Geschichte der teleologischen Naturbetrachtung bis auf Aristoteles, Berlijn: Walter de Gruyter, 19652. 21. Wijsheid van Salomo 11:20. 22. Zie bijvoorbeeld C. Harrison, ‘Measure, number and weight in Saint Augustine’s aesthetics’, Augustinianum 28 (1988), 591-602.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 39

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

39

sluiting. Een ritssluiting, volgens een beschrijving in hedendaags Nederlands in Van Dale, is een ‘sluitmiddel bestaande uit twee stroken met klauwtjes die door een verschuifbaar plaatje in elkaar gehaakt worden’. De ene strook klauwtjes bestaat uit joodse gedachten. Zo staat in Jesaja: ‘Wie heeft het water in zijn hand gemeten en de hemelen met een span, en heel de aarde met de hand? Wie heeft de bergen in schalen gewogen, en de wouden in een weegschaal?’23 Een vergelijkbare gedachte in Job zegt over de wijsheid: ‘God heeft haar weg geordend en Hij kent haar plaats. Want Hij overziet de gehele aarde onder de hemel en kent de dingen in de aarde: alles wat Hij gemaakt heeft, het gewicht van de winden, de maten van het water.’ Deze gedachte van specifieke door God bepaalde maten, getallen en gewichten komt ook in latere joodse geschriften veelvuldig voor.24 God wordt beschreven als degene die ‘de eeuw in de weegschaal heeft gewogen en met een maat de tijden heeft gemeten en met getal de seizoenen heeft genummerd’.25 ‘Met behulp van gewicht en maat en regel is de gehele schepping gemaakt.’26 De andere strook klauwtjes bestaat echter uit Griekse gedachten. De exacte formulering ‘getal, maat en gewicht’ in de Wijsheid van Salomo is een bekende Griekse formule en komt bijvoorbeeld voor in Plato’s Wetten als hij spreekt over een gelijkheid die het gevolg is van ‘maat, gewicht en getal’.27 Plato weidt ergens ook uit over het belang van meten, tellen en wegen van de dingen om te voorkomen dat de ziel misleid wordt door gezichtsbedrog.28 In een bewuste kritiek op de zogenaamde ‘sofisten’, die menen dat de mens de maat is van alle dingen, betoogt Plato het tegenovergestelde: ‘In onze ogen is God de maat van alle dingen.’29 De joodsGriekse wijsgeer Philo neemt dit van hem over: ‘Alleen God is het gewicht, de maat en het getal van alle dingen.’30 23. Jesaja 40:12 in de Griekse Septuaginta-vertaling. 24. Het citaat komt uit Job 28:25-26 (Septuaginta-vert.). Zie voor dit onderwerp Menahem Kister, ‘Physical and Metaphysical Measurements Ordained by God in the Literature of the Second Temple Period’, in: E.G. Chazon, D. Dimant & R.A. Clements (eds.), Reworking the Bible: Apocryphal and Related Texts at Qumran, Leiden/Boston: Brill, 2005, 153-176. 25. 4 Ezra 4:36-37. 26. Testament van Naftali 2:3; vgl. 1 Henoch 43:2, Psalmen van Salomo 5:6 en Philo. 27. Plato, Wetten 575B. 28. Plato, Republiek 602D; vgl. Philebus 55E; Euthrypho 7B-C; en Xenophon, Herinneringen aan Socrates 1.1.9. 29. Plato, Wetten 716C. 30. Philo, Over de dromen II, 192-194.

God beschikte5epr. 24-1-2006

40

25-01-2006

15:16

Pagina 40

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Beide stroken, de joodse en de Griekse, worden in elkaar gehaakt als de auteur van de Wijsheid van Salomo de treksluiting aantrekt.31 Joodse gedachten en Griekse formuleringen vallen in elkaar en op deze wijze beoogt de schrijver de gedachte van God als schepper ‘sluitend’ te maken en vast te houden. Deze gedachte dat God het al heeft geschapen met behulp van maat, getal en gewicht doet sterk denken aan de verwondering die ook onder moderne fysici wordt uitgesproken en betrekking heeft op het exacte, nauwkeurige karakter van bepaalde waarden in de wording van het heelal. Ik herinner me Edward Witten, een fysicus uit Princeton, die in het VPRO-programma ‘Van de Schoonheid en de Troost’ (2000) onder meer het volgende zei wat hij in het gelijknamige boek bij de serie herhaalde: Zodra het concrete antwoord gevonden is, kunnen we verklaren waarom de dingen zo mooi in balans zijn, waarom de verhouding tussen waterstof en helium drie minuten na de oerknal meteen precies goed was […]. […] we vinden wel een verklaring, maar die doet volgens mij niet af aan ons gevoel van verwondering. Het is inderdaad verrassend dat we als we de berekening uitvoeren, ontdekken dat de verhouding tussen waterstof en helium precies goed uitviel. Zoals al die andere dingen die precies goed uitkwamen. […] de vraag of ons gevoel van verwondering ons ertoe zou kunnen hebben gebracht te geloven dat er een God bestaat die dit allemaal in gang heeft gezet, is een vraag die ik liever aan de lezer wil overlaten.32

Afgezien van de vrijblijvendheid ten aanzien van het bestaan van God is het opvallend dat beide teksten, die van Witten en van de Wijsheid van Salomo, overeenstemmen in hun verwondering over maat, getal en gewicht, oftewel, in het moderne taalveld, in hun verbazing over het precieze karakter van de waarden bij het ontstaan en functioneren van de kosmos. De Wijsheid van Salomo laat zien dat joden hun scheppingsgeloof wisten te combineren met Griekse argumenten en formuleringen. In nog een ander opzicht is dit geschrift relevant. De auteur spreekt voorafgaande aan zijn uitspraak over getal, maat en gewicht ook nog kort over Gods ‘al31. Zie de discussie over beide ‘traditiestroken’ in Winston, The Wisdom of Solomon (1979), 234-235; Larcher, Le Livre de la Sagesse (1985), 684-686; en E. des Places, ‘Un emprunt de la “Sagesse” aux “Lois” de Platon’, Biblica 40 (1959), 1016-1017. 32. Edward Witten, ‘Het grootste raadsel is niet het heelal’, in: Wim Kayzer (ed.), Het boek van de schoonheid en de troost, Amsterdam: Contact, 2001, 167-185; citaat: 183184.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 41

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

41

machtige hand, die immers de wereld uit vormeloze materie heeft geschapen’.33 Opvallend is dat de auteur zegt dat God de wereld ‘uit vormeloze materie’ heeft gemaakt, en niet ‘uit het niets’. De gedachte dat de schepping plaatsvond uit het niets, is in de eerste eeuw v.Chr. nog onbekend. Ook Genesis 1 lijkt ervan uit te gaan dat er in den beginne reeds chaotische materie aanwezig was en aan Griekse zijde veronderstelt Plato in zijn Timaeus hetzelfde.34 Pas later, in de christelijke traditie, als de discussie verder gevorderd is, komt het tot de expliciete formulering van Gods schepping uit het niets.35

Het Nieuwe Testament: Paulus Tussen het jodendom van de Grieks-Romeinse periode en het vroegste christendom bestaat, zoals te verwachten valt, een grote mate van overeenstemming. Dat blijkt ook uit het ontwerpargument, dat niet alleen in de Wijsheid van Salomo voorkomt, maar ook bij Paulus, zoals wij zo dadelijk zullen zien. In mijn bijdrage beperk ik mij tot een bespreking van de schepping voorzover deze ‘ID-karakter’ heeft. Ik bied daarom geen brede behandeling van schepping in het algemeen en ga voorbij aan de vele verwijzingen van Jezus in de evangeliën naar de natuur: de gelijkenis van de zaaier, de gelijkenis over het geheimenis van het in het verborgen groeiende zaad, de gelijkenis van het kleine zaadje van de mosterdplant dat uitgroeit tot de grootste van alle planten en de aansporing tot onbezorgdheid omdat God zelfs de kortstondig groeiende lelies met zoveel zorg kleedt dat zij de luister van Salomo ver te boven gaan.36 Ook zal ik niet ingaan op de vele natuurbeelden waarmee de gelovigen worden beschreven in hun verhouding tot Christus: zij zijn de ranken die verbonden zijn met de wijnstok, terwijl God de wijnbouwer is; zij zijn samengegroeid, één plant geworden met Christus; zij zijn olijftakken van een olijfboom die zijn vruchtbaarheid ontleent aan een saprijke wortel; zij 33. Wijsheid van Salomo 11:17. 34. Zie resp. Genesis 1:1-2 en Plato, Timaeus 30A; 31B-32C; 69B-C. Ik vat Genesis 1:1 met velen op als een opschrift zodat in 1:2 een begintoestand beschreven wordt. 35. Over dit onderwerp zie David Winston, ‘The Book of Wisdom’s Theory of Cosmogony’, History of Religions 2 (1971), 185-202. 36. Zie resp. Marcus 4:1-9 en 13-20; Marcus 4:26-29; Marcus 4:30-32; en Matteüs 6:2534 (=Lucas 12:22-32).

God beschikte5epr. 24-1-2006

42

25-01-2006

15:16

Pagina 42

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

zijn een graankorrel die pas tot leven komt als hij eerst sterft; hun nieuwe bestaanswijze wordt beschreven als ‘een nieuwe schepping’.37 Wel merk ik kort op dat in de brieven van Paulus en Petrus de schepping, in overeenstemming met het Griekse wereldbeeld, wordt beschouwd als opgebouwd uit de ‘elementen van de kosmos’, water, aarde, lucht en vuur.38 Hieruit blijkt dat christenen niet statisch de woordenschat van het Oude Testament blijven hanteren, maar dat zij, evenals andere joden uit hun tijd, zich ook kunnen en willen bewegen in het toen algemeen gangbare taalveld van de Griekse natuurwetenschappers en filosofen. Ook is het relevant om erop te wijzen dat de schepping in de Paulijnse brieven nadrukkelijk ‘goed’ wordt genoemd: ‘Alles wat God geschapen heeft is goed.’39 Hierin verschilt men aanzienlijk van de zogenaamde gnostiek die dan in opkomst is en waarin de schepping als een product van een lagere, onwetende of zelfs kwaadaardige god wordt gezien. Het joods-christelijke scheppingsgeloof met een positieve waardering van de schepping stemt opvallend overeen met het platonisme: de goedheid van de schepping, aldus Plato, is een uitstraling van de goedheid van de schepper.40 In de vaststelling dat de schepping goed is, is geïmpliceerd dat zij ontworpen is door een goede ontwerper. Expliciet komt het ontwerpargument in het Nieuwe Testament naar voren aan het begin van Paulus’ Brief aan de Romeinen. Het functioneert hier als de inleiding tot wat als zijn belangrijkste brief wordt beschouwd. De passage sluit wat betreft inhoud nauw aan bij het reeds besproken gedeelte van de Wijsheid van Salomo. Het bevat een aanklacht tegen hen die nalaten om in de fysische werkelijkheid sporen van ontwerp waar te nemen en verzuimen om op grond daarvan terug te redeneren tot op de schepper: 37. Zie resp. Johannes 15:1-8; Paulus, Romeinen 6:5; Romeinen 11:17-24; Paulus, 1 Korintiërs 15:36-44 en Johannes 12:24; en Paulus, 2 Korintiërs 5:17 en Galaten 6:15. 38. Paulus, Galaten 4:3-9 en Kolossenzen 2:8, 20; 2 Petrus 3:10, 12. Voor een uitvoerige behandeling van Paulus en de ‘elementen van de kosmos’, zie G.H. van Kooten, Cosmic Christology in Paul and the Pauline School, Tübingen: Mohr Siebeck, 2003 en Paulus en de kosmos, Zoetermeer: Boekencentrum, 2002. Voor Petrus, zie Edward Adams, ‘Creation “Out of ” and “Through” Water in 2 Peter 3:5’, in: G.H. van Kooten (ed.), The Creation of Heaven and Earth: Re-interpretations of Genesis I in the Context of Judaism, Ancient Philosophy, Christianity, and Modern Physics, Leiden/Boston: Brill, 2005, 195-210. 39. 1 Timoteüs 4:4. 40. Plato, Timaeus 29E-31A. Voor een vergelijking tussen Plato’s Timaeus en Genesis, zie Jaroslav Pelikan, What Has Athens to Do with Jerusalem? Timaeus and Genesis in Counterpoint, Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1997.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 43

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

43

… wat een mens over God kan weten is hun bekend omdat God het aan hen kenbaar heeft gemaakt. Zijn onzichtbare eigenschappen zijn vanaf de schepping van de wereld zichtbaar in zijn werken, zijn eeuwige kracht en goddelijkheid zijn voor het verstand waarneembaar. Er is niets waardoor zij te verontschuldigen zijn, want hoewel ze God kennen, hebben ze Hem niet de eer en dank gebracht die Hem toekomen.41

Dit is hetzelfde ontwerpargument dat we in de Wijsheid van Salomo en in de geschriften van platonisten en stoïcijnen hebben aangetroffen.42 Vanuit het ontwerp dat eigen is aan de zichtbare scheppingswerken kan men terugredeneren, middels het verstand, tot op de schepper zelf. De schepping vertoont Gods eeuwige kracht en goddelijkheid. Paulus meent dat op grond hiervan mensen niet te verontschuldigen zijn als zij God niet vereren. Hierin gaat hij verder dan Griekse filosofen en lijkt hij op de schrijver van de Wijsheid van Salomo. Ook deze jood houdt, na een aanvankelijke afweging, mensen voor schuldig die wél de schepping doorvorsen maar daaruit niet de ultieme consequentie trekken: Toch moet over deze mensen niet al te hard geoordeeld worden, want misschien dwalen ze terwijl ze God zoeken en Hem willen vinden. Ze zijn zo verdiept in het bestuderen van wat Hij gemaakt heeft dat ze zich helemaal door het uiterlijk laten meeslepen, zo mooi is alles wat er te zien is. Desondanks zijn ze niet vrij te pleiten: als ze bij machte zijn om zoveel kennis op te doen dat ze de wereld kunnen doorvorsen, dan hadden ze Hem die heerst over al die dingen toch allang moeten vinden?43

Dat Paulus en de schrijver van de Wijsheid van Salomo zo kritisch zijn over hen die het ontwerpargument verwaarlozen, heeft te maken met hun joodse monotheïsme dat uitnodigt tot de verering van de ene God. Ik zal 41. Romeinen 1:19-21 (vert. NBV). 42. Voor meer parallellen met Grieks-Romeinse filosofie, zie G. Strecker, U. Schnelle & G. Seelig (eds.), Neuer Wettstein: Texte zum Neuen Testament aus Griechentum und Hellenismus, vol. 2, Berlijn/New York: Walter de Gruyter, 1996, 13-21. Uitvoerige bespreking van de Grieks-wijsgerige achtergrond van Romeinen 1:20 vindt men in John G. Cook, ‘The Logic and Language of Romans 1,20’, Biblica 75 (1994), 494517. Zie ook Anthony J. Guerra, Romans and the Apologetic Tradition, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, 49-52 en de commentaren, m.n. James D.G. Dunn, Romans 1-8, Dallas, Texas: Word, 1988, 56-59, 71 en Joseph A. Fitzmyer, Romans, New York: Doubleday, 1992, 272-274, 278-281. 43. Wijsheid van Salomo 13:6-9 (vert. NBV).

God beschikte5epr. 24-1-2006

44

25-01-2006

15:16

Pagina 44

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

hier enigszins uitvoerig op ingaan en daartoe de joods-christelijke positie van Paulus en de opvattingen van de Grieks-wijsgerige elite en die van de heidense massa’s met elkaar vergelijken. Mensen die de weg in de schepping kwijtraken, zo constateert Paulus, neigen ertoe het geschapene te vereren in plaats van de schepper en komen zo tot de verering van vele goden: Terwijl ze beweren wijs te zijn, zijn ze dwaas en hebben ze de majesteit van de onvergankelijke God ingewisseld voor beelden van vergankelijke mensen, vogels, lopende en kruipende dieren. […] Ze hebben de waarheid over God ingewisseld voor de leugen; ze vereren en aanbidden het geschapene in plaats van de schepper, die moet worden geprezen tot in eeuwigheid.44

Deze gedachte sluit geheel aan bij de Wijsheid van Salomo: Meelijwekkend zijn ook zij die hun hoop stellen op dode dingen en maaksels van mensenhanden tot god uitroepen, of het nu gouden of zilveren beelden zijn, afbeeldingen van levende wezens, of een nutteloos stenen voorwerp uit vroeger tijd.45

Anders dan de Grieks-Romeinse massa’s, die het polytheïsme aanhingen, deelden de Grieks-Romeinse filosofen met het jodendom de overtuiging van het monotheïsme.46 Maar hoewel een filosoof als Plato meende dat het (met de nodige wijsgerige inspanning) mogelijk was om de Maker en Vader van het universum te ontdekken, meende hij tegelijk dat het onmogelijk was om deze, als men hem gevonden had, aan alle mensen uit te leggen.47 Dit laatste nu, claimden joden en christenen onmiddellijk nadat zij van Plato kennis hadden genomen, was exact wat zij, joden en christenen, wél deden: het gehele joodse volk bekent zich tot het monotheïsme, aldus de joodse geschiedschrijver Josephus,48 en de christenen maken dit monotheïsme onder alle mensen, zonder onderscheid van wijsgerige elite en populaire massa’s, bekend, aldus een tweedeeeuwse heidense bekeerling tot het christendom, Justinus.49 44. Romeinen 1:22-23, 25 (vert. NBV). 45. Wijsheid van Salomo 13:10 (vert. NBV); vgl. 13:2 en 13:10-15:19. 46. Zie Polymnia Athanassiadi & Michael Frede (eds.), Pagan Monotheism in Late Antiquity, Oxford: Oxford University Press, 1999. 47. Plato, Timaeus 28C. 48. Flavius Josephus, Tegen Apion 2.220-224. 49. Justinus, Apologie 2.10. In de tweede eeuw n.Chr. benadrukt de platonische wijsgeer

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 45

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

45

Het is dan ook niet verwonderlijk dat sommige Grieks-Romeinse filosofen hun bewondering voor het joodse monotheïsme uitten. Griekse en Romeinse etnografen en geografen als Hecataeus van Abdera (360-290 v.Chr.), Diodorus Siculus (80-20 v.Chr.) en Strabo (64 v.Chr.-21 n.Chr.) maken melding van Mozes’ filosofische gedachten over de ene God, die bovendien niet afgebeeld wordt, en contrasteren zijn visie met de dierenverering van de Egyptenaren en de mensvormige voorstellingen van de goden in de Griekse mythologie.50 Een monotheïstische verering van God zonder godenbeelden benadert volgens sommige Grieken en Romeinen het ideaal. Volgens de Romeinse encyclopedist Varro (116-27 v.Chr.) is God een onzichtbare ziel die door haar beweegkracht en verstand de wereld bestuurt. Daarom meent hij dat de verering van de goden zuiverder gebleven zou zijn als men de goden zonder een beeld vereerd had, zoals de joden dat doen en zoals ook de oude Romeinen in het begin gedurende een periode van meer dan honderdzeventig jaar gedaan hadden. De christen Augustinus (354-430 n.Chr.), die Varro’s opvatting bewaard heeft, concludeert dan ook: Als hij (Varro) dus zegt dat het wezen van God alleen is bevroed door hen die aannamen dat Hij een ziel is die de wereld bestuurt, en als hij ook nog meent dat de godsdienst zonder beelden op een zuiverder wijze wordt uitgeoefend, dan kan toch iedereen wel zien hoe dicht hij de waarheid is genaderd.51

Varro’s verwijzing naar een zuivere periode aan het begin van de Romeinse godsdienst stemt overeen met de strekking van een passage in Plutarchus. Deze Griekse platonische wijsgeer (50-120 n.Chr.) benadrukt in dit verband het belang van de sacrale wetgeving die de legendarische tweede koning van Rome, Numa, had opgesteld. Numa’s wetgeving, aldus Plutarchus, houdt in dat het hoogste Wezen onzichtbaar en niet afbeeldbaar is, maar alleen met het verstand ontwaard kan worden, zodat het geduren-

Celsus in zijn polemiek met de christenen nogmaals de onmogelijkheid van het bekendmaken van de ene God aan de massa’s (Celsus in Origenes, Tegen Celsus 7.4243). Zie voor deze materie Arthur D. Nock, ‘The Exegesis of Timaeus 28C’, Vigiliae Christianae 16 (1962), 79-86. 50. De relevante passages zijn gemakkelijk toegankelijk, met vertaling en commentaar, in Menahem Stern, Greek and Latin Authors on Jews and Judaism, Jeruzalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, 3 vols, 1974-1984, resp. nrs. 11, 63, 115. 51. Augustinus, De stad van God 4.31 (vert. G. Wijdeveld).

God beschikte5epr. 24-1-2006

46

25-01-2006

15:16

Pagina 46

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

de de eerste honderdzeventig jaar verboden was om een mens- of diervormig godenbeeld op te richten.52 Deze passage houdt exact in wat Paulus voor ogen staat. Alleen is Paulus van mening dat de Grieks-Romeinse volkspraktijk van polytheïsme en godenbeelden en het ‘gedoogbeleid’ van de filosofen de theorie van het monotheïsme verduisterd hebben. Hij is ervan overtuigd dat het juiste verstand alleen herwonnen kan worden als men zijn gedachten een metamorfose laat ondergaan in de joods-christelijke religie. Anders dan de nog cultische religie van de joden, beschouwt Paulus zijn eigen joods-christelijke religie als een volstrekt redelijke, niet-cultische verering van God waardoor de ene God weer gekend en op de juiste wijze vereerd wordt.53 In vergelijking met het wijsgerig-elitaire karakter van het Grieks-Romeinse monotheïsme, dat het polytheïsme omzichtig en ambivalent tegemoet trad, is het joods-christelijke monotheïsme dus veel consequenter en radicaler. Om deze reden beschouwen zowel de schrijver van de Wijsheid van Salomo als Paulus de Grieken als niet te verontschuldigen als zij onvoldoende de consequenties uit het ontwerpargument trekken en op deze wijze ruimte laten voor mythisch polytheïsme en voor de verering van godenbeelden. De gedachte dat de zichtbare schepping teruggaat op de onzichtbare schepper wordt door Paulus ook regelmatig in heel korte formules verwoord. Het gehele universum, met inbegrip van de mensen, is volgens hem ‘uit God, door God en tot God’. Of, zoals hij het elders formuleert: ‘Er is één God, de Vader, uit wie alle dingen zijn en tot wie wij zijn, en één Heer, Jezus Christus, door wie alle dingen zijn, en wij door Hem.’ Ook in de Kolossenzenbrief komen deze formuleringen voor.54 Met behulp van voorzetsels als ‘uit’, ‘door’, ‘tot’ en ‘in’ wordt aangegeven dat alle dingen begrepen zijn in het grote scheppingsproces dat van God uitgaat en tot Hem teruggaat of in Hem besloten ligt. Deze wijze van uitdrukken is ontleend aan de Griekse filosofie waar hij vooral bij stoïcijnen en platonisten voorkomt. De keizer-filosoof Marcus Aurelius (121-180 n.Chr.), bijvoorbeeld, spreekt in zijn Meditaties God aan als degene uit wie, tot wie en in wie alle dingen zijn: ‘Alle dingen komen uit U, alle dingen zijn in U en alle dingen zijn tot U.’55 52. Plutarchus, Numa 8.7-8. Voor de Grieks-wijsgerige kritiek op godenbeelden, zie ook Stern, Greek and Latin Authors, vol. 1 (1974), 207 met verwijzingen. 53. Zie resp. Romeinen 9:4 en 12:1-2. 54. Zie resp. Romeinen 11:36; 1 Korintiërs 8:6; en Kolossenzen 1:15-20. 55. Marcus Aurelius, Meditaties 4.23. Voor deze zogenaamde ‘prepositionele metafysica’, zie Gregory E. Sterling, ‘Prepositional Metaphysics in Jewish Wisdom Speculation

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 47

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

47

Deze uitdrukkingen komen ook voor in de beschrijving die in de Handelingen der Apostelen gegeven wordt van de ontmoeting van Paulus met de filosofen op de Areopagus in Athene.56 Hoewel de Handelingen niet door Paulus zelf geschreven zijn, wijkt de inhoud van zijn rede niet af van wat wij inmiddels van Paulus zelf gezien hebben. In zijn rede zegt hij tegen de op de Areopagus verzamelde stoïcijnse en epicureïsche wijsgeren: ‘God is niet ver van een ieder van ons, want in Hem leven wij, bewegen wij ons en zijn wij, gelijk ook enige van uw dichters hebben gezegd: “Want wij zijn ook van zijn geslacht”.’ Opnieuw beschrijft Paulus hier de situatie van het universum en zijn bewoners met behulp van een voorzetsel: ‘In God leven wij, bewegen wij ons en zijn wij.’ Deze uitspraak wordt vervolgens onderbouwd met een zorgvuldig gekozen citaat uit Aratus (315-240 v.Chr.), een leerling van Zeno, de Atheense stichter van de stoïcijnse school. Wij leven ‘in God’, omdat wij ‘van Gods geslacht zijn’.57 Gezien de allesdoortrekkende Geest en logos van God, zijn wij aan Hem verwant.58 Met dit citaat uit Aratus kiest Paulus in Athene partij voor de stoïcijnen onder zijn gehoor en stelt hij zich op tegenover de epicuristen. Gezien de opvattingen die Paulus deelde met de stoïcijnen en de platonisten, waaronder het ontwerpargument, is het waarschijnlijk dat Paulus in oppositie geraakte met de epicuristen. Zij verklaren de kosmos in strikt mechanistische termen als het resultaat van een toevallige botsing van atomen en treden in de hellenistisch-Romeinse periode op als de vertegenwoordigers van de materialistische atomisten die Plato reeds bestreden had. In zijn Wetten beschrijft Plato de positie van deze materialisten als volgt: Het is evident dat zij beweren, dat de grootste en schoonste dingen het werk zijn van natuur (physis) en toeval (tychè) en dat de mindere dingen and Early Christian Liturgical Texts’, in: David T. Runia & Gregory E. Sterling (eds.), Wisdom and Logos, Atlanta, Georgia: Scholars Press, 1997, 219-238. Zie ook Van Kooten, Cosmic Christology (2003), 122-126 en Paulus en de kosmos (2002), 121, 141153. 56. Handelingen der Apostelen 17:16-34. Een uitvoerige behandeling wordt geboden door B.E. Gärtner, The Areopagus Speech and Natural Revelation, Uppsala: Almqvist & Wiksells, 1955. 57. Aratus, Verschijnselen aan de hemel 5. 58. De implicaties van dit godsbeeld voor de moderne tijd worden onderzocht in Philip Clayton & Arthur Peacocke (eds.), In Whom We Live and Move and Have Our Being: Panentheistic Reflections on God’s Presence in a Scientific World, Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 2004. Zie ook Van Kooten, Paulus en de kosmos (2002), 243-246.

God beschikte5epr. 24-1-2006

48

25-01-2006

15:16

Pagina 48

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

het werk zijn van vaardigheid (technè). […] Vuur, water, aarde en lucht, zeggen zij, bestaan alleen vanwege natuur en toeval, maar geen van hen ten gevolge van vaardigheid; en door middel van deze onbezielde dingen zijn de lichamen die op hen volgen (de lichamen van aarde, zon, maan en sterren) ontstaan. Het is op basis van toeval dat al deze elementen bewegen, op grond van de wisselwerking tussen hun respectievelijke krachten, en naarmate zij elkaar ontmoeten en een passende combinatie vormen […], op déze wijze en hierdoor hebben zij de gehele hemel en alles wat in de hemel is voortgebracht, en ook dieren en planten, nadat alle seizoenen uit deze elementen ontstaan waren. En dit alles, beweren zij, is niet te danken aan Rede noch aan welke God of vaardigheid dan ook, maar enkel en alleen aan natuur en toeval.59

Deze positie van de atomisten blijft onder kritiek staan. Cicero (106-43 v.Chr.) uit de volgende bedenking: ‘Deze stormachtige samenkomst van atomen kan onmogelijk in staat zijn om de geordende schoonheid van de kosmos te produceren.’60 Binnen deze antieke discussie tussen de ID-filosofen (stoïcijnen en platonisten) enerzijds en de atomisten, materialisten en epicuristen anderzijds begeeft ook Paulus zich.61 Dat is niet verwonderlijk voor een jood uit de stad Tarsus, volgens de antieke geograaf Strabo (64 v.Chr.-21 n.Chr.) de plaats van Griekse scholen voor wijsbegeerte en welsprekendheid die zich konden meten met Athene en Alexandrië.62 Joden als de schrijver van de Wijsheid van Salomo, Philo van Alexandrië en Paulus van Tarsus waren op de hoogte van de discussies binnen de Grieks-Romeinse cultuur en kozen daar positie in. De clash tussen ID-wetenschappers en hun tegenpolen is niet van recente datum. Dit worden we ons bewust als we Cees Dekkers 59. Plato, Wetten 889A-890A. 60. Cicero, Over de grenzen van goed en kwaad 1.20. 61. Uitstekende, precieze beschrijvingen van de kosmologische en theologische discussies tussen platonisten, stoïcijnen en epicuristen treft men aan in David Furley, ‘Cosmology’, in: K. Algra, J. Barnes, J. Mansfeld & M. Schofield (eds.), The Cambridge History of Hellenistic Philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, hfdst. 12; Jaap Mansfeld, ‘Theology’, in: Algra e.a. (eds.), The Cambridge History of Hellenistic Philosophy (1999), hfdst. 13; Lloyd Gerson, God and Greek Philosophy: Studies in the Early History of Natural Theology, Londen: Routledge, 1990; Terence Irwin, Classical Thought, Oxford: Oxford University Press, 1989 (zie Index onder ‘design, cosmic’). 62. Strabo, Geografie 14.5.13-15.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 49

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

49

beschrijving van de huidige botsing der meningen over toeval of ontwerp erbij betrekken: De centrale stelling van deze ID-wetenschappers is dat de natuur niet een in zichzelf gesloten systeem is van alleen maar deeltjes en energie, maar dat intelligente oorzaken hun experimenteel waarneembare kenmerken hebben achtergelaten in de natuur. Oftewel, een ontwerp valt op objectieve wijze waar te nemen in de natuur. […] Het ID-gedachtegoed leidt tot wetenschappelijke, filosofische en theologische discussies.63

De zo beschreven clash tussen ID-wetenschappers en de aanhangers van een in zichzelf gesloten systeem, van een ‘filosofisch naturalisme’,64 blijkt terug te dateren, zo zou ik willen beweren, tot discussies binnen de antieke Oudheid. De antieke filosofische naturalisten waren de tegenstanders van Paulus, de platonisten en de stoïcijnen. Wijsgerig gezien is er niets nieuws onder de zon.

Het Evangelie naar Johannes Paulus staat met zijn gebruik van het Griekse ontwerpargument niet alleen in het Nieuwe Testament. Ook het Evangelie naar Johannes sluit nauw aan bij deze Griekse traditie. Zoals we zullen zien, gaat het in het Johannes-evangelie om een platonische wijze van denken. In de Timaeus, de dialoog die Plato aan de schepping wijdde, beschrijft Plato hoe de fysieke wereld niet het resultaat kan zijn van toevallige of doelloze processen, aangezien hij de soort van ordening vertoont die we in een artefact vinden. Plato suggereert dat de wereld inderdaad een artefact is, geproduceerd door een handwerksman (Grieks: dèmiourgos; vandaar ‘Demiurg’), die de Ideeën raadpleegt. Precies zoals een timmerman een Idee raadpleegt om de ideale norm te definiëren van het bed of de tafel die hij nastreeft te vervaardigen, zo wordt ook de Demiurg geleid door de Ideeën.65

63. Dekker, in: Dekker e.a. (eds.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? (2005), 43. 64. Dekker, in: Dekker e.a. (eds.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? (2005), 55. 65. Irwin, Classical Thought (1989), hfdst. 6.18, 111-113; citaat op 112.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

50

15:16

Pagina 50

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Op deze wijze maakt Plato onderscheid tussen de zichtbare kosmos en de onzichtbare modellen die eraan ten grondslag liggen en op basis waarvan God, als architect, de wereld heeft geconstrueerd. De kosmos is vervaardigd op basis van wat door rede en denken bevattelijk is. De zichtbare kosmos is dus in feite een kopie van een onzichtbaar model dat eraan ten grondslag ligt.66 Dit onderscheid tussen de werkelijkheid van het onzichtbare oermodel en de zichtbare kopie ervan verwoordt Plato in een van zijn dialogen als volgt: Indien iemand het hoogste punt zou kunnen bereiken of vleugels aan zou kunnen doen en opwaarts zou vliegen, als hij zijn hoofd omhoog zou steken, zou hij de wereld hierboven zien, precies zoals vissen onze wereld zien wanneer zij hun koppen boven de oppervlakte van de zee uit steken. En als zijn natuur het hem zou toestaan om het uitzicht te verdragen, zou hij inzien dat dát de werkelijke hemel en het werkelijke licht en de werkelijke aarde is.67

Het onderscheid tussen het oermodel (‘paradigma’) en de kopie valt samen met dat tussen de werkelijke, paradigmatische, onzichtbare hemel en de zichtbare hemel, tussen de werkelijke aarde en de zichtbare aarde en tussen het werkelijke licht en het zichtbare licht. Het is dit concept van ‘het werkelijke, ware, waarachtige licht’ dat een prominente rol speelt in de inleiding tot het Johannes-evangelie. Christus wordt daarin enerzijds de logos (het ‘Woord’) genoemd dat in den beginne bij God was en God was en waardoor alles ontstaan is.68 Anderzijds wordt Christus ook aangeduid als ‘het ware licht’, dat ieder mens verlicht.69 De term logos is een begrip uit de stoïcijnse filosofie waarin het het allesdoordringende logische principe aanduidt, ook wel synoniem met de allesdoordringende geest, pneuma genaamd. Het concept van ‘het werkelijke, onzichtbare licht’ daarentegen is, zoals we gezien hebben, platonisch van aard en is een aanduiding voor het aan alles ten grondslag liggende oermodel. Hoewel de stoïcijnse en platonische benaderingen van de kosmos onderling enigszins verschillen, stemmen zij tegelijk overeen in hun poging om de kosmos te herleiden tot een ontwerp:

66. 67. 68. 69.

Plato, Timaeus 28C-29D. Plato, Phaedo 109E. Johannes 1:1-3. Johannes 1:9.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 51

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

51

De stoïcijnen menen, zoals Plato […], dat de doelmatigheid in individuele organismen het beste verklaard kan worden als het resultaat van intelligentie en doelgericht ontwerp. Anders dan Plato, echter, leiden zij het ontwerp van de wereld niet af van een intelligente ontwerper buiten de wereld – de Demiurg van de Timaeus. Zij leiden het kosmische ontwerp af van de pneuma die innerlijk in het universum werkzaam is; dit is het intelligente element dat het universum vormt en onderhoudt en het is aanwezig in het geheel en in ieder onderdeel.70

De inleiding tot het Johannes-evangelie maakt gebruik van zowel een stoïcijnse als een platonische technische term die echter daarin overeenstemmen dat zij beide het ontwerpkarakter van het universum onderstrepen.71

Raakpunten met het moderne debat Het moge duidelijk zijn geworden dat de discussie over ID geen specifieke discussie van christelijke fundamentalisten en pseudo-wetenschappers is, maar in beginsel een respectabele antiek-wijsgerige discussie waaraan ook het antieke jodendom en het vroegste christendom hebben deelgenomen. Christenen als Paulus en Johannes blijken hun joodse basisovertuiging dat God het universum heeft geschapen onder woorden te brengen in het taalveld van de Grieks-Romeinse wijsgeren. Dat de antieke discussie niet outdated is maar nog steeds verwant blijkt te zijn aan moderne posities en dat vergelijkingen getrokken kunnen worden, is door verschillende wetenschappers die zich met de antieke wijsbegeerte bezighouden betoogd. John Dillon (Dublin) heeft een reactie geschreven op een recent overzicht van het hedendaagse ID-argument en daarbij enkele opmerkingen geplaatst vanuit het perspectief van de antieke wijsbegeerte.72 David Furley (Princeton), om een ander voorbeeld te noemen, heeft een vergelijking getrokken tussen de antieke epicuristen en 70. Irwin, Classical Thought (1989), hfdst. 9.4, 168-170; citaat op 169. 71. Voor een uitvoerige behandeling van de term ‘het waarachtige licht’ in zowel de inleiding als in het gehele Johannes-evangelie, zie G.H. van Kooten, ‘The “True Light which Enlightens Everyone” (John 1:9)’, in: Van Kooten (ed.), The Creation of Heaven and Earth (2005), 149-194. 72. John Dillon, ‘Design in Nature: Some Comments from the Ancient Perspective’, in: Van Kooten (ed.), The Creation of Heaven and Earth (2005), 263-266. Dit is een commentaar op het artikel in dezelfde bundel van René van Woudenberg, ‘Design in Nature: Some Current Issues’, 245-261.

God beschikte5epr. 24-1-2006

52

25-01-2006

15:16

Pagina 52

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

moderne kosmologen en heeft er in het voorbijgaan op gewezen dat beider materialistische verklaring nog steeds ontoereikend lijkt om het ontstaan van het universum te verklaren: De epicureïsche atomisten wijdden zich aan de enorme opgave om aan te tonen hoe de natuurlijke soorten, waarvan wij de voorbeelden om ons heen zien, ontstaan kunnen zijn vanuit meer simpele elementen en een kosmos gevormd hebben waarin voorheen zoiets niet bestond. Het is een onderneming die nog steeds in belangrijke mate onoplosbaar is voor twintigste-eeuwse kosmologen.73

Ten slotte kan ook gewezen worden op Luc Brisson (Parijs), die samen met Walter Meyerstein een vergelijking heeft gemaakt tussen de kosmologie van Plato’s Timaeus en moderne kosmologische theorieën en in dat kader uitspraken heeft gedaan over de begrijpelijkheid van de kosmos.74 Maar niet alleen geleerden vanuit de antieke wijsbegeerte werken toe naar soortgelijke discussies in de moderne tijd. Omgekeerd geldt ook dat sommige natuurwetenschappers en historici vanuit de moderne tijd observaties maken over relevante kwesties uit de Grieks-Romeinse filosofie. Ik denk hierbij met name aan Paul Davies, fysicus en hoogleraar natuurfilosofie (Australian Centre for Astrobiology, Macquarie University), die in zijn werk een moderne versie van Plato’s Ideeënleer verdedigt.75 In een van zijn boeken, met de titel De geest van God, ontwikkelt Davies de gedachte dat God bestaat op grond van zijn observaties dat de natuurwetten dusdanig nauwkeurig zijn afgestemd, dat zij de ontwikkeling toelaten van organismen die bewustzijn hebben en kunnen nadenken over de kosmische orde (God) die hen geproduceerd heeft. Met de titelwoorden van zijn boek, ‘de geest van God’, suggereert Davies dat de menselijke geest, terugdenkend met behulp van de natuurwetenschappen, uiteindelijk de geest van God ontmoet. Hiermee richt Davies zich tegen het pragmatische atheïsme, dat de kosmos als een gegeven aanvaardt en zich verzet tegen de gedachte dat er een God of zelfs maar een onpersoonlijk creatief beginsel of grond van het bestaan is. Met name richt Davies zich tegen Stephen Hawking, aan wie Davies het motto 73. Furley, ‘Cosmology’, in: Algra, Barnes, Mansfeld & Schofield (eds.), The Cambridge History of Hellenistic Philosophy (1999), 431. 74. Luc Brisson & F. Walter Meyerstein, Inventing the Universe: Plato’s Timaeus, the Big Bang, and the Problem of Scientific Knowledge, Albany, New York: State University of New York Press, 1995. 75. Zie ook Van Kooten, Paulus en de kosmos (2002), 239-243.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 53

SCHEPPING EN ONTWERP VOLGENS JODEN, CHRISTENEN EN GRIEKEN

53

van zijn boek ontleent. Dit motto bestaat uit een citaat van de slotzinnen uit Hawkings Een korte geschiedenis van de tijd. In deze slotzinnen schrijft Hawking, dat het ontdekken van een complete theorie, waarmee alles in de kosmos verklaard kan worden, de ultieme triomf van de menselijke rede zou betekenen, omdat men dan in staat is de geest van God te begrijpen. Hawking meent echter niet werkelijk dat er een God bestaat en zijn uitspraak dat men op een gegeven moment in staat is de geest van God te begrijpen, bedoelt hij slechts als een overdrachtelijke uitspraak, omdat de kosmos naar zijn mening een gesloten systeem is dat de reden van zijn bestaan in zichzelf bevat. Davies daarentegen buigt Hawkings woorden om en meent werkelijk, dat men zich in het kosmische proces en in de doordenking daarvan de geest van God bewust kan worden. De nauwkeurige afstemming van de natuurwetten die het ontstaan van de menselijke geest mogelijk maakt, overtuigt hem daarvan.76 De natuurwetten beschouwt Davies dan ook als wetten die niet pas met de wording van de kosmos ontstaan zijn, maar die de fysische kosmos overstijgen en eraan voorafgaan; deze wetten zijn transcendent. Als de natuurwetten tegelijk met de kosmos ontstaan zouden zijn, zouden deze wetten volgens Davies de oorsprong van de kosmos niet kunnen verklaren, omdat deze wetten dan pas zouden bestaan op het moment dat de kosmos er reeds is. Om deze reden neemt Davies aan dat de natuurwetten de kosmos overstijgen en de aanzet leveren tot een verklaring waarom de kosmos is zoals hij is. Deze gedachte van transcendente natuurwetten noemt Davies expliciet het moderne equivalent van Plato’s rijk van de perfecte vormen (de Ideeën), die als de blauwdruk functioneerden bij de schepping van de kosmos.77 Uiteindelijk ontmoet, volgens Davies, de menselijke geest de geest van God als de mens het ontstaansproces van de kosmos ‘terugdenkt’: het bestaan van Geest in sommige organismen op een bepaalde planeet in het universum is werkelijk een feit van fundamenteel belang. Door bewuste, denkende wezens heeft het universum zelfbewustzijn gegenereerd. Dit kan geen onbeduidend detail zijn, geen onbelangrijk nevenproduct van geesteloze, doelloze krachten. Wij zijn hier ongetwijfeld bedoeld.78 76. Paul Davies, The Mind of God: Science and the Search for Ultimate Meaning, Harmondsworth: Penguin Books, 1993 (19921). Andere boeken van zijn hand zijn bijvoorbeeld God and the New Physics, Harmondsworth: Penguin Books, 1990 (19831) en The Cosmic Blueprint, Harmondsworth: Penguin Books, 1995 (19871). 77. Davies, The Mind of God (1993), 91-92. 78. Davies, The Mind of God (1993), 232.

God beschikte5epr. 24-1-2006

54

25-01-2006

15:16

Pagina 54

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Dit is de antiek-wijsgerige constatering van de correspondentie van de menselijke geest met Gods geest.79 De stoïcijnen meenden dat de goddelijke logos alles doordringt en dat de wijzen zich daar al denkend bewust van worden. Zo schrijft de stoïcijnse wijsgeer Epictetus (ca. 60-130 n.Chr.): God heeft de mens in de wereld gebracht om een waarnemer te zijn van Hemzelf en van zijn werken, en niet slechts een waarnemer, maar ook een verklaarder van deze dingen […]. Zorg er dan voor dat je niet sterft zonder deze dingen waargenomen te hebben! 80

En de platonisten benadrukken op hun beurt dat het hoogste gedeelte van de ziel direct door de Demiurg geschapen is en zich, in overeenstemming met haar natuur en via de bestudering van de kosmos, richt op het goddelijke.81 Deze notie van de correspondentie tussen de menselijke en goddelijke geest ligt ook ten grondslag aan Paulus’ opvatting dat God door middel van het menselijke verstand vanuit zijn schepping ontwaard kan worden. En aan de opvatting van het Johannes-evangelie dat door Gods logos alles geschapen is. Dit inzicht brengt een wijsgerig-religieuze verandering met zich mee.82 Een voorbeeld hiervan is de bekering van de Oxbridge-literatuurwetenschapper C.S. Lewis. In zijn autobiografie beschrijft hij deze ervaring als volgt: Ik moest erkennen dat Geest geen laat, secundair verschijnsel is. Dat het hele universum, in laatste instantie, geestelijk is. Dat onze logica participatie is in een kosmische logos.83

Het illustreert treffend het verschil tussen een gesloten materialistische natuurbeschouwing en een natuurbeschouwing die dat overstijgt. 79. Vgl. ‘logos’ in The Oxford Classical Dictionary, Oxford: Oxford University Press, 19963, 882. Zie ook Ch. Rapp en Ch. Horn, ‘Vernunft; Verstand II. Antike’, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie, vol. 11 (2001), 749-764, vooral 754-761; en G. Verbeke, ‘Logos I. Der Logos-Begriff in der antiken Philosophie’, in: Historisches Wörterbuch der Philosophie, vol. 5 (1980), 491-499. 80. Epictetus, De colleges naar de aantekeningen van Flavius Arrianus 1.6. 81. Plato, Timaeus 90A-D. 82. De christelijke notie van ‘bekering’ is nauw verwant aan het begrip ‘bekering’ in de Grieks-Romeinse filosofische scholen. Zie Arthur D. Nock, Conversion: The Old and the New in Religion from Alexander the Great to Augustine of Hippo, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1998 (19331). 83. C.S. Lewis, Surprised by Joy: The Shape of My Early Life, Londen: Harper Collins, 1998 (19951), hfdst. 13, 162.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 55

3. SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF; EEN SYSTEMATISCHTHEOLOGISCHE VERKENNING Gijsbert van den Brink

Inleiding De discussie over Intelligent Design zoals die tot dusver in ons land gevoerd is, heeft niet al te veel verschuiving in standpunt laten zien bij degenen die tevoren sceptisch stonden ten opzichte van elke gedachte aan een mogelijk ontwerp in de natuur. De bereidheid om de ontwerptheorie open te benaderen en op haar merites te beoordelen, bleek in veel gevallen gering. Zelfs de erkenning dat ‘ontwerp’ en ‘toeval’ concepten zijn die zich op gelijke wijze aan de grens van het wetenschappelijke bedrijf bevinden, en dat men beide pogingen om tot een ultieme verklaring te komen dus a priori even serieus zou moeten nemen, bleef doorgaans uit. Daarvoor associeerde men blijkens allerlei reacties de ontwerptheorie te veel met religieuze en ideologisch-politieke agenda’s die men op de achtergrond aanwezig vermoedde. Opvallend is echter, dat de ID-discussie in een ander segment van onze samenleving wel tot een bepaalde verschuiving leidde. Onder christenen die tot nog toe – al dan niet onder invloed van het creationisme – vastgehouden hadden aan het idee van een jonge aarde, groeide de bereidheid om schepping en evolutie te beschouwen als elkaar aanvullende in plaats van elkaar uitsluitende concepten. Met ‘evolutie’ doelt men dan niet op de neo-darwinistische invulling daarvan, met het toeval als bepalende factor, maar op wat wel genoemd wordt ‘geleide evolutie’. Daarbij gebruikt God dus als het ware de evolutie om allerlei doeleinden die Hij met en in de schepping heeft te verwezenlijken. Die gedachte lijkt serieuzer genomen te worden dan voorheen. Men blijkt bijvoorbeeld geneigd de onder natuurwetenschappers gebruikelijke hoge inschattingen van de ouderdom van de aarde en van het leven daarop te aanvaarden. Illustratief was in dit verband een toespraak van Andries Knevel bij de presentatie van Schitterend

God beschikte5epr. 24-1-2006

56

25-01-2006

15:16

Pagina 56

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

ongeluk of sporen van ontwerp? 1, waarin deze aangaf zich op het punt van de hoge leeftijd van de aarde te hebben laten overtuigen – niet zozeer door evolutionisten, als wel door voorstanders van de ontwerptheorie. Een andere toonaangevende vertegenwoordiger van het evangelicale christendom in ons land, Willem J. Ouweneel, was hem overigens al voorgegaan in het loslaten van het ‘jonge aarde creationisme’. Beiden kregen daarop vanuit hun achterland wel kritiek, maar die lijkt hun status als opinion leader niet wezenlijk aan te tasten. Kennelijk is er dus inderdaad sprake van een breder ervaren verschuiving onder christenen, waarbij schepping en evolutie niet langer gezien worden als elkaar per definitie uitsluitende concepten, maar juist als wederzijds op elkaar te betrekken gegevenheden. Een dergelijke verschuiving roept intussen wel enkele vragen op. De eerste is, of we hier niet te maken hebben met de zoveelste terugtrekkende beweging, die naar men nú al kan zien aankomen vroeg of laat haast wel gevolgd moet worden door een algehele capitulatie voor het gangbare evolutionistische denkschema. De linie van de algehele afwijzing van het evolutiedenken wordt prijsgegeven, en met enig aplomb neemt men zijn intrek in het ID-bastion – maar voor hoe lang? De tweede vraag is, wat theologisch gezien precies de consequenties zijn wanneer men wel uit blijft gaan van het scheppingsgeloof, maar daarin als het ware een miljoenen of zelfs miljarden jaren lange evolutionaire ontwikkeling ‘inbouwt’. Kan men dan theologisch nog wel hetzelfde blijven zeggen en geloven als voorheen, of trekt deze operatie als het ware de hele grondstructuur van de christelijke theologie – soms aangeduid met de trits ‘schepping-zondeval-verlossing’ – uit het gelid? Op de eerste vraag kom ik pas aan het einde van dit artikel heel kort even terug. Elders heb ik geprobeerd het bekende beeld van de almaar terugtrekkende beweging die het geloof ten opzichte van de wetenschap zou maken te nuanceren (bij nader toezien lijkt er eerder sprake van uiteenlopende bewegingen – sommige inderdaad terugtrekkend, andere echter juist ‘optrekkend’).2 En voor wat betreft de ontwerptheorie heeft René van Woudenberg onlangs nog laten zien, dat deze niet gemakkelijk weggezet kan worden als de zoveelste krampachtige poging een bepaald 1.

2.

Cees Dekker, Ronald Meester & René van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Over toeval en doelgerichtheid in de evolutie, Kampen 2005; de presentatie van dit boek vond plaats op 8 juni 2005 te Den Haag. Zie mijn Een publieke zaak. Theologie tussen geloof en wetenschap, Zoetermeer 2004, 322-325. Een voorbeeld van een uitbreidende beweging is de ontdekking van het zogenaamde ‘antropisch principe’.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 57

57

overblijvend gat in onze kennis met ‘God’ te vullen.3 Tekenend is in dit verband ook, dat niet alleen ‘geheide christenen’ de ontwerptheorie omarmen, maar dat ook wetenschappers met een andere levensbeschouwelijke achtergrond erbij uitkomen – niet vanuit hun geloof, maar vanuit hun werk.4 We moeten dan ook uitkijken voor een te simplistische voorstelling van zaken: men komt van verschillende kanten tot de overtuiging dat allerlei processen en structuren die samenhangen met het leven op aarde het best verklaard kunnen worden door uit te gaan van ontwerp. In deze bijdrage gaat het ons echter speciaal om de tweede vraag: wat zijn de theologische consequenties wanneer gelovigen hun scheppingsgeloof combineren met de opvatting dat het leven op aarde miljarden jaren oud is en zich grotendeels langs geleidelijke, evolutionair bepaalde weg ontwikkeld heeft tot de huidige complexiteit en veelvormigheid? Is het überhaupt mogelijk onbekrompen en ondubbelzinnig christen te zijn en tegelijkertijd te menen dat allerlei overgangen tussen de biologische soorten (inclusief de mens) langs evolutionaire weg tot stand gekomen zijn? Uit mijn andere bijdrage aan deze bundel blijkt, dat deze laatste vraag veel vroeger dan vaak gedacht positief beantwoord werd, ook door veel orthodoxere christenen dan vaak gedacht. Maar waren theologen als B.B. Warfield, A. Kuyper en M. van Grieken daarin wellicht te naïef?5 Wat voor problemen doen zich precies voor bij een dergelijk scenario, en (hoe) zouden die eventueel opgelost kunnen worden? Kortom: hoeveel evolutietheorie kan het christelijk geloof eigenlijk verdragen zonder op te houden christelijk geloof te zijn? Kan men bijvoorbeeld nog in een historisch gebeurde zondeval geloven, wanneer men tegelijkertijd probeert zo onbevangen mogelijk recht te doen aan wat het overgrote deel van de betrok3. 4.

5.

René van Woudenberg, ‘God van de gaten als vulling voor onwetendheid’, in: C. Dekker e.a., Schitterend ongeluk?, 334-343. Een voorbeeld in ons land is medisch bioloog P.G. Smelik: ‘Ik heb gemerkt dat ik geloof in een Schepper, omdat ik, nadenkend over mijn bestaan en als natuurwetenschapper over deze wonderbare wereld, ervan overtuigd ben geraakt dat er een planmatigheid bestaat die niet door het blinde toeval is te verklaren’; G.D.J. Dingemans & P.G. Smelik, Deze wereld en God. Modern wereldbeeld en christelijk geloof, Kampen 2005, 245. Voor andere voorbeelden, ook van wetenschappers zonder christelijke opvoeding, zie Cees Dekker, ‘Het mysterie van de oorsprong van het leven’, in: Dekker e.a. (red.), Schitterend ongeluk? 98v. Enige tijd geleden voegde ook de atheïstische filosoof Antony Flew zich in de rij – zie over hem het opstel van Vincent Brümmer elders in deze bundel. Vergelijk het opstel ‘Darwinisme en christelijk geloof – een historisch overzicht’ elders in deze bundel.

God beschikte5epr. 24-1-2006

58

25-01-2006

15:16

Pagina 58

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

ken wetenschappers voor waar houdt aangaande de ontwikkeling van de levensvormen op aarde? En hoe belangrijk is het eigenlijk om daaraan vast te houden? Ik wil hier op deze vragen – anders dan in mijn andere, meer historisch getinte bijdrage aan deze bundel – ingaan vanuit het perspectief van de christelijke systematische theologie (ofwel, maar dat is haast een lelijk woord geworden, vanuit de dogmatiek). Daarbij nemen we dus Genesis, Paulus en andere bijbelse getuigen serieus als gezaghebbende stemmen die de christelijke traditie funderen. Eén opmerking vooraf is in dit verband misschien nog dienstig. Het is niet zo dat de ontwerptheorie zonder meer aanleiding geeft om bovenstaande vragen te verkennen, of ons een specifiek antwoord erop ingeeft. De ontwerptheorie stelt namelijk dat zich langs wetenschappelijke weg niet-menselijk ontwerp laat aantonen in de natuur – niet minder maar ook niet meer.6 Zij doet dus geen uitspraak over de ouderdom van de aarde of van het leven. Wie de ontwerptheorie aanhangt, ziet zich daarmee dus niet onmiddellijk voor de vraag gesteld of hij of zij dan ook in een macro-evolutionair proces van miljarden jaren kan geloven. In de praktijk blijkt echter zoals boven aangegeven, dat vele aanhangers van de ontwerptheorie wel degelijk in een dergelijk proces geloven. Daarom – maar natuurlijk ook los daarvan – is er toch wel aanleiding om eens na te gaan, hoe een dergelijk geloof zich verhoudt tot de christelijke theologie.

Probleemstelling Laten we om te beginnen het probleem in beeld proberen te krijgen door de klassiek-christelijke protologie (= leer van de eerste dingen) te vergelijken met de gangbare evolutionaire visie op het ontstaan en de ontwikkeling van het menselijk leven. De meest gangbare visie in de traditionele christelijke theologie7 is, dat Adam en Eva hooguit zo’n tienduizend jaar geleden als eerste mensen geschapen zijn uit het stof van een toen nog gloednieuwe aarde, en wel met het vermogen om zich eindeloos in leven te 6. 7.

Vergelijk mijn ‘Schepping, evolutie, toeval en ontwerp – een poging tot begripsbepaling’, Beweging (2005), 14-17. In elk geval (mede onder invloed van Augustinus) in het Westen; maar ook in het Oosten stond slechts een kleine minderheid van de theologen een louter spirituele interpretatie van het paradijsverhaal voor; vergelijk Jean Delumeau, Une histoire du paradis. Le jardin des délices, Parijs 1992, 28.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 59

59

kunnen houden. Meestal wordt dit vermogen benoemd als ‘onsterfelijkheid’; maar aangezien deze term strikt genomen slaat op de logische onmogelijkheid om te sterven, is zij misleidend. Wanneer de eerste mensen met de eigenschap ‘onsterfelijkheid’ waren geschapen, zou dat immers betekenen dat ze onder geen enkele conditie konden sterven (de zin ‘Adam sterft’ zou dan innerlijk tegenstrijdig zijn), hetgeen niemand zou willen beweren.8 Wat men bedoelde was dat de eerste mensen niet onderhevig waren aan verouderingsprocessen, die vroeg of laat een einde zouden maken aan hun leven. Doordat Adam en Eva echter tot zonde vervielen, haalden zij zich de dood op de hals. Daarmee drong de dood Gods goede schepping binnen, om zich van meet af aan ook uit te strekken over alle nakomelingen van Adam. Want: ‘Door de overtreding van één mens moesten alle mensen sterven’ (Romeinen 5:15 NBV). Over de vraag waarom dat moest – vanwege erfelijke belasting, of vanwege goddelijke toerekening, of omdat alle latere mensen in het kielzog van hun eerste voorouders voor het kwaad kozen – lopen de meningen in de christelijke theologie uiteen. Maar de historische lezing van de hoofdlijn van het Genesis-verhaal behoorde feitelijk tot een vrijwel universele christelijke communis opinio.9 Leggen we naast dit geloofsgoed nu de gangbare evolutionaire verklaring voor de ontwikkeling van het leven, dan stuiten we in elk geval op de volgende verschilpunten. 1. Volgens deze verklaring is het leven op aarde niet zo’n tienduizend jaar oud, maar ongeveer 3,7 miljard jaar. De aarde zélf is trouwens nog weer veel ouder, namelijk naar men aanneemt zo’n 4,6 miljard jaar. Zonder dergelijke hoge leeftijden zou de huidige com8.

9.

Toeschrijving van onsterfelijkheid aan de mens zou trouwens ook strijdig zijn met de nieuwtestamentische uitspraak, dat alleen God onsterfelijkheid geniet (1 Timoteüs 6:16). Dat laatste geldt in mindere mate voor allerlei concrete details, zoals de duur van de scheppingsdagen uit Genesis 1, de lokalisering van het ‘paradijs’, de aard van het spreken van de slang in Genesis 3 et cetera. Over de juiste exegese op dit soort punten is in de kerk altijd discussie geweest. De eeuwen door hebben daarbij velen (onder wie reeds Augustinus) gezien dat de teksten niet gelezen willen worden als een verzameling wetenschappelijke of historische wetenswaardigheden, maar dat hun strekking ‘geestelijk’ is, d.w.z. betrekking heeft op de verhouding tussen God en mens. Dat laat echter onverlet dat ‘gedurende bijna drieduizend jaar de joden en later de christenen, op enkele uitzonderingen na, niet twijfelden aan het historisch karakter van het Genesis-verhaal […] betreffende de wonderlijke tuin die God in Eden had doen ontstaan’; Delumeau, Histoire du paradis, 11. A. van de Beek, ‘Schepping van begin af onder het kruis’, Reformatorisch Dagblad 15-9-2005, overtuigt dan ook niet wanneer hij suggereert dat de historische lezing van het paradijsverhaal pas een laat-moderne aangelegenheid zou zijn.

God beschikte5epr. 24-1-2006

60

25-01-2006

15:16

Pagina 60

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

plexiteit van de levensvormen op aarde overigens ook moeilijk langs evolutionaire weg bereikt kunnen worden. 2. Zolang er leven is op aarde, heeft ook de dood er een plaats gehad. Er is blijkens alles wat we weten geen tijd geweest waarin lijden, dood, en de strijd om het bestaan geen deel uitmaakten van de natuurlijke werkelijkheid. Dat er ooit een idyllische oertoestand zonder lijden en dood bestaan zou hebben, is dan ook volgens de evolutionaire verklaring een mythe. 3. Het menselijk leven vormt nadrukkelijk geen uitzondering op dit algehele beeld. Er is namelijk sprake van een gemeenschappelijke afstamming van alle leven uit een en dezelfde oerbron. De mens zoals wij die vandaag kennen moet gedurende een lang en uiterst gecompliceerd proces opgekomen zijn uit de dierenwereld. Ons driftleven herinnert ons nog altijd aan deze dierlijke herkomst. Daarbij zal geleidelijk aan ook ons moreel bewustzijn, ons bewustzijn dus van goed en kwaad, zijn gegroeid. Er is derhalve geen sprake van dat de mens kant en klaar (en volmaakt goed) op aarde zou zijn ‘gedropt’ via een goddelijke scheppingsacte, om vervolgens op één concreet moment in zonde te vallen. Dit drietal inzichten – de oude aarde, de alomtegenwoordigheid van lijden, strijd en dood, en de gemeenschappelijke afstamming en onderlinge verbondenheid van alle leven – veroorzaakt evenzovele fricties tussen de klassiek-christelijke ontstaansleer en de hedendaagse evolutionaire visie op hoe het begon met mens en wereld. De kloof is al met al zo groot, dat vele christenen niet meer proberen deze te overbruggen. Zij kiezen eenvoudig voor de ene of voor de andere zijde. Het lijkt er echter op, dat daarmee de problemen ofwel vermeden worden, ofwel te gemakkelijk opgelost. Ze worden vermeden wanneer men zich tevreden stelt met een (soms latent) creationisme, dat in de hedendaagse wetenschap slechts één grote aanval op het christelijk geloof kan zien – zodat een goed christen zich van de stand van zaken in die wetenschap niets hoeft aan te trekken. En ze worden al te gemakkelijk opgelost, wanneer men meent dat een goed christen zich nu eenmaal behoort neer te leggen bij wat ‘de wetenschap’ aandraagt over het ontstaan van mens en wereld, zonder zich af te vragen hoe zeker dat precies is en wat voor theologische prijs ervoor betaald moet worden. Er bevindt zich tussen deze beide groeperingen in de christenheid – globaal gesproken: de evangelicaal en de oecumenisch georiënteerden – in slechts een kleine, zij het groeiende, minderheid die de hier aan de orde zijnde problemen serieus onder ogen lijkt te willen zien. In het vervolg willen we eerst in kaart brengen wat de theologische gevolgen zijn wanneer christenen de geschetste evolutionaire visie zonder meer voor hun rekening nemen. Daarna willen we een richting wijzen –

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 61

61

niet meer dan dat – waarlangs de problemen die hier ontstaan wellicht opgelost kunnen worden. Ten slotte maken we de balans op.

Prijsberekening Wat zijn de theologische implicaties wanneer we aanvaarden dat het menselijk leven langs evolutionaire weg uit andere levensvormen ontstond? Er valt hier te onderscheiden tussen gevolgen voor de interpretatie van de bijbel (1), en gevolgen voor de structuur en voor de inhoud van het christelijk geloof (2). Voorzover structuur en inhoud van het christelijk geloof teruggaan op de bijbel, hangen beide categorieën natuurlijk nauw samen; toch lijkt het zinvol beide ter wille van de helderheid enigszins los van elkaar te bezien. (1) Letten we allereerst op de implicaties van de evolutionaire denkwijze (zoals ik de in de vorige paragraaf geschetste drie thesen nu samenvattend aanduid) voor de lezing van de bijbel, dan valt de schade volgens velen erg mee. Immers, tal van passages die in de traditie van de kerk veelal als feitelijk-historische verslagen werden gelezen, blijken bij nader inzien niet zo bedoeld. In Genesis 2 en 3 bijvoorbeeld, de hoofdstukken waarop we ons nu vooral zullen concentreren10, gaat het volgens bijbelgeleerden en theologen niet om de beschrijving van een bepaalde reeks opeenvolgende gebeurtenissen die zich ooit heeft afgespeeld, maar om de creatieve weergave van enkele belangrijke karakteristieken van het menselijk leven in het algemeen. Om een betrekkelijk willekeurige hedendaagse middle-ofthe-road dogmatiek te citeren: ‘De bijbelse verhalen over de hof van Eden en de val van de mensheid (Genesis 2-3) zijn creatieve verbeeldingen van de goedheid van de schepping en de algemene verspreiding van de zonde, en geen historische verslagen van de oorsprong van de zonde.’11 En een 10. Preciezer aangeduid gaat het om Genesis 2:4b tot en met het slot van Genesis 3. Dit is volgens de gangbare opinie in de oudtestamentische wetenschap een afzonderlijke teksteenheid, die overigens wel ingebed ligt in het geheel van de ‘Urgeschichte’ zoals die in Genesis 1-11 aan de orde is. Voor de interpretatie van Genesis 1, vgl. de bijdrage van Stefan Paas aan deze bundel (ik zie de onderhavige bijdrage grotendeels als het complement van de zijne). 11. Daniel L. Migliore, Faith Seeking Understanding. An Introduction to Christian Theology, Grand Rapids 20042 (1991), 155. Vergelijk voor een Nederlandse pendant Henri Veldhuis, Kijk op geloof. Christelijk geloof uitgelegd, Zoetermeer 2005, 61: ‘Genesis 3 is een mythologisch beeldverhaal, dat ons veel vertelt over hoe zonde in ons leven kan ontstaan.’

God beschikte5epr. 24-1-2006

62

25-01-2006

15:16

Pagina 62

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Nederlandse oudtestamenticus concludeerde onlangs: ‘In mijn ogen is Genesis 2-3 een prachtige tekst, die in verhaalvorm een weldoordachte visie op de condition humaine geeft.’12 Ook volgens hem gaat het dus niet om de beschrijving van een éénmalig gebeuren, maar om een tekening van wat karakteristiek is voor het mens-zijn in het algemeen.13 Nu zouden we inderdaad te kort doen aan de rijkdom aan betekenissen in deze hoofdstukken wanneer we dit exemplarische element (Adam als voorbeeld van de-mens-in-het-algemeen) zouden ontkennen. Adam heet niet voor niets Adam, dat is: mens. Tal van trekken in het paradijsverhaal of tuinverhaal14 tonen ons iets van waar elk mens voor komt te staan: het geroepen zijn tot het goede, de verleiding tot het kwade (met als oergestalten: begeerte en hoogmoed, dat wil zeggen verabsolutering van respectievelijk de buitenwereld en de binnenwereld, het ik), de eigen onontwijkbare verantwoordelijkheid, de ernstige gevolgen voor onszelf en voor anderen wanneer het tot een verkeerde keuze komt et cetera. De vertelling ‘schildert op [...] exemplarische wijze hoe het (altijd weer en bij ieder mens) tot zonde komt’, zegt Pannenberg.15 Daarbij wijst Pannenberg erop dat Genesis 2-3 niet, zoals in de dogmatiek vaak is gebeurd, geïsoleerd moet worden gelezen van de erop volgende hoofdstukken. Betrekken we deze in de overwegingen, dan blijkt dat de zonde niet in één keer volledig vat krijgt op de mensheid, maar in een geleidelijk toenemende reeks van steeds ernstiger gebeurtenissen, die via de moord van Kaïn op Abel (Genesis 4) uiteindelijk uitmondt in de zondvloed (Genesis 8). Er is sprake van een proces van toename in de menselijke zonde, én in Gods tegenkanting tegen de zonde en haar gevolgen ter bewaring van de mensheid.16

12. Bob Becking, ‘Tekens in de tuin. Enkele gedachten bij de relatie tussen Adam en Eva in Genesis 2-3’, in: Harm Goris & Susanne Hennecke (red.), Adam en Eva in het Paradijs, Zoetermeer 2005, 34. 13. Daarmee is overigens niet gezegd, dat dit de enige twee interpretatiemogelijkheden zijn. Het is bijvoorbeeld ook mogelijk Genesis 2-3 te lezen als een bepaalde verbeelding van de oorsprong van de mensheid. Zo bijv. James Barr, The Garden of Eden and the Hope of Immortality, Londen 1992, die de passage leest als een verhaal over de kans op onsterfelijkheid die de eerste mensen verspeelden. Ik beperk me hier echter tot de beide interpretaties die in de literatuur het meest wijdverspreid aanwezig zijn. 14. Omdat het woord ‘paradijs’ in de Hebreeuwse tekst niet voorkomt (wel in de latere Griekse vertaling), stelt Becking voor over ‘tuinverhaal’ te spreken in plaats van over ‘paradijsverhaal’; ‘Tekens in de tuin’, 26. 15. Wolfhart Pannenberg, Systematische Theologie 2, Göttingen 1991, 302. 16. Pannenberg, ibid.; vergelijk in dit verband ook de geleidelijke afname van de hoge leeftijden die bereikt worden.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 63

63

In vele opzichten kan een zorgvuldig lezen van Genesis 3 in de omvattende teksteenheid dus verrijkend werken ten opzichte van de strekking die aan dit hoofdstuk werd toegekend in de traditionele dogmatiek. Toch wil dit alles niet zeggen, dat de klassieke historische uitleg van dit hoofdstuk achterhaald is. Integendeel. In de eerste plaats heeft Genesis 3 volgens gezaghebbende exegeten – en ik geloof dat zij gelijk hebben – wel degelijk een geschiedenis-beschrijvende intentie. Zo stelt von Rad, dat alle aandacht van de schrijver (door hem geïdentificeerd als de ‘jahwist’) erop gericht is ‘een keten van werkelijke gebeurtenissen, een weg aan te wijzen, die de mensen gegaan zijn en waarvan zij de gevolgen niet meer ongedaan kunnen maken’.17 Mythisch moet men de vertellingen van Genesis 3-11 zijns inziens niet noemen, want hun strekking is juist anti-mythisch. De jahwist heeft ‘met de middelen en mogelijkheden van zijn tijd een werkelijke en zo compleet mogelijke oergeschiedenis van de mensheid willen schrijven’; daarbij heeft hij zijn tijdgenoten ‘ook een concrete kennis van de oudste cultuurhistorische ontwikkeling van de mensheid willen geven’, en dat is reden om ‘de jahwistische oergeschiedenis ook in dit opzicht ernstig te nemen’.18 In de tweede plaats blijkt ook uit de wijze waarop in de bijbel op het tuinverhaal teruggegrepen wordt, dat daaraan niet slechts een exemplarische, maar ook een historische strekking werd toegekend. J.P. Versteeg heeft dat indertijd in een qua strekking nog altijd niet verouderd opstel19 duidelijk gemaakt voor wat betreft het Nieuwe Testament. Hij bespreekt daarin alle nieuwtestamentische teksten waarin Adam met name genoemd wordt: Romeinen 5:12-21, 1 Korinte15:22, 45, 1 Timoteüs 2:13v., Judas 14 en Lucas 3:38. Het blijkt, dat in al deze teksten Adam (en een enkele keer ook Eva) niet geïntroduceerd wordt als illustratie van algemeen geldende waarheden over het menselijk bestaan, maar als een unieke persoon. De wijze waarop over Adam (en Eva) gesproken wordt, kenmerkt 17. Gerhard von Rad, Theologie des Alten Testaments, Bd. I, München 19696, 167. 18. Von Rad, Theologie, 172; ook Claus Westermann, Genesis 1-11 (BKAT I/1), Neukirchen-Vluyn 1974, 92v., onderstreept de ‘Geschichtsbezogenheit’ en het nietmythisch karakter van de betreffende hoofdstukken (92v.), al spreekt hij over Genesis 2-3 subtiel als een ‘unsere Geschichte jenseitiges Geschehen’ (376); volgens A. van Selms, Genesis I (POT), Nijkerk 1984, 92, ‘begint de geschiedenis’ voor de schrijver met het in Gen. 2-3 door hem beschrevene. 19. In het Oude Testament wordt volgens velen nauwelijks op Genesis 3 teruggegrepen (hooguit in Job 31:33 en Hosea 6:7); het hoofdstuk kreeg pas zijn prominente plaats toen het boek Genesis tijdens de intertestamentaire periode de ouverture van de joodse canon werd. Henri Blocher, Original Sin. Illuminating the Riddle, Leicester 1997, 42-48, wijst echter op een heel aantal echo’s van Genesis 3 in het OT.

God beschikte5epr. 24-1-2006

64

25-01-2006

15:16

Pagina 64

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

zich wel telkens door een eigensoortige theologische belichting, maar daarbij wordt het historisch moment nadrukkelijk vastgehouden. Met name in Romeinen 5 blijkt dat Adam niet zomaar staat voor ‘de mens’ in het algemeen, voor één onder de velen, maar voor ‘de ene’ die op unieke wijze de mensheid representeert, en wiens handelen bepalend wordt geacht voor zijn nakomelingen. In die zin geldt Adam in het Nieuwe Testament niet slechts als ‘leermodel’ (de term is van H.M. Kuitert); en in de toenmalige rabbijnse theologie blijkt dat al evenmin het geval te zijn.20 De bijbelschrijvers – zowel die van Genesis 3 als die van passages die daarnaar terugverwijzen – hebben Adam dus niet zomaar beschouwd als ‘Elckerlyc’, maar als een historische persoon; en in het verlengde daarvan zagen ze het tuinverhaal als een reëel gebeurde geschiedenis.21 Dat is het gelijk van de klassieke exegese. Hedendaagse christenen die dat niet meer ‘kunnen meemaken’, moeten op dit punt hun toevlucht dus nemen tot een vrijere omgang met de bijbel. De vraag is echter, of dit erg is. Moeten hedendaagse christenen zich gebonden weten aan alle voorstellingen die de bijbelschrijvers voor waar hielden? Welke visie op betekenis en gezag van de bijbel men ook aanhangt, dat is niet zonder meer het geval. De bijbelschrijvers hebben bijvoorbeeld de aarde als middelpunt van het heelal beschouwd, terwijl vandaag niemand op hun gezag het geocentrisch wereldbeeld nog zal verdedigen. De bijbelschrijvers hebben hun boodschap nu eenmaal weergegeven met behulp van voorstellingen die in overeenstemming waren met het wereldbeeld van hun dagen. Deze voorstellingen zijn echter niet zozeer met de structuur en inhoud van hun boodschap verweven, dat de vervanging ervan door eigentijdse alternatieven (in dit geval het heliocentrisch wereldbeeld) die boodschap wezenlijk zou aantasten of vervormen. (2) De tweede vraag die we in deze theologische prijsberekening aan de orde stellen is daarom, of dit laatste nu ook geldt voor de bijbelse voorstellingen van Adam, Eva en hun lotgevallen in de tuin van Eden. Sloten de bijbelschrijvers zich ook niet gewoon aan bij wat in hun tijd gangbaar 20. J.P. Versteeg, ‘Is Adam in het Nieuwe Testament een leermodel?’, in: W. Kremer e.a., Woord en kerk, Amsterdam 1969, 29-70. Ook volgens Barr, Garden of Eden, 88-90 gaat Paulus uit van de historiciteit van Adam en diens zondeval, en is deze ook essentieel voor Paulus’ visie. 21. Natuurlijk verschilt het geschiedenisbegrip van de bijbelschrijvers van het modernwesterse; waar het om gaat, is dat zij Genesis 2-3 lokaliseerden in onze historische werkelijkheid. Voor een even genuanceerde als overtuigende verdediging daarvan, mét aandacht voor de symbolische taal in deze hoofdstukken, zie B.J. Oosterhoff, Hoe lezen wij Genesis 2 en 3? Een hermeneutische studie, Kampen 1972 (bijv. 219vv.).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 65

65

was door deze historiserend weer te geven, zonder dat de eigenlijke strekking van hun boodschap – en in het verlengde daarvan de structuur en inhoud van het geloof – ermee in het geding zijn? Zo is (en wordt) de kwestie onder christenen inderdaad regelmatig opgelost.22 Het staat echter te bezien of dit terecht is. Dat zal, zoals Versteeg al opmerkte, afhangen van de verbanden waarin in de bijbel over Adam gesproken wordt.23 Beperken we ons tot Paulus, dan blijkt dat deze zowel in Romeinen 5 als in 1 Korinte 15 Adam vergelijkt met Jezus Christus, de persoon die in de christelijke heilsboodschap centraal staat. Preciezer geformuleerd: in beide passages ziet Paulus de betekenis die Christus voor ons mensen heeft parallel lopen aan de betekenis die Adam voor ons heeft. Weliswaar gaat Christus Adam ver te boven (Romeinen 5:15), maar dat neemt de parallellie niet weg: zoals Adam in bepaalde opzichten alle mensen representeerde, zo zijn ook alle mensen in Christus begrepen. Adam is dan ook een voorafbeelding (Grieks: typos) van Christus (Romeinen 5:14). In Romeinen 5 gaat het daarbij om de thematiek van zonde, oordeel en genade: ‘Kortom, zoals de overtreding van één enkel mens [lees: Adam] ertoe heeft geleid dat allen werden veroordeeld, zo zal de rechtvaardigheid van één enkel mens [lees: Jezus Christus] ertoe leiden dat allen worden vrijgesproken’ (Romeinen 5:18); in 1 Korinte 15 gaat het om de thematiek van dood en leven: ‘Zoals wij door Adam allen sterven, zo zullen wij door Christus allen levend worden gemaakt’ (1 Kor. 15:22). In beide opzichten is er dus sprake van een heilshistorisch verband tussen Adam en Christus, waarbij beiden worden beschouwd als concrete personen wier handelen grote gevolgen had voor ‘allen’.24 Het is duidelijk dat een veranderde visie op de betekenis van Adam gezien deze verbanden gevolgen moet hebben voor onze visie op de betekenis van Jezus Christus. Ook al valt er te twisten over de wijze waarop Adams handelen van invloed was op de gehele mensheid na hem25, dat laat onverlet dat er volgens Paulus met Adams zonde ‘noodlottige beslissingen’ zijn gevallen die alle mensen betreffen.26 Evenzo brengt het verlossend handelen 22. Op spraakmakende wijze gebeurde dit bijv. door J. Lever, Waar blijven we? Een bioloog over de wording van deze aardse werkelijkheid, Kampen/Wageningen 1969, 19-24. 23. Versteeg, ‘Is Adam in het Nieuwe Testament een leermodel?’, 63. 24. H.N. Ridderbos, Aan de Romeinen, Kampen 1959, 116; vergelijk H. Baarlink, Romeinen I, Kampen 1987, 82, die spreekt van een ‘grootse heilshistorische conceptie met Adam en Christus als de beide polen’. 25. Namelijk via overerving, door middel van toerekening, of als gevolg van navolging van Adams voorbeeld. 26. Baarlink, Romeinen I, 83.

God beschikte5epr. 24-1-2006

66

25-01-2006

15:16

Pagina 66

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

van Christus een beslissende wending aan in het lot van de in Hem begrepen mensheid, maar dan ten positieve. Vervalt in ons denken en geloven nu de concrete rol die Paulus aan Adam toekent, dan vervalt daarmee ook het hele kader waarin Paulus de betekenis van de komst van Jezus Christus plaatst. Aan dat kader kan alleen recht gedaan worden, wanneer we Adam blijven zien als iemand die, evenals Christus, ‘een bepáálde plaats in de (heils)geschiedenis innam’.27 Daarom is het achter ons laten van de visie van de bijbelschrijvers op Adam ook minder onschuldig dan het loslaten van hun geocentrische wereldbeeld: in het eerste geval is, anders dan in het tweede, de structuur van het christelijk geloof in het geding. Laten we dit nu ten slotte nader concretiseren door na te gaan wat voor gevolgen het in de vorige sectie getekende evolutionaire schema heeft voor de inhoud van het christelijk geloof. Wanneer het spreken over Adam en diens ‘zondeval’ slechts een exemplarische en geen historische betekenis heeft, dan verandert minstens onze visie op de aard van de zonde, onze visie op wie God is, onze visie op het heil dat van Godswege tot ons komt, en onze visie op persoon en werk van Jezus Christus – stuk voor stuk centrale thema’s in de christelijke geloofsleer. Laten we deze veranderingen achtereenvolgens bezien. Beschouwen we Adam en Eva in Genesis 2-3 puur als literaire scheppingen die bedoeld zijn om bepaalde universele karakteristieken van het menselijk bestaan te laten oplichten, dan is de belangrijkste van die karakteristieken zonder twijfel de menselijke neiging tot zonde. Weliswaar komt dit laatste begrip als zodanig in het verhaal niet voor, maar de motieven van ongehoorzaamheid, hoogmoed, autonomiestreven (‘als God willen zijn’) en begeerte die het handelen van Adam en Eva bepalen, worden door dit begrip toch wel kernachtig samengevat.28 Het verhaal laat dan echter niet zien hoe de zonde Gods schepping is binnengedrongen, als wel hoe deze ‘diep in de schepselmatige structuur van het riskante wezen mens is verankerd’.29 Er is in deze lezing van het verhaal immers geen ‘staat der

27. Versteeg, ‘Is Adam?’, 65. 28. Dat houd ik staande tegenover Becking (‘Tekens in de tuin’, 31, 33), die ten onrechte ook von Rad voor zijn visie claimt (33). Von Rad bleef bewust Genesis 3 aanduiden als ‘Sündenfallsgeschichte’, vergelijk zijn Das Erste Buch Mose, Göttingen 19799, 7074 (‘Genesis 3 behauptet, dass alles Leidens aus der Sünde kommt’, 73). Voor een recente weerlegging van de bezwaren om i.v.m. Genesis 3 over ‘zondeval’ te spreken, zie J.T.K. Lim, Grace in the Midst of Judgment. Grappling with Genesis 1-11, Berlijn 2002, 148-152. 29. H. Berkhof, Christelijk geloof, Nijkerk 19855, 189.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 67

67

rechtheid’ geweest, geen tijd (hoe kort ook) waarin de mens niet zondigde en geen kwaad deed. We kennen al met al geen andere mens dan de zondigende. Maar dan behoort de zonde dus in zekere zin tot het mens-zijn. Zij is kennelijk niet vermijdbaar. Maar is zij dan nog wel verwijtbaar? Men kan met H. Berkhof proberen dit op het scherp van de snede staande te houden, maar ontkomt er dan toch niet aan de tragische dimensie van de zonde op de voorgrond te plaatsen.30 Of met een citaat uit (progressieve) rooms-katholieke kring: ‘… dat er kwaad gebeurt, misschien is het wel praktisch onvermijdelijk.’31 Want dat hangt nu eenmaal samen met ons lot, met de wijze waarop wij geschapen zijn. Dat laatste houdt weer in, dat goed beschouwd niet zozeer wijzelf verantwoordelijk zijn voor de zonde omdat wij onze vrijheid misbruiken, maar veeleer God die ons geschapen heeft in een positie waarin het om zo te zeggen onmogelijk is om ons leven zuiver te houden. ‘Wie de historiciteit van de zondeval ontkent, kan maar heel moeilijk aannemelijk maken dat de mens en niet God verantwoordelijk is voor de zonde.’32 Immers, als de mens niet op enig moment in zonde ‘gevallen’ is, dan is hij als zondaar geschapen. Maar dat is wel een ingrijpende verschuiving ten opzichte van de klassiek-christelijke Godsleer, die zelfs in haar hardste vormen God nooit tot ‘auteur van het kwaad’ heeft willen maken. De verschuiving in het zondebegrip heeft dus repercussies tot in de godsleer toe.33 Men kan hier alleen maar ontkomen aan marcionitisme (de opvatting dat een kwaadaardige God verantwoordelijk is voor de schepping), door de zonde niet zozeer als kwaad te zien, maar als een soort onvolgroeidheid die hopelijk in de loop van een lange evolutionair bepaalde geschiedenis overwonnen kan worden.34

30. ‘Zonde is tegennatuurlijk, juist omdat ze bestaat in het toegeven aan de zuigkracht van onze geërfde natuur’; Christelijk geloof, 207. Men moet in deze zin de term ‘toegeven’ al heel sterk benadrukken om zelftegenstrijdigheid te vermijden. Vergelijk 200vv. voor Berkhofs accentuering van de tragiek van de zonde. 31. De nieuwe katechismus. Geloofsverkondiging voor volwassenen, Hilversum etc. 1966, 309v. 32. E.P. Meijering, Een eeuw denken over christelijk geloven, Kampen 1999, 86. 33. Vergelijk W. Verboom, ‘De trits schepping-zondeval-verlossing’, Theologia Reformata 44 (2001), 346v.; Berkhof stelt inderdaad dat ‘de op zichzelf blasfemische gedachte dat Gòd de oorzaak van de zonde is’ toch een waarheid blijkt te bevatten (Christelijk geloof, 207). 34. H. de Leede, ‘Kan de gereformeerde theologie een paradigmawisseling aan?’ Theologia Reformata 45 (2002), 56, acht de belijdenis van de goede schepping en de belijdenis dat de zonde er (later) bij gekomen is daarom ‘onopgeefbaar’. ‘Anders word je óf een marcioniet óf, kort door de bocht, een hegeliaan.’

God beschikte5epr. 24-1-2006

68

25-01-2006

15:16

Pagina 68

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Het gevolg daarvan is, dat ook onze visie op het heil dat van Godswege tot ons komt (theologisch uitgedrukt: onze soteriologie) wel moet veranderen. Dat heil kan dan namelijk niet langer gedacht worden in termen van verzoening of herstel van gebroken verhoudingen, maar slechts in termen van verheffing. Het gaat God in zijn heilsplan niet zozeer om de verzoening van de schuld die we op ons laden door onze ongehoorzaamheid aan Gods gebod en om het weer rechtzetten van onze geperverteerde verhouding tot God (vergelijk Romeinen 5, 2 Korinte 5 et cetera), maar om het op een hoger plan tillen van ons nog onvolmaakte bestaansniveau, tot een werkelijkheid waarin ‘alle geboortepijn en groeistuipen van deze wordende wereld’ zijn overwonnen.35 Verlossing is in dit scenario niet zozeer een kwestie van genadevolle redding uit een uitzichtloze situatie, als wel van geleidelijke vooruitgang in de richting van een steeds betere mensheid, waarbij God op cruciale momenten steeds een duwtje in de goede richting geeft. Natuurlijk kan men een dergelijke visie op het heil aansprekender of adequater vinden dan de traditionele (al valt van die steeds betere mensheid nog niet bijzonder veel te merken). Men kan echter moeilijk ontkennen, dat het hier inhoudelijk echt om een andere visie gaat. 36 Het zal duidelijk zijn dat deze andere visie ten slotte ook gevolgen heeft voor de plaats die Jezus Christus in het christelijk geloof inneemt. In een om verzoening cirkelende soteriologie is Hij degene in wie God zelf in de wereld komt, teneinde deze te redden uit haar diepe val. Zijn komst is noodzakelijk geworden door de zonde. ‘Toen de zonde in de wereld kwam, zei Jezus: “Dan kom ik ook!”’ (O. Noordmans). Dan nog kan men uiteraard verschillend denken over hoe de wereld dan door Christus gered wordt, over hoe ver die redding zich concreet uitstrekt, et cetera, maar dat doet aan de grondstructuur niet af: ‘Het verlossingswerk in Jezus Christus is alleen geschied opdat de schepping weer voor Gods aangezicht zou kunnen bestaan; het is dus […] een noodmaatregel.’37 Kortom, de betekenis

35. Berkhof, Christelijk geloof, 171; we citeren hier regelmatig uit Berkhofs opus magnum, omdat hij hierin een welbewuste en uitgebalanceerde integratie van theologie en evolutiedenken nastreeft – een taak die z.i. vergemakkelijkt wordt door recente, onafhankelijk van het evolutionaire denken tot stand gekomen bijbels-theologische ontdekkingen over de samenhang van schepping en heil in de bijbel (174v.). 36. Vergelijk Berkhof, Christelijk geloof, 168: ‘Inderdaad heeft deze zaak verregaande consequenties voor de geloofsleer.’ 37. A.A. van Ruler, ‘De verhouding van het kosmologische en het eschatologische element in de christologie’, in: idem, Theologisch werk I, Nijkerk 1969, 165.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 69

69

die Jezus voor ons heeft, wordt geheel bepaald door de wijze waarop Hij ons verlost uit de macht van de zonde, waarmee wij ons van onze schepper vervreemdden. Nu is het niet zo, dat verzoening en relatieherstel in een evolutionaire benadering die de historiciteit van Adam ontkent geen enkele rol meer kunnen spelen. Ook zwakke, moreel nog onvolgroeide mensen kunnen zondigen, en daardoor op verzoening aangewezen raken. Maar het hoofdaccent komt onvermijdelijk toch elders te liggen, namelijk bij de rol die Jezus speelt in de verheffing van ons mens-zijn: in Jezus, de mens die als eerste en enige niet faalde in zijn goddelijke roeping, maakt de geschiedenis ‘haar meest beslissende sprong vooruit’. In hem komt zodoende het ware mens-zijn aan het licht zoals dat van meet af aan door God bedoeld is. Jezus is in deze visie dus niet God-in-het-menselijke-vlees, maar: ‘Jezus is mens, de voleindigde verbondsmens, dè Nieuwe mens, de eschatologische mens’.38 Hij is onder ons mensen de verst vooruitgeschoven post op de weg naar Gods toekomst. Weliswaar kan men, anders dan Berkhof doet, Jezus daarbij tegelijkertijd ook nog wel overeenkomstig de klassieke spreekregel blijven zien als God. Maar de menswording van deze God, die christenen met kerstfeest vieren, wordt dan niet meer allereerst gemotiveerd door de noodzaak van verzoening. Want deze menswording staat dan veelmeer in het teken van de bevestiging en verheffing van het menszijn. Zij wijst op ‘een genadige beaming van onze geschapen natuur en van de diepe verlangens die God zelf in ons hart heeft gelegd’.39 Jezus trekt ons leven dus op een hoger plan. Men vergelijke hiertegenover de visie van Noordmans: Niet dit is de troost van het kerstevangelie, dat daar een mens in de kribbe lag zonder meer, zodat wij ons vereerd zouden moeten gevoelen, dat God onze natuur heeft aangenomen, omdat die natuur daardoor werd verhoogd. Het is juist andersom. […] De heerlijkheid van dit Evangelie en de bijzonderheid van Israëls Heiland zijn deze, dat God de menselijke

38. Berkhof, Christelijk geloof, 284. Vergelijk ook Versteeg, ‘Is Adam?’, 69 voor enkele oudere Berkhof-citaten over Christus als misschien wel de bekroning van de evolutie. 39. Zo Henri Veldhuis, in een pleidooi voor de stelling dat de incarnatie ook afgezien van de zondeval zou hebben plaatsgevonden; zie zijn ‘Moderniteit en motieven voor de menswording. Een eigentijds pleidooi voor verdieping van de incarnatieleer’, in: Nico den Bok & Guus Labooy (red.), Wat God bewoog om mens te worden, Zoetermeer 2003, 27v.

God beschikte5epr. 24-1-2006

70

25-01-2006

15:16

Pagina 70

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

natuur in dit kindeke vernedert (Filemon 2:8), naar beneden drukt, tot zonde maakt (2 Korinte 5:21), zodat tollenaren en zondaren door Hem kunnen worden gered.40

Dit is natuurlijk wel een hele krasse, toegespitste verwoording van de klassiek-reformatorische visie op de betekenis van Jezus. Maar het contrast met de visie op Jezus die in het verlengde ligt van de bovengeschetste evolutionaire benadering kan nauwelijks scherper worden uitgedrukt.

Oplossingsrichting In de beide voorgaande secties werd de spanning tussen de klassiek-christelijke theologie en het hedendaagse evolutionaire werkelijkheidsverstaan geleidelijk aan steeds hoger opgevoerd. Het bleek immers niet mogelijk de nieuwere exegese van Genesis 2-3 af te doen als een theologisch onbetekenend gegeven, dat de structuur en inhoud van het christelijk geloof ongemoeid zou laten. We zagen hoe respectievelijk de zondeleer, de Godsleer, de soteriologie en de christologie er juist ingrijpend door van karakter veranderen. Daarom willen we nu de vraag onder ogen zien, of deze veranderingen vermeden kunnen worden, en wel zonder dat we ons daarvoor af hoeven te sluiten voor de stand van zaken in de hedendaagse wetenschapsbeoefening. Die laatste optie (zich gewoon niets aantrekken van alles wat als ‘wetenschappelijk’ gepresenteerd wordt) is op zichzelf natuurlijk de meest eenvoudige. Maar daarmee zouden we geen recht doen aan het gegeven dat wij ons door God gegeven verstand mogen gebruiken om de natuur zo goed mogelijk te doorzien. Christenen hebben van huis uit niets tegen wetenschap. Bovendien zouden we daarmee velen – ouderen maar zeker ook jongeren – in de kou laten staan, voor wie het om allerlei redenen niet zo gemakkelijk is zich aan de gangbare aanspraken van de wetenschap te onttrekken, of deze aanspraken met een al te globaal beroep op de ‘vooronderstellingen’ achter alle wetenschap van de hand te doen. Valt er voor hen te ontkomen aan een ‘opoffering van het verstand’? Valt een 40. O. Noordmans, Gestalte en Geest, Amsterdam 1955, 84 (= Verzamelde werken 8, Kampen 1980, 242); vergelijk ook 86 (244): ‘Hij is mens geworden, omdat wij de ellendigsten van alle schepselen zijn. Het Woord is vlees geworden en daarin ligt alles opgesloten.’ Zie voor een recent ontwerp waarin de incarnatie streng afgeleid wordt uit de verzoeningsleer Vincent Brümmer, Ultiem geluk, Kampen 2005, 117vv.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 71

71

eerlijke uitleg van Genesis 1-3 te verbinden met de overtuiging dat God onze wereld langs een lange evolutionaire weg heeft doen worden tot wat zij is? Om deze vragen te beantwoorden, willen we nog eens de drie belangrijke inzichten casu quo overtuigingen bezien, die naar we eerder zagen in hoge mate bepalend zijn voor de evolutionaire denkwijze. (1) Dat betrof allereerst de hoge ouderdom van de aarde en van het leven op aarde. Voor leken is het erg moeilijk de uiteenlopende schattingen daarvan op hun waarde te beoordelen; maar stel nu dat beide inderdaad miljarden jaren oud zijn, is dat op zichzelf dan theologisch een probleem? Het lijkt mij niet. De bijbel doet goed beschouwd geen uitspraak over de ouderdom van de aarde – en pogingen om deze ouderdom alsnog met enige precisie te achterhalen door leeftijdsaanduidingen uit de diverse geslachtsregisters aan elkaar te verbinden, doen onvoldoende recht aan de eigen aard van de betreffende teksten. Die teksten bieden immers geen exact verslag, geen natuurwetenschappelijk relaas; in taal, stijl en structuur is er sprake van vertolkte geschiedenis, waarin ook de symboliek voluit meedoet.41 En ook wie probeert dat gegeven als het ware uit te filteren, komt er toch nooit helemaal uit. Men denke bijvoorbeeld slechts aan de bekende onbeantwoordbare vraag hoeveel tijd er verstreken is tussen Genesis 1:1 en Genesis 1:3. Met Noordmans kunnen we de miljoenen jaren van de evolutie daarom ‘rustig laten zwemmen’. 42 In plaats daarvan mogen we ons houden aan wat stellig een belangrijke boodschap is van het spreken over een schepping in zes dagen in Genesis 1: het universum, dat ons zo vaak tot intense verwondering en verbijstering brengt, moet in zijn zelfstandige betekenis niet overschat worden. Want het rust in Gods ontzagwekkende scheppingsmacht. Voor God was de totstandbrenging van ‘hemel en aarde’ maar een kleine inspanning, het werk van een goede werkweek… Ook de theorie dat allerlei planten- en diersoorten in de loop der eeuwen uit elkaar geëvolueerd zijn – een theorie die behalve vele hiaten toch ook goede papieren heeft – levert theologisch geen onoverkomelijke problemen op. Weliswaar benadrukt Genesis 1 dat God de verschillende

41. Zie Oosterhoff, Hoe lezen wij?, 56v., en H. Ross, A Matter of Days. Resolving a Creation Controversy, Colorado Springs 2004, 224. Vgl. voor mijn formulering W. Verboom, ‘De trits’, 346 (i.v.m. Genesis 1-3). 42. Noordmans, Verzamelde werken II, Kampen 1979, 246. Vergelijk ook Oosterhoff, Hoe lezen wij?, 57 (‘Het is onmogelijk op grond van de bijbel de ouderdom van de aarde en de mensheid vast te stellen’), en J. van Genderen & W.H. Velema, Beknopte gereformeerde dogmatiek, Kampen 1992, die in verband met de ouderdom van de aarde opmerken: ‘Het geloof staat of valt daar niet mee’ (260).

God beschikte5epr. 24-1-2006

72

25-01-2006

15:16

Pagina 72

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

diersoorten schiep ‘naar hun aard’, maar die aanduiding kan niet zomaar geïdentificeerd worden met het soortbegrip dat we aan Carolus Linneaus (1707-1778) danken. Wel geeft de betreffende uitdrukking aan, dat de variëteit, veelheid en eigenheid van alle levende wezens echt is en niet maar schijn; datgene waarin zij van elkaar verschillen kan niet gereduceerd worden tot bijverschijnselen die er niet wezenlijk toe doen, omdat alle leven ten diepste één zou zijn; want de veelvormigheid van het leven is niet minder reëel dan zijn eenheid.43 Dat alle levende wezens geschapen zijn ‘naar hun aard’ biedt dus een belangrijk theologisch inzicht – maar het fundeert niet het biologisch soortbegrip. We zien al met al dan ook geen spanning tussen dit eerste dragende element van de evolutionaire denkwijze en de structuur en/of inhoud van de christelijke heilsboodschap. Pannenberg heeft er recent nog op gewezen dat Genesis 1:11 en 24 (‘dat de aarde voortbrenge’) aan de aarde een bemiddelende rol toekennen in het ontstaan van planten en dieren.44 Gods scheppingsakte sluit kennelijk de bijdrage van secundaire oorzaken niet uit, en de verschillende levende wezens worden dus niet zomaar van bovenaf ‘gedropt’. (2) Moeilijker ligt het met het tweede aspect dat we onderscheidden aan de hedendaagse evolutionaire visie op de ontstaanstijd, namelijk de opvatting dat lijden, strijd en dood van meet af aan het leven op aarde getekend hebben. Is het verenigbaar met het christelijk geloof om aan te nemen dat deze verschijnselen zich reeds lang vóór de komst van de mens op aarde voordeden? Allereerst moeten we er op dit punt voor waken om allerlei bijbelse beelden die de toekomst betreffen, zoals het beeld van de koe en de berin die vredig samen weiden (Jesaja 11:7), terug te projecteren in het paradijsverhaal. Ook wie het heil vooral in termen van herstel ziet, hoeft daarmee nog niet te ontkennen dat de uiteindelijke heerlijkheid volgens de bijbel groter is dan de oorspronkelijke.45 In de tweede plaats kunnen we met H. Bavinck aannemen, dat de schepping van meet af aan vanuit Gods voorkennis aangaande de zondeval ontworpen is, dus inclusief de natuurlijke mogelijkheid om te verwilderen.46 Er is dan ook geen aanleiding voor allerlei speculaties over 43. H. Berkhof, Christelijk geloof, 163v. 44. W. Pannenberg, ‘Notes on the Alleged Conflict between Religion and Science’, Zygon 40 (2005), 587. 45. Vergelijk J. Hoek, Zonde: opstand tegen de genade, Kampen 1988, 71; Hoek wijst hier op bijbelteksten als 1 Kor. 15:47-49 en 2 Kor. 3:18. 46. H. Bavinck, Gereformeerde dogmatiek 3, Kampen 19294, 163. Dit inzicht vinden we trouwens ook al bij Augustinus (Enchiridion 104).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 73

73

bijvoorbeeld maag- en darmstelsels van oorspronkelijk plantenetende dieren die na Genesis 3 ineens muteerden tot vleesverwerkende organen. Als God tevoren wist van de val van de mens, zo valt met Emil Brunner te vragen, zou Hij de wereld dan niet zó ingericht hebben dat deze paste bij de zondigende mens – dus inclusief de strijd om het bestaan, de biologische voedselketen et cetera?47 Dat zou geen perverse regie zijn, want het laat geheel onverlet dat de zonde zelf slechts op de menselijke keuze teruggaat. In elk geval lezen we nergens dat in het paradijs de bladeren niet van de bomen vielen. En de jonge leeuwen die brullend op roof uitgaan worden in Psalm 104 (vs. 21) zelfs tot de scheppingswerken van God gerekend. Wanneer God Job wijst op de wilde dieren, krijgt deze te horen: ‘Zie eens hoe Ik het allemaal gemaakt heb’, en niet: ‘Wat jammer dat ze zo geworden zijn.’48 Dit soort verschijnselen behoorde blijkbaar tot de goede schepping. De goedheid van de schepping (Genesis 1:10, 12, 18, 21, 25, 31) duidt dan dus niet op haar idyllisch karakter, waarin bijvoorbeeld dieren nog niet op elkaar zouden hebben gejaagd, maar op de uiterst verfijnde afstemming van allerlei processen die tezamen het leven mogelijk maakten – zoals een goed schilderij zich ook niet kenmerkt door enkel lichtpartijen, maar door een zorgvuldige afstemming van licht- en schaduwpartijen. Dat de schepping daarbij als geheel goed genoemd kan worden (en niet alleen haar lichtzijde), slaat op de ontplooiingsmogelijkheden die zij juist door haar schitterende evenwicht de mens biedt. De aarde is immers geschapen met het oog op de mens (Genesis 1:28, 2:19v.) Pas na de intrede van de zonde komen de betreffende processen in een kwaad daglicht te staan, verergeren ze ook, en gaan ze de gebrokenheid van het leven weerspiegelen. De eigenlijke achtergrond van al het lijden waarmee de betreffende biologische processen gepaard blijken te gaan, komt nu aan het licht. Zo zou heel de aarde van meet af aan al ingericht

47. E. Brunner, Dogmatik II, Zürich 19602, 144v.; deze gedachte wordt door Berkhof (Christelijk geloof, 173) zonder vorm van argumentatie van de hand gewezen, maar is recentelijk weer opgepakt door Marguerite Shuster, The Fall and Sin. What We Have Become as Sinners, Grand Rapids 2004, 77; volgens Shuster vormde de hof van Eden daarbij binnen ‘the whole pre-Fall creation’ overigens wel een plek van relatieve harmonie. 48. Bijv. Job 38:39v. (= in sommige vertalingen 39:1v.), 39:26vv./29vv. Dat deze gegevens vaak niet verdisconteerd worden, zal samenhangen met wat Stefan Paas in deze bundel schrijft over de wijdverbreide ‘bevoordeling’ van Genesis 1 boven andere scheppingsteksten uit het Oude Testament.

God beschikte5epr. 24-1-2006

74

25-01-2006

15:16

Pagina 74

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

geweest kunnen zijn op een manier die de uit het paradijs verdreven mensheid zou confronteren met de vloek en vergeefsheid ten gevolge van de zonde.49 Op soortgelijke wijze kan men zich voorstellen dat ook de dood reeds van meet af aan aanwezig was in de flora en fauna. ‘Zij diende het leven binnen de grenzen die God haar stelde.’50 Na de intrede van de zonde veranderde de dood echter van karakter. De prikkel van de dood – dus datgene wat haar zo pijnlijk maakt – is de zonde, schrijft Paulus (1 Korinte 15:56). In de bijbel is ‘dood’ niet zonder reden een gelaagd begrip, met een lichamelijke, een psychische en een geestelijke dimensie. Vanaf het moment dat de mensheid zich losmaakt van God, krijgt de dood voor haar een diepe geestelijke dimensie, namelijk die van een gericht waarin God afrekent met de zonde. In die zin behoort de dood tot de gevolgen van de zonde: ‘Het loon op de zonde is de dood’ (Romeinen 6:23). Los van de zonde kan men zich de dood voorstellen als een natuurlijk gebeuren – en in het geval van de mens, gesteld dat het ervan gekomen zou zijn, als de natuurlijke overgang naar een ander, blijvend leven.51 Door de zonde wordt de dood echter tot een oordeel, en daarmee tot een destructieve vijand. De dood impliceert nu de definitieve gescheidenheid van God, en daarmee volkomen uitzichtsloosheid. Het is deze dood waarvan Paulus schrijft, dat zij door de zonde in de wereld gekomen is – en door Christus overwonnen (Romeinen 5:12, 21). Weliswaar is deze visie enigszins speculatief. De belangrijkste vraag die ze oproept blijft vermoedelijk, of de belijdenis van de oorspronkelijke goedheid van de schepping toch niet onder enorme druk komt te staan wanneer we ons realiseren hoeveel intens leed er in dit scenario al van meet af aan moet zijn geleden door dieren. Hoe kan een dergelijke wereld ooit goed genoemd worden? We moeten ons echter realiseren dat ‘leed’ geen objectief meetbaar gegeven is, maar een begrip waarmee we aangeven hoe we een bepaalde situatie ervaren. En dat kan natuurlijk verschillen. Wat de één als leed ervaart, hoeft dat voor een ander helemaal niet te zijn. Op deze wijze kunnen dus de strijd om het bestaan en ook de dood na de intrede van de zonde door mens en dier voor het eerst echt als leed ervaren zijn. Hoe dan 49. Shuster, The Fall and Sin, 78; vergelijk over de vloek Genesis 3:17v. (‘dorens en distels brengt hij u voort’ – dat ‘u’ suggereert dat de mens deze nu als een vloek gaat ervaren), over de vergeefsheid Rom. 8:20v. 50. B. Loonstra, God schrijft geschiedenis, Zoetermeer 2003, 74. Ook Loonstra wijst erop, dat in de scheppingspsalm 104 (vs. 29) de dood van dieren niet in verband gebracht wordt met zonde en oordeel, maar met Gods Schepper-zijn (75). 51. Zo Shuster, The Fall and Sin, 78.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 75

75

ook raken we hier echter aan de grenzen van ons voorstellingsvermogen. We weten op dit terrein eenvoudig veel meer niet dan wel. Daarom volstaan we hier ook met het aanwijzen van een mogelijke oplossingsrichting, zonder deze naar alle kanten te kunnen uitwerken. Het belangrijkste is, dat wanneer we in deze richting de oplossing zoeken de structuur en inhoud van de christelijke heilsboodschap niet in het geding lijken. (3) Als derde pijler onder het gangbare evolutionaire schema noemden we de overtuiging dat de eerste mensen niet afzonderlijk door God geschapen zijn, maar dat de menselijke soort geleidelijk aan (en wellicht polyfylogenetisch, dus op meerdere plaatsen onafhankelijk van elkaar) opkwam uit de dierenwereld. Hoewel dit gebeurd moet zijn tijdens een lang en uiterst gecompliceerd proces waarvan de finesses nog bij lange na niet empirisch vastgesteld zijn, houdt men het hier toch op, omdat er alleen zo sprake kan zijn van een gemeenschappelijke afstamming van alle leven uit een en dezelfde (eencellige) voorouder. En deze zogeheten theorie van gemeenschappelijke afstamming (Theory of Common Ancestry, of kortweg: TCA) geldt vandaag inderdaad als een integraal onderdeel van de evolutionaire denkwijze. Het is nu naar het mij voorkomt op dit punt dat de grootste problemen ontstaan in de verhouding tussen de evolutietheorie en het christelijk geloof. We hebben immers in onze ‘theologische prijsberekening’ gezien, dat de historiciteit van de eerste mens (Adam) essentieel is voor de structuur en inhoud van het christelijk geloof. Via Adam, zo hoorden we Paulus betogen, is de zonde in de wereld gekomen; de gevolgen daarvan laten zich op diverse wijze gelden in de levens van alle mensen, omdat we allen van Adam afstammen. En zoals het met de zonde van Adam is, zo is het omgekeerd en in overtreffende trap ook met de genade van Christus. Deze oerchristelijke heilsboodschap wordt echter onmiddellijk van haar inhoud beroofd door de polyfylogenetische hypothese, aangezien deze stelt dat niet alle mensen van de eerste mens (dus van Adam) afstammen. De gevolgen van Adams ‘val’ zouden dan ook slechts een deel van de mensheid betreffen, namelijk dat deel dat van Adam afstamt, evenals per consequentie de verdiensten van Christus. Dat is natuurlijk een bizarre gedachte, en het is zo bezien ook niet verwonderlijk dat de Rooms-Katholieke Kerk de polyfylogenetische hypothese officieel heeft afgewezen.52

52. In de pauselijke encycliek Humani generis (1950). Vergelijk voor de wijze waarop rooms-katholieke theologen desondanks ruimte voor deze hypothese proberen open te houden G. Vandervelde, Original Sin, Amsterdam 1975, 210.

God beschikte5epr. 24-1-2006

76

25-01-2006

15:16

Pagina 76

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Maar ook de monofylogenetische hypothese levert problemen op. Onder deze hypothese moeten we ons het ontstaan van de mens immers als een geleidelijk proces voorstellen, waarbij de exacte overgang van mensachtigen naar de mens niet of nauwelijks gefixeerd kan worden. Daarbij ligt het voor de hand, dat het morele bewustzijn van de mens pas langzamerhand sterker tot ontwikkeling kwam. Dat betekent dus dat de eerste mensen nog slechts een zeer beperkt moreel bewustzijn moeten hebben gehad, misschien vergelijkbaar met dat van een klein kind. Dat het met de eerste mensen fout ging, is dan niet zozeer te wijten geweest aan een bewuste keuze tegen Gods bedoelingen, maar aan de kinderlijke naïviteit waarmee zij een tragische vergissing begingen. Hadden zij iets meer morele kracht gehad, waren ze iets verder geweest in de evolutionaire ontwikkeling, dan zouden zij beter gehandeld hebben.53 Hoewel in de theologiegeschiedenis inderdaad een enkele keer de fout van de eerste mensen in verband gebracht is met hun kinderlijk onvermogen om bewust voor het goede te kiezen,54 heeft de hoofdlijn van de theologie deze gedachte toch niet overgenomen. Naar christelijk besef doet zij te kort aan de menselijke verantwoordelijkheid voor het kwaad en aan de breuklijn die daarmee gegeven is. Immers, koos de mens min of meer per ongeluk voor het kwaad, dan is dat kwaad toch weer met de aard van de werkelijkheid gegeven, en de mens eerder zielig dan schuldig. We zijn dan niet zozeer aangewezen op verzoening en herstel, als wel op ontwikkeling en verheffing; en in de vorige paragraaf hebben we gezien welke theologische consequenties daar allemaal mee samenhangen. Daarom blijft het belangrijk dat christenen vasthouden aan de gedachte dat de mens in een speciale akte geschapen werd, niet zoals planten en dieren ‘naar hun aard’ maar ‘naar Gods beeld’ – hetgeen onder meer inhoudt: met het volle vermogen om zijn vrijheid consequent ten goede te gebruiken. Weliswaar kan men deze theorie van afzonderlijk geschapen53. Men zou natuurlijk nog kunnen aannemen, dat de zondeval plaatsvond toen de mens een voldoende ontwikkeld moreel bewustzijn had om ervoor verantwoordelijk gesteld te kunnen worden; in dat geval zou men echter het bestaan van ‘pre-adamieten’ moeten aannemen, en dat strijdt weer met de bijbelse aanname dat de eerste mens Adam meteen degene was die tot zonde kwam. Vgl. in dit verband Willem J. van Asselt, ‘Adam en Eva als laatkomers. De pre-adamitische speculaties van Isaac La Peyrère’, in: Goris & Hennecke, (red.), Adam en Eva in het paradijs, 99-115. 54. Dit betreft m.n. Irenaeus van Lyon en Theodorus van Antiochië; vergelijk in positieve zin over beiden Delumeau, Histoire du paradis, 301-307; de visie van Irenaeus werd vooral bekend door haar herneming bij John Hick, Evil and the God of Love, Londen 19853 (1966), 201vv.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 77

77

zijn (Theory of Special Creation, of kortweg: TSC) niet sluitend afleiden uit het Genesis-verhaal. Maar zij is wel het meest in lijn met het geheel van het bijbels getuigenis, waarin God telkens op cruciale punten ingrijpt ten gunste van de mens op een wijze die naturalistische denkkaders doorbreekt. Zo gaan vrijwel alle ‘heilsfeiten’ in de bijbelse beschrijvingen terug op een bijzonder – zo men wil: bovennatuurlijk – ingrijpen van God: Israëls doortocht door de Rode Zee, Christus’ geboorte, opstanding en hemelvaart, de uitstorting van de Heilige Geest et cetera. Maar vooral lijkt TSC de enige theorie die recht doet aan de oer-christelijke overtuiging dat het kwaad niet met de schepping gegeven is. Henri Blocher heeft erop gewezen, dat velen die in de christelijke traditie staan vandaag nog wel willen vasthouden aan de fundamentele overtuiging dat het kwaad niet met de schepping gegeven is, maar deze tegelijkertijd niet langer verankerd willen zien in een historische volgorde tussen Genesis 2 (oorspronkelijke goedheid van de mens) en Genesis 3 (daaropvolgende zondigheid). Veeleer ziet men Genesis 2 en Genesis 3 beide gelijkelijk als typerend voor de mens in het algemeen. Maar dan lijkt het erop dat men slechts lippendienst bewijst aan het principiële onderscheid tussen schepping en zonde. Terecht bekritiseert Blocher deze ‘alsoftheologie’, waarin men de geloofsbetekenis van grote bijbelse gebeurtenissen onderschrijft, maar tegelijkertijd hun feitelijke historische basis loslaat uit naam van de rationele kritiek. Benaderingen als die van Brunner, Kant, Reinhold Niebuhr en Paul Ricoeur, die allen de historische interpretatie van Genesis 3 inruilen voor een puur-existentiële uitleg, leiden ‘tot de conclusie dat mensen kwaad zijn ‘alsof ’ zij gevallen waren; maar als zij niet werkelijk vielen, moeten zij kwaad zijn geweest sinds de schepping en dóór de schepping’.55 Met Blocher meen ik daarom dat er christelijk gesproken alle reden is om vast te houden aan een historische uitleg van Genesis 3: de door God goed geschapen mens ‘viel’ in zonde door in te gaan op de stem van de verleider. Hoewel de term zondeval noch in Genesis 3 noch elders in de bijbel voorkomt, en daarom veel bekritiseerd wordt, heeft de theologische traditie in het voetspoor van Paulus de strekking van Genesis 3 mijns inziens toch wel goed getroffen door dit begrip erop van toepassing te verklaren. Mits nadrukkelijk onderscheiden van elke gedachte aan een tragische val-van-de-zielen in platoonse zin, geeft de uitdrukking treffend aan waar het in Genesis 3 om draait. 55. Blocher, Original Sin, 58v.

God beschikte5epr. 24-1-2006

78

25-01-2006

15:16

Pagina 78

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

De zonde van onze eerste voorouders […] ontstond bij hén. Het was een bewust, vrijwillig antwoord op de suggestie van de verleider. Het was een geheimzinnige verandering in hun eigen wezen die hun niet werd opgelegd, die niet afgedwongen werd door de verleider of door hun omgeving, en die ook niet onvermijdelijk gemaakt werd door hun aard zoals die door God was geschapen. Op een wijze die wij niet kunnen achterhalen, was er een vrije beweging van hun geest die tegen hun oorspronkelijke bedoeling om God lief te hebben, te dienen en te vereren inging. Over deze gebeurtenis, gehuld in duisternis, geeft de bijbel ons verder geen informatie, geen theoretische verklaring. De bijbel vertelt eenvoudig het verhaal over hoe het gebeurde. En hetzelfde geldt voor het geheimenis van de reddende liefde van God.56

Hoe moeilijk dat ook in het gehoor ligt na ‘de dood van Adam’57, inderdaad zullen we onbekommerd in dit soort historische bewoordingen over Genesis 3 moeten blijven spreken, als over een gebeuren dat vermoedelijk zo’n 40.000 jaar geleden plaatsvond.58 Maar kán dat dan zonder wetenschappelijk een kwaad geweten te krijgen? Heeft Ricoeur niet gelijk wanneer hij rechttoe rechtaan schrijft: ‘Wat wij, als mensen van de wetenschap, weten over de oorsprongen van de mensheid laat geen ruimte voor een dergelijke oer-gebeurtenis’?59 Dat hangt er vooral van af, of de genoemde theorie van het afzonderlijk geschapen-zijn van de mens (TSC) verdedigbaar is. Daarbij kan men dat afzonderlijk geschapen-zijn ofwel betrekken op de vorming van het menselijk lichaam, ofwel op het verlenen van een geest casu quo een specifiek bewustzijn aan het menselijk lichaam.60 Pas met dat laatste wordt de mens immers werkelijk tot mens. Wanneer op een van deze manieren (en de tweede lijkt natuurwetenschappelijk het minst problematisch) een historische eerste mens aanwijsbaar is, is niet in te zien waarom – ook in een verder door evolutionaire processen gekenmerkte wereld – het gebeuren

56. Shuster, The Fall and Sin, 42v. 57. Vergelijk John C. Greene, The Death of Adam. Evolution and its Impact on Western Thought, New York 1961. 58. Vergelijk voor deze schatting Blocher, Original Sin, 42. 59. Paul Ricoeur, The Symbolism of Evil, Boston 1967, 235; geciteerd bij Blocher, Original Sin, 38, die er fijntjes op wijst dat Ricoeur hier afwijkt van zijn gebruikelijke voorzichtigheid. 60. Deze laatste gedachte wordt uitgewerkt in een (nog) ongepubliceerd paper van een van de redacteuren van deze bundel, Cees Dekker.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 79

79

waarvan verhaald wordt in Genesis 3 onhistorisch zou moeten zijn. Dat geldt zeker wanneer wij goed lezen, de tekst van Genesis 3 niet laten vervloeien met latere vrome verbeelding, en oog hebben voor symbolische elementen erin. De vraag is dus, of TSC verdedigbaar is. Met de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga, meen ik dat dat inderdaad het geval is. In verschillende bijdragen heeft Plantinga aannemelijk gemaakt, dat TSC niet alleen het meest in lijn is met wat we op grond van het bijbels getuigenis zouden verwachten, maar ook vanuit het empirisch materiaal gezien niet als een verouder(en)de positie bestempeld kan worden. Plantinga verzet zich tegen het beeld van de ‘gaten’ in de evolutionaire keten die gestaag gevuld worden door nieuwe ontdekkingen van fossielen. Het is zijns inziens juist andersom: wanneer TCA juist zou zijn, zouden er veel en veel meer intermediaire fossiele vormen ontdekt moeten zijn. Reeds in het jaar van verschijnen wijst Plantinga in dit verband ook op de betekenis van Michael Behe’s Darwin’s Black Box, met daarin de inmiddels alom bekend geworden uiteenzettingen over onherleidbaar complexe systemen die op ontwerp wijzen.61 Maar zelfs al zou TCA voor vele levensvormen opgaan, dan is daarmee nog niet gezegd dat dit ook voor het ontstaan van de mens en de menselijke geest het geval is (ook al neemt Behe zelf dit wel aan). Uiteraard schrijft Plantinga niet als natuurwetenschappelijk expert – hij is zelf de eerste om dat te erkennen.62 Maar de discussie die momenteel wereldwijd gevoerd wordt over Intelligent Design – een discussie die zich werkelijk niet uitsluitend uit ideologische motieven laat verklaren – lijkt hem te bevestigen in het krediet dat hij geeft aan TSC. Immers, wanneer de notie van ‘ontwerp’ acceptabel blijkt als wetenschappelijk verklaringsmodel, is het mogelijk dat deze op méér organismen of systemen van toepassing is dan zich in eerste instantie laat aanzien. Dat is vermoedelijk ook precies waarom de critici er zo beducht voor zijn om deze notie ook

61. Alvin Plantinga, ‘Science: Augustinian or Duhemian?’, Faith & Philosophy 13 (1996), 368-394 (speciaal 388-390); vergelijk eerder reeds zijn ‘When Faith and Reason Clash: Evolution and the Bible’, Christian Scholars Review 21 (1991), 8-32; idem, ‘Evolution, Neutrality, and Antecedent Probability’, Christian Scholars Review 21 (1991), 80-109. 62. Plantinga, ‘Science’, 388. Vaak wordt zoiets onmiddellijk als tegenargument ingebracht; maar ik meen dat niemand die zich rekenschap wil geven van deze complexe vragen op het grensgebied van wetenschap en levensbeschouwing eraan ontkomt om over de grenzen van het eigen specialisme heen te kijken.

God beschikte5epr. 24-1-2006

80

25-01-2006

15:16

Pagina 80

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

maar enige vorm van legitimiteit toe te kennen. Wanneer echter bepaalde biologische en biochemische systemen eenvoudiger begrepen kunnen worden vanuit de ontwerpgedachte dan vanuit de toevalstheorie, ligt het dan niet voor de hand te denken dat ook een zo ontzagwekkend complex psychosomatisch systeem van systemen als de mens op een uiterst intelligente wijze ontworpen is? Op deze wijze zou de huidige ID-discussie indirect dus alsnog van belang kunnen zijn voor de interpretatie van Genesis 3 en voor een systematische bepaling van de verhouding tussen christelijk geloof en evolutie. Maar ook los daarvan laat de theorie van het afzonderlijk geschapen-zijn van de mens (of in elk geval van het menselijk bewustzijn) zich zo’n anderhalve eeuw na het ontstaan van de evolutieleer nog altijd verdedigen, en is het niet waarschijnlijk dat voortgaand onderzoek daar verandering in zal brengen.

Uitleiding In dit opstel hebben we geprobeerd na te gaan of en in hoeverre christelijk geloof aangaande het begin van mens en wereld enerzijds en hedendaags evolutionair denken anderzijds onderling verenigbaar zijn. We hebben gesuggereerd dat de hoge ouderdom van de aarde en van het leven op aarde theologisch gezien in principe niet problematisch zijn. De intuïtie dat lijden, dood en de strijd om het bestaan reeds van meet af aan met het leven gegeven zijn, verhoudt zich minder gemakkelijk tot de christelijke leer aangaande de eerste dingen, maar ook hier lijken de problemen niet geheel onoplosbaar. De derde belangrijke pijler onder de evolutionaire denkwijze daarentegen, de afwijzing van het afzonderlijk geschapen-zijn van de mens vanuit de theorie van de gemeenschappelijke afstamming van alle leven, is niet verenigbaar met de structuur en inhoud van het christelijk geloof. Dat komt vooral, doordat deze afwijzing geen ruimte laat voor een historische Adam en een historische zondeval. Interpreteren we het Genesis-verhaal over Adam en de zondeval echter op geheel onhistorische wijze (door het te beschouwen als een beeldverhaal over de mens in het algemeen), dan heeft dat verregaande gevolgen voor de zondeleer, de Godsleer, de heilsleer en de christologie – stuk voor stuk centrale thema’s in het christelijk geloof. Mede in het licht van de recente discussie over het concept van Intelligent Design lijkt TSC echter minder zwak te staan dan vaak gesuggereerd wordt. Het is zelfs zeer de vraag, of TSC ooit door wetenschappelijk onderzoek uitgesloten kan worden. Wie zich als christen laat leiden door de bijbel, zonder daarbij blind te willen zijn voor

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

SCHEPPING EN CHRISTELIJK GELOOF

15:16

Pagina 81

81

de resultaten van wetenschappelijk onderzoek, heeft dan ook alle reden om de theorie van het afzonderlijk geschapen-zijn van de mens (TSC) serieus te nemen als alternatief voor een ongelimiteerd TCA-denken. Hebben we met het bovenstaande nu weer wat verder dan in christelijke kring gebruikelijk is toegegeven aan de druk van het evolutionaire denken, om ons ten slotte alsnog te verschansen in het TSC-bastion? In dat geval zouden we hooguit een ‘Adam van de gaten’63 overhouden, die ons dus weer ontnomen zal worden zodra de volgende gaten in onze wetenschappelijke kennis gevuld zullen worden. Maar dat is zeker niet per se het geval. Gezien vanuit een min of meer creationistische visie, is in het bovenstaande weliswaar van een bepaalde terugtrekkende beweging sprake. Gezien vanuit de zogeheten theïstisch-evolutionaire visie daarentegen, volgens welke het paradijsverhaal niet historisch gelezen moet worden en het puur een geloofszaak is om God achter de evolutie aan het werk te zien, is er juist sprake van een ‘optrekkende’ beweging. Aangezien schrijver dezes zich de afgelopen jaren afwisselend tot beide posities aangetrokken heeft gevoeld, is hem niet duidelijk welk van beide bewegingen hij in dit opstel precies maakt.64

63. Deze term, gesmeed naar analogie van het bekende ‘God of the gaps’, vond ik bij Blocher, Original Sin, 40. 64. Ik dank Jan Hoek, Aart Nederveen, Bert van Veluw en de redacteuren van deze bundel voor hun opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 82

4. SCHOON EN BROOS; SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU Cornelis van der Kooi

Hoe komt in de klassiek reformatorische theologie het thema van de natuur ter sprake? Welke beleving van de wereld spreekt uit de manier waarop over mens, wereld en kosmos gesproken werd? Werd de wereld beleefd als een ontwerp, en zo ja, meende men iets te kunnen ontdekken en concluderen omtrent aard en karakter van die ontwerper? Dat is de eerste vraag die ik in deze bijdrage aan de orde wil stellen. Deze terugblik naar het verleden staat echter niet op zichzelf. Hij staat in het teken van de vraag of christelijke systematische theologie en natuurwetenschap elkaar vandaag nog iets te zeggen hebben. Vanzelfsprekend is dat namelijk allerminst. De kaarten liggen immers heel anders dan in de zestiende eeuw. De natuurwetenschappen hebben een enorme uitbreiding en progressie ondergaan en hebben aan prestige enorm gewonnen. De theologie daarentegen heeft terrein afgestaan en aan publiek prestige geweldig ingeboet. Dat is de uitkomst van een lang proces. Sinds de late Middeleeuwen is de natuurwetenschap bezig zich los te maken uit de omarming van de theologie. Ik noem dat de ontvlechting van theologie en natuurwetenschap en zal daar in een tweede deel in kort bestek aandacht aan geven. Daarna kom ik in een derde deel toe aan die laatste vraag, die tegelijkertijd de moeilijkste en meest omstreden vraag is. Hebben theologie en natuurwetenschap elkaar nog iets te zeggen? Is de moderne natuurwetenschap als erkende bron van kennis over mens en wereld de enige leverancier van kennis? Of zou er ook vanuit de bronnen waar de christelijke theologie uit put een belichting van onze werkelijkheid gegeven kunnen worden of, sterker nog, waarheid over mens en wereld ontsloten kunnen worden?

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 83

83

De erfenis van Aristoteles In hoeverre betekende de dominantie van christelijke theologie in de Middeleeuwen en de tijd van de Reformatie dat het christelijk geloof in God als schepper onaangevochten was? Bij een antwoord op die vraag is het zinvol te onderscheiden tussen een catechetische en een academische traditie.1 Met de catechetische traditie bedoel ik het onderricht van de kerk aan haar leden. Dit onderricht sluit sterk aan bij natuurtheologische noties die een appèl doen op de alledaagse ervaring. In die alledaagse ervaring stuit die mens op allerlei momenten op dingen die hem verwonderen, verbazen, verschrikken, verbijsteren, ontzag inboezemen. Vaak hebben ze te maken met de ervaring van eigen eindigheid en broosheid. Ze hebben te maken met de basiservaringen, zoals de afwisseling van dag en nacht, vruchtbaarheid, ziekte en gezondheid, de voortgang van het leven als een mensenkind geboren wordt. We kunnen hierover nadenken, verklaringen zoeken, maar al die verklaringen, hoe primitief of juist wetenschappelijk ook, verhinderen niet dat die ervaringen op hun eigen manier indruk maken. Ze dringen een gevoel van verwondering, verbazing, dankbaarheid of verbijstering op. Ze bezitten een eigen klaarblijkelijkheid, die ook door reflectie niet ongedaan wordt gemaakt en die de mens eraan herinnert dat hij een laatkomer is, en niet de eerste die alles bedacht heeft. Iets ingewikkelder gezegd: de mens verkeert in een secundaire positie. God verkeert als schepper in eerste positie. Hij is de maker en de mens komt pas later. Dat is de basisonderscheiding die geformuleerd wordt in de belijdenis dat God de schepper is. We komen dit tegen op verschillende plaatsen in de bijbel die tot de klassieke bewijsteksten zijn geworden van de scheppingstheologie. Gods scheppermacht, zijn superioriteit en onuitputtelijke majesteitelijkheid dringt zich volgens het bijbelse getuigenis aan alle mensen op. In de Hebreeuwse bijbel en later in de bijbel van de christelijke kerk vinden we de overtuiging dat de sporen van de levende God overal, dus universeel te vinden zijn (Psalm 8, Psalm 19, Handelingen 17:2231, Romeinen 1:18-22). Het behoorde tot het vaste repertoire van de kerk. En het was een repertoire dat dicht bij de mensen stond, in liederen werd bezongen en waarover niet lang nagedacht hoefde te worden. In de officiële theologie was de reflectie op schepping nadrukkelijk wel aanwezig. De verhouding tussen natuurwetenschap en theologie blijkt

1.

Zie Chr. Link, Die Welt als Gleichnis. Studien zum Problem der natürlichen Theologie, München 1976, 14-32.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

84

Pagina 84

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

door de eeuwen heen allerminst een volstrekt vreedzame en vanzelfsprekende te zijn. De strijd tussen de ideeën van Aristoteles en christelijk scheppingsgeloof heeft diepe sporen nagelaten in middeleeuwse en laatmiddeleeuwse theologie. Dat in de tijd van de Reformatie deze ideeën nog springlevend waren blijkt wel uit het feit dat Calvijn zich er nadrukkelijk over uitliet. Zijn geschrift tegen een groep mensen die hij libertijnen noemde2 getuigt van de bedreiging die hij ervaart van de groepen die leefden in dit geestelijk klimaat. De theologische botsing is echter al van veel eerdere datum. De opname en verwerking van aristotelisch gedachtegoed bracht in de elfde en de twaalfde eeuw een diep conflict met zich mee omtrent de tijdelijkheid van onze wereld. Dat de wereld er niet altijd al was, maar op enig moment gemaakt is, stond op gespannen voet met wat filosofisch denkbaar was, namelijk een eeuwige wereld. Het is buitengewoon vreemd en zelfs ondenkbaar dat onze wereld er ooit niet was. En dat ieder mens een zelfstandige persoon is, met een eigen ziel, die zijn identiteit ook na de dood waarborgt, was iets dat zich niet verenigen liet met de gedachte dat de menselijke ziel een deel is van een algemene wereldziel en na zijn dood zal opgenomen worden in deze algemeenheid. Dat de mens persoon is, aanspreekbaar en dat deze aanspreekbaarheid en eigenheid meer is dan een kortstondige flikkering die bij het sterven weer zal doven, kon zich allerminst verheugen in filosofisch draagvlak.3

De metafoor van de twee boeken Met het voorgaande wil ik niet zeggen dat de notie van de wereld als ontwerp en wel het ontwerp van een persoonlijk God niet diep in het christelijke geloofsgoed geworteld is. De christelijke spiritualiteit werd erdoor gestempeld. Op allerlei manieren weerspiegelen de wereld en het eigen lijfelijke bestaan de hand van zijn maker. In dat verband is artikel 2 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis interessant: Wij kennen God door twee middelen. Ten eerste door de schepping, onderhouding en regering van de gehele wereld; aangezien deze voor onze 2.

3.

Ioannis Calvini, Scripta didactica et polemica, Volumen I: Contre la secte phantastique et furieuse des libertins qui se nomment spirituelz (1545) edidit Mirjam van Veen, Genève 2005. Vgl. ook mijn Als in een spiegel. God kennen volgens Calvijn en Barth, Kampen 20054, 43-45.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 85

85

ogen is als een schoon boek, waarin alle schepselen, groot en klein, de letters zijn die ons te aanschouwen geven wat van Hem niet gezien kan worden, namelijk zijn eeuwige kracht en goddelijkheid, zoals de apostel zegt in Romeinen 1 vers 20. Al deze dingen zijn voldoende om de mensen te overtuigen en hun alle verontschuldiging te ontnemen. Ten tweede geeft Hij zichzelf ons nog duidelijker en volkomener te kennen door zijn heilig en goddelijk Woord voorzover dat voor ons in dit leven nodig is tot zijn eer en tot heil van de zijnen.

Dit artikel kan als representatief gelden voor een eeuwenoude visie op de bronnen voor geloofskennis. We komen haar al tegen bij Augustinus en ze heeft het volgehouden tot in de twintigste eeuw. Er is sprake van twee bronnen. De ene bron wordt gevormd door wat mensen in de schepping en in de geschiedenis opdoen. De tweede bron is de bijbel als Woord van God. Deze laatste bron geeft een rijkere kennis van wie God is en biedt kwalitatief dus meer. De kennis die uit de bijbel wordt verworven integreert de kennis die in natuur en geschiedenis wordt opgedaan. Ik kan niet genoeg benadrukken hoe breed deze twee-bronnentheorie in de christelijke theologie werd gedragen en hoe sterk ze een spiegel is van de gelovige ervaring. Ze strookte met wat ervaarbaar was. Pas in de twintigste eeuw is deze tweebronnentheorie in discrediet geraakt. Ik kom er straks nog op terug.

Calvijn Het voorgaande wil ik concreet maken aan Calvijn. In Calvijns theologie komen we een beleving tegen van de wereld die zeer ver afstaat van het huidige zwijgen over natuur.4 Bij Calvijn is de wereld het theater van de glorie van God. Theater en Calvijn, dat lijken twee grootheden die niet te combineren zijn, maar het tegendeel blijkt het geval. De wereld is bij hem letterlijk het theater, waarin God zich als het ware zichtbaar maakt. Dat wil zeggen, de mens ontwaart in die wereld de weerslag van Gods majesteit, zijn verhevenheid, van zijn trouw en zorg. Kenmerkend is hoezeer de zintuigen bij Calvijn een weg banen voor kennis van God. De beschouwing van de natuurlijke orde en de rijkdommen waarmee de geschapen wereld begiftigd is, dwingt, aldus Calvijn, als vanzelf naar de maker van dit alles op te zien. De goede dingen die de mens ontdekt en waardoor hij 4.

Zie voor dit gedeelte over Calvijn veel breder mijn publicatie over het thema van de godskennis: Als in een spiegel, 29-230.

God beschikte5epr. 24-1-2006

86

25-01-2006

15:16

Pagina 86

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

omgeven is, heeft niemand van zichzelf. Men kan ze volgen zoals men een beekje stroomopwaarts volgt om de bron te zoeken en komt dan bij God uit.5 We zouden kunnen zeggen dat Calvijn in een dergelijk beeld aansluit bij de gedachte van de wereld als een ketting van gegevenheden, waarbij men ten slotte bij God als het begin uitkomt. Maar toch is er bij Calvijn weinig directe afhankelijkheid te bespeuren van de idee van een ‘chain of being’, namelijk dat de wereld werd beschouwd als een hiërarchie van zijnden, een ladder, waarbij men van laag naar hoog kan opklimmen en van hoog naar laag kan afdalen.6 Deze neoplatonische erfenis met haar denken in termen van hoger en lager is bij Calvijn zeker niet afwezig, maar we treffen bij hem naar mijn overtuiging nog een andere traditie aan die veel sterker benadrukt dat de bestaande wereld gevolg is van keuze.7 Uit een veelheid van mogelijkheden die aanvankelijk openstonden voor God, heeft Hij een bepaalde keus gedaan. Dat betekent dat wat wij in de wereld aantreffen niet het karakter heeft van noodzakelijkheid, alsof God alleen voor dit plan van de kosmos kon kiezen. De natuurlijke wereld is een gevolg van een keuze van God. Het had ook anders kunnen zijn. Ze vormt de ordening, waarop Hij zich heeft vastgelegd. Zo wordt de vrijheid van God beklemtoond en de contingentie van de wereld. Met contingentie bedoel ik iets anders dan willekeur of onverschilligheid. Contingentie bevat de notie van spontaniteit, zoals we die in een spel of in muziek tegenkomen. Juist in de spontaniteit van spel en muziek gaan vrijheid, creativiteit, kunde en schoonheid samen. Daarmee is onze wereld vergelijkbaar. In het bestand van de wereld met alles wat daarin is, licht de goedheid en vrijheid van God op.8 De dingen waar de mensen in natuur en geschiedenis mee te maken krijgen, verraden niet een onveranderlijke noodzakelijkheid, maar ze berusten in een daad van vrijheid. 5. 6. 7. 8.

J. Calvijn, Institutie, 1.1.1. A.O. Lovejoy, The great Chain of Being. A Study of the History of an Idea, Cambridge 1936. Zie voor de tekening van die tweede lijn F. Oakly, Omnipotence, Covenant and Order. An Excursion in the History of Ideas from Abelard to Leibniz, Ithaca en Londen 1984. Met een technische term: Deze orde van deze wereld en de heilsgeschiedenis is een zaak van Gods geordineerde macht, zijn ‘potentia ordinata’. Het begrippenpaar ‘potentia absoluta’ en ‘potentia ordinata’ verwijst naar een eeuwenlang debat of de orde volgens welke deze wereld verloopt een noodzakelijk karakter heeft of dat ze veeleer gebaseerd is op een vrije keus. In beide gevallen hebben we te maken met een plan en ordening. Maar alleen in het geval dat deze ordening teruggaat op een daad van Gods wil (velle) en niet op een beperking in zijn vermogen, kan er gesproken worden van een ontwerp.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 87

87

Deze gedachtewereld vormt de achtergrond bij Calvijn. Het grondplan van onze werkelijkheid, haar structuren en verhoudingen en wat daarin gebeurt, is een orde die gebaseerd is op Gods vrije keus.9 En die keus verraadt de hand van de Meester. Wie Calvijn leest komt onder de indruk van de wijze waarop in zijn beleving de tegenwoordigheid van God en de vonken van zijn heerlijkheid door de zintuigen van oog, gehoor, reuk, smaak en tastzin worden opgemerkt. Een citaat uit de inleiding bij zijn commentaar op Genesis mag ter illustratie van deze zintuiglijkheid en directheid van de godsbeleving dienst doen. ‘Met de ogen zien wij de wereld, met de voeten belopen wij de aarde, met de handen raken wij ontelbare soorten van Gods werk aan, een zoete en aangename geur van grassen en bloemen snuiven we op, we genieten een macht van goede dingen; maar in al deze dingen, waarvan wij kennis krijgen, ligt een oneindigheid van goddelijke macht, goedheid, wijsheid, een oneindigheid, waardoor al onze waarnemingen verzwolgen worden.’10 Dit citaat is daarom zo interessant omdat het iets laat zien van de onmiddellijkheid en directe tastbaarheid, waarmee God zich volgens Calvijn merkbaar maakt. God verschijnt in deze tekst niet als een conclusie, waartoe men in een reeks van argumenten als redenering komt, maar er is een onmiddellijkheid in de godservaring, die zich via de weg van de zintuigen opdringt. Ruiken, proeven, kijken, horen, tasten zijn de poorten naar een vorm van kennis van zin en samenhang die men eerder intuïtief kan noemen. Het vestigt de aandacht op een fundamenteel gegeven in Calvijns visie op kennis in het algemeen en godskennis in het bijzonder. In zijn denken en leerwereld is de weg van zintuigen naar kennis nog kort en zeer direct. De zintuigen zijn in principe directe en betrouwbare toegangspoorten tot de werkelijkheid zelf en leiden tot wat men kan noemen ervaringskennis van Gods goedheid en zorg. Calvijn gaat ervan uit dat die zorg en trouw als eigenschappen van God een klaarblijkelijkheid bezitten die door elk mens kan en zelfs moet worden beaamd.

Kosmologische ordening In het bijzonder wordt deze zorg en trouw van Gods zijde aan het schepsel duidelijk in de uitwendige inrichting van de wereld. Het is in Calvijns theologie ondenkbaar dat iemand aan de uitwendige wereld en haar ordening zou kunnen voorbijgaan als nietszeggend. Calvijn leeft niet in een 9. Zie mijn Als in een spiegel, 166-175. 10. Argumentum in Genesin, CO 23,6.

God beschikte5epr. 24-1-2006

88

25-01-2006

15:16

Pagina 88

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

geestesklimaat, waarin de natuur als stom wordt beleefd, als gebruiksonvriendelijk of als een doolhof van verschijnselen dat stukje bij beetje in kaart wordt gebracht tot de gehele werkelijkheid voor het alziende denken natuurwetenschappelijk geobjectiveerd is. Integendeel, die werkelijkheid getuigt naar alle kanten van een verbondenheid aan haar schepper. In termen van middeleeuwse theologie: de werkelijkheid is niet gesloten, maar vertoont integendeel vermogen tot gehoorzamen. Bij Calvijn staat op deze plaats de Heilige Geest. Van alles wat bestaat, leeft en beweegt is de Geest van God de vitale levensgrond. De Geest is als principe niet slechts de eerste schakel van een reeks. God is door zijn Geest op elk moment van deze wereld, op elke beweging betrokken. Calvijn kan zich kwaad maken over de gedachte van de epicureïsche filosofie, dat God de wereld wel ooit ontworpen en gemaakt heeft, maar de machinerie nu aan zichzelf overlaat en zich in een uithoek heeft teruggetrokken. Bij Calvijn is God niet werkeloos, zijn beeld van God is uiterst dynamisch. In elk moment van het bestaan vonkt en twinkelt de Geest van God. God is wel hoog, maar allerminst ver weg. Zijn majesteit is voelbaar en nabij. De Geest is actief tot in de kleinste dingen. De uitwendige inrichting van de wereld betreft bij Calvijn dan onder meer de kosmologische ordening van zon, maan en sterren. De trouw en zorg van God staat hier ieder mens direct voor ogen. Calvijn schrijft: Hij openbaart zich in heel de ordening van de natuur en de kosmos en Hij biedt zich dagelijks openlijk aan, zodat de mens zijn ogen niet kan opendoen of hij wordt gedwongen Hem te zien. Zeker, zijn wezen is ondoorgrondelijk en zijn goddelijkheid onttrekt zich aan de menselijke waarneming. Maar op al zijn werken afzonderlijk heeft Hij onmiskenbaar de tekenen van zijn heerlijkheid gegraveerd, zo duidelijk en aanwezig, dat zelfs ongeletterd en dom volk geen voorwendsel meer heeft voor onwetendheid.11

In dit citaat komen we bij Calvijn feitelijk hetzelfde tegen als wat we eerder optekenden uit de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Geloof in God wordt niet alleen opgedaan uit de bijbel. Daarvoor moet men kunnen lezen en dat is niet voorbehouden aan ieder. Maar daarnaast is er het boek van de natuur, en daaruit kan ieder opmaken wat daar in macht en kracht en met grote zichtbaarheid is opgetekend. 11. Institutie I.5.1.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 89

89

Waar denkt Calvijn aan bij die zichtbaarheid? Ik noemde al dat hij in het bijzonder denkt aan de ordening van het heelal. De mens kan zijn ogen niet openen of hij ziet Gods werkmanshand in de ordening van de wereld.12 Het heeft Calvijn en zijn wereld verwonderd dat de aarde, in het midden van het heelal, zo rustig en stabiel op haar plaats blijft. Die stabiliteit was volgens de kennis van toen allerminst vanzelfsprekend. Naar het toenmalige, naar aristotelische begrippen opgebouwde geocentrische wereldbeeld heeft de aarde haar plaats in het midden van het heelal. Om de aarde heen bevinden zich negen of tien sferen. Zeven sferen telt men voor de maan, de zon en de vijf toentertijd bekende planeten. De achtste sfeer is voor de sterren. Ons heelal is voor te stellen als een door het hemelgewelf omsloten binnenruimte. Wat zich tussen de maan en de aarde bevindt is het letterlijk ondermaanse en deelt in de beweeglijkheid en veranderlijkheid die de aarde eigen is. Volgens de aristotelische visie wordt de rotatie van de uiterste hemelsfeer in gang gehouden door de nabijheid van God in het lege achter die hemelen. Hoe dichter men bij de uiterste sferen komt, hoe groter regelmaat en rust men vindt. In de middeleeuwse discussie was het een probleem geweest hoe God als eerste beweger vanuit de buitenste sferen zijn invloed uitoefent op de sferen daarbinnen. Gaat die beïnvloeding via tussenoorzaken, ‘causae secundae’? Of is God actief op alle elementen van dit geweldige kosmologische bouwwerk betrokken? Bij Calvijn treffen we de overtuiging aan dat God niet te reduceren is als eerste oorzaak aan het begin van een reeks, maar Hij is door zijn Geest op elk van de afzonderlijke onderdelen betrokken. Daardoor is het te verklaren dat de aarde, hoewel het verst verwijderd van de uiterste hemelsfeer, toch een plaats is van stevigheid en rust, waar het de mens vergund is te leven. En aan Gods directe bemoeienis is het te danken dat de aarde, als zwaarder element, niet overspoeld wordt door de watermassa’s. Dat laatste zou namelijk de natuurlijke positie van het water zijn, als lichter dan aarde en daarom boven de aarde. Met andere woorden, Gods zorg en bemoeienis wordt volgens Calvijn zichtbaar en aanwijsbaar in de wereld.

Ondoorzichtigheid Is er dan in het geheel geen plaats voor de ervaring van angst en de voortdurende strijd om het bestaan? Is de overtuiging dat deze wereld niet een 12. Ibidem.

God beschikte5epr. 24-1-2006

90

25-01-2006

15:16

Pagina 90

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

plek is van blinde krachten, maar dat de dingen onder Gods bestuur gebeuren de definitieve uitbanning van de ervaring van domme pech en redeloos ongeluk? Het moet gezegd worden: het geloof in Gods wereldbestuur en zijn zorg voor natiën, voor Europa, voor de enkele mens is zo sterk dat hij van niets zal zeggen dat het ontsnapt aan Gods oog. Maar dat betekent niet dat hij niet diep onder de indruk blijkt te zijn van de verschrikking en ongerijmdheid van het leven: ‘Ontelbaar zijn de rampen die het menselijk leven belagen en die met even zovele doden bedreigen’ roept hij ergens uit en dan volgt een litanie over allerlei vormen van ongeluk en rampspoed die een mens bedreigen. Nergens is men zich zijn leven zeker. Wie zich even bewust maakt van wat hem of zijn kinderen kan overkomen heeft geen tel rust en is er allerellendigst aan toe. Nee, het is zeker niet dankzij afwezigheid van lijden en ellende dat Calvijn zijn beeld van een God die omziet, zorgt en draagt zo heeft verdedigd. Integendeel, zijn tijd en cultuur werd geplaagd door een hoeveelheid lijden en ongemak, die voor huidige generaties verregaand is teruggedrongen of zelfs is bedwongen. Maar waar hij zich tegen verzet is de gedachte dat een mens dit alles overkomt vanwege een blind noodlot, een fatum, waar de mens in berusten moet. Hoeveel de christelijke kerk in de ontwikkeling van haar geloofsleer ook gebruik gemaakt mag hebben van noties uit de klassieke Griekse traditie, en hoe dicht ook dit alles bij Calvijn onder de huid is gekropen, dat neemt toch niet weg dat hij dat Griekse erfgoed uit de Stoa juist op dit punt, waar de gelijkenis zich zo sterk aandient, om het hardst bestrijdt. God is niet het fatum, niet het noodlot, niet blind. Hij kan niet woedender worden dan op de mensen die zeggen dat God en noodlot identiek zijn. God is de hemelse vader, die in het kleed van Christus niet een blind noodlot blijkt te zijn, maar een vader die zijn kinderen adopteert. Adoptie betekent de volle rechten krijgen van een gewoon kind. Het betekent dat er voor je gekozen is en dat die vader zich aan dit kind bindt. Maar dat is een kennis die men alleen vindt in het evangelie.

Luther Deze noties treft men niet alleen aan bij Calvijn. Ze zijn al eerder en zeer pertinent aanwezig in de theologie van Luther, van wie Calvijn leerde. Luther heeft de omgang met God ter sprake gebracht onder het begrippenpaar wet en evangelie. Met wet bedoelt hij niet slechts de Tien Geboden, maar het is heel de levenservaring, alles waar een mens zich toe moet verhouden. Afkomst, geslacht, levensgang en levensmogelijkheden,

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 91

91

het hele leven bevindt zich in een betrekking tot God. Het hele leven speelt zich ten overstaan van God af, ‘coram Deo’, maar niet in alles kent men God op dezelfde wijze. In het dagelijks leven met zijn moeiten en lasten ontmoet men God in vermomming (larva Dei). Maar alleen in het evangelie ontmoet men God zoals Hij door ons gekend wil zijn. Dat wil zeggen, niet door filosofische speculatie vindt men God. De aristotelische filosofie voert de theologie op zoek naar de eerste beweger op een dwaalweg. Op het spoor van de eerste oorzaak vindt men een abstracte god, een naakte god (deus nudus) of absolute god. De levende God, zoals Hij door mensen gekend wil zijn, vindt de gelovige alleen in Jezus Christus, de gekruisigde. De echte God is de deus crucifixus. ‘Ausserhalb Jesu Christi Gott suchen ist der Teufel’ (God zoeken buiten Jezus Christus om is de duivel).13 Daarmee is een vouw gelegd in het denken over God. De vader van Jezus Christus, de God van het heil is niet zo gemakkelijk in rechtstreekse betrekking te brengen tot de dingen van de schepping. De schepping spreekt van God, maar zonder Christus krijg je een vervormd beeld van God. Een rechtstreekse weg vanuit de schepping naar God is er niet. Er moet ergens een omweg worden gemaakt, via Christus. Er ligt een vouw of, beter nog, een kreukel in het christelijke denken over de verhouding van schepping en heil en die vouw laat zich niet wegstrijken. Dat doet pijn.

De kreukel Er ligt een kreukel tussen schepping en heil die zich niet laat wegwerken. Die kreukel markeert de overgang die men moet maken om de lastige dingen uit de alledaagse ervaring en de boodschap van heil te combineren. Wat het heil van God is wordt in de christelijke geloofsgemeenschap, als het erop aankomt, afgelezen uit de geschiedenis van Jezus Christus. Tegelijkertijd staat die kennis van Gods heil niet los van het leven van alledag. In samenhang met de openbaring in Christus wordt wat zich in de alledaagse ervaring aandient opnieuw verstaanbaar. Men vindt deze manier van denken als verbindende draad door heel het catechetisch onderricht. In zondag 10 van de Heidelberger Catechismus lezen we als antwoord op de vraag: ‘Wat verstaat u onder de voorzienigheid van God?’ 13. WA 40, 3; 337, 11.

God beschikte5epr. 24-1-2006

92

25-01-2006

15:16

Pagina 92

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

het volgende antwoord: ‘De almachtige en alomtegenwoordige kracht van God, waardoor Hij hemel en aarde, met alle schepselen, door zijn hand nog onderhoudt en zo regeert, dat loof en gras, regen en droogte, vruchtbare en onvruchtbare jaren, spijs en drank, gezondheid en ziekte, rijkdom en armoede ons niet bij toeval, maar uit zijn vaderlijke hand toekomen.’ Het antwoord is berucht geworden. In christelijke kring geldt het intussen als het toonbeeld van een fatalistisch godsgeloof, waarin alle ongeluk rechtstreeks aan God wordt toegeschreven. Voor de moderne lezer, die geleerd heeft de sociale en economische werkelijkheid van rijkdom en armoede te beschouwen als menselijk product en ziekte te bestrijden en terug te dringen, zijn deze regels onbegrijpelijk geworden. Hij valt over het statische levensbeeld en gaat volkomen voorbij aan de pointe van de tekst, namelijk dat God vader wordt genoemd. Dat komt rechtstreeks uit Romeinen 8:31-39. In die bijbelse tekst ligt een vouw of kreukel die twee stukken verbindt. De mens is in voorspoed en tegenspoed niet uitgeleverd aan het laffe toeval, maar aan die God die de vader van Jezus Christus is. De twee horen bij elkaar.

De ontvlechting van theologie en natuurwetenschap In de theologische handboeken van de Middeleeuwen vindt men nog een uitgebreide behandeling van de schepping als natuurlijke werkelijkheid aan de hand van het scheppingsverhaal uit Genesis 1 en 2. Wat de natuurlijke wereld is, hoe zij in elkaar steekt, hoe de mens is, en niet te vergeten hoe de zichtbare wereld zich verhoudt tot dat deel van de schepping dat voor ons oog verborgen is, de wereld van de engelen en machten, dat kwam uitgebreid aan de orde in de oude handboeken van geloofsleer. Om het kort te zeggen: De kosmologie werd nog omgeven en gedomineerd door de theologie. In onze tijd zijn de verhoudingen volstrekt omgekeerd. De natuurwetenschap heeft zich voorgoed uit de verstrengeling met en omklemming door de theologie bevrijd. Sedert generaties leven theologie en natuurwetenschap op grote afstand van elkaar, hoewel hier en daar pogingen tot overbrugging worden gedaan. De theologen laten het wel uit hun hoofd om enige pretentie te koesteren inzake de kennis omtrent het natuurwetenschappelijk bestaan en ontstaan van deze wereld. De omvang van de behandeling van het thema schepping is in de modernere dogmatische handboeken dan ook drastisch geslonken en sterk van karakter veranderd. Men wil de natuurwetenschappelijke benadering geen concurrentie aandoen en streeft ernaar bij het thema schepping mens en wereld van-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 93

93

uit het perspectief van zin en bedoeling ter sprake te brengen. De huidige dogmatiek is er duidelijk over dat het woord schepping een geloofswoord is. De natuur zal zij nauwelijks ter sprake brengen. Het begrip natuur is tot nadere objectivering overgelaten aan de natuurwetenschappen. Raken theologie en natuurwetenschap elkaar dan nog? Hebben ze het over hetzelfde of over iets totaal anders? Sinds de kenkritiek van Immanuel Kant is er een boedelscheiding tussen verschillende soorten van kennis doorgevoerd. Sterker nog, er is een strijd ontstaan over wat nog kennis en wetenschap mag heten. Het is niet te veel gezegd om te stellen dat in verhouding tot de Middeleeuwen de rollen tussen theologie en natuurwetenschap zijn omgedraaid. De natuurwetenschappelijke benadering is in brede sectoren van de moderne cultuur de dominante benadering geworden en niet zelden zijn er beoefenaars van natuurwetenschap die optreden met de pretentie dat alleen het resultaat van de natuurwetenschappelijke benadering het predikaat van kennis mag dragen. Dat deze vorm van sciëntisme in feite een nieuwe omklemming betekent doet er nu even niet toe. Het gaat me er nu alleen om dat de verhouding tussen natuurwetenschap en theologie grondig is gewijzigd. In de West-Europese theologie is dit dualisme tot het normale patroon geworden en heeft het nauwelijks bestrijding gevonden.14 De huidige generatie theologen heeft de boedelscheiding tussen theologie en natuurwetenschap volkomen geïnternaliseerd. Sinds het midden van de negentiende eeuw heeft de theologie zich afgewend van de natuur als voorwerp van haar kennen en gesteld dat zij een geheel andersoortig voorwerp van kennis en onderzoek heeft. Daar komt nog iets bij. In de christelijke theologie kwam heel de thematiek van schepping zo niet onder verdenking dan toch onder grote druk te staan. De twee-bronnentheorie, waar ik eerder over sprak, werd door Karl Barth in de jaren dertig van de twintigste eeuw onder fundamentele kritiek gesteld. Hij stelde dat, wanneer mensen zich voor hun kennis van God rechtstreeks op schepping en geschiedenis beroepen, zij gemakkelijk horig kunnen worden aan machten die wel indrukwekkend zijn, maar tegelijkertijd afgodisch. Hij stelde dat de christelijke kerk zich voor haar kennis van mens en wereld niet kan beroepen op schepping of natuur, maar alleen op Gods openbaring in Christus. In Christus, als tweede

14. Een uitzondering op deze regel vormt bijv. J.G. Hamann. Zie de mooie studie van H. Veldhuis, Een verzegeld boek. Het natuurbegrip in de theologie van J.G. Hamann (17301788), Sliedrecht 1980.

God beschikte5epr. 24-1-2006

94

25-01-2006

15:16

Pagina 94

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

Adam, wordt pas duidelijk wat het is om een schepsel van God te zijn. Daarom moest de twee-bronnentheorie worden herzien. Barth bracht zijn kritiek als een consequentie van Gods openbaring in Christus, maar theologie-historisch is het een innovatie. Deze innovatie wordt gemarkeerd door de eerste these van de Barmer Thesen, de belijdenis die in 1934 onder auspiciën van Karl Barth tegenover de ‘Deutsche Christen’ tot stand kwam. In die belijdenis wordt luid en duidelijk gesteld dat de christelijke kerk maar één criterium heeft voor haar kennis van God. Bron en criterium voor christelijke godskennis is ‘Jezus Christus als het ene Woord van God’.15 De lijn die ik hier trek tussen de zestiende eeuw en de twintigste eeuw kan een omweg lijken, maar ik heb haar nodig om duidelijk te maken wat ik beweren wil. Het is nog maar van vrij recente datum dat in de theologie in een officieel en breed erkende belijdenis schepping en natuur als bron van godskennis uit de roulatie werden genomen. In al de eeuwen daarvoor ging men ervan uit dat de wereld op de een of andere manier de hand van haar Maker verraadt en dat de sporen van Gods handelen in de geschiedenis zijn aan te wijzen. De kennis die men in natuur en geschiedenis van God opdeed was, zoals al eerder aangegeven, niet voldoende. Kennis van Gods heil en zijn bedoeling met de mens doet men op binnen de ruimte van de kerk. De beslissende bron van waarheid was de bijbel of, in de traditie van de westerse kerk, bijbel en traditie. Maar het gold als een vanzelfsprekendheid, zowel aan katholieke zijde als aan reformatorische zijde, dat de hand van de schepper in zijn werk waar te nemen valt en dat men wel blind moet zijn of domweg hondsondankbaar om dat niet te erkennen. In dat opzicht is er sprake van een diepe breuk tussen de theologie van de jongste tijd en de daaraan voorafgaande traditie. Het schepper zijn van God geldt binnen de nu gangbare geloofsleer als een belijdenis die ‘tegen de gangbare ervaarbaarheid ingaat’.16 Die opmerking van H. Berkhof in zijn veelgelezen en zeer gerespecteerde geloofsleer is veelzeggend en typeert de breuk. De hedendaagse theologie benoemt haar voorwerp met begrippen die duidelijk maken dat het in de theologie om een ander soort werkelijkheid te doen is dan in de natuurwetenschap. In de theologie die het dualisme tot uitgangspunt neemt horen we begrippen als beleving, existentie, Woord, openbaring, ontmoeting, verhaal. In het licht van die kloof moet het wel tot enige opwinding en irritatie leiden als 15. ‘Jesus Christus, wie er uns in der Heiligen Schrift bezeugt wird, ist das eine Wort Gottes, das wir zuhören, dem wir im Leben und im Sterben zu vertrauen und zu gehörchen haben.’ 16. H. Berkhof, Christelijk geloof, Nijkerk 19937, 152.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 95

95

het woord ‘design’ op tafel komt. Ontwerp, plan, in hoeverre is dat hetzelfde als die oude metafysische traditie waarin geloof in God als eerste en hoogste oorzaak gold als afdwingbare kennis? Of is er een andere verhouding mogelijk, waarin de notie schepping wel niet afdwingbaar is, maar wel plausibel?

Implicaties van scheppingsgeloof nu Het feit dat theologie en natuurwetenschap als disciplines een eigen weg gingen, voorkomt nog niet dat ze elkaar tegenkomen. Dat doen ze onvermijdelijk. Ze komen elkaar tegen waar ze uitspraken doen over het menselijk bestaan. Beide doen beweringen over mens en wereld, over oorsprong en doel. Die constatering brengt ons bij de vraag wat kennis genoemd mag worden. Die vraag zal ik hier niet behandelen, ik stip het probleem van de kenleer alleen aan om mijn kaarten direct open op tafel te leggen. Ik ben van mening dat ook de theologie kennis bemiddelt van mens en wereld. In het spreken over mens en wereld als schepping ligt een claim op fundamentele kennis en verworven inzicht. Het is weliswaar een vorm van kennis die niet logisch afdwingbaar is, maar daarmee hoeft de claim van kennis nog niet te vallen. Het is een vorm van omgangskennis die in de loop van een lange geschiedenis binnen een gemeenschap is verworven. Bij omgangskennis kunnen we niet volharden in de houding van een toeschouwer. We moeten zelf meedoen, zelf antwoorden, ons persoonlijk als in een spel laten betrekken. Buiten die omgang doet men geen kennis en inzicht op. Zo is het met bijbel en christelijk geloof. De bijbelse geloofstraditie met haar teksten en verhalen doet een appèl op de huidige lezer en hoorder om zich te laten betrekken, aanspreken, en zelf mee te doen. De huidige hoorder zit al in het verhaal, bevindt zich al in een situatie dat hij aangesprokene is. Als schepsel bevindt hij zich al in een relatie tot de Schepper, tot God. Die noties komen allemaal mee in het woord schepping. Dat maakt direct al iets heel belangrijks duidelijk. Schepping is een geloofswoord. Het komt op binnen de sfeer van het geloof, waar de relatie met God als beslissend wordt ontdekt. Maar daarmee ligt wel een pretentie op tafel. Schepping veronderstelt dat er meer is dan natuur. Het veronderstelt dat de levende God op de een of andere manier actief en dragend betrokken is op onze werkelijkheid. Het veronderstelt ook dat de mens aan zichzelf en aan de wereld pas ten volle recht doet, als hij dat gegeven van God erkent en ernaar leeft. Schepsel zijn is in de nabijheid van God leven en ook willen leven.

God beschikte5epr. 24-1-2006

96

25-01-2006

15:16

Pagina 96

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

In het volgende wil ik een poging wagen om in enkele punten en zeer summier enkele implicaties van christelijk scheppingsgeloof te noemen. Daarbij is fundamenteel dat het woord schepping naar twee kanten wordt uitgewerkt. Het zegt iets over de wereld, het zegt iets over God. Wat betekent het dat onze wereld geschapen is? Voor de huidige theologie geldt dat ze bij het thema schepping niet zozeer de vraag naar het historisch begin en de ontwikkeling van het heelal vooropzet, maar de ervaring van het leven als geschenk, juist tegen de achtergrond van de broosheid en sterfelijkheid. Het bestaan rust niet in zichzelf, maar is in zijn ontstaan en voortbestaan een antwoord op Gods spreken, op een bevel tot ontstaan. Het geloof in God als schepper kan hiervoor putten uit een wijsheids- en natuurtheologische traditie, die we in de bijbel op verschillende plaatsen tegenkomen (Genesis 1-2, Psalm 8, Psalm 19, Psalm 104, Job 3839, Jesaja 40: 12-31, Matteüs 5:25-34). Een breed menselijk besef van de onvanzelfsprekendheid en onuitputtelijke rijkdom van het leven vormt de rode draad van deze traditie. Het feit dat deze traditie in de pogingen om tot een natuurlijke theologie te komen een slechte naam heeft gekregen, is geen reden het bestaan van deze bijbelse traditie te ontkennen. Wanneer de thematiek van schepping wordt verwaarloosd, dreigt een levenloze en lichaamloze theologie. Schepping betekent dat de wereld om zichzelfs wille interessant is. In haar bestand is zij goed en zij heeft gewicht en waarde in zichzelf. Dat gewicht en die waarde heeft zij niet ondanks God, maar juist dankzij God. In het boek Genesis wordt de schepping van hemel en aarde ter sprake gebracht als een gevolg van een goddelijke conversatie. God sprak en het was er. Schepsel zijn is bij God ter sprake komen en gewild worden. Dat betekent dat de schepping voortkomt uit de vrijheid van God. God was niet verplicht of gedwongen de wereld te maken, Hij had het niet nodig voor zichzelf. Als God het voor zichzelf nodig had gehad om de wereld te scheppen, zou men wereld en geschiedenis als functie van God moeten bezien. Dat is de weg van het pantheïsme en die van esoterische theorieën. Die visie strijdt met de vrijheid van het scheppingswoord. Evenmin is de schepping een uitvloeisel of emanatie van God. Dan zou onze wereld een soort restverschijnsel zijn, of uitloop van God zijn. Dat zit in visies die in onze wereld een lagere vorm van bestaan zien, tegenover een hogere waartoe we zouden moeten opklimmen. Zo’n opvatting brengt een stille verachting mee tegenover het aardse leven, die ineens kan uitbreken. In de bijbel treft men die verachting jegens de schepping niet aan, ook niet als schepping niet het einde van Gods handelen is. Er zit in het scheppingsverhaal integendeel een opmerkelijk plezier om dit nieuwe initiatief. God

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 97

97

schept een werkelijkheid buiten zich, waarmee Hij een geschiedenis aangaat. Die vrijheid en ongedwongenheid geeft onze werkelijkheid haar gewicht en maakt haar op zich boeiend. De geschapen werkelijkheid is niet goddelijk, niet sacraal, maar heeft niettemin inhoud en waarde. Dat maakt dat men haar vrijelijk onderzoeken kan. Scheppingsgeloof betekent namelijk dat men een radicaal verschil erkent tussen God en niet-God, tussen Schepper en schepping. Wetenschappelijke nieuwsgierigheid is dan geen heiligschennis. Met die vrije keus van Gods zijde correspondeert aan de zijde van de geschapen werkelijkheid contingentie en spontaniteit. Eerder stelden we al dat contingentie niet hetzelfde is als willekeur. De schepping komt voort uit de goedheid van God. Die goedheid maakt dat de werkelijkheid betrouwbaar is, geen spookhuis en juist bij alle diversiteit een eenheid vormt. Wanneer de natuurwetenschap haar uitgangspunt neemt in die eenheid van werkelijkheid, betrouwbaarheid, samenhang en doelgerichtheid op het spoor komt, dan bevestigt ze op haar eigen wijze wat binnen die scheppingstheologische traditie gethematiseerd wordt. De regelmaat, betrouwbaarheid, doelgerichtheid, variatie en spontaniteit wordt binnen deze traditie beleefd als zegen, die de mens in al zijn kwetsbaarheid voor ondergang bewaart en die het leven zijn glans geeft. Dat blijft waar bij alle ondoorzichtigheid en bittere raadsels, die de schepping ook kent. De raadsels en zelfs de verschrikkingen heffen de fundamentele goedheid van het bestaan niet op. Wat binnen de natuurwetenschap kan worden geconstateerd als natuurlijke feitelijkheden en processen, waardoor bestaan mogelijk is en voortgang heeft, wordt binnen de kring van het geloof beleefd als weerslag van Gods heerlijkheid. Godsgeloof ontdekt het bestaan in zijn glans. De glans is niet iets wat de mens erbij verzint, maar presenteert zich als datgene waardoor leven en bestaan echt de moeite waard zijn. In de bijbel vinden schepping en onderhouding hun oorsprong in een goddelijk woord en bevel. Heeft dat iets te maken met causaliteit? Hoewel gebruik van het begrip causaliteit grote risico’s heeft omdat het algauw versmald wordt tot mechanische causaliteit, kan het niet vermeden worden. God als schepper is geen deel van onze werkelijkheid en dat maakt dat het begrip alleen met de nodige kwalificaties gebruikt kan worden. Causaliteit heeft een plaats voorzover de notie schepping verwijst naar een absoluut begin en een blijvende afhankelijkheid. In de eerste hoofdstukken van de Hebreeuwse bijbel staat op de voorgrond dat God de maker is van hemel en aarde en als zodanig het primaat heeft. De mens komt pas kijken als er voor hem ruimte en plaats is gemaakt. Ten opzichte van God bevindt de mens zich in een secundaire positie. Schepping wil zeggen dat de wereld,

God beschikte5epr. 24-1-2006

98

25-01-2006

15:16

Pagina 98

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

de natuur niet uit zichzelf voortkomt. Ze impliceert daarom wel degelijk de pretentie dat elke zoektocht naar de oorsprong van onze materiële werkelijkheid gebonden blijft aan het kale feit van die werkelijkheid als zodanig. Natuurwetenschappelijk onderzoek is van binnenuit op zoek naar de grenzen en de oorsprongen. De zoektocht naar het oneindig grote en het oneindig kleine blijft zich bewegen binnen de feitelijkheid van het bestaande. Scheppingsgeloof impliceert de erkenning dat die werkelijkheid in aanzijn geroepen is. Onze wereld heeft haar bestaan niet in zichzelf, maar buiten zichzelf, in God. Dat betekent dat onze wereld op radicale wijze stoot op de notie van het andere, op God. Die erkenning maakt natuurwetenschappelijk onderzoek niet overbodig, zij is nog minder een pleidooi voor een God van de gaten, wel impliceert ze de erkenning van een sprong, of beter een oorsprong, die niet in de mens of de wereld zelf ligt. In zoverre is scheppingsgeloof een ergernis voor ieder die het niet verdraagt dat we in onze werkelijkheid rekening zouden moeten houden met iemand of iets anders dan deze werkelijkheid. Andersheid is een fundamentele, scheppingstheologische notie. De fundamentele tweeheid en andersheid van Schepper en schepping herhaalt zich binnen de schepping op talloze manieren. Het woord schepping zegt niet alleen iets over de wereld, het zegt ook iets over God. Het zegt dat God om zichzelfs wille interessant is. Het woord schepping geeft uitzicht op een God die deze wereld niet nodig heeft voor zichzelf, maar die wel het initiatief neemt tot iets anders dan Hijzelf. God schept ruimte voor het andere. Dat maakt God interessant als degene die niet in zichzelf besloten blijft. Dat blijkt in toegespitste vorm in het optreden van Jezus Christus. De christelijke kerk heeft het besef dat God om zichzelfs wille interessant is, uitgewerkt in de leer van de drie-enigheid. Wanneer God bestaat als Vader, Zoon en Geest, dan is het goddelijk geheim zelf een gemeenschap van onderlinge liefde, waarin eenheid en onderscheidenheid samengaan. In het licht van deze theologische noties hoeft het niet te verbazen als reflexen van deze gemeenschap in het menselijk samenleven heilzaam blijken te zijn. Wanneer God daarentegen wordt gereduceerd tot enkel oorzakelijkheid of logische noodzakelijkheid is de God van de bijbel feitelijk al miskend. Tot een hoogste zijn of eerste beweger kan men niet bidden; men kan er niet zijn vertrouwen op stellen. Het geloof in God als schepper is niet zozeer een conclusie die door argumentatie wordt gewonnen. Het berust veeleer op een ontdekking en erkenning die zich opdringt ten overstaan van het bestand van de wereld en haar geschenkkarakter. In een geredu-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

SCHEPPINGSTHEOLOGIE VROEGER EN NU

Pagina 99

99

ceerd godsbegrip wordt voorbijgegaan aan de kern van het geloof in God, namelijk de ontdekking dat deze God aan te roepen en te prijzen is, omdat Hij een schenkend en gunnend God is. Israël en de christelijke kerk verwijzen beide naar concrete geschiedenissen, naar concrete ontmoetingen als plaats waar God zich laat kennen. Daar leert men God als het geheim van de wereld kennen. In het licht van deze ervaringen, die theologisch tot uitdrukking worden gebracht in de noties van verbond, verkiezing en koninkrijk, wordt ook het gewone alledaagse bestaan opnieuw ervaarbaar als iets wat men ontvangen heeft. Godservaring is een ervaring met de ervaring.17 De levenstijd en de ruimte is geschonken tijd en ruimte. Zulke uitspraken laten zich niet natuurwetenschappelijk afdwingen, wel rekent christelijke theologie erop dat scheppingstheologische noties een plausibiliteit verkrijgen voor wie zich met haar inlaat. Christelijke theologie rekent op zulke ervaring. De relatie van schepping en heil. De scheppingstheologische notie dat de mens de ontvanger is van zijn bestaan en juist in die positie van begunstigde zijn roeping en geluk heeft te zoeken, staat in de bijbel in het wijdere verband van de verlossing. God laat in zijn gunst de mens niet over aan de vervreemding van God, zichzelf en van zijn omgeving, waar hij collectief in is beland. Hij breekt zelf in Jezus Christus de ban van deze samenhang. En daarmee is in de geschiedenis van Jezus het ontwerp gegeven van een nieuwe gemeenschap en structuur, die het eerste ontwerp van de schepping te boven gaat. In de parallel die de apostel Paulus in Romeinen 5:12-21 heeft getrokken tussen Adam en Christus is deze verhouding van voorlopigheid vastgelegd. Met andere woorden, de schepping, het gegevene, het eerste, staat niet op zich, maar wordt binnen het geloofsverhaal tot verwijzing en gelijkenis, waarin de contouren van het definitieve zich al aftekenen. Adam is het voorlopige ontwerp, Christus het definitieve. Daar gaat het naartoe. In het christelijk verhaal over God en mens wordt erop gerekend dat het aardse leven in zijn natuurlijke gegevenheden sporen laat zien van een zorgend God. In de prediking van Jezus van Nazaret wordt ermee gerekend dat sporen van een goedgunstig ontwerper kunnen worden tot gelijkenissen van het koninkrijk. Binnen zijn verkondiging van het koninkrijk van God verwijst Hij naar de vogels die niet bijeenhalen (Matteüs 6:25-33) en naar een mosterdzaadje dat onoog-

17. De these stamt van E. Jüngel en is bijvoorbeeld te vinden in zijn opstel ‘Das Dilemma der natürlichen Theologie und die Wahrheit ihres Problems’ in idem, Entsprechungen: Gott-Wahrheit-Mensch. Theologische Erörterungen, München 1980, 158-192, 177.

God beschikte5epr. 24-1-2006

100

25-01-2006

15:16

Pagina 100

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

lijk klein is en toch zo uitgroeit (Matteüs 13:31-32), naar het graan dat in de aarde valt en daar in de verborgenheid vrucht draagt (Matteüs 13:1-9; 19-23). De wereld en wat daar te zien is biedt een gelijkenis, dat wil zeggen, ze resoneert binnen de nieuwe verhoudingen die Jezus met zijn optreden bewerkt en representeert. Een dergelijke omgang met de wereld als Gods schepping kan men in het spoor van Jezus niet afdwingen, men kan er wel toe uitnodigen. Kortom, het geloof dat onze wereld Gods schepping is, is niet een einde van wetenschappelijk onderzoek, het nodigt eerder uit de wereld met open ogen en oren in te gaan. Dit geloof bemiddelt ook voor vandaag een aantal noties en beseffen omtrent waarde, doel en grenzen van ons menselijk bestaan die als een elementaire vorm van kennis kunnen worden bestempeld. In het licht van dit scheppingsgeloof worden talloze verschijnselen belicht en in een breder verband geplaatst. Dit geloof maakt een omgang met menselijk leven mogelijk die de humaniteit bevordert en God de eer geeft. Het geloof in God als schepper is in de bijbel op zijn beurt onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van Israël en Jezus Christus. Schepping en onderhouding markeren fundamentele momenten in Gods handelen. Ze zijn nog niet alles.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 101

5. THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN HET PROBLEEM VAN DE MENSELIJKE MAAT Taede A. Smedes

Inleiding: conflict of boedelscheiding? Dat godsdienst en natuurwetenschap met elkaar in conflict zijn is pertinente onzin. Toch zijn er nog steeds mensen die dat idee serieus nemen en menen dat er pogingen ondernomen moeten worden om beide met elkaar te verzoenen. Het meest genoemde voorbeeld is dat van de evolutietheorie en het bijbelse scheppingsverhaal: terwijl de evolutietheorie uitgaat van het ontstaan en ontwikkelen van leven door middel van een aantal natuurlijke mechanismen, beschrijft de bijbel in Genesis hoe het leven door God geschapen wordt. Hoe zit het nu? Is het leven door natuurlijke mechanismen of door een goddelijke handeling ontstaan? Een ander voorbeeld is de veroordeling van Galileo. Terwijl Galileo, als een van de eerste moderne mensen, uitging van een heliocentrisch wereldbeeld (waarbij de aarde rond de zon draait), probeerde de Katholieke Kerk het aristotelische geocentrische wereldbeeld (met de aarde als middelpunt) te vuur en te zwaard te verdedigen. Galileo legde uiteindelijk het intellectuele loodje. Anderen menen dat godsdienst en wetenschap van elkaar zijn weggedreven, dat er dus niet zozeer sprake is van een conflict als wel van een boedelscheiding. Zo wordt de theoloog Karl Barth vaak aangewreven dat hij door zijn invloedrijke theologische denkbeelden heeft bewerkstelligd dat theologen zich volledig hebben afgewend van de natuurwetenschappen. Volgens Barth had de christelijke scheppingsleer niets met natuurwetenschap te maken. Bovendien had hij zich in een theologisch dispuut met collegatheoloog Emil Brunner als een felle tegenstander van natuurlijke theologie opgesteld. Helaas werd en wordt er nog altijd amper naar Barths theologische motieven gekeken. En dus hoor je vaak stemmen opgaan dat Barths ideeën eigenlijk overboord moeten worden gegooid. Ja, in Barths tijd waren zijn ideeën relevant, vooral in de context van het Derde Rijk, waar

God beschikte5epr. 24-1-2006

102

25-01-2006

15:16

Pagina 102

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

natuurlijke theologie voor het karretje van de Blut und Boden-ideologie werd gespannen. Maar we zijn vandaag de dag toch een heel stuk verder? Vooral in Amerika zie je pogingen om in plaats van conflict of boedelscheiding een nieuwe synthese tussen geloof en wetenschap tot stand te brengen. Daarbij wordt er echter mijns inziens vaak veel te snel over de verschillen tussen geloof en natuurwetenschap heen gefietst. Alsof er eigenlijk geen verschil is tussen christelijk geloof en natuurwetenschap. Ik denk dat een dergelijke naïeve versmeltingsdrang de christelijke theologie uiteindelijk meer kwaad dan goed doet. In dit hoofdstuk wil ik proberen uit te leggen waarom ik meen dat we voorzichtig moeten zijn met wetenschap en godsdienst aan elkaar te koppelen. Mijn benadering is systematisch theologisch. Systematische theologie (hierna ‘theologie’ genoemd) is een kritische reflectie op en logische reconstructie van het gelovig spreken over God. Theologie reflecteert op wat gelovigen over God uitzeggen om te ontdekken wat zij ervaren als zinvol religieus taalgebruik. De systematisch theoloog zoekt dus naar de grammatica van het geloof: de regels die gelovigen meestal impliciet hanteren in hun geloofsuitingen of wanneer ze hun geloofsbeleving onder woorden pogen te brengen. Deze spreekregels worden niet van boven opgelegd (wat vaak wel de associatie is met ‘dogma’), maar ze worden juist ontdekt. Theologie legt dus de nadruk op de contextualiteit van religieuze taaluitingen. Dat besef van de context-gebondenheid van taal (of liever: het gebrek aan zo’n besef ) zal ik in dit hoofdstuk ter sprake brengen. Daarbij zal ik ook aangeven wat mijn persoonlijke visie op geloven is.

Wat verwachten wij van wetenschap? Wat doen natuurwetenschappers? Zij houden zich bezig met aspecten van de wereld waarin wij leven, ze proberen te beschrijven hoe bepaalde zaken werken, uit wat voor onderdelen de dingen in onze wereld bestaan, hoe die onderdelen structuren vormen, wat voor wisselwerkingen die onderdelen onderling hebben, et cetera. De natuurwetenschappen, zo zou je kunnen stellen, betrekken zich op onze wereld. Die uitspraak is echter niet helemaal adequaat. ‘De wereld’ als die totaliteit van alles wat bestaat, onttrekt zich aan onze waarneming, omdat wij zelf onderdeel van die wereld zijn. ‘De wereld’ is geen object van studie voor wetenschappers, maar aspecten daarvan, zoals levende organismen, licht of warmte, zijn dat wel. We kunnen dus beter zeggen dat de natuurwetenschappen zich betrekken op aspecten van de wereld.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 103

THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN MENSELIJKE MAAT

103

Mensen verwachten vaak te veel van wetenschap. Veel mensen denken of hopen dat de wetenschap ons zal vertellen hoe de wereld in elkaar zit. Wat is dat voor verwachting? De Engelse filosoof Rush Rhees schrijft dat een dergelijke verwachting het resultaat is van verwarring.1 Iemand die de vraag stelt hoe de wereld in elkaar zit, lijkt zich te richten tot de wetenschap. Zou het echter niet zo kunnen zijn dat de vraagsteller helemaal geen wetenschappelijk antwoord verlangt, maar vraagt naar de zin van zijn eigen bestaan in deze wereld? Een antwoord op die vraag valt buiten het bereik van de natuurwetenschappen. We mogen dan ook niet van de natuurwetenschappen verwachten dat ze ons dit kunnen vertellen. Verwarring en valse verwachting liggen ook ten grondslag aan het hedendaags begrip van ‘geloven’. Gelovigen en atheïsten hanteren vaak het beeld dat geloven in God inhoudt dat je het bestaan van God veronderstelt, hoewel niet bewezen is of kan worden dat God bestaat. Met andere woorden, ‘geloven’ zou betekenen het hebben van onbewezen (of niet te bewijzen) overtuigingen met betrekking tot het bestaan van een bovenwereldse entiteit die ‘God’ genoemd wordt. Maar hoewel er geen bewijzen zijn, zijn er wel redenen om te geloven: de werkzaamheid van God zou merkbaar zijn. Zo heeft God volgens de bijbel de wereld geschapen. Dus zou je van die wereld iets over God moeten kunnen afleiden. Verder werkt God in de geschiedenis van die wereld. Dus ook in de geschiedenis zou je sporen van God moeten kunnen vinden, bijvoorbeeld in bepaalde gebeurtenissen of in de ontwikkeling van de geschiedenis als geheel (bijvoorbeeld een tendens ergens naartoe die erop lijkt te duiden dat de geschiedenis van de wereld geleid wordt). Maar dan rijzen er problemen met een dergelijke quasi wetenschappelijke manier van spreken en denken. Want dat God de wereld geschapen heeft en in de geschiedenis daarvan werkzaam is, impliceert dat een buiten- of bovennatuurlijk wezen werkzaam is in het fysieke universum. God brengt gebeurtenissen tot stand die zonder Gods werkzaamheid niet tot stand waren gekomen.2 Dit betekent dat de natuurlijke orde, welke door de natuurwetenschappen wordt verondersteld, niet helemaal gesloten is. Die natuurlijke orde garandeert binnen de natuurwetenschappen dat bepaalde verklaringen in termen van oorzaak en gevolg universeel geldig 1. 2.

R. Rhees, Without Answers. New York: Schocken Books 1969, 6v. Zouden die gebeurtenissen wél zonder Gods werkzaamheid (via natuurlijke weg) tot stand kunnen komen, dan wordt de claim van Gods werkzaamheid leeg omdat dan natuurlijke verklaringen worden geprefereerd boven verklaringen in termen van Gods handelen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

104

25-01-2006

15:16

Pagina 104

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

zijn (we noemen ze dan ‘natuurwetten’). Die universaliteit is tevens de grond van natuurwetenschappelijk onderzoek. Zou de natuurlijke orde niet stabiel en gesloten zijn, dan zou er van alles op ieder moment kunnen gebeuren en zou het zinloos worden om verklaringen in termen van ‘als dit, dan dat’ op te stellen. De quasi-wetenschappelijke manier om over Gods handelen te spreken zet de idee van een universele natuurlijke orde op de tocht, omdat een buiten- of bovennatuurlijk wezen wordt geacht te kunnen ingrijpen in die natuurlijke orde en daarmee komt de idee van Gods handelen in conflict met de wetenschap. Nu zijn er een aantal mogelijkheden om God en de idee van de natuurlijke orde van de natuurwetenschappen met elkaar te verzoenen. Zo kun je verdedigen dat God de natuurlijke orde niet doorbreekt omdat die orde niet gesloten, maar open is. Er zijn openingen, zoals door sommigen met een beroep op indeterminisme op quantumniveau wordt verdedigd. In het verlengde hiervan kan worden betoogd dat de natuurlijke orde niet deterministisch is, maar slechts statistisch. Een gebeurtenis die wordt veroorzaakt door God is dan wellicht onwaarschijnlijk, maar niet geheel uit te sluiten. Of er wordt verdedigd dat oorzaak-gevolg verklaringen niet voorschrijven hoe de natuur werkt, maar slechts bepaalde gebeurtenissen beschrijven, zodat uitzonderingen op de regel, bijvoorbeeld veroorzaakt door een handeling van God, niet kunnen worden uitgesloten.3 Recentelijk heeft de voormalige NASA-medewerker en Anglicaans priester Sjoerd Bonting verdedigd dat God wel degelijk in onze wereld kan handelen op een manier die de totale energiebalans in het universum niet verstoort en dus de natuurlijke orde intact laat. Met behulp van wiskundige formules probeert Bonting aan te tonen dat Gods handelen een energiefluctuatie zou vormen die voor onze (huidige) instrumenten onmeetbaar is.4 Bonting concludeert vervolgens dat Gods handelen niet in conflict is met de natuurlijke orde en dus niet in strijd is met wetenschap. Soortgelijke gedachteconstructies zijn alomtegenwoordig in de Engelstalige literatuur over de verhouding tussen geloof en wetenschap. Sommige zijn misschien interessant vanwege hun curiositeit, maar in mijn ogen zijn ze ook niet méér dan dat. (Bontings getover met formules vind ik 3.

4.

Nog een optie, die ik hier niet verder uitwerk, is te verdedigen dat God zijn werkzaamheid vrijwillig beperkt (kenosis), zoals o.a. door Polkinghorne en Peacocke wordt verdedigd; zie T.A. Smedes, Chaos, Complexity, and God: Divine Action and Scientism. Leuven: Peeters 2004. S.L. Bonting, Creation and Double Chaos: Science and Theology in Discussion. Minneapolis: Fortress Press 2005, 119v.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 105

THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN MENSELIJKE MAAT

105

grappig, maar volstrekte onzin.) Ze zeggen meer over de mensen die ze ontwerpen en over hun manieren van denken over God, dan over God zelf.

Netelige taalkwesties en categoriefouten Mijn probleem met veel discussies met betrekking tot de interactie van godsdienst en wetenschap is dat de deelnemers ervan uit lijken te gaan dat het bestaan of de werkzaamheid van God een matter of fact is. Stel dat een atheïstische wetenschapper zegt dat God niet bestaat omdat er geen enkel wetenschappelijk bewijs is dat Hij bestaat, zou een gelovige dan zeggen dat die wetenschapper niet goed genoeg gezocht heeft? Ik denk dat dit een onjuiste visie op geloven is. Het punt is niet dat Gods bestaan een feit is, zoals de omtrek van de wereld een feit is, of het saldo op mijn bankrekening. Het punt wat ik als gelovige zou maken, is dat de atheïst niet heeft begrepen waar het in het gelovig spreken over God om gaat. In mijn ogen is het grootste verschil tussen de atheïstische wetenschapper en een gelovige niet, dat de één beweert dat God niet bestaat en de ander dat Hij wel bestaat – maar dat het voor een gelovige helemaal geen zin heeft over het bestaan of niet-bestaan van God te discussiëren. Een natuurwetenschapper in zijn laboratorium maakt zich niet druk over de vraag of de wereld eigenlijk wel bestaat, aangezien die vraag volstrekt irrelevant is voor wetenschappelijke theorieën. (Natuurlijk kan die natuurwetenschapper in een filosofische bui enorm door die kwestie geïntrigeerd raken, maar als wetenschapper is die vraag irrelevant.) Net zomin maak ik als gelovige mij druk om het bestaan van God, omdat het als gelovige geen zin heeft om daarover te discussiëren. Op het moment dat ik mij er wel druk over ga maken, betekent dat voor mij dat ik al van mijn geloof gevallen ben, aangezien het bestaan van God dan zijn vanzelfsprekendheid heeft verloren. Als gelovige vooronderstel ik het bestaan van God, net zoals een natuurwetenschapper als natuurwetenschapper het bestaan van de wereld vooronderstelt. De kwestie is dat, op het moment dat Gods bestaan of werkzaamheid wordt geconstrueerd alsof het bepaalde feiten betreft, zoals Bonting dat bijvoorbeeld doet, dan in het gebruik van het begrip ‘God’ wordt geïmpliceerd dat het thuishoort in het conceptuele raamwerk dat wij over de fysieke wereld leggen. Het begrip ‘God’ staat dan naast en tussen andere begrippen als ‘huis’, ‘auto’, ‘boom’, ‘koe’, ‘appeltaart’, et cetera – allemaal begrippen die we gebruiken om te verwijzen naar aspecten van de (gescha-

God beschikte5epr. 24-1-2006

106

25-01-2006

15:16

Pagina 106

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

pen) werkelijkheid. Er wordt dan dus gesproken alsof God een onderdeel is van deze kosmos of een verlengstuk daarvan.5 Maar als dat zo is, dan moet wat God wel en niet kan doen in overeenstemming zijn met de natuurlijke orde. De uiterste consequentie van een dergelijk feitelijk spreken over God is dat God dan net als wij mensen onderworpen is aan de mogelijkheden en beperkingen die inherent zijn aan het universum. Maar dat is toch bizar? En toch is dat de manier waarop vaak over God gesproken wordt – kijk maar naar Bonting. Ik zou zeggen dat hier sprake is van een ‘categoriefout’. Wat is een ‘categoriefout’? Stel je eens voor dat je een vriend een rondleiding geeft bij de Universiteit van Groningen. Je laat hem de Letterenfaculteit zien, de Rechtenfaculteit en de Theologische faculteit. Dan draait hij zich plotseling om en vraagt: ‘Oké, je hebt me nu al die faculteiten laten zien, maar laat me nu eens de universiteit zien?’ In dit geval maakt je vriend een denkfout, of, zoals de filosoof Gilbert Ryle het noemde, een categoriefout.6 Je vriend denkt dat de universiteit een gebouw is, naast en afzonderlijk van alle faculteiten. Na de rondleiding door Groningen neem je hem mee naar huis. Thuisgekomen ziet hij in je huiskamer je trots staan: een mooie antieke globe en hij vraagt je om de evenaar aan te wijzen. Jij wijst vervolgens de evenaar aan en zegt: ‘Kijk, de evenaar is een band die rond de aarde loopt.’ Wat nu als je vriend vraagt: ‘Oké, maar hoe dik is die band, en wat voor kleur heeft hij? En wat gebeurt er als iemand die band doorknipt?’7 Het curieuze aan deze vragen is dat er geen antwoord op mogelijk is. De enig mogelijke reactie is zijn vragen te negeren en aan je vriend uit te leggen dat hij zich vergist. Je kunt hem dan uitleggen dat de universiteit niet een afzonderlijk gebouw is, maar bestaat uit verschillende faculteiten. En dat er niet letterlijk een band rond de aarde loopt, maar dat je het plaatje van een band rond de aarde gebruikte als een analogie om duidelijk te maken dat de aarde in een noordelijk en een zuidelijk halfrond verdeeld kan worden. Wat algemener gesteld: in het geval van categoriefouten wordt het plaatje verward met hetgeen met dat plaatje wordt aangeduid. Bij een categoriefout maak je dus in gedachten van iets (bijvoorbeeld 5.

6. 7.

Ik merk terloops even op dat ook ‘de wereld’ vaak wordt gebruikt alsof het een object onder objecten zou betreffen, terwijl het verwijst naar de totaliteit van objecten en niet zelf een object is. Ook hier is dus sprake van verwarring. G. Ryle, The Concept of Mind. London: Penguin Books 1963 [1949], 17v. en 20vv. Dit voorbeeld is ontleend aan G. Ryle, ‘Systematically Misleading Expressions’, in: A. Flew (ed.), Logic and Language: First Series. Oxford: Basil Blackwell 1963, 35.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 107

THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN MENSELIJKE MAAT

107

de evenaar) iets anders wat het niet is (bijvoorbeeld een band). Evenzo maken veel mensen een categoriefout door over God te denken als was God een onderdeel van onze fysieke werkelijkheid. Hoe dit komt? Heidegger, Wittgenstein en andere filosofen hebben erop gewezen dat wij ons gemakkelijk laten beheksen door ons eigen taalgebruik, wat resulteert in categoriefouten. Theologen spreken over God als ‘transcendent’. Daarmee bedoelen ze dat God geen onderdeel is van onze werkelijkheid. (Ik kom hier later nog op terug.) Maar als wij taal gebruiken om over bepaalde zaken te spreken, dan gebruiken we noodzakelijkerwijs woorden die we normaliter gebruiken om naar zaken te verwijzen binnen onze leefwereld. We hebben geen andere woorden. Maar dat kan aanleiding geven tot categoriefouten. Om dit te illustreren, ga ik in op de notie dat we over God in persoonlijke termen spreken. Wij spreken normaliter over mensen als ‘personen’ om aan te geven dat je anders omgaat met een ‘persoon’ dan met een ‘ding’. Een persoon heeft voor ons een meerwaarde omdat wij er een persoonlijke relatie mee kunnen aangaan; dat kan niet met een ding, want een ding doet niets terug. Een computer is een ding. Ik ga op een bepaalde manier met mijn computer om, maar ik zou mijn computer geen ‘persoon’ noemen. Zo heeft het geen zin om te zeggen dat mijn computer geen liefde voor mij voelt; niet omdat een computer niets voelt (hoe weet je dat?), maar omdat de computer zich niet ‘gedraagt’ zodanig dat ik in mijn omgang ermee liefde ervaar. Met mijn kat Monster is het al anders gesteld. In mijn omgang met Monster ervaar ik wel heel dikwijls iets als liefde. Als hij ’s avonds zonder reden bij mij op schoot komt zitten, mij kopjes geeft en even later spinnend in slaap sukkelt, dan ervaar ik iets anders dan in mijn omgang met de computer. Toch is mijn omgang met Monster weer van een andere orde dan mijn omgang met mijn vriendin, die ik werkelijk een ‘persoon’ noem. Mijn punt is nu het volgende: gelovigen spreken over God in termen van een persoon. Nu protesteren sommigen tegen een dergelijke manier van spreken over God. (Lees bijvoorbeeld Meesters bijdrage elders in dit boek.) God is geen persoon, zeggen ze dan, en daarin hebben ze gelijk. God is niet in ‘ontologische zin’ een persoon: Hij heeft geen lichaam, geen hersens, geen handen en voeten, geen teennagels, et cetera – allemaal zaken die we associëren met menselijke personen. Niettemin ervaren mensen in de omgang met God iets wat ze niet anders kunnen beschrijven dan in persoonstermen. Zij ervaren dat je met God een relatie kunt aangaan die wederzijds is, die in ieder geval niet minder is dan die tussen menselijke personen. Dat wil dus zeggen dat God niet een persoon is, maar dat het

God beschikte5epr. 24-1-2006

108

25-01-2006

15:16

Pagina 108

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

blijkbaar in bepaalde omstandigheden het meest adequaat is om te spreken over God als over een persoon. Maar juist door over God in persoonstermen te spreken, bestaat het gevaar dat we God wat al te menselijk voorstellen. We zouden in de verleiding kunnen komen om wanneer we zeggen dat ‘Gods oog alles ziet’ dat spreken te verlengen door te spreken over zijn wenkbrauwen, teennagels, ingewanden, enzovoorts.8 Toch doen we dat niet; we weten blijkbaar die categoriefout te vermijden. Niet omdat iets (bijvoorbeeld logica) ons dat verbiedt, maar omdat, gegeven de grammatica van het religieuze spreken over God, het helemaal geen zin heeft om zo over God te spreken. Curieus genoeg worden we blijkbaar wel verleid om over Gods handelen te spreken als stond dat op hetzelfde vlak als geschapen oorzaken, met alle wetenschappelijke problemen van dien.

Consequenties van ‘cultureel sciëntisme’ voor theologie Hoe is het mogelijk dat op een zodanige, quasi-wetenschappelijke manier over Gods handelen gesproken wordt? In mijn boek Chaos, Complexity, and God schrijf ik dit toe aan sciëntisme: de impliciete overtuiging dat de wetenschappelijke manier van spreken en denken de enig juiste manier is en ook op niet-wetenschappelijke terreinen toepasbaar is. De invloed van dit sciëntisme is cultureel: onze hele cultuur is zo door de natuurwetenschappen beïnvloed dat huidige generaties het met de paplepel ingegoten krijgen. Sciëntisme wordt dus verondersteld, het is zo met onze cultuur vergroeid dat je er als het ware in opgroeit en het niet meer opmerkt. Rush Rhees was zich, net als zijn leermeester Wittgenstein, zeer bewust van de invloed die uitgaat van het natuurwetenschappelijk denken. Hij schrijft dat de wetenschappelijke manier van denken onze manier van kijken naar de dingen beïnvloedt, maar ook bepaalt wat voor vragen we stellen en welke antwoorden of verklaringen we acceptabel vinden.9 Sommige verklaringen accepteren we gewoon, niet omdat we bijvoorbeeld alle verklaringen hebben gecheckt en de beste eruit hebben gehaald, maar omdat we alternatieven simpelweg niet eens opmerken. We zien ze niet. Rhees geeft het voorbeeld van ‘wonderen’ die in de Middeleeuwen als bewijs golden voor de waarheid van het geloof. De middeleeuwse stijl van 8. 9.

D.Z. Phillips, The Problem of Evil & The Problem of God. Minneapolis: Fortress Press 2005, 18v. Rhees, a.w., 7.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 109

THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN MENSELIJKE MAAT

109

bewijsvoering is voor veel hedendaagse mensen volstrekt onacceptabel geworden. Ze snappen niet meer hoe dergelijke argumenten ooit iemand hebben kunnen overtuigen. Dat komt niet omdat de natuurwetenschappen zouden hebben vastgesteld dat wonderen niet bestaan. Volgens Rhees ligt de reden hiervoor in onze natuurwetenschappelijke manier van omgaan met natuurlijke gebeurtenissen die volstrekt anders is dan in de Middeleeuwen. Filosofischer gesteld: ons besef van wat werkelijk is, is veranderd onder invloed van de natuurwetenschappen. En, zegt Rhees, we cannot move outside it in our thinking: we kunnen niet uit dat natuurwetenschappelijk denkkader stappen, omdat we niet uit ons eigen denken kunnen stappen. We kunnen ons hooguit bewust worden van de presentie van dat denkkader. In mijn boek heb ik betoogd dat het ‘culturele sciëntisme’ (als aanduiding voor die wetenschappelijke denkwijze die inherent is aan de westerse cultuur), mede verantwoordelijk is voor de behandeling van religieuze en theologische zaken op een quasi-wetenschappelijke manier. Zo lijkt het erop dat Gods handelen een probleem is. God is transcendent, dus ‘buiten’ het universum gelokaliseerd, en zal dus op een of andere wijze van buiten ‘in’ de orde van het universum moeten ingrijpen om bepaalde gebeurtenissen te veroorzaken. De wijze van het ‘probleem’ van Gods handelen op te lossen door op een of andere manier aan het natuurwetenschappelijke wereldbeeld te gaan sleutelen, is daar een voorbeeld van. De denkfouten (categoriefouten) die daarmee worden gemaakt, horen daar dan ook bij. Wat zijn die denkfouten? Eén denkfout, die we al hebben besproken, is dat in het spreken over God wordt geïmpliceerd dat God een object is naast andere objecten. We laten ons in dat geval beheksen door ons eigen taalgebruik. Een andere denkfout is filosofischer van aard en heeft te maken met ons denken over mogelijkheden.10 Wanneer ik naar de maan zou willen, zou ik NASA kunnen bellen of zelf een raket bouwen. Beide zijn mogelijk. Echter, het is voor mij niet mogelijk om in de achtertuin te gaan staan en naar de maan te springen. Over wat voor soort mogelijkheden spreken we dan? Filosofen maken vaak een onderscheid tussen fysische en logische mogelijkheden. Wanneer iets fysisch mogelijk is, dan is het niet in strijd met de natuurlijke orde. Dus het is fysisch mogelijk om met een raket naar de maan te vliegen, want dat is niet in strijd met de natuurwetten. Het is fysisch onmogelijk om naar de maan te springen, want mijn 10. Smedes, a.w., 182vv.

God beschikte5epr. 24-1-2006

110

25-01-2006

15:16

Pagina 110

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

spieren zullen nooit sterk genoeg worden om de aardse zwaartekracht te overwinnen. Echter, dat ik zo hoog spring om naar de maan te vliegen is wel logisch mogelijk. Logisch mogelijk is al datgene wat niet tot een logische contradictie (tegenstelling) leidt. Dat ik naar de maan spring, is weliswaar fysisch onmogelijk, maar is geen contradictie, zodat het wel logisch mogelijk is. Natuurwetenschap maakt vooral gebruik van verklaringen in termen van fysische mogelijkheden, dus wat mogelijk is volgens de natuurlijke orde.11 Nu geldt dat alles wat fysisch mogelijk is ook logisch mogelijk is; maar andersom geldt dit niet.12 Het is fysisch mogelijk om in een raket naar de maan te vliegen en dus ook logisch mogelijk. Maar iets wat logisch mogelijk is (dat ik vanuit mijn achtertuin naar de maan spring), hoeft niet per se fysisch mogelijk te zijn. Met andere woorden: de verzameling van wat logisch mogelijk is, is groter dan en omvat de verzameling van alles wat fysisch mogelijk is. Fysische mogelijkheden zijn een deelverzameling van logische mogelijkheden. Dit onderscheid is mijns inziens van cruciaal belang wanneer we spreken over Gods handelen. Zoals ik al eerder heb opgemerkt, wordt sinds Hume over Gods handelen gedacht als een ‘doorbreking’ van de natuurlijke orde. Wetenschappers ontkennen dat de natuurlijke orde doorbroken kan worden, en op grond daarvan sluiten ze Gods handelen dus uit als fysisch onmogelijk. Theologen die toch over Gods handelen willen spreken zien zich dus genoodzaakt om een model te ontwerpen dat niet in strijd is met het natuurwetenschappelijk wereldbeeld, waarin dus de fysische mogelijkheid van Gods handelen wordt verdedigd. Blijkbaar is voor dergelijke theologen de fysische mogelijkheid van Gods handelen de meest optimale oplossing voor het ‘probleem’ van Gods handelen. Theologisch gezien is dit volgens mij niet zo. Wetenschappers die Gods handelen uitsluiten op grond van de aanname van een gesloten natuurlijke orde, hebben het plaatje in hun hoofd van een concurrentieverhouding tussen God en wereld. Óf God werkt, óf de natuurlijke orde blijft in stand. Aangezien ze nog nooit een doorbreking van de natuurlijke orde hebben meegemaakt, opteren veel wetenschappers dus voor het tweede: de natuurlijke orde blijft in stand, en dus kan God 11. In science fiction wordt vooral gebruik gemaakt van logische mogelijkheden die fysisch mogelijk lijken. Soms, zoals bij een aantal boeken van Jules Verne, blijkt dat iets wat ooit logisch mogelijk maar fysisch onmogelijk leek tóch fysisch mogelijk blijkt te zijn, zoals in een raket naar de maan vliegen. 12. Wel is het zo dat wat logisch onmogelijk is, ook fysisch onmogelijk is, zoals het ontwerpen van een vierkante cirkel.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 111

THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN MENSELIJKE MAAT

111

niet handelen. Theologen die de fysische mogelijkheid van Gods handelen proberen te verdedigen, doen een poging om die concurrentiegedachte te weerleggen door te stellen dat die natuurlijke orde niet gesloten is. Gods handelen staat dus in een concurrentieverhouding met de natuurlijke orde mits die orde gesloten is; is zij niet gesloten, dan is ook van een concurrentie tussen God en wereld geen sprake. Maar waar komt die concurrentieverhouding vandaan? De idee dat God en wereld in een concurrentieverhouding tot elkaar staan, is een directe consequentie van de idee dat God een object is naast of boven andere objecten. Dit berust echter op een categoriefout. Zoals al eerder gezegd, wordt binnen de christelijke theologie gesproken over Gods ‘transcendentie’: God is meer dan de wereld, gaat erbovenuit, maar ook: God is radicaal anders dan de wereld.13 Bovendien wordt uitgesproken dat God ‘de Schepper’ is van de wereld. Dat kan veel betekenen, maar binnen de christelijke theologie betekent het in ieder geval: alles wat de wereld is, is niet God. De werkelijkheid van God en onze wereld zijn dus eigenlijk radicaal onvergelijkbaar: er is geen algemene maatstaf met behulp waarvan God en wereld met elkaar vergeleken kunnen worden.14 Al ons spreken over God zit er dus volledig naast wanneer het gaat om een beschrijving (afbeelding in taal) van Gods werkelijkheid. Dat relativeert dus al het religieuze spreken over God op een radicale manier!15 Toch nemen theologen die relativering in de praktijk vaak niet serieus genoeg. Immers, theologen die de fysische mogelijkheid van Gods handelen verdedigen, nemen stilzwijgend aan dat God en wereld zich op hetzelfde niveau bevinden. Bovendien stellen ze zich God voor als beperkt door de (geschapen) natuurlijke orde: God kan of mag de natuurlijke orde niet doorbreken, dus wordt gezocht naar alternatieven. Zou het echter niet logisch mogelijk zijn dat God in de wereld handelt 13. Of anders geformuleerd: ‘Religieuze transcendentie is niet een uitvergroten van onze horizonten en verschilt van transcendentie die altijd binnen een tot het oneindige verlengde eindigheid blijft.’ W. Stoker, Is geloven redelijk? Een geloofsverantwoording. Zoetermeer: Meinema 2004, 22. 14. De vakterm voor een dergelijke vorm van onvergelijkbaarheid is incommensurabiliteit; zie: H. van Dongen, Geen Gemene Maat: Over incommensurabiliteit. Leende: Damon 1999. 15. Echter, hoezeer we ons spreken over God ook moeten relativeren, we kunnen ook niet zonder die taal, want we moeten God ter sprake brengen. Ik ga verder in op deze kwestie in ‘God, Geloof en Natuurwetenschap: Vragen naar Zin of Onzin?’ in B. Voorsluis (red.), Ongekend Nieuwsgierig: Zinvragen en Wetenschap. Zoetermeer: Meinema 2005, 70-86.

God beschikte5epr. 24-1-2006

112

25-01-2006

15:16

Pagina 112

SCHEPPING IN BIJBEL EN THEOLOGIE

zonder de natuurlijke orde te doorbreken, zelfs al zou die orde volledig gesloten zijn?16 Die logische mogelijkheid gaat ons bevattings- of voorstellingsvermogen wellicht te boven, maar gaat Gods (ongeschapen) werkelijkheid niet boven ons (geschapen) bevattingsvermogen uit? Door Gods werkzaamheid te identificeren met wat fysisch mogelijk is binnen de natuurlijke orde, wordt God ondergeschikt aan Gods eigen schepping gemaakt! Aldus wordt Gods werkzaamheid gereduceerd tot de menselijke maat, die tot algemene maat wordt verheven. Schepper en schepping worden op een manier door elkaar gehusseld, die mijns inziens theologisch onacceptabel is, aangezien Gods aanbiddenswaardigheid in dat geval op het spel staat.

Gods aanbiddenswaardigheid centraal De theologische problemen die ik heb met veel pogingen om het christelijk geloof in een synthese samen te brengen met natuurwetenschap komen voort uit de overtuiging dat er een onwrikbare pijler onder het christelijk geloof is: dat God aanbiddenswaardig is. Dat is ook een van de centrale criteria als het gaat om gezonde theologie. Bij spreken over Gods aanbiddenswaardigheid gaat het om volledige, onvoorwaardelijke overgave. Dat wil dus zeggen dat het woordje ‘God’ niet zozeer een beschrijving is of een eigennaam (dat kan het allemaal zijn), maar in eerste instantie een spreekregel: gelovigen gebruiken het woordje ‘God’ op bepaalde momenten om aan te geven waar ze zich onvoorwaardelijk aan overgeven. Wanneer het woordje ‘God’ gebruikt wordt alsof het gaat om een object onder andere (geschapen) objecten, dan is de implicatie dat gelovigen zich onvoorwaardelijk overgeven aan iets wat op hetzelfde niveau staat als de schepping zelf en dat riekt naar afgoderij.

Besluit Het lijkt er dus op dat ik godsdienst en natuurwetenschap uit elkaar haal, alsof ik een boedelscheiding lijk voor te staan. Dat klopt in zoverre ik een onderscheid zie tussen het wetenschappelijk spreken en denken over de wereld en het joodschristelijk-religieuze denken en spreken. Dat onder16. Dit punt wordt verder uitgewerkt in Smedes, a.w., 221vv.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 113

THEOLOGIE, NATUURWETENSCHAP EN MENSELIJKE MAAT

113

scheid zit in de grammaticale regels die beide denk- en spreekwijzen karakteriseren en waarvan ik een aantal voorbeelden in dit hoofdstuk heb gegeven (zoals het onderscheid tussen denken in termen van fysische en logische mogelijkheden, de incommensurabiliteit van God en wereld, en Gods aanbiddenswaardigheid). Zoals ik in het voorgaande heb betoogd, is het natuurwetenschappelijk denkpatroon in onze cultuur gaan overheersen, ten koste van het religieuze. Theologen hebben gepoogd om met onze cultuur in de pas te gaan lopen door theologie aan te passen aan dat denkpatroon, daarbij onvoldoende de theologische consequenties daarvan in ogenschouw nemend. De gevoeligheid voor beeldspraak (metaforen, analogieën, et cetera) en vooral voor de eigenheid van religieuze taal verdwijnt daarmee langzaam. Zo heb ik in dit hoofdstuk betoogd, om Rush Rhees nog eenmaal te citeren, dat voor zowel wetenschappers als voor theologen geldt ‘dat het zich bezighouden met de manieren en resultaten van wetenschap kan bijdragen aan de onnozelheid van mensen’.17 Toch sluit ik niet uit dat godsdienst en natuurwetenschap elkaar wederzijds kunnen beïnvloeden. Zo zijn er veel historische studies over de wederzijdse beïnvloeding van godsdienst en wetenschap tijdens de ‘wetenschappelijke revolutie’. Heden ten dage kunnen gelovigen resonantie (‘meetrillen’) ervaren tussen natuurwetenschappelijke theorieën en godsdienstige noties. Zo resoneert in de idee van een oerknal (Big Bang) iets mee van ‘schepping uit niets’ (creatio ex nihilo); of resoneert in de idee van een warmtedood van het heelal iets mee van christelijke eschatologische voorstellingen; of resoneert in de zelforganisatie van organismen iets mee van Gods zelfwerkzame zegen die aan de schepping wordt gegeven; of resoneert in de evolutie van levensvormen mee dat God een weg met schepselen door de geschiedenis gaat. ‘Resonantie’ betekent echter niet ‘identificatie’, want dat zou weer een vervaging van de logische grenzen van godsdienstig en wetenschappelijk denken en spreken betekenen. Het gaat erom dat de gelovige wellicht iets opmerkt in wetenschappelijke theorieën dat hem niet onbekend aandoet. Net zoals de atheïst Fred Hoyle de idee van een oerknal verwierp omdat die voor hem te veel resoneerde met de christelijke scheppingsvoorstelling.

17. Rhees, a.w., 5.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 114

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 115

Deel 2: Scheppingsgeloof en evolutie

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 116

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 117

6. SCHEPPING EN EVOLUTIE; EEN ZWERFTOCHT DOOR DE LITERATUUR* Jan Lever

Een lastige versregel Toen ik destijds over de opzet van dit betoog peinsde zeurde er al dagenlang – u zult dit verschijnsel ook wel kennen – een bekende versregel door mijn hoofd, namelijk: Ik ben geboren uit zonnegloren en een zucht van de ziedende zee.

Ik had er tot dan toe geen aandacht aan geschonken, maar nu ineens wel en toen rezen er vragen. Had de dichter zich werkelijk een ‘generatio spontanea’-achtig beeld van zijn eigen embryogenese gevormd of keek hij soms ver terug naar het eerste begin van het leven op aarde en beschreef hij dus de ‘chemische evolutie’? Zou deze frase wellicht als een goede probleemstart voor dit verhaal te gebruiken zijn? Deze vragen lieten mij niet los en een nader onderzoek was dus noodzakelijk.

Een teleurstelling met verrassingen Allereerst bleek de geciteerde versregel het begin te vormen van Jacques Perks gedicht ‘Iris’. Dat was aanvankelijk een teleurstelling, want de strofe betrof dus de regenboog en had in directe zin niets met biologie te

* Bewerkte en uitgebreide versie van een voordracht tijdens de 113e jaarvergadering van de Nederlandse Dierkundige Vereniging op 16 februari 1985 te Amsterdam (in dat jaar in druk verschenen bij Uitg. Kok, Kampen).

God beschikte5epr. 24-1-2006

118

25-01-2006

15:16

Pagina 118

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

maken. Ik was echter inmiddels geboeid aan het lezen geraakt in Garmt Stuivelings biografie over Perk1 en deze leverde, merkwaardigerwijs, een aantal voor ons hier verrassende aanknopingspunten op doordat ze ons verplaatsen naar de leef- en denkwereld van de negentiende eeuw, waarin het thema van dit verhaal ontstond. Perk werd op 10 juni 1859, dus enkele maanden voor het verschijnen van Darwins hoofdwerk (op 24 november), in Dordrecht geboren en hij stierf, pas tweeëntwintig jaar oud, op 1 november 1881 in Amsterdam. Hier was hij in 1872 naar de, enkele jaren eerder opgerichte, eerste gemeentelijke HBS aan de Keizersgracht bij de Westerkerk gegaan. Hij was levendig en snel afgeleid en dat resulteerde in slechte cijfers voor de meeste vakken.

Een boeiende plant- en dierkundeleraar Er was één uitzondering, namelijk plant- en dierkunde. De belangstelling hiervoor was mogelijk al gewekt door zijn grootvader Perk in Delft, bij wie hij graag logeerde. Deze fabrikant van grutterswaren was een ‘actief liefhebber op natuurwetenschappelijk gebied’ en Jacques mocht al vroeg door diens microscoop kijken. Van minstens even groot belang was echter dat hij op de HBS een jonge enthousiaste leraar voor dit vak trof, waarvan Stuiveling schrijft: ‘Opgewekt en joviaal van aard, gaf De Vries les zonder de officiële pedagogiek dier dagen, en was daarbij even helder in zijn uitleg als stipt inzake orde en vlijt.’ We komen hier onverwacht de later wereldberoemde Hugo de Vries (1848-1935) tegen, een der herontdekkers van de ‘wetten van Mendel’ en de ontwerper van de mutatietheorie. Hij was toen Jacques Perk hem in 1872 leerde kennen pas vierentwintig jaar oud. Zijn vader, Gerrit de Vries (1818-1900), was net in die dagen minister van Justitie geworden en zelfs minister-president, als opvolger van Thorbecke.2 Perk heeft tot 1875 les van De Vries gehad. We weten niet precies wat deze op school behandelde, maar we mogen wel veronderstellen dat hij, gezien zijn onorthodoxe wijze van doceren, niet alleen over de gewone leerstof maar ook over zijn eigen wetenschappelijke ervaringen en ideeën

1. 2.

G. Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1957. J.A. de Bruyne en N. Japikse, Staatkundige Geschiedenis van Nederland in Onzen Tijd, Deel IV: 1872-1883. Sijthoff, Leiden (z.j.).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 119

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

119

zal hebben gesproken. Hij was op 6 oktober 1870 bij Suringar (18321898) in Leiden gepromoveerd op een proefschrift getiteld De invloed der temperatuur op de levensverschijnselen der planten. Het onderzoek hiervoor had hij voornamelijk op de zolder van het ouderlijk huis in Den Haag verricht. In een opstel over Hugo de Vries, waaraan enkele der hier vermelde details zijn ontleend, vertelt Smit3 dat De Vries direct na zijn promotie voor een jaar naar Duitsland vertrok, waar hij studeerde bij Hofmeister, Bunsen en Von Helmholtz in Heidelberg en bij Sachs in Würzburg. In 1871 werd hij leraar in Amsterdam, maar telkens op de eerste dag van de vakantie reisde hij per trein naar Würzburg om pas op de laatste dag voor de school weer begon in Amsterdam terug te keren. Hij verrichtte in die jaren vooral onderzoek over semi-permeabiliteit en groei bij planten. Hij zal het wel niet hebben kunnen laten zijn leerlingen hierover het een en ander te vertellen.

Een afspraak van studenten en een stelling bij een proefschrift Maar hij zal het ook wel over evolutie hebben gehad. Hij was namelijk al vroeg een fervent aanhanger van de evolutiegedachte geworden, en wel nadat hij als tweedejaars student in 1867 in het bezit was gekomen van een Duitse vertaling van Darwins hoofdwerk. Zijn Leidse hoogleraren, de botanicus Suringar en de zoöloog Van der Hoeven (1801-1868), stonden zeer afwijzend tegenover deze nieuwe opvatting, maar onder de studenten begon zij populair te worden. Een groepje van hen sprak toen af dat de eerste van hen die zou promoveren hierover een stelling zou poneren. Dit werd Hugo de Vries. Hij maakte er zelfs twee. De ene ging over de afstamming van de diatomeeën, de andere, die voor ons hier interessanter is, hield een kritiek in op de genetica van Darwin en stelde dat deze niet in staat was de veranderlijkheid van de soorten te verklaren. We moeten op deze kwestie wat dieper ingaan omdat hierbij een aantal aspecten naar voren komen die we later in het betoog nodig hebben. In het midden van de negentiende eeuw was het mechanisme van de erfelijkheid een groot raadsel. Algemeen werd beseft dat een oplossing hiervan voor de biologie van cruciaal belang was. Er werden allerlei speculatieve beschouwingen over te berde gebracht. De belangrijkste was die van Darwin in diens boek The Variation of Plants and Animals under Domesti3.

P. Smit, ‘Hugo de Vries’ (1848-1935). In: Van Stevin tot Lorenz (Red. A.J. Kox en M. Chamalaun). Intermediair, Amsterdam, 1980, p. 163-176.

God beschikte5epr. 24-1-2006

120

25-01-2006

15:16

Pagina 120

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

cation 4, dat in het begin van 1868 verscheen en dat Hugo de Vries dus, gezien zijn stelling, in 1870 al kende. Daarin lanceerde Darwin de zogenaamde ‘pangenesis hypothese’ van de erfelijkheid. Deze hield in dat alle cellen van het lichaam kleine deeltjes, ‘gemmules’ (kiempjes), bevatten en afscheiden, die de dragers zijn van de erfelijke eigenschappen. Ze kunnen zich in de cellen vermenigvuldigen, worden bij de celdelingen op de beide dochtercellen overgedragen en bepalen hun karakter. De uitgescheiden ‘gemmules’ hebben voorts een affiniteit voor elkaar en verenigen zich in de geslachtsorganen tot de ‘sexual elements’ (geslachtsproducten), en bij sommige organismen ook in knoppen ten behoeve van de aseksuele vermeerdering. Hun ontwikkeling draagt bij tot en bepaalt het volgende exemplaar, maar ze kunnen ook ‘in a dormant state’ (dus zonder tot uitdrukking te komen) tot in volgende generaties bewaard blijven. Darwin wist dat deze hypothese niet geheel nieuw was, want hij vermeldt in een voetnoot dat overeenkomstige beschouwingen – hij verwijst naar De Buffon, Bonnet, Owen en Spencer – al eerder gehuldigd waren.5 Hij heeft deze echter gewijzigd en uitgebreid. Welke bezwaren De Vries in 1870 tegen deze opvatting had weten we niet geheel zeker, maar we kunnen deze wel vermoeden op grond van een uitlating in zijn boek Intracellulare Pangenesis 6 van 1889, waarin hij Darwins hypothese rigoureus omvormt en tevens de basis legt voor de moderne cytogenetica. Na erop gewezen te hebben dat aan Darwins hypothese twee delen te onderscheiden zijn, namelijk enerzijds de rol van de genetische ‘gemmules’ in de cel en hun overdracht bij de celdeling op de twee dochtercellen en anderzijds de afgifte vanuit de cel en het transport van de deeltjes door het lichaam, vervolgt De Vries: ‘Ik heb altijd al de indruk gehad dat de meeste auteurs deze twee kanten van de hypothese niet voldoende onderscheiden hebben’ (p. 5). In zijn verdere betoog verwerpt De Vries radicaal de gedachte dat de cellen erfelijkheidsdeeltjes naar buiten afgeven, maar van het eerste gedeelte van Darwins hypothese zegt hij ‘... geen andere hypothese over de aard van de erfelijkheid houdt op zo eenvoudige en duidelijke wijze rekening met de feiten als deze’ (p. 6). De Vries’ eigen opvatting behelst dat in iedere celkern zich alle stoffelijke erfelijkheidsdragers van het betreffende individu bevinden. Deze noemt hij ter 4. 5. 6.

C. Darwin, The Variation of Animals and Plants under Domestication. Murray, Londen, 1868 (2nd ed., 1875). W. Zimmermann, Evolution. Alber, Freiburg/München, 1953. H. de Vries, Intracellulare Pangenesis (1889). In: Hugo de Vries, Opera e Periodicis Collata, Vol V. Oosthoek, Utrecht, 1920.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 121

121

ere van Darwin7 ‘pangenen’. Die kunnen zich in verschillende combinaties naar het cytoplasma begeven om daar, zoals ons RNA, hun functies uit te oefenen. De combinaties kunnen cel voor cel verschillen en bepalen daardoor de celdifferentiatie. Een transport van pangenen uit de cellen naar buiten vindt echter beslist niet plaats. Het woord ‘pangenen’ is in 1909 door de Deen Johanssen afgekort tot ons huidige ‘genen‘.

Alle genen en een voetnoot Hoe merkwaardig theorievorming en naamgeving soms kunnen verlopen kan met het volgende geïllustreerd worden. Destijds viel het mij bij het lezen van Hartogh Heys van Zouteveens Nederlandse vertaling 8 van de tweede druk van het betreffende werk van Darwin op dat in de genoemde voetnoot naast de in de eerste druk genoemden (De Buffon, enzovoort) ook Aristoteles wordt vermeld. Toen ik een exemplaar van de originele Engelse tweede druk (zie noot 4) opgespoord had bleek de voetnoot als volgt te beginnen: ‘De heer G.H. Lewes (Fortnightly Review, Nov. 1, 1868, p. 506) wijst op het grote aantal schrijvers die overeenkomstige beschouwingen naar voren hebben gebracht. Meer dan tweeduizend jaar geleden bestreed Aristoteles een dergelijke gedachte, die, zoals ik van dr. W. Ogle vernam, door Hippocrates en anderen gehuldigd werd’ (p. 370). In de eerste druk van het werk ontbreekt echter iedere verwijzing naar de Oudheid, toen verscheidene auteurs dus al een versie van de pangenesisgedachte naar voren brachten. We mogen daarom wel concluderen dat Darwin Aristoteles’ bestrijding daarvan niet kende. De Beer vermeldt in zijn bekende werk over Darwin ergens dat deze zelfs een ‘volledig gebrek aan historisch gevoel’ had.9 De kritiek van Aristoteles op de pangenesisgedachte, te vinden in zijn boek De Generatione Animalium 10, betrof, net als die van De Vries, in het bijzonder het transport van genetische deeltjes door het lichaam. Daarbij komen allerlei interessante punten naar voren, zoals dat erfelijke gedragin7. T.J. Stomps, De mutatietheorie in hare betekenis voor onze samenleving. Rectorale rede (UvA). Versluys, Amsterdam, 1935. 8. Charles Darwin, Het variëren der huisdieren en cultuurplanten. Arnhem: Cohen, z.j. (vertaald door H. Hartogh Heys van Zouteveen). 9. G. de Beer, Charles Darwin. Nelson and Sons, Londen, 1963, p. 205. 10. Aristoteles, De Generatione Animalium. The Works of Aristotle, Vol. V. Clarendon Press, Oxford, 1912.

God beschikte5epr. 24-1-2006

122

25-01-2006

15:16

Pagina 122

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

gen natuurlijk geen deeltjes kunnen leveren, dat de vorming van genetische deeltjes die complexe, heterogeen opgebouwde lichaamsdelen, zoals gelaat en handen, betreffen ondenkbaar is, en dat de harmonische opbouw van een nieuw individu in de kiem uitgaande van talloze losse, van beide ouders komende, deeltjes nooit kan lukken. Ook het probleem van het bij iedere nieuwe generatie verdubbelen van het aantal deeltjes en het verschijnsel dat een kind soms een bepaald kenmerk van een der grootouders erft, hadden in dit verband zijn kritische aandacht. Kortom, wanneer we bedenken dat Darwin uiterst consciëntieus was, mogen we haast wel aannemen dat wanneer hij Aristoteles’ bedenkingen gekend had, hij de transport-hypothese achterwege zou hebben gelaten en dus de term ‘pangenesis’ niet gebruikt zou hebben. Maar dan zou Hugo de Vries niet van ‘intracellulaire pangenesis’ gesproken hebben en de erfelijkheidsdragers ook niet ‘pangenen’ hebben genoemd. En dat voert, samenvattend, tot de conclusie dat indien Darwin Aristoteles gelezen had de ‘genen’ nu geen ‘genen’ zouden heten! Dit is ogenschijnlijk slechts een aardige bijzonderheid, maar er zit meer aan vast. We stuiten namelijk op de algemeen belangrijke en fundamentele vraag hoe iemand als de voorzichtige Darwin ertoe kwam een zo speculatieve en vergaande hypothese te lanceren. Hij besefte zelf drommels goed het wankele en stoutmoedige karakter ervan. Hij sprak zelfs van de ‘voorlopige pangenesishypothese’ en dekte zich in door uit Whewells History of the Inductive Sciences te citeren: ‘Hypothesen kunnen toch de wetenschap vaak dienen wanneer ze gedeeltelijk onvolledig of zelfs fout zijn.’ De Beer licht een tipje van de sluier op. Hij vermeldt namelijk dat Darwin al vanaf 1840 de nauwelijks te onderdrukken wens had om in het kader van één grote en samenhangende hypothese een verklaring te geven niet alleen van de erfelijkheid – inclusief erfelijkheid van verworven eigenschappen, de effecten van gebruik en niet-gebruik, variatie, ent-bastaardering, hybridisatie en atavisme – maar ook van regeneratie, reproductie en embryogenese. Ofschoon hij in 1868 slechts feitelijk beschikte over het van oudsher bekende globale verschijnsel der erfelijkheid en over een aantal, deels fictieve, ervaringen van planten- en dierenkwekers, kon hij klaarblijkelijk deze oude wens en de in zijn verbeelding gegroeide speculatie niet langer onderdrukken en flapte de pangenesis-idee eruit. We zijn hiermee op een voor ons onderwerp bijzonder belangrijk vraagstuk gestuit, namelijk dat van de verhouding tussen de stand van de vakwetenschappelijke kennis op een bepaald moment en grote interpreterende visies, zoals ook die over ‘schepping en evolutie’. We laten deze kwestie nu echter een ogenblik rusten en keren weer even terug naar Jacques Perk.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 123

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

123

Een fat in Hôtel du Nord en romantische dichters Perks mislukken op de HBS en aanverwante problemen behoeven hier geen verdere aandacht. Hij had inmiddels wel reeds enige bekendheid als dichter gekregen en was in aanraking gekomen met vooraanstaande letterkundigen, zoals de hem zelfs aanmoedigende Vosmaer (1826-1888) en Alberdingk Thijm (1820-1889), Allard Pierson (1831-1896) en Ten Kate (1819-1889). Veel tijd besteedde hij aan het lezen van proza en poëzie uit binnen- en buitenland en ook wel van wijsgerige literatuur. Gedurende een aantal zomers ging de familie Perk enkele weken met vakantie naar Luxemburg of de Belgische Ardennen. Zo verbleef men in 1879 onder andere in Hôtel du Nord te Laroche en kwam daar in een interessant internationaal toeristenmilieu terecht. Stuiveling vermeldt: ‘Er waren ook Engelse gasten: een deftige majoor die zijn zilvergrijze bakkebaarden droeg als een decoratief onderdeel van zijn uniform, en die in stijl begeleid werd door zijn echtgenote, zijn dochter en zijn zoon. Deze laatste, Rennell Rodd, was naar spraak en gedragingen een typische “Oxford man”, evenals zijn vriend, de vijfentwintig-jarige Oscar Wilde, die te midden van de gebruikelijke kledij der anderen zich uitzonderde met een costuum dat ieders aandacht trok. Van top tot teen in het wit gekleed, en zelfs voorzien van een wit-ivoren wandelstok, zag hij er met zijn gladgeschoren, doodsbleek gelaat, diep-liggende ogen en sluik zwart haar zó bizar uit, dat hij de bijnaam kreeg van “Le Pierrot”. Wanneer hij een enkele maal voorlas uit zijn bundel verzen, had zijn stem een slepende eentonigheid [...] Voor Jacques moet de ontmoeting met deze volmaakte fat een vreemde beleving zijn geweest. [...] Al sprak hij maar een mondvol Engels, toch heeft hij zich zeker de kans niet laten ontgaan, met Wilde en Rodd te spreken over de Engelse literatuur. Misschien dagtekent zijn kennismaking met het werk van Shelley en Keats uit deze tijd’ (zie noot 1, p. 989). Deze veronderstelling raakt een punt van groot belang, want gedurende de laatste paar jaren van zijn leven heeft Perk in het bijzonder de invloed ondergaan van deze Engelse dichters uit het begin van de negentiende eeuw. Ter illustratie hiervan kan vermeld worden dat Ik ben geboren uit zonnegloren en een zucht van de ziedende zee

duidelijk geïnspireerd is door de versregel

God beschikte5epr. 24-1-2006

124

25-01-2006

15:16

Pagina 124

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

I am the daughter of earth and water and the nursling of the sky

uit Shelleys gedicht ‘The Cloud’. Perk gaf de bundel waarin dit gedicht staat ook cadeau aan zijn toenmalige vriend Willem Kloos (1859-1938), die er eveneens door geboeid werd en naderhand, zoals Michaël11 vermeldt, zelfs een uitvoerige studie aan Shelley wijdde. Kloos schreef trouwens óók dichtregels die gemakkelijk in het geheugen blijven hangen, zoals: ‘Ik ween om bloemen, in den knop gebroken’ ‘De zee, de zee klotst voort in eindeloze deining’ ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’

Het is nog interessant om te vermelden dat Kloos op Perks HBS in de parallelklas zat en dus ook een van de oudste leerlingen van Hugo de Vries was. Shelley (1792-1822), Keats (1796-1821) en Lord Byron (1788-1824) waren in Engeland in het begin van de negentiende eeuw de belangrijkste dichters der Romantiek, de grootste algemene culturele stroming in Europa na Renaissance en Verlichting. Uit de karakterisering van de drijfveer van de dichters en literaire schrijvers van deze richting door Hannema12 gegeven in zijn boek De Romanesken zijn de volgende regels gelicht: ‘Een hevige bewogenheid des gemoeds [...] een nostalgisch verlangen naar het verre, het wonderbaarlijke en onbereikbare [...] een grondeloze weemoed [...] om de onbestendigheid der dingen [...] Er is bij sommigen een zich geheel verliezen in allerhande metaphysische speculaties, een [...] vervagen van de scheidingslijn tussen schijn en werkelijkheid.’ En: ‘Na het rationalistische denken van de Franse “encyclopédistes” en de “verlichte” geesten van de “Aufklärung” der achttiende eeuw, waardoor de koele “Rede” op den troon verheven werd, herneemt het hart zijn rechten.’ In Nederland heeft de Romantiek, behalve bij enkelen zoals Bilderdijk (1756-1831), niet dadelijk invloed gehad. Pas via Perk en Kloos werd deze een der stimulerende elementen in het werk der ‘Tachtigers’.

11. H. Michaël, Willem Kloos. Bakker, Den Haag, 1975. 12. F. Hannema, De Romanesken. Meulenhoff, Amsterdam (z.j.), p. 9.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

Pagina 125

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

125

Een dominee en romantische wetenschappelijke relaties Tot nu toe heb ik nog niet vermeld dat Perks vader predikant was en wel van de Waalse Gemeente, eerst in Dordrecht, later in Breda en ten slotte in Amsterdam. Hoewel hij in het overwegend orthodoxe en behoudende Utrecht had gestudeerd kwam hij reeds spoedig in aanraking en onder invloed van kritische theologen die nieuwe richtingen insloegen. Daar hij zich steeds, en vooral in Amsterdam, in de meest vooraanstaande culturele kringen bewoog, zal hij ook wel kennis genomen hebben van het werk van Tiele (1830-1902) in Leiden en van Chantepie de la Saussaye (18481920) aan de Universiteit van Amsterdam. Van de laatste schrijft Sharpe in zijn boek Comparative Religion13 uit 1975 dat hij ‘zich een wereldwijde reputatie verwierf, niet in het minst als ontwerper van het concept van de “phenomenologie van de godsdienst” (p. 122)’, terwijl hij van Tiele zegt dat deze ‘de eerste geleerde in de wereld was die poogde de vergelijkende godsdienstwetenschap tot een geheel samen te vatten, en [...] hij trachtte een encyclopedische kennis te verwerven vanuit het gezichtspunt van de evolutionaire historische methode’ (p. 121). Dit laatste doet ons vanzelfsprekend de oren spitsen. Wanneer men als bioloog genoemd boek leest valt men van de ene verbazing in de andere. Het blijkt namelijk dat de vergelijkende godsdienstwetenschap, die zich toelegt op de studie van het verschijnsel religie zoals zich dat door de eeuwen heen overal ter wereld heeft voorgedaan, in de negentiende eeuw minstens even sterk onder invloed van de evolutiegedachte heeft gestaan als de biologie. Men gebruikte zelfs dezelfde termen en sprak bijvoorbeeld over ‘soorten van het geslacht religie’, ‘natuurlijke historie van de religie’ en ‘onvertakte evolutie’. Zo sprak men ook van een ‘survival’ (‘overlevende’, term uit Darwins evolutietheorie: ‘survival of the fittest’) bij een element (of component) van de cultuur, zoals de religie, dat zich door de een of andere oorzaak in een bepaald gebied of bij een bepaald volk in de loop van de tijd niet verder ontwikkeld had, en dat daardoor een soort levend fossiel (‘living fossil’; term van Darwin, 1959) zou kunnen worden dat ter plekke bestudeerbaar is en dus licht zou kunnen werpen op vragen betreffende de oorsprong en de vroegste geschiedenis (van zo’n element) (p. 49). Waar kwam deze vergelijkende godsdienstwetenschap vandaan? Bij de beantwoording van deze vraag komen precies dezelfde woorden voor die we zo-even in verband met de kunst vernamen. Sharpe wijst er namelijk 13. E. J. Sharpe, Comparative Religion. Duckworth, Londen, 1975.

God beschikte5epr. 24-1-2006

126

25-01-2006

15:16

Pagina 126

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

op dat er in het begin van de negentiende eeuw een reactie optrad tegen het rationalisme van de Verlichting: ‘... de nieuwe tijd decreteerde dat “gevoel” en verbeelding, intuïtie en eenheid van de persoonlijkheid de pijlers van het mensenleven zijn.’ Welnu, deze ‘romantische opleving’ rond 1800 ‘gaf het Westen een historisch besef en een gevoel voor het irrationele in de religie’ (p. 20). Denkers als Herder (1744-1803), Hegel (17701831) en Schleiermacher (1768-1834) kwamen er in dit verband toe de wereldreligies te rangschikken in een serie, vergelijkbaar met de treden van een ladder, die culmineerde in het christendom. Zo’n serie-idee was natuurlijk later (zoals we zagen) rijp voor de evolutiegedachte. Dezelfde romantische filosoof Herder won in 1770 een prijsvraag van de Academie van Berlijn met een verhandeling over de oorsprong van de taal. Zoals door Bloomfield in zijn standaardwerk Language14 wordt beschreven ontstond de ‘vergelijkende taalwetenschap’ ook rond 1830 door de ontdekking van bepaalde overeenkomsten tussen het Sanskriet, Perzisch, Grieks, Latijn en de Germaanse talen, die toen samen de ‘IndoGermaanse talenfamilie’ werden genoemd. Deze sindsdien alom bekende term is afkomstig van de fysioloog Thomas Young (1773-1820)15, de voorvader van de bekende recente zoöloog J.Z. Young. Thomas Young stelde namelijk niet alleen als eerste dat drie typen kleurreceptor voor het zien van kleuren voldoende zijn16, maar hij was tevens een vooraanstaand Egyptoloog. De verdere ontwikkeling van de vergelijkende taalwetenschap leidde tot de constructie van diagrammen van talenverwantschappen, die later weer onder invloed van de evolutiegedachte een meer historische betekenis kregen in de ogen van de onderzoekers17, waardoor de oorsprong en de ontwikkeling van de taal centrale vragen werden, waaraan eindeloze speculatieve discussies werden gewijd, vergelijkbaar met die in de zoölogie over de oorsprong van bijvoorbeeld de gewervelde dieren. Zoals we zagen hebben onder de menswetenschappen de vergelijkende godsdienstwetenschap en de vergelijkende taalwetenschap hun oorsprong in de romantische filosofie van rond 1800. De vele overige van dit type, zoals bijvoorbeeld de ‘vergelijkende literatuurwetenschap’18 en de ‘vergelijkende staatsleer’19 zijn secundair en pas later ontstaan. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

L. Bloomfield, Language. Allen and Unwin, Londen, 1979. L. Poliakov, De Arische Mythe. Arbeiderspers, Amsterdam, 1979. R.C. Teevan en R.C. Birney (Eds.), Color Vision. Van Nostrand, Princeton (N.J.), 1961. M. Cohen, Language: Its Structure and Evolution. Univ. of Miami Press, 1970. H. Gifford, Comparative Literature. Routledge and Kegan Paul, Londen, 1969). S.E. Finer, Comparative Government. Penguin Books, Harmondsworth, 1970.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 127

127

Romantische dieren Bij de natuurwetenschappen is het gebruik van de term ‘vergelijkende’ voor de officiële aanduiding van een subdiscipline uiterst merkwaardig. Hoewel zij alle dikwijls ‘vergelijken’ ontbreekt dit predikaat (ik heb daar vroeger elders al eens op gewezen20) bij de niet-biologische natuurwetenschappen geheel, terwijl het binnen de biologie bij de plantkunde en de microbiologie ook niet wordt gebruikt. In de dierkunde daarentegen kennen we vele ‘vergelijkende’ richtingen. De meeste, zoals ‘vergelijkende endocrinologie’ en ‘vergelijkende immunologie’ zijn nieuw. De oudste zijn de ‘vergelijkende anatomie’ en de ‘vergelijkende fysiologie’. We naderen de kern van het huidige betoog door eens even na te gaan waar de laatste term vandaan komt. Veelal wordt door de vergelijkend fysiologen zelf gemeend dat hun richting en deze naam tamelijk recent zijn, ongeveer daterend uit de tijd van onze grote landgenoot H.J. Jordan (1877-1943), die voorzover mij bekend de eerste hoogleraar in dit vak in de wereld was. Deze mening is onjuist. De Duitser Rothschuh zet in zijn boek Physiologie 21 uiteen dat het woord ‘fysiologie’ oorspronkelijk bij de Grieken betrekking had op de kennis van alle natuurverschijnselen. Pas in de zestiende eeuw werd de betekenis gereduceerd tot de kennis van de processen in het gezonde menselijk lichaam. Hij vermeldt echter tevens dat een zekere Von Walther reeds in 1807 een boek schreef met de titel Physiologie des Menschen mit besonderer Berücksichtigung der Vergleichenden Physiologie der Tiere. Het zal ons na het voorgaande niet verbazen dat ook deze schrijver weer sterk onder de invloed stond van de ‘romantische natuurfilosofie’. Hij beschouwde de natuur als een sterk samenhangende en geschapen ‘macro-kosmos’. Deze wordt geheel gereflecteerd en geconcentreerd in de mens als ‘micro-kosmos’. De mens is het toppunt van het universum en hij vertoont niet alleen alle levensstructuren, maar deze zijn in hem ook op de meest harmonische wijze gerealiseerd. De verschillende diertypen zijn veel minder uitgebalanceerd gebouwd, inhoudend dat bij ieder van hen een bepaald onderdeel, bijvoorbeeld de huid of de spieren, domineert. Dat maakt hen natuurlijk uitermate geschikt voor het onderzoek van deze respectieve organen. Dit dier-mens vergelijkend fysiologisch 20. J. Lever, ‘Reflections on Comparative Physiology’. In: A.D.F. Addink and N. Spronk (Eds.), Exogenous and Endogenous Influences on Metabolic and Neural Control. Pergamon, Oxford, 1982, p. 7-15. 21. K.E. Rothschuh, Physiologie. Der Wandel ihrer Konzepte, Probleme und Methoden vom 16. bis 19. Jahrhundert. Alber, Freiburg, 1968.

God beschikte5epr. 24-1-2006

128

25-01-2006

15:16

Pagina 128

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

onderzoek geschiedde dus niet primair met het oog op het beter begrijpen van het functioneren van de dieren, maar stond ten dienste van de kennis van de fysiologie van de mens. We zien dat ook in de titel van een boek van Johannes Müller (1801-1858) van 1826: Zur vergleichenden Physiologie des Gesichtssinnes des Menschen und der Tiere 22. Deze achtergrond verklaart eveneens wat de reden was dat dit onderzoek aanvankelijk vrijwel uitsluitend door medici geschiedde. Pas na de doorwerking van de evolutiegedachte gingen echte zoölogen dit onderzoek verrichten. De dieren werden nu tevens als uitgebalanceerde organismen beschouwd, die het waard waren om gezien hun eigen karakteristieken bestudeerd te worden. Ook bij het ontstaan van de ‘vergelijkende anatomie’23 heeft de romantische natuurfilosofie een belangrijke rol gespeeld. Kwamen we Herders ideeën al tegen bij de taal- en de godsdienstwetenschap, hij huldigde ook de opvatting dat de natuur schematisch geconstrueerd is en dat de planten en de dieren in een serie van organisatievormen gerangschikt kunnen worden die in de mens culmineert. Hierdoor stimuleerde hij zijn vriend Goethe (1749-1832) tot diens bekende vergelijkende studies over onder meer de bouw (de ‘metamorfose’) van de planten, de ‘werveltheorie’ van de schedel bij de zoogdieren, en over het ‘tussenkaaksbeen’. Over dit werk schreef Schierbeek een boeiend boek24. Goethe noemde deze nieuwe richting van onderzoek ‘morfologie’. Om nog duidelijker dan zo-even de typisch romantische sfeer uit die tijd te demonstreren, geef ik het volgende citaat uit een verhandeling van 1806 (‘Beiträge zur vergleichenden Zoologie, Anatomie und Physiologie’) van de Duitser Oken (1779-1851): ‘De mens is de vereniging van alle dier-eigenschappen, de dieren zijn dan ook slechts enkelvoudige vormen van één van deze eigenschappen, en dit in hen zuiver uitgekristalliseerde orgaan is hun wezen en hun vorm, dit enkele orgaan is het hele dier, terwijl het van de mens slechts een klein deel uitmaakt’ (zie noot 22, p. 190). Met name in Frankrijk ontwikkelde zich in dezelfde lijn de ‘idealistische morfologie’ of ‘typologie’, waarbinnen de organische wereld in wijde denkkaders werd geordend. Maar hier was de aandacht van het begin af veel zoölogischer gericht op de karakteristieken van de dieren als zodanig. Cuvier (1769-1832) onderscheidde binnen de schepping vier als het ware onafhan22. A. Meyer-Abich, Biologie der Goethezeit. Marquard, Stuttgart, 1949, p. 190. 23. W. Lubosch, ‘Geschichte der vergleichenden Anatomie’. In: L. Bolk, E. Göppert, E. Kallius und W. Lubosch (Red.), Handbuch der vergleichenden Anatomie der Wirbeltiere. Urban und Schwarzenberg, Berlijn, 1931. 24. A. Schierbeek, Goethe als natuuronderzoeker. Meulenhoff, Amsterdam, 1944.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:16

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 129

129

kelijke dierenrijken, de Vertebrata, Articulata, Mollusca en Radiata, die ieder een eigen ‘plan général’ in hun bouw vertonen. Onderzoekers als Vicq d’Azyr (1748-1794) en Geoffroy St. Hilaire (1772-1844) bouwden dit deel van de dierkunde uit met talrijke ook nu nog wel gebruikte begrippen als: ‘type’, ‘bouwplan’, ‘morfologische reeks’, ‘metamorfose’, morfologische ‘homologie’ en ‘analogie’ en ‘oervorm’ (een soort ideële grootste gemene deler van de vormeigenschappen van een diergroep). Later kwam daar nog de idee bij dat ieder type een specifieke embryonale ontwikkeling vertoont, die alle ertoe behorende dieren moeten doormaken. Na het verschijnen van Darwins hoofdwerk in 1859 werd deze op zichzelf consistente morfologie in korte tijd door geleerden als Haeckel (18341919) geheel in het kader van de evolutietheorie omgebouwd. Zo werden de ideële oervormen tot echte oorspronkelijke voorouders, de reeksen dikwijls tot stambomen en de embryonale ontwikkeling volgde de ‘biogenetische grondwet’.

Scheppende verbeelding We laten dit punt nu even rusten. Het is voor ons momenteel interessanter om te beseffen wat hier eigenlijk met de biologische wetenschap gebeurde. We hebben, en daar gebruikten we Perk voor, gezien hoe de Romantiek in het begin van de negentiende eeuw een grote stimulerende richting in de gehele cultuur was. We zagen directe effecten hiervan in de literaire wereld en, via de romantische filosofie, in de opkomst van talrijke geheel nieuwe ‘vergelijkende’ disciplines in de menswetenschappen en in de dierkunde. We kunnen dus nu de vraag stellen wat het gemeenschappelijke was in deze vrijwel alles omvattende stroming. Over deze vraag verscheen in 1981 een diepgaande studie van James Engell van de Harvard University. De titel van het boek geeft reeds zijn antwoord: The Creative Imagination. De ‘scheppende verbeelding’ was als het ware de bewuste vinding van de Romantiek. Men dacht in de vooraanstaande kringen van de achttiende eeuw veel na over de vraag naar de aard van de kennisverwerving. Enkele korte citaten laten duidelijk zien waar het hier om ging. ‘Sinds de zeventiende eeuw [...] had zich een rondwarend en bijna onheilspellend dualisme op de voorgrond gedrongen. Deze kloof, een splitsing tussen mens en natuur, bracht het (gangbare) patroon van het Westelijke denken in verwarring [...] De wereld en de kosmos schenen te werken volgens principes die of strijdig waren met ons begrip of daarvoor ongrijpbaar waren. Men kon deze principes slechts,

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

130

15:17

Pagina 130

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

enerzijds, bij stukjes en beetjes leren kennen via zintuiglijke waarneming van de externe werkelijkheid, dan wel, anderzijds, door intuïtie vanuit een interne ontvankelijkheid en een voorraad van aangeboren ideeën.’ Velen waren dus ontevreden met deze situatie, waarbij aan de ene kant door middel van onderzoek moeizaam en fragmentair kennis van de werkelijkheid verkregen werd en aan de andere kant sprake was van intuïtieve algemene verklarende principes. ‘De Rede werd gewoonlijk minder als een intuïtief vermogen beschouwd dat de natuur en de waarheid rechtstreeks doorzag, maar meer als een deductie-methode.’ In het kader van de Romantiek kwam men nu tot de conclusie dat de ‘verbeelding’ als gewettigd menselijk vermogen de oplossing zou kunnen geven: ‘... talrijke begaafde personen zagen in de verbeelding een kracht die de kloof tussen mens en natuur zou kunnen overbruggen en beide weer zou kunnen verbinden.’ En: ‘De verbeelding zou [...] ziel en lichaam kunnen samenvoegen; ze zou de menselijke geest en emoties kunnen verenigen met de concrete realiteit van de natuur’.25 Wanneer we deze kerngedachte van de Romantiek goed in het oog houden wordt zij de sleutel voor het begrijpen van de ontwikkeling van de biologie in de negentiende eeuw, van allerlei huidige elementen daarvan en van een deel van het probleem van ‘schepping en evolutie’.

Romantische evolutie De evolutiegedachte werd al in de achttiende eeuw door talrijke geleerden gehuldigd. Zo meende bijvoorbeeld de Fransman De Maillet (1656-1738) reeds in 1715 dat alle landbewoners oorspronkelijk uit in zee levende organismen zijn ontstaan (zie noot 5). Het waren echter romantische natuurfilosofen die als het ware met de evolutiegedachte speelden en deze ruime bekendheid gaven. Zo meende Schelling (1775-1854) in 1798 ‘dat de trapsgewijze volgorde van alle organismen zich door geleidelijke ontwikkeling van een en dezelfde organisatie gevormd heeft’.26 Deze evolutie zou wel via talloze parallelle lijnen zijn geschied, terwijl de organismen onveranderlijk werden toen er gescheiden seksen ontstonden, zodat de huidige soorten constant zijn (de zogenaamde ‘Hemmungstheorie’, de evolutie zou hierdoor zijn afgeremd). Een andere romantische evolutiebe25. J. Engell, The Creative Imagination. Harvard Univ. Press, Cambridge (Mass.), 1981, p. 7. 26. E. Uhlmann, Entwicklungsgedanke und Artbegriff. Springer, Jena, 1923, p. 45.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 131

131

schouwing had de reeds genoemde Oken. Hij nam een oorspronkelijke ‘generatio spontanea’ in warme zeeën aan. Daarbij werden microscopisch kleine infusoriën gevormd. Uit combinaties daarvan ontstonden andere organismen. Die vertoonden de al eerder vermelde eenzijdigheden: darmdieren, spierdieren, enzovoorts. Daar de mens alle delen harmonisch bevat is ‘... het dierenrijk [...] slechts het verbrokkelde hoogste dier – de mens’ (zie noot 5, p. 366). De mens is niet uit dieren voortgekomen, maar is óók in zee ontstaan en wel als embryo, dat daarna alle dierstadia doormaakte. Tegenwoordig doorloopt de embryogenese van zoogdieren en van de mens, volgens hem, nog steeds ‘alle stadia van het dierenrijk’ en ‘de dieren zijn slechts foetale stadia van de mens’ (zie noot 5, p. 371). De grote filosoof Kant (1724-1804), die van deze beschouwingen op de hoogte was, noemde in 1790 de evolutiegedachte ‘een gewaagt avontuur van het verstand’, aantrekkelijk maar nog onvoldoende gefundeerd. Hij hoopte echter wel dat een totale evolutie, van materie tot mens, uiteindelijk het ‘principe van het mechanisme van de natuur’ (zie noot 5, p. 333-4) zou blijken te zijn. Van de velen die op romantische wijze, dat wil zeggen op basis van weinig gegevens maar met een flinke dosis verbeelding, de evolutiegedachte naar voren brachten, moet hier nog de in zijn tijd over heel Europa bekende Erasmus Darwin (1731-1802), de grootvader van Charles Darwin, genoemd worden. Inmiddels ging het onderzoek voort, en werden de argumenten wat sterker, zodat De Lamarcks (1744-1829) nog steeds erg romantische Philosophie Zoologique van 1809, waarin een evolutie van infusoriën tot de mens werd gehuldigd, al een concretere indruk maakte.27 We moeten goed beseffen dat de evolutiegedachte vóór 1859 niet alleen slechts in wetenschappelijke kringen druk werd besproken, maar ook reeds bij het algemene publiek, zelfs in Nederland, bekend was. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de in 1852 postuum verschenen roman Meester Maarten Vroeg van Jacob Vosmaer (1783-1824). Daarin zegt de hoofdpersoon, een barbier-chirurgijn, als hij het over onze oudste voorouders heeft: ‘Mij dunkt, wij kunnen ons de menschen in de overoude tijden nog al het best als groote kinderen voorstellen. Men zal zeggen dat dit wederom eene veronderstelling is. Het zij zoo, ik stel haar tegenover die, volgens welke wij uit apen of meerkatten voortsproten.’28 27. Voor talrijke details betreffende de oorsprong van de evolutiegedachte, zie J. Lever, Geïntegreerde Biologie. Oosthoek, Utrecht, 1973. 28. J. Vosmaer, Meester Maarten Vroeg. Kruseman, Haarlem, 1852, p. 19.

God beschikte5epr. 24-1-2006

132

25-01-2006

15:17

Pagina 132

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Was Darwin en zijn wij toch ook nog weleens romantisch? En hoe? Er waren in het begin twee gebieden in onze cultuur waar de evolutiegedachte grote tegenstand ondervond. Dit waren de officiële biologie en de kerken (zowel de katholieke als de protestantse kant). We zullen vervolgens aan deze beide terreinen aandacht moeten schenken. De huiver voor de evolutiegedachte onder de toenmalige biologen had een dubbele reden. Ze waren enerzijds veelal kerkelijk opgevoed en kregen dus religieuze belemmeringen van huis uit mee, en anderzijds stonden ze huiverig tegenover de door weinig feiten onderbouwde, vrijwel zuiver-romantische fantasieën van mensen als Schlegel en Oken en tegenover de wel meer concrete, maar toch ook vérstrekkende evolutietheorieën, zoals die van De Lamarck. We zien al de aspecten van deze innerlijke strijd culmineren in het bekende levensverhaal van Darwin. Dat hij uiteindelijk slaagde kwam doordat hij met een vloed van argumenten bewees dat de soorten veranderlijk zijn en daarbij tevens een mechanisme aanwees, selectie, waardoor deze veranderingen kunnen geschieden. En in korte tijd ging de officiële biologie en haar popularisering geheel om. Maar – en het inzien daarvan is voor ons thema van groot belang – dat betekende niet dat de uiterst nauwkeurige werkwijze die Darwin tot dan toe gevolgd had voortaan de leidraad bij het verdere onderzoek naar het evolutie-verschijnsel werd. Nee, de romantische denkwijze werd als het ware opgenomen in de officiële biologie. Haar evolutie-idee had immers gelijk gekregen. En daardoor konden pure romantici als Haeckel spoedig alle termen en verworvenheden van de idealistische morfologie ombuigen in evolutionaire zin. De hele wijze van redeneren en de beelden van de biologie veranderden. Hoewel net tevoren door Pasteur (1822-1895) in 1862, de oude ‘generatio spontanea’-gedachte eindelijk geheel ontzenuwd was en hoewel Dubois (1858-1940), de latere ontdekker van de Pithecanthropus, nog op school zat, werd nu toch reeds een alomvattende evolutie van de levenloze materie tot en met de mens de – in min of meer voorzichtige mate aangehangen – grondidee van de biologie. Het is van belang om de romantische punten aan te wijzen, want ze betreffen altijd hoofdproblemen van de biologie. Zo is het bijvoorbeeld leerzaam om duidelijk te stellen dat ook de voorzichtige Darwin voor de Romantiek boog toen hij zijn vrijwel alles op biologisch terrein omvattende, maar ongefundeerde, ‘pangenesis-hypothese’ lanceerde. Zo is het bijvoorbeeld ook goed om er de aandacht op te vestigen dat in ons huidige wetenschappelijk bedrijf duidelijke sporen van de Romantiek zijn terug te vinden, bijvoorbeeld in de ‘hypothetical ancestral forms’, de gefantaseerde oervormen die nog

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 133

133

voortdurend in de paleozoölogische en systematische literatuur rondspoken in de stippellijntjes aan de bases van stambomen van phyla, klassen, en dergelijke. Hoe reëel dit is heb ik zelf eens ondervonden bij een studie over de vraag naar het ontstaan van het unieke torsie-verschijnsel bij de gastropoden (slakken)29,30. Dat, als men erop let, de romantische denkwijze soms nog door de huidige biologie heen speelt blijkt bijvoorbeeld ook uit het overigens nogal kritische boek van Gould Ever since Darwin 31. Hij vermeldt daarin dat ‘de globale genetische afstand tussen mensen en chimpansees minder is dan het gemiddelde tussen “sibling species” (soorten van organismen die in allerlei opzichten veel op elkaar lijken en in eenzelfde gebied voorkomen)’, terwijl dit toch heel verschillende dieren zijn. Wat kan daarvan de oorzaak zijn? En dan vervolgt hij romantisch: ‘Het antwoord zal moeten zijn dat bepaalde gen-typen vérstrekkende effecten hebben – ze moeten het geheel van het organisme beïnvloeden en niet slechts één eigenschap. Een paar veranderingen in deze sleutelgenen zouden een grote afstand tussen twee soorten kunnen bewerkstelligen zonder dat het globale genetische verschil noemenswaard groter zou worden’ (p. 53). Veel biologen zullen moeten bekennen dat ze bij tijd en wijle ook zulke redeneringen in hun publicaties hebben gevolgd. Ik wil u echter welbewust met de vragen laten zitten óf en hoe vér dit mag. Wel wil ik verklappen dat ik zelf vind dat wetenschap zonder een behoorlijke dosis romantiek (dat is: ‘creative imagination’) onbestaanbaar is.

Zijn wij Lamarckisten? Van meer belang is er hier, weliswaar terloops, de aandacht op te vestigen dat wij veel meer denkwijzen en gedachten uit vroegere tijden in ons meedragen. Een mooi voorbeeld is het Lamarckisme. De Lamarck meende dat er twee hoofdmechanismen in de evolutie werkzaam zijn, namelijk erfelijkheid van verworven eigenschappen en een inwendig, min of meer vitalistisch streven in de organismen naar doelgerichte veranderingen. Het 29. J. Lever, ‘Het ontstaan van de klasse Gastropoda (Mollusca): de meest asymmetrische dieren’ in: A.C. van Bruggen (Red.), Problemen achter de indeling van het dierenrijk. Backhuys, Rotterdam, 1978, p. 61-78. 30. J. Lever, ‘On torsion in Gastropods’ in: S. van der Spoel, A.C. van Bruggen and J. Lever (Eds.), Pathways in Malacology. Bohn, Scheltema and Holkema, Utrecht, 1979, p. 5-23. 31. S.J. Gould, Ever since Darwin. Penguin, Harmondsworth, 1981.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

134

Pagina 134

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

niet bestaan van het eerste is nooit bewezen (het is ook nauwelijks bewijsbaar) maar is door Weismann, vermoedelijk terecht, dogmatisch uit de biologie gezet32, al treffen we het verscholen nog dikwijls aan. Het tweede wordt ook algemeen afgewezen, maar een term als ‘adaptatie’ impliceert het. En wat te zeggen van het veel gebruikte woord ‘voortplantingsstrategieën’. Die kunnen welbewust gehuldigd worden door bijvoorbeeld kerken, politieke systemen, echtparen en dergelijke, maar toch niet door soorten of individuele planten en dieren? Dat de ‘natuur’ een ‘biologisch evenwicht’ zou nastreven is eveneens uiterst dubieus.

Een ongelikte beer en het Wilhelmus Ook onze normale omgangstaal ritselt van oude biologische theorieën en opvattingen. Neem bijvoorbeeld een uitdrukking als ‘hij is een ongelikte beer’. In de Middeleeuwen meende men dat een berenwelp als een vormloos klompje behaard vlees geboren wordt en dat de, jegens pottenkijkers weinig tolerante, moederbeer dagenlang bezig is het met haar tong in de juiste vorm te likken.33 Nog interessanter is ons dagelijks genetisch taalgebruik. We zagen dat Aristoteles de pangenesis-gedachte reeds verwierp. Zijn verklaring van de erfelijkheid was dat het bloed het genetisch materiaal is waaruit de geslachtsorganen de bijdragen aan de volgende generatie vormen. Welnu, onze hele moderne genetica heeft niets aan onze gewone taal bijgedragen. We spreken nog steeds op aristotelische wijze van ‘bloedverwanten’, ‘er moet nieuw bloed in komen’, ‘blauw bloed’, en ‘bloedlijnen’. En we zingen plechtig: ‘ben ik van Duitsen bloed’ en zongen vroeger ook dikwijls: ‘Wien Neerlands bloed door d’adren vloeit’.

Een rekenende bisschop en een romantisch systematicus We zullen vervolgens moeten stilstaan bij de problemen die men in christelijke kring bij de opkomst van de evolutiegedachte ondervond. Deze zijn in belangrijke mate ontstaan doordat in de zeventiende en de achttiende eeuw geleidelijk de mening veld had gewonnen dat de bijbel letterlijk tot

32. A. Weismann, Die Continuität des Keimplasmas. Springer, Jena, 1892. 33. W.P. Gerritsen e.a. (Red.), Vensters naar vroeger. Bulkboek, Jrg. 13, nr. 143, Knippenberg, Amsterdam, 1984, p. 10.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 135

135

in de kleinste details door God geïnspireerd is, waardoor men er dus allerlei betrouwbare natuurwetenschappelijke gegevens en principes uit kon putten. Een paar voorbeelden kunnen dit demonstreren. In de Middeleeuwen werden de soorten als plastisch beschouwd: ze kunnen snel in elkaar veranderen. Zo kan tarwe in drie jaar in rogge overgaan, terwijl populieren en berken uit de stronken van omgehakte beuken en eiken kunnen spruiten. Bij de toeneming van de kennis moesten deze zogenaamde ‘transmutaties’ worden afgewezen. De soorten bleken veel constanter te zijn en ze werden nu door verscheidene auteurs, zoals Columna (15671650) en Morison (1620-1683), in verband gebracht – en zij beschouwden dit als een ontdekking – met de tienmaal herhaalde uitdrukking in Genesis 1 dat de organismen ‘naar hun aard’ zijn geschapen34. Verder berekende de zeventiende-eeuwse Ierse bisschop Ussher (1581-1656) op grond van de geslachtsregisters in de bijbel dat de schepping in het jaar 4004 v.Chr. heeft plaatsgevonden35. Voorts werden de eerste fossielen of als goddelijke probeersels geïnterpreteerd of als de versteende resten beschouwd van bij de zondvloed, in het jaar 2348 v.Chr., omgekomen organismen. Ten slotte zijn de parasieten natuurlijk pas na de zondeval ontstaan. Van groot belang zijn de opvattingen van Linnaeus (1707-1778) geweest. Het is voor ons hier in het bijzonder interessant om te vermelden dat hij in 1764 een heel concrete scheppingstheorie betreffende het ontstaan der planten ontwierp, die als romantisch kan worden aangeduid en die voor de beschouwingen van Herder, Schlegel, enzovoorts niet behoeft onder te doen. Voor de details kan verwezen worden naar Stafleus standaardwerk36. Linnaeus stelde, kort gezegd, dat de Schepper in het begin door de bekleding van merg met verschillende schorsen de eerste individuen van de plantenorden maakte. God combineerde deze daarna op allerlei wijzen en vormde zo de geslachten (‘genera’). Vervolgens mengde de natuur de ‘genera’ zodat de constante soorten ontstonden die wij nu nog kennen. Deze visie van Linnaeus paste goed in de overwegend romantisch beïnvloede stroming van zijn tijd en kon daardoor gemakkelijk mede de basis vormen voor de constantie-biologie zoals we die in de idealistische morfologie hebben ontmoet.

34. J. Valckenier Suringar, De Geschiedenis der verwantschapsidee in het plantenrijk. Med. Landb. Hogeschool Wageningen, 36, 1932, p. 1-63. 35. Modern Science and Christian Faith (bundel). Van Kampen, Wheaton (Ill.), 1950. 36. F.A. Stafleu, Linnaeus and the Linnaeans. Oosthoek, Utrecht, 1971.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

136

15:17

Pagina 136

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Een -theorie en een -isme Met nadruk moet nogmaals gesteld worden dat de weerstand in christelijke kringen in de negentiende eeuw tegen de opkomende evolutietheorie dus deels het gevolg was van de pas in de voorafgaande eeuwen gevormde mening dat de bijbel letterlijk opgevat moet worden en dus ter verklaring van fundamentele natuurwetenschappelijke vraagstukken gebruikt kon worden en daarmee gemakkelijk te ‘rijmen’ was. Dit was langzamerhand een soort dogma geworden en dat maakte dat men helaas weerzin voelde tegen Darwins goed gefundeerde stelling dat de soorten konden veranderen, hoewel de christenen in de Middeleeuwen zelfs de ‘transmutaties’ rustig hadden aanvaard. Daar kwam echter nog iets bij. Darwins vakwetenschappelijke vondst werd reeds spoedig als bewijs gebruikt voor de juistheid van de totale, toen nog volstrekt romantische, evolutie-idee en deze werd bovendien door velen tot een fundamenteel anti-religieus verklaringsprincipe van het ontstaan en de ontwikkeling van de gehele werkelijkheid gemaakt. De evolutietheorie werd opgeëist door het evolutionisme dat het scheppingsgeloof bestreed en dat een nieuw grondbeginsel werd, een sleutel tot alle ‘Welträtsel’, zoals Haeckel in 1899 poneerde37, niet alleen voor religieuze vragen, maar ook voor vrijwel alle maatschappelijke problemen. In een boek, getiteld Zur Abwehr des ethischen, des sozialen, des politischen Darwinismus 38 schreef de bekende embryoloog Oscar Hertwig (1849-1922) in 1918 dat ‘de door Darwin ontwikkelde principes reeds spoedig na hun publicatie in 1859 niet tot het vakwetenschappelijke gebied van de oorsprong van de plantaardige en dierlijke soorten beperkt zijn gebleven; ze zijn door de uit hen getrokken konsekwenties en steeds verder gaande toepassingen tot het uitgangspunt van een beweging geworden die vrijwel geen enkel gebied van de cultuur onberoerd gelaten heeft’ (p. 1). Tegenwoordig komt men deze extreme vorm van wereldbeschouwelijk evolutionisme gelukkig niet dikwijls meer tegen, maar de effecten zijn nog wel onbewuste onderstromen in de maatschappij. Verscheidene onderzoekers, waaronder bijvoorbeeld Gould39, hebben in dit verband op nazisme en racisme gewezen.

37. E. Haeckel, Die Welträtsel. Kröner, Leipzig, 1899. 38. O. Hertwig, Zur Abwehr des ethischen, des sozialen, des politischen Darwinismus. Fischer, Jena, 1918. 39. S.J. Gould, Ontogeny and Phylogeny. Harvard Univ. Press, 1978, p. 77, 78.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 137

137

In de negentiende eeuw vormde dit evolutionisme voor de meerderheid der christenen een grote belemmering om de biologische evolutietheorie in beperkte of ruimere mate te aanvaarden. Zij zagen eenvoudig het verschil niet. Ik ben er daarom trots op dat de grondlegger van de Vrije Universiteit, Abraham Kuyper (1837-1920), dit helder heeft ingezien. Aan het eind van zijn rectorale jaar (1898/9) hield hij op vrijdag 20 oktober 1899, de dies van de VU, een rede over ‘Evolutie’. Daarin stelt hij, na de evolutieleer te hebben afgewezen, ronduit de vraag aan de orde of schepping en evolutie principieel onverenigbaar zijn en zijn antwoord is duidelijk: ‘... een geheel ander is natuurlijk het [...] vraagstuk, of de Religie, als zodanig, een spontane ontplooiing van de soorten in het organische leven uit de cytode of kerncel [de, wel veronderstelde, van een kern voorziene oercel] toelaat. Die vraag toch moet zonder voorbehoud in bevestigende zin beantwoord worden. Niet onze stijl zullen we aan de Opperste Bouwmeester van het Heelal opdringen. Mits Hij, niet in schijn, doch in wezen de Bouwmeester blijve, is Hij ook in de keuze van de bouwstijl de Vrijmachtige. Had het dus God belieft niet zelf soorten te scheppen, maar soort uit soort te doen opkomen, doordat Hij de voorafgaande soort op de productie van de hoger volgende had aangelegd, de Schepping zou er even wonderbaar om zijn.’ 40 En even verder (p. 49) vermeldt hij: ‘... dat de Scheppingsoorkonde van de Schrift het dramatisch optreden van nieuwe wezens eer afsnijdt dan aanbeveelt. Er staat, dat “de aarde voortbracht kruid zaadzaaiende naar zijn aard”, en zoo ook dat “de aarde voortbracht het vee en het kruipend gedierte”, niet dat ze door God, als stukken op het schaakbord, op den aardbodem werden neergezet.’ 41 Hier moeten we het betoog even onderbreken omdat het eigenaardige feit zich voordoet dat uitgerekend Darwin in zijn Origin of Species (1859) veertig jaar eerder in prachtige bewoordingen ongeveer hetzelfde zei als Kuyper in het eerst vermelde citaat. De laatste zin van zijn baanbrekende boek luidde namelijk: ‘Er is grootsheid in deze visie op het leven met al zijn mogelijkheden, die oorspronkelijk door de Schepper [“Creator”] in een of enkele vormen werden ingeblazen; en dat, terwijl deze planeet rondcirkelde volgens de vaste wetten van de zwaartekracht, uit dat simpele begin eindeloos veel prachtige en wonderbaarlijke vormen ontstonden

40. A. Kuyper, Evolutie. Höveker en Wormser, Amsterdam, 1899, p. 45-47. 41. Voor een uitvoeriger bespreking van Kuypers oratie, zie J. Lever en L. Vlijm, ‘Biologie’ in: Wetenschap en Rekenschap 1880-1980. Een eeuw wetenschapsbeoefening en wetenschapsbeschouwing aan de Vrije Universiteit. Kok, Kampen, 1980, p. 260-291.

God beschikte5epr. 24-1-2006

138

25-01-2006

15:17

Pagina 138

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

en nog steeds ontstaan.’ Darwin wist waarover hij sprak want hij had in 1831 te Cambridge de B.A.-graad in theologie verworven (overigens het enige universitaire examen dat hij ooit aflegde). We zullen straks op Darwins latere mededelingen over zijn visie op de ‘Creator’ nog terug moeten komen. Kuyper kwam tot zijn hierboven vermelde uitspraak nadat hij op indrukwekkende wijze in zijn rede alle belangrijke wetenschappelijke gegevens waarover men toen beschikte gedetailleerd besproken had. Ook alle genetische theorieën – van Nägeli, Darwin, Haeckel en Weismann – kwamen aan de orde. Ons valt, gezien het bovenstaande, in het bijzonder de volgende zin op: ‘De theorie der intracellulaire Pangenesis, in 1889 door Prof. Dr. Hugo de Vries voorgedragen (Intracellulare Pangenesis, Jena 1889), keert in beginsel tot de Pangenesisgedachte van Darwin terug, maar met dit gewichtig onderscheid, dat hij de Pangenen niet door het hele lichaam laat zwerven, maar het protoplasma zelf beschouwt als uit een volledig stel Pangenen bestaande, waarbij dan elke afzonderlijke erfelijke eigenschap, zoo somatisch als psychisch, in een afzonderlijke Pangene haar drager vindt’ (zie noot 40, p. 30-1). In zijn in 1903 verschenen standaardwerk Die Mutationstheorie 42 besprak De Vries onder andere het voor de evolutie belangrijke begrip ‘selectie’ en vergeleek het met ‘electie’. En dan blijkt uit de volgende passage dat hij Kuypers rede met instemming gelezen had: ‘Selectie is de uitschakeling van inferieure exemplaren, terwijl de keuze van de beste individuen electie is en tot een elite voert, zoals bij de teeltkeus van bieten en van graan, of zoals een eminente criticus, A. Kuyper, zegt: “Selectie is gericht op de instandhouding van soorten, terwijl electie de uitverkiezing van personen betreft”’ (p. 667). Het is in dit verband interessant om te vermelden dat Kuyper en De Vries elkaar gekend moeten hebben. Zo was Hugo de Vries het jaar tevoren (1897/8) rector magnificus van de Universiteit van Amsterdam. Maar verder had Kuyper destijds in Leiden naast zijn theologiestudie ook Nederlandse letteren gestudeerd bij Hugo’s oom Matthias de Vries (18201892), de grondlegger van dit vak in Nederland. Deze had hem in 1859 attent gemaakt op een prijsvraag van de Groningse theologische faculteit over een vergelijking van de opvattingen van Johannes Calvijn (15091564) en van diens tijdgenoot de Poolse reformator Johannes à Lasco (1499-1560). Toen hij in de universiteitsbibliotheken vrijwel niets van de 42. H. de Vries, Die Mutationstheorie, Deel II. Veit & Comp., Leipzig, 1903.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 139

139

Pool kon vinden zei Matthias hem dat zijn vader, de Haarlemse doopsgezinde predikant Abraham de Vries (1773-1862), dus de grootvader van Hugo, die veel boeken had, hem wellicht zou kunnen helpen. Kuyper ging er op dinsdag 10 mei 1859 heen en kreeg een heel stapeltje uiterst zeldzame geschriften van à Lasco mee. Hij schreef: ‘... ik geloofde mijne oogen nauwelijks.’ Hij zond een studie van 560 folio-bladzijden in en op 10 oktober 1860 werd hem te Groningen de gouden medaille uitgereikt en op 20 mei 1862 promoveerde hij in Leiden op dit onderwerp. Gezien zijn studie bij Matthias de Vries was het niet vreemd dat hij in de beginjaren van de VU naast theologie ook Nederlandse letteren doceerde. Kuyper had dus veel aan de familie De Vries te danken!

Creationisten en de ark van Noach Tegenwoordig hebben de meeste christelijke biologen weinig moeite meer met de evolutietheorie. Dat komt doordat in vele kerken de bijbelbeschouwing veranderd is, doordat de argumenten die vóór een totale evolutie pleiten sterk zijn toegenomen, en doordat de wetenschappers zich bescheidener en veelal niet anti-godsdienstig opstellen. Toch is de in de zeventiende en achttiende eeuw ontstane opvatting, met behoud van de romantische kleuren, binnen de christelijke kringen nooit verdwenen. Deze is zelfs in de loop van de twintigste eeuw in de VS tot een strijdbare beweging uitgegroeid, die zich van daaruit over een groot deel van de wereld heeft uitgebreid onder de term ‘creationisme’, in Nederland met name rond de Evangelische Omroep. In een helder en kritisch artikel in het toonaangevende wetenschappelijke blad Science van 1982 heeft de Amerikaan Numbers de opkomst en de geschiedenis van deze richting geschetst43. De opkomst ervan is vooral gestimuleerd door een in 1961 door de theoloog Whitcomb en de civiel ingenieur Morris geschreven boek The Genesis Flood 44. In dit uitvoerige werk (518 pagina’s) staat, zoals in veel literatuur uit deze kringen,45 de ‘zondvloed’, die beslist de gehele aarde overdekt zou hebben, centraal. 43. R.L. Numbers, ‘Creationism in 20th-Century America’ in: Science, 218, 1982, p. 538-544. 44. H.M. Morris and J.C. Whitcomb, The Genesis Flood (9th ed.). The Presbyterian and Reformed Publishing Co., Philadelphia, 1966. 45. D.W. Patten, The Biblical Flood and the Ice Epoch. Pacific Meridian Publ. Co., Seattle, 1966.

God beschikte5epr. 24-1-2006

140

25-01-2006

15:17

Pagina 140

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

De schrijvers gaan ervan uit dat de bijbel letterlijk door God geïnspireerd is en dus ook als grondslag van de wetenschap dient te worden gebruikt. Steeds worden losse teksten uit alle bijbelboeken, zowel van het Oude als van het Nieuwe Testament, doorslaggevend betrokken bij natuurwetenschappelijke en historische problemen. Ter verklaring van de huidige paleontologische gegevens worden de schepping, de zondeval en, zoals gezegd, vooral de zondvloed gebruikt. Zo worden de oudste gesteenten waarin nog geen fossielen voorkomen, tot de scheppingsperiode gerekend. De fossielen bevattende lagen zijn daarentegen tijdens de zondvloed gevormd. De opeenvolgende aardlagen en de successieve fossielen daarin hebben volgens deze auteurs respectievelijk hydrodynamische oorzaken als gevolg van het maandenlang stijgende water en zijn te danken aan verschillen in mobiliteit en uithoudingsvermogen van de dieren die voor de vloed uit vluchtten en het na elkaar moesten opgeven, omkwamen en in het afgezette zand fossiliseerden. De totale ouderdom van de aarde wordt geschat in de orde van duizenden jaren en de juistheid van de moderne dateringsmethoden wordt fel bestreden. De auteurs gaan op vrijwel alle denkbare problemen die hun visie oproept op opvallend romantische wijze grondig in. Ze bespreken bijvoorbeeld het reeds in de zeventiende eeuw (zie noot 26, p. 17) gerezen probleem hoe alle diersoorten (van de reine diersoorten steeds zeven paar, van de onreine één paar) in de circa 14.000 ton metende ark ondergebracht konden worden, met al het benodigde voedsel voor een 371 dagen durend verblijf. Ook de dierenverzorging door acht mensen, inclusief watervoorziening en mestafvoer, wordt door de schrijvers besproken. Hun radicale oplossingen voor deze problemen zijn origineel. Zo zijn ze allereerst van mening dat lang niet alle typen organismen die wij kennen, zoals bijvoorbeeld planten, insecten en waterdieren in de ark mee hoefden. Die zouden zichzelf wel hebben kunnen redden. Deze gedachte ligt echter niet voor de hand, want de hele aarde was immers volgens het zondvloedverhaal met water overdekt. Daardoor zou natuurlijk ook een vermenging van zout- en zoetwater hebben plaatsgehad. De auteurs, die niet gehinderd werden door een grote kennis van de biologie, wisten niet dat dit een ernstig probleem veroorzaakte, omdat veel zee- en zoetwatervissen en andere waterdieren (en dat geldt eveneens voor de water- en landplanten) alleen maar kunnen leven bij zeer bepaalde zoutgehalten. Ook het in het boek gehanteerde soortbegrip is zeer veel ruimer dan het onder ons gangbare. Daardoor concludeerden ze dat er slechts maximaal 35.000 exemplaren van voornamelijk lucht ademende, gewervelde dieren aan boord zijn geweest. Ik had vroeger ook eens voor de aardigheid, uitgaande van onze

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 141

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

141

kennis over het aantal huidige soorten, uitgerekend hoeveel dieren er wel in de ark geweest zouden moeten zijn46, maar werd daarvoor nu door de auteurs afgestraft, want: ‘Jan Lever slaat de plank helemaal mis wanneer hij beweert dat de meest beperkte schatting van het totaal aantal dieren in de ark ruim 2.5 miljoen zou zijn’ (zie noot 44, p. 69)! Voorts achtten de auteurs het heel wel mogelijk dat de voeding en de verdere verzorging van de dieren helemaal geen problemen opleverden omdat ze de reis rustig in winterslaap zouden hebben doorgebracht, zodat ze niet hoefden te eten, te drinken en te bewegen, elkaar niet stoorden en ook geen mest produceerden. Dit is een prachtig, en wellicht het mooiste, voorbeeld van ‘creative imagination’!

Een strategie en een beminnelijk ‘creationist’ van het eerste uur Toch heb ik wel wat sympathie voor dit merkwaardige, door natuurwetenschappelijke onkunde mijns inziens biologisch kant noch wal rakende boek van Morris en Whitcomb. Dat komt omdat zij hun geloofsovertuiging nergens onder stoelen of banken steken. Die is de eerlijke basis van en motivatie voor hun streven. Geheel anders sta ik tegenover de vermelde, soms zelfs door mensen met een natuurwetenschappelijke achtergrond die beter moesten weten verdedigde creationistische beweging. Zoals Numbers in het vermelde Science-artikel laat zien volgt deze bewust een eenzijdige strategie, door namelijk in debatten met opzet niet te spreken over de religieuze achtergrond, maar zich uitsluitend te richten op punten die in het kader van de evolutietheorie nog niet of nog niet geheel zijn opgelost, en verder de waarde van de ouderdomsbepalingen volstrekt te ontkennen en de natuurwetenschappelijke gelijkwaardigheid van twee zogenaamde modellen – het ‘evolutiemodel’ en hun ‘creatiemodel’ – met kracht, ook langs politieke weg, naar voren te brengen. Zo’n dertig jaar geleden zijn in verscheidene Nederlandse universiteiten sprekers van creationistische zijde volgens deze in Amerika ontworpen strategie opgetreden. Zo ook op 14 maart 1977 in de Vrije Universiteit. In een op 23 november 1984 verschenen aflevering van het met deze stroming gelieerde blad Koers schreef drs. J.A. van Delden naar aan-

46. J. Lever, Creation and Evolution. Grand Rapids International Publications, Grand Rapids (Michigan), 1958, p. 17.

God beschikte5epr. 24-1-2006

142

25-01-2006

15:17

Pagina 142

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

leiding van mijn aftreden als hoogleraar een artikel onder de titel ‘Evolutiegeloof met de VUT?’47. Daarin vermeldt hij het volgende: ‘In de tweede plaats echter blijft de VU als geheel haar invloed ten kwade uitoefenen. Ik herinner mij het debat dat eens op de VU werd gehouden tussen dr. W.J. Ouweneel en een aantal leden van de wetenschappelijke staf. Velen waren aanwezig, theologen, geologen, biologen. Het verzet tegen het creationisme was algemeen. De één sprak rustig, Lever was beminnelijk, prof. Van der Fliert [geoloog] fel en demagogisch, maar er was niemand uit de faculteit van de natuurwetenschappen of van de theologie, die opkwam voor de historische betrouwbaarheid van de Bijbel’ (p. 17). Drs. Van Delden vermeldt echter niet – en dat is erg en misleidend – dat ik tijdens deze bijeenkomst juist een dringend en zelfs smekend beroep op dr. Ouweneel heb gedaan om erin toe te stemmen dat wij onze aandacht zouden verleggen naar de fundamentele religieuze achtergronden, in plaats van vruchteloos te kissebissen over uranium-loodmethoden en dergelijke, en dat dit zeker aan de Vrije Universiteit, gezien haar religieuze achtergrond, zou dienen te geschieden. Wij waren daartoe bereid, maar juist de spreker weigerde pertinent met ons over de bijbel en over religieuze onderwerpen van gedachten te wisselen. Nog één detailpunt, en daarna nemen we de hoofddraad van het betoog weer op. Het is wellicht anekdotisch interessant om te memoreren dat de titel van mijn inaugurele rede van 22 september 1952 luidde: ‘Het Creationisme’48, terwijl deze term ook voortdurend gebruikt wordt in mijn boek Creatie en Evolutie 49 uit 1956 en de Engelse vertaling daarvan (zie noot 46) uit 1958. Ik gebruikte die term om deze te kunnen stellen tegenover het wereldbeschouwelijke evolutionisme en bepleitte, evenals Abraham Kuyper, dat de evolutietheorie in principe aanvaard kan worden zonder het geloof in de creatie los te laten. De ‘evolutie’ ligt voor mij op het terrein van de wetenschap en is geen zaak van religieus ‘geloof ’. De titel van het Koers-artikel is dan ook misleidend. Nadat in Amerika de ‘creationisme’-beweging opgekomen was heb ik deze term niet meer gebruikt.50,51 47. 48. 49. 50. 51.

J.A. van Delden, ‘Evolutiegeloof met de VUT?’ in: Koers, 15, 1984, p. 16-19. J. Lever, Het Creationisme. Zomer en Keuning, Wageningen, 1952. J. Lever, Creatie en Evolutie. Zomer en Keuning, Wageningen, 1956. J. Lever, Waar blijven we? Kok, Kampen, en Zomer en Keuning, Wageningen, 1969. J. Lever, Where are we headed? Eerdmans, Grand Rapids (Michigan), 1970, vgl. noot 27.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 143

143

Intelligent Design In de VS is sinds ongeveer 1990 de creationisme-beweging opgevolgd door een stroming rond de term Intelligent Design. Zie voor een overzicht van deze beweging het recente (2003) boek Doubts about Darwin. A History of Intelligent Design van de Amerikaanse hoogleraar in de geschiedenis der natuurwetenschappen T. Woodward52 en voor een kritische bespreking ervan het artikel van de Britse filosofe Mary Midgley in de New Scientist van 1 januari 2005.53 De veelal wel academisch maar niet biologisch geschoolde leiders van deze eveneens politiek actieve groep zijn geen creationisten en aanvaarden de evolutietheorie op verscheidene punten. Ze menen echter dat de factoren variatie en selectie bepaalde cruciale gebeurtenissen, zoals het destijds ontstaan van het leven, van de hoofdgroepen van het dierenrijk, van de mens, en van complexe structuren zoals ogen, vleugels en sommige celcomponenten, principieel niet kunnen verklaren. Het in de tijd ineens optreden daarvan zou dan ook te danken zijn aan Intelligent Design. Hoewel dat niet altijd expliciet gezegd wordt is het duidelijk dat ze bedoelen dat God steeds de acuut scheppende ‘Designer’ was. Deze visie werd, hoewel hun historieschrijver Woodward (zie de titel van zijn boek) dat merkwaardigerwijze klaarblijkelijk niet wist, reeds in de negentiende eeuw gehuldigd door talrijke prominente natuuronderzoekers en anderen, die het in de zeventiende en achttiende eeuw in Europa ontstane en overheersende creationisme afwezen. Dat gold bijvoorbeeld voor de Engelsman Alfred Russel Wallace (18231913), die als veldbioloog en wereldreiziger onafhankelijk van Darwin en tegelijkertijd tot exact dezelfde opvatting kwam over het ontstaan der soorten. In 1869 sloeg hij deels een andere weg in toen hij concludeerde dat de ‘wetten’ van de natuurlijke selectie en van de algemene evolutietheorie het ontstaan van het leven en van de mens niet konden verklaren en vervolgt dan: ‘... maar wij moeten onze ogen niet sluiten voor het feit dat een Oppermachtige Intelligentie [‘Overruling Intelligence’] over de werking van deze wetten gewaakt heeft en zo hun veranderingen stuurde...’.54 Ook het spraakorgaan en de hand van de mens moesten, volgens hem, op deze wijze zijn ontstaan. 52. T. Woodward, Doubts about Darwin. A History of Intelligent Design. Baker Books, Grand Rapids (Michigan), 2004. 53. M. Midgley, ‘On the origin of creationism’ in: New Scientist, 184, p. 29, (1 jan. 2005). 54. P. Raby, Alfred Russel Wallace, A Life. Chatto and Windus, Londen, 2001, p. 203.

God beschikte5epr. 24-1-2006

144

25-01-2006

15:17

Pagina 144

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Darwin was onthutst en beklaagde zich over Wallace bij zijn vriend Lyell (1797-1875), de grondlegger van de moderne geologie, die hem destijds geïnspireerd had tot het schrijven van zijn Origin of Species (1859). Hij was zeer verbaasd toen Lyell antwoordde dat hij niet tegen Wallace’s idee van een Opperste Intelligentie (‘Supreme Intelligence’) was, die de veranderingen bestuurde. Hijzelf had op zo’n idee gezinspeeld in The Geological Evidence of the Antiquity of Man (1863) en hij vervolgt dan: ‘Omdat ik van mening ben dat progressieve ontwikkeling of evolutie niet geheel verklaard kan worden door natuurlijke selectie sta ik positief tegenover Wallace’s suggestie dat er een Opperste Wil en Macht [“Supreme Will and Power”] is die wellicht niet afziet van zijn interventie-functies, maar mogelijk de krachten en natuurwetten stuurt.’ 55 Wallace stond in Engeland wetenschappelijk hoog aangeschreven. Hij was bijvoorbeeld lid van de Royal Society en voorts, hoewel hij merkwaardigerwijze spiritist was, een zeer gewaardeerd schrijver. In latere werken stelde hij expliciet dat God de ‘Overruling Intelligence’ is. Zo in 1910: ‘Wanneer, zoals ik betoog, we gedwongen zijn een oneindige God te veronderstellen gezien het feit dat onze aarde het leven, en de geest en onszelf heeft ontwikkeld...’ (zie noot 54, p. 281). In zijn boeiende boek Man’s Place in the Universe (1903) had hij deze mening reeds betrokken op het gehele universum: ‘En is het niet in volstrekte harmonie met dit grootse ontwerp (als het ontwerp is), die enorme variatie, dit verbazingwekkende ontwikkelingsproces gedurende alle eeuwen die het materiële universum nodig had om deze wieg van het organische leven en een wezen met een hogere en blijvende bestemming voort te brengen...?’56 De destijds bekende Britse botanicus Richard Spruce (1817-1893) schreef in 1870 in een artikel ‘Note on the Theory of Evolution’: ‘Het enige zekere (voor mij) is dat dit universum door onveranderlijke wetten gereguleerd wordt; het ontdekken van deze wetten – fysische, morele enzovoorts – brengt ons nader in relatie met de Allerhoogste Intelligentie (‘Supreme Intelligence’) van wie ze afkomstig zijn, en die veel groter moet zijn dan al de goden die mythologen (of theologen, want daar is geen verschil tussen) ooit verzonnen hebben. Deze goden, en de religies die op hen gebaseerd zijn, zullen slechts bestaan totdat de Natuurlijke Selectie hen zal

55. R.A. Slotten, The Heretic in Darwin’s Court, The life of Alfred Russel Wallace. Columbia University Press, New York, 2004, p. 270. 56. A.R. Wallace, Man’s Place in the Universe. Chapman and Hall Limited, Londen, 1903 (ed. 1912), p. 265.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 145

145

vervangen door iets dat meer overeenstemt met de toenemende behoeften en intelligentie van de mens’ (zie noot 54, p. 79). De zoöloog Richard Owen (1804-1892) stelde in 1860 dat de aanpassing van lichaamsdelen van de aye-aye (een halfaap van Madagascar) niet verklaard kon worden door natuurlijke selectie of een Lamarckiaanse theorie, maar het gevolg moest zijn van een sturende intelligentie (‘guiding intelligence’) (zie noot 54, p. 170). De grote Britse literator Thomas Carlyle (1795-1881), in 1878 sprekend over ‘Darwinism’, zei kernachtig: ‘Ik geef geen snars voor de Darwinse theorie,’ en ook: ‘Het is onmogelijk om iets anders te geloven dan dat deze wereld het werk is van een Intelligente Geest [‘Intelligent Mind’]. De Macht [‘Power’] die ons gevormd heeft – Hij (of Het – als iemand dat toepasselijker vindt) wist hoe in de menselijke ziel een onuitwisbare liefde voor recht en waarheid te stoppen. Het beste stukje van Kant is voor mij zijn gezegde: “Twee dingen wekken mijn stomme verbazing op – de Sterrenhemel en de Zin voor Goed en Kwaad in de Menselijke Ziel.”’ En Carlyle vervolgt: ‘Die fysische heren behoren met stomheid geslagen te worden als ze eens goed over de aard van het universum nadenken’ (zie noot 54, p. 232). De vooraanstaande Britse astronoom John F.W. Herschel (1792-1871) schreef over evolutie dat: ‘... een doelgerichte intelligentie [‘an intelligence, guided by a purpose’] dient voortdurend in actie te zijn om de richtingen van de veranderingsstappen bij te sturen, hun aantal te reguleren, hun verscheidenheid te limiteren en hen in een bepaalde koers te houden’.57 De reeds eerder vermelde zoöloog Etienne Geoffroy Saint-Hilaire (1772-1844) vermeldde in een voordracht voor de Franse Academie in 1830 dat veel wetenschappers wanneer ze over de natuur spreken instemmen met de uitspraak ‘God is de schepper en de meester van de natuur’ en hij verwierp de klaarblijkelijk in Frankrijk toen wel gehuldigde mening ‘om de natuur eveneens de rol van een intelligent wezen [“intelligent being”] te laten spelen’.58 Het is duidelijk dat de huidige Intelligent Design-propagandisten, die menen iets nieuws voor te staan, in bepaalde opzichten al lang geleden grote natuurwetenschappelijke voorgangers hadden. Die kwamen tot de

57. D.L. Hull, Darwin & his Critics. Harvard University Press, Cambridge (Massachusetts), 1973, p. 61. 58. Hervé le Guyader, Geoffroy Saint-Hilaire: A Visionary Naturalist (vert.). The University of Chicago Press, Chicago en Londen, 2004, p. 119.

God beschikte5epr. 24-1-2006

146

25-01-2006

15:17

Pagina 146

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

gedachte van een de evolutie van de organismen, van de aarde en van het universum beheersende ‘Intelligentie’ veelal doordat zij tijdens hun langdurig, veelzijdig en grondleggend biologisch, geologisch of astronomisch onderzoek overweldigd waren door de mysterieuze grootte, ouderdom, rijkdom, planmatigheid, evolutie en schoonheid van de wereld waarin wij leven. Die kon, meenden zij, aan niets anders te danken zijn dan aan een ‘Overruling Intelligence’, een God of zelfs een Supergod (Spruce). Ik deel in principe, althans gedeeltelijk, hun conclusie op grond van dezelfde beleving, maar moet er wel een paar kritische opmerkingen bij maken. Ik behoor daardoor ook niet tot de Intelligent Design-richting. Allereerst wekt deze visie, bijvoorbeeld bij Wallace maar ook bij de huidige overeenkomstige denkers, de indruk dat ze inhoudt dat de ‘Onzienlijke’ speciaal bij bepaalde evolutionaire gebeurtenissen, waarbij nog lacunes (‘gaps’) in onze huidige natuurwetenschappelijke gegevens en verklaringen bestaan, zoals bij het ontstaan van het leven en van de mens, in de natuurprocessen (‘Overruling Intelligence’) op enigerlei wijze heeft ‘ingegrepen’. Deze ingreepgedachte vinden we ook in het overigens knappe betoog uit 200559 van Cees Dekker over het ontstaan van het eerste leven, waar hij schrijft: ‘Het essentiële onderscheid tussen toevalsgedreven darwinisme en intelligent ontwerp is wát de evolutie drijft: Zijn dat louter interne materiële oorzaken, of wordt er daarnaast ook externe informatie toegevoegd door een ontwerpende intelligentie?’ Los van het feit dat zulke ‘gaps’ door het natuurwetenschappelijk onderzoek voortdurend kleiner worden (en wellicht eens verdwijnen) dreigen dergelijke, reeds vroeger ook in bredere religieuze en theologische kringen gehuldigde maar nu veelal als verouderd beschouwde opvattingen zogenaamde ‘supra-naturalistische’ gedachten te impliceren, inhoudend dat wij in staat zouden zijn om te constateren, zelfs langs natuurwetenschappelijke weg, wáár God zo af en toe wát sturend of scheppend deed in de zich verder meer autonoom evoluerende wereld. Ook Midgley (zie noot 53) wijst deze mening radicaal af: ‘Dit is, natuurlijk, de reeds lang in discrediet geraakte “god of the gaps”, die zoals theologen al lang hebben uiteengezet net zo min iets met religie als met wetenschappelijke verklaring te maken heeft.’

59. C. Dekker, ‘Het Mysterie van de Oorsprong van het Leven’ in: C. Dekker, R. Meester en R. van Woudenberg (Red.), Schitterend Ongeluk of Sporen van Ontwerp? Ten Have, Kampen, 2005, p. 98.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 147

147

Over deze denkwijze schreef de wijze Prediker (3 vs. 11) reeds waarschuwend: ‘Alles heeft Hij voortreffelijk gemaakt op Zijn tijd; ook heeft Hij de eeuw in hun hart gelegd, zonder dat de mens van het werk dat God doet, van het begin tot het einde, iets kan ontdekken.’ Mij lijkt daarom de benadering van Abraham Kuyper principieel beter, die (zoals we zagen) over ‘de Opperste Bouwmeester van het Heelal’ (overigens ook een ‘design’-formulering) zei dat wanneer het Hem had beliefd, zelfs vanaf de oercel, de voorafgaande soort op de productie van de volgende aan te leggen, de Schepping er even wonderbaar om zou zijn. Ik geloof daarom dat de wereld onvoorstelbaar lang geleden planmatig is geschapen en dat alle facetten daarvan in de loop van miljarden jaren (zoals ook bij de wondere ontwikkeling van een mens uit een bevruchte eicel) telescopisch te voorschijn zijn gekomen, via variatie (mutatie en dergelijke) en selectie, maar ook via bijvoorbeeld ‘self-assembly’ en andere wellicht nu nog onbekende processen. De natuurwetenschap zal daarover bij verder onderzoek zonder twijfel nog verheugend veel verduidelijken. Niet alleen het ontstaan van het leven en van de mens of van vleugels en ogen kunnen effect hebben op ons besef en beleven van deze wondere wereld, maar ook dat van de quarks, van het periodiek systeem der elementen, van de sterren en de planeten, van de slakken en de pissebedden en van de lichtgevende organen van diepzeedieren! Ik heb, ten tweede, ook moeite met de mijns inziens ondoordachte en zelfs aan hybris grenzende term ‘Intelligent’ als aanduiding van een eigenschap van de Schepper. Intelligentie is een (in de schepping opgetreden) beperkte menselijke eigenschap. Wij kunnen ons niet eens de miljarden jaren bestaande miljarden melkwegstelsels voorstellen, laat staan de circa 1023 maal per seconde tollende kernen van de triljoenen atomen in ons eigen lichaam of de soms veronderstelde meerdere dimensies. We kunnen deze zaken wel heel knap in getallen en formules uitdrukken, maar echt snappen kunnen we ze in diepste zin niet. Hier geldt: ‘Het begrijpen is mij te wonderbaar, te verheven, ik kan er niet bij’ (Psalm 139 vs. 6). Spruce had gelijk: God (zijn ‘Supreme Intelligence’) moet veel ‘groter’ zijn dan wij dachten en kunnen denken. Hem kunnen wij ons helemaal niet voorstellen en Hem moeten wij dan ook geen, weliswaar vergrote, menselijke eigenschap toedichten. Ik houd het daarom maar met eerbied bij het ‘geschapen’ zijn van deze wereld en bij Prediker. Ik gebruikte zijn uitspraak al een halve eeuw geleden als motto van mijn boek Creatie en Evolutie ! (zie noot 49). We moeten ook nog even terugkomen op de geciteerde uitspraak van

God beschikte5epr. 24-1-2006

148

25-01-2006

15:17

Pagina 148

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Darwin in 1859 over de ‘Creator’. In zijn autobiografie60 schreef de sympathieke en voorzichtige Darwin, die nooit iemand wilde kwetsen, in 1876: ‘Een andere overtuigingsbron betreffende het bestaan van God, verband houdend met de rede en niet met de gevoelens, maakt op mij de indruk meer gewicht te hebben. Dit volgt uit de uitzonderlijke moeilijkheid of zelfs onmogelijkheid om dit immense en schitterende universum, inclusief de mens met zijn vermogen om ver terug en in de toekomst te kijken, voor te stellen als het resultaat van blinde kans of noodzakelijkheid. Wanneer ik daarover nadenk voel ik mij gedwongen te denken aan een Eerste Oorzaak [“First Cause”] die een intelligente geest [“intelligent mind”] heeft, die tot op zekere hoogte analoog is aan die van de mens; en ik mag een Theïst genoemd worden. Deze conclusie was voorzover ik mij herinner, geprononceerd in mijn denken omstreeks de tijd dat ik de Origin of Species schreef en is sindsdien heel geleidelijk, met veel aarzelingen, zwakker geworden. Maar dan komt de twijfel op – kan het verstand [“the mind”] van de mens dat, naar ik beslist geloof, zich ontwikkeld heeft uit een “mind” dat zo laag was als dat van de huidige laagste dieren, vertrouwd worden wanneer het zulke vérgaande conclusies trekt? Ik kan niet pretenderen het geringste licht te werpen op zulke diepzinnige problemen. Het mysterie van het begin van alle dingen is onoplosbaar voor ons, en ik voor mij moet tevreden zijn om een Agnost te blijven’ (p. 149). En in 1879 schreef hij: ‘Tijdens mijn meest extreme aarzelingen ben ik nooit een Atheïst geweest in de zin van het ontkennen van het bestaan van een God. Ik denk dat in het algemeen (en meer en meer nu ik ouder word), maar niet altijd, een Agnosticus een correctere beschrijving van mijn gemoedstoestand is’ (p. 139). Darwin was ook van mening dat zijn ontdekking niet, zoals spoedig op grote schaal gebeurde, op allerlei maatschappelijke en wereldbeschouwelijke problemen toegepast mocht worden. Hij was dan ook beslist geen ‘Darwinist’. Dat Darwin een beperkte betekenis aan zijn werk toekende beschrijft Mary Midgley in haar recente boek The Myths We Live By 61 als volgt: Samenvattend, Darwin begreep dat grote ideeën echt gevaarlijk worden wanneer ze buiten hun eigenlijke bedoelingen opgeblazen worden: gevaarlijk voor de betrouwbaarheid, voor de begrijpelijkheid, voor iedere zuiver60. Sir Francis Darwin, Autobiography of Charles Darwin. Watts & Co., Londen, 1931 (ed. 1949). 61. M. Midgley, The Myths We Live By. Routledge, Londen, 2003, p. 62.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 149

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

149

heid van denken. Voor hem was natuurlijke selectie uitsluitend een biologisch concept en zelfs in de biologie verwierp hij de claim dat het een universele verklaring was. Hij benadrukte dit punt sterk in de zesde druk van de Origin: ‘Omdat mijn conclusies onlangs verkeerd zijn weergegeven, en gesteld werd dat ik de veranderlijkheid der soorten uitsluitend aan natuurlijke selectie wijt, zij het mij vergund op te merken dat ik in de eerste en latere uitgaven van dit werk op een zeer opvallende plaats – namelijk aan het eind van de inleiding – de volgende woorden plaatste: “Ik ben er van overtuigd dat natuurlijke selectie de belangrijkste, maar niet de enige, oorzaak van verandering is geweest.” Dit heeft niet geholpen. Groot is de macht van een voortdurende verkeerde voorstelling van zaken.’

Wat zou ik graag eens met deze wijze en bescheiden man hebben willen praten!

Waar komen de duizenden jaren vandaan? We keren nu terug naar een belangrijk reeds even aangestipt punt, namelijk naar de moeite die het heeft gekost om van de berekende of geschatte korte ouderdom van de aarde af te komen en zo meer ruimte te krijgen voor het evolutieproces. We kwamen de berekening van bisschop Ussher uit de zeventiende eeuw al tegen. Tegenwoordig nemen wij moeiteloos aan dat de eerste organismen op aarde miljarden jaren geleden leefden. Deze enorme vergroting van de in onze visie beschikbare tijd is echter tamelijk recent. In het midden van de negentiende eeuw, toen de evolutietheorie opkwam, dacht men nog hooguit aan honderdduizenden of aan miljoenen jaren (zie noot 26, p. 61 e.v.). Tijdens een in 1904 in Amerika gehouden rede meende Hugo de Vries dat het eerste leven een soort gelei zou kunnen zijn geweest, en hij zegt dan: ‘Zou zulk een gelei nog ergens bestaan? Zou zij misschien nog voortdurend ontstaan, maar thans spoedig aan allerlei dieren ten prooi vallen? Wij weten het natuurlijk niet. Maar aan de andere zijde is het niet erg waarschijnlijk, dat de omstandigheden op zee voor twintig of dertig millioen jaren zoo geheel anders geweest zouden zijn, dan zij sedert waren en nu nog zijn.’ 62 De enkele eeuwen lang gangbare mening van de duizenden jaren kan

62. H. de Vries, Het Yellowstone-Park; Experimentele Evolutie. Wereldbibliotheek, Amsterdam, z.j. (1904), p. 178.

God beschikte5epr. 24-1-2006

150

25-01-2006

15:17

Pagina 150

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

dus echt als een aanvankelijke belemmering beschouwd worden voor de opkomst van de evolutiegedachte. En probleemloos geven we Ussher en zijn volgelingen hiervan veelal de schuld. Maar zo gemakkelijk komen we er niet vanaf. Allereerst heeft Rabbi Hillel reeds in de vierde eeuw n.Chr. op grond van de oudtestamentische geslachtsregisters berekeningen gemaakt die tot de conclusie voerden dat de schepping 3761 jaren voor onze jaartelling plaatsvond.63 Wij bevinden ons nu dus in het jaar 5766/7 en dit jaartal vinden we dan ook op de Israëlische munten van 2006. Nu viel het mij destijds bij lezing van Herodotus’ (484-425 v.Chr.) The Histories op, dat hij bij een bespreking van de ouderdom van Egypte, dat ontstaan zou zijn door het opvullen van een grote zeearm door het slib van de Nijl, opmerkte: ‘Veronderstel nu eens dat de Nijl zijn loop zou veranderen en in [...] de Rode Zee zou gaan uitmonden [...] wat zou dan kunnen verhinderen dat deze door de rivier binnen zo’n twintigduizend jaren zou dichtslibben? Persoonlijk denk ik dat zelfs tienduizend jaren genoeg zouden zijn.’64 Ook bij een aantal andere kwesties, betrekking hebbend op het ontstaan van bepaalde goden, komt hij tot getallen van deze orde. Hierdoor nieuwsgierig geworden werd ik, na enig rondvragen bij kennissen, attent gemaakt op een commentaar op een boek van Cicero (10543 v.Chr.).65 Daaruit blijkt dat bij veel Grieken de gedachte leefde dat de wereld een cyclus doormaakt van opeenvolgende perioden van ontstaan, bestaan en vergaan. De periode van deze cyclus werd als ‘het grote jaar’ aangeduid en de duur hiervan veelal op ongeveer twaalfduizend jaren berekend. Het is interessant dat tevens vermeld wordt dat deze gedachte van het in duizenden jaren gemeten ‘grote jaar’ al vóór de vijfde eeuw v.Chr. bij de Grieken bekend was en voorts dat deze van de Babyloniërs afkomstig was, die op hun beurt nog eerdere Perzische invloeden hadden ondergaan. Klaarblijkelijk was dit destijds een gangbare gedachte in het gehele Midden-Oosten. Dit is te meer interessant omdat niet alleen de Griekse filosofie, maar ook grote delen van het Oude Testament (verscheidene kregen hun uiteindelijke vorm tijdens de Babylonische ballingschap) duidelijk de sporen van assimilatie van Babylonische voorstellingen dragen.66 Het zou weleens zo kunnen zijn dat dit ook voor de bijbelse 63. 64. 65. 66.

Brockhaus’ Conversations-Lexikon, Bd. 1, 1882, p. 801. Herodotus, The Histories. Penguin Classics, Harmondsworth, 1973, p. 133. K. Büchner, Cicero, De Republica – Kommentar. Heidelberg, 1984, p. 496. T. Boman, Das Hebräische Denken im Vergleich mit dem Griechischen. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen, 1959.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

Pagina 151

151

geslachtsregisters geldt. Deze zijn om te beginnen niet geheel waterdicht, in die zin dat ze niet altijd geheel identiek zijn. Zelfs Morris en Whitcomb komen hier niet uit en behandelen deze kwestie in een appendix, waarin over ‘gaps in the genealogy of Genesis 11’, dus over lacunes in de eerste bijbelse stamboom, en over bepaalde overeenstemmingen met het oude Babylonische Gilgamesj-epos wordt gesproken (zie noot 44, p. 474 e.v.). In de tweede plaats vertonen de belangrijkste geslachtsregisters een grote regelmaat, die een opzettelijkheid doet vermoeden: van Adam tot de zondvloed (Noach) is 10 generaties, van de zondvloed tot Abraham weer 10, daarna tot David 13, vervolgens tot de Babylonische ballingschap 13, en ten slotte tot Jozef, de man van Maria, weer 13, zodat Jezus tot de 60ste generatie na de schepping zou behoren. Het meest opvallend is dat de mensen aanvankelijk heel erg oud werden (Methusalem zelfs 969 jaar) en hun voor de genealogie belangrijkste kinderen pas op zeer gevorderde leeftijd kregen. Adam was 130 jaar toen Set geboren werd en Noach zelfs 500 jaar toen hij de meereiige drieling Sem, Cham en Jafet kreeg, waarvan de gehele huidige mensheid zou afstammen. Het is dus niet onmogelijk dat deze leeftijden uitgerekt zijn om het totaal wat meer te doen passen in de destijds in het Midden-Oosten gangbare tijdsopvatting.

Een fijne zomervakantie Deze zaak blijkt echter nog veel boeiender te zijn. Eens las ik tijdens een vakantie in Midden-Zuid-Frankrijk Lin Yutangs Famous Chinese Short Stories. In het verhaal ‘The White Monkey’, geschreven kort na 600 n.Chr., wordt verteld hoe de jonge en beeldschone lievelingsvrouw van een oud en beroemd generaal gekidnapt werd door een roverhoofdman, die de genoemde zoölogische bijnaam droeg. De bedroefde en boze generaal ging spoedig met twee dozijn jonge krijgslieden op zoek. U moet zich voorstellen dat ik tot nu toe rustig in de schaduw had zitten lezen. Maar bij de volgende passage viel ik bijna van mijn stoel. De vechtjassen waren inmiddels in een rotsachtig gebied gekomen. ‘Grote keien wezen er op dat dit eens een vruchtbare vallei was geweest waar een flinke bergstroom doorheen liep. Toen schijnt de natuur van mening veranderd te zijn en verlegde de loop van de rivier naar elders. Aan de Westerse horizon rees een formidabele rotsformatie op van zulke grote kolommen als mensenogen zelden aanschouwd hebben. Het is juist om hen met de term kolommen aan te duiden, want deze kalksteenheuvels waren gedurende miljoenen jaren zo door regen, wind en vocht geërodeerd dat ze nu de vorm van

God beschikte5epr. 24-1-2006

152

25-01-2006

15:17

Pagina 152

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

loodrechte torens of pilaren hadden.’ 67 ‘Miljoenen jaren’! Die Chinezen praatten daar dus toen al over alsof dit de gewoonste zaak van de wereld was, terwijl wij twaalfhonderd jaren later nog moeite hadden om van die miezerige paar duizend jaren af te komen. Mijn vakantie was compleet geslaagd en werd onvergetelijk toen ik, een paar dagen later, Zürchers boek Het Leven van de Boeddha had gelezen. Het bestaat uit een vertaling uit het Chinees van twee biografische geschriften over Boeddha, die ongeveer 500 jaar v.Chr. leefde. Ze zijn ongeveer 200 jaar v.Chr. opgetekend. In de inleiding wordt het boeddhistische wereldbeeld geschetst. ‘Onze wereld is plat en bestaat uit vier continenten [...] gerangschikt rondom de centrale berg Sumeru. Boven de Sumeru bevinden zich een aantal hemelen in etages boven elkaar; onder het centrum liggen de eveneens in etages gerangschikte hellen. Dat alles drijft in de oceaan; de uiterste opstaande rand van de wereld wordt gevormd door een continue bergketen [...] Zon, maan en sterren behoren bij de wereld en bewegen zich rond de centrale berg. Onder de oceaan bevindt zich “de kring van de wind”: een orkaan die zo snel rondwentelt dat hij genoeg weerstand biedt om het gewicht van de wereld te dragen. Onze wereld is verre van de enige: er zijn er miljarden, “talrijk als het zand van de Ganges”. De werelden zijn gegroepeerd in “kleine” kosmische stelsels van duizend stuks; duizend van deze vormen een “middelgroot” stelsel van een miljoen, en duizend van deze melkwegen vormen een “groot” kosmisch stelsel van een miljard werelden [...] Tussen deze werelden ligt de duistere lege ruimte. Het heelal bevat een onvoorstelbaar aantal van zulke “metagalactische stelsels”. Even grandioos als het Indische beeld van de ruimte is dat van de tijd. Het tijdsverloop wordt uitgedrukt in kosmische tijdperken of “aeonen” (kalpa’s), ieder van onvoorstelbare lengte. Tachtig kalpa’s vormen één “grote aeon” (mahakalpa), gedurende welke een wereldsysteem ontstaat, duurt en vergaat, en die gevolgd wordt door een even lange periode van stilte en duisternis [...] Tegen het eind van zo’n periode van stilte en duisternis [...] begint een wind te waaien die rondgaat en steeds sterker wordt. Zo ontstaat de kosmische orkaan waarop zich de nieuwe wereld geleidelijk integreert, van beneden naar boven, zoals zij eens, na miljarden jaren, geleidelijk in omgekeerde volgorde zal desintegreren, totdat ten slotte de kosmische wind wegsterft in de leegte.’ 68 Is het niet uiterst merkwaardig dat in China 2500 jaar geleden al een astronomisch wereldbeeld bestond met opvattingen over ruimte en tijd, 67. Lin Yutang, Famous Chinese Short Stories. Dent and Sons, Londen, 1983, pp. 23-24. 68. E. Zürcher, Het Leven van de Boeddha. Meulenhoff, Amsterdam, 1978.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 153

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

153

die even gigantisch zijn als de onze? Wat een ‘creative imagination’! Waarom zijn daar de natuurwetenschappen en de evolutietheorie niet eerder ontstaan dan hier?

Vele lagen verf We moeten echter langzamerhand tot een samenvatting en afsluiting komen. Degenen die door mijn verhaal hebben heengekeken zullen al spoedig begrepen hebben dat ook ik een strategie volgde. De ‘zwerftocht door de literatuur’ had tot doel u te laten zien hoe achter ons huidige denken over het ontstaan en de ontwikkeling van het leven, achter onze problemen, onze beelden en onze termen, achter heel dat kleurige schilderij, vele andere complete taferelen verscholen liggen, die in de loop van de tijd steeds, soms snel, soms langzaam, deels in onze richting gemodificeerd zijn. Door er op enkele plaatsen wat af te krabben kregen we van die successieve lagen iets meer te zien en ontdekten we dat we zelfs in de periode van zo’n 500-600 jaar v.Chr. nog wortels hebben liggen. Wie daar nog eens op een heel spannende manier kennis mee wil maken kan de roman Creation van Vidal 69 worden aangeraden, waarin men de nog steeds beroemde tijdgenoten Democritus, Herodotus, Zarathoestra, Xerxes, Boeddha en Confucius, om er enkelen te noemen, ontmoet. Ik wil nog heel kort twee vragen beantwoorden en dan gaan afsluiten.

Wij weten ook nog niet alles De eerste vraag is: kunnen wij uit het voorafgaande iets voor onze wetenschappelijke benadering van het evolutieverschijnsel leren? Het antwoord is: ja. We moeten er namelijk op bedacht zijn dat ons huidige beeld van de evolutie en van de mechanismen die daarbij werkzaam zijn nog zeer ingrijpende wijzigingen zal ondergaan. In mijn studententijd was de bloedstolling een der gemakkelijkst te begrijpen en simpelste verschijnselen. Momenteel zijn slechts superspecialisten hiertoe in staat. Hoeveel complexer zal het alomvattende evolutieverschijnsel dan niet moeten zijn. Al weten we langzamerhand al veel over allerlei detailproblemen, te weinig is bijvoorbeeld nog bekend over de wording van complexe structuren 69. G. Vidal, Creation. Ballantine Books, New York, 1981.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

154

15:17

Pagina 154

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

en systemen. Alle generaties van alle relatief eenvoudige tot alle meest gecompliceerde organismen zijn via doorgaande vertakkingen ononderbroken, zolang er levende wezens op aarde bestaan, door kleine cellulaire organismen (zoals spermiën, bevruchte eicellen, sporen en knoppen) met elkaar verbonden. Daarover nadenkend krijgen we een ver beeld over evolutie dat een plastische planmatigheid vertoont. En dat brengt ons meteen tot de tweede vraag.

De allerdiepste vraag Deze luidt: kunnen we bij de probleemstelling van het thema ‘Schepping en Evolutie’ nog een diepere laag aanboren dan we reeds deden? Ook hier is het antwoord bevestigend. Dit is – we zagen het al wel een beetje – de griezelige laag, waarin we in ons diepste binnenste allemaal weleens de laatste vragen stellen naar de zin van ons wetenschappelijk bezig zijn en van ons bestaan en naar de oorsprong en de zin van deze werkelijkheid. Met deze belangrijkste, meest complexe, moeilijkste en in wezen religieuze vragen ga ik afsluiten. We zullen elkaar daarbij verschillende antwoorden moeten gunnen. Sommigen onzer zullen het antwoord van de wetenschap verwachten. Ik weet wel dat zij het niet meer precies zo zullen zeggen als Hugo de Vries, maar omdat hij in dit verhaal zo’n belangrijke rol speelde en ook omdat hij de grootste Nederlandse bioloog van de laatste eeuwen was, wil ik hem hier toch citeren. Hij zei in verband met ‘evolutie’ ongeveer honderd jaar geleden: ‘De wetenschap is een veld van licht, te midden van bijna ondoordringbare duisternis. Helder schijnt het licht op de menschheid, verlossing brengende van onkunde en onmacht, van twijfel en vrees. Door gestadigen en harden arbeid en door de toewijding van velen wordt het licht onderhouden en zijn gebied allengs vergroot, en dringen de zegeningen van ervaring en macht over de natuur allengs in grooter kringen door’ (zie noot 62, p. 142). Het is verrassend dat gebleken is dat De Vries, verscholen in zijn beleven, ook een nog diepere laag had. Dat ontdekte zijn leerling en opvolger T.J. Stomps (1885-1973): ‘Eens heb ik hem op de man af gevraagd wat hij van het probleem wetenschap versus geloof dacht. En zijn antwoord was: “Als er geen God was, had ik nooit mijn vondsten kunnen doen.”’ 70 70. Hugo de Vries. O Wies! ’t Is hier zo mooi! Reizen in Amerika. (Gekozen en ingeleid door Erik Zevenhuizen). Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1998, p. 355.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 155

LITERATUUR OVER SCHEPPING EN EVOLUTIE

155

In dit opzicht meer expliciet in relatie tot het ontstaan van onze wereld was koning David, zo’n drieduizend jaar geleden, toen hij schreef: ‘Aanschouw ik uw hemel, het werk van uw vingers, de maan en de sterren, die U bereid hebt: wat is de mens dat U aan hem denkt, en het mensenkind, dat U naar hem omziet? Toch hebt U hem bijna goddelijk gemaakt, en hem met heerlijkheid en luister gekroond. U doet hem heersen over de werken uwer handen, alles hebt U onder zijn voeten gelegd: schapen en runderen altegader en ook de dieren des velds, de vogelen des hemels en de vissen der zee, (en) hetgeen de paden der zeeën doorkruist. O God, onze God, hoe heerlijk is uw naam op de ganse aarde.’ Over de strekking van deze achtste psalm heeft, meer dan een eeuw geleden, ook de jonge Jacques Perk eens diep nagedacht. Misschien had zijn vader er wel net over gepreekt. Omdat hij mij bij de opzet van dit verhaal zo heeft geïnspireerd wil ik eindigen met het volgende prachtige sonnet71, waarin sommigen van u zich misschien zullen herkennen. Nacht ’t Is zomernacht. De glinsterende stoeten Der starren wijken rondom eindloos diep; – ’t Was of de stilte plechtig tot mij riep: ‘Bid! op de starren rusten Godes voeten!’... Ik weet, ik weet niet wie de wereld schiep, Of ze is geschapen, of we aanbidden moeten, Wat wij als leven, ziel of god begroeten, – Of eeuwig slapen zal, wat eeuwig sliep! – Daar tjuikt de nachtegaal zijn teeder lied, Tevreden dat hij ’t klagend lied mag zingen, – Waarom hij zingt, dat weet de zanger niet; Wat rusten kan, voelt zich de rust doordringen, – Ook ik. Ik weet niet, wat ik denken moet, Doch voel het: wie tevreden is, is goed.

71. J. Perk, Mathilde en andere gedichten. Manteau, Brussel, 1976.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 156

7. DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; EEN HISTORISCH OVERZICHT Gijsbert van den Brink

Inleiding In mei 2005 liet de Nederlandse minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Maria van der Hoeven, weten graag een breed debat te zien over de evolutietheorie en de scheppingsgedachte. Volgens Van der Hoeven is duidelijk dat er evolutie is, maar moet erkend worden ‘dat de evolutietheorie niet compleet is, dat we nog steeds nieuwe dingen ontdekken’. Op de vraag of de wetenschap daarbij ooit zou kunnen uitkomen bij de scheppingsgedachte van de ontwerptheorie1, stelde Van der Hoeven: ‘Je weet niet waar de zoektocht eindigt. Daar kun je niets over zeggen.’ Maar als er verschillende opvattingen over evolutie zijn, dienen die volgens haar in het onderwijs naast elkaar gezet te worden.2 Dat lijkt inderdaad zowel maatschappelijk als wetenschappelijk gezien een faire benadering. De reacties op Van der Hoevens oproep waren intussen niet van de lucht. Geneticus en columnist Ronald Plasterk meende dat de minister met haar pleidooi om de ontwerptheorie serieus te nemen de scheiding tussen kerk en staat schond – hetgeen aantoonbaar onjuist was, al was het maar omdat de ontwerptheorie niets met welke kerk dan ook van doen heeft, en strikt genomen zelfs niet met enige vorm van godsdienstig geloof.3 De woordvoerder van D’66 in de Tweede Kamer vroeg zich af of, wanneer we de ontwerptheorie in het onderwijs inbrengen, we in het ver1. 2. 3.

Ik gebruik in deze bijdrage de aanduiding ‘ontwerptheorie’ als Nederlandse weergave van Intelligent Design. ‘De evolutietheorie is niet compleet,’ de Volkskrant, 21 mei 2005. Verhelderend over de betekenis van de scheiding van kerk en staat is Jan Dirk Snel, ‘Het misverstand over kerk en staat’, in: Rob Rutgers & Gelijn Molier (red.), Het multiculturele debat. Integratie of assimilatie? Den Haag 2004, 155-161; en over de

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 157

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

157

lengde daarvan de kinderen ook gaan vertellen dat ze door de ooievaars zijn gebracht of dat de aarde niet meer rond is. Voor hem staat de evolutietheorie (c.q. een versie ervan die kennelijk elke notie van ontwerp uitsluit) dus net zo vast als de bolvormigheid van de aarde – een vergelijking die de evolutietheorie overigens minder krediet geeft dan beoogd, aangezien de aarde feitelijk niet rond maar enigszins peervormig is. De overheersende toon in de vele kritische reacties was intussen vooral, dat de minister godsdienst en wetenschap onvoldoende gescheiden zou houden. In de wetenschap, zo menen velen, kan slechts ‘de evolutietheorie’ aanspraak maken op waarheid; dat er daarnaast nog mensen zijn die in een Schepper geloven, is maatschappelijk interessant, maar moet op wetenschappelijke gronden bestreden worden. Een ander lid van de Tweede Kamer kenschetste in hetzelfde debat het scheppingsgeloof dan ook als een probleem waarmee ‘leraren en hoogleraren’ geconfronteerd worden, en dat zij moeten ‘zien te overwinnen’.4 Het is duidelijk dat dit type denken over de verhouding tussen godsdienst en wetenschap uitgaat van een inherent conflict tussen beide. De suggestie is, dat leerlingen en studenten moeten leren kiezen voor de wetenschap en derhalve tegen godsdienstige voorstellingen over het ontstaan van de wereld. Dat dit conflictmodel voor velen een bijna vanzelfsprekende plausibiliteit bezit, is op zichzelf niet verwonderlijk. In het bijzonder sinds de Verlichting is de gedachte, dat wetenschap en religie per definitie elkaars vijanden zijn, diep verankerd geraakt in de westerse cultuur. Velen, zowel wetenschappers als niet-wetenschappers, zowel gelovigen als niet-gelovigen, kunnen zich zelfs nauwelijks voorstellen dat de relatie tussen wetenschap en religie niet inherent conflictueus is. Hebben geloof en wetenschap in het verleden niet voortdurend in elkaars vaarwater gezeten? Laat de geschiedenis niet zien dat de vooruitgang van de wetenschap tot stand kwam dankzij een aaneengesloten reeks overwinningen op de invloed van kerk, geloof en theologie? Is dus de les van de geschiedenis niet, dat we het juk van dat laatste trio krachtig van ons af moeten schudden wanneer

4.

aard en genealogie van ID Cees Dekker, Ronald Meester & René van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Over toeval en doelgerichtheid in de evolutie, Kampen 2005. Uit deze laatste bundel wordt duidelijk, dat ID niet in het verlengde ligt van religieus geworteld creationisme, maar van een wetenschappelijke traditie waarin gepoogd wordt inherente problemen van de evolutietheorie op alternatieve wijze op te lossen (zie bijv. Cees Dekkers artikel ‘De terugkeer van ontwerp in de wetenschap’ in dit boek). Vgl. de Handelingen van de Tweede Kamer, 24 mei 2005.

God beschikte5epr. 24-1-2006

158

25-01-2006

15:17

Pagina 158

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

we althans de vooruitgang willen dienen?5 Het is deze visie, die we in alle beknoptheid op haar historische merites willen toetsen aan de hand van een van de twee standaardvoorbeelden die doorgaans aangehaald worden ter onderbouwing ervan, namelijk de ontvangst van Charles Darwins theorie van natuurlijke selectie zoals voor het eerst uiteengezet in diens On the Origin of Species (1859).6 In talrijke oudere studies is de ontvangst van dit boek getekend als een klassiek voorbeeld van het conflict (zoal niet de ‘oorlog’) tussen creatieve wetenschapsbeoefening enerzijds en star-conservatief geloof anderzijds7 – maar klopt dit beeld eigenlijk wel? Nadat we hebben gezien waarom het antwoord op die vraag negatief moet luiden, willen we nagaan hoe de reacties op Darwins evolutietheorie in christelijke kring dan wel verlopen zijn. Daarbij concentreren we ons op het toenmalige Angelsaksische protestantisme, omdat er juist daarnaar naar verhouding veel onderzoek gedaan is.8 We sluiten af met een aantal conclusies. 5.

6.

7.

8.

Zie voor een recente verdediging van de conflictthese c.q. ‘onverenigbaarheidsstelling’ Herman Philipse, Atheïstisch manifest & De onredelijkheid van de religie, Amsterdam 2004, 137-166. De titel luidt voluit: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, Londen 1859. Het andere standaardvoorbeeld is uiteraard de zaak-Galilei; zie voor een samenvatting van de stand van het onderzoek daaromtrent Hans Thijssen, ‘Galilei en de kerk: wetenschap, geloof en autoriteit’, in: Peter Nissen & Peter Raedts (red.), Bondgenoten of vijanden? De verhouding tussen geloof en wetenschap in de christelijke traditie, Zoetermeer 2002, 83-103. Thijssen maakt duidelijk dat de zaak-Galilei nadrukkelijk niet begrepen kan worden als een conflict tussen wetenschap en religie. J.W. Draper, History of the Conflict between Religion and Science, New York 1875; A.D. White, A History of the Warfare of Science and Theology in Christendom, 2 delen, New York 1896; vgl. over het conflictmodel ook mijn Een publieke zaak. Theologie tussen geloof en wetenschap, Zoetermeer 2004, 288-299. Overigens vond het conflictmodel als interpretatiekader van de post-darwiniaanse controversen in Engeland ook brede ingang door allerlei populaire literatuur, zoals de klassieker van Edmund Gosse, Father and Son, New York 1907. Het zou natuurlijk aardig zijn ook te kijken naar de Darwin-receptie in Nederlandse christelijke kringen, maar daarnaar is tot dusver veel minder gedetailleerd onderzoek gedaan. Wel valt hiervoor te verwijzen naar het algemene overzicht van Ilse N. Bulhof, ‘The Netherlands’, in: T. Glick (red.), The Comparative Reception of Darwinism, Austin (Texas) 1974, 269-306. Bulhof betoogt, dat het darwinisme in Nederland vooral dankzij sociologische factoren (de maatschappelijke dominantie van de liberale bourgeoisie) een soepele ingang vond. In een interessante latere monografie wijst zij verder op het hoge retorisch-literaire gehalte van de Origin of Species – ook daardoor was volgens haar ‘het boek een onmiddellijk succes en kreeg het van alle kanten een enorme respons’. Ilse N. Bulhof, Darwins Origin of Species: Betoverende wetenschap, Baarn 1988, 21.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 159

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

159

De ontoereikendheid van het conflictmodel Er is gedurende de afgelopen decennia de nodige studie gemaakt van de receptie van Darwins evolutieleer in diverse delen van de wereld en in uiteenlopende culturele situaties. De laatste tijd strekt dat onderzoek zich ook uit tot buiten Noord-Amerika en West-Europa.9 De resultaten ervan laten een wisselend beeld zien. Over één ding lijken de betreffende onderzoekers het echter wel min of meer eens: het populaire schema van de vrije wetenschapsbeoefening die continu in haar vooruitgang gestremd wordt door het irrationele en uiteindelijk vergeefse verzet van kerk en theologie – dat schema is ontoereikend om de lotgevallen van Darwins evolutietheorie goed te kunnen plaatsen. Wanneer we alleen al kijken naar de periode die direct volgde op de publicatie van de Origin of Species, zijn er minstens vier factoren die dit beeld zozeer compliceren, dat het als inadequaat bestempeld moet worden. We laten deze factoren de revue passeren, waarbij we onze voorbeelden ontlenen aan de Engelse situatie. (1) In de periode die volgde op de verschijning van de Origin waren er belangrijke kerkelijke theologen die zich openlijk achter Darwins theorie schaarden. Een bekend voorbeeld was Frederick Temple (1821-1902). Temple, die reeds in 1860 positief gereageerd had op Darwins Origin, betoogde in 1884 in de door hem gegeven Bampton Lectures dat Gods handelen als eerste oorzaak van de evolutie gezien kon worden. De Schepper heeft bepaalde deeltjes materie kennelijk zulke inherente krachten meegegeven, dat op den duur langs natuurlijke weg levende wezens zoals wij die kennen zijn ontstaan. Hij is dus zo onvoorstelbaar wijs, dat Hij de dingen – met een uitdrukking van Temples geestverwant Charles Kingsley – zichzélf liet maken. Omdat natuurlijke selectie op basis van toevallige mutaties ook volgens Darwin maar één element is in de evolutie, achtte Temple zijn overtuiging aangaande de uiteindelijke doelgerichtheid van het universum niet in strijd met de denkbeelden van Darwin. Nu zou men kunnen vermoeden dat Temple wellicht tot een kleine groep dissidente theologen behoorde, die door de kerkelijke en maatschappelijke mainstream gewantrouwd en gemarginaliseerd werd. Niets is echter minder waar: in 1896 werd Temple gewijd tot aartsbisschop van Canterbury – het hoogste ambt in de Anglicaanse kerk.10 Zo waren er, 9. Vgl. bijv. R.L. Numbers & J. Stenhouse (red.), Disseminating Darwinism, Cambridge 1999. Overigens bevat de in de vorige noot genoemde bundel ook reeds opstellen over bijv. Mexico, Rusland en de islamitische wereld. 10. Vgl. bijv. Peter Barrett, Science and Theology since Copernicus, Londen 2004, 100.

God beschikte5epr. 24-1-2006

160

25-01-2006

15:17

Pagina 160

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

zoals we nog zullen zien, veel meer theologische en kerkelijke autoriteiten die het voor Darwin opnamen.11 (2) Natuurlijk keerden echter ook vele theologen zich openlijk tegen Darwins ideeën. Het opmerkelijke is echter dat sommigen van hen dat, anders dan in de gangbare beeldvorming blijkt, vooral deden op wetenschappelijke gronden. Een interessant voorbeeld is hier Samuel Wilberforce, Anglicaans bisschop van Oxford en criticus van de bovengenoemde Temple vanwege diens positieve respons jegens Darwin. De overlevering zet Wilberforce neer als een bekrompen persoonlijkheid, die tijdens een beroemd geworden bijeenkomst van het Brits Genootschap ter Bevordering van de Natuurwetenschap op 30 juni 1860 door de fervente darwinist Thomas Huxley effectief de mond gesnoerd zou zijn. Wilberforce zou spottend gevraagd hebben of Huxley via zijn grootvader of grootmoeder van de apen afstamde; deze zou daarop het publiek echter massaal voor zijn visie gewonnen hebben door te repliceren, dat hij nog liever een aap als grootvader had, dan een machtig man die zijn gaven en invloed slechts gebruikte om een serieuze wetenschappelijke discussie belachelijk te maken. Recent onderzoek heeft echter aangetoond dat deze traditionele weergave van de ‘Huxley-Wilberforce confrontatie’ een achteraf door darwinisten geconstrueerde legende is. In werkelijkheid vond Huxleys inbreng in de betreffende bijeenkomst juist weinig weerklank,12 terwijl Wilberforces reactie op Darwin uitermate scherpzinnig was. Wilberforce wist (vooral ook in een veertig pagina’s lange bespreking) haarfijn de zwakke plekken en speculatievere extrapolaties in Darwins Origin aan te wijzen.13 Hij deed dat zelfs zo overtuigend, dat Darwin in reactie erop zijn beschouwingen op diverse punten wijzigde. Terecht wijst McGrath erop, dat bij Wilberforce van ‘kerkelijk obscurantisme’ dan ook bepaald geen sprake was. Rond 1900 had de genoemde legende echter vaste voet aan de grond gekregen, en werd deze er zo mede de oorzaak van dat de verhouding tussen geloof en wetenschap hoe langer hoe meer in termen van het conflictmodel begrepen werd.14

11. Vgl. David N. Livingstone, Darwin’s Forgotten Defenders. The Encounter between Evangelical Theology and Evolutionary Thought, Edinburgh 1987. 12. Peter J. Bowler, Evolution. The History of an Idea, 3e geheel herziene en uitgebreide editie, Londen 2003, 185 (en de daar genoemde verdere literatuur). 13. Willem B. Drees, Religion, Science and Naturalism, Cambridge 1996, 69v. Vgl. A. van den Beukel, ‘Darwinisme: wetenschap en/of ideologie?’ in: Dekker, Meester & Van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? 110v. 14. Alister McGrath, Geloof & Natuurwetenschap. Een introductie, Kampen 2001, 36.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 161

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

161

(3) Niet alleen theologen zoals Wilberforce en anderen, maar ook vele wetenschappers keerden zich tegen Darwins theorie van natuurlijke selectie. Eén onderzoeker stelt zelfs, dat terwijl onder Darwins tijdgenoten slechts enkele theologen diens evolutietheorie afwezen, vele wetenschappers dit deden!15 Wat dat laatste betreft heeft Thomas Huxley reeds opgemerkt, dat indien er in 1860 een synode van de ‘wetenschappelijke kerk’ gehouden zou zijn, Darwins evolutietheorie daar door een overweldigende meerderheid (inclusief Huxley zelf ) als ketterij veroordeeld zou zijn.16 Dat is ook niet onbegrijpelijk, want Darwins theorie betekende tot op zekere hoogte een breuk met wat voorafgaand voor gezonde wetenschap werd gehouden (bijvoorbeeld met de gevestigde opvatting betreffende de onveranderlijkheid van de soorten). Een van de wetenschappers die de breuk met het verleden niet mee kon maken, was de vooraanstaande anatomist Richard Owen, die aanvankelijk nog met Darwin samengewerkt had.17 Als anatomist waren Owen de overeenkomsten opgevallen tussen gelijksoortige maar verschillend ontwikkelde ledematen bij gewervelden. Voor vrijwel elk bot in de menselijke arm vond hij wel een equivalent in bijvoorbeeld de vleugel van een vleermuis. Deze ‘homologieën’ brachten hem tot de gedachte, dat er in het verleden achter de verschillende dieren in een bepaalde klasse een nog niet nader ontwikkeld oer-type (door hem ‘archetype’ genoemd) schuil moest zijn gegaan. Dat archetype was dan kennelijk bedoeld om zich in al die verschillende richtingen te ontwikkelen, en het geheel moest dus wel bedacht zijn door een goddelijke macht – een opvatting waarvoor Darwins versie van de evolutietheorie geen ruimte liet. Owen dacht zich deze goddelijke macht overigens niet zozeer in christelijke alswel in platoons-filosofische termen. Maar voor Owens besef was zijn visie minstens zozeer ingegeven door zijn wetenschappelijk onderzoek als door zijn levensbeschouwelijke visie.18 Hoe dat ook zij, Owens verklaringen pasten 15. James R. Moore, The Post-Darwinian Controversies, Cambridge 1979, 88. 16. T.H. Huxley, ‘On the Reception of the ‘Origin of Species’’, in: F. Darwin (red.), Life and Letters of Charles Darwin, Londen 1887, II 186; geciteerd bij Moore, PostDarwinian Controversies, 86. Het is in dit licht merkwaardig, dat vele evolutionisten momenteel de geringe steun die de nog jonge ontwerptheorie onder natuurwetenschappers geniet als een krachtig argument tegen die theorie beschouwen. 17. Zie over hem N.A. Rupke, Richard Owen: Victorian Naturalist, New Haven 1994. 18. Voor velen in het verleden bestond het onderscheid tussen de beide domeinen van geloof en wetenschap dat we vandaag haast vanzelfsprekend vinden zelfs sowieso niet; vgl. J.R. Moore, ‘Speaking of ‘Science and Religion’ – then and now’, History of Science 30 (1992), 311-323.

God beschikte5epr. 24-1-2006

162

25-01-2006

15:17

Pagina 162

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

beter dan die van Darwin binnen het toenmalige wereldbeeld19 (zoals die van Darwin weer beter in het huidige wereldbeeld passen dan bijvoorbeeld de ontwerptheorie). Naast Owen waren er in de negentiende eeuw dan ook veel anderen, onder wie grote fysici als Lord Kelvin en James Maxwell, die zich op naar hun besef wetenschappelijke gronden verzetten tegen Darwins theorie van natuurlijke selectie. Aan het einde van de negentiende eeuw verkeerde Darwins versie van de evolutietheorie zelfs ronduit in verval, doordat onduidelijk bleef hoe de toevallige mutaties die Darwin aannam tot stand kwamen, en hoe de gunstige daarvan doorgegeven konden worden aan volgende generaties.20 Pas toen het in de loop van de twintigste eeuw tot een synthese kwam tussen Darwins ideeën enerzijds en moderne genetica anderzijds, werden de biologische stammentwisten beëindigd en ontstond er vanuit deze ‘neo-darwinistische synthese’ een min of meer eenduidig raamwerk waarbinnen de biologie zich verder bewoog. Maar ook daarna zijn de wetenschappelijke bezwaren nooit geheel verdwenen. (4) Ten slotte blijkt het conflictmodel als duiding van de post-darwiniaanse controversen ook op nog een andere manier ontoereikend. Voorzover uitgesproken voorstanders van het darwinisme zich tegen geloof, kerk en theologie keerden, was dat vaak op niet-wetenschappelijke gronden – namelijk op filosofische en/of levensbeschouwelijke. Degene die vanuit Darwins evolutietheorie feller dan wie ook tegen geloof en kerk ageerde, was zonder twijfel de al even genoemde Thomas Huxley. Huxley werd door sommigen aangeduid als ‘Darwins bulldog’, maar het ging hem eigenlijk niet eens zozeer om Darwins evolutietheorie als zodanig (waarvan hij zich in enkele belangrijke opzichten zelfs distantieerde!), als wel om het harde materialisme casu quo naturalisme dat er zijns inziens uit sprak. Vanuit dit naturalisme – dat wil zeggen de opvatting dat de natuurwetten volstaan om alles te verklaren zodat God geen rol speelt – trachtte hij de gedachte van een ‘wetenschappelijke kerk’ te propageren, met de natuurwetenschappers als haar hogepriesters.21 Volgens hedendaagse onderzoekers was het nu deze levensfilosofie van Huxley, en niet zijn wetenschappelijke inzichten, die hem tot zijn anti-godsdienstige houding bracht. Op de vraag, waarom het evolutieproces als geheel niet als het scheppingswerk van een goede God gezien kan worden (vgl. Owen), ant19. Vgl. Drees, Religion, Science and Naturalism, 70v.; Bowler, Evolution, 124v. 20. Zie Peter Bowler, The Eclipse of Darwinism. Anti-Darwinian Evolution Theories in the Decades around 1900, Baltimore 1983. 21. Vgl. bijv. Barrett, Science and Theology since Copernicus, 96.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 163

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

163

woordde Huxley bijvoorbeeld niet, dat de natuurwetenschappelijke feiten dat uitsloten, maar dat het grenzeloze lijden in de wereld ons deze mogelijkheid ontneemt.22 Vergelijkbaar was het gevoelen van Darwin, ook al was deze minder polemisch ingesteld dan Huxley. Hoewel zijn theorie van natuurlijke selectie feitelijk betrekking had op de ontwikkeling van soorten en niet op het ontstaan van het leven, en hij natuurlijke selectie weliswaar als het belangrijkste maar niet als het enige evolutionaire principe beschouwde, ontwikkelde hij zich toch van orthodox tot liberaal christen, en van daaruit in de richting van een agnosticisme dat bij tijden in atheïsme overging.23 Die ontwikkeling had naar men aanneemt niet zozeer te maken met zijn wetenschappelijke bevindingen (die brachten hem soms nog tot religieuze verwondering!), als wel met de dood van zijn dochter Annie (in 1851) en met zijn emotionele weerstand tegen de gedachte van een eeuwige straf. Als het christendom waar zou zijn, schrijft Darwin ergens, dan lijkt het Nieuwe Testament te impliceren dat allen die niet geloven, inclusief zijn vader, broer en vrijwel al zijn beste vrienden, voor eeuwig gestraft zouden worden. Dat vond hij een verschrikkelijke leer.24 Het waren, kortom, veelal levensbeschouwelijke en niet wetenschappelijke overtuigingen die Darwin en velen van zijn volgelingen tot hun verwijdering van en verzet tegen de gevestigde godsdienst brachten. Al deze factoren laten zien hoe oneindig veel ingewikkelder de situatie was dan dat deze vanuit een eenvoudig conflictschema ‘geloof versus wetenschap’ begrepen zou kunnen worden. Volgens sommigen moet het beeld zelfs nog verder gecompliceerd worden. Het ligt voor de hand om te denken dat vooral liberale christenen met Darwins theorie nog wel enigszins uit de voeten konden, doordat zij slechts een verwaterde versie van het christelijk geloof voorstonden, en deze wisten te combineren met een darwinisme waaruit zij bewust of onbewust de materialistische angel verwijderd hadden. De historicus James Moore heeft 22. Drees, Religion, Science and Naturalism, 71 (en de daar genoemde literatuur). 23. Barrett, Science and Theology since Copernicus, 91; overigens menen anderen dat Darwin reeds rond 1838, dus ver voor de publicatie van The Origin of Species, agnost was geworden; vgl. Bowler, Evolution, 146. 24. ‘And this is a damnable doctrine’. A. Desmond & J.R. Moore, Darwin, Londen 1991, 623. Vgl. over de impact die de dood van zijn dochter op Darwin had James R. Moore, ‘Of Love and Death: Why Darwin ‘Gave up Christianity’’, in id. (red.), History, Humanity, and Evolution, Cambridge 1989, 195-230, en nu in den brede het boek van Darwins achter-achterkleinzoon Randal Keynes, Annie’s Box. Darwin, his Daughter and Human Evolution, Londen 2003.

God beschikte5epr. 24-1-2006

164

25-01-2006

15:17

Pagina 164

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

echter in zijn reeds geciteerde studie naar de post-darwiniaanse controversen betoogd, dat liberale christenen veelal niet uit de voeten konden met de somberheid die uit Darwins selectietheorie sprak, terwijl juist orthodoxe christenen met onder andere hun erfzondeleer en hun nadruk op een niet nader te herleiden goddelijke voorzienigheid veel meer aansluiting bij Darwin vonden.25 Inmiddels heeft Moore zijn zienswijze op enkele punten bijgesteld26, maar de visie dat in Darwins werk als het ware onderhuids bepaalde christelijke noties verborgen liggen die door latere christenen met enig recht konden worden opgepakt, blijft opgeld doen. Zo heeft Richard England onlangs betoogd, dat tijdens de vervalperiode van het darwinisme rondom 1900 het juist volbloed-Anglicaanse geleerden waren die aan Darwins theorie bleven vasthouden, omdat alleen deze de prachtige, bijna perfecte aanpassingen aan de omgeving kon verklaren die zich overal in de levende natuur voordoen – een verschijnsel waarin zij een bevestiging zagen van hun geloof in de aanwezigheid van God.27

Drie manieren om met Darwin om te gaan Teneinde wat nauwkeuriger zicht te krijgen op de diverse reacties op Darwin in godsdienstige en theologische kringen28 willen we de nog altijd bruikbare indeling van Moore volgen.29 Moore onderscheidt tussen wat 25. Moore, Post-Darwinian Controversies, passim. 26. Vgl. J.H. Brooke, M.J. Osler & J.M. van der Meer (red.), Science in Theistic Contexts (= Osiris 2-16), Chicago 2001, 271 n.5; Moore erkent blijkens deze aantekening dat hij de term ‘orthodoxie’ op onhistorische wijze gebruikt heeft (in werkelijkheid was er inderdaad veeleer een glijdende schaal van orthodoxe naar liberale visies, met van alles daar tussenin – vgl. voor dit punt ook Drees, Religion, Science and Naturalism, 73), en ook dat hij ten onrechte de indruk gewekt heeft dat het darwinisme metafysisch neutraal zou zijn (in werkelijkheid heeft het wel degelijk de biologie ‘geseculariseerd’). 27. Richard England, ‘Natural Selection, Teleology, and the Logos’, in: Brooke e.a. (red.), Science in Theistic Contexts, 270-287 (spec. 282). 28. Voor een overzicht van de belangrijkste literatuur over godsdienstige (m.n. christelijke) reacties op de (m.n. darwinistische) evolutietheorie, zie J.H. Brooke, Science and Religion. Some Historical Perspectives, Cambridge 1991, 393-399. 29. Met dien verstande dat we Moores aanvechtbare poging de diverse categorieën eenduidig te koppelen aan orthodoxe resp. liberale theologische posities niet overnemen. Zo impliciet ook Barrett, Science and Theology since Copernicus, 98vv. De bezwaren die Jon H. Roberts, ‘Darwinism, American Protestant Thinkers, and the Puzzle of Motivation’, in: Numbers & Stenhouse (red.), Disseminating Darwinism, 147, aanvoert tegen Moores driedeling als zodanig acht ik niet overtuigend.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 165

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

165

hij noemt christelijk anti-darwinisme, christelijk darwinisme en christelijk darwinicisme. Tot de eerste stroming rekende hij auteurs die Darwins selectietheorie zonder meer als atheïstisch van de hand wezen. Christelijke darwinisten kwamen daarentegen vanuit hun lezing van Darwin tot een tegengestelde conclusie, namelijk dat darwinisme en christendom wel degelijk verenigbaar zijn. Onder christelijke ‘darwinicisten’ ten slotte verstaat Moore de veelal liberale theologen die niet Darwins versie van de evolutietheorie overnamen, maar een variant daarvan die beter verenigbaar was met het vooruitgangsdenken in hun theologie. Zij zijn dus alleen darwinist in de wat bredere zin waarin dit woord samenvalt met ‘evolutionist’. Omdat de aanduiding ‘darwinicisme’ ongebruikelijk en weinig verhelderend is, zal ik in plaats daarvan over ‘niet-darwinistisch evolutionisme’ spreken. Evenals Moore zullen we ons zoals aangegeven in het bijzonder concentreren op de Darwin-receptie in Angelsaksische protestantse kringen. Het is echter niet onwaarschijnlijk dat de reactiepatronen onder Angelsaksische protestanten ook in andere christelijke groeperingen aangetroffen kunnen worden. Nu zijn er allerhande punten waarop christenen, en zeker de theologen onder hen, in hun reacties op de evolutietheorie uiteengingen en uiteengaan. Er wordt bijvoorbeeld uiteenlopend gedacht over de vraag of het idee van gemeenschappelijke afstamming (dus dat alle organismen dezelfde voorouder hebben) verenigbaar is met het christelijk geloof. Er is verschil van inzicht over de vraag of de enorme wreedheid en verspilling in de natuur die de evolutie met zich meebrengt een christelijke interpretatie toelaat. Ook de vraag of het accepteren van de evolutietheorie leidt tot een reductionistisch mensbeeld, waarbij de mens zozeer één is met de dieren dat deze niet langer gezien kan worden als unieke beelddrager van God, wordt divers beantwoord. Hetzelfde geldt uiteraard voor de vraag in hoeverre de evolutietheorie zich laat rijmen met de strekking van bijbelpassages over de schepping. Hier willen we ons echter concentreren op een ander zeer centraal probleemveld, namelijk dat van de verhouding tussen toeval en ontwerp. We gaan dus vooral na, of het volgens de drie genoemde stromingen mogelijk is de evolutietheorie op enigerlei wijze te verenigen met de idee van een (goddelijke) doelgerichtheid die aan de evolutie ten grondslag ligt en in de evolutie gerealiseerd wordt. (1) Volgens de christelijke anti-darwinisten is dit laatste nadrukkelijk niet het geval. Een verhelderend voorbeeld is de in zijn tijd zeer invloedrijke gereformeerde theoloog Charles Hodge (1797-1878), die gedurende de halve eeuw van zijn hoogleraarschap in Princeton zo’n drieduizend Amerikaanse studenten toerustte en inspireerde. Zijn hoofdwerk was een

God beschikte5epr. 24-1-2006

166

25-01-2006

15:17

Pagina 166

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

volumineuze driedelige Systematic Theology (1872-1873), waarin hij de bijbel op strikt inductieve wijze verwerkte, door deze om zo te zeggen als de verzamelplaats te behandelen van allemaal losse feitjes waartussen hij dan de verbanden en wetmatigheden trachtte aan te wijzen. ‘De bijbel is voor de theoloog, wat de natuur is voor de natuurwetenschapper,’ schreef hij in de inleidende pagina’s. Bijbel en natuur vormen de beide bewaarplaatsen van heilige feiten (‘sacred facts’) die Gods waarheid openbaren. Zoals de newtoniaanse natuurwetenschapper de feiten der natuur ordent, zo doet de theoloog dat met de feiten die in de bijbel naar voren komen.30 Op dit punt bevond zich dan ook Hodges wetenschappelijke bezwaar tegen Darwin, zoals hij een jaar na de publicatie van zijn dogmatiek uitwerkte in zijn boek What is Darwinism? 31 Darwin was zijns inziens een uitzonderlijk zorgvuldig waarnemer en scherpzinnig beschrijver van natuurlijke gegevens. Waar hij echter faalde, was niet zozeer op het terrein van de feiten als wel op dat van de theorievorming. Terecht wees Hodge erop, dat Darwin brak met de gangbare baconiaans-inductieve methode, en zijn creatieve verbeeldingskracht gebruikte bij de vorming van een hypothese die niet rechtstreeks uit de data opkwam, maar pas naderhand aan zo veel mogelijk gegevens getoetst werd. Ook collega-wetenschappers hadden om methodische redenen veel moeite met Darwins deductiefhypothetische vorm van wetenschapsbeoefening, die immers uitging van (nog) niet gefundeerde veronderstellingen, en daardoor volgens hen niet kon leiden tot onbetwistbare resultaten. Hodge voelde zich dus niet gehouden om Darwins selectietheorie te onderschrijven. Hij had vervolgens een zwaarwegend motief om dat laatste ook inderdaad niet te doen. Grondige bestudering van Darwins Origin of Species bracht hem namelijk tot de conclusie, dat daarin het woord ‘natuurlijk’ in de aanduiding ‘natuurlijke selectie’ bewust gebruikt werd als tegengesteld aan ‘boven-natuurlijk’. Door de uitdrukking ‘natuurlijke selectie’ te gebruiken, bedoelde Darwin dus elke gedachte aan een ontwerp of doelgerichtheid in de ontwikkeling der levensvormen te ontkennen. De betreffende selectie vindt volgens Darwin immers plaats zonder enig doel, puur door niet-intelligente fysische oorzaken. Hiermee legde Hodge naar zijn besef de vinger bij verreweg het belangrijkste en meest onderscheidende element van Darwins theorie. De ontkenning van enig

30. Moore, Post-Darwinian Controversies, 204, 212; vgl. over deze theologische methode van Hodge Luco J. van den Brom, Creatieve twijfel, Kampen 1990, 21v., 34v. 31. Charles Hodge, What is Darwinism? New York 1874.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 167

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

167

ontwerp was volgens hem de ziel van Darwins systeem, en het was precies deze ontkenning die het darwinisme in een onoplosbaar conflict bracht met het christelijk geloof, maar ook met de natuurlijke religie.32 Immers, op deze manier werd zowel een externe sturende kracht achter de evolutie als een hoger doel ván de evolutie ontkend. Voor God en zijn voorzienigheid wilde Darwin geen plaats inruimen. Darwinisme is derhalve volgens Hodge, in één woord, atheïsme. Hodge was daarom zo’n uitnemend vertegenwoordiger van het christelijk anti-darwinisme, omdat hij in tegenstelling tot vele anderen Darwins selectietheorie zorgvuldig van andere varianten van de evolutietheorie onderscheidde en er een grondige theologische analyse van gaf.33 We doen er ook goed aan te bedenken, dat het eenduidige antwoord op de vraag van zijn boektitel (‘atheïsme’!) niet Darwins persoonlijke levensinstelling betrof, en ook niet de evolutietheorie in het algemeen, maar zeer specifiek het evolutionaire mechanisme van natuurlijke selectie op basis van toevallige variaties dat Darwin voorstelde. Dat achtte Hodge in zijn uitwerking atheïstisch, doordat het geen ruimte liet voor ontwerp.34 (2) Precies deze laatste opvatting – dat het darwinisme geen ruimte laat voor ontwerp – werd en wordt echter bestreden door een tweede stroming in de christelijke Darwin-receptie. Tot deze stroming behoorden tijdgenoten van Darwin als Asa Gray en Aubrey Moore, maar ook een hedendaags geleerde als Michael Ruse. De Amerikaanse botanist Gray (1810-1888), een vriend van Darwin, was een overtuigd aanhanger en verspreider van diens gedachtegoed. Gray meende echter, dat Darwins theorie zeer wel verenigbaar was met het geloof in een God die handelt in de natuur. Reeds in 1860 schreef hij een drietal artikelen hierover, die door Darwin zozeer gewaardeerd werden dat deze ze liet herdrukken in de vorm van een pamflet. Darwin zelf verspreidde niet minder dan honderd exemplaren van dit pamflet onder collega’s en andere geïnteresseerden.35 Volgens Gray was het denkbaar dat de variaties

32. David N. Livingstone, ‘Science, Region, and Religion’, in: Numbers & Stenhouse (red.), Disseminating Darwinism, 10, 32. Vgl. voor het bovenstaande ook Moore, Post-Darwinian Controversies, 203v. 33. Vgl. Moore, Post-Darwinian Controversies, 214. 34. John Brooke & Geoffrey Cantor, Reconstructing Nature. The Engagement of Science and Religion, Edinburgh 1998, 161. 35. Asa Gray, Natural Selection not Inconsistent with Natural Theology, Londen 1861; vgl. Moore, Post-Darwinian Controversies, 270, 389. Moore noemt Gray een ‘vroom en orthodox christelijk gelovige’ van calvinistische snit, 270.

God beschikte5epr. 24-1-2006

168

25-01-2006

15:17

Pagina 168

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

die zich in de planten- en dierenwereld voordoen (variaties waarvan de oorzaken onbekend waren) op een bepaalde manier ‘gestuurd’ werden in een richting die uiteindelijk heilzaam is. De aanpassing en evolutie van de soorten kunnen zodoende toegeschreven worden aan de leiding van God. Er zit, met andere woorden, een doelbewust ontwerp achter de evolutie. Op die manier behoeft het darwinisme volstrekt niet strijdig te zijn met de eerdere natuurlijke theologie zoals die op onovertroffen wijze was uitgewerkt in het beroemde boek van William Paley.36 Eerder gaf het daar nog meer steun aan, doordat het liet zien dat het vele lijden in de natuur onvermijdelijk was ter wille van de voortgang van de evolutie (en dus van Gods plan).37 Darwin reageerde aanvankelijk dus enthousiast op Grays beschouwingen. Hij schreef hem bijvoorbeeld: ‘… ik kan er volstrekt niet tevreden mee zijn dit wonderlijke universum, en speciaal de mens, aan te zien en te concluderen dat alles het resultaat is van brute kracht. Ik neig ertoe naar alles te kijken als voortkomend uit ontworpen wetten, waarbij de details, zowel de goede als de slechte, dan overgelaten worden aan wat we toeval zouden kunnen noemen […] Maar hoe langer ik erover nadenk, hoe meer ik verbijsterd raak.’38 Darwin stemde dan ook met Gray in dat zijn opvattingen bepaald niet noodzakelijk atheïstisch uitgelegd hoefden te worden.39 Maar gaandeweg kreeg hij toch zwaarwegende problemen met Grays visie, en ging hij deze religieuze duiding van zijn theorie zelfs verwerpen. De schijn van doelgerichtheid in de evolutie kwam zijn inziens niet voort uit de toevallige variaties, maar uit de natuurlijke selectie, die telkens díé varianten ‘uitkiest’ die het meest aangepast zijn aan de omgeving. Er is geen enkele aanwijzing dat God daarbij een rol zou (moeten) spelen, en het viel Darwin steeds moeilijker dit laatste aan te nemen. Darwin en Gray begrepen over en weer elkaars argumenten, maar werden het niet met elkaar eens – zonder dat dit overigens hun goede verhouding bedreigde.40 Gray voelde zich in zijn visie gesteund door de Amerikaanse theoloog George Frederick Wright (1838-1921), die nota bene een evolutionistische bijdrage leverde aan The Fundamentals – de geschriftenreeks die als bron en 36. William Paley, Natural Theology, Londen 1802. 37. Bowler, Evolution, 205. 38. Dit citaat vond ik, helaas zonder nadere bronvermelding, bij Barrett, Science and Theology since Copernicus, 91. 39. Moore, Post-Darwinian Controversies, 272. 40. Moore, Post-Darwinian Controversies, 276; England, ‘Natural Selection’, 278.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 169

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

169

naamgever van het christelijk fundamentalisme geldt.41 In Schotland stond de godgeleerde James Iverach (1839-1922) een vergelijkbare synthese tussen darwinisme en christelijk geloof voor,42 terwijl het in Engeland vooral de Anglo-katholieke theoloog en amateur-natuurwetenschapper Aubrey Moore (1843-1890) was die het darwinisme brede ingang deed vinden in Anglicaanse kringen. Moores synthese had een ander karakter dan die van Asa Gray en anderen. Moore wilde het christelijk geloof namelijk nadrukkelijk geen plaats geven in de ‘gaten’ die het darwinisme nog openliet, zoals de herkomst van variaties in de natuur of de eerste aanzet tot de evolutie. In plaats daarvan zag hij de evolutie als geheel als de weg waarlangs God zijn scheppingswerk realiseert. God geeft dus zijns inziens niet maar een zetje bij de ontbrekende schakels in de evolutietheorie – die gedachte was volgens Moore veel meer deïstisch dan christelijk. In plaats daarvan zag Moore het zo, dat naar een woord van Athanasius de feiten (facts) van de natuur samenvallen met de daden (acts) van God. Deze zienswijze bracht hem tot een accentuering van de immanentie van God – een accent dat samenhing met de sterk op de incarnatie geconcentreerde theologie van zijn dagen. Het was volgens Moore aan het darwinisme te danken, dat we God niet langer hoeven te zien als een externe Schepper ergens aan de rand van het universum, maar als de Logos die altijd en overal in de wereld present en actief is. Darwin heeft zijns inziens onze kennis van Gods handelen dus aanzienlijk vergroot. Daarbij erkende Moore, dat deze christelijke interpretatie van het darwinisme niet de enig mogelijke is. Het is ook mogelijk puur natuurwetten aan het werk te zien en niet meer dan dat. Ook daarin breekt Moore met Paley, die wel degelijk belangrijk ‘bewijsmateriaal’ voor het geloof in de natuur aanwezig zag. Maar de universele werking van deze wetten en de prachtige aanpassingen van structuren aan functies die zij teweegbrengen, vormen volgens Moore toch wel een duidelijke bevestiging van het geloof wanneer men dat, zoals voor christenen geldt, onafhankelijk van aanwijzingen uit de natuur reeds deelachtig is.43 Kortom: ofwel God is overal, ofwel God is nergens; iets 41. Moore, Post-Darwinian Controversies, 71v.; uiteraard ziet Moore ook hierin een argument voor zijn these dat er een verborgen verwantschap bestaat tussen calvinisme en darwinisme. Overigens schreven nog twee andere evolutionistisch gezinde theologen artikelen in The Fundamentals (1910-1915), te weten James Orr en de verderop te bespreken Benjamin Warfield. 42. Vgl. over Wright en Iverach: Moore, Post-Darwinian Controversies, 280-298, 252250; Barrett, Science and Theology, 102v. 43. Zie over Moore: Moore, Post-Darwinian Controversies, 259-269, en ook England (die een ongepubliceerde dissertatie over hem schreef ), ‘Natural Selection’, 278-286.

God beschikte5epr. 24-1-2006

170

25-01-2006

15:17

Pagina 170

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

daartussenin gaat niet meer – dat was volgens Moore de les van Darwin. Veel darwinisten reageerden positief op de omvattender doelgerichtheid (‘wider teleology’) dan die van Paley die Moore in Darwins theorie zag. Heel opmerkelijk is in dit verband het levensverhaal van de van huis uit Canadese bioloog George Romanes (1848-1894). Onder invloed van Darwin en diens agnostische medestanders had Romanes rond zijn dertigste met veel pijn maar zeer overtuigd zijn christelijk geloof afgezworen. Na Darwins dood zette Romanes dan ook diens kritische dispuut met Gray over de onverenigbaarheid van darwinisme en christelijk geloof voort. De enige wetenschappelijk houdbare positie was volgens hem, dat er geen externe goddelijke macht betrokken is bij het evolutieproces. Wanneer Romanes jaren later echter geconfronteerd wordt met Moores ‘wider teleology’, ziet hij daarin alsnog een rationele manier om theïsme en darwinisme met elkaar te verzoenen. De vraag ‘is er ontwerp in de natuur?’ kan niet vanuit objectieve feiten beantwoord worden, maar slechts vanuit ieders subjectieve persoonlijkheid, zo valt hij Moore nu bij. Tot zes weken voor zijn dood blijft hij zich een heen en weer geslingerd agnost voelen, om ten slotte terug te keren tot het christelijk geloof waarvan hij ooit zo bewust afscheid genomen had.44 Kijken we nu nog even naar de huidige situatie, dan is duidelijk dat het christelijk darwinisme, zeker in de door Moore uitgewerkte variant, nog altijd een live option is. Nog maar enkele jaren geleden betoogde bijvoorbeeld de niet direct als gematigd bekendstaande neo-darwinist Michael Ruse, dat een darwinist wel degelijk tegelijk ook christen kan zijn. De vraag, of het darwinisme ontwerp uitsluit, beantwoordt Ruse ontkennend. Tegenover Richard Dawkins, een aanhanger van de oude conflicttheorie, betoogt hij dat het darwinisme weliswaar een interveniërende God (een God à la Gray dus) overbodig maakt of zelfs uitsluit, maar dat het nog altijd heel goed mogelijk is om God te zien als degene die het overkoepelende ontwerp tot stand heeft gebracht.45 Er is al met al, zo sluit Ruse zijn hoofdstuk over ontwerp af, nog altijd geen geldig argument aangedragen voor de stelling dat darwinisme atheïsme impliceert.46 (3) We komen nu bij de derde manier waarop christenen het darwinisme hebben verwerkt, te weten door het om te buigen naar een niet-darwinistische vorm van evolutiedenken. Ook dit is van meet af aan aan de orde geweest, zoals we boven reeds zagen toen we de positie van Frederick 44. Moore, Post-Darwinian Controversies, 108v.; England, ‘Natural Selection’, 278, 280v. 45. Michael Ruse, Can a Darwinian Be a Christian? Cambridge 2001, 113v. 46. Ruse, Can a Darwinian Be a Christian? 128.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 171

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

171

Temple aanduidden. Temple zocht een opening in het gegeven dat Darwin natuurlijke selectie weliswaar het belangrijkste, maar niet het enige evolutionaire mechanisme had genoemd. Wanneer Temple voor ‘niet het enige’ invult, dat de Schepper aan bepaalde materiedeeltjes inherente krachten heeft meegegeven die als vanzelf levende wezens zoals wij die kennen doen ontstaan, is dat natuurlijk toch een verdraaiing van Darwins gedachtegoed. In de praktijk was natuurlijke selectie vanuit toevallige mutaties voor Temple, zoals voor alle niet-darwinistische evolutionisten, niet langer het belangrijkste middel van evolutionaire verandering, maar speelde het veelal een meer ondergeschikte rol. Dat laatste was in Amerika bijvoorbeeld het geval bij toonaangevende Princeton-theologen als James McCosh (1811-1894) en Benjamin B. Warfield (1851-1921).47 Zij stemden in met Charles Hodges kritiek op het darwinisme. We zagen echter al, dat die kritiek niet zozeer voortkwam uit de gangbare christelijke bezwaren tegen de evolutietheorie als geheel (bijvoorbeeld het verschil in tijdsduur met de zeven dagen van Genesis 1), maar uit zeer specifieke theologische en wetenschapsfilosofische bezwaren tegen Darwins versie ervan. Daarmee hield Hodge dus de mogelijkheid open dat andere versies van de evolutietheorie, voorzover die niet braken met elke vorm van doelgerichtheid in de ontwikkeling van de natuur, wel verenigbaar waren met het christelijk geloof. Reeds Hodges zoon en opvolger Archibald Alexander stelde, dat het onjuist is om alle vormen van evolutionisme als noodzakelijkerwijs atheïstisch te zien, en verwees ten bewijze daarvan in positieve zin naar het werk van onder meer Asa Gray (reeds zijn vader had in Gray geen echte darwinist kunnen zien). McCosh en Warfield vulden de ruimte die de beide Hodges openlieten concreter in. De uit Schotland afkomstige McCosh, die reeds vóór Darwin over de wetmatige evolutie (zijns inziens gewoon een ander woord voor ‘ontwikkeling’) van organismen geschreven had, had zijn instemming met de leer van de onveranderlijkheid der soorten op grond van Darwins Origin herzien.48 Maar even gedecideerd als Hodge hield hij vast aan de aanwezigheid van doelgerichtheid in de ontwikkeling der soorten. Daartoe viel hij terug op een versie van de theorie van Lamarck (1744-1829), volgens wie de ontwikkeling der soorten niet plaatsvond op basis van toe47. Interessant is dat de receptie van de evolutietheorie onder christenen ook samenhing met geografische factoren. Zo laat Livingstone, ‘Science, Region, and Religion’, zien hoe en waarom zij door orthodoxe calvinisten (meest presbyterianen) in Edinburgh werd ingedronken, in Belfast krachtig verworpen, en in Princeton getolereerd (16). 48. Moore, Post-Darwinian Controversies, 245-247.

God beschikte5epr. 24-1-2006

172

25-01-2006

15:17

Pagina 172

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

vallige mutaties en natuurlijke selectie maar op basis van het gebruik dat individuen al dan niet van hun organen maken, en vooral op basis van de overerving van concrete eigenschappen die zij daardoor verworven hebben. De giraffe zou bijvoorbeeld een lange nek gekregen hebben door het steeds verder rekken daarvan in het zoeken naar voedsel. Lamarck zag van daaruit de evolutie niet op willekeurige wijze, maar via van tevoren vastgestelde patronen verlopen, waarlangs de Schepper zijn werk steeds verder perfectioneerde.49 McCosh nam deze grondgedachte over, maar sloot tegelijkertijd steeds minder uit dat daarbij ook natuurlijke selectie een belangrijke rol zou kunnen spelen. Slechts waar het ging om het ontstaan van de mens, of in elk geval diens ziel, hield hij vast aan de noodzaak van een speciale scheppingsdaad van God.50 Dat laatste lag al minder duidelijk voor de grote gereformeerde dogmaticus Warfield. Reeds vóór McCosh’s komst naar de Verenigde Staten in 1868 was Warfield volgens eigen zeggen een ‘darwinist van het zuiverste water’.51 Van zijn vader had hij een passie voor het fokken van rundvee overgenomen, en in zijn studententijd was hij zelfs enige tijd de speciale redacteur daarvoor geweest voor de toenmalige Amerikaanse variant van De Boerderij. Hij had ook een aandeel in het handboek dat zijn vader over het fokken van rundvee schreef, en evenals bij Darwin zelf was het tijdens zijn intensieve bestudering van het fokproces dat de gedachte aan natuurlijke selectie bij hem opkwam. Later, in de tijd dat het darwinisme steeds meer moest concurreren met alternatieve theorieën, raakte Warfield echter onder de indruk van de vele anomalieën die eraan kleefden. Het darwinisme had daardoor in zijn ogen bij lange na niet de wetenschappelijke status van bijvoorbeeld de newtoniaanse mechanica. Niettemin bleef Warfield evolutionist. ‘Waar het op neerkomt,’ zo schreef hij in 1888, ‘is dat er geen noodzakelijke tegenstelling bestaat tussen [christelijk geloof en] evolutie, mits we maar geen al te extreme vorm van evolutie onderschrijven.’52 Met dat laatste bedoelde Warfield, dat vastgehouden moest worden aan een sturing van het hele proces door Gods voorzienigheid en aan Gods inciden49. Vgl. bijv. Bowler, Evolution, 86-95; Barrett, Science and Theology, 70-73. 50. Zie over McCosh: Livingstone, Darwin’s Forgotten Defenders, 106-112; idem, ‘Science, Region, and Religion’, 15v.; Moore, Post-Darwinian Controversies, 245-251 suggereert dat McCosh zich slechts op dit laatste punt van de christelijke darwinisten onderscheidde. 51. Livingstone, ‘Science, Region, and Religion’, 25. Zie verder over Warfields houding t.o.v. het darwinisme: Livingstone, Darwin’s Forgotten Defenders, 115-122. 52. B.B. Warfield, ‘Lectures on Anthropology’, december 1888; geciteerd bij Livingstone, ‘Science, Region, and Religion’, 27.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 173

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

173

teel bovennatuurlijk ingrijpen. Uiteindelijk achtte hij dat laatste echter, anders dan McCosh, zelfs niet per se noodzakelijk om de komst van de mens te verklaren: ook dat zou een kwestie kunnen zijn van een (door God geleide) sprongsgewijze mutatie die het meest geschikt bleek in de toenmalige omgeving. Theologisch gezien meende Warfield zich met deze vorm van evolutionisme in de voetsporen van Calvijn te bewegen, wiens scheppingsleer hij doorvertaalde in termen van een evolutionair schema.53 Het is opmerkelijk hoezeer theologen als McCosh en Warfield uiteindelijk weer in de buurt van Darwin en de zijnen leken uit te komen. Beiden bleven echter diens vasthouden aan het doelloze karakter van de evolutie krachtig verwerpen. Ook bleven ze terughoudend in hun conclusies. Afhankelijk van de ontwikkeling van het wetenschappelijk onderzoek kon het allemaal ook nog weer anders in elkaar blijken te zitten, en daarom is niemand gehouden om evolutionist te worden. Tegelijkertijd is wel duidelijk, dat hun kritiek op het klassieke darwinisme niet betekende dat zij elke vorm van evolutionisme verwierpen.54 Het lijkt me dan ook minimaliserend om hen (samen met anderen) te typeren als ‘progressieve creationisten’ in plaats van als ‘niet-darwinistische evolutionisten’, zoals Jon Roberts onlangs heeft voorgesteld.55 53. Livingstone, Darwin’s Forgotten Defenders, 119v.; vgl. ook diens ‘Darwinism and Calvinism’, Isis 83 (1992), 408-428, en Moore, Post-Darwinian Controversies, 71. Voor Warfield was bepalend dat Calvijn de term ‘schepping’ sterk beperkte tot het allereerste begin van de wereld, en in zijn scheppingsleer dus geen theologische uitspraken deed over de wijze waarop de wereld zich verder ontwikkelde. 54. Iets soortgelijks geldt in de Nederlandse situatie voor Abraham Kuyper, die zich in een rectoraatsrede fel keerde tegen het levensbeschouwelijke evolutionisme, maar ondertussen de evolutiegedachte als zodanig aanvaardde als wetenschappelijke hypothese. Zie A. Kuyper, Evolutie, Amsterdam 1899, en vgl. Bulhof, Darwins Origin of Species, 44v. De Gereformeerde Bond in de toenmalige Nederlandse Hervormde Kerk nam het later overigens (onder invloed van Kuyper?) op vergelijkbare wijze voor de evolutietheorie op: ‘Maar nu sluiten schepping en evolutie elkaar volstrekt niet uit. In en krachtens de schepping is [er] de veelheid van levensvormen, die zich in den loop der tijden aan het oog van den waarnemenden mens voordoet. De gedachte, dat men de wording van het heelal zou kunnen verklaren door evolutie is onmogelijk […]. Maar een evolutionistische verklaring van den samenhang tusschen de tallooze levensvormen hier op aarde, kan zéér wel samengaan met het geloof in God als den Schepper, Onderhouder en Bestuurder van het gansch heelal.’ De Waarheidsvriend 17.18 (1926), 3. 55. Jon H. Roberts, ‘Darwinism, American Protestant Thinkers’, 148. Roberts heeft overigens berekend dat rond 1900 van de Amerikaanse protestantse leiders ca. 35% het darwinisme had aanvaard, ca. 25% het bleef verwerpen, en ca. 40% een andere vorm van evolutionisme aanhing (148; en vgl. zijn Darwinism and the Divine in America: Protestant Intellectuals and Organic Evolution, 1895-1900, Madison 1988).

God beschikte5epr. 24-1-2006

174

25-01-2006

15:17

Pagina 174

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Trekken we de lijn van het niet-darwinistisch evolutionisme door naar vandaag, dan zien we dat ook deze nog altijd aanhangers heeft, naar het schijnt zelfs in toenemende mate. Zo kreeg de Amerikaanse biochemicus Behe de nodige bijval toen hij betoogde, dat het mechanisme van natuurlijke selectie op grond van toevallige mutaties ontoereikend is om het ontstaan van tal van uiterst complexe structuren te verklaren.56 Zijn gedachte, dat het wetenschappelijk gezien aannemelijker is om in plaats daarvan een moment van ontwerp aan te nemen, heeft geleid tot een nog altijd groeiende beweging van christelijke en niet-christelijke geleerden die de ontwerptheorie serieus neemt. Maar ook geleerden die zich daar niet direct mee associëren, hebben toch grote bezwaren tegen een monopoliepositie die aan de selectietheorie wordt toegekend. Zo stelt Keith Ward, dat natuurlijke selectie op zich de ontwikkeling van de natuur naar hoogontwikkelde wezens als mensen onmogelijk voldoende kan verklaren. ‘Als we de natuurlijke selectie op zich beschouwen, lijkt het mij hoogst onwaarschijnlijk dat er in een heelal als dit ooit rationele wezens tot stand zouden komen, net zoals het hoogst onwaarschijnlijk is dat dit heelal sowieso zou bestaan.’ Het principe van natuurlijke selectie is volgens Ward zo algemeen, dat er vele andere verklaringsvormen aan toegevoegd moeten worden om te komen tot iets wat lijkt op een adequaat begrip van het evolutieproces. De belangrijkste van die andere verklaringen acht Ward het theïstische idee van een God die het proces doelgericht stuurt en continu ondersteunt.57 Ook deskundigen die deze kant niet uit willen denken, beseffen intussen het ontoereikende van natuurlijke selectie op basis van toevallige mutaties als exclusief evolutionair principe, en veronderstellen aanvullende mechanismen als gevolg waarvan het ontstaan van menselijk leven helemaal geen ‘toevalstreffer’ is.58 In die zin kan men zeggen, dat het (neo-)darwinisme opnieuw in kritieke toestand verkeert.

Conclusies Het is bepaald niet zo dat met de drie boven beschreven categorieën de verschillende mogelijkheden om darwinisme en christelijk geloof op elkaar te 56. Michael J. Behe, De zwarte doos van Darwin, Baarn 1997 (oorspr. ed. New York 1996). 57. Keith Ward, God, toeval en noodzakelijkheid, Baarn 1997 (oorspr. ed. Oxford 1996), 71-109, spec. 79-92 (het citaat op 89), waar hij ook wijst op het ontbreken van enige voorspellende kracht in het darwinisme. 58. Vgl. bijv. S. Conway Morris, Life’s Solution: Inevitable Humans in a Lonely Universe, Cambridge 2003.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 175

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

175

betrekken uitgeput zijn. Een zeer veel voorkomende (en op een bepaalde manier ook zeer aantrekkelijke) vierde optie is bijvoorbeeld in het bovenstaande geheel buiten beeld gebleven. Dat betreft de positie van die theologen en andere gelovigen, die betogen dat het onderschrijven van het darwinisme of enige andere evolutietheorie verregaand irrelevant is voor de status en inhoud van het christelijk geloof. Aangezien het christelijk geloof niet rust op natuurlijke theologie, zo menen zij, staat of valt het ook niet met de bevindingen van natuurwetenschappers. Doordat zij als gevolg van deze opvatting doorgaans maar weinig aandacht aan evolutietheorieën besteden, worden zij in de vakliteratuur regelmatig over het hoofd gezien. Een aardig voorbeeld van deze positie biedt de diepzinnige Nederlandse theoloog O. Noordmans, die in zijn hoofdwerk Herschepping het volgende schrijft: Wij moeten dus in de toespraak de schepping niet als een quasi-oneindigheid of -eeuwigheid zoeken te benaderen. De miljoenen jaren van de sterrenkunde en de biologie laten wij rustig zwemmen. Wij houden ons om en bij aan de ouderwetse 6000 jaren, waarmee wij, praktisch gesproken, in de bijbel te maken krijgen. Wij houden ons dicht bij ’t kruis. Met die enkele duizenden jaren hebben wij al genoeg te stellen. De andere kunnen wij aan God overlaten.59

Noordmans zegt dus dat gedachten over schepping en/of evolutie in een christelijke verhandeling niet thuishoren, omdat deze te ver weg voeren bij het hart van het christelijk geloof: Gods openbaring in de lijdende, gekruisigde Jezus. Daarmee ontkent hij de ‘miljoenen jaren’ van de evolutie niet, maar verklaart hij deze (in het voetspoor van andere christocentrisch denkende theologen als Karl Barth) wel verrregaand voor irrelevant. Met de vraag welk(e) mechanisme(n) in de evolutie werkzaam zijn, houdt hij zich dan ook in het geheel niet bezig.60 Het behoort niet tot mijn doelstelling de besproken posities op hun sterke en zwakke kanten te toetsen of anderszins te evalueren. Toch kunnen we uit ons historisch overzicht wel enkele conclusies trekken die niet helemaal vanzelfsprekend zijn. Ik noem er een viertal. (1) Het conflictmodel, dat de receptie van het darwinisme tekent in ter59. O. Noordmans, Verzamelde werken 2, Kampen 1979, 246. 60. Zie hiertegenover H. Berkhof, Christelijk geloof, Nijkerk 19855, die zijn theologie nadrukkelijk laat stempelen door een darwinistische variant van de evolutietheorie (bijv. 161, 170-176, 206-208, 211, en vgl. ook de wijze waarop het begrip ‘sprongvariatie’ op allerlei scharnierpunten een rol speelt).

God beschikte5epr. 24-1-2006

176

25-01-2006

15:17

Pagina 176

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

men van een ‘oorlog’ tussen geloof en wetenschap, is inadequaat. We hebben gezien dat de werkelijkheid haast oneindig veel complexer is. We kunnen op dit punt dan ook de heldere conclusie bijvallen waartoe James Moore op grond van zijn gedetailleerde onderzoek naar de post-darwiniaanse controversen in Engeland en Amerika reeds in 1979 kwam: Er was geen polarisatie tussen ‘wetenschap’ en ‘religie’ zoals geïmpliceerd door het idee van tegenover elkaar staande legers; er was wel een groot aantal geleerden, sommigen wetenschapper, sommigen theoloog, en sommigen niet naar één van beide kanten uit te splitsen, de meesten van hen zeer godsdienstig, die tegen diverse onderlinge verschillen opliepen. Er was geen duidelijke organisatie in beide ‘kampen’ […] maar wel diepe scheidslijnen tussen wetenschappers, van wie de meesten aanvankelijk vijandig stonden tegenover Darwins theorie, en daarvan afgeleide scheidslijnen tussen wetenschappelijk ongeschoolde christenen, met een groot aantal leidinggevende theologen die bereid waren zich vreedzaam tot Darwin te verhouden. […] De militaire metafoor perverteert in al haar belangrijkste implicaties het historisch begrip met noties van geweld en onmenselijkheid, door ons te doen denken in termen van polariteit waar slechts een verwarrende pluraliteit was, monolithische solidariteitsblokken te tekenen waar verdeeldheid en onzekerheid heerste, vijandigheid te suggereren waar verzoenlijkheid en harmonie was.61

Een en ander betekent natuurlijk niet, dat er van scherpe tegenstellingen tussen gelovige anti-evolutionisten enerzijds en agnostische darwinisten anderzijds geen sprake is geweest. Conflictsituaties ontstonden echter niet slechts, zoals de mythe wil, door blind verzet van kerkelijk-theologische autoriteiten, maar evenzeer door agressief optreden van naturalistische evolutionisten. Zo bleven de protestanten in Belfast zich lange tijd feller dan elders verzetten tegen de evolutietheorie, na een algemeen als zeer intolerant ervaren optreden van de naturalistische fysicus John Tyndall in 1874. Men bleef er (ook van rooms-katholieke zijde) na dit voorval de evolutietheorie lange tijd restloos vereenzelvigen met grof, anti-godsdienstig materialisme.62 61. Moore, Post-Darwinian Controversies, 99v. Overigens vallen vrijwel alle latere wetenschapshistorici die onderzoek deden naar de Darwin-receptie Moore op dit punt bij. Men denke bij Moores laatst geciteerde opmerking bijv. aan de verhouding tussen Darwin en Asa Gray. 62. Livingstone, ‘Science, Region, and Religion’, 7-38 (spec. 13v.); vgl. Brooke & Cantor, Reconstructing Nature, 25.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 177

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

177

Hedendaagse militante conflictdenkers als Richard Dawkins en Daniel Dennett, en in Nederland mensen als Dick Swaab en Ronald Plasterk, die veelal in de geijkte stereotypen blijven denken, lopen het risico dat hun benadering een vergelijkbare uitwerking heeft. (2) Minstens zo belangwekkend is de vaststelling, dat de lotgevallen van het darwinisme ook moeilijk goed begrepen kunnen worden vanuit het zogeheten ‘boedelscheidingsmodel’ (of ‘twee-wereldenmodel’). Het hedendaagse onderzoek brengt aan het licht, dat zowel bij wetenschappers als bij theologen (voorzover dat onderscheid dus al te maken valt!) en zowel bij pro- als anti-evolutionisten biologische, metafysische, en religieuze vragen voortdurend in elkaar overlopen, en de antwoorden die erop gegeven worden elkaar over en weer beïnvloeden. Men kan ook niet zeggen, dat uiteindelijk een min of meer algemene acceptatie van de evolutietheorie ontstond doordat iedereen leerde religie en wetenschap netjes uit elkaar te houden en niet langer op onzuivere wijze met elkaar te vermengen. Dat laatste wilde natuurlijk niemand, maar de meningen over wanneer het gebeurde, liepen sterk uiteen. Darwin, Gray en Romanes waren het er bijvoorbeeld over eens dat men natuurwetenschappelijke en theologische overwegingen van elkaar moet scheiden. Maar als Romanes in 1882 schrijft dat natuurlijke selectie elk bewijs voor een speciaal ontwerp vernietigt, beklaagt Gray zich op felle toon over het feit dat hij de scheiding tussen beide terreinen doorbreekt met deze zijns inziens onterechte inval van de wetenschap op het territorium van de theologie.63 Omgekeerd was Romanes op dat moment van mening, dat Gray niet bereid was zijn theologische overwegingen binnen de juiste perken te houden. Als er dus al een fatsoenlijke scheidslijn tussen geloof/religie/theologie enerzijds en natuurwetenschap anderzijds bestaat, blijft het hoogst problematisch om te bepalen waar deze zich precies bevindt.64 (3) Een vaststelling die in het bijzonder in het licht van de recente discussie over de ontwerptheorie van belang is, luidt als volgt: discussies over de vraag of en zo ja hoe evolutietheorieën zich verhouden tot het concept van een doelgericht ontwerp (met daarachter wellicht een ontwerper) zijn bepaald niet nieuw. Integendeel, minstens vanaf het moment dat Darwins Origin of Species gepubliceerd werd, is hierover diepgaand van gedachten 63. Moore, Post-Darwinian Controversies, 276v. 64. Zie voor een poging aannemelijk te maken dat de ‘theorie van de fatsoenlijke scheidslijn’ ook in de hedendaagse context nog altijd aanvechtbaar is Van den Brink, Een publieke zaak, 145-162.

God beschikte5epr. 24-1-2006

178

25-01-2006

15:17

Pagina 178

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

gewisseld, en die gedachtewisseling is nog nooit tot een eenduidige afronding gekomen. De vraag was daarbij of Darwins selectietheorie op zichzelf verenigbaar was met de ontwerp-gedachte, of dat deze minstens uitgebreid moest worden met andere verklaringsprincipes om een ontwerp en een doelgerichte ontwikkeling van organismen in de natuur aan te kunnen nemen. Het enige wat opvallend en in zekere zin ook nieuw is aan de huidige discussie, is dat daarin de vraag gesteld wordt of sporen van een dergelijk ontwerp zich wellicht langs natuurwetenschappelijke weg laten vaststellen, min of meer analoog aan de wijze waarop men in andere takken van onderzoek (bijvoorbeeld de archeologie en rechtswetenschappen) toeval en opzet empirisch van elkaar probeert te onderscheiden.65 Misschien geeft juist deze gedachte aanleiding voor de ongekende felheid waarmee deze discussie gevoerd (dan wel juist afgewezen) wordt, aangezien zij de scheidslijn tussen geloof en wetenschap anders situeert dan tot dusver veelal gebruikelijk was. Het valt echter niet in te zien, waarom deze vernieuwing geen serieuze overweging en toetsing zou verdienen. Van de uitkomsten ervan kunnen we immers alleen maar wijzer worden. (4) Een laatste conclusie die we uit het bovenstaande kunnen trekken, is dat de vraag of darwinisme en christelijk geloof met elkaar verenigbaar zijn bijzonder complex en moeilijk te beantwoorden is. Juist op dit punt gingen christelijke anti-darwinisten en christelijke darwinisten reeds vroeg uiteen. De eersten kregen daarbij steun van de niet-darwinistische evolutionisten, die echter meenden dat andere varianten van de evolutieleer dan de darwinistische wél verenigbaar waren met de doelgerichtheid van het universum die door een christelijk wereldbeeld verondersteld wordt. Nog altijd lijkt er weinig aanleiding om de verschillende opties die zich hier voordoen tot de gebruikelijke twee (darwinisme versus creationisme) te beperken. Ook al hebben Lamarckaanse theorieën over overerving van verworven eigenschappen et cetera afgedaan, dat wil niet zeggen dat de (neo-)darwinistische beperking van het aantal evolutionaire mechanismen tot dat van natuurlijke selectie op basis van toevallige mutaties algemeen als bevredigend wordt ervaren. Gesteld echter dat de neo-darwinistische synthese op enig moment wel definitief juist zou blijken, is dat dan een zege voor het atheïsme? Had Charles Hodge gelijk met zijn these dat darwinisme in de kern van de zaak

65. Vgl. Dekker, Meester & Van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp?, passim.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 179

DARWINISME EN CHRISTELIJK GELOOF; HISTORISCH OVERZICHT

179

als een vorm van atheïsme opgevat moet worden, of is het darwinisme juist volstrekt indifferent in dit opzicht, en dus naar believen verenigbaar met religieuze en a-religieuze levensbeschouwingen, zoals de christelijke darwinisten meenden? Dat is misschien wel de spannendste van alle vragen die uit ons overzicht opkomen. Mijn persoonlijke visie is, dat de waarheid hier in het midden ligt. Een atheïstische of agnostische levensbeschouwing volgt niet logisch dwingend uit het (neo-)darwinisme, daarin heeft de traditie van Gray tot en met Ruse gelijk; maar deze wordt er naar het mij voorkomt wel in hoge mate door gesuggereerd – daar ligt wellicht het gelijk van Hodge en de zijnen. Precies zó heeft Darwin zelf het trouwens ook reeds ervaren, zoals blijkt uit tal van uitlatingen in zijn brieven en geschriften. Een ecosysteem dat zich slechts via eindeloos veel miniscule maar volstrekt toevallige veranderingen ontwikkelt, maakt het geloof in een geschiedenis die door de Schepper van het universum naar haar doel geleid wordt misschien niet onmogelijk, maar vecht dit wel in hoge mate aan – en omgekeerd.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 180

8. HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING René van Woudenberg

Neem eens een bepaalde stelling in gedachten, bijvoorbeeld de stelling van de Franse bioloog Jean Baptiste de Lamarck (1744-1829) dat lagere diersoorten ontstaan uit modder, rottend hout en andere dode materie. Of anders de stelling van de Britse bioloog Charles Darwin (1809-1882) dat de biologische soorten niet onveranderlijk zijn. Zowel tegenover de stelling van Lamarck als die van Darwin (evenals tegenover elke andere denkbare stelling) kan men heel verschillende ‘houdingen’1 aannemen – ik bedoel dit: men kan die stelling • • • • • • • • • •

bewezen achten voor zeker houden boven twijfel verheven achten geloven voor waar houden aanvaarden als onderzoekshypothese aanvaarden voor mogelijk houden (of: als mogelijk waar beschouwen) als bewezen noch weerlegd beschouwen geloven noch verwerpen, dat wil zeggen zich van een oordeel over haar waarheid onthouden

1.

Ik duid hiermee aan wat in de filosofische literatuur ‘propositionele attitudes’ worden genoemd: attitudes die men inneemt tegenover een bepaalde propositie of stelling P. De diversiteit van deze attitudes is overweldigend groot. In dit hoofdstuk zal ik aandacht besteden aan slechts een klein segment daarvan, namelijk die attitudes die betrekking hebben op de waarheidswaarde van de betreffende propositie. Ik besteed, anders gezegd, geen aandacht aan zulke niet op waarheidswaarde betrekking hebbende attitudes als: hopen dat P, betreuren dat P, vrezen dat P, ernaar verlangen dat P, etc.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 181

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

• • • • • • • •

181

aanvaarden noch verwerpen als mogelijk onwaar erkennen als onderzoekshypothese verwerpen als vermoedelijk onwaar beschouwen verwerpen voor onzeker houden voor onwaar houden weerlegd achten

In dit hoofdstuk wil ik verschillende van deze houdingen onderzoeken betreffende stellingen inzake evolutie en het christelijke geloof in God. Ik ga als volgt te werk. Eerst ga ik in op de hierboven aangeduide ‘houdingen’ en op hun onderlinge relaties. Vervolgens formuleer ik een aantal stellingen betreffende de relatie tussen evolutie en het christelijke scheppingsgeloof en zal ik aangeven welke ‘houding’ ik tegenover die stellingen inneem, en uitleggen waarom. Ten slotte formuleer ik een aantal stellingen over evolutie, en zal ik aangeven welke houding ik daar tegenover inneem, en eveneens uitleggen waarom.

Houdingen Tegenover zowel de stelling van Lamarck als die van Darwin kan iemand, en dus ook ik, heel verschillende houdingen aannemen. Ik kan die stelling bewezen achten. Als ik die stelling bewezen acht, dan houd ik haar ook voor zeker. Ik kan me niet voorstellen dat ik een stelling die ik bewezen acht, voor onzeker zal houden. Het omgekeerde is wel mogelijk: ik kan een stelling voor zeker houden, ook al acht ik haar niet bewezen. Dit is, wat mij betreft, het geval bij de stelling dat de visuele perceptie grosso modo betrouwbaar is.2 Ik beschouw het als zeker dat mijn visuele perceptie mij betrouwbare informatie verschaft over de omgeving waarin ik mij bevind – bijvoorbeeld (op dit moment) dat er een computer voor me staat, dat de zon op mijn bureau schijnt, dat rechts op mijn bureau enkele boeken liggen, et cetera. Maar gelet op zeer krachtige sceptische argumenten die ik ken, zal ik nooit zeggen dat het bewezen is dat mijn visuele perceptie betrouwbaar is. 2.

Voor de onmogelijkheid van een bewijs voor de betrouwbaarheid van de visuele perceptie zie William P. Alston, The Reliability of Sense Perception (Ithaca: Cornell University Press, 1993).

God beschikte5epr. 24-1-2006

182

25-01-2006

15:17

Pagina 182

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Ik geloof ook dingen die niet bewezen zijn – ik geloof bijvoorbeeld dat de aarde ouder is dan vijf minuten, al kan dat, zoals Bertrand Russell ooit heeft betoogd, niet bewezen worden. En een detective kan geloven dat de butler het gedaan heeft, ook al kan hij het bewijs niet rond krijgen. In feite is het zo dat voor ieder van ons geldt dat de meeste dingen die we geloven niet door onszelf bewezen zijn, of zelfs maar bewezen kunnen worden – daarvoor ontbreken ons veelal de middelen en de capaciteiten. Deze situatie verandert niet wezenlijk (vanuit een eerste persoonsgezichtspunt) wanneer we geloven dat iemand anders wél het bewijs heeft geleverd voor wat we geloven. Kan ik ook dingen geloven die ik niet voor zeker houd? Dat is een lastige vraag, omdat de notie van ‘zekerheid’ een lastige notie is. Maar het volgende lijkt me duidelijk: ik kan niet iets geloven wanneer ik volkomen onzeker ben over hetgeen ik geloof. Niemand zal van mij willen zeggen dat ik geloof dat de aarde ouder is dan vijf minuten, wanneer ik er volkomen onzeker over ben. Tevens is het duidelijk dat geloven niet noodzakelijk gepaard gaat met maximale zekerheid. Iemand kan de stelling van Lamarck geloven, zonder dat de stelling maximaal zeker voor hem is. Tussen geloven en voor waar houden bestaat mijns inziens geen belangrijk verschil. Wanneer ik iets geloof, dan houd ik wat ik geloof voor waar; als ik de stelling van Lamarck voor onwaar houd, dan kan zeker niet gezegd worden dat ik haar geloof. En omgekeerd, wanneer ik een stelling voor waar houd, dan betekent dat dat ik die stelling ook geloof. Er bestaat volgens mij wel een belangrijk, zij het subtiel verschil tussen aanvaarden en geloven. Wanneer ik iets geloof, dan is dat geloof als het ware een natuurlijke impuls in mij, ik word meegevoerd, ertoe gebracht, om een bepaalde stelling te geloven. Maar ik kan ook een stelling aanvaarden, terwijl ik geen natuurlijke impuls voel om die stelling te geloven. Ik kan iemands getuigenis aanvaarden, bijvoorbeeld over het leven van Lamarck, zonder dat ik de natuurlijke impuls voel om wat mij verteld wordt allemaal te geloven. Een rechter kan een bepaalde getuigenis aanvaarden, en zelfs tot hoeksteen van een vonnis maken, zonder dat hij dat getuigenis gelooft, dat wil zeggen zonder dat hij de natuurlijke impuls heeft die stelling te geloven. Een speciaal geval van aanvaarden is aanvaarden als onderzoekshypothese. Iemand kan de stelling van Lamarck of van Darwin aanvaarden als een onderzoekshypothese – dat wil zeggen zonder dat hij die hypothese gelooft, of voor waar of zeker houdt. Hij kan haar aanvaarden als een te weerleggen of juist te onderbouwen stelling. Gewoonlijk zal iemand een stelling die hij gelooft minder gemakkelijk opgeven dan een stelling die hij

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 183

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

183

slechts aanvaardt als een werkhypothese. Maar zeker wanneer het onderzoek naar een bepaalde zaak nog in de kinderschoenen staat, is het niet laakbaar wanneer iemand zijn vertrekpunt neemt in een onderzoekshypothese die hij niet gelooft. Een hiermee verwante houding die mijns inziens van groot belang is om te onderkennen is die van het voor mogelijk houden, dat wil zeggen het mogelijk achten dat een bepaalde stelling of bewering waar is. Voorafgaand aan meer gedetailleerd onderzoek, leek de stelling van Lamarck waar te kunnen zijn. De beschikbare gegevens waren zodanig dat het mogelijk leek dat die stelling waar was. Ook de volgende situatie kan voorkomen: iemand kan geloven dat een bepaalde theorie waar is, terwijl hij het tevens voor mogelijk houdt dat zij onwaar is. Ik bedoel dit: iemand kan geloven dat Willem de brief heeft bezorgd, terwijl hij het tevens voor mogelijk houdt dat niet Willem maar Alisha de brief heeft bezorgd.3 Dat wil zeggen zo iemand kan het voor mogelijk houden dat Alisha de brief heeft bezorgd.4 In het algemeen geldt dat iemand die een bepaalde onderzoekshypothese aanvaardt, die ook voor mogelijk houdt. Niemand zal, algemeen gesproken, zijn onderzoek willen beginnen op basis van een hypothese die hij onmogelijk acht.5 Omgekeerd zijn er vele dingen die we mogelijk achten die geen onderzoekshypothesen zijn. Zo acht ik de stelling van Lamarck mogelijk, hoewel ik haar nooit als onderzoekshypothese zou nemen. Ook acht ik het mogelijk dat Kennedy door de FBI is vermoord, maar het is voor mij geen onderzoekshypothese. De houdingen die ik tot hier heb geschetst, zijn, in de volgorde waarin ik ze heb gepresenteerd, in afnemende mate bevestigend. Wie zegt ‘Ik acht de stelling van Lamarck of van Darwin bewezen’ die zegt iets sterkers dan wie zegt ‘Ik houd hem voor zeker’, et cetera. De zwakste houding in deze reeks is die van het voor mogelijk houden. Vanuit één perspectief is ook dat nog een bevestigende houding, je beweert immers dat iets mogelijk is.

3.

4. 5.

Of in de termen die vele analytische filosofen gebruiken: iemand kan geloven dat in de actuele wereld Willem de brief heeft bezorgd, terwijl hij erkent dat er een mogelijke wereld is waarin niet Willem maar Alisha hem heeft bezorgd. Nog weer anders anders gezegd: zo iemand erkent dat de bewering dat Willem de brief heeft bezorgd geen noodzakelijke, maar een contingente waarheid is. ‘Algemeen gesproken’ want er zijn belangrijke uitzonderingen: bij een bewijs uit het ongerijmde neemt men zijn uitgangspunt inderdaad in een stelling die men onmogelijk acht – en toont aan dat die onmogelijk is door te laten zien dat er tegenstrijdigheden uit zijn af te leiden.

God beschikte5epr. 24-1-2006

184

25-01-2006

15:17

Pagina 184

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Maar vanuit een ander perspectief is het net geen bevestigende affirmatieve houding meer, je beweert immers niet dat de stelling van Lamarck waar is, maar ook niet dat zij onwaar is. Beschouwt men het voor mogelijk houden vanuit dat laatste perspectief, dan is het een zich onthouden van een oordeel. Zulke houdingen zijn er nog weer in soorten en maten. Zo kan iemand de stelling van Lamarck beschouwen als noch bewezen, noch weerlegd. Een meer realistisch voorbeeld is de stelling dat er buitenaards leven is. Deze stelling is naar mijn oordeel niet bewezen, maar ook niet weerlegd. Mijn houding hier is agnostisch. Een andere agnostische houding is die van geloven noch verwerpen. Als iemand mij de stelling voorlegt dat Prins Bernard vier buitenechtelijke kinderen heeft, dan geloof noch verwerp ik die – althans wanneer ik daarbij uitga van de informatie die mij nu ter beschikking staat. Wanneer de informatie die ons bereikt onvolledig, of van dubieuze kwaliteit is (bijvoorbeeld afkomstig uit de Privé ), dan zullen we in het algemeen geloven noch verwerpen – we onthouden ons van een oordeel. Als geloven, zoals ik heb gesuggereerd, een andere houding is dan aanvaarden, dan is ook de agnostische houding geloven noch verwerpen een andere houding dan aanvaarden noch verwerpen. Ten slotte zijn er de negatieve houdingen. Aangezien zij te beschouwen zijn als de ‘spiegelbeelden’ van de affirmatieve houdingen, is het niet nodig ze nog afzonderlijk langs te lopen. Ter afsluiting maak ik nog één belangrijke opmerking. De houdingen op de lijst zijn zodanig dat als men één daarvan inneemt, dat niet met zich meebrengt dat de stelling ten opzichte waarvan men die houding inneemt ook waar is. Ik bedoel dit: ik kan een bepaalde stelling bewezen achten, ook al is zij onwaar. Wat niet kan, is dat een stelling bewezen is en toch onwaar is – want met bewijzen is het net als met scoren: je kunt denken dat je gescoord hebt, terwijl dat toch niet zo is, maar als je gescoord hebt, dan telt het doelpunt ook. Je kunt denken dat je iets bewezen hebt, zonder dat dat zo is; maar als je iets bewezen hebt, dan is het ook waar. Wat onwaar is, kan niet bewezen worden, hoewel we wel kunnen menen dat het bewezen is. Ook kan ik iets voor zeker houden dat feitelijk onwaar is, of iets geloven dat feitelijk onwaar is, of iets aanvaarden dat onwaar is, et cetera. De enige houding die impliceert dat de stelling waartegenover je hem inneemt waar is, is die van kennen of weten. Als iemand weet dat Alisha de brief heeft bezorgd, dan impliceert dat dat het waar is dat Alisha de brief heeft bezorgd. Juist omdat deze houding, in onderscheid van die op de lijst, deze eigenschap heeft, heb ik hem niet daaraan toegevoegd.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 185

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

185

In de volgende paragraaf wil ik aangeven welke houding ik inneem tegenover een aantal stellingen over de verhouding van christelijk geloof en evolutie, en uitleggen waarom.

Houding tegenover de relatie tussen evolutie en scheppingsgeloof Een eerste stelling waartegenover ik mijn houding zal bepalen is Stelling 1: Het christelijk geloof is onverenigbaar met evolutie. Teneinde dit te kunnen doen moet ik echter eerst nader bepalen wat ik zal verstaan onder ‘christelijk geloof ’ en wat onder ‘evolutie’. Welnu, onder ‘christelijk geloof ’ versta ik dat geloof dat iemand tot uitdrukking brengt wanneer hij het Apostolicum belijdt. Iemand heeft dus christelijk geloof wanneer hij gelooft dat God de almachtige schepper is van hemel en aarde, dat Jezus Christus zijn eniggeboren zoon is, geboren uit de maagd Maria, dat er vergeving van zonden is, wederopstanding des vlezes, en een eeuwig leven (de rest van het Apostolicum zal ik niet uitschrijven). En wat is ‘evolutie’? Ik denk dat dat de naam is van a. de stelling dat vóórdat er complexe organismen waren er eenvoudiger organismen waren; en dat er voordat deze eenvoudiger maar nog steeds complexe organismen waren, er ééncellige organismen waren. b. de stelling dat alle levende wezens van een eerste levensvorm afkomstig zijn (= de stelling van de gemeenschappelijke voorouder). c. de stelling dat de complexere organismen zich hebben ontwikkeld uit eenvoudiger organismen via het mechanisme van toevallige mutatie en natuurlijke selectie (= theorie van natuurlijke selectie). d. de stelling dat het evolutionaire ontwikkelingsproces een puur natuurlijk proces is, niet georkestreerd door een hogere macht, noch doelgericht (= naturalisme). Om na te gaan of stelling 1 waar is, moeten we dus nagaan of het christelijk geloof onverenigbaar is met de vier zojuist genoemde stellingen. Welnu, aangezien het Apostolicum (of welk ander Credo uit de christelijke traditie men ook maar neemt) in het geheel niets zegt over complexe organismes, gemeenschappelijk voorouderschap en natuurlijke selectie, dus niets over de eerste drie stellingen die met het woord ‘evolutie’ kunnen worden aangeduid, lijkt het me moeilijk vol te houden dat hier spra-

God beschikte5epr. 24-1-2006

186

25-01-2006

15:17

Pagina 186

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

ke is van onverenigbaarheid. Als ik nadenk over het christelijk geloof (zoals hierboven uitgelegd) in relatie tot de eerste drie stellingen die kunnen worden aangeduid met de naam ‘evolutie’, dan zie ik simpelweg geen tegenspraak. En daarom geloof ik stelling 1 niet, ik verwerp haar. Dat is mijn houding. Wie christelijk geloof (op de door mij bedoelde manier) heeft, die gelooft dat God de Schepper is van alle dingen. Maar dat geloof specificeert niet hóé, op welke wijze en met welke middelen God zijn scheppende werk verricht.6 Het zou kunnen dat God een belangrijk deel van zijn scheppende werk, namelijk van de levende natuur, heeft verricht via een proces waarin uit één gemeenschappelijke voorouder alle overige levende wezens zijn ontstaan, via een proces van soortvorming, door de werking van het principe van toevallige mutatie en natuurlijke selectie. Maar als dat mogelijk is, dan is er geen reden stelling 1 te aanvaarden of voor waar te houden. Een kritische lezer zal ongetwijfeld denken dat ik mijn houding te snel of te gemakkelijk heb bepaald. Immers, ‘evolutie’ als aanduiding van een mechanisme dat een toevalselement heeft is toch onverenigbaar met een scheppende God? Een mechanisme met een toevalselement zou God toch niet kunnen gebruiken om iets bepaalds tot stand te brengen? Laat mij daarom mijn houding bepalen tegenover Stelling 2: Wanneer God iets wil scheppen kan Hij daarvoor onmogelijk een mechanisme gebruiken waarin een toevalselement zit. Om dat goed te kunnen doen, moeten we eerst weten wat er wordt bedoeld wanneer wordt gezegd dat mutaties ‘toevallig’ zijn. Daarmee wordt bedoeld dat die mutatie optreedt niet omdat zij (vanuit het oogpunt van het individu, of van de soort) evolutionair voordelig zou kunnen zijn voor de betreffende soort. Wanneer in de evolutiebiologie over ‘toevallige’ mutatie wordt gesproken, wordt niet bedoeld dat er geen lijn of doel in het evo6.

Daarom schreef Abraham Kuyper, handelend over deze kwestie, terecht: ‘Niet onzen stijl zullen we aan de Oppersten Bouwmeester van het Heelal opdringen. Mits Hij, niet in schijn, doch in wezen, de Bouwmeester blijve, is Hij ook in de keuze van den bouwstijl de vrijmachtige. Had het dus God beliefd niet zelf de soorten te scheppen, maar soort uit soort te doen opkomen, doordat Hij de voorafgaande soort op de productie van het hoger volgende had aangelegd, de Schepping zou er even wonderbaar om zijn.’ (Evolutie. Rectorale Oratie 1899. Amsterdam: Höveker & Wormser, 1899, p. 50). Voor een brede bespreking van Kuypers rede zie men J. Lever & L. Vlijm, ‘Biologie’ (in Wetenschap en rekenschap 1880-1980. Een eeuw wetenschapsbeoefening en wetenschapsbeschouwing aan de Vrije Universiteit. Kampen: Kok, 1980, pp. 261-271.)

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 187

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

187

lutionaire proces zit (hoewel veel evolutiebiologen inderdaad denken dat er geen lijn of doel in het proces zit) maar slechts dat de mutatie niet optreedt met het oog hierop dat de overlevingskansen zullen worden vergroot.7 Het feit echter dat een mutatie niet optreedt omdat het individu of de soort er toekomstig voordeel denkt uit te kunnen halen, betekent echter niet dat God het optreden van mutaties niet zou kunnen orkestreren. Daarom verwerp ik stelling 2, ik geloof hem niet, ik aanvaard hem niet, ik houd hem voor onwaar.8 Er is voor mij ook geen reden mijn houding ten opzichte van stelling 1 te veranderen. Nu kan iemand denken dat ik ook hier te snel en te gemakkelijk mijn houding heb bepaald. Immers, er wordt soms gesteld dat mutaties quantumgebeurtenissen zijn, dat wil zeggen gebeurtenissen die geen deterministische oorzaak hebben; zulke gebeurtenissen hebben een statistische kans dat ze zullen optreden, maar nooit kan vooraf bepaald worden wanneer dat het geval zal zijn. En daarom, zo kan men denken, kan God in zijn scheppingswerk geen gebruik maken van een proces waarin mutaties een rol spelen. Want om van iets gebruik te kunnen maken, moet het ‘ter beschikking’ staan, moet je er ‘controle’ over kunnen uitoefenen en dat is nu eenmaal niet het geval bij een quantumgebeurtenis. Teneinde hierin verder te komen is het goed zich te realiseren dat, ook wanneer er quantumgaten zitten in de causale structuur van de kosmos, dit niet betekent dat er geen fysische wetten zijn, zelfs daar waar de gaten zitten. Een proces kan wetmatig zijn, zelfs wanneer het een element in zich heeft van ‘diep toeval’. Dit heeft als interessante implicatie dat God in zijn scheppingswerk een gebeurtenis kan veroorzaken die geheel valt binnen de grenzen van een statistische wetmatigheid. Die gebeurtenis zou dan niet onveroorzaakt zijn, zij het dat wij niet zouden kunnen constateren dat dat zo is. Ik bedoel dit: stel eens dat voor een bepaalde, in de evolutionaire geschiedenis cruciale mutatie een bepaalde quantumgebeurtenis vereist is. Dan is zowel het optreden als het niet optreden van die gebeurtenis consistent met de relevante fysische wet. En wanneer God in zijn scheppingsplan welbewust die gebeurtenis veroorzaakt, dan is er sprake van een 7.

8.

Het woord ‘toeval’ heeft in verschillende contexten heel verschillende betekenissen. Zie daarvoor René van Woudenberg, ‘Toeval: Een semantisch-ontologische analyse’ (Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte 97 [2005], pp. 173-187). Zelfs de stelling dat er toevallige, in de zin van onveroorzaakte, gebeurtenissen zijn, is verenigbaar met het scheppingsgeloof. Zie daarvoor Peter van Inwagen, ‘The Compatibility of Darwinism and design’ (in Neil A. Manson [ed.], God and Design, Londen: Routledge, 2003, pp. 348-363) en het eerste hoofdstuk van mijn boek Toeval en ontwerp in de wereld (Budel: Damon, 2003).

God beschikte5epr. 24-1-2006

188

25-01-2006

15:17

Pagina 188

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

ingreep van God die geen doorbreking is van een fysische wet! Er hoeft dus geen spanning te bestaan tussen schepping en het bestaan van ‘diep toeval’. Daarom verwerp ik stelling 2. Zoals gezegd kan ‘evolutie’ ook nog de naam zijn van de stelling dat het evolutionaire ontwikkelingsproces een puur natuurlijk proces is, niet georkestreerd door een hogere macht, noch doelgericht. Het valt niet moeilijk in te zien dat ‘evolutie’ in deze zin inderdaad onverenigbaar is met het christelijk geloof. Mijn houding tegenover de aldus uitgelegde stelling 1 is dan ook dat ik hem voor waar houd, en dus geloof. Aangezien ik echter niet geloof dat ‘evolutie’ in de hier bedoelde zin, namelijk naturalisme, een ware stelling verwoordt,9 vormt deze onverenigbaarheid voor mij geen probleem. Nu zou men op het bovenstaande als volgt kunnen reageren: ‘Jouw verwerping van stelling 1 (waarbij “evolutie” de naam is van een van de eerste drie stellingen) en stelling 2 was in zoverre gemakkelijk dat je het hebt gehad over “evolutie” in relatie tot “christelijk geloof ”, waarbij je voorbij bent gegaan aan het feit dat het christelijk geloof steunt op de bijbel en dat veel van wat in de bijbel staat, onverenigbaar is met evolutie.’ Ik wil daarom ingaan op de wijdverbreide gedachte dat de bijbel onverenigbaar is met evolutie. En omdat het onmogelijk is deze stelling in zijn algemeenheid te bespreken, zal ik ingaan op een aantal specifieke stellingen. Stelling 3: Evolutie impliceert een geleidelijke ontplooiing van levensvormen en een zeer oude aarde, hetgeen onverenigbaar is met de in de bijbel genoemde zes scheppingsdagen en de daarin geïmpliceerde zeer jonge aarde. Het eerste hoofdstuk van de bijbel, Genesis 1, spreekt over zes dagen waarop God respectievelijk het licht (dag en nacht), de hemel, de aarde, levende gewassen, zon, maan en sterren, vissen en vogels, wilde dieren en vee en ten slotte de mens schept. Voor het juiste verstaan van dit majestueuze hoofdstuk dienen we ons af te vragen tot welk genre het behoort. Is dit een wetenschappelijke verhandeling of een stuk poëzie, is het een historisch bericht of een profetische tekst? Wanneer we ervan uitgaan dat elke tekst iets representeert, of het nu een wetenschappelijk artikel of een gedicht, een dagboek dan wel een spoorboekje is, dan moeten we ook zeggen dat er een verschil is tussen datgene wat gerepresenteerd wordt enerzijds en de manier van representeren anderzijds. Vele gebeurtenissen uit de jaren 9.

Zie daarvoor mijn Toeval en ontwerp in de wereld, hoofdstuk 3.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 189

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

189

1940-1945 worden beschreven in dr. L. de Jongs Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, een wetenschappelijk historisch werk; maar vele van dezelfde gebeurtenissen komen we ook tegen in dagboeken (bijvoorbeeld in die van Etty Hillesum en van Floris Bakels) en in gedichten (bijvoorbeeld van Jan Campert). Wat De Jong vertelt, en voor een deel ook de dagboekschrijvers, zijn letterlijke weergaven, maar Campert niet – zijn gedichten moeten niet letterlijk worden opgevat.10 Wanneer we nu nadenken over Genesis 1 moeten we ons dus van twee zaken rekenschap geven: waar gaat het over? (wat wordt hier gerepresenteerd?) en: op welke manier wordt het ons afgeschilderd? (welke manier van representatie wordt hier gebruikt?) Om met dit laatste te beginnen: de grote kerkvader Augustinus heeft in zijn De genesi ad litteram betoogd dat in de eerste hoofdstukken van Genesis geen sprake kan zijn van een letterlijke beschrijving. Er is, zo betoogt hij, wel een ‘letterlijke werkelijkheid’ waarover het in Genesis gaat, maar die werkelijkheid wordt niet op letterlijke wijze beschreven. Een van zijn argumenten daarvoor is dat in Genesis 1 wordt gezegd dat dag en nacht zijn geschapen voordat de zon was geschapen – hetgeen feitelijk niet correct kan zijn, uiteraard. Daaruit conludeerde Augustinus dat Genesis moest behoren tot de niet-letterlijke genres die door de retorica, het vak waarin Augustinus was getraind en zijn professie had gevonden, worden onderscheiden.11 En wat is dan de letterlijke werkelijkheid die volgens Augustinus op niet-letterlijke wijze wordt gerepresenteerd? Dit: God heeft het universum in één keer geschapen en het was na zijn schepping zonder vorm, en bevatte niets van de dingen die het nu bevat. Wel was er een latente vorm aanwezig en waren er dingen waarin die vormen latent waren. Deze vormen, die Augustinus zaad-principes noemt, ontwikkelden zich in de loop van de geschiedenis, vanuit een innerlijke aandrang en noodzaak, tot de huidige rijke variëteit van dingen. De huidige wereld met haar vormenrijkdom was aanwezig in de zaad-principes op de manier waarop volgroeide tarwe aanwezig is in het graan. De zes scheppingsdagen in Genesis representeren volgens Augustinus dus niet zes etmalen. Ze representeren verschillende aspecten van de ontwikkeling van de kosmos. 10. Voorbeelden van niet-letterlijke representaties zijn: allegorie, metafoor, hyperbool, mythe, etc. Vgl. mijn Filosofie van taal en tekst (Budel: Damon, 2003). 11. Een mooie bespreking van Augustinus’ opvattingen over Genesis is te vinden in Ernan McMullins inleiding tot Evolution and Creation (South Bend: University of Notre Dame Press, 1985).

God beschikte5epr. 24-1-2006

190

25-01-2006

15:17

Pagina 190

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Hiermee is uiteraard niet gezegd dat Augustinus geloofde in wat wij evolutie noemen. Wel is hiermee gezegd dat reeds in de oude kerk een niet-letterlijke interpretatie van Genesis werd bepleit – en laten we niet vergeten dat Augustinus geen eenling was. Gregorius van Nyssa en Hieronymus hadden vergelijkbare gedachten. De laatste bijvoorbeeld was van oordeel dat de auteur van Genesis de schepping op een mythische manier had beschreven, ‘op de manier van een populaire dichter’.12 Deze niet-letterlijke interpretatie heeft dus reeds oude papieren, en is niet opgekomen in reactie op darwinistische theorieën die mogelijkerwijze als een bedreiging zouden zijn ervaren.13 Wanneer we nu, gewapend met het onderscheid tussen ‘datgene wat beschreven wordt’ en ‘manier van beschrijven’, alsmede met de wetenschap dat de opvatting dat in het begin van Genesis een niet-letterlijke wijze van representeren wordt gebruikt reeds hele oude papieren heeft, dan kunnen we mijns inziens zeggen dat de letterlijke werkelijkheid die wordt weergegeven de volgende is: • de wereld is begrensd in de tijd: ze is er niet altijd geweest • de wereld is niet altijd geweest zoals ze nu is, maar heeft zich ontwikkeld van chaos tot de nu zichtbare vorm • de wereld dankt haar bestaan aan een Wezen dat beschikt over onmetelijke vermogens • de zon en de maan zijn geen goden die aanbeden moeten worden; hun doel in relatie tot de mens is het om de tijd te markeren • niet alleen koningen maar alle mensen zijn geschapen naar het beeld van God • mensen hebben een bepaald soort macht over de andere schepselen. Welnu, terugkomend op stelling 3 kan ik alleen maar zeggen dat niets van wat ik zojuist heb opgesomd onverenigbaar is met evolutie. Er is dus geen reden die stelling voor waar te houden, te geloven of te accepteren.

12. Zie C.S. Lewis, Reflections on the Psalms (Londen: Bless, 1958) p. 92. 13. Recentelijk heeft Roy Clouser betoogd dat de bedoeling van Genesis 1 niet chronologisch maar teleologisch moet worden verstaan. De bedoeling is niet te zeggen ‘eerst was er dit en toen dat’ maar ‘de schepping culmineert in de mens, die met God in een verbondsrelatie kan staan’. Zie zijn ‘Is Theïsm Compatible with Evolution?’ (in Robert T. Pennock (ed.), Intelligent Design Creationism and Its Critics. (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2001, pp. 513-536).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 191

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

191

Stelling 4: Het ‘naar Gods beeld en gelijkenis geschapen zijn’ van de mens volgens Genesis 1 is onverenigbaar met de stelling dat de mens een evolutionaire voorgeschiedenis heeft (of, zoals de volksmond zegt, ‘van de apen afstamt’). Het is wel duidelijk dat in Genesis (en in feite door de hele bijbel heen) de mens, in vergelijking met de dieren, een unieke plaats inneemt. Alleen de mens is ‘naar Gods beeld en gelijkenis’ geschapen. Nu zijn velen van oordeel dat een dergelijke hoge waardering onverenigbaar is met evolutie. Immers, de evolutietheorie plaatst de mens geheel in het evolutionaire gebeuren en laat hem er niet uitspringen. Allereerst wil ik hier opmerken dat ook als men de mens ziet in het kader van het evolutionaire gebeuren, men nog steeds moet erkennen dat de mens een wezen van zeer uitzonderlijke signatuur is. Alleen de mens heeft gedachten boven een bepaald niveau van complexiteit. Alleen de mens kan complexe gedachten hebben betreffende hetgeen mogelijkerwijs het geval zou of had kunnen zijn, zoals ‘als ik in de Middeleeuwen had geleefd en ik zou kennis hebben gehad aan Thomas van Aquino, dan zou ik hem gevraagd hebben hoe hij over toeval dacht’, of ‘wanneer ik nu wegga en het lukt Annemiek om de trein te halen, dan kunnen we samen helpen het huis van Viktor te verven’. Alleen de mens heeft een ontwikkeld geweten, dat hem influistert ‘beloften behoor je na te komen’. Alleen de mens heeft normatieve gedachten van het soort ‘je moet niet meer eten dan nodig is’, ‘wat loverboys hun “vriendinnetjes” aandoen is afschuwelijk’, ‘de weerman is niet verantwoordelijk voor de regen’. Alleen de mens kan mathematische stellingen bewijzen en aan hoge-energiefysica doen. Alleen de mens filosofeert en leest Plato (en boeken in het algemeen). Alleen de mens maakt steeds weer nieuwe melodieën en harmonieën. Alleen de mens studeert muziekstukken in. Alleen de mens geniet van gedichten. Alleen de mens maakt wetboeken, kookboeken en stratengidsen. Alleen de mens heeft godsdienst. Dit, en nog veel meer, maakt dat de mens volkomen apart staat in de wereld. Wie dat ontkent, sluit de ogen voor wat evident is. Zoals gezegd kent ook Genesis aan de mens een status aparte toe. Alleen de mens is naar Gods beeld en gelijkenis geschapen. Nu wordt in de tekst verder niet gespecificeerd waarin dat beeld gestalte krijgt. Maar in de traditie is het veelal zo uitgelegd, dat alleen de mens een vrij en moreel wezen is, dat uitgerust is met rationaliteit. Dat de mens deze hoge status heeft, is echter volkomen verenigbaar met zijn evolutionaire voorgeschiedenis. Immers, deze geschiedenis sluit niet uit dat zich soms iets radicaal nieuws aandient. Daarom verwerp ik ook stelling 4, ik geloof niet dat die waar is.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

192

15:17

Pagina 192

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Stelling 5: De goedheid van de schepping waarover Genesis spreekt is onverenigbaar met de wreedheid van de evolutie. Teneinde mijn houding hiertegenover te bepalen, moet ik eerst nagaan wat de in Genesis herhaald gebruikte uitdrukking ‘En God zag dat het goed was’ te betekenen heeft en ook in hoeverre het juist is van ‘wreedheid in de natuur’ te spreken. Om met het eerste te beginnen: we moeten mijns inziens bijzonder terughoudend zijn om onze eigen constructies aangaande wat ‘goed’ is te projecteren op de bijbelse teksten. Sommige bijbellezers hebben ‘goed’ zo opgevat dat het inhoudt dat er geen dood was in de dierenwereld, dat dieren geen pijn konden hebben, en dat er geen predatie was (dat wil zeggen dat dieren elkaar niet opaten en er dus geen roofdieren waren). Maar dit hoeven we niet al te serieus te nemen wanneer we erop letten dat het in de bijbel wordt beschouwd als een deel van Gods glorie, niet als iets wat afschuw wekt, dat God jonge leeuwen voorziet van hun prooi.14 En wat betreft het laatste: wanneer er over ‘wreedheid van de natuur’ wordt gesproken, dan wordt dat veelal in sterk morele zin bedoeld – de achterliggende intuïtie is dat predatie in moreel opzicht verkeerd is. Het is mij echter niet duidelijk dat het gepast is om met een dergelijke morele maatstaf naar de biologische werkelijkheid te kijken. Immers, een kat die een vogel verschalkt, of een vogel die een worm opeet, doet geen immorele daad. Waarom niet? Omdat een bepaalde gebeurtenis of handeling alleen maar in morele termen kan worden beoordeeld wanneer de veroorzaker ervan keuzevrijheid heeft, en er een morele norm is waarvan hij enig besef heeft. En geen van beide is hier het geval: de kat die op vogels jaagt, en de vogel die wormen eet, worden daartoe door hun instinct gedreven, waardoor er geen keuzemomenten zijn; voorts hebben deze dieren geen moreel besef (althans, er is geen reden om dat te denken). En dus aanvaard ik stelling 5 niet. Als het herhaalde ‘En God zag dat het goed was’ dus niet betekent dat er geen predatie is, wat betekent het dan wel? De meest voor de hand liggende interpretatie is dat het betekent dat datgene wat God geschapen heeft ‘aan zijn door God gestelde doel beantwoordt’, ‘is zoals het bedoeld is’, ‘datgene doet waartoe het bestemd is’.

14. Psalm 104, 21; Psalm 145,15.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 193

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

193

Houdingen tegenover evolutie Mijn houding ten opzichte van de stelling dat schepping en evolutie (waarbij ‘evolutie’ de naam is van de eerste drie gespecificeerde stellingen) onverenigbaar zijn, is dus een negatieve: ik aanvaard die stelling niet, ik geloof niet dat ze waar is, ik houd haar niet voor zeker, noch voor bewezen. Positief geformuleerd was mijn betoog dus dat schepping en evolutie verenigbaar zijn met elkaar. Om mogelijk misverstand te voorkomen wil ik nog enkele kanttekeningen plaatsen bij mijn betoog. Ten eerste: mijn betoog veronderstelt noch de waarheid van het christelijk geloof, noch de waarheid van de met ‘evolutie’ aangeduide stellingen. Wat ik heb willen betogen is een zuiver logisch punt: de bewering dat God de schepper is van alle dingen is niet onverenigbaar met (is niet in tegenspraak met) de eerste drie stellingen die werden aangeduid als ‘evolutie’.15 Op analoge wijze kan iemand betogen dat vrije wil en determinisme elkaar niet uitsluiten, daarmee een zuiver logisch punt makend, zonder de waarheid te veronderstellen van de beweringen ‘de mens heeft een vrije wil’ en ‘de wereld is deterministisch’.16 Men kan zich daarom afvragen: is zo’n betoog relevant? Dat hangt af van de context. Als de context er een is waarin wordt geclaimd dat men moet kiezen tussen schepping en evolutie, dan is dit argument zeker relevant. Men maakt er namelijk mee duidelijk dat er helemaal geen keuze gemaakt hoeft te worden, omdat men beide tegelijk kan hebben. Ook iemand die slechts een van beide aanvaardt, kan zich mijn conclusie eigen maken. En zelfs iemand die noch schepping noch evolutie aanvaardt, kan dat. Want mijn punt was een zuiver logisch punt. Toch wil ik het hier niet bij laten. Ik wil namelijk ten slotte nog aangeven welke houdingen ik aanneem tegenover de eerste drie met ‘evolutie’ aangeduide stellingen. Ik doe dat omdat het Nederlandse woord ‘wetenschap’ ten onrechte suggereert dat datgene wat door wetenschappers 15. Dat schepping en evolutie elkaar niet uitsluiten werd ook reeds betoogd door Abraham Kuyper (zie de in noot 7 aangehaalde rede) en Jan Lever, Creatie en Evolutie (Wageningen: Zomer & Keuning, 19582). In de Amerikaanse context vertegenwoordigt Del Ratzsch het zgn. theïstische evolutionisme. Zie zijn The Battle of Beginnings: Why Neither Side is Winning the Creation-Evolution Debate (Downers Grove: IVP, 1996) hoofdstuk 12. 16. Argumenten voor deze ‘compatibilistische’ stellingname zijn gegeven door onder anderen John Locke, David Hume, Moritz Schlick en A.J. Ayer en tegenargumenten tegen deze stellingname door Thomas Reid, Immanuel Kant, Alvin Plantinga en Peter van Inwagen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

194

25-01-2006

15:17

Pagina 194

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

wordt beweerd door hen ook geweten wordt. Het Engelse woord ‘science’ heeft, zoals we zien, deze suggestie gelukkig niet. Dat dat inderdaad gelukkig is, is zeer treffend tot uitdrukking gebracht door de wetenschapsjournalist Hans van Maanen in de openingszin van zijn boek Het kerkhof van de wetenschap:17 ‘De wetenschap deugt niet. De wetenschap van de zeventiende eeuw deugde niet, die van de achttiende en de negentiende eeuw zaten eveneens vol fouten, dus is er geen enkele reden om aan te nemen dat die van de twintigste eeuw wel klopt. Natuurlijk, de missers van de theorieën uit vervlogen tijden zijn eruitgehaald – dat is vooruitgang – maar “onomstotelijk” zijn wetenschappelijke theorieën nooit.’ Wetenschap is een bedrijf waarin veel minder geweten wordt dan wordt gedacht, of voor zeker gehouden, of geloofd, of voor waar gehouden, of aanvaard, of als onderzoekshypothese geaccepteerd. Het zij verre van mij om te ontkennen dat we door wetenschappelijk onderzoek onvoorstelbaar veel kennis hebben vergaard. Maar lang niet alles wat door wetenschappers wordt gezegd, heeft het karakter van ‘kennis’. Wat gisteren nog gold als kennis, blijkt vandaag onwaar te zijn (en dus niet echt kennis te zijn, want kennis impliceert waarheid18); en wat vandaag geldt als kennis, zou morgen zomaar onwaar kunnen blijken te zijn (en dus ook niet echt kennis, want kennis impliceert waarheid). Wat Hans van Maanen dus beweert is dat wetenschap feilbaar is. Hoewel dit alom wordt erkend (ik ken geen enkele wetenschapper of filosoof die zichzelf een infallibilist noemt), wordt de consequentie ervan minder vaak getrokken dan wenselijk is. De consequentie is dat we ten opzichte van een veelheid van wetenschappelijke theorieën en beweringen een houding van voorzichtigheid en voorlopigheid zouden moeten innemen. In de termen van de houdingen waarmee ik dit hoofdstuk begon, zouden we in de wetenschap veel minder vaak iets bewezen moeten achten, of voor zeker moeten houden, en vaker een bepaalde theorie als mogelijk beschouwen, en, afhankelijk van het beschikbare bewijsmateriaal, in een of andere mate waarschijnlijk. Wat ik dus beweer is dat we ons door het woord ‘wetenschap’ niet moeten laten misleiden en beseffen dat tussen het bewezen en het weerlegd achten van een theorie of stelling, een heel scala van andere houdingen wenselijk is, en in feite ook vaak wordt ingenomen.

17. Amsterdam: Boom, 1991, p. 7. 18. Kennis impliceert waarheid, want Jan kan alleen maar weten dat Londen de hoofdstad van Engeland is, wanneer het waar is dat Londen de hoofdstad van Engeland is. Om deze reden kan niemand weten dat Londen de hoofdstad van Noorwegen is.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 195

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

195

Wat betreft de eerste stelling die met ‘evolutie’ kan worden aangeduid, de stelling dat voordat er complexe levensvormen waren er eenvoudiger levensvormen waren: dit is een historische stelling, die alleen maar op basis van historisch onderzoek kan worden beoordeeld. In dit geval vindt het onderzoek niet plaats aan geschiedkundige faculteiten, maar aan de faculteiten voor aardwetenschappen. Het zijn in het bijzonder de fossielen, gevonden in aardlagen van verschillend gedateerde ouderdom, die heel sterk suggereren dat voordat er vogels en vissen waren, er reeds veel eenvoudiger levensvormen waren. Natuurlijk is dit oordeel gebaseerd op een oordeel over de betrouwbaarheid van bepaalde dateringsmethoden, waarover in de loop der tijd uiteraard de nodige discussies zijn gevoerd. Toch lijkt het mij, afgaand op de minuscule fragmenten van bewijzen die ik ken (minuscuul in vergelijking met wat de professionals tot zich hebben kunnen nemen), dat deze stelling correct is. Ongetwijfeld zijn er aardlagen met daarin fossielen die moeilijk te plaatsen zijn. Niettemin ga ik ervan uit dat daarvoor goede verklaringen te geven zijn, die de algemene these onverlet laat. Ik zal niet zeggen dat ik deze stelling bewezen acht, maar wel dat ze sterke papieren heeft: het is een aannemelijke hypothese, die door fossiele vondsten veel bevestiging heeft gekregen. Ik houd haar daarom voor waar. Wat betreft de tweede stelling waarvan ‘evolutie’ vaak als naam functioneert, de stelling dat het leven op één plaats op aarde is ontstaan en dat daaruit alle levensvormen zich hebben ontwikkeld, deze is volgens Francisco Ayala, Richard Dawkins, Stephen J. Gould een bewezen feit. En hetzelfde geldt voor de derde stelling onder die naam, de stelling dat het mechanisme achter de evolutie toevallige mutatie en natuurlijke selectie is. Tegenover beide, onderling samenhangende stellingen nemen deze auteurs de meest sterke houding aan. Wat zijn de gronden voor deze houding? Het is door ruimtegebrek onmogelijk om daar in enig detail op in te gaan. Maar veelal worden de volgende gronden aangevoerd:19 i we zien de evolutie in actie zowel binnen als buiten het lab: denk maar aan de resistentie die bacteriën tegen antibiotica opbouwen. ii homologieën, dat wil zeggen bouwstructuren die bij heel verschillende dieren voorkomen, vormen een aanwijzing voor evolutie iii de fossielen

19. Stephen J. Gould, ‘Evolution as Fact and as Theory’ in Hen’s Teeth and Horses Toes (New York: Norton, 1983).

God beschikte5epr. 24-1-2006

196

25-01-2006

15:17

Pagina 196

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Het is echter de vraag of dit alles werkelijk steun biedt aan de meest sterke houding. Want de evolutie die wij in actie zien betreft geen evolutie van nieuwe soorten maar evolutie binnen een en dezelfde soort: het gaat hier niet om macro- maar om micro-evolutie. Of we uit het feit van de microevolutie mogen concluderen tot macro-evolutie is niet zonder meer duidelijk en geeft op zichzelf geen steun aan de sterkste houding.20 Dat doen ook de fossielen niet, want, zoals Stephen Gould met nadruk onder de aandacht brengt, de fossielen vertonen zeer weinig overgangsvormen.21 Wanneer zich een nieuwe levensvorm meldt in de fossiele aardlagen, dan doet hij zich vrijwel gelijk in zijn geheel voor, zonder dat ergens voorgaande stadia gevonden worden. De meeste overgangsvormen vinden we alleen in boeken! De homologieën daarentegen suggereren zeker evolutie. Maar bewijzen doen ze het geenszins, aangezien het mogelijk is dat gelijksoortige structuren onafhankelijk van elkaar ontstaan. En dus kom ik opnieuw uit bij een houding die minder sterk is dan de sterkste. Daar komt nog bij dat ik, net als Darwin, onder de indruk ben van de complexiteit van bijvoorbeeld het oog. Het is buitengewoon moeilijk om zich een evolutionair pad voor te stellen waarin een organisme zonder oog zich evolueert tot een organisme met ogen, waarbij die ontwikkeling in kleine stapjes plaatsvindt en zodanig is dat elke door toevallige mutatie veroorzaakte verandering evolutionair voordelig is. Nu kan men zeggen: er zijn ogen, en er is evolutie, en dus moeten die ogen via evolutie tot stand zijn gekomen. Maar de verhalen die dan verteld worden zijn wat Gould ‘just-so stories’ noemde, ze zijn suggestief en het is mogelijk dat ze waar zijn. Maar dat er een evolutionaire schets mogelijk is, is iets heel anders dan dat die schets correct is. Daarom kom ik opnieuw tot de slotsom dat de krachtigste houding hier misplaatst is. Ik acht het mogelijk dat evolutie, als naam van stelling b en c, waar is. Ook zie ik er enig bewijs

20. Zo schrijft de evolutiebiologe Lynn Margulis: ‘Er is geen enkel bewijs in de enorme literatuur over erfelijke veranderingen dat ondubbelzinnig aantoont dat toevallige mutaties leiden tot soortvorming.’ In Lynn Margulis & Dorian Sagan, Acquiring Genomes: A Theory of the Origin of Species (New York: Basic Books, 2002), p. 29. 21. Daar komt nog iets bij. Als het standaard evolutionaire scenario correct is en de evolutionaire processen zeer geleidelijk zijn verlopen, zou men verwachten in opeenvolgende aardlagen steeds nieuwe gefossiliseerde levensvormen aan te treffen. Maar de fossiele neerslag van wat bekendstaat als de ‘Cambrische explosie’, die een ruime vijfhonderd miljoen jaar geleden wordt gedateerd, laat een plotselinge veelheid van nieuwe levensvormen zien. Dit doorkruist de verwachting die het standaard evolutionaire scenario wekt.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 197

HOUDINGEN INZAKE EVOLUTIE EN SCHEPPING

197

voor. Daarom aanvaard ik ze als bijzonder interessante onderzoekshypothesen.22 In het bovenstaande ligt besloten dat evolutie opgevat als naam van de stellingen a, b en c in het geheel niet leidt tot stelling d. Want d is een levensbeschouwelijke claim die veel en veel verder reikt dan waartoe zuiver verstane wetenschap ons zal kunnen brengen. Bij wijze van samenvatting: ik heb betoogd dat men ten opzichte van een stelling of theorie verschillende houdingen kan aannemen. Vervolgens dat men de stelling dat schepping en evolutie elkaar uitsluiten niet zou moeten aanvaarden. Ten slotte heb ik gesuggereerd dat men ten opzichte van drie stellingen die doorgaans met ‘evolutie’ worden aangeduid, niet de krachtigste houding (die van het bewezen achten) zou moeten aannemen.

22. Een onmisbaar boek voor de vraag welke houding het meest passend is ten opzichte van evolutie is Michael Denton, Evolution: A Theory in Crisis (Londen: Burnet Books, 1985).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 198

9. DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER? Arie van den Beukel

Inleiding Is de wereld geschapen of ‘ontstaan’ door toevalsprocessen? En als er sprake is van schepping, kan de studie van de natuur dan iets bijdragen aan de kennis van de Schepper? Heeft de wonderbaarlijke schoonheid en ordening van de natuur ons iets te zeggen? Zijn er tekenen te vinden die wijzen op de activiteit van een Intelligent Ontwerper? En als dat zo is, kan die dan moeiteloos geïdentificeerd worden met de God van de bijbel? Is de mens het maaksel van een ‘blinde horlogemaker’, een ‘schitterend ongeluk’? Is dat, zoals opklinkt uit de kringen van evolutiebiologen, de dwingende conclusie die uit de wetenschappelijke gegevens getrokken moet worden? Of is dat ook maar een geloof? Kan het misschien toch nog zijn dat de mens door God gewild is, en bedoeld als de kroon van zijn schepping? Het hieronder volgende verhaal pretendeert niet een naadloos antwoord te verschaffen op de opgeworpen vragen. Wel wordt een poging gedaan er enig licht op te werpen, vanuit de levenslange ervaring van de schrijver als beoefenaar van de natuurwetenschap, alsmede vanuit zijn even lange bestaan als gelovig christen.

De schoonheid van de schepping Er zijn veel mensen, ikzelf inbegrepen, die in het hooggebergte een soort religieuze ervaring ondergaan, terwijl ik nog nooit iemand ontmoet heb bij wie zoiets door de Noordoostpolder werd opgeroepen. Hoe komt dat? Ik denk omdat de combinatie van grootsheid, majesteit enerzijds en een haast niet te verdragen, oogverblindende schoonheid anderzijds ons op de

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

Pagina 199

199

gedachte brengt: hier ben ik te klein voor, dit gaat boven mij uit, dit is de Andere Wereld of het raakt eraan. Precies zo vergaat het veel onderzoekers bij hun trektocht door het wonderbaarlijke landschap van de geordende natuur. Een citaat van de Duitse fysicus C.F. von Weiszäcker: ‘De grote astronoom Johannes Kepler, die tevens een vroom christen was, schreef aan een vriend: “Ik wilde dat ik God in de menselijke ziel met dezelfde helderheid zag als waarmee ik Hem in de natuur waarneem.” Iedere grote, productieve wetenschapper denkt zo. Waarom? Omdat het ervaren van de wiskundige ordening in de natuur een religieus gebeuren is, of je dat nu zo betitelt of niet.’1 Ook Albert Einstein heeft zich herhaaldelijk in deze zin uitgelaten. Bijvoorbeeld: ‘Hierin ligt de grootste bevrediging voor de wetenschapsmens. Men ervaart om zo te zeggen dat God de verbanden in de natuur niet op andere wijze had kunnen regelen dan op de manier die in werkelijkheid bestaat, zoals het ook niet in zijn macht besloten ligt van het getal 4 een priemgetal te maken.[...] Hierin heeft voor mij altijd de magie gelegen van wetenschappelijke beschouwingen; dat is als het ware de religieuze basis van de wetenschappelijke inspanning.’2 De ervaring van de grootsheid en de schoonheid van de natuur als iets Transcendents, iets wat met ‘God’ te maken heeft, is dus vrij algemeen onder grote wetenschappers (en ook onder de wat minder grote, denk ik). Maar er zijn hier wel een paar kritische vragen te stellen. De beide genoemde fysici doen dat ook. Von Weiszäcker, die een overtuigd christen is, was lange tijd van mening dat de ‘God’ die in zijn wetenschappelijk werk religieuze emoties opriep, vanzelfsprekend geïdentificeerd kon worden met de God van zijn christelijk geloof. Later wordt hij daar een stuk sceptischer over. ‘Ik heb mij in de Griekse filosofie verdiept,’ zegt hij ergens, ‘en ik heb daarbij leren inzien dat de beschouwingswijze van Galilei en Kepler zuiver platonisch is.’3 Ook sommige theologen hebben met deze identificatie weinig op. Karl Barth is er zelfs zeer uitgesproken over: religieuze ervaringen zoals boven beschreven horen bij het heidendom; de God der christenen doet zich kennen door de openbaring alleen, in de Schrift. Einstein brengt een ander ‘maar’ naar voren: die religieuze ervaring mag 1. 2. 3.

C.F. von Weiszäcker, interview in De Tijd, 4 mei 1984. A. Einstein, geciteerd in: H. van Erkelens, Einstein, Jung en de relativiteit van God, Kok Agora, Kampen, 1988. C.F. von Weiszäcker, zie noot 1.

God beschikte5epr. 24-1-2006

200

25-01-2006

15:17

Pagina 200

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

dan een mooie en diepe belevenis zijn en zelfs de basis voor zijn wetenschappelijke inspanning, maar – volstrekt eerlijk als hij altijd is – beschrijft hij haar als een vlucht: ‘Ik geloof, evenals Schopenhauer, dat één van de sterkste drijfveren die tot kunst en wetenschap voeren, een vlucht uit het dagelijks leven is, met zijn pijnlijke ruwheid en troosteloze leegte, een vlucht uit de keten van onze eeuwig wisselende begeerten. De fijner besnaarden worden uit het persoonlijk bestaan gedreven, de wereld in van het objectieve schouwen en begrijpen. Dit motief is vergelijkbaar met het onweerstaanbare verlangen dat de stedeling uit zijn lawaaiige omgeving naar het stille hooggebergte doet trekken, naar de wijde blik door de stille, reine lucht glijdt en blijft rusten op contouren die voor de eeuwigheid geschapen lijken te zijn.’4 Een vlucht dus, weg uit de stad ‘waar de mensheid is en haar weedom’. En zelfs dan zijn er nog stevige oogkleppen nodig, als je in het hooggebergte alleen kijkt met een ‘wijde blik die door stille, reine lucht glijdt’. Als daar het onweer losbarst en de lawines naar beneden denderen is er nog wel iets anders te beleven. Dan verandert diezelfde serene natuur op slag in een uitbarsting van geweld, een dodelijke dreiging. Een mevrouw vertelde mij op een avond, na afloop van een lezing, dat ze dat religieuze gevoel in het hooggebergte altijd sterk ervaren had, totdat haar man voor haar ogen door een lawine werd meegesleurd. Nu wist ze het niet zo goed meer. Wetenschappers die gewoonlijk meer oog hebben voor de donkere kanten van de natuur dan fysici zijn zij die zich met de levende natuur bezighouden: de biologen. Zeker, ook in die kringen kan men geluiden opvangen van verwondering en vervoering over de volmaaktheid van het ontwerp. Luister bijvoorbeeld naar de biochemicus Michael Denton over zijn wereld van moleculaire processen in levende organismen: ‘Het is de pure universaliteit van de perfectie, het feit dat, waar we ook kijken, we een elegantie en een vindingrijkheid aantreffen van een kwaliteit die ons mensen absoluut te boven gaat, die zo strijdig is met het idee dat dit alles door toeval zou zijn ontstaan. Is het werkelijk te geloven dat toevalsprocessen een werkelijkheid geconstrueerd hebben waarvan het kleinste onderdeel – een functioneel eiwit of een gen – onze creatieve bekwaamheden verre te boven gaat, en in ieder opzicht superieur is aan alles wat ooit door menselijke intelligentie vervaardigd is? Oog in oog met het niveau van vernuft en complexiteit dat vertoond wordt door de moleculaire machinerie van het leven, lijken zelfs onze meest geavanceerde technische voort4.

A. Einstein, geciteerd in: H. van Erkelens, Einstein, Jung en de relativiteit van God, Kok Agora, Kampen, 1988.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 201

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

201

brengselen knullig. We voelen ons nederig zoals een neolithisch mens zich zou voelen als hij de twintigste-eeuwse technologie zou aanschouwen.’5 Maar de levende natuur geeft biologen ook proza van geheel andere aard in de pen. Charles Darwin bijvoorbeeld: ‘Wat zou het hulpje van de duivel wel niet voor een boek kunnen schrijven over de onbeholpen, verspillende, stompzinnige, laag-bij-de-grondse en afschuwelijk wrede werken van de natuur?’6 En waar zou het dat hulpje van de duivel anders om te doen kunnen zijn dan om het schrijven van wervende teksten ten gunste van zijn baas? Darwin reageert hier op een in zijn tijd beroemd boek van de theoloog Wiliam Paley, Natural theology uit 1802, waarin deze betoogt dat alle prachtige ontwerpen en harmonieuze ecosystemen in de natuur ons zeggen dat God niet alleen bestaat, maar dat hij ook welwillend en goed en alwetend is. Darwin zegt dan: dat is maar één kant van de medaille. Aan de andere kant is er veel ellendigs te zien. Een van de voorbeelden die hij kiest is dat van de sluipwesp, waarvan hij niet kan inzien dat die door een liefhebbend God kan zijn geschapen. Deze diertjes leggen hun eieren in het verlamde, maar nog wel levende lichaam van een rups. De eitjes komen uit en de jonge wespenlarven eten vervolgens de nog altijd levende rups op. Ze doen dat voorzichtig, want ze willen de rups niet doden, en veroorzaken zo een langzaam verval, waarbij ze het hart en het zenuwstelsel voor het laatst bewaren. Als de Leidse hoogleraar H.S. Versnel in een rede bij het honderdjarig bestaan van de Vrije Universiteit (die christelijk Nederland op zijn grondvesten deed schudden) aan zijn gehoor uitlegt waarom hij zijn geloof in God verloren heeft, brengt hij het verhaal van de sluipwesp met een indringende kracht die mij de rillingen over de rug joeg.7 Dit alles, zoveel zal wel duidelijk zijn, leidt niet tot een heldere conclusie. In het Boek der Psalmen staat een aantal verzen die God loven om de grootsheid en wonderbaarlijke schoonheid van de schepping en waarin over de donkere kanten niet gerept wordt. ‘Hoe groot zijn uw werken, o Here, Gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt’ (Psalm 104). ‘Aanschouw ik uw hemel, het werk van uw handen, wat is dan de mens dat Gij aan hem denkt, het mensenkind dat Gij naar hem omziet?’ (Psalm 8). Kan ik zulke liederen nog met een goed geweten meezingen? Ja, dat kan ik (hoewel niet te luid en te triomfaal), maar alleen hierom: omdat datzelfde boek vol staat met verzen waarin vertwijfeling verwoord is, wanhoop, opstand tegen 5. 6. 7.

M. Denton, Evolution, a theory in crisis, Adler & Adler, Bethesda, 1985. C. Darwin, The origin of species, 6th edition, Collier Books, New York, 1962. H.S. Versnel, De onzekere zekerheid des geloofs, Meinema, Zoetermeer, 1991.

God beschikte5epr. 24-1-2006

202

25-01-2006

15:17

Pagina 202

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

God. En dat staat daar gewoon naast elkaar. ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?’ (Psalm 22) wordt direct gevolgd door Psalm 23: ‘De Heer is mijn herder, mij ontbreekt niets.’ Als ik dan toch met een soort conclusie dit gedeelte moet afsluiten, dan maar met een Pensée van Blaise Pascal, die de hele paradox als volgt samenvat: ‘Als de wereld bestond om de mens over God in te lichten, dan zou zijn persoonlijkheid van alles afstralen op een niet mis te verstane manier. [...] Wat er te zien is is noch de totale uitsluiting, noch de overduidelijke aanwezigheid van zijn goddelijkheid, maar de aanwezigheid van een God die zich verbergt’.8

Het grote plan ‘De hemelen vertellen Gods eer en het uitspansel verkondigt het werk van zijn handen,’ jubelt de dichter van Psalm 19, die dit alles slechts met het blote oog had waargenomen. Hoe oneindig superieur is de kennis die de wetenschap van onze dagen bezit over ‘de hemelen’ en ‘het uitspansel’. Wij kunnen miljarden jaren terugkijken in de tijd en evenveel miljarden lichtjaren om ons heen zien in de ruimte. Wij hebben een wetenschappelijk verhaal over hoe het allemaal ontstaan is, van de Grote Knal aan het begin tot en met de mens. Is de lofzang bewaard gebleven, of misschien zelfs in intensiteit toegenomen? We zullen zien. In 1913 publiceerde L.J. Henderson een klassiek geworden boek met de titel The fitness of the environment.9 Onderwerp: de verbazingwekkende geschiktheid van de planeet Aarde, door een groot aantal eigenschappen, om (menselijk) leven voort te brengen en te dragen. Ik noem maar een paar voorbeelden. De afstand van de aarde tot de zon. Zou deze groter zijn, dan zou de aarde te weinig licht en warmte ontvangen; was hij kleiner, dan te veel. De afstand maan-aarde is eveneens precies goed: bij een kortere afstand zouden de effecten van eb en vloed verwoestend zijn; bij een grotere afstand zouden de getijdenstromingen onvoldoende zijn. De dagelijkse draaiing van de aarde om zijn eigen as, waardoor het zonlicht over de aarde wordt verspreid. De overvloedige aanwezigheid van water, waardoor grote temperatuurschommelingen worden voorkomen. 8. 9.

B. Pascal. Pensées, Ned. vert. Wereldbibliotheek, 1919, fragment 556. L.J. Henderson, The fitness of the environment, MacMillan, New York, 1913.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 203

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

203

Men kan eindeloos doorgaan. De eigenschappen van water: het kookpunt, de verdampingswarmte. Het feit dat water bij vier graden Celsius zijn grootste dichtheid heeft, waardoor de meren van boven af bevriezen. Het precies goede zoutgehalte van de oceanen. De samenstelling van de atmosfeer. De beschermende ozonlaag. Enzovoort. Er is op de planeet Aarde aan honderden, misschien wel duizenden voorwaarden voldaan om leven mogelijk te maken. Henderson zegt daarvan, met het understatement van de eeuw: Which appear to be accidental and somewhat uncommon. Zoiets kan alleen een Engelsman opschrijven. Dat wist men allemaal al in 1913. Daar is in later tijd het een en ander bij gekomen: een gedetailleerd inzicht in de ontstaansgeschiedenis van het heelal, waarvan nu een summier overzicht. Het is, vertellen ons de kosmologen, ongeveer 15 miljard jaar geleden begonnen in één punt, met een enorme explosie: een intense vuurbal van onvoorstelbare dichtheid, geheel bestaande uit lichtenergie. Wat er in de daaropvolgende drie minuten heeft plaatsgevonden is tot in de kleinste details beschreven door Steven Weinberg in zijn boek The first three minutes.10 Na een honderdste seconde is de vuurbal afgekoeld tot 100 miljard graden en bevat dan grote hoeveelheden elementaire deeltjes zoals elektronen, positronen en neutrino’s. De vuurbal dijt uit met een enorme snelheid en koelt verder af. Na 14 seconden is de temperatuur nog ‘slechts’ 3 miljard graden. Er worden nu protonen en neutronen gevormd. Na drie minuten en bij een temperatuur van 1 miljard graden zijn er zesmaal zoveel protonen als neutronen gevormd. Daaruit vormen zich dan de atoomkernen van de twee lichtste elementen, waterstof en helium, in de verhouding 75:24, die ook vandaag nog in het heelal aanwezig is. Na drie minuten is vrijwel alle materie in de kosmos ontstaan. De restanten van de enorme lichtintensiteit in de eerste seconden zijn vandaag nog waarneembaar als een zwakke ‘achtergrondstraling’, die uit het heelal tot ons komt als een echo van de Big Bang. We nemen nu grote stappen. In de volgende 100.000 jaar na de Big Bang zet de gasbel uit en koelt af tot 3000 graden. In het gas ontstaan wervelingen die de oorsprong vormen van de melkwegstelsels. Daarvan ontstaan er ruwweg 100 miljard, elk met 100 miljard sterren. 500 miljoen jaar na de knal, toen het heelal nog 1000 maal dichter was dan nu, ontstaat ons ‘eigen’ melkwegstelsel. De grote sterren daarin hebben een beperkte levensduur. Dan ontploffen ze als ‘supernova’. Binnen de super10. S. Weinberg, The first three minutes, Deutsch, London, 1978.

God beschikte5epr. 24-1-2006

204

25-01-2006

15:17

Pagina 204

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

novae gebeurt dan iets heel essentiëels: de temperaturen zijn daar hoog genoeg om uit de lichtere elementen waterstof en helium de zwaardere elementen zoals koolstof, stikstof en ijzer te ‘koken’. De kooktijden die daarvoor nodig zijn bedragen 5 tot 10 miljard jaar. De zon, onze zon met haar planeten, werd gevormd 10 miljard jaar na de knal, 4.5 miljard jaar geleden, uit de resten van een ontploffende supernova. Precies op tijd dus om een rijke verzameling van de zwaardere elementen te bevatten. De planeet Aarde was daarmee in bijzondere mate begiftigd. En dan kan de evolutie aanvangen, die na 4.5 miljard jaar tot de mens zou leiden. Wie zou het niet duizelen? Maar het meest duizelingwekkende komt pas als men zich realiseert wat er allemaal mis had kunnen gaan. Ook hier maar een paar voorbeelden. Als één seconde na de knal de snelheid van de uitdijende bal een duizendmiljardste deel kleiner was geweest, dan zou het heelal na een paar miljoen jaar zijn ingestort, lang, zeer lang voordat de biologische evolutie ook maar een schijn van kans had gekregen. Als de massa van het neutron twee promille kleiner was geweest, zou er nooit waterstof gevormd zijn. Geen heelal, geen mens. Als de zwaartekracht een ietsje sterker geweest was dan hij is, zou het heelal na korte tijd weer in elkaar gestort zijn. Was hij iets zwakker geweest, dan zouden er geen sterrenstelsels ontstaan zijn. Enzovoort. Alles, letterlijk alles, schijnt met een ongelofelijke precisie toegesneden te zijn op het voorlopige eindproduct van de hele ontwikkeling: de mens. Dat geldt ook voor wat wij gewoonlijk ‘de evolutie’ noemen, de ontwikkelingsgeschiedenis van het leven op aarde. Die kan men best beschrijven op een manier die van iedere verwondering gespeend is, en zo gebeurt het ook gewoonlijk. Zo, in het kort: in de genen, het erfmateriaal van levende wezens, vinden door toevalsprocessen op atomair niveau veranderingen, zogenaamde mutaties, plaats, die in het nageslacht tot andere eigenschappen leiden. De natuurlijke omgeving selecteert uit de nakomelingen die exemplaren die het beste aan de omgeving zijn aangepast en geeft de andere op den duur geen overlevingskans. Dat is het dan. Maar ook in die kringen breekt af en toe de verwondering door. Ik volsta met een citaat uit onverdachte bron, namelijk van Francis Crick, een van de ontdekkers van de structuur van het DNA en daarmee grondlegger van de moleculaire biologie. Hij is een onvervalste darwinist en reductionist, iemand die meent dat ‘alles’ te verklaren is op atomaire basis en de wetten die zich op dat niveau afspelen. Maar zelfs hij schrijft: ‘Een eerlijk mens, gewapend met de kennis die we nu tot onze beschikking hebben, zou alleen kunnen vaststellen dat, in zekere zin, de oorsprong van

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

Pagina 205

205

het leven een wonder schijnt, zo omvangrijk zijn de voorwaarden waaraan voldaan moest zijn om het in gang te zetten.’11 Die verbazing van Crick ontspringt aan de – inderdaad verbazingwekkende – toename van de kennis van de uiterst ingewikkelde processen die zich afspelen in de levende cel, zoals die de laatste tientallen jaren door de moleculaire biologie boven water zijn gebracht. In zijn baanbrekende boek Darwin’s black box betoogt Michael Behe met kracht van argumenten dat het ontstaan van een aantal van deze (zogenaamd onherleidbaar complexe) mechanismen onmogelijk te verklaren is met het standaardmechanisme van Darwin (mutaties en natuurlijke selectie), en dat de beste verklaring op dit moment moet zijn dat ze het resultaat zijn van een Intelligent Ontwerp (Intelligent Design, ID).12 In zijn voetspoor trachten de laatste jaren onderzoekers, voornamelijk in Amerika, de wetenschappelijke fundering van dit idee te verstevigen. Daaronder nemen de werken van de wiskundige William Dembski een vooraanstaande plaats in.13 Zij doen voorstellen hoe men het werk van een intelligent ontwerper zou kunnen onderscheiden van het resultaat van toevalsprocessen. Over de aard van de eventuele ontwerper laten zij zich niet uit. Over de merites van die voorstellen is een wetenschappelijke discussie mogelijk, iets waar hun (darwinistische) critici gewoonlijk voor het gemak maar van afzien. Op mij maakt dit werk een serieus te nemen, degelijk wetenschappelijke indruk. De beschuldiging van hun opponenten dat zij proberen ‘religie’ in de wetenschap binnen te smokkelen, raakt kant nog wal. Tot welke slotsom leidt dit alles? Volgens Hugh Montefiore, bisschop van Birmingham, die met een bewonderenswaardige grondigheid de hierboven samengevatte geschiedenis heeft bestudeerd en daarover een boek heeft geschreven (The probability of God 14) ligt de conclusie voor de hand. Het is uiterst onwaarschijnlijk dat die hele geschiedenis aan het toeval te danken is. De meest voor de hand liggende, de eenvoudigste en elegantste verklaring die zich met onweerstaanbare kracht opdringt, is dat in dit alles de meesterhand, het Grote Plan, van een Schepper te herkennen is, die het meesterwerk met een ongelofelijke nauwkeurigheid heeft afgestemd op het doel: de bewuste mens. 11. F. Crick, Life itself, Simon & Schuster, New York, 1981. 12. M. Behe, Darwin’s black box, The Free Press, New York, 1996. Ned. vert.: De zwarte doos van Darwin, Ten Have, Baarn, 1997; herdrukt onder de titel Intelligent Design, Ten Have, Kampen, 2005. 13. W. Dembski, No free lunch, Rowman & Littlefield, 2002, en The design revolution, Intervarsity Press, 2004. 14. H. Montefiore, The probability of God, SCM Press, London, 1985.

God beschikte5epr. 24-1-2006

206

25-01-2006

15:17

Pagina 206

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Delen de wetenschappers deze mening? Stijgt er uit hun midden een lofzang op die het lied van de psalmist nog in de schaduw stelt? Nee, in het algemeen doen zij dat niet. Daar zouden zij gelijk in hebben als zij voor de boven beschreven onafzienbare reeks van ‘toevalligheden’ een natuurlijke verklaring hadden, want daar zijn ze voor. Maar die hebben zij niet. Het betoog van de ID-proponenten over het intelligent ontwerp achter de onherleidbaar complexe processen wordt in de toonaangevende (darwinistisch-)biologische kringen afgedaan met de mededeling dat daar nu nog geen adequate darwinistische verklaring voor is, maar dat het alleen maar een kwestie van tijd is tot die er komt. (Dat het soms niet meevalt om dit vol te houden blijkt uit een verzuchting van de al eerder genoemde Francis Crick: ‘Biologen moeten voortdurend tegen zichzelf zeggen dat wat zij zien niet het resultaat is van een ontwerp, maar van evolutie.’15) Voor de lange reeks hierboven beschreven ‘toevalligheden’ die geleid hebben tot het ontstaan van de mens zoeken wetenschappers een uitweg in een metafysische verklaring, maar wel een waarin de woorden ‘God’ en ‘Schepper’ tot iedere prijs vermeden worden, omdat, zoals Paul Davies ergens meedeelt, ‘dit het laatste is waartoe een wetenschapper zijn toevlucht zal nemen’ (hij vertelt er niet bij waarom eigenlijk). De ‘verklaring’ die in wetenschappelijke kringen circuleert heet Het antropisch principe. De plechtige naam is misleidend, omdat deze een wetenschappelijke fundering suggereert die er ten enenmale aan ontbreekt. Het is pure metafysica. Antropische principes zijn er nog in soorten. Het Sterke Antropische Principe (SAP) luidt, in verkorte vorm: het heelal is zoals het is omdat wij er zijn. Dat riekt wel erg sterk naar de bijbelse notie van de mens als kroon en doel der schepping: die hele kosmische kathedraal staat om ons heen omdat het om de mens begonnen was. Dat is natuurlijk je reinste arrogantie, en daar kan men dan ook onderuit komen door terug te keren naar een beschouwing over het toeval (dat de wetenschappers bijzonder dierbaar schijnt te zijn), en wel als volgt. De kans om met een dobbelsteen 25 maal achter elkaar zes te gooien is uiterst klein. Geen dobbelaar, hoe verwoed ook, zal dit tijdens zijn gokkersbestaan ooit meemaken. Maar dat verandert als er maar vaak genoeg geworpen wordt. Als alle vijf miljard mensen niets anders zouden doen dan elke tien seconden een dobbelsteen werpen, dan zou de genoemde gebeurtenis gemiddeld elke tweeduizend jaar één keer voorkomen. Zo kan ook de extre15. F. Crick, Life itself, Simon & Schuster, New York, 1981.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 207

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

207

me toevalligheid van ons heelal ‘verklaard’ worden doordat er, voorafgaande aan of tegelijkertijd met ons heelal, maar dan ergens anders, onvoorstelbare aantallen heelallen gevormd werden en worden en weer verdwenen zijn met één uitzondering: het onze, dat toevallig de goede eigenschappen bezat om tot leven te leiden. Let wel: er is geen snipper bewijs dat er zoiets heeft plaatsgevonden. Het is pure speculatie, of, zo men wil, geloof. Ook een ander probleem met het evolutieverhaal, namelijk het ontstaan van het leven op aarde in betrekkelijk korte tijd (ongeveer 300 miljoen jaar) na het ontstaan van de planeet, heeft tot nu toe niets anders dan science fiction opgeleverd. Wel wint het besef terrein dat deze tijd in ieder geval veel te kort was om het spontaan ontstaan van het leven mogelijk te maken. Deze erkenning heeft de eerder genoemde coryfee Francis Crick ertoe gebracht te veronderstellen dat de primitiefste vorm van het leven op aarde elders in het heelal door buitenaardse wezens is voorgekookt, en vervolgens per ruimteschip richting aarde is gelanceerd. Ook daar is geen spoor van bewijs voor, maar niettemin wordt een dergelijk verhaal in wetenschapsland nog met respect aangehoord ook, waarschijnlijk vanwege de wetenschappelijk status van de verteller. Men ziet in wat voor bochten men zich moet wringen om onder de Schepper uit te komen. Wat hier aan de hand is, is ruim driehonderd jaar geleden al haarscherp geformuleerd door Blaise Pascal: ‘Ik verwonder mij over de stoutmoedigheid waarmee theologen over God spreken. Als zij zich tot de ongelovigen richten beginnen ze met het bestaan van God te bewijzen uit de wonderen van de natuur. Ik zou niet verbaasd zijn als zij zich op die manier tot de gelovigen richtten, want wie een levend geloof in zijn hart draagt ziet meteen dat alles wat bestaat het werk is van de God die hij aanbidt. Maar degenen in wie dit licht is uitgedoofd, die verstoken zijn van het geloof en de genade, als die de natuur onderzoeken met het licht dat zij tot hun beschikking hebben, ontmoeten ze alleen maar donkerheid en duisternis.’16 Een goed voorbeeld van die ‘donkerheid en duisternis’ is te vinden in het al eerder genoemde boek The first three minutes van Steven Weinberg, die zijn verhaal over de eerste drie minuten van het heelal besluit met de woorden: ‘Hoe begrijpelijker het heelal schijnt te zijn, hoe zinlozer het ons voorkomt.’17 Concluderend: in wetenschapsland is het (nog?) niet bepaald bon ton

16. B. Pascal. Pensées, Ned. vert. Wereldbibliotheek, 1919, fragment 242. 17. S. Weinberg, The first three minutes, Deutsch, London, 1978.

God beschikte5epr. 24-1-2006

208

25-01-2006

15:17

Pagina 208

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

om uit de beschikbare gegevens te besluiten tot een intelligente Schepper die dit verbazingwekkende universum ontworpen heeft. Maar zelfs al zou dat anders zijn, al zouden de wetenschappers massaal tot de conclusie komen dat uit hun studie van de natuur zich onweerstaanbaar een Groot Plan, een Intelligentie opdringt, en zij zouden zelfs bereid zijn daar de naam ‘God’ aan te verbinden, wat dan nog? Dan zouden zij nog mijlenver verwijderd zijn van wat christenen bedoelen als zij, met de kerk van alle eeuwen, uitspreken: ‘Ik geloof in God, de Vader, de Almachtige, Schepper van hemel en aarde.’ Wat dat zou kunnen betekenen, daar kom ik aanstonds op terug. Maar eerst nog dit. Is dan, zoals de ID-wetenschappers doen, het zoeken naar sporen van ontwerp in de wereld allemaal verspilde energie? Ik vind van niet. In de westerse samenleving, bij ‘de man in de straat’, is het gevoel wijdverbreid dat de resultaten van de natuurwetenschap, in het bijzonder van kosmologie en biologie, niet met het geloof in God te rijmen zijn. Daaraan wordt een grote bijdrage geleverd door de continue propaganda uit darwinistisch-atheïstische hoek, die niet moe wordt erop te hameren dat de mens het resultaat is van toevalsprocessen, het product van een ‘blinde horlogemaker’, dat hij ‘een schitterend ongeluk’ is, en dat dit door ‘de wetenschap’ buiten iedere twijfel zou zijn aangetoond. Het zorgvuldig argumenteren dat deze uitspraken wetenschappelijk geen been hebben om op te staan, en dat de waarschijnlijkheid zelfs in de omgekeerde richting wijst, voert dan wel niet vanzelfsprekend tot ‘de God van Pascal’, maar kan wel hinderpalen voor die ontmoeting wegnemen.

Wat betekent: Ik geloof in God de Schepper? Waarom, zo is mij herhaaldelijk gevraagd, wilt u de God van de bijbel zo graag betrekken bij het ontstaan van het heelal? Is het voor uw geloof in de God van Abraham, Isaak en Jakob wezenlijk dat Hij aan het begin van de wordingsgeschiedenis van het heelal staat? Is God als Schepper ‘nodig’? Laat mij eerst uitspreken wat mijns inziens het geloof in God als Schepper van hemel en aarde niet inhoudt: de oplossing van een constructieprobleem; het antwoord op de vraag hoe en hoe lang geleden het heelal ontstaan en in beweging gezet is. Met die vraag houdt de wetenschap zich bezig. Daar worden trouwens tot nu toe ook geen definitieve antwoorden geproduceerd, maar modellen die een eindige (het lijkt wel steeds kortere) levensduur hebben en dan weer door een ander worden vervangen. Het model dat de laatste zeventig jaar opgeld doet en redelijk goed onderbouwd

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 209

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

209

is, is dat van de Big Bang, de grote ontploffing die ongeveer vijftien miljard jaar geleden zou hebben plaatsgevonden. Dat model is ook niet zonder problemen en wellicht binnenkort weer aan aanpassing of vervanging toe. Alleen al om die reden is het niet verstandig als de kerk haar scheppingsgeloof voortdurend vergelijkt met het op dat moment gangbare wetenschappelijke model, en opgelucht ‘Zie je wel!’ roept als dat niet in strijd is met wat zij gelooft, en in zak en as zit als dat wel zo schijnt te zijn. Voor die verleiding bezweek paus Pius de Twaalfde, toen hij in 1951 de Big Bang verwelkomde als een fysisch bewijs voor de schepping: de lont van de ontploffing moest toch door iemand aangestoken zijn en die ‘iemand’, dat was natuurlijk ‘God’. Zo’n reactie is aan de andere kant wel menselijk en begrijpelijk, want hoe vaak gebeurt niet het omgekeerde: dat vanuit de wetenschap (of wat daarvoor doorgaat) triomfantelijk geroepen wordt dat nu definitief bewezen is dat God niet bestaat. Sommige evolutiebiologen hameren voortdurend op dit aambeeld. En het eerste wat Chroesjtsjov riep toen zijn astronauten behouden op aarde waren teruggekeerd, was dat ze in de hemel geweest waren, maar daar God niet hadden aangetroffen, wat weer een schitterende bevestiging van het atheïstisch marxisme opleverde. Zolang er zoveel mensen zijn die dit soort onzin slikken, is het geen wonder dat de paus verheugd is als hij ook eens een keer gelijk schijnt te krijgen. De geschiedenis zit vol ironie. Bij de ontdekkingen die aanleiding gaven tot het model van de Big Bang werd een rol gespeeld door de Belgische priester-astronoom Georges Lemaitre. Die werd er daarom door andere wetenschappers, zoals de Engelse astronoom Fred Hoyle, van beschuldigd dat hij bevooroordeeld was door zijn christelijk wereldbeeld, waar de Big Bang zo mooi mee scheen te kloppen. Precies om die reden moest Hoyle niets van de oerknal hebben. Luister maar: ‘In tegenstelling tot de moderne school van kosmologen, die in overeenstemming met de joods-christelijke theologen geloven dat het heelal uit het niets geschapen is, komt mijn geloof overeen met dat van Democritus, dat niets geschapen kan zijn uit niets.’18 Hoyle komt er rond voor uit dat hij zich bij zijn wetenschapsbeoefening laat leiden door een vooroordeel, een geloof. Hij is de enige niet (wél een van de weinigen die het toegeeft). En het aardigste is misschien nog wel dat abbé Lemaitre, die van vooroordeel beschuldigd werd, juist hoogst ongelukkig was met de wijze waarop de paus gebruik maakte van het oerknal-model.

18. F. Hoyle, The intelligent universe, Holt Rineholt & Winston, New York, 1984.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

210

15:17

Pagina 210

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

De geloofsuitspraak dat God de Schepper is van hemel en aarde is een motie van vertrouwen. Die staat niet op zichzelf, maar vloeit voort uit het besef dat God die zich in het heden aan ons doet kennen, en die de weg wijst naar de toekomst, ook de God van het verleden is. Dat is (denk ik) wat Pascal bedoelde (zie boven), met de woorden: ‘Wie een levend geloof in zijn hart draagt ziet meteen dat alles wat bestaat het werk is van de God die hij aanbidt.’ Hetzelfde deed de oude Kerk, toen zij het apostolisch credo begon met: ‘Ik geloof in God de Vader, de Almachtige, Schepper van hemel en aarde.’ Het Schepper-zijn van God staat niet, zoals toch logisch zou lijken, op de eerste plaats, maar op de derde. Voorop staat God die in het heden gekend wordt als Vader. Een kind gelooft dat zijn vader er altijd geweest is, dat het zijn leven aan die vader dankt, en het vertrouwt dat de vader er altijd zal zijn om te zorgen dat het goed afloopt. Wat ik bedoel te zeggen is misschien het kortst en het mooist geformuleerd in de bijbel als die spreekt over God ‘uit wie, door wie en tot wie alle dingen zijn’. Die drie horen onverbrekelijk bij elkaar en vatten samen het geloof, het vertrouwen in Gods doeleinden. Het scheppingsgeloof spreekt uit dat God de wereld en de mens, ja ook mij, doelbewust gewild heeft. Dat wordt ook uitgedrukt in het lied waarmee het Liedboek voor de kerken – niet voor niets – opent: God staat aan het begin en Hij komt aan het einde. Hij is van al het zijnde oorsprong en doel en zin.

Daarmee zijn ook (of misschien wel: juist) voor de gelovige niet alle problemen opgelost. De laatste en moeilijkste vraag die overblijft is wat wel genoemd is ‘het bittere raadsel van de goede schepping’. Als Pascal zegt: ‘Wie een levend geloof in zijn hart draagt ziet meteen dat alles wat bestaat het werk is van de God die hij aanbidt’, dan denk ik onmiddellijk: alles wat bestaat? Al die ellende, al dat lijden? Had het werk van een Schepper van wie wij belijden dat Hij ook almachtig en goed is, er niet heel anders kunnen en moeten uitzien? Mijn hele leven heb ik met dit probleem geworsteld. In het laatste hoofdstuk van mijn boek Met andere ogen heb ik daarvan verslag gedaan.19 Als dat tot een heldere ‘oplossing’ had geleid zou ik die hier wel afdruk19. A. van den Beukel, Met andere ogen, Ten Have, Baarn, 1994.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 211

DE WERELD: SCHEPPING OF TOEVALSTREFFER?

211

ken. Niet dus. Uiteindelijk is er maar één ding dat mij hier een vorm van troost verschaft. Volgens een centrale notie van het christelijk geloof is dezelfde God, die de Schepper van hemel en aarde is, in de persoon van Jezus Christus in ons aardse bestaan afgedaald. Hij is ons vlees geworden en heeft onder ons gewoond. Hij heeft met ons geleden en is met ons gekruisigd. En hij begreep het ook niet, want hij riep: ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?’ En zonder antwoord op die vraag gekregen te hebben gaf hij zich in vertrouwen over aan Hem die hij (behalve dan die ene keer) nooit anders dan ‘mijn Vader’ noemde: ‘Vader, in uw handen beveel ik mijn geest.’ De Schepper is de lijdende Heer. Hij is de Gekruisigde, maar ook: de Verrezene, die ons is voorgegaan. Het moet niet anders gekund hebben. Soortgelijke gedachten kom ik tegen bij Arthur Peacocke, een Engelsman die als moleculair bioloog en theoloog een boek schreef met de titel: God and the new biology. Hij zegt het moeilijker, maar mooier en diepzinniger dan ik het kan. Dus neem ik tot besluit de laatste bladzijde van dat boek grotendeels over: ‘Dus God, de Transcendente, die immanent is in het scheppingsproces, kan niet langer beschouwd worden als de subliem onpartijdige Absolute, ver verwijderd van alle pijnscheuten van het scheppingsproces. Want in dit proces komt nieuw leven, komen nieuwe vormen tevoorschijn alleen door de dood van de oude heen, en lijden en dood zijn dikwijls de enige toegangspoort naar nieuw leven en nieuwe schepping. De beschouwing van de aard van de natuurlijke processen van lijden en dood en het inzicht dat God zijn eigen doeleinden op het spel gezet heeft door het scheppen van zelfbewuste mensen, leidt ons tot de aarzelende erkenning dat God lijdt door de schepping en in het scheppingsproces. Dat betekent dat, als we zeggen “God is liefde”, we waarschijnlijk het dichtst naderen tot het mysterie van het godsbestaan, de wezenlijke aard van Gods zijn-in-zichzelf. We moeten God dan opvatten als één die lijdt met en door de schepping. Wanneer uiteindelijk de transcendentie-in-immanentie en de immanentie-in-transcendentie samensmelten in een manifestatie die zowel menselijk is als persoonlijk, dan gaat die manifestatie zelf, het vleesgeworden Woord, door de deur van lijden en dood binnen in de volheid van het leven. De finale worsteling en het culminatiepunt van het evolutieproces is de paradox van een man aan een kruis, die door God tot goddelijk leven wordt verheven.’20 20. A. Peacocke, God and the new biology, J.M. Dent and Sons, London, 1978.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 212

10. DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE Everard de Jong

De Rooms-Katholieke Kerk heeft terughoudend en bedachtzaam gereageerd op de opkomst van het evolutionair denken.1 Dit blijkt onder meer uit Darwins correspondentie.2 Het officiële Romeinse leergezag sprak er zich zelfs niet expliciet over uit tot aan 1950, in de encycliek Humani generis, en katholieke theologen, filosofen en wetenschappers waren genuanceerd. Zo schreef in 1877 pater Benedictijn Knabenbauer dat er, voorzover het het geloof betreft, geen objectie is tegen het aannemen van een afstamming van alle planten en dierensoorten van een paar typen.3 Wasman verdedigde de theorie in dezelfde zin.4 En in de gezaghebbende Amerikaanse Catholic encyclopedia van 1909 5 werd er zeer genuanceerd over de evolutietheorie van Darwin en Haeckel geschreven, als een hypothese met bepaalde waarschijnlijkheid, die echter niet zou kunnen opgaan voor het ontstaan van de menselijke ziel. Deze weloverwogen reacties zullen ongetwijfeld te maken hebben gehad met het feit dat men de klap die men door de veroordeling van Galileo Galilei opgelopen had, nog niet vergeten was. Ook het feit dat katholieke wetenschappers al vroeg met onderdelen van de evolutietheorie vertrouwd waren, zal van invloed zijn geweest. Thomas van Aquino 1.

2. 3. 4. 5.

Vergelijk Michael Ruse, The Evolution-Creation Struggle (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2005), pp. 142-145; Mark Largent, red., Darwinism and Theology in America: 1850–1930 (Bristol: Thoemmes Continuum, 2002); Alvar Ellegard, Darwin and the general reader: the reception of Darwin’s theory of evolution in the British periodical press, 1859-1872 (Chicago: University of Chicago Press, 1990); Yvette Conry, L’introduction du darwinisme en France au XIX siècle (Parijs: Vrin, 1974). Vergelijk http://darwin.lib.cam.ac.uk/ voor deze briefwisselingen. Stimmen aus Maria Laach, XIII (1877), p. 72. Wasmann, Modern Biology and the Theory of Evolution (Freiburg im Br., 1904). Nu vrijwel geheel op internet http://www.newadvent.org/cathen/

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 213

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

213

(1224-1275) kende in de Middeleeuwen reeds de spontane generatie van diertjes uit zonlicht, en bovendien stelde hij al dat de soorten aan elkaar grenzen.6 De katholieke bisschop Niels Stenson (1638-1686) was een van de eersten die zich expliciet met fossielenonderzoek bezighield.7 En een van Darwins katholieke critici, op wie hij in de zesde druk van de Origin of Species reageerde, George Mivart,8 accepteerde wel degelijk meerdere elementen van diens theorie. Toch is de Katholieke Kerk niet zonder meer positief over evolutionair denken, zoals volgens sommigen zou blijken uit de toespraak van paus Johannes Paulus II voor de pauselijke academie van wetenschappen van 22 oktober 1996, waarin de Heilige Vader zei dat de evolutietheorie ‘meer dan een hypothese is’: Vandaag, bijna een halve eeuw na de publicatie van de encycliek [Humani generis, 1950], heeft nieuwe kennis geleid tot de erkenning van de evolutietheorie als meer dan een hypothese. Het is inderdaad opmerkelijk dat deze theorie op progressieve wijze is geaccepteerd door onderzoekers, als gevolg van een serie van ontdekkingen in verschillende kennisgebieden. De convergentie, die noch gezocht, noch [kunstmatig] is gefabriceerd, van de resultaten van onafhankelijk van elkaar uitgevoerd werk, is op zichzelf al een significant argument ten gunste van deze theorie.9

Wat men er echter vaak niet bij citeert, is dat de paus in dezelfde paragraaf zegt dat we in plaats van de evolutietheorie beter van ‘meerdere evolutietheorieën’ kunnen spreken, wegens het feit dat er ‘verschillende verklaringen zijn geponeerd voor het mechanisme van evolutie’, en omwille van de ‘verschillende filosofieën waarop interpretatie van de theorie is gebaseerd, zoals de materialistische, reductionistische en de spiritualistische’.10

6. De veritate XVI,1. 7. Vergelijk Max Bierbaum, Adolf Faller, Josef Traeger, Niels Stensen. Anatom, Geologe und Bischof 1638-1686 (Münster: Aschendorff, 19893). 8. Mivart, On the Genesis of Species (Londen en New York, 1871); Jacob Gruber, A Conscience in Conflict: The Life of St. George Jackson Mivart (New York: Columbia University Press, 1960). 9. Toespraak tot de pauselijke academie van wetenschappen 22 okt. 1996, nr. 4, in: R. Russell, W. Stoeger, F. Ayala, red., Evolutionary and Molecular Biology: Scientific Perspectives on Divine Action (Vaticaanstad: Libreria Editrice Vaticana, 1998), pp. 29. 10. Ibidem, nr. 4.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

214

15:17

Pagina 214

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Lang niet al deze filosofieën zijn verenigbaar met het katholieke geloof, zoals niet slechts blijkt uit de vele toespraken die de paus over dit onderwerp heeft gehouden, maar ook uit de samenhang van het geloof als geheel. We zullen ons eerst met dat laatste bezighouden.

Het rooms-katholieke geloof De Katholieke Kerk omvat ongeveer één miljard mensen. Gelukkig voor dit artikel is echter niet alles wat elke katholiek schrijft daarmee ook in de strikte zin katholiek. Echt katholiek is volgens Dei verbum, de dogmatische constitutie van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-65), dat wat Heilige Schrift, Traditie en Leergezag, als drie van elkaar onlosmakelijke media van Gods openbaring, ons meedelen.11 Ook voor katholieken heeft daarbij de Heilige Schrift, als geïnspireerd Woord van God, de hoogste waarde, maar het verstaan ervan kan zonder de traditie en het leergezag plaatsvinden (vergelijk 2 Petrus 1:20). In dit artikel zullen we dus in het bijzonder deze drie bronnen interactief gebruiken. Er is echter nog een tweede natuurlijke beperking. Binnen de officiële leer van de Katholieke Kerk is er namelijk een zogenaamde hiërarchie van waarheden: er zijn primaire en secundaire geloofswaarheden.12 Daarmee bedoelen we niet dat sommige geloofswaarheden minder waar zouden zijn dan andere, maar sommige zijn van andere afgeleid, terwijl er enkele primair zijn. We zullen ons slechts bezighouden met enkele fundamentele uitgangspunten van het katholiek geloof. Wat we wel kunnen is de katholieke leer als een coherent geheel weergeven. Immers, hoewel de materiële openbaring is afgesloten bij de dood van de laatste apostel, is de waarheid van de Schrift daarna nog verder uitgediept en bleef deze in haar verdere ‘evolutie’ coherent met de reeds vroeger bekende en erkende waarheden.13 Er bestaan in de katholieke traditie 11. Vergelijk Dei verbum, Document van het Tweede Vaticaans Concilie over Gods openbaring, nrs. 7-10 in: Constituties en decreten van het 2e Vaticaans Concilie (Leusden: Stichting Ark, 1995), pp. 252-54. Dit boek bevat alle documenten van het Concilie, die verder in dit artikel worden genoemd. 12. VergelijkUnitatis redintegratio, nr. 11, en Lumen gentium, nr. 25 van hetzelfde Tweede Vaticaans Concilie; Henk Witte, ‘Alnaargelang hun band met het fundament van het geloof verschillend is.’ Wording en verwerking van de uitspraak over de ‘hiërarchie’ van waarheden van Vaticanum II (Tilburg: Tilburg University Press, 1986). 13. Vergelijk John Henry kardinaal Newman, An Essay on The Development of Christian Doctrine [1888](Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1989).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 215

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

215

weliswaar verschillende ‘ondersoorten’ van spiritualiteit, maar de ‘soort’, katholiek geloven, is intact gebleven gedurende tweeduizend jaar. Er zijn geen ‘geografische isolatie’ en ‘toevallige mutaties’ opgetreden, daar de verbondenheid en interactie van de bisschoppen met de paus, en zij samen via Petrus, de apostelen en de Heilige Geest met Jezus door de tijd heen bewaard is gebleven. Het katholiek geloof is de basis van de katholieke theologie. Deze theologische verdieping van het geloof is noodzakelijk, en we zullen er af en toe naar verwijzen.14 Vanwege de omvang van dit artikel kunnen we ons echter helaas minder of niet bezighouden met meer speculatieve theologische bijdragen van bijvoorbeeld Teilhard de Chardin en de huidige aandacht voor de proces-theologie,15 noch met enige katholieke of protestants-christelijke wetenschappers en filosofen die zich op dit onderwerp hebben toegelegd.

De verhouding tussen geloof, filosofie en natuurwetenschap Voordat we kunnen spreken van de katholieke ‘leer’ inzake evolutie, is het goed meer in het algemeen iets te zeggen over de opvatting van de Kerk inzake de verhouding geloof en (natuur)wetenschap. De Kerk heeft in een van de basisdocumenten van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) duidelijk de relatieve autonomie van de natuurwetenschappen bevestigd, en wel op grond van de scheppingsgedachte: Vanwege het feit immers, dat alle dingen zijn geschapen, hebben ze een eigen bestand met een eigen waarheid en goedheid, hebben ze ook eigen wetten en structuren, waarvoor de mens respect moet hebben, door de 14. Vergelijk Johan Auer, Die Welt – Gottes Schöpfung (Regensburg: Pustet, 1975); Michael Schmaus, Gott der Schöpfer (St. Ottilien: Eos Verlag, 1977) [= Idem, Der Glaube der Kirche, bnd. III]; Leo Scheffczyk, Schöpfung als Heilseröffnung. Schöpfungslehre (Aachen: MM Verlag, 1997). 15. Vergelijk Palmyra Oomen, Doet God ertoe? Een interpretatie van Whitehead als bijdrage aan een theologie van Gods handelen (Kampen: Klement, 2004) en John F. Haught, God after Darwin. A Theology of Evolution (Boulder, Col.: Westview Press, 2000), die hun ideeën ontlenen aan o.a. Alfred N. Whitehead, Process and Reality. An Essay in Cosmology (New York: Free Press, 1978) en Charles Hartshorne, The Logic of Perfection (1962). Toegepast op het leed in de wereld leidt dit tot bijvoorbeeld Armin Kreiner, Gott im Leid. Zur Stichhaltigkeit der Theodizee-Argumente (Freiburg: Herder, 2005).

God beschikte5epr. 24-1-2006

216

25-01-2006

15:17

Pagina 216

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

eigen methodieken van de verschillende wetenschappen of technieken te erkennen. Daarom zal het methodisch onderzoek in alle takken van wetenschap, wanneer het maar werkelijk op wetenschappelijke wijze en volgens de normen van de moraal wordt verricht, in feite nooit met het geloof in tegenspraak zijn, want het profane en het geloof hebben in dezelfde God hun oorsprong. Ja zelfs, hij die nederig en volhardend het verborgene tracht te doorvorsen, wordt, eventueel onbewust, als het ware geleid door de hand van God, die alles in stand houdt en maakt, dat de dingen zijn, wat ze zijn. Daarom kan men de geesteshouding van sommigen betreuren die ook bij christenen zelf af en toe wel aanwezig is geweest, vanwege een onvoldoende doorzicht in de gewettigde autonomie van de wetenschap, en die door de daaruit voortkomende geschillen en controversen meerderen ertoe heeft gebracht te menen dat er een onderlinge tegenstelling is tussen geloof en wetenschap.16

De verhouding tussen geloof en rede is opnieuw uitgebreid aan de orde gekomen in de encycliek, een leerschrijven, van de vorige paus, Johannes Paulus II, Fides et ratio (1998).17 Daarin ziet de Kerk dat mensen tot God kunnen opstijgen door twee vleugels, het geloof en de rede, die ieder hun eigen domein hebben, hoewel er ook overlappingen mogelijk zijn. Het geloof is het positieve antwoord op de zelfopenbaring van God, met name in Jezus Christus. De filosofie en de natuurwetenschap zijn gebaseerd op het licht van de natuurlijke rede, dat wil zeggen op wat van dat licht na de zondeval nog over was. Hierbij is het goed om de duidelijke plaats van de filosofie binnen de katholieke traditie speciaal te noemen. Tot aan de Renaissance was filosofie de verzamelnaam voor alle weten (vergelijk zelfs Newtons Philosophiae Naturalis Principia Mathematica), maar sinds Galileo (1564-1642), Des16. Gaudium et spes, 36 in: Constituties en decreten van het 2e Vaticaans oecumenisch concilie (Leusden: Stichting Ark, 1995), pp. 428-429. Vergelijk reeds de Constitutie Dei Filius van het Eerste Vaticaans Concilie (1870), hfdst. IV (DH 3015-20). 17. In het Nederlands uitgegeven in 121 Kerkelijke documentatie 27 (1999) 5-6, pp. 3121. Commentaren zijn o.a. David Ruel Foster, Joseph Koterski, red., The Two Wings of Catholic Thought. Essays on Fides et Ratio (Washington, DC: Catholic University of America Press, 2003); Laurence Hemming, Susan Parsons, Restoring Faith in Reason. Encyclical, Commentary, and Discussion (Londen: SCM press, 2002); Curtis Hancock, Brendan Sweetman, Faith and the Life of the Intellect (Washington, DC: Catholic University of America Press, 2003); Roberto Di Ceglie, red., Verità della Rivelatione. I filosofi moderni della Fides et ratio (Milaan: Ares, 2003); John Haldane, Faithful reason. Essays Catholic and Philosophical (Londen: Routledge, 2004).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 217

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

217

cartes (1595-1650) en Spinoza (1632-1677) is de wiskunde de enige taal waarin het ‘zekere weten’ kon worden uitgedrukt, waardoor bijvoorbeeld teleologie niet meer beschreven kon worden. Als de encycliek Fides et ratio echter spreekt over geloof en rede, bedoelt ze zeer duidelijk de brede rede, die niet is ingeperkt tot de natuurwetenschappelijke manier van denken. Hoewel de Kerk kritisch staat ten opzichte van bepaalde filosofieën die niet met het geloofsgoed zijn te verenigen, legt ze zich niet vast op één bepaalde filosofie,18 en is ze over het algemeen positief en optimistisch over de natuurlijke denkkracht van de rede (vgl. Romeinen 1:18-20) en de mogelijkheid tot waarheidsvinding.19 Deze opvatting over filosofie is zeer belangrijk als we de verhouding scheppingsgeloof en evolutionaire natuurwetenschap nader bezien: er is een tussengebied, een brug tussen beide mogelijk, in het bijzonder in de brede filosofische rede. Duidelijk is daarbij dat geloof, filosofie en natuurwetenschappelijke rede nooit met elkaar in strijd kunnen zijn. Ja, zelfs kunnen we zeggen dat ze complementair zijn: ze bezien verschillende aspecten van de éne werkelijkheid, veroorzaakt door de éne God.

Het scheppingsgeloof van de Kerk In de recente katholieke catechismus20 wordt het belang van het geloof in de schepping onderstreept: De katechese over de schepping is van kapitaal belang. Ze betreft de grondslagen zelf van het menselijk en christelijk leven: ze formuleert immers uitdrukkelijk het antwoord van het christelijk geloof op de elementaire vraag die mensen van alle tijden zich gesteld hebben: ‘Waar komen wij vandaan?’, ‘Waar gaan wij heen?’, ‘Wat is onze oorsprong?’, ‘Wat is het doel?’, ‘Waar komt alles wat bestaat vandaan en waar gaat het heen?’ De twee vragen betreffende oorsprong en doel zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze zijn beslissend voor de zin en de richting van ons leven en handelen. 21 18. Vergelijk Fides et ratio, nr. 49 vv. 19. Vergelijk ook Vaticanum I (1870) over de natuurlijke openbaring in Dei Filius, hfdst. 2. Tekst in DH, nrs. 3004-7; 3026-29. 20. Katechismus van de Katholieke Kerk (Utrecht: Secretariaat Rooms-Katholieke Kerkgenootschap, 1995) [voortaan afgekort als KKK], nrs. 279-324. 21. KKK 282.

God beschikte5epr. 24-1-2006

218

25-01-2006

15:17

Pagina 218

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Duidelijk is dat het uitgaan van de schepping van God en haar terugkeer naar Hem niet zonder elkaar kunnen worden gezien. Gesteund door de exegese van de hele Heilige Schrift,22 niet slechts van het boek Genesis,23 is de Katholieke Kerk, in navolging van het jodendom, er vanaf haar oorsprong24 van overtuigd dat de zichtbare en onzichtbare wereld door de Scheppergod uit het niets (vergelijk 2 Mak. 7:28, waar voor de eerste maal expliciet het ‘uit het niets’ wordt verwoord) is voortgebracht,25 en dat deze schepping nog steeds helemaal door Hem in haar zijn en worden wordt gedragen. Dit spreekt ze uit in haar geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel: ‘Ik geloof in één God, de almachtige Vader, schepper van hemel en aarde.’26 Deze fundamentele uitspraak resoneert met de Hebreeuwse term voor scheppen, br’, bara,27 die een lading heeft die ten opzichte van scheppingsmythen van de omliggende volken in meerdere opzichten uniek is. Dit blijkt uit haar verschillende betekenisdimensies: 1. In het Oude Testament wordt de schepping aan de éne God toegeschreven. Het Nieuwe Testament benadrukt Christus als mede-Schepper (Johannes 1:3; 1 Korinte 8:6), en ook de Heilige Geest heeft een rol in de (her)schepping. Daar de Heilige Geest wordt gezien als de liefde tussen Vader en Zoon, kan de paus zeggen dat de wereld is geschapen ‘in de omar-

22. Vergelijk Bernard Marthaler, The Creed. The Apostolic Faith in Contemporary Theology (Mystic, CT.: Twenty-Third Publications, 2005), pp. 53-71. 23. Vergelijk Paul Beauchamp, Création et séperation. Étude exégétique du chapitre premier de la Genèse (Parijs: Cerf, 2005); J. Scharbert, Genesis 1-11 (Würzburg: Echter Verlag, 1990); P. Mourlon Beernaert, Aux origines du genre humain. Que dit la science? Que dit la bible? (Brussel: Lumen Vitae, 1996); G. Verdegaal, W. Weren, Stomen uit eden. Genesis 1-11 in bijbel, joodse exegese en moderne literatuur (Tabor: Brugge, 1992). 24. Vergelijk Leo Scheffczyk, Schöpfung und Vorsehung (Freiburg: Herder, 1963) [= Handbuch der Dogmengeschichte II,2a]. 25. Dit is ook een dogmatische uitspraak van het Eerste Vaticaans Concilie (1870), in haar document Dei Filius hfdst. 1 [DH 3001-3; 3021-25]; vergelijk Johannes Paulus II, Algemene audiëntie 15 jan. 1986, Insegnamenti di Giovanni Paolo II (Vaticaanstad: Libreria Editrice Vaticana, 1986) [voortaan afgekort als Insegnamenti] IX,1 (1986), pp. 111-114. 26. Vergelijk DH, nr. 150. Vergelijk ook de eraan voorafgaande geloofsbelijdenissen, nrs. 1-76; Vergelijk Bernard Marthaler, The Creed. The Apostolic Faith in Contemporary Theology (Mystic, Conn.: Twenty-Third Publications, 2005). 27. Vergelijk Raymond Van Leeuwen, s.v. br’ [1343] in Dictionary of Old Testament Theology & Exegesis, William VanGemeren, red. (Carlisle, Cum.: Pater Noster Press, 1997), dl. I, pp. 728-735.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 219

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

219

ming van de liefde’.28 Hoewel we in principe de schepping toekennen aan de Vader, handelen de drie goddelijke personen volgens een oud theologisch principe in alles wat ze ten aanzien van de schepping doen gezamenlijk.29 2. Negatief gezien is de Schepper volkomen vrij en onafhankelijk. Scheppen is een soevereine daad van de éne en enige God, die baas is over hemel, aarde en zee. En de schepping is er slechts zoals ze is, omdat God dat zo vrij gewild heeft. Dit scheppingsbegrip is dus anders dan een soort noodzakelijk uitstromen uit God, zoals bij de filosoof Plotinus (205-270). God heeft zijn schepping niet nodig, daar Hij zelf de volheid van het zijn is. Positief gezien, kan men stellen dat het mededelen van zijn goedheid de reden van het scheppen is. Vandaar is het vanzelfsprekend dat de schepping God verheerlijkt omwille van die goedheid. Immers: ‘De glorie van God is immers de levende mens.’30 3. Het bijbels scheppingsbegrip impliceert dat God werkelijk onderscheiden van de wereld is, waarbij geen van de hemellichamen of monsters in de zee zelf goddelijke status bezit. Het Eerste Vaticaans Concilie stelde reeds: De heilige katholieke apostolische Romeinse Kerk gelooft en belijdt, dat er één ware en levende God is, Schepper en Heer van hemel en aarde, almachtig, eeuwig, onmetelijk, onbegrijpelijk van verstand en wil, oneindig. Omdat Hij een enige, volkomen eenvoudige en onveranderlijke geestelijke substantie is, is Hij naar zaak en wezen van de wereld onderscheiden te verkondigen, als in zichzelf en vanuit zichzelf volkomen zalig en boven alles wat buiten Hem is en gedacht kan worden, onuitsprekelijk verheven.31

Dit impliceert ook een tegenstelling met pantheïsme of panentheïsme,32 waarin God en wereld geheel of gedeeltelijk worden geïdentificeerd. 28. Vergelijk Johannes Paulus II, Algemene audiëntie 5 maart 1986, nr. 8, Insegnamenti IX,1 (1986), pp. 614-617, p. 617; ook 12 maart 1986, nr. 2, Insegnamenti IX,1 (1986), pp. 680-683, p. 680. 29. KKK 290-292. 30. Irenaeus van Lyon, Adversus haeresis 4,20,7. 31. DH 3001. Vergelijk ook KKK 300 en Robert Sokolowski, The God of Faith and Reason. Foundations of Christian Theology (Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1982), die spreekt van de ‘Christian distinction’. 32. KKK 285. Vergelijk Philip Clayton, Arthur Peacocke, red., In Whom we Live and Move and Have our Being. Panentheistic Reflections on God’s Presence in a Scientific World (Grand Rapids, Mi.: Eerdmans, 2004).

God beschikte5epr. 24-1-2006

220

25-01-2006

15:17

Pagina 220

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

4. Schepping is voor de bijbelse auteur iets uit het niet voortbrengen. Bij het scheppen van God is geen voorafgaande materie of enig ander zijnde. 5. Bovendien is uit de gebruikte termen in de Heilige Schrift duidelijk dat Gods scheppende daad niet beperkt blijft tot de verleden tijd, maar voortduurt. Hij houdt de schepping in stand. Zonder zijn voortdurende betrokkenheid zou deze in het niets verzinken. 6. Verder is het resultaat van de scheppende daad van God, de schepping, in principe goed (vergelijk Genesis 1:4, 9, 12, 31). Deze principiële goedheid van de schepping impliceert een waarde-ordening. Het is immers duidelijk dat het scheppingsbericht in de Heilige Schrift er niet als een ‘waardevrij’ natuurwetenschappelijk feit staat, maar als integraal onderdeel van de verwoording van het plan van God met de mens, waarbij de wereld facilitair is. 7. Duidelijk blijkt hieruit dat God een plan met die schepping heeft. God is haar oorsprong en doel. Hij heeft er een innerlijke doelgerichtheid in gelegd en voert er een bestuur over uit dat we voorzienigheid noemen. Dat impliceert verder dat God zich nog steeds met deze wereld bemoeit, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de deïstische god van de Verlichting. 8. Uiteraard speelt hier het probleem van de theodicee: als God de wereld goed heeft gemaakt en er zich nog steeds voortdurend mee bezighoudt, waarom is er dan zoveel kwaad? Het fundamentele antwoord daarop wordt scherp geformuleerd door St. Augustinus: moreel kwaad wil God niet, maar Hij kan het toelaten omdat Hij zelfs uit het kwade het goede weet voort te brengen.33 Opmerkelijkerwijze, schijnbaar tegenover de bijbelse uitspraak dat God zag dat het goed was, stelt de katholieke catechismus ook dat fysieke onvolmaaktheid te maken kan hebben met de ontwikkeling van de wereld: Waarom heeft God geen wereld geschapen die zo volmaakt is dat er geen kwaad in kan bestaan? Overeenkomstig Zijn oneindige macht zou God te allen tijde iets beters kunnen scheppen. Toch heeft Hij in Zijn oneindige wijsheid en goedheid uit vrije wil een wereld willen scheppen ‘in staat van op-weg zijn’ naar haar uiteindelijke volmaaktheid. Dit wordend karakter brengt in Gods heilsplan met zich mee dat met het verschijnen van bepaalde wezens het verdwijnen van andere gepaard gaat, met het volmaaktere

33. St. Augustinus, Enchiridion 11,3, geciteerd in KKK 311. Vergelijk ook 312, waar de dood van Christus als bron van genade wordt gezien.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 221

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

221

ook het minder volmaakte en met de opbouw van de natuur tevens afbraak. Met het fysieke goed is derhalve ook het fysieke kwaad gegeven, zolang de schepping niet haar voltooiing bereikt heeft.34

Het op-weg-zijn is blijkbaar het goede dat God in de wereld heeft gelegd. Deze dynamische visie is tevens van toepassing op de mens, die kan leren en in toenemende mate kan liefhebben. Dat de mens kan zondigen is een gevolg van het in principe goed werkende bewustzijn en daarmee de prachtige vrijheid die het heeft. Het is echter de vraag of God een wezen naar zijn beeld zou hebben kunnen maken, met verstand en vrije wil, dat zich niet tegen Hem zou kunnen verzetten. Het toppunt van zijn scheppingsactiviteit, de mens en zijn vrijheid, is onlosmakelijk verbonden, zo lijkt het, met de mogelijkheidsvoorwaarde van een opstand tegen de Schepper. Anders gezegd, wil Hij iemand in staat stellen tot wederliefde, dan moet die liefde vrij zijn. Anders is het geen liefde. Maar vrijheid is in zekere zin onberekenbaar.

De voorzienigheid van God In het kader van de dialoog tussen katholiek geloof en de wetenschappelijke evolutietheorie(ën) is een van de belangrijkste begrippen dat van Gods voorzienigheid.35 ‘Alles wat Hij geschapen heeft, beschermt en leidt Hij door Zijn voorzienigheid, “zich krachtig uitstrekkend van het ene uiteinde tot het andere, en alles mild ordenend” (Wijsheid 8:1).’36 Die voorzienigheid wordt gedefinieerd als: ‘De beschikkingen waarmee God Zijn schepping naar haar volmaaktheid leidt.’37 Maar hoe stuurt God het universum? Dat is een fundamentele vraag. Theologisch wordt het mooier tot uitdrukking gebracht dan filosofisch: de Schrift spreekt over de Goede Herder (Psalm 23:1), die het ons aan niets laat ontbreken, en die met liefde en tederheid zijn schepping leidt.

34.

KKK 310. Vergelijk Thomas van Aquino, die meent dat God een betere wereld zou hebben kunnen scheppen (Summa theologica I,25,6) waarin ook het fysieke kwaad niet zou hebben hoeven te bestaan (Summa contra Gentiles III,71). 35. KKK 302-324; Algemene audiënties van paus Johannes Paulus II 30 april, 7 mei, 14 mei, 21 mei 1986 Insegnamenti IX,1 (1986), pp. 1176-1180; 1253-1257; 1411-1416; 1645-1649. 36. Vaticanum I, Dei Filius, 1 (DH 3003). 37. KKK 302.

God beschikte5epr. 24-1-2006

222

25-01-2006

15:17

Pagina 222

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Als we het filosofisch-abstract bekijken, kunnen we een dubbele vorm van Gods ‘aansturing’ van het universum onderscheiden: via directe of indirecte oorzakelijkheid. Beginnen we met de indirecte veroorzaking. Een begrip dat bij voorzienigheid een centrale rol speelt is secundaire causaliteit. Voor de Katholieke Kerk is er eigenlijk geen probleem met een zekere autonome ontwikkeling van de wereld. Het behoort tot haar fundamentele inzichten dat God zo veel mogelijk van de uitvoering van zijn plannen aan zijn schepping zelf overlaat. Immers, recht doende aan Gods grootheid, en tussenoorzaken implicerend, zei St. Thomas van Aquino (1225-1274) reeds: ‘De potentie van een oorzaak is groter naarmate de effecten tot welke ze zich uitstrekt verder weg liggen.’38 En de Jezuïetentheoloog Francisco Suarez (1548-1617): ‘God interfereert niet direct in de natuurlijke orde, wanneer secundaire oorzaken voldoende zijn om het geïntendeerde effect te produceren.’39 Het zogenaamde Antropische Principe past zeer goed in dit denken,40 omdat het stelt dat de eigenschappen van de primaire deeltjes van het heelal zodanig op elkaar zijn afgestemd dat ze zeer geschikt zijn om ‘op eigen kracht’ de mens voort te brengen, of beter: om de komst van de mens optimaal te faciliteren. Anders gezegd, de natuurwetten zijn zodanig ontworpen dat ze passen in Gods voorzienigheid. Uitgaande van de ‘normale’, indirecte oorzakelijkheid door God, zouden we in deze context ook het klassieke begrip subsidiariteit oftewel plaatsvervanging kunnen gebruiken. De katholieke theologie is met het principe van subsidiariteit vertrouwd vanuit een andere context, namelijk binnen het sociale denken van de Kerk.41 Dit principe betekent dat in elke aansturing zo veel mogelijk moet worden gedelegeerd: mensen en instanties moeten in principe alles kunnen doen waar ze geschikt voor zijn, en hogere instanties moeten die taken niet overnemen, tenzij er iets misgaat. Dit principe zouden we ook kunnen toepassen in de scheppingstheologie en zelfs bij het beschrijven van het doorgeven van genade (vergelijk de uitzending van de apostelen en de opdracht om zonden te vergeven (Marcus

38. Summa contra gentiles, III, 76. 39. De opere sex dierum, II, 10, n. 13. 40. Vergelijk J. Barrow, F. Tipler, The Anthropic Principle (Oxford: Oxford University Press, 1989). 41. Vergelijk de encycliek Rerum novarum (1893) waar het begrip wereldwijd werd gelanceerd. Vergelijk Arno Waschkuhn, Was ist Subsidiarität? Ein sozialphilosophisches Ordnungsprinzip: Von Thomas von Aquin bis zur ‘Civil Society’ (Opladen: Westdeutscher Verlag, 1995).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 223

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

223

16:15-20; Johannes 20:23). De schepping werkt bewust (als mens) of onbewust (als voorgevormde materie) mee aan haar eigen voltooiing. Het principe van subsidiariteit houdt in dat God aan zijn schepping zo veel mogelijk intrinsieke mogelijkheden geeft om zo veel mogelijk van zijn plan zelf waar te kunnen maken. De schepping is ten dele haar eigen ontwikkelingshulp. Ook het begrip participatie of deelname is hier te noemen. Hoewel vanuit de scheppingsrealiteit duidelijk is dat God uiteindelijk alles in allen tot stand brengt (Filemon 2:13) is de schepping, met als hoogtepunt de mens, geroepen om medewerker te zijn van God in zijn plan (1 Korinte 3:9; 1 Tessalonicenzen 3:2). Dit is geen tegenspraak, juist omdat de eerste oorzaak, God, alles op een hogere wijze bevat wat ook in de tweede en volgende oorzaken gebeurt. Uiteraard moeten deze subsidiariteit en participatie aan Gods heilsplan precies passen binnen zijn plan. Anders komt de schepping min of meer los te staan van de Schepper. Dit laatste is het wezen van de zonde.42 Dan geraken de krachten die bedoeld zijn om mee te werken in verwarring, en leveren ze uiteindelijk niets anders dan de dood. Een speciale vraag geldt hier natuurlijk het toeval. Is een wereld die geregeerd wordt door louter toeval verenigbaar met Gods voorzienigheid? Zouden we kunnen beweren dat God zo ver weg komt te staan, dat Hij zich slechts met het algemene zijn en niet meer met het concrete wezen van de schepping zou bemoeien, zodat toeval het voor het zeggen zou kunnen hebben? Daartoe moeten we analyseren wat toeval is.43 Dit is niet het niet-veroorzaakt zijn, maar wel het resultaat van twee of meerdere oorzaken die schijnbaar niet gecoördineerd gewerkt hebben. En daarin ligt dan meteen een hint voor de oplossing: oorzaken die voor ons niets met elkaar te maken hebben, hebben in de Eerste oorzaak, waaruit alle andere oorzaken volgen, nog steeds alles met elkaar van doen. Contingente gebeurtenissen, dat wil zeggen dingen die voor ons gebeuren zonder samenwerking van de directe oorzaken, vallen op die manier nog wel degelijk onder de

42.

KKK 308; Johannes Paulus II, Algemene audiëntie 2 april 1986, nr. 3C Insegnamenti IX,1 (1986), pp. 900-903, p. 902. 43. Vergelijk René van Woudenberg, Toeval en ontwerp in de wereld (Budel: Damon, 2003); Richard Sorabji, Necessity, Cause, and Blame (Ithaca, Cornell University Press, 1983); Robert Spaemann, Reinhard Löw, Die Frage Wozu? Geschichte und Wiederentdeckung des teleologischen Denkens (München: Piper, 1991); Rainer Isak, Evolution ohne Ziel? Ein interdisciplinärer Forschungsbeitrag (Freiburg: Herder, 1992).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

224

15:17

Pagina 224

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

universele oorzakelijkheid en voorzienigheid van God, zoals St. Thomas van Aquino, in navolging van St. Augustinus, al heeft aangegeven: ‘Er wordt van sommige effecten gezegd dat ze contingent zijn, voorzover ze vergeleken worden met de nabije oorzaken, die tekortschieten met betrekking tot deze effecten, maar niet wegens het feit dat er iets buiten de totale orde van het goddelijk bestuur zou kunnen vallen.’44 Bovendien stellen deze auteurs, en de Kerk valt hen daarin bij, dat de schepping een eigen, intrinsieke doelgerichtheid heeft. Als we deze interne finaliteit aannemen, kan er van louter toeval in de ontwikkeling van het heelal in het algemeen, en van soorten in het bijzonder, geen sprake zijn. Omgekeerd, als er in de natuur louter ontwikkeling op grond van toeval zou bestaan, zouden we verder God, als oorzaak van de volmaakte organisatie van de schepping, niet meer zo gemakkelijk kunnen afleiden. En dat is een vanzelfsprekende zaak voor St. Paulus en de Kerk (vergelijk Romeinen 1:20): De noodzaak om op te stijgen naar een hoogste oorzaak stelt zich nog meer wanneer we de perfecte organisatie beschouwen die de wetenschap niet ophoudt te ontdekken in de structuur van de materie. Wanneer de menselijke intelligentie zich met zoveel moeite wijdt aan het determineren van de constitutie en de modaliteiten van de werkingen van de materiedeeltjes, wordt ze er dan niet toe gebracht om er de oorzaak van te zoeken in een hogere intelligentie, die dit alles heeft bedacht? Tegenover de wonderbaarlijke dingen van dat wat men de wereld van het immens kleine kan noemen, en van de immens grote wereld van de kosmos, voelt de geest van de mens zich helemaal overstegen in haar eigen mogelijkheden om te scheppen en zelfs van verbeeldingskracht, en begrijpt ze dat een werk van een dergelijke kwaliteit en van zulke afmetingen een Schepper vereist, wiens wijsheid alle maten overschrijdt, en wiens macht oneindig is.

En hij vervolgt (nr. 5): Alle waarnemingen met betrekking tot de ontwikkeling van het leven voeren tot een analoge conclusie. De evolutie van de levende wezens, waarvan de wetenschap de stadia en de werkingsmechanismen probeert te achterhalen, presenteert ons een interne finaliteit die bewondering

44. Vergelijk Summa theologica I,103,7, ad 3. Vergelijk Ibidem, ad 2.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 225

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

225

wekt. Deze finaliteit die de zijnden in een bepaalde richting oriënteert, waarbij er geen opzichters noch verantwoordelijken zijn, verplicht ons ertoe een Geest te veronderstellen die er de uitvinder van is: de Schepper.45

Het is tevens uitgesloten dat er een theorie van de dubbele waarheid zou kunnen bestaan, die enerzijds, theologisch, stelt dat Gods voorzienigheid alles leidt, en anderzijds, wetenschappelijk, dat de wereld geregeerd wordt door toeval, omdat deze tegenstelling contradictorisch is. Tegenover al deze ‘aanwijzigingen’ voor het bestaan van God stellen sommigen de kracht (virtú) van het toeval of de eigen mechanismen van de materie. Echter, het spreken over toeval in een universum dat ons een zo complexe organisatie van elementen en een zo bewonderenswaardige doelgerichtheid in het leven presenteert, betekent het afwijzen van een onderzoek naar de verklaring van de wereld zoals ze aan ons verschijnt. In feite zou het gelijkstaan met het accepteren van effecten zonder oorzaak. Het gaat dan om een afschaffing (abdicazione) van het menselijk intellect, dat op die manier zou afzien (rinuncerebbe) van het denken en van het zoeken van oplossingen voor zijn problemen.46

Uiteraard is en blijft de uitdaging dan om inzicht te krijgen in de wijze waarop God de wereld in een bepaalde richting (be)stuurt. Met betrekking tot de bijzondere vorm van aansturing erkent de Katholieke Kerk de mogelijkheid van bovennatuurlijke sturing van mensen en gebeurtenissen door Gods genade en zelfs van wonderen. God handelt dan niet zozeer tegen zijn eigen natuurwetten, maar erlangs (praeter). Dat wil zeggen dat God zijn eigen wetten niet opheft, maar even passeert en andere wetten of zijn eigen speciale handelen voor laat gaan. Dit betekent dat God ook in de ontwikkeling van soorten op verschillende niveaus kan aansturen: enerzijds via de normale kanalen van de natuurwetten en eventueel sommige toevalsfactoren, en anderzijds via zijn bijzondere genade bij bijzondere ingrepen, zoals het ontstaan van het menselijk geslacht en iedere mens afzonderlijk.

45. Johannes Paulus II Algemene Audiëntie van 10 juli 1985, nr. 4: Insegnamenti VIII,2 (1985), pp. 110-113, p. 111-112. 46. Vergelijk nr. 7 van dezelfde Algemene audiëntie, pp. 112-113.

God beschikte5epr. 24-1-2006

226

25-01-2006

15:17

Pagina 226

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Concrete aanvang en ontwikkeling van de wereld Hoe het begin van de wereld en haar ontwikkeling er tot nu toe concreet hebben uitgezien is van minder belang voor het katholieke geloof. ‘Het gaat er niet alleen om te weten wanneer en hoe de kosmos feitelijk ontstaan is, noch wanneer de mens verschenen is, maar het gaat er veeleer om te ontdekken wat de zin van een dergelijke oorsprong is: of dit ontstaan wordt beheerst door toeval, een blind lot, een anonieme noodzaak, of door een transcendent, intelligent en goed wezen, God genaamd.’ 47 Hoewel de Kerk een begin van de tijd accepteert op grond van de openbaring in de Heilige Schrift, stelt de dominante filosofische traditie in de Katholieke Kerk, die van het thomisme, bijvoorbeeld heel duidelijk dat er filosofisch gezien geen bezwaar bestaat tegen een oneindig bestaan van een geschapen wereld.48 Immers, het niet hebben van een begin in de tijd is niet in tegenspraak met een principiële zijnsafhankelijkheid van de wereld als geheel ten opzichte van God. Ook de term creatio ex nihilo veronderstelt niet per se een begin, daar nihilo namelijk niet per se een tijdsaanduiding insluit. Dit toont duidelijk aan dat het scheppingsbegrip de natuurwetenschappelijke concepten transcendeert: bij schepping gaat het niet om plaats en tijd, om kwantiteit en kwaliteit, maar om ‘zijn’ of ‘niet zijn’. Het is geen fysieke, maar een metafysieke kwestie. De zeven dagen van Genesis hoeven daarom niet per se letterlijk opgevat te worden, net zomin als de uitspraak dat God door de tuin liep. Dit was reeds duidelijk aan het begin van de vorige eeuw door de – zeer strenge – bijbelcommissie gesteld: Vraag 5: Of alles en elk ding afzonderlijk, te weten de woorden en de zinnen die in de onderhavige hoofdstukken [Genesis] voorkomen, altijd en noodzakelijkerwijze op te vatten zijn in de letterlijke zin, zodat er nooit van afgeweken mag worden, zelfs als de vertellingen duidelijk oneigenlijk oftewel metaforisch, of antropomorf zijn bedoeld? Antwoord van de commissie: negatief. Vraag 8: Of in de benaming en het onderscheid tussen de zes dagen zoals 47. KKK 284. 48. Vergelijk Thomas van Aquino, De aeternitate mundi (1271). Vergelijk Richard Dales, Medieval Discussions of the Eternity of the World (Leiden: Brill, 1990); Richard Sorabji, Time, Creation, and the Continuum. Theories in Antiquity and the Early Middle Ages (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1983), hfdst. 13-15; 20, pp. 193283, 307-318.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 227

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

227

die in het eerste hoofdstuk van Genesis wordt gesproken, de term yôm (dag), zowel in de eigenlijke zin voor een natuurlijke dag, als in de oneigenlijke zin voor een bepaalde tijdsduur genomen mag worden, en of deze vraag vrijelijk door de exegeten mag worden besproken? Antwoord van de commissie: positief.49

Bovendien is het duidelijk dat, zoals reeds St. Augustinus schreef, de bijbel er niet is om ons te vertellen hoe de hemel in elkaar zit, maar hoe we er komen: ‘[...] In het kort moet gezegd worden, dat wat onze auteurs over de vorm van de hemel verteld hebben waar is. Maar de Heilige Geest, die door hen heeft gesproken, wilde niets aan de mensen leren dat niet voor hun heil voordelig was.’50 Ook paus Johannes Paulus II sprak in die zin, toen hij stelde: Deze tekst heeft vooral een religieuze en theologische draagwijdte. Er kunnen vanuit het gezichtspunt van de natuurwetenschappen geen betekenisvolle elementen in gezocht worden. De onderzoekingen rond de oorsprong en ontwikkeling van de afzonderlijke soorten in de natuur vinden in deze beschrijving geen enkele bindende norm, noch positieve steunpunten van substantiële interesse. Ja, zelfs, de waarheid met betrekking tot de schepping van de zichtbare wereld, zoals die gepresenteerd wordt in het boek Genesis, is ten principale niet strijdig met de theorie van de natuurlijke evolutie, wanneer deze geïnterpreteerd wordt op een wijze die de goddelijke oorzakelijkheid niet uitsluit.51

De laatste zin werd door dezelfde paus op 5 maart 1986 nog eens bevestigd door de uitspraak: ‘Het is dus duidelijk dat de geloofswaarheid van de schepping zich radicaal opstelt tegenover de theorieën van de materialistische filosofie, die de kosmos zien als het resultaat van een evolutie van de materie die terug te voeren is op puur toeval en noodzakelijkheid.’52 Een biologische ontwikkeling van soorten is dus voor de Kerk in principe mogelijk, als de doelgerichtheid van het proces maar niet ontkend wordt.

49. DH 3512-3519. 50. De genesi ad litteram 2,9. 51. Algemene audiëntie woensdag 29 januari 1986, in: Insegnamenti IX,1,1986, p. 212. 52. Insegnamenti IX,1,1986, p. 615.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

228

Pagina 228

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

De bijzondere plaats van de mens Duidelijk is wel dat binnen de katholieke visie een ontwikkeling van soorten door middel van natuurlijke oorzaken een bepaalde grens bereikt. Dat hangt samen met de katholieke visie op het – onveranderlijke53 – wezen of de natuur van de mens als een de materie overstijgend geestelijk-materieel, met een bijzondere waardigheid. In het bijzonder in de overgang van aap naar mens is een rechtstreeks ingrijpen van de Schepper nodig, daar materie geen immateriële geest kan voortbrengen. ‘Evolutietheorieën die, in overeenstemming met de filosofieën die hen inspireren, de mens beschouwen als voortkomend vanuit de krachten van de levende materie, of als een louter epifenomeen van deze materie, zijn incompatibel met de waarheid over de mens. Noch kunnen zij de waardigheid van de persoon onderbouwen.’ 54 Dit volgens het klassieke principe, dat niets van een mogelijk bestaan (potentia) naar werkelijk bestaan (actus) overgaat, tenzij door een zijnde dat al werkelijk bestaat. Anders gezegd: alles heeft een oorzaak op hetzelfde of op een hoger niveau.55 God zal derhalve zelf zowel de soort mens door een bepaald soort direct ingrijpen moeten hebben gevormd, als ook elke nieuwe menselijke ziel direct moeten scheppen, zoals Hij bij het begin van de wereld de engelen heeft geschapen.56 Humani generis [1950] stelde het als volgt: Bijgevolg verzet het leergezag der Kerk er zich niet tegen, dat de zogenaamde evolutieleer overeenkomstig de tegenwoordige stand der menselijke wetenschap en der theologie in de onderzoekingen en gedachtewisselingen der vakgeleerden op dit dubbele gebied grondig behandeld wordt. Dit geldt voorzover het onderzoek gaat over het ontstaan van het menselijk lichaam uit een reeds bestaande en levende stof, want het katholiek geloof verplicht ons te houden, dat de zielen onmiddellijk

53. Uiteraard wordt het onveranderlijke van dit wezen aangevochten. Vergelijk Harold Baillie en Timothy Casey, Is Human Nature Obsolete? Genetics, Bioengineering, and the Future of the Human Condition (Cambridge, Mass.: MIT Press, 2005). 54. Paus Johannes Paulus II, Toespraak tot de pauselijke academie van wetenschappen 22 okt. 1996, nr. 5. 55. Dit is de basis van het aristotelische godsbewijs van de onbewogen beweger. Vergelijk L. Elders, Aristotle’s Theology. A Commentary on book Λ of the Metaphysics (Assen: Van Gorcum, 1972) en enkele godsbewijzen van Thomas van Aquino. Vergelijk Summa theologica I,2,3. 56. KKK 328-336.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 229

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

229

door God geschapen worden. Dit onderzoek moet dus zo geschieden, dat de bewijzen voor beide meningen, dus van voor- of tegenstanders der evolutie, met de vereiste ernst, kalmte en gematigdheid worden gewikt en gewogen en onder voorwaarde dat allen bereid zijn zich te onderwerpen aan het oordeel der Kerk, waaraan door Christus de taak is opgedragen zowel de Heilige Schrift authentiek te verklaren als de dogma’s van het geloof te verdedigen. Maar sommigen gaan de grenzen dezer vrijheid van discussie in drieste overmoed te buiten. Ze doen namelijk alsof het ontstaan van het menselijk lichaam uit reeds bestaande en levende stof door de tot nu toe gevonden in die richting wijzende gegevens en de daarvan uitgaande redeneringen reeds volkomen zeker en bewezen zou zijn; ze doen bovendien alsof de bronnen der openbaring niets zouden bevatten dat in deze stof tot de grootste gematigdheid en omzichtigheid noopt.57

Een van de bijzondere kenmerken van de mens is zijn geneigdheid tot het kwade. De Kerk, zoals vele religieuze volkeren in hun mythen en de evolutionair biologen in hun hypothesen, geeft ook de oorsprong van het morele kwaad in de wereld aan: het boek Genesis bevat de kern van die leer in de zondeval van Eva en Adam, die op het hele menselijk geslacht is overgegaan door afstamming (vergelijk de Brief aan de Romeinen). Deze leer geeft daarmee bepaalde grenzen aan van het evolutionair denken. Zo stelt Humani generis dat het polygenisme, het op meerdere plaatsen onafhankelijk van elkaar ontstaan van het menselijk geslacht, problematisch is, omdat we als christenen aannemen dat ieder mens verlossing nodig heeft, en dat kan goed verklaard worden als we aannemen dat we allen van dit zondigende ouderpaar afstammen, maar het is moeilijk op een andere manier af te leiden.58 Deze afstamming van één ouderpaar komt overigens zeer goed overeen met moderne genetische onderzoekingen, waaruit blijkt dat we van een zogenaamde ‘Black Eve’ afstammen.59

57. (Hilversum: Gooi en Sticht, 1951) [= Ecclesia docens]), nr. 36. 58. Humani generis nr. 37. 59. Vergelijk A.C. Wilson, R.L. Cann, ‘The Recent African Genesis of Humans’ in: Scientific American aug. 2003, speciale uitgave: ‘New Look at Human Evolution’, pp. 54-61; John Relethford, Genetics and the Search for Modern Human Origins (New York: John Wiley, 2001).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

230

15:17

Pagina 230

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Ethiek en doel van de mens De voorzienigheid van God impliceert dat de vrije mens een voorgegeven richting heeft in zijn leven. Dat er een hiërarchie van waarden zijn leven stuurt, dat niet alles willekeurig is. Immers, een totaal door toeval ontstane mens zou zich op geen enkele wijze gebonden hoeven te voelen aan enige doelstelling in zijn leven, noch, a fortiori, aan enige morele verplichting. Evolutionair toevallig ontstane ‘overlevingsstrategieën’ hebben geen enkele normatieve kracht. Uit het is (zo-zijn) kan immers nooit een zou moeten (verplichting) worden afgeleid. Waarom zou overleven dan waardevoller zijn dan doodgaan? Strikt gesproken zijn chaos, anarchie, immoraliteit en zedeloosheid in zo’n ‘systeem’ even acceptabel als rechtvaardigheid en vrede. Sociaal gedrag is niet méér te prefereren dan asociaal gedrag. Zelfs niet als de soort of de individuele ‘zelfzuchtige’ genen 60 er ‘baat’ bij vinden.61 Want wat is in een heelal zonder doel ‘baat hebben bij’? Zelfs het overleven of voortplanten is in een toevallig universum geen geprefereerde status.62 Men kan eveneens niet meer zeggen dat er een ‘donkere’, ‘kwade’ of ‘bedreigende’ kant aan de natuur en/of ons is.63 Deugd en zonde zijn in deze situatie evenwaardig. Als alle soorten levende wezens met elkaar gelijkwaardig zijn – in een toevallig universum is er immers geen hoger en lager – is ook niet meer in te zien waarom de mens boven de dieren zou staan. De nihilistische ethiek van Friedrich Nietzsche (1844-1900), met zijn Umwertung aller Werte,64 die nog de emoties als hoogste waarde accepteerde, is uitermate hoogstaand in vergelijking met de totale Umsturtz aller Werte, een totale omkering van waarden, die op een dergelijk wereldbeeld zou volgen. Machiavelli is nog een heilige vergeleken met de ethici van dit drogbeeld, aangezien hij tenminste nog de waarde van de macht overeind hield.65

60. Vergelijk R. Dawkins, De zelfzuchtige genen (Amsterdam: Contact, 1986). 61. Vergelijk H. Rolston, III, Genes, Genesis, and God. Values and their Origins in Natural and Human History (Cambridge: Cambridge University Press, 1999), hfdst. 5: Ethics, pp. 212-292. 62. Vergelijk: ‘Survival and/or adaptation are themselves ethically neutral’ in: P. Farber, The Temptations of Evolutionary Ethics (Berkeley: University of California Press, 1994), p. 173. 63. Vergelijk L. Watson, Dark Nature. A Natural History of Evil (Londen: Hodder and Stoughton, 1995). 64. Vergelijk F. Nietzsche, Umwertung aller Werte (München: DTV, 1969). 65. Cf zijn De heerser (Amsterdam: Atheneum, 1997).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 231

DE KATHOLIEKE VISIE OP SCHEPPING EN EVOLUTIE

231

Het enige wat overblijft zou een ethiek op grond van toevallige afspraken kunnen zijn, maar iedereen voelt dat daar voor de toevallig bestaande individuen dan nog geen enkele verplichting uit zou volgen. Trouwens, we voelen na Auswitch en de Neurenberg-processen dat ethiek een verplichtend karakter heeft buiten afspraken om,66 en dat is in een toevallig universum ten enen male onmogelijk. Waarom zouden we die afspraken eigenlijk ook maken? Nogmaals, overleven is in dat geval geen doel! Een van de grootste moeilijkheden bij het ontkennen van teleologie of doelgerichtheid in de evolutietheorie is derhalve het onmogelijk worden van een consistente moraal en religie,67ondanks de verwoede pogingen daartoe.68 Wanneer er geen voorgegeven doel is, waarop ons gedrag geordend is, zij het individueel, zij het qua maatschappij, dan is ons wetboek overbodig, en is onze menselijke waardigheid ook zeker niet groter dan die van vrij in het rond zwevende atomen.69 Uit het feit daarom, dat katholieken een door God vooropgezet doel in het leven erkennen, en een daaruit volgende normatieve ethiek afleiden, volgt automatisch dat de Katholieke Kerk niet kan instemmen met een mens die het product is van puur toeval.70 Binnen de katholieke ethiek kan het kwaad in de wereld ook een plaats krijgen. Immers, als de wereld er omwille van de mens is, dan is de kernvraag of het bestaan van kwaad in de wereld coherent kan zijn met de ontwikkelingsgang van de mens naar God toe. Dit blijkt duidelijk het geval te zijn. Vele, zo niet alle grote heiligen hebben in zeer moeilijke omstandigheden heilig kunnen worden. Immers, heiligheid veronderstelt grote deugd, die niet bewezen kan worden dan tenzij door moeilijke omstandig-

66. Vergelijk het klassieke artikel van G. Radbruch, ‘Wettelijk onrecht en bovenwettelijk recht [1946]’ in: C. Maris, F. Jacobs, uitgs., Rechtsvinding en de Grondslagen van het Recht (Assen: Van Gorcum, 1996, pp. 78-84). 67. Vergelijk R. Wright, The Moral Animal. Why we are the way we are: The New Science of Evolutionary Psychology (New York: Vintage Books, 1994); M. Ridley, De oorsprong van de moraal (Amsterdam, Contact, 1997); Frans de Waal, Van Nature Goed. Over de oorsprong van goed en kwaad in mensen en andere dieren (Amsterdam: Contact, 1996); W. Burkert, Creation of the Sacred. Tracks of Biology in Early Religions (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1996); W. Drees, Religion, Science and Naturalism (Cambridge: Cambridge University Press, 1997). 68. Vergelijk J. Rachels, Created from Animals. The Moral Implications of Darwinism (Oxford: Oxford University Press, 1991); vergelijk met name Peter Singer, Tussen dood en leven. De teloorgang van onze traditionele ethiek (Utrecht: Jan van Arkel, 1997). 69. KKK 295. 70. KKK 2418.

God beschikte5epr. 24-1-2006

232

25-01-2006

15:17

Pagina 232

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

heden. Sinds Christus is het duidelijk dat elk lijden een verlossende kracht kan hebben. En hoewel de mens gebruik mag maken van de wereld, is hij ook tegelijk beheerder van die natuur. Hij mag er kleding en voedsel van ontvangen, en ook gebruiken om te werken en zelfs om proefnemingen ten bate van het overleven van mensen mee te verrichten, maar ‘Dieren nutteloos laten lijden of hun leven verspillen is in strijd met de menselijke waardigheid’.71 Hij mag dus niet ongeremd met de schepping omgaan. Ze is ons toevertrouwd. Waar voert God de schepping in het algemeen, en de individuele mens uiteindelijk naartoe als we zijn plan volgen? De katholieken geloven dat er een paradijselijke toestand kan komen als we in de kracht van de door Christus verworven genade Gods Geest in zijn liefdesgebod volgen: liefde, vreugde, vrede, geduld, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtheid en ingetogenheid zullen de kenmerken van mensen zijn (Galaten 5:22). Die paradijselijke toestand kan hier op aarde beginnen (Marcus 10:29-30), ze zal na de dood voortduren (vergelijk 1 Tessalonicenzen 4:13-18), en aan het einde van de tijd zal ze gestalte krijgen in een nieuwe hemel en een nieuwe aarde (Apokalyps 21): de doden zullen verrijzen en de hele wereld zal Gods glorie zien.

Conclusie De Katholieke Kerk staat open voor de natuurwetenschappen. Ze vertrouwt erop dat de waarheden die door haar worden ontdekt en bewezen niet in strijd zijn met de heilswaarheden die ons via de openbaring zijn overgeleverd. Die laatste gaan immers primair over onze relatie met God en het heil van de ziel, terwijl de wetenschappen, door hun mathematischexperimentele methode, zich meer met de materiële kant van het geluk bezighouden. Als we de resultaten van die wetenschappen echter eerlijk bezien, komen we tot een des te grotere bewondering voor de Schepper van de wereld. Wanneer we enerzijds ons leven gelovig toevertrouwen aan de goddelijke Voorzienigheid die die wereld richting geeft, en anderzijds op een ethisch verantwoorde wijze de wetenschap beoefenen en de resultaten ervan gebruiken tot heil van de mensen, zullen beide: het heil van onze zielen en ons lichamelijk geluk, bloeien. We zullen dan ‘leven hebben, en wel in overvloed’ (Johannes 10:10).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 233

11. IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE? Vincent Brümmer

Vragen van wetenschap en geloof Onlangs hoorde ik de atheïst Richard Dawkins in een interview op de BBC vertellen dat hij tot zijn zestiende jaar in God geloofde. Toen kwam hij echter tot het inzicht dat de evolutietheorie van Darwin een veel betere verklaring gaf van de gang van zaken in de wereld dan het godsgeloof. Voor hem is het godsgeloof dus een achterhaalde theorie. Dawkins’ geestverwant Antony Flew heeft reeds op zijn vijftiende jaar het godsgeloof vaarwel gezegd. Voor hem was het probleem van het kwaad het voornaamste struikelblok. Hij kon niet geloven dat er een God bestaat die toestaat dat er zoveel kwaad in de wereld is. In zijn loopbaan als filosoof is hij uitgegroeid tot een van de voornaamste hedendaagse wijsgerige verdedigers van het atheïsme. In zijn vele geschriften verdedigde Flew een ‘negatief atheïsme’. Deze positie houdt in dat hij niet een bewijs levert voor het niet-bestaan van God maar wel uitgaat van de ‘presumption of atheïsm’,1 dat wil zeggen de veronderstelling dat het atheïsme waar is tot het tegendeel blijkt. Volgens hem ligt de bewijslast bij de theïst om (a) aan te tonen dat zijn godsbegrip steekhoudend is, en (b) afdoende redenen aan te dragen dat dit godsbegrip ook daadwerkelijk op iets van toepassing is. In zijn geschriften heeft Flew getracht aan te tonen dat tot op heden niemand erin geslaagd is om deze twee vragen op een bevredigende manier te beantwoorden. Alle traditionele pogingen om de waarheid en steekhoudendheid van het godsgeloof te bewijzen hebben gefaald. Het godsgeloof, zo betoogde hij in zijn geschriften, is dus een theorie waarvoor onvoldoende redenen zijn om haar te accepteren. 1.

Antony Flew, The Presumption of Atheism, Londen: Elek/Pemberton (1976), hoofdstuk 1.

God beschikte5epr. 24-1-2006

234

25-01-2006

15:17

Pagina 234

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Onlangs, echter, heeft Flew zich ogenschijnlijk tot het godsgeloof ‘bekeerd’.2 Recente ontwikkelingen in de wetenschap hebben hem ertoe gebracht om de zogenaamde Intelligent Design-theorie te onderschrijven. Volgens Flew is het na de ontdekking van de structuur van DNA uiterst moeilijk zo niet onmogelijk om een bevredigende naturalistische verklaring te geven voor het ontstaan van het leven uit levenloze materie, als ook voor de wijze waarop het leven zich het vermogen verwierf zich genetisch voort te planten. Op deze punten schiet de evolutietheorie tekort. Tegenover Dawkins wijst Flew erop dat Darwin zelf geen poging deed om op grond van zijn theorie het ontstaan van levende wezens te verklaren die zich genetisch kunnen voortplanten. In hoofdstuk 14 van zijn The Origin of the Species beweert Darwin dat alle organische wezens die op de aarde leven waarschijnlijk afstammen van een enkele oervorm in wie het leven ‘ingeblazen’ is. Darwin geloofde dus ogenschijnlijk zelf dat het leven op wonderbaarlijke wijze door God in de eerste levende wezens ingeblazen is. Kortom, Darwins evolutietheorie verklaart het ontstaan van de soorten uit een eerste levend wezen, maar niet het ontstaan van dit eerste levende wezen zelf. Volgens Flew is de conventionele verklaring dat het leven voortkwam uit een complexe chemische oersoep onwaarschijnlijk. De ongelooflijke complexiteit van het leven maakt het waarschijnlijk dat er ‘een vorm van intelligentie’ betrokken was bij het ontstaan ervan. Om deze redenen meent Flew nu dat de Intelligent Design-theorie buitengewoon sterke papieren heeft. Het godsgeloof is daarom niet in strijd met de evolutietheorie, maar een belangrijke aanvulling erop. Vanuit dit gezichtspunt is het godsgeloof dus nu geen achterhaalde theorie meer. De reacties op Flews ‘bekering’ bleven niet uit. Vele evangelicale christenen in Amerika vinden hierin een verblijdende bevestiging van hun geloof tegenover de atheïsten, terwijl vele atheïsten Flews ‘bekering’ afdoen als de uitingen van een 82-jarige die de wetenschappelijke literatuur van de afgelopen jaren niet bijgehouden heeft. Zijn ‘bekering’ is dus ongegrond en geen bedreiging voor hun atheïsme. Persoonlijk vind ik deze beide reacties voorbarig aangezien zij uitgaan van een misvatting over de 2.

Zie Antony Flew & Gary R. Habermas, ‘My Pilgrimage from Atheism to Theism. An Exclusive Interview with Former British Atheist Professor Antony Flew’, http://www.biola.edu/antonyflew/flew-interview.pdf (2004). Zie ook Peter S. Williams, ‘A Change of Mind for Antony Flew’, http://www.arn.org/docs/williams/ pw_antonyflew.htm (2004), en de brief van Flew over ‘Darwinism and Theology’ in Philosophy Now 47 (2004), http://www.philosophynow.org/issue47/47flew.htm.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 235

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

235

relatie tussen religieus geloof en wetenschappelijke theorievorming en veronderstellen dat het geloof een soort ‘theorie’ is die wel of niet achterhaald is of die als theorie wel of niet een aanvulling biedt op de evolutietheorie. Er is hier sprake van een verwarring tussen de aard van de bewering van de gelovige en de verklarende theorieën van de wetenschapper. Daarom moeten wij nagaan op welke wijze de beweringen van gelovigen en wetenschappers met elkaar verband houden. Welke relatie is er tussen de claims van het geloof en die van de wetenschap? Bieden religie en wetenschap concurrerende of elkaar aanvullende theorieën ter verklaring van dezelfde fenomenen? Zijn de scheppingsleer en het geloof dat Gods bedoelingen of ‘intelligent design’ achter de ontwikkelingen in de wereld staan verouderde religieuze mythen, die afgedaan hebben en in principe vervangen kunnen worden door de verifieerbare theorieën van de wetenschap, zoals Dawkins beweert? Of verschaft de religie ons misschien een bron van kennis aangaande de aard van het universum, die de kennis die de wetenschap ons kan bieden overstijgt en de verklaringen van de wetenschap aanvult, zoals Flew nu schijnt te menen? Komen de wetenschappelijke en religieuze plaatjes van het universum met elkaar in conflict of zijn ze op de een of andere manier complementair? Als het laatste het geval is, hoe vullen ze elkaar dan aan? In zijn boekje Dilemmas geeft Gilbert Ryle ons de volgende analogie ter overweging: ‘Een schilder, die aan de ene kant van de berg staat te schilderen met olieverf, maakt een heel ander schilderij dan een schilder, die de achterkant met waterverf schildert. Toch kunnen beide schilderijen een uitstekende afbeelding van dezelfde berg zijn. Zo produceren de atoomfysicus, de theoloog, de historicus, de dichter en de man in de straat heel verschillende en toch vergelijkbare, ja zelfs elkaar aanvullende beelden van een en dezelfde ‘wereld’.’3 Volgens Ryle zit deze analogie vol met gevaren, omdat we het risico lopen dat we ‘de atoomfysicus, de theoloog, de historicus, de dichter en de man in de straat karakteriseren als mensen, die allemaal op dezelfde manier ‘beelden’ vormen, of ze dat nu van hetzelfde object doen of van verschillende objecten. Het hoogst concrete woord ‘beeld’ verdoezelt het enorme verschil dat er bestaat tussen het eigene van het werk van de wetenschapper, de historicus, de dichter en de theoloog... Het zijn juist deze verdoezelde verschillen die aan het licht moeten worden gebracht.’4 Hetzelfde geldt als we beweren, dat de wetenschap en de

3. 4.

Gilbert Ryle, Dilemmas, Cambridge: Cambridge University Press (1954), 80. Ryle, Dilemmas, 81.

God beschikte5epr. 24-1-2006

236

25-01-2006

15:17

Pagina 236

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

religie concurrerende of complementaire beschrijvingen, verklaringen of theorieën bieden ten aanzien van dezelfde fenomenen. Het is geenszins duidelijk of de termen ‘beschrijving’, ‘verklaring’ en ‘theorie’ in de wetenschapsbeoefening en in de religie wel in dezelfde zin gebruikt worden. Daarom, zo besluit Ryle, ‘als de rivaliteit die blijkbaar tussen wetenschap en theologie, of tussen fysica en gezond verstand bestaat, opgeheven moet worden, dan kan dat niet door beleefd een compromis te sluiten en te beweren, dat beide partijen eigenlijk kunstenaars zijn, die aan hetzelfde kunstwerk werken, maar dan van heel verschillende gezichtspunten en met heel verschillende materialen. Het kan alleen door compromisloos vast te stellen welke de tegenstellingen zijn tussen de activiteiten van beiden.’5 In het licht van Ryles betoog kunnen wij ook stellen dat wetenschap en religie niet rivaliserende of complementaire wijzen zijn van omgaan met dezelfde vragen of zelfs met dezelfde soort vragen. Zij zijn pogingen om voor heel verschillende vragen antwoorden te zoeken. In dit verband is Wittgensteins opvatting van belang, die stelt dat taal haar betekenis ontleent aan de ‘form of life’ of levenscontext waarin zij wordt aangewend. Wittgenstein was zich zeer bewust van het feit dat het menselijk denken en spreken altijd context-gebonden is.6 Ons denken en spreken is complex en heeft betrekking op een grote verscheidenheid van contexten van het menselijk leven en handelen waarin wij met zeer verschillende soorten vragen geconfronteerd worden. Verschillende ‘taalspelen’ of vormen van menselijk denken en spreken ontlenen hun betekenis aan de specifieke contexten van het leven en handelen waarin zij ingebed zijn. Veel verwarring ontstaat wanneer wij ons vergissen in de specifieke context van het leven waarmee een bepaald taalspel verweven is en daarom ook met de soort vragen waarop dit taalspel gericht is. In dit verband kunnen wij de wetenschap en de religie beschouwen als twee verschillende taalspelen of denkvormen die ingebed zijn in verschillende contexten van het leven en daarom zich bezighouden met verschillende soorten vragen waarmee het leven ons confronteert. De vraag is dan op welke wijze deze twee taalspelen met elkaar samenhangen en welke de meest geëigende context levert waaraan het spreken over Gods handelen en bedoelingen in de wereld zijn betekenis ontleent. 5. 6.

Ryle, Dilemmas, 81. Voor een meer uitgebreide analyse van de contextualiteit van het menselijk denken en spreken, zie mijn opstel over ‘Ora et labora’ in Reinier Munk (red.), Voor Zijn Aangezicht. Een gesprek van Joden en Christenen over Bidden, J.H. Kok: Kampen (1998).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 237

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

237

Wittgenstein was ervan doordrongen dat de verschillende levenscontexten met elkaar in de eenheid van het leven verweven zijn, en dat verschillende taalspelen daarom absoluut geen onafhankelijke monades zijn, die niets met elkaar te maken zouden hebben. Elk taalspel wordt gebezigd in die ene wereld waarin wij leven, en geconstitueerd door wat Wittgenstein ‘stilzwijgende vooronderstellingen’ aangaande de aard van die ene wereld noemt. Wetenschappelijke en religieuze beweringen kunnen elkaar dus aanvullen of zelfs tegenspreken, niet omdat ze complementaire of rivaliserende antwoorden op dezelfde soort vragen bieden, maar omdat ze zich beide bezighouden met (verschillende soorten) vragen die betrekking hebben op dezelfde wereld. De antwoorden die zij respectievelijk geven op hun eigen vragen kunnen heel goed tegenstrijdige vooronderstellingen of implicaties bevatten over de aard van die ene wereld, waarover zij elk op eigen wijze spreken. Om vast te stellen of dit inderdaad het geval is, moeten we deze taalspelen duidelijk van elkaar onderscheiden en hun respectievelijke vooronderstellingen en implicaties proberen op te sporen. Alleen dan kunnen we vaststellen op welke wijze het spreken over Gods handelen en bedoelingen wel of niet betekenis heeft in de religie en/of in de wetenschap. Kortom: in welk taalspel is het zinvol om te spreken over Intelligent Design?

Het taalspel van de wetenschap Welke levenscontext is de geëigende plaats voor ons spreken over Gods handelen en bedoelingen? Aan welk taalspel ontleent het zijn betekenis? Het lijkt duidelijk dat zulk spreken een rol vervult in het taalspel van het geloof. Kan het ook een zinvolle rol vervullen binnen het taalspel van het wetenschappelijk onderzoek? Maar hoe verschillen deze twee taalspelen dan van elkaar en op welke wijze hangen ze met elkaar samen? Wat is het verschil tussen het ‘bedrijf ’ van de wetenschap en dat van de religie? Laten we met de wetenschap beginnen. Willen wij bevredigend kunnen omgaan met de eisen die het leven aan ons stelt, dan is het nodig dat wij greep krijgen op onze fysische omgeving. Wij moeten niet voor te veel verrassingen komen te staan, maar eerder in staat gesteld worden om te voorspellen welke feitelijke gebeurtenissen wij kunnen verwachten en vooral om deze gebeurtenissen ook te beheersen. Wij moeten voorzover mogelijk in staat zijn om standen van zaken tot stand te brengen of te voorkomen. Samenhangend met deze behoefte om onze fysische omgeving te voorspellen en te beheersen, willen wij ook in

God beschikte5epr. 24-1-2006

238

25-01-2006

15:17

Pagina 238

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

staat zijn een verklaring te vinden voor de (soorten) standen van zaken waarmee wij in het leven geconfronteerd worden. Deze behoefte aan verklaren, voorspellen en beheersen vormt de context in het leven waarin het taalspel van de wetenschap ingebed is. Wetenschappelijk onderzoek heeft namelijk tot doel om op een methodische en kritische wijze theorieën te ontwikkelen, met behulp waarvan we het optreden van feitelijke standen van zaken in de wereld kunnen verklaren, voorspellen en (zo mogelijk) beheersen. In vele gevallen geschiedt dit (kort gezegd en uiterst vereenvoudigd) op de volgende manier. Wetenschappelijke theorieën stellen de noodzakelijke voorwaarden vast voor het optreden van bepaalde (soorten) feitelijke standen van zaken. Ze hebben daarom vaak de volgende vorm: ‘Als aan de voorwaarden A, B, C, D, E... n wordt voldaan, dan kunnen we verwachten dat stand van zaken X zal optreden.’ Bijvoorbeeld: ‘Als de schakelaar wordt omgezet (en de gloeilamp is niet kapot, de zekering niet doorgebrand, er is geen staking bij de electriciteitscentrale, et cetera), dan kunnen we verwachten dat het licht in de kamer zal gaan branden’ of ‘Als water tot 100°C wordt verhit (schoon water, op zeeniveau, et cetera), dan kunnen we verwachten dat het gaat koken.’ Dergelijke theorieën stellen ons in staat zulke gebeurtenissen te voorspellen (X zal optreden telkens wanneer de voorwaarden A, B, C, D, E... n aanwezig zijn), en te beheersen (het optreden van X kan veroorzaakt worden door te bewerkstelligen dat A, B, C, D, E... n aanwezig zijn, en het optreden van X kan voorkomen worden door te verhinderen dat een van de voorwaarden A, B, C, D, E... n aanwezig is). Natuurlijk is het niet noodzakelijk zo dat, als we door middel van zulke theorieën gebeurtenissen kunnen voorspellen, we deze ook kunnen beheersen. We kunnen een gebeurtenis of stand van zaken tenslotte alleen veroorzaken of verhinderen voorzover het in ons vermogen ligt om de noodzakelijke voorwaarden te veroorzaken of te verhinderen. Iets kunnen voorspellen garandeert niet noodzakelijkerwijs het tevens te kunnen beheersen. Zo kunnen wij met behulp van de ‘Big Bang’-theorie voorspellen onder welke omstandigheden een universum als het onze tot stand kan komen, maar deze theorie stelt ons uiteraard niet in staat om een universum tot stand te brengen! Wetenschappelijke theorieën stellen de noodzakelijke voorwaarden vast voor het optreden van bepaalde (soorten) standen van zaken, en zo wordt het voor ons mogelijk om het optreden van die standen van zaken ook te verklaren. In het algemeen vragen we om een verklaring wanneer we met standen van zaken geconfronteerd worden die we niet begrijpen, omdat we niet verwacht hadden dat ze zouden optreden. In die zin zijn verkla-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 239

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

239

ringen bedoeld om de verrassing weg te nemen.7 Dat wordt bereikt wanneer we de noodzakelijke voorwaarden voor het optreden van de stand van zaken in kwestie kennen: ‘Het optreden van X kon verwacht worden, omdat de noodzakelijke voorwaarden A, B, C, D, E... n aanwezig waren.’ Op deze manier zijn wetenschappelijke verklaringen nauw verbonden met de bedoeling om te voorspellen en te beheersen. Zo beweert Mary Hesse dat ‘geen enkele verantwoording van een verklaring adequaat is als zij niet erkent dat een verklaring in het algemeen nodig is om te kunnen voorspellen, of, nauw daarmee verbonden, iets te kunnen falsifiëren’.8 Deze verwijzing naar falsifieerbaarheid brengt nog een ander kenmerk van dergelijke wetenschappelijke theorieën aan het licht. Elke noodzakelijke voorwaarde voor een gebeurtenis veronderstelt op zijn beurt weer een aantal voorwaarden, die elk op hun beurt ook weer andere voorwaarden veronderstellen, enzovoorts. De verzameling noodzakelijke voorwaarden die gezamenlijk voldoende zijn voor het optreden van een stand van zaken is daarom altijd oneindig. Om deze reden is het in principe onmogelijk om de logisch volledige verzameling voorwaarden voor een gebeurtenis vast te stellen. Wetenschappelijke theorieën zijn daarom altijd logisch onvolledig, omdat zij alleen de belangrijkste voorwaarden benoemen en de rest beschouwen als standaardvoorwaarden die hoogstwaarschijnlijk toch al aanwezig zijn. Logisch gesproken moeten wetenschappelijke theorieën vergezeld gaan van de uitdrukking ‘onder gelijkblijvende omstandigheden’: onder gelijkblijvende omstandigheden kunnen we verwachten dat stand van zaken X optreedt telkens wanneer de voorwaarden A, B, C, D, E... n aanwezig zijn. Wetenschappelijke theorieën zijn daarom niet logisch noodzakelijk. Het blijven altijd hypothesen, die in principe empirisch weerlegd kunnen worden. Wetenschappelijke procedures zijn erop gericht om theorieën te toetsen om zo te bepalen in welke mate zij bestand zijn tegen empirische weerlegging. Als theorieën noodzakelijk waar zijn en daarom in principe niet weerlegbaar, dan zijn ze van geen enkel nut in de drieledige taak van wetenschappelijk onderzoek, omdat ze onder alle omstandigheden voor waar gehouden kunnen worden. Als een voorspelling in principe onweerlegbaar is, zal ze altijd uitkomen, omdat ze onder alle omstandigheden vervuld wordt. Maar dan verliest deze haar voorspellende waarde, want dan zegt ze alleen dat ‘whatever will be will be’. Zulke 7. 8.

Zie met betrekking tot deze opvatting van de aard van verklaringen William Dray, Laws of Explanation in History. Oxford: Oxford University Press (1957). Mary B. Hesse, Revolutions and Reconstructions in the Philosophy of Science. Brighton: Harvester Press (1980), 123.

God beschikte5epr. 24-1-2006

240

25-01-2006

15:17

Pagina 240

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

‘noodzakelijke’ voorspellingen voorspellen alleen het optreden van noodzakelijke standen van zaken die in principe niet verhinderd kunnen worden en die wij daarom niet onder controle kunnen hebben. Ten slotte vragen noodzakelijke standen van zaken niet om een verklaring, omdat we ons helemaal niet verbazen over een gebeurtenis waarvan het ondenkbaar is dat zij niet opgetreden zou zijn. Het is nu duidelijk waarom de bewering dat God in de wereld handelt niet past binnen het taalspel van de wetenschapsbeoefening. Die bewering is namelijk op de volgende manier ‘noodzakelijk waar’ en daarom empirisch onweerlegbaar. Gelovigen beweren dat Gods (niet-)ingrijpen een noodzakelijke voorwaarde vormt voor het optreden van elke gebeurtenis. Geen enkele gebeurtenis kan plaatsvinden zonder dat God die tot stand brengt of ten minste niet verhindert. Daarom kan deze bewering niet gefalsifieerd worden door de feitelijke gang van zaken in de wereld. Er zijn geen voorbeelden te geven van gebeurtenissen waarbij God niet betrokken is. Dat betekent echter niet dat elke gebeurtenis als handeling van God gezien moet worden. Handelingen zijn per definitie intentioneel of doelgericht. Om deze reden schrijven we alleen de bedoelde gevolgen van een handeling toe aan degene, die de handeling uitvoert. We maken daarom onderscheid tussen intentionele handelingen en hun voorziene, maar niet bedoelde gevolgen, ook wel nevengevolgen of begeleidende effecten genoemd. De laatste zijn niet bedoeld, omdat de handeling om andere redenen werd verricht dan om deze niet bedoelde gevolgen tot stand te brengen.9 Of een bepaald effect van iemands handeling wel of niet bedoeld is, kan daarom niet zomaar afgeleid worden uit het effect zelf, maar kan alleen vastgesteld worden in het licht van onze voorafgaande kennis van die persoon en zijn bedoelingen. Het oordeel dat er een bedoeling achter een gebeurtenis ligt, is daarom niet een empirische waarneming, maar een interpretatie in het licht van onze voorafgaande kennis van de actor en zijn bedoelingen. Dit geldt ook voor goddelijke handelingen. Gelovigen schrijven alleen die gebeurtenissen aan God toe, waardoor Hij zijn bedoelingen realiseert, en niet die gebeurtenissen die Hij wel gedoogt, ook al druisen ze in tegen zijn bedoelingen. ‘Er gebeurt veel tegen Gods bedoeling in. Hij mag dat dan laten gebeuren, maar ondersteunt het niet en keurt het niet goed. 9.

Zie in verband met de intentionele aard van zowel goddelijk als menselijk handelen mijn Wijsgerige Theologie in Beweging, Franeker: T. Wever (1992), hoofdstuk 12. Zie ook Anthony Kenny, Will, Freedom and Power, Oxford: Basil Blackwell (1975) hoofdstuk 4.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 241

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

241

Engelen en mensen bevinden zich openlijk in opstand tegen Hem.’10 Slechts in het licht van hun voorafgaande geloof aangaande Gods bedoelingen, die gelovigen uit het interpretatieve kader van hun geloofstraditie af kunnen leiden, zijn ze in staat te bepalen welke gebeurtenis wel en welke niet als een daad van God gerekend kan worden. Het verschil is duidelijk een interpretatief en geen empirisch verschil. Daarom kan de claim die de gelovige maakt met betrekking tot Gods doelmatig handelen of Intelligent Design niet empirisch weerlegd worden en kan zij ook niet functioneren als een wetenschappelijke hypothese, die empirisch getoetst kan worden. Uitspraken over Intelligent Design zijn daarom geloofsuitspraken of interpretaties in het licht van het geloof en geen empirische hypothesen. Mary Hesse wijst erop dat ‘Laplace met God had afgedaan als met een astronomische hypothese; niet omdat hij atheïst zou zijn, maar omdat het introduceren van een deus ex machina het einde betekende van zijn wetenschappelijke experimenten: zo’n God kan elk gevolg veroorzaken, en daarom kan zijn aan- of afwezigheid in bepaalde gevolgen niet empirisch geverifieerd of gefalsifieerd worden’.11 Flew is vooral bekend door zijn stelling dat de claims van de religie niet empirisch verifieerbaar of falsifieerbaar zijn. Dit betekent echter niet, zoals Flew concludeerde, dat deze claims zinloos zijn, maar alleen dat zij niet de rol van hypothesen kunnen vervullen binnen het taalspel van de wetenschap. Als religieuze geloofsovertuigingen aangaande goddelijk handelen en bedoelingen dan op deze manier niet zinvol functioneren binnen het ‘spel’ van wetenschappelijk onderzoek, wat is dan de aard van het ‘spel’ waaraan ze wel hun betekenis ontlenen?

Het taalspel van het geloof De wetenschap helpt ons om met de eisen van het leven om te gaan in de mate waarin zij ons in staat stelt om onze fysische omgeving te verklaren, te voorspellen en te beheersen. Maar daarvoor is méér nodig. Het is niet voldoende dat we weten welke feitelijke standen van zaken we kunnen verwachten in onze omgeving. We moeten ook weten welke houding we aan moeten nemen en hoe wij zinvol moeten handelen met betrekking tot die standen van zaken. Het is niet voldoende dat we gebeurtenissen onder

10. Peter Baelz, Prayer and Providence, New York: Seabury (1958), 81. 11. Hesse, Revolutions and Reconstructions, 243.

God beschikte5epr. 24-1-2006

242

25-01-2006

15:17

Pagina 242

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

controle kunnen hebben. We moeten ook weten met welk doel we een dergelijke beheersing moeten uitoefenen. We moeten niet alleen weten wat de eisen zijn die het leven aan ons stelt, maar ook hoe we die eisen kunnen plaatsen en er betekenis aan kunnen geven. Met deze vragen kan de wetenschap ons niet helpen. Mary Hesse wijst erop dat de bewering, dat de wetenschap ons hiermee wel zou kunnen helpen, in feite stuk loopt op het zogenaamde postmodernisme. ‘Het hele pragmatische ‘succes’ van de wetenschap staat ter discussie nu het erop lijkt dat we geen greep hebben op zovele zaken, die we aan haar te danken hebben: nucleaire energie, het broeikaseffect, en ook een aantal uitwassen van de medische wetenschap.’12 De wetenschap levert duidelijk ‘geen waarheid op aangaande de wezenlijke aard van de dingen, de betekenis van [onze] eigen plaats in het universum, of hoe [we] ons leven moeten leiden’.13 Het beantwoorden van deze vragen valt onder de competentie van religies en levensbeschouwingen.14 Wittgenstein was zich er goed van bewust dat er verwarring kan optreden als religieuze geloofsovertuigingen geïnterpreteerd worden als (pseudo-)wetenschappelijke theorieën en religieuze rituelen als (pseudo-)wetenschappelijke technieken ter beheersing van de omgeving. Wat dit laatste punt betreft verwerpt hij Frasers beschrijving van een Afrikaans regenritueel, waarbij de Regenkoning aan het begin van het regenseizoen geschenken worden aangeboden.15 Volgens Fraser is dit ritueel een techniek om de Regenkoning ertoe te brengen regen te sturen. Dit berust op de primitieve hypothese, dat het de Regenkoning is die het laat regenen. Als dit correct is, zegt Wittgenstein, waarom vindt het ritueel dan alleen plaats in het regenseizoen, als ze weten dat het gaat regenen, en niet ook in tijd van droogte, als ze weten dat er geen regen valt? Blijkbaar zijn zulke religieuze praktijken rituele uitdrukkingswijzen van de betekenis die de regen voor de gelovigen heeft in het licht van hun geloof in de Regenkoning, en geen technieken ter beheersing van de regen op basis van een hypothese over de

12. Mary B. Hesse, ‘The sources of models for God’ in Jan Hilgevoort (ed.), Physics and our View of the World. Cambridge: Cambridge University Press (1994), 240. 13. Hesse, Revolutions and Reconstructions, 240. 14. Een meer gedetailleerde uiteenzetting van het toeschrijven van zin en van de rol van levensbeschouwingen en religies in verband hiermee is te vinden in mijn Wijsgerige Begripsanalyse, Kampen: J.H. Kok (19954), hoofdstuk 10 en 11. 15. Ludwig Wittgenstein, ‘Remarks on Fraser’s Golden Bough’ in C.G. Luckhardt (ed.), Wittgenstein: Sources and Perspectives. Hassocks: Harvester Press (1979), 61-81. Dit voorbeeld is te vinden op p. 71-72.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 243

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

243

Regenkoning. Wittgenstein betoogt op scherpe wijze dat Frasers instrumentalistische opvatting over religieuze rituelen alleen uit zijn eigen ‘bekrompen spirituele leven’ kan zijn voortgekomen.16 Zijn duiding van deze religieuze praktijken is primitiever dan de praktijken zelf, en Fraser ‘barbaarser dan de meeste barbaren waar hij over spreekt’.17 Religieuze tradities voorzien ons van conceptuele modellen, of ‘plaatjes’ zoals Wittgenstein zou zeggen, in termen waarvan wij onze ervaring in deze wereld zinvol kunnen interpreteren. Een dergelijk interpretatiekader geeft betekenis aan de eisen die het leven aan ons stelt en bepaalt zo de handelingen en houdingen die met betrekking tot die eisen zinvol en adequaat zijn. Religieuze modellen bepalen voornamelijk op twee manieren de handelingen en houdingen waartoe gelovigen zich verbinden. In de eerste plaats ontdekken gelovigen de rol die zij in hun leven en handelen moeten spelen, doordat zij zichzelf en hun eigen leven gaan interpreteren in termen van de conceptuele modellen van hun traditie. Met de woorden van Iris Murdoch: ‘De mens is een wezen dat beelden van zichzelf maakt, en vervolgens op die beelden gaat lijken.’18 Christenen beschouwen hun leven als een leven coram Deo – voor Gods aangezicht. Hun rol in het leven wordt bepaald door de wijze waarop hun leven in relatie staat tot God, ofwel door de conceptuele modellen in termen waarvan zij deze relatie verstaan. In de mate waarin ze deze relatie in persoonlijke termen interpreteren, zullen ze hun rol in het leven zien als die van een persoon, die in een persoonlijke gemeenschap met God staat, en zullen ze zich toeleggen op die handelingen, die gericht zijn op het verwerkelijken van Gods bedoelingen met hun leven. Dit is het wat hun leven en hun handelen zinvol maakt. Door hun ervaring van de wereld in termen van die modellen te interpreteren, leren gelovigen in de tweede plaats zien welke handelingen en houdingen van hen gevraagd worden met betrekking tot de wereld in de verschillende situaties waarin zij moeten handelen. Zo’n religieuze interpretatie verleent betekenis aan de wereld zoals ze die ervaren. Zo interpreteren christenen hun ervaring van de wereld in termen van de wijze waarop God op de wereld betrokken is. De manier waarop ze met hun ervaring omgaan en handelen ten opzichte van hun omgeving hangt dus af van de conceptuele modellen in termen waarvan ze de relatie tus-

16. Wittgenstein, ‘Remarks on Fraser’s Golden Bough’ 65. 17. Wittgenstein, ‘Remarks on Fraser’s Golden Bough’ 68. 18. Iris Murdoch, ‘Metaphysics and ethics’ in D.F. Pears (ed.), The Nature of Metaphysics, Londen: Macmillan (1962), 122.

God beschikte5epr. 24-1-2006

244

25-01-2006

15:17

Pagina 244

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

sen God en de wereld verstaan. In de mate waarin ze deze relatie in persoonlijke termen verstaan, interpreteren gelovigen de wereld in termen van hun vooraf gegeven geloof in het intentionele handelen (en Intelligent Design) van God. Dit houdt in, dat veel van wat ze in de wereld ervaren voor hen voorwerp is van lofprijzing en dankzegging jegens de God die het bedacht heeft en tot stand brengt. In deze zin stelt J. Neville Ward, dat dankzegging ‘de essentiële christelijke houding is ten opzichte van de ervaring’.19 Anderzijds worden vele andere dingen die christenen in de wereld tegenkomen verstaan als tegengesteld aan Gods bedoelingen, en zullen ze zich tegen deze dingen verzetten en ze proberen te veranderen. Gelovigen zijn geroepen deze taak uit te voeren in gemeenschap met God.20 Hieruit is duidelijk hoe het spreken over de daden en bedoelingen van God zinvol functioneert binnen het taalspel van de religie. Door hun leven en ervaring van de wereld te interpreteren in termen van de conceptuele voorstellingen van hun traditie, verbinden gelovigen zich tot een omvattende levenshouding en tot specifieke houdingen en handelingsvormen in relatie tot de wereld. Maken ze er ook aanspraak op dat deze voorstellingen feitelijk waar zijn? Of zijn het slechts nuttige ficties in termen waarvan gelovigen orde in hun leven aanbrengen, zonder te claimen dat ze op welke manier dan ook feitelijk waar zijn?21 Volgens een filosoof als R.B. Braithwaite22 zijn godsdienstige geloofsovertuigingen verhalen in termen waarvan gelovigen hun houdingen en morele stellingnames uitdrukken, en die hen ook inspireren voor deze houdingen en stellingnames te kiezen. Om deze functies voor de gelovigen te kunnen vervullen is het echter volgens Braithwaite niet nodig, dat zij geloven dat deze verhalen feitelijk waar zijn. Zo’n non-cognitieve opvatting van religieuze modellen voldoet echter niet, omdat de handelingen en houdingen waartoe gelovigen zich verbinden wanneer ze hun leven verstaan in termen van 19. J. Neville Ward, The Use of Praying, Londen: Epworth Press (1967), 20. 20. Zie over de relatie tussen goddelijk en menselijk handelen mijn Wijsgerige Theologie in Beweging, hoofdstuk 12. 21. Soortgelijke vragen doen zich ook voor met betrekking tot het gebruik van modellen in wetenschappelijk onderzoek, en realisten verschillen van zgn. instrumentalisten in hun beantwoording ervan. Vgl. Ian Barbour, Myths, Models and Paradigms, Londen: SCM Press (1974), hoofdstuk 3. Voor een meer uitgebreide analyse van de aard van waarheidsaanspraken of werkelijkheidsaanspraken ten aanzien van het geloof, zie mijn opstel over ‘Verfijnd realisme en de grammatica van het geloof ’ in Philosophia Reformata 63 (1998). 22. R.B. Braithwaite, ‘An Empiricist’s view of the nature of religious belief ’ in J. Hick (red.), The Existence of God, New York: Macmillan (1964), 229-252.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 245

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

245

hun geloof op die manier incoherent worden. Het zou incoherent zijn mijn leven voor Gods aangezicht te leven, als ik tegelijkertijd zou ontkennen dat er werkelijk een God bestaat voor wiens aangezicht ik leef! Religieuze waarheidsaanspraken worden gemaakt ten aanzien van de feitelijke vooronderstellingen die constitutief zijn voor de gehele religieuze levenshouding en voor het taalspel waarin deze tot uitdrukking komt. Het taalspel zou incoherent worden als zijn constitutieve vooronderstellingen worden ontkend. Zulke vooronderstellingen staan binnen de context van het taalspel van het geloof niet open voor twijfel en weerlegging. Dit geldt tevens voor de constitutieve veronderstellingen van iedere taalspel. Ook de constitutieve vooronderstellingen van het wetenschappelijk taalspel staan niet open voor wetenschappelijke twijfel en weerlegging. Strawson betoogt in dit verband dat de vooronderstelling dat de materiële objecten die wij onderzoeken blijven bestaan, ook in tijden dat er niemand is om ze te observeren, logisch constitutief is voor het taalspel van de wetenschap en van onze alledaagse omgang met de wereld. De scepticus die aan deze vooronderstelling twijfelt, ‘pretendeert een conceptueel schema te aanvaarden, maar verwerpt tegelijkertijd stilzwijgend een van de voorwaarden voor zijn toepassing. Daarom zijn zijn twijfels onwerkelijk, niet gewoon omdat ze logisch niet opgelost kunnen worden, maar omdat ze het hele conceptuele schema verwerpen waarbinnen die twijfels nu juist hun betekenis hebben.’23 Dit betekent natuurlijk niet dat de taalspelen van de wetenschap en van de religie immuun zijn voor kritiek en daarom niet aan verandering onderhevig zouden zijn. Hoewel mensen altijd al hebben geprobeerd hun omgeving te verklaren, voorspellen en beheersen, heeft de wetenschap in de loop van de tijd wel effectievere en verbeterde methodes ontwikkeld om zich van haar taak te kwijten. Hoewel mensen altijd al hun leven en ervaring als zinvol hebben geïnterpreteerd, zijn de conceptuele modellen in termen waarvan ze dat hebben gedaan in de geschiedenis van elke religieuze traditie telkens weer aangepast, geherinterpreteerd en op creatieve wijze vernieuwd.24 Dat geldt ook voor de conceptuele modellen in termen waarvan gelovigen de relatie tussen God en de wereld verstaan. Omdat de eisen van het leven veranderen, kan geen van onze denkvormen voor alle 23. P.F. Strawson, Individuals. Londen: Methuan (1959), 35. 24. Voor een uitgebreide analyse van deze veranderingen in religieuze tradities, zie mijn opstel over ‘The identity of the Christian tradition’ in Marcel Sarot en Gijsbert van den Brink (eds.), Identity and Change in the Christian Tradition, Frankfurt a/M: Peter Lang (1999).

God beschikte5epr. 24-1-2006

246

25-01-2006

15:17

Pagina 246

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

tijden adequaat blijven. Wittgenstein illustreert dit punt als volgt: ‘Van fysici werd op een bepaald moment gezegd, dat ze plotseling te weinig wiskundig inzicht bleken te hebben om hun vak te kunnen beoefenen; en op soortgelijke wijze kunnen we van jongeren vandaag zeggen dat ze zich in een culturele situatie bevinden, waarin de normale common sense niet langer volstaat om tegemoet te komen aan de nieuwe eisen die het leven stelt. Alles is zo gecompliceerd geworden, dat beheersing ervan een uitzonderlijke intelligentie vereist. Vaardigheid om het spel te spelen is niet langer genoeg; de vraag die voortdurend opkomt is: kan dit spel überhaupt nog wel gespeeld worden, en wat zou eigenlijk het juiste spel zijn?’25 Dit heeft verregaande gevolgen voor de manier waarop gelovigen hun geloof trachten te formuleren. Veranderingen in de eisen van het leven leiden tot veranderingen in de aspecten van het geloof die relevant en noodzakelijk zijn om zin te geven aan het leven en op een zinvolle manier om te gaan met onze ervaring van de wereld. Daarom kan de wijze waarop gelovigen Gods betrokkenheid in de wereld interpreteren, niet altijd onveranderd dezelfde blijven. Op verschillende tijden en in verschillende culturele situaties gebruiken gelovigen daarom verschillende conceptuele modellen uit de traditie, teneinde die aspecten van het geloof te kunnen belichten die van belang zijn voor de historische en culturele situatie, en die aspecten te kunnen uitfilteren, die niet relevant zijn met betrekking tot de eisen die het leven in de nieuwe situatie stelt. Modellen voor God zijn daarom van plaats tot plaats en in de loop van de religieuze geschiedenis onderhevig aan grote veranderingen, net als wetenschappelijke modellen dat zijn.26 Bovendien kunnen veranderingen in onze kennis van de wereld waarin wij leven aanleiding geven tot veranderingen in de wijze waarop wij onze religieuze voorstellingen interpreteren. Het feit dat er in 1996 nergens ter wereld een viering was van het zesde millennium van de schepping, toont aan dat de creationistische berekening van de ouderdom van de aarde door aartsbisschop James Ussher (1581-1656) nergens meer serieus genomen wordt. Ontdekkingen van de paleontologie en de geologie hebben ertoe geleid dat het bijbelse scheppingsverhaal geherinterpreteerd is op manieren die niet in strijd zijn met de onomstotelijke ontdekkingen van de wetenschap.27 Het is de taak van de theologie om op creatieve wijze nieuwe modellen voor God uit de religieuze traditie te ontwikkelen en zo 25. Ludwig Wittgenstein, Culture and Value, Oxford: Basil Blackwell (1980), 27e. 26. Hesse, ‘The sources of models for God’ 252. 27. Voor een meer uitgebreide behandeling van de problemen rond creationisme, zie mijn opstel over ‘De weg naar de hemel’ in Voorlopig 31 (1999).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 247

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

247

ervoor zorg te dragen dat de religieuze traditie geloofwaardig blijft en adequaat met betrekking tot de wisselende eisen van het leven. Het mag nu duidelijk zijn dat wetenschap en religie inderdaad complementair zijn, en dat ze beide even noodzakelijk zijn om met de eisen van het leven om te kunnen gaan. In deze zin vereist onze condition humaine dat we in beide taalspelen participeren. We hebben het als mens nodig om onze feitelijke omgeving te verklaren, voorspellen en beheersen, maar tevens om zin of betekenis te geven aan de eisen waarmee onze omgeving ons confronteert. Zo is het altijd geweest en zal het ook altijd zijn, zolang als wij de mensen blijven die we zijn. Aangezien wetenschap en religie complementaire manieren zijn om met dezelfde eisen van het leven om te gaan, zijn ze op velerlei wijze van elkaar afhankelijk. Zo is de religie van de wetenschap afhankelijk om onze veranderende feitelijke omgeving te kennen, waar zij betekenis aan wil geven. En de wetenschap is zelf als menselijke activiteit weer afhankelijk van de conceptuele modellen van een religie of levensbeschouwing om haar eigen doel en betekenis te bepalen. Als wetenschap en religie elkaar negeren, kan dat alleen maar in hun eigen nadeel zijn. Hoewel de wetenschapsbeoefening en de religie dus nauw met elkaar verbonden en wederzijds van elkaar afhankelijk zijn, zou het echter tot grote conceptuele verwarring leiden als we Gilbert Ryles waarschuwing in de wind slaan en de verschillen tussen beide verdoezelen. Wetenschappelijke theorieën verlenen geen zin aan de feitelijke omgeving die ze ons doen kennen, en religieuze geloofsovertuigingen (inclusief het geloof in Gods handelen en bedoelingen) kunnen die omgeving niet verklaren, voorspellen en beheersen op dezelfde manier als wetenschappelijke theorieën dat doen. Galileo beweerde28 dat ‘de bijbel ons de weg naar de hemel wijst, maar niet de wegen wijst die de hemelen gaan’. Het omgekeerde is ook waar: de wetenschap laat ons de wegen zien die de hemelen gaan, maar wijst ons niet de weg naar de hemel. Een vooroordeel dat wij van de Verlichting meegekregen hebben, is het idee dat alle denken gelijk is aan theorievorming.29 Hieruit volgt dat het religieus geloof zich moet voegen naar de eisen van theorievorming in de wetenschap wil het rationeel aanvaardbaar zijn. Het is duidelijk dat dit vooroordeel ertoe leidt dat de verschillen tussen religieus geloof en weten28. Geciteerd door Jan Vanderveken in Kosmologie en Geloof, Vught: Radboud Stichting (1989), 25. 29. Zie hierover mijn opstel ‘Voorbij een wereld zonder God?’ in A.A. van Houwelingen, G. Sleeuwenhoek, N.C. Smit & H.E. Wevers (red.), Wie God zegt… Spreken over God in een Wereld zonder God. Kampen: J.H. Kok (2002).

God beschikte5epr. 24-1-2006

248

25-01-2006

15:17

Pagina 248

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

schappelijke theorievorming verdoezeld worden. In dit licht kunnen wij nu zien dat Richard Dawkins zich vergist als hij meent dat hij tot zijn zestiende jaar in God geloofde. In feite was hij alleen maar een aanhanger van een omstreden (zo niet wetenschappelijk twijfelachtige) hypothese die hij op zijn zestiende inruilde voor de evolutietheorie. Zo ook was Antony Flews ‘bekering’ niet het aanvaarden van het godsgeloof in religieuze zin. Flew typeert zijn nieuw verworven ‘geloof ’ als ‘minimaal deïsme’ en beroept zich daarvoor op deïsten als Thomas Jefferson die van mening waren dat de rede, en in het bijzonder het zogenaamde ‘argument from design’, ons verzekert dat er een God is, doch geen ruimte laat voor enige bovennatuurlijke openbaringen van deze God, noch voor enige vorm van persoonlijke transactie tussen deze God en individuele menselijke personen.30 Voor hem is dit voldoende als aanvullende hypothese naast de evolutietheorie ter verklaring van het ontstaan van het leven. Afgezien van de vraag of deze hypothese wetenschappelijk bevredigend is, is het echter duidelijk dat dit niet geloof is in die God in wiens gemeenschap gelovigen hun ultieme geluk vinden.

Intelligent Design Laten wij ten slotte nog even zien wat deze analyse van de relatie tussen geloof en wetenschap bijdraagt aan het debat over Intelligent Design. Laten wij dat doen aan de hand van het volgende voorbeeld. Stel een machinist valt flauw zodat de trein op een paar centimeter stopt van de man die aan de spoorlijn was vastgebonden. Dit voorbeeld geeft aanleiding tot de volgende opmerkingen. 1. Er is niets in dit voorbeeld wat niet in principe natuurlijk verklaard kan worden. Misschien weten wij nog niet precies wat aanleiding gaf tot de flauwte van de machinist, maar dat kunnen wij in principe nog natrekken. Ook zijn de factoren buitengewoon complex die ertoe leiden dat hij op precies dat moment flauwviel en niet vijf minuten vroeger of later. Ook dat kan echter in principe natuurlijk verklaard worden, ook al zal het in de praktijk moeilijk zijn. 2. Ook al is hier geen bovennatuurlijke verklaring nodig, gelovigen zullen alsnog zeggen dat dit een Godswonder is terwijl ongelovigen misschien alleen zullen zeggen dat de man aan de spoorlijn groot mazzel had. Het 30. Zie Flew & Habermas, ‘My pilgrimage from atheism to theism’ en Williams, ‘A Change of Mind for Antony Flew’.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 249

IS HET SCHEPPINGSGELOOF EEN ACHTERHAALDE THEORIE?

249

verschil tussen hen is niet een verschil over de verklaring van de gebeurtenis, maar over de levensbeschouwelijke duiding ervan. Dit is duidelijk als wij bedenken dat indien de trein tot staan was gekomen op een paar centimeters van kilometerpaal 36.4 of van een leeg bierblikje naast het spoor, de vraag naar deze duiding niet was ontstaan. 3. Het gaat in dit voorbeeld om een samenloop van natuurlijk verklaarbare omstandigheden (de man aan de rails en de flauwte van de machinist). De wetenschap zoekt een verklaring van de omstandigheden en niet van de toevallige samenloop ervan. Voor hetzelfde geld had het ook anders gekund. Immers, de trein zou in ieder geval binnen enkele centimeters van iets tot staan gekomen zijn. Wetenschappelijk gesproken is het louter toeval (in de zin van niet noodzakelijk31) dat het een man aan de rails was en niet een bierblikje of een kilometerpaal. De vraag of er een bedoeling (Intelligent Design) achter zit ontstaat alleen in dit ene geval omdat wij mensen een bijzondere waarde hechten aan het menselijk leven, die bierblikjes en kilometerpalen voor ons niet hebben. Voor gelovigen is deze bijzondere waarde gegrond in de bedoelingen van God. Voor ongelovigen niet. 4. Het is duidelijk dat dit alles ook van toepassing is op het ontstaan van het leven op aarde. Het is alleen omdat het leven in de ogen van mensen (en voor gelovigen ook in de ogen van God) een bijzondere waarde heeft, dat de vraag ontstaat waarom (en niet alleen hoe) het zo kwam dat de aarde niet als Venus of Mars was waar het leven niet tot stand kon komen. Immers, voor hetzelfde geld was dat ook mogelijk. Ook hier gaat het geschil over een Intelligent Design over de levensbeschouwelijke duiding van het menselijk leven op aarde en daarom ook over de gepaste houding die wij tegenover het leven moeten hebben. 5. In de woorden van Jezus uit Matteüs 5:45 laat God zijn zon opgaan over goede en slechte mensen en Hij laat het regenen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen. Naar aanleiding van deze woorden stelt J.R. Lucas dat voor de rechtvaardige die erom gevraagd heeft de regen en de zonneschijn komen als tekenen van Gods goedheid, terwijl zij voor de onrechtvaardige, die nooit ‘alstublieft’ of ‘dank u wel’ zegt, louter klimatologische toestanden zijn, zonder enige zin en geen reden verschaffend om dankbaar te zijn – en daardoor is het leven van de onrechtvaardige volgens Lucas armer en somberder.32

31. Zie over het begrip ‘toeval’ de bijdrage van Gerard Nienhuis in deze bundel. 32. J.R. Lucas, Freedom and Grace, Londen: S.P.C.K. (1976), 38.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 250

12. EVOLUTIETHEORIE KAN NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST Aart Nederveen

Wetenschap houdt zich bezig met het stellen van waarom-vragen. Waarom gaat de zon op? Waarom is er eb en vloed? Door de eeuwen heen hebben wetenschappers geprobeerd om antwoorden te vinden op deze vragen. Vaak gebeurt dat in de vorm van theorieën. Ook de evolutietheorie1 levert antwoorden op waarom-vragen. Waarom treffen we de fossielen in aardlagen aan in een bepaalde volgorde? Waarom bestaat er op moleculair biologisch niveau zoveel overeenkomst tussen diersoorten? Tot op zekere hoogte zijn de antwoorden die de evolutietheorie op deze vragen geeft voor veel mensen, ook niet-wetenschappers, goed te begrijpen. Het antwoord op de vraag over overeenkomsten tussen de diersoorten is bijvoorbeeld dat alle dieren ergens in de evolutie een gemeenschappelijke eencellige voorouder hebben en daarom veel op elkaar lijken op moleculair biologisch niveau. Zo’n antwoord is natuurlijk nog geen volledige theorie, maar veel mensen zullen hier genoegen mee nemen en het idee hebben dat ze begrijpen waarom dieren op elkaar lijken. Blijkbaar is het begrijpen van wetenschappelijke resultaten nog iets anders dan precieze kennis van alle wetenschappelijke details. In deze bijdrage wordt nagegaan wat dit begrijpen onder meer inhoudt in het geval van de evolutietheorie en waarop het is gebaseerd. Het zal duidelijk worden dat dit begrijpen nooit los staat van allerlei contextuele factoren, zoals bijvoorbeeld het wereldbeeld dat van kracht is. In het slot van deze bijdrage stel ik de vraag of de rol die deze contextuele factoren spelen ook licht werpt op de verhouding tussen geloof en wetenschap. 1.

In feite kent de evolutietheorie verschillende achterliggende onderdelen die duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn, zie bijvoorbeeld: Meester, R. (2004). ‘Ontwerp in natuurwetenschap; een zinvol concept?’ Radix 30, 1-20. De hier genoemde afstamming van een gemeenschappelijke voorouder (theory of common ancestry, TCA) is dus slechts één onderdeel van de evolutietheorie.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 251

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

251

Verklaren en begrijpen In de wetenschapsfilosofie wordt onderscheid gemaakt tussen verklaren en begrijpen.2 Verklaringen geven een antwoord op de waarom-vraag, die wetenschappers zich de eeuwen door hebben gesteld. Vaak blijkt een natuurverschijnsel verklaard te kunnen worden door een bepaalde natuurwet. De wet van de zwaartekracht is een verklaring waarom een karretje van een helling naar beneden roetst. Die wet van de zwaartekracht klinkt ons heel vertrouwd in de oren, maar als wetenschappers precies uit de doeken willen doen wat die wet inhoudt, gebruiken ze graag een wiskundige vergelijking.3 Wat deftiger gezegd: wetenschappelijke verklaringen brengen de verschijnselen onder een bepaald formalisme. Zo’n formalisme hoeft trouwens niet per se uit wiskundige vergelijkingen te bestaan, het kan ook een samenhangend geheel van fundamentele regels en uitspraken zijn. Bij begrijpen gebeurt iets heel anders dan bij verklaren: de verschijnselen worden ingepast in een herkenbaar ‘plaatje’, waardoor we de ‘logica’ inzien van wat er zich afspeelt. In zekere zin beantwoorden ze ook de waarom-vraag, maar ze doen dat op een heel andere manier. In het bovengenoemde voorbeeld van de wet van de zwaartekracht veronderstellen wij vaak dat de aarde het karretje naar beneden trekt. Maar dat is strikt genomen al meer dan de wet van de zwaartekracht zelf zegt. De wet van de zwaartekracht zegt alleen dat het karretje naar beneden zal gaan en hoe lang het gaat duren voor het beneden is, maar niet welke ‘aantrekkingsprocessen’ daarbij een rol spelen. Hier komt de notie van begrijpen om de hoek kijken. Wij begrijpen het feit dat het karretje naar beneden schiet door ons voor te stellen dat de aarde het karretje naar beneden ‘trekt’. Kort samengevat komt het verschil tussen verklaren en begrijpen op het volgende neer: bij verklaren gaat het om een wetenschappelijke theorie, terwijl bij begrijpen alles draait om een herkenbaar plaatje. Dat bovenstaande onderscheiding tussen verklaren en begrijpen echt

2.

3.

Dit onderscheid wordt besproken in bijvoorbeeld Cushing, James T. (1994). Quantum Mechanics, Historical Contingency and the Copenhagen Hegemony. Chigaco: The University of Chicago Press, 9-23 en Salmon, Wesley C. (1998). Causality and Explanation. Oxford: Oxford University Press, 3-10. De wiskundige uitdrukking voor de wet van de zwaartekracht is: F = Gm1m2 /r2. Hierin zijn m1 en m2 de massa’s van de voorwerpen, r de afstand tussen de voorwerpen, G de constante van de zwaartekracht en F de kracht die beide voorwerpen op elkaar uitoefenen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

252

15:17

Pagina 252

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

een rol speelt in de praktijk, blijkt wel uit de reactie van Newton op de door hemzelf geformuleerde wet van de zwaartekracht. Die wet van de zwaartekracht verklaart niet alleen waarom karretjes van een helling af naar beneden rijden, maar ook waarom planeten hun banen rond de zon beschrijven. We zouden kunnen denken dat het voor Newton, die zelf deze verklaring had gevonden, niet moeilijk zou moeten zijn in te zien dat planeten elkaar dus over lange afstanden kunnen aantrekken. Niets is minder waar. Newton en vooral zijn tijdgenoten vonden het erg ongeloofwaardig dat planeten elkaar over zulke enorme afstanden kunnen aantrekken.4 Zij gingen ervan uit dat zoiets alleen mogelijk is als er echt fysiek contact tussen planeten zou zijn. Newton accepteerde dus wel de verklaringen die de wet van de zwaartekracht levert, maar het voor ons haast vanzelfsprekende begrip (plaatje) van het universum dat dit oplevert, accepteerde hij niet. Bij het begrip dat ons door de wetenschap geleverd wordt van de wereld om ons heen blijken meer zaken een rol te spelen dan we geneigd zijn te denken. Ook het wereldbeeld van wetenschappers speelt een rol. In het geval van Newton zorgde zijn wereldbeeld (‘wisselwerking tussen deeltjes (planeten!) kan er alleen zijn als ze echt contact hebben’) ervoor dat hij zijn eigen theorie niet erg begrijpelijk vond.

Wat is begrijpen precies? Het onderscheid tussen verklaren en begrijpen kan nog veel nauwkeuriger worden uitgewerkt dan hierboven is gebeurd. Ik zal vooral nagaan wat begrijpen nu precies inhoudt. De Regt en Dieks hebben recent een criterium ontwikkeld dat duidelijk maakt wanneer er sprake is van begrijpen van verschijnselen.5 Het criterium dat ze formuleren lijkt op het eerste gezicht voor de hand te liggen:

4.

5.

Het was vooral onze landgenoot Christiaan Huygens die Newton wees op deze ongeloofwaardige consequentie van zijn verklaring. Hij schreef over de aantrekkingskrachten van Newton: ‘Hij moet ons geen gissingen zoals aantrekkingskrachten opdissen.’ Zie voor een boeiende wetenschapsjournalistieke weergave van de kritiek van Newtons tijdgenoten op zijn theorie: Gleick, James (2004). Isaac Newton. Amsterdam: De Bezige Bij, 145-160. De Regt, Henk W. en Dieks, Dennis (2004). ‘A contextual approach to scientific understanding’. Synthese 144, 137-170.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 253

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

253

Een verschijnsel P wordt begrepen als er een theorie T van P bestaat die zelf begrijpelijk is.

Maar wat is dan een begrijpelijke theorie? Daar geeft het tweede criterium dat zij formuleren antwoord op: Een wetenschappelijke theorie P is begrijpelijk voor een wetenschapper (in een bepaalde context) als die wetenschapper kenmerkende consequenties van T kan inzien zonder exacte berekeningen uit te voeren.6

Wat losser geformuleerd komen beide criteria op het volgende neer: van begrijpen is sprake als een wetenschapper de verschijnselen zich zo kan voorstellen dat ze in een voor hem logisch verband worden geplaatst. Het is direct duidelijk dat de wet van de zwaartekracht met vlag en wimpel slaagt voor deze test. Elke Nederlander kan heel goed de kenmerkende consequenties van de wet van de zwaartekracht inzien, zelfs al is de meest eenvoudige wiskundige vergelijking voor hem of haar volledig abracadabra. Een belangrijk aspect van het tweede criterium van De Regt en Dieks heb ik nog niet genoemd: het woordje ‘context’: dit duidt op overtuigingen en vooronderstellingen van een wetenschapper die het doen van kwalitatieve uitspraken mogelijk maken. De Regt en Dieks suggereren dat wetenschappers een conceptuele gereedschapskist tot hun beschikking hebben waar ze afhankelijk van de context over kunnen beschikken. Een belangrijk gereedschap om een theorie begrijpelijk te maken is visualisatie van die theorie. De Regt en Dieks werken zelf met het voorbeeld van een ideaal gas waarvan de druk toeneemt bij stijgende temperatuur. In de ideale gaswet7 wordt onder meer gesteld dat de verhouding tussen de druk en de temperatuur van een gasvolume gelijk blijft. De voorgaande uitspraak kan worden opgeschreven als een wiskundige uitdrukking. Wie met deze uitdrukking kan omgaan, kan precies verklaren waarom de druk in een gesloten vat toeneemt als de temperatuur hoger wordt. Het volgt allemaal uit de ideale gaswet. Maar we begrijpen nu nog niet echt waarom dat gebeurt. Daarvoor maken wetenschappers gebruik van een eenvoudig 6.

7.

In een voetnoot maken De Regt en Dieks duidelijk dat in geval van een niet-wiskundige theorie niet aan exacte berekeningen gedacht moet worden, maar aan een logische argumentatie gebaseerd op de onderdelen van de theorie. In deze wet worden de gasmoleculen ideaal verondersteld: ze oefenen geen krachten op elkaar uit en botsen elastisch.

God beschikte5epr. 24-1-2006

254

25-01-2006

15:17

Pagina 254

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

model waarin gasmoleculen worden voorgesteld als bolletjes die door de lucht bewegen. Hoe hoger de temperatuur, hoe sneller ze bewegen. En als ze sneller bewegen, dan botsen ze harder tegen de wand. Ergo: de druk op de wand neemt toe. Dankzij een herkenbaar plaatje begrijpen we de theorie.8 In het voorbeeld van Newton is nog een ander gereedschap te vinden: wisselwerking op lange afstand. Omdat Newton dit concept niet accepteerde bevond hij zich niet in de juiste historische context om zijn eigen theorie begrijpelijk te vinden. Uit het voorbeeld van Newton blijkt ook dat de conceptuele gereedschapskist in de loop van de tijd onder invloed van bijvoorbeeld het wereldbeeld kan veranderen. Dat zorgt voor veranderingen in de wetenschap. Weliswaar zullen dat in de regel geen Kuhniaanse paradigmawisselingen zijn, maar toch kan variatie van conceptuele gereedschappen interessante gevolgen hebben voor een theorie. Gegeven bovenstaande uiteenzetting zou het mogelijk moeten zijn dat er voor een verschijnsel een wetenschappelijke verklaring bestaat die geaccepteerd wordt door elke wetenschapper, terwijl er verschillende manieren bestaan om deze verklaring begrijpelijk te maken. In de moderne natuurkunde bestaan van deze situatie verschillende voorbeelden. De interpretatie van de kwantummechanica is een van de meest sprekende. De kwantummechanica is een theorie die in het begin van de twintigste eeuw is opgesteld om het gedrag van kleine deeltjes als elektronen en protonen te verklaren. Over het formalisme van de kwantummechanica is weinig discussie en het heeft voldoende empirisch fundament. Er bestaan echter verschillende manieren om de kwantummechanica te interpreteren. Elke interpretatie levert een manier van begrijpen van de werkelijkheid die gebaseerd is op factoren buiten de fysica. In de zogenaamde Kopenhaagse interpretatie van de kwantummechanica wordt verondersteld dat het fundamenteel onmogelijk is om elektronen voor te stellen als kleine bolletjes of biljartballen waarvan we de positie en de snelheid precies kennen. Het is daarom onterecht om ze zo af te beelden. Hiermee hangt samen dat er geen sprake is van deterministische prockwessen in de Kopenhaagse interpretatie. De fysicus David Bohm dacht hier anders over. Hij ontwikkelde in de jaren vijftig een interpretatie van de kwantummechanica die het deterministische biljartbalmodel voor elektronen min of meer overeind

8.

Een populair gereedschap in de huidige moleculaire biologie om de wisselwerking tussen moleculen begrijpelijk te maken is het gebruik van metaforen. Van moleculen kan bijvoorbeeld worden gezegd dat ze elkaar herkennen of elkaar stevig omarmen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 255

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

255

liet: eenvoudige visualisatie van elektronen is binnen deze interpretatie heel goed mogelijk. Veel fysici, waaronder Bohr en Einstein, waren hiervan niet bijzonder gecharmeerd en voerden vele, soms heftige discussies met Bohm en de zijnen. Toch heeft de visie van Bohm inmiddels een gerespecteerde positie verworven binnen de fysica en verschijnen nog regelmatig wetenschappelijke artikelen waarin zijn interpretatie verder wordt uitgewerkt.9 Kort samengevat komen de verschillen tussen de gereedschapskisten van Bohm en Bohr op het volgende neer: determinisme en visualisatie (Bohm) tegenover indeterminisme en onbepaaldheid (Bohr). Deze situatie maakt duidelijk dat de manier waarop de kwantummechanica wordt geïnterpreteerd (begrijpelijk wordt gemaakt) afhangt van de inhoud van de conceptuele gereedschapskist. Als het gaat om de conceptuele gereedschapskist valt er blijkbaar wat te kiezen.

Evolutionaire verklaring? De vraag laat zich nu stellen hoe een zogenaamde evolutionaire verklaring precies in elkaar zit. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat deze gebruik maakt van de evolutietheorie; ze past de fundamentele regels van evolutie toe op de werkelijkheid. Vervolgens zal een evolutionaire verklaring begrip kunnen opleveren van de werkelijkheid. Hier komt opnieuw het belang van de conceptuele gereedschapskist om de hoek kijken. De indruk dat de evolutietheorie fundamentele regels of wetten levert, wordt bevestigd door Michael Ruse, een bekend evolutiebioloog en filosoof. Hij schrijft over de evolutietheorie het volgende.10 Er is niets twijfelachtigs aan Einsteins theorie. Ze is waar en ze is een feit. Evolutionisten vinden dat hetzelfde geldt voor evolutie. Als we spreken over de evolutietheorie, spreken we over een geheel van wetten. Als we de ideeën van Charles Darwin volgen, zijn we van mening dat populatiedruk leidt tot een gevecht om het bestaan. Dat heeft tot gevolg selectie van favo-

9. Er bestaat veel literatuur over de verschillende interpretaties van de kwantummechanica. Voor een inleiding in de Bohm-mechanica en verdere verwijzingen, zie: Cushing, James T. (1994). Quantum Mechanics, Historical Contingency and the Copenhagen Hegemony. Chicago: The University of Chicago Press. 10. Ruse, Michael (2003). ‘Creationism’, in: Edward N. Zalta (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2003 Edition). http://plato.stanford.edu/archives/ fall2003/entries/creationism.

God beschikte5epr. 24-1-2006

256

25-01-2006

15:17

Pagina 256

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

riete vormen en zo vindt evolutie plaats. Dit is een geheel van algemene uitspraken over het leven; dit is een geheel van wetten.

Hier lijkt het alsof de verklaring die de evolutietheorie levert, samenvalt met het geven van een plaatje hoe de dingen – historisch – zich hebben afgespeeld: ‘populatiedruk leidt tot een gevecht om het bestaan [...] en zo vindt evolutie plaats’. In de verklaring zelf vinden we meteen al elementen terug die we op basis van het voorafgaande eigenlijk pas later, bij het begrijpelijk maken van de theorie, zouden verwachten. De twee hierboven genoemde lagen van verklaren en begrijpen lijken niet goed onderscheiden. Het is de vraag of er een zogenaamde fundamentele evolutietheorie is waarin met meer precisie bijvoorbeeld natuurlijke selectie, een belangrijk onderdeel van de theorie, wordt beschreven op een manier vergelijkbaar met het formalisme van de kwantummechanica. Michael Behe suggereert in zijn boek De zwarte doos van Darwin11 dat dit nauwelijks het geval is. Hij is op zoek gegaan in de wetenschappelijke literatuur naar concrete moleculaire routes waarlangs de evolutie zich heeft voltrokken. Hij heeft weinig kunnen vinden. Hij vond wel verschillende artikelen die wiskundige modellen presenteren voor de evolutietheorie. Deze wiskundige modellen hebben voor onderzoekers niet dezelfde status als bijvoorbeeld de wet van de zwaartekracht, maar ze zijn niettemin pogingen om de evolutietheorie een wiskundige basis te geven. Dit gebeurt in veel gevallen door het begrip toeval wiskundig uit te werken. Toeval is in het geval van de evolutietheorie een belangrijk onderdeel van de conceptuele gereedschapskist. Niettemin bestaat er nog lang geen consensus over deze modellen. Als we Behe mogen geloven, lijken evolutiewetenschappers op een denkbeeldige tijdgenoot van Newton die al wel overtuigd is van het principe dat lichamen elkaar kunnen aantrekken over lange afstanden (toeval), maar nog steeds op zoek is naar de wet van de zwaartekracht (formalisme voor evolutie). Blijkbaar is in dit gebied nog lang geen sprake van een uitgewerkt en breed geaccepteerd formalisme zoals in de kwantummechanica. Veel wetenschappers zullen de evolutietheorie niettemin aanmerken als een begrijpelijke theorie, terwijl er over het uitvoeren van berekeningen op basis van de theorie en het geven van gedetailleerde beschrijvingen van evolutionaire ketens nog volop discussie is.

11. Behe, Michael J. (1997). De zwarte doos van Darwin. Baarn: Ten Have; in 2005 herdrukt onder de titel Intelligent Design.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 257

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

257

Cytochroom-C Om bovenstaande beweringen verder te onderbouwen wordt hier een voorbeeld van een evolutionaire verklaring uit de moleculaire biologie besproken. Het eiwit cytochroom-C blijkt voor te komen bij zo’n beetje alle levende wezens, van bacterie tot mens. Een eiwit bestaat uit een keten van aminozuren; in het geval van cytochroom-C zijn dat er 104. Het blijkt nu dat het eiwit cytochroom-C voor dieren en mensen praktisch identiek is;12 er zijn in de regel maar een paar aminozuren die verschillen. Voor een mens en een resusaap is er bijvoorbeeld maar 1 aminozuur verschillend; het eiwit cytochroom-C van de chimpansee is zelfs identiek aan dat van de mens. Maar voor mensen en paarden zijn er weer meer verschillen: wel 12 van de 104 aminozuren verschillen. Het feit dat dit eiwit (en er zijn meer voorbeelden te geven) zoveel overeenkomst vertoont tussen de verschillende soorten wordt door de evolutietheorie verklaard op basis van de evolutionaire verwantschap van de verschillende soorten. Het is logisch dat er verwantschap is, want alle soorten stammen immers van elkaar af en geven dus dezelfde eiwitten door. De mate van verschil wordt daarnaast vaak gebruikt om de afstand in de evolutionaire keten te schatten. Immers, met het verstrijken van de tijd neemt het aantal gemuteerde aminozuren toe. Dit laatste is heel beknopt de inhoud van de zogenaamde moleculaire kloktheorie die in grote lijnen door de meeste biologen wordt geaccepteerd.13 Het is interessant om deze verklaring voor verschillen (evolutionaire afstand) en overeenkomsten (evolutionaire verwantschap) van de verschillende versies van cytochroom-C te vergelijken met bijvoorbeeld een verklaring die gebruik maakt van de ideale gaswet uit de fysica. Stel dat er twee gasvolumes zijn die een verschillende temperatuur hebben. Uit de ideale gaswet volgt nu dat de druk uitgeoefend op de wand van de containers ook zal verschillen. Het verschil in druk kan precies worden berekend. Tot zover de theorie. Als we nu gebruik maken van het biljartbalmodel van een gas (uit de kinetische gastheorie) valt dit theoretische resultaat gemakkelijk te begrijpen. De druk in het volume met de hoge temperatuur zal hoger zijn omdat de gasmoleculen harder tegen de wand botsen. De vraag is nu of er voor de evolutionaire verklaring van de verschillen tussen de cytochroom-C in bijvoorbeeld een mens en een paard kan wor12. Zie voor een gedetailleerde beschrijving van dit voorbeeld o.a.: Hull, David L. en Ruse, Michael (1998). The philosophy of biology. Oxford: Oxford University Press, 716. 13. Behe (1996), 174.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

258

15:17

Pagina 258

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

den onderscheiden tussen een theoretische en een begrijpelijke laag. Opnieuw lijkt het alsof een achterliggende theorie, vergelijkbaar met de ideale gaswet, ontbreekt. Het is onterecht om dit gegeven te gebruiken om de evolutietheorie in diskrediet te brengen. Immers, dan zouden we impliciet veronderstellen dat de fysica de ideale wetenschap is waar andere vakwetenschappen zich aan moeten conformeren. Het is heel goed mogelijk dat evolutionaire verklaringen nooit hetzelfde strakke wiskundige patroon kunnen hebben als bijvoorbeeld verklaringen die gebruik maken van de gastheorie of de kwantummechanica.14 Ze zijn immers moeilijk denkbaar zonder een historische component. Maar juist die historische component is nauw verbonden met het plaatje dat wordt geschetst en dus met de inhoud van de conceptuele gereedschapskist. De vergelijking tussen de kinetische gastheorie en de evolutietheorie werpt een interessant licht op het gebruik van de conceptuele gereedschapskist in de evolutietheorie. Veel wetenschappers zullen bovenstaande verklaring volstrekt begrijpelijk achten zonder in staat te zijn dit met precieze berekeningen na te gaan. In de praktijk is het zo, dat bijvoorbeeld de moleculaire kloktheorie wetenschappers motiveert om nauwkeuriger na te gaan hoe de veranderingen in enzymen in de loop van de evolutie precies plaatsvinden. Blijkbaar is hier niet eerst een formalisme dat vervolgens begrijpelijk kan worden gemaakt met behulp van een goed uitgeruste conceptuele gereedschapskist. Het kan gebeuren dat een bepaalde manier van begrijpen van de werkelijkheid een sturende werking heeft op het wetenschappelijk onderzoek.15 Dat lijkt het geval te zijn bij het beroep op toeval in de evolutietheorie: bij dit begrip worden passende verklaringen gezocht in plaats van andersom. Daarmee is in het geheel niet gezegd dat wetenschappers altijd theorieën vinden die passen bij hun wereldbeeld. Newton en Einstein zijn voorbeelden van wetenschappers die die juist niet vonden. Hun wereldbeeld ging omver door de verklaringen die ze vonden.

Andere mogelijkheden? Tot nog toe heb ik in deze bijdrage willen duidelijk maken dat wetenschap niet los verkrijgbaar is van het gebruik van een conceptuele gereedschaps14. Hull (1998), 724. 15. Zie over deze heen-en-weerbeweging tussen verklaren en begrijpen uitgebreider: Nederveen, A.J. (2003). ‘Wetenschap zonder God in een wereld met God?’ Wapenveld 53(6), 4-11, http://www.wapenveldonline.nl.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 259

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

259

kist. In de natuurwetenschappen is deze gereedschapskist voor het geven van verklaringen vaak niet onmisbaar. Newton formuleerde zijn zwaartekracht zonder dat hij gebruik maakte van het principe van aantrekking over lange afstand. Pas bij het begrijpelijk maken van de theorieën speelt de conceptuele gereedschapskist een rol. Bij de evolutietheorie is dit anders. Het onderscheid tussen verklaren en begrijpen valt niet altijd even goed te maken. Door het ontbreken van een onomstreden formalisme of ‘basiswet’ voor de evolutietheorie is de theorie relatief gevoelig voor de invloed van een wereldbeeld. Ze leunt zwaarder op de inhoud van de conceptuele gereedschapskist dan natuurwetenschappelijke theorieën zoals bijvoorbeeld de kwantummechanica of de wetten van Newton. In het geval van de evolutietheorie spelen het begrip toeval, het schetsen van een (historisch) plaatje en het gebruik van metaforen zoals bijvoorbeeld de moleculaire klok een belangrijke rol in de formulering van verschillende onderdelen van de theorie. De hier besproken onderscheiding tussen verklaren en begrijpen wordt in de regel niet gehanteerd als in de wetenschap gesproken wordt over evolutionaire verklaringen. De onderscheiding is dan ook niet prescriptief bedoeld. Ze wijst veeleer op de aard van wetenschappelijke theorieën: ze kunnen vooral verklarend zijn of vooral interpreterend. Anders gezegd: de onderscheiding vestigt er de aandacht op in welke mate theorieën afhankelijk zijn van de conceptuele gereedschapskist. Het is dan ook niet per se problematisch om te blijven spreken over evolutionaire verklaringen, als maar beseft wordt dat ze verschillen van verklaringen die berusten op een basiswet of formalisme. Erkenning van het feit dat de evolutietheorie zo nauw verbonden is met de inhoud van de gereedschapskist zou een ontspannen houding kunnen bevorderen in het nu vaak verbeten debat tussen voor- en tegenstanders van de evolutietheorie. Tegenstanders van de evolutietheorie zouden zich moeten inzetten om te verhelderen op welke punten zij een andere keuze maken uit de conceptuele gereedschapskist, die een voor hen meer bevredigende verklaring oplevert. Als hun dat lukt, ontstaat voor de evolutietheorie op onderdelen een vergelijkbare situatie als voor de kwantummechanica: rivaliserende verklaringen kunnen (voorlopig?) naast elkaar blijven bestaan.16 16. Dat bij de kwantummechanica sprake is van rivaliserende interpretaties heeft te maken met het feit dat hier de scheiding tussen verklaren en begrijpen wel mogelijk is. Als dit niet het geval is, zal eerder sprake zijn van rivaliserende verklaringen, maar dat doet aan de mogelijke parallel tussen evolutietheorie en kwantummechanica (verschillend gebruik van de conceptuele gereedschapskist zorgt voor verschil in wetenschap) niet af.

God beschikte5epr. 24-1-2006

260

25-01-2006

15:17

Pagina 260

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Ook het begrip ontwerp dat wordt ingebracht door de ID-beweging is een typisch voorbeeld van een conceptueel gereedschap dat inzicht verschaft binnen wetenschappelijke problemen. ID-aanhangers lijken toeval in te wisselen voor ontwerp. In het licht van het voorafgaande is het verwijt van hun tegenstanders dat ontwerpargumenten niet wetenschappelijk zijn, gemakkelijk te pareren. ID-wetenschappers maken een andere keuze uit de conceptuele gereedschapskist en dat is vaker vertoond in de wetenschapsgeschiedenis.17 Zij zouden zich moeten inspannen om hun tegenstanders in de situatie van Newton te brengen. Dat zou bijvoorbeeld kunnen door het begrip ontwerp zodanig te operationaliseren dat het een verklaring biedt voor het ontstaan van grote biomoleculen of complexe moleculaire interacties. Die verklaring zou dan zo overtuigend moeten zijn dat ID-tegenstanders enerzijds erkennen dat deze verklaring hout snijdt, maar anderzijds blijven protesteren tegen het bestaan van ontwerp in de wereld.

Verklaren en begrijpen en de verhouding tussen geloof en wetenschap In het afsluitende gedeelte van deze bijdrage wil ik de vraag stellen of het onderscheid tussen verklaren en begrijpen licht werpt op de verhouding tussen geloof en wetenschap. Ik ga er hierbij van uit dat zowel geloof als wetenschap uitspraken doen over de werkelijkheid waarin wij leven. In principe zou dat kunnen betekenen dat er sprake is van tegenstrijdigheden. In het bijzonder op het punt van de evolutietheorie wordt dit soms door christenen zo ervaren. Welke spanning zou dit kunnen zijn en welk licht werpt het onderscheid tussen begrijpen en verklaren hierop? Hoe meer de evolutietheorie afhankelijk is van de inhoud van de conceptuele gereedschapskist, hoe minder het erop lijkt dat er een conflict tussen geloofsovertuigingen en wetenschappelijke theorieën ontstaat. Neem bijvoorbeeld theorieën over het ontstaan van leven op aarde. In een tekstboek over de evolutie van moleculen valt daarover te lezen: ‘Dit onderwerp bestaat voor een groot gedeelte uit speculatie en leent zich niet voor een 17. Vergelijk ook de opmerking van Van Woudenberg in zijn bijdrage ‘God van de gaten als vulling voor onwetendheid’ in: Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Kampen: Ten Have 2005, 342, 343: ‘Ik ben zelfs van mening dat er helemaal geen één correcte definitie van “wetenschap” valt te geven, immers, wetenschap is een voortdurend zich ontwikkelende praxis, en wat kenmerkend heet voor de wetenschap in een bepaalde fase van haar ontwikkeling, is dat niet voor een andere fase.’

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 261

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

261

kwantitatieve behandeling.’18 Dat komt op het volgende neer: theorieën over het ontstaan van leven zijn geen wetenschappelijke verklaringen, maar geven een kwalitatief plaatje van hoe het gegaan zou kunnen zijn. Veel begrip dus en weinig verklaring. Ik zie niet in waarom ik als christen die ervan overtuigd is dat het leven op aarde ontstaan is door bijzonder ingrijpen van God, een conflict moet ervaren op dit punt. Moeilijker wordt het als we theorieën over de evolutionaire ontwikkeling van leven op aarde van eenvoudig naar complex onder de loep nemen. Voor het gemak zal ik me beperken tot het uitgangspunt van gemeenschappelijke afstamming: alle levende wezens stammen via een evolutionaire keten af van een gemeenschappelijke (eencellige) voorouder. Voorzover ik kan zien is dit niet een onderdeel van de evolutietheorie waarop de aanhangers van ID hun kritiek richten. Immers, zij bekritiseren vooral het darwinistische scenario dat vertelt hoe deze afstamming heeft plaatsgevonden, maar niet zozeer dat er sprake is van evolutionaire afstamming. Als het gaat over het uitgangspunt van gemeenschappelijke afstamming wil ik allereerst benadrukken dat dit op meer gegevens gebaseerd is dan alleen de verwantschap tussen verschillende eiwitten. Te denken valt aan andere verwantschappen tussen verschillende soorten: in organen, in embryonale ontwikkeling, enzovoorts. Daarnaast zijn er allerlei modellen ontwikkeld die laten zien hoe bijvoorbeeld de samenstelling van genen en eiwitten langzaam verandert in de loop van de evolutie.19 Ik kan me al met al goed voorstellen dat wetenschappers voor wie het bijbelse scheppingsgeloof geen rol speelt op basis van de huidige stand van zaken in de wetenschap uitgaan van gemeenschappelijke afstamming.20 Feitelijk bestaat er voor hen nauwelijks een andere mogelijkheid. Als christen heb ik moeite met de opvatting dat menselijk leven zich langs een evolutionaire en causale keten heeft ontwikkeld. Om dat duidelijk te maken besteed ik aandacht aan het lezen van de bijbel en enkele daarmee verwante theologische uitgangspunten. Ik wil hier niet beweren dat de bijbel als het gaat over de schepping ons confronteert met historische feiten zoals we die in een geschiedenisboek lezen. Ook wie net 18. Li, Wen-Hsiung (1997). Molecular Evolution. Massachusetts: Sinauer Associates, 1. 19. Zie voor een bespreking van dergelijke modellen naast het genoemde boek van Behe de bijdrage ‘Kansmodellen voor evolutie en DNA’ van Ronald Meester in: Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Kampen: Ten Have 2005, 225-231. 20. Hier gaat het om iets heel anders dan bijvoorbeeld de (ongefundeerde) ontkenning van het bestaan van God op basis van de moderne wetenschap.

God beschikte5epr. 24-1-2006

262

25-01-2006

15:17

Pagina 262

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

als ik gelooft dat in de eerste hoofdstukken van Genesis met goddelijk gezag wordt gesproken, zal zich moeten afvragen wat de aard van dit bijbelse spreken is. Ik denk dan bijvoorbeeld aan vragen over het wereldbeeld en de bedoeling van de bijbelschrijver of het genre van de tekst. Ik ben beducht om de bijbel te lezen door de bril van de natuurwetenschap, zonder de geheel eigen aard van het bijbelse getuigenis in rekening te brengen. Dat kan gebeuren in discussies over de lengte van de scheppingsdagen of als op grond van de bijbel uitspraken worden gedaan over de ouderdom van het heelal of van de aarde. Voor wat betreft de lezing van de eerste hoofdstukken van Genesis heb ik geleerd van het boek van ds. G. Boer Ik ben de Alpha.21 Hij zegt daarin onder meer: ‘De bijbel geeft ons geen wetenschappelijke weergave van de feiten, maar geeft ons het wereldbeeld van de aanschouwing, die de aarde laat zien als het middelpunt en brandpunt van Gods daden.’ Een dergelijk uitgangspunt is geen capitulatie van het geloof voor de wetenschap, laat staan een eerste stap op een hellend vlak, maar een poging de bijbel recht te doen. Dit uitgangspunt geeft evenmin op dat de bijbel een historische pretentie heeft als het gaat over de schepping van Adam en Eva, de zondeval en de zondvloed.22 Als het gaat over het bijbelse scheppingsgeloof staat voor mij, in de lijn van het uitgangspunt van Boer, het handelen van God centraal. Ik denk daarbij aan Gods handelen bij het ontstaan van de wereld, maar evengoed aan Gods handelen dat ik als gelovige ervaar. De bijbel heeft een grote hoeveelheid woorden om deze betrokkenheid23 van God bij onze wereld te verwoorden: scheppen, voortbrengen, grondvesten, bevestigen, vormen, et cetera.24 Ik beluister in deze woorden hoe God vanaf het allereer21. Boer, G., Ik ben de Alpha. Huizen: Bout & Zonen 1964, 32. 22. Zie ook de bijdrage van de christelijke astronoom C.M. de Vos in Christendom onwijs: De Vos, C.M. (1996). ‘Kijken in raadsels’ in: P.J. van Kampen (red.), Christendom onwijs. 15 wetenschappers over God, geloof en wetenschap. Kampen: Kok Voorhoeve, 39-57 en de bijdrage ‘Bijbel en evolutie’ van Gijsbert van den Brink in dit boek. 23. Ik denk zelfs dat het gebruikelijke onderscheid tussen bovennatuurlijk en natuurlijk tekortschiet om deze betrokkenheid van God bij de schepping te verwoorden. De categorie van Gods handelen gaat vooraf aan het onderscheid tussen bovennatuurlijk ingrijpen en ingrijpen via de natuurlijke orde. Als we God voorstellen als een persoon die buiten of via de natuurlijke orde dingen kan regelen, blijft Gods ingrijpen gevangen in de menselijke voorstellingswijze. 24. Zie voor een uitvoerige bespreking van het bijbelse spraakgebruik: Paas, Stefan (1998). Schepping en oordeel. Een onderzoek naar scheppingsvoorstellingen bij enkele profeten uit de achtste eeuw voor Christus. Heerenveen: Groen, 69-90.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 263

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

263

ste moment mensen, dieren en alles wat leeft en niet leeft in zijn hand houdt. Strikt genomen hoeft bovenstaand uitgangspunt niet in strijd te zijn met het uitgangspunt van gemeenschappelijke afstamming. Immers, God kan eenvoudig leven op aarde hebben geschapen en vervolgens de ontwikkeling van eenvoudig naar complex leven zich volgens evolutionair patroon hebben laten voltrekken. Evolutie zou dan een soort middel zijn dat God gebruikt om te scheppen. Als dit waar is, bestaat er geen enkel conflict tussen de moleculaire kloktheorie en het bijbelse scheppingsgeloof. Toch heb ik moeite met deze visie. Een belangrijk aspect van Gods handelen is het doorbreken van onze menselijke voorstellingswijze. Dit blijkt zonneklaar in een van de kernpunten van het christelijk geloof: de dood en de opstanding van Jezus. De christelijke kerk heeft hierin onder meer gezien dat Jezus de dood heeft overwonnen. Ook als het gaat over de toekomst verwacht de christelijke kerk dat God nog een keer definitief en beslissend zal optreden als Jezus terugkomt op deze aarde. Het geloof dat God onze naturalistische orde kan doorbreken is niet louter gebaseerd op de uitleg van enkele bijbelteksten, maar hoort tot de kern van het christelijk geloof. Op bijbels-theologische gronden heb ik voldoende redenen om aan te nemen dat God kan werken buiten onze menselijke categorieën om. Waar de evolutietheorie spreekt over ontwikkeling van leven van eenvoudig naar complex leven, is het voor mij daarom veel waarschijnlijker om te geloven dat God leven op aarde heeft geschapen op zo’n manier dat een naturalistische verklaring25 onmogelijk is. Met deze uitspraak leg ik me niet vast op één bepaalde manier waarop God mensen en dieren heeft geschapen. Ik wil slechts alle mogelijkheden openhouden waarin God menselijk leven schept buiten onze gangbare orde om en die me juist daarom om bijbelstheologische redenen heel aannemelijk lijken. Die mogelijkheden kunnen variëren van een kant-en-klare schepping van verschillende diersoorten en van de mens zelf tot een combinatie van natuurlijke ontwikkeling en schepping door Gods bijzonder ingrijpen.

25. Ook een ontwerpverklaring blijft volgens mij binnen naturalistisch vaarwater. Zo’n verklaring verwijst immers niet noodzakelijk naar een ontwerper. Voor een gelovige mogelijk wel, maar hij of zij gelooft ook dat de natuurwetten verwijzen naar God die ze heeft geschapen! Zie ook de bijdrage van Ronald Meester ‘Ontwerp zonder ontwerper’ in: Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Kampen: Ten Have 2005, 330.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

264

15:17

Pagina 264

SCHEPPINGSGELOOF EN EVOLUTIE

Andere keuze is mogelijk Hierboven heb ik geprobeerd duidelijk te maken waarom ik de moleculaire kloktheorie niet wil accepteren als een wetenschappelijke verklaring voor de ontwikkeling van leven. Zou dit kunnen betekenen dat er een conflict ontstaat tussen geloof en wetenschap op dit specifieke punt? Ik denk het niet. Essentieel in theorieën over moleculaire evolutie is de koppeling die wordt gemaakt tussen verschillen die we aantreffen tussen moleculen en de evolutionaire historie van diezelfde moleculen. In de woorden van het al genoemde tekstboek: ‘Kennis van het patroon van verandering van een gegeven molecuul is cruciaal voor pogingen om de evolutionaire geschiedenis van een groep van organismes te reconstrueren.’26 Deze koppeling is onderdeel van de conceptuele gereedschapskist. In de wiskundige modellen (waar ik geen kwaad woord van zeg) die de verschillen tussen bijvoorbeeld eiwitten beschrijven wordt deze historische koppeling slechts verondersteld. Hier ligt een belangrijk verschil met de wet van de zwaartekracht van Newton. Deze wet kan geformuleerd worden terwijl nog in het midden wordt gelaten of lichamen elkaar nu wel of niet over lange afstanden aantrekken. Hetzelfde geldt voor het formalisme van de kwantummechanica: deze staat los van de vraag of elektronen wel of geen harde bolletjes zijn. Maar de moleculaire kloktheorie is zonder de historische koppeling niet te formuleren. Deze theorie is in hoge mate inhoudelijk contextueel bepaald. In deze bijdrage heb ik laten zien dat het mogelijk is andere keuzes te maken binnen de conceptuele gereedschapskist. In het geval van de kwantummechanica is er de keuze tussen de Kopenhaagse interpretatie en de interpretatie van Bohm. Bij de evolutietheorie lijkt er een keuze te zijn tussen toeval en ontwerp. Een dergelijke keuze is ook mogelijk als het gaat over het uitgangspunt van gemeenschappelijke afstamming, ook al is het alternatief (nog) niet wetenschappelijk omschreven. Ik vind het daarom intellectueel zuiver om me open te stellen voor de mogelijkheid van ontstaan van menselijk leven door Gods bijzonder ingrijpen, ook in die gevallen waarin het uitgangspunt van gemeenschappelijke afstamming suggereert dat er sprake is van evolutionaire ontwikkeling.27 26. Li, Wen-Hsiung (1997). Molecular Evolution. Massachusetts: Sinauer Associates, 1. 27. Een goed voorbeeld van een nauwkeurige afweging van de kennisclaims van geloof en wetenschap ten aanzien van de evolutietheorie is te vinden in: Plantinga, A. (1991), ‘When Faith and Reason Clash: Evolution and the Bible’ in: Christian Scholar’s Review vol XXI:1, 8-33.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 265

EVOLUTIETHEORIE NIET ZONDER CONCEPTUELE GEREEDSCHAPSKIST

265

Het is nog een andere vraag of deze openheid voor het ontstaan van menselijk leven door Gods bijzonder ingrijpen ook alternatieve wetenschappelijke verklaringen zal opleveren. We zouden ons deze geloofsintuïtie kunnen voorstellen als alternatief conceptueel gereedschap. Ik betwijfel echter of deze openheid voor Gods bijzonder ingrijpen zich binnen de wetenschap laat operationaliseren, juist omdat Gods handelen onze menselijke maat te boven gaat.28 Geloofsovertuigingen laten zich nooit helemaal in het kamp van de wetenschap trekken. Maar zelfs als dat waar is, blijft overeind dat deze overtuiging wel ervoor kan zorgen dat binnen de conceptuele gereedschapskist bepaalde keuzes veel minder voor de hand liggen.

Slot In dit verhaal heb ik de volgende lijn gevolgd: zonder een conceptuele gereedschapskist – vaak beïnvloed door het wereldbeeld dat van kracht is – is wetenschap onmogelijk. Voor de evolutietheorie speelt deze conceptuele gereedschapskist vaak een inhoudelijke rol. Bovendien heeft deze in veel gevallen een sturende werking in het wetenschappelijk onderzoek. Veranderingen in de gereedschapskist kunnen ingrijpende gevolgen hebben voor de wetenschap. Mogelijk is de ID-beweging in staat dit vaker opgevoerde kunststukje te herhalen. De uitdaging is helder te maken dat het toevoegen van ontwerp aan de conceptuele gereedschapskist concurrerende ‘evolutionaire’ verklaringen oplevert. In het laatste deel heb ik me afgevraagd welk licht het onderscheid tussen verklaren en begrijpen werpt op de verhouding tussen geloof en wetenschap, vooral als het gaat over het uitgangspunt van gemeenschappelijke afstamming. Dit uitgangspunt rust in sterke mate op de koppeling tussen de idee van historische ontwikkeling en kennis van de moleculaire biologie. Deze koppeling maakt deel uit van de conceptuele gereedschapskist die wetenschappers in de regel gebruiken. Het is daarom mogelijk om een andere keuze te maken en te veronderstellen dat een puur naturalistische verklaring voor de ontwikkeling van menselijk leven op aarde onmogelijk is.

28. Dat neemt overigens niet weg dat een christenwetenschapper in elke verklaring die hij vindt en in alles wat hij (nog) niet kan verklaren of begrijpen de wijsheid van de Schepper kan opmerken. Zie hierover: McGrath, Alister (2005), Dawkins’ God. Genes, memes, and the meaning of life. Oxford: Blackwell Publishing, 149.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 266

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 267

Deel 3: Wetenschap en wereldbeeld

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 268

Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 269

13. TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN Gerard Nienhuis

Het doel van de natuurwetenschap is om verschijnselen in de natuur te beschrijven en te verklaren als voortkomend uit natuurlijke processen. Elk van de termen in de voorgaande zin zou nadere toelichting kunnen gebruiken, en ze zullen in het volgende ook worden verduidelijkt. De wetenschap beperkt zich dus tot natuurlijke processen. Vaak wordt gezegd dat dat voortkomt uit een vooronderstelling, uit een wijsgerig of levensbeschouwelijk vooroordeel of uit een min of meer stilzwijgende afspraak. Ik geloof dat niet. De wetenschap kent geen vaststaande vooronderstellingen die boven discussie verheven zijn. De basisveronderstellingen ontstaan gaandeweg, en maken deel uit van de ontwikkeling van de wetenschap. Dat in een natuurwetenschappelijke beschrijving alleen ruimte is voor natuurlijke processen is een logisch en onvermijdelijk gevolg van de wetenschappelijke methode. Die is gebaseerd op waarneming en meting van wat de natuurlijke werkelijkheid te zien geeft, en op systematische analyse van de verkregen gegevens. Dat is een betrouwbare en zinvolle bron van kennis en inzicht gebleken. De bedoeling van dit hoofdstuk is om een persoonlijke plaatsbepaling te geven in het voortgaande debat over de geschiedenis van de natuur, in het bijzonder van de kosmos en van het leven op aarde. In dit boek staat de vraag centraal wat de betekenis kan zijn van de geloofsuitspraak dat de wereld is geschapen. Daarmee samenhangend wordt de vraag gesteld of de ontwikkeling van de natuur duidt op sporen van bedoeling en ontwerp, dan wel of de natuurlijke historie geheel op toeval berust. Ik zal de stelling verdedigen dat de keuze tussen ontwerp of toeval niet met wetenschappelijke argumenten beslist kan worden.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

270

15:17

Pagina 270

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Wat weten we zeker? Alle menselijke kennis is beperkt en voorlopig. Dat voorbehoud treft zowel wetenschappelijke inzichten als levensovertuigingen, en kan dus niet gebruikt worden om een hiërarchie tussen beide aan te brengen. Wel houden beide zich met verschillende vragen bezig. De wetenschap zoekt naar natuurlijke verklaringen voor wat waargenomen wordt. Het inzicht dat natuurverschijnselen zich soms laten beschrijven in termen van onderliggende natuurlijke wetmatigheden is oud. Dit inzicht dringt zich vooral op bij verschijnselen met een kennelijke regelmaat of met een periodiek karakter, zoals dag en nacht, de gang van de planeten, de wisseling van de seizoenen, eb en vloed. Kenmerkend voor de moderne natuurwetenschap zoals die zich ontwikkeld heeft sedert de zeventiende eeuw is dat dergelijke wetmatigheden kunnen worden weergegeven in de vorm van wiskundige vergelijkingen, die veranderingen in de werkelijkheid op kwantitatieve wijze beschrijven aan de hand van het gedrag van meetbare grootheden. Daarbij werd in toenemende mate eenheid gebracht in een brede verscheidenheid van verschijnselen, die voort bleken te komen uit gemeenschappelijke oorzaken. De kracht die de planeten in hun baan houdt laat zich net zo beschrijven als de zwaartekracht die werkt op voorwerpen op aarde. Elektriciteit, magnetisme en licht worden samengevat in één samenhangende theorie van het elektromagnetisme. De kwantumtheorie, die de structuur van atomen en moleculen kan verklaren, heeft de natuurkunde en de scheikunde tot een eenheid gemaakt. Moleculen in levende cellen blijken te voldoen aan mechanismen die in de scheikunde zijn geformuleerd, en die op basis van natuurkundige theorieën kunnen worden begrepen. Atomen in levend weefsel zijn identiek aan atomen in de anorganische natuur, waarmee voortdurend uitwisseling plaatsvindt. De natuurkundige theorieën hebben de vorm van wiskundige vergelijkingen. Ze maken voorspellingen mogelijk die met mathematische precisie kunnen worden geverifieerd, althans voor eenvoudige systemen. Het lijkt haast alsof natuurkundige systemen, zoals een lichtbundel die de elektronen in een atoom treft, hun gedrag bepalen door wiskundige vergelijkingen op te lossen. Steeds is gebleken dat elk nieuw onderzocht materieel verschijnsel onderworpen is aan dergelijke wetmatigheden. Dat was helemaal niet vanzelfsprekend, en het had ook niet zo hoeven te zijn. Het was denkbaar geweest dat verschijnselen ingedeeld zouden kunnen worden in regelmatige en onregelmatige, zoals het oude onderscheid tussen het ondermaanse, waar chaos en onvoorspelbaarheid heersen, en de wereld boven de

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 271

TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN

271

maan, die door orde wordt bepaald. Ook werd tot in de twintigste eeuw vaak gedacht dat de wetten van de natuurkunde en de scheikunde, die het gedrag van de levenloze materie beschrijven, niet gelden voor levende organismen. Die gedachte is verlaten. Er is geen enkel materieel verschijnsel ontdekt dat zich niet in fundamentele natuurkundige wetten laat vangen. Dat heeft geleid tot het uitgangspunt van de moderne natuurwetenschap dat er universele wetmatigheden zijn die het gedrag van de materie bepalen en beschrijven. Die universaliteit betreft de tijd en de ruimte: de wetten gelden altijd en overal. Ook de bouwstenen van de materie delen in deze universaliteit. Aan de eigenschappen van de straling van sterren en sterrenstelsels en van interstellaire nevels zijn de karakteristieken te herkennen van de atomen en moleculen die we kennen uit het laboratorium. De universaliteit van de wetmatigheden is uiteraard niet te bewijzen, maar heeft wel degelijk een sterke basis in de empirie. Het is dan ook geen onaantastbare wijsgerige vooronderstelling. Als gevolg daarvan is het streven van de natuurkunde erop gericht om wetmatigheden te ontdekken en te formuleren die overal en altijd gelden, in de vroege geschiedenis van de aarde, in ver afgelegen sterrenstelsels, en kort na het ontstaan van het heelal. Ook wordt het voor mogelijk gehouden dat het begin van het heelal zich laat beschrijven als een natuurlijk proces, waarin ook het ontstaan van tijd en ruimte zelf moet worden begrepen. Onze huidige formulering van de natuurwetten is vast niet het laatste woord. De wetmatigheden waaraan de elementaire deeltjes voldoen zijn nog niet volledig bekend, en de aard van een groot deel van de materie in de kosmos is onduidelijk. Maar wel heerst nu algemeen de overtuiging dat het gedrag van materie en andere vormen van energie zich laat beschrijven in universele wetmatigheden, ook al moeten we die voor een (belangrijk?) deel nog ontdekken. Al ons kennen is voorlopig, maar als er iets is dat we zeker weten, dan is het wel dit wetmatige karakter van de materiële wereld.

Natuur en natuurlijke historie Binnen de natuurwetenschap kunnen gradaties van zekerheid worden onderscheiden. De wetmatigheden van de natuurkunde en de scheikunde kennen zelf geen verandering, maar wel beschrijven ze de voortdurende verandering van fysische en chemische systemen, en daarmee van onze wereld. Als gevolg van hun tijdloze karakter kunnen ze in geheel verschillende omstandigheden worden getoetst door rechtstreekse waarneming in

God beschikte5epr. 24-1-2006

272

25-01-2006

15:17

Pagina 272

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

de natuur of door experimenten in het laboratorium. De betrouwbaarheid van die wetmatigheden is daardoor zeer groot, zeker in de omstandigheden waarin ze getoetst zijn. Anders ligt dat bij de takken van de natuurwetenschap die een min of meer uniek systeem of een uniek proces beschrijven. Dat geldt voor de kosmologie, het onderdeel van de sterrenkunde dat het ontstaan, de bouw en de ontwikkeling van het heelal beschrijft. Wij kennen maar één universum, met een unieke eigen geschiedenis. De kosmologie probeert de gang van die geschiedenis te achterhalen uit de waarnemingen, door gebruik te maken van onze kennis van de grote natuurkundige theorieën, en door die toe te passen op de extreme omstandigheden die in het heelal voorkomen: de leegte van de interstellaire ruimte, de enorme druk in het binnenste van sterren, de onvoorstelbare massadichtheid en de sterke magneetvelden van neutronensterren. Ook het leven op aarde heeft een uniek karakter. Of er leven op andere planeten voorkomt weten we niet. De enige levensvormen die we kennen bestaan op aarde, en die vertonen verwantschap op allerlei niveaus. Het is dan ook aannemelijk dat het leven op aarde een enkele oorsprong heeft, en eenmalig is ontstaan. De biologie bestudeert het verloop van levensprocessen. Bij de klassieke biologie lag de nadruk vooral op de beschrijving van dieren en hun gedrag, en van planten en hun verschijningsvorm. Inmiddels richt de biologie zich vooral op het niveau van de cel en het moleculaire niveau. Er is geen tak van de natuurwetenschap waar de vooruitgang zo spectaculair is als de moleculaire biologie. De bouw en de werking van de cel, als bouwsteen van het leven, vertoont een onvoorstelbare complexiteit, die steeds nieuwe vragen oproept naarmate we er meer van begrijpen. Het inzicht in de werking van de erfelijkheid is enorm gegroeid sinds de ontdekking van de structuur van DNA, als drager van de erfelijke eigenschappen van alle soorten. Het ligt in de aard van de natuurwetenschap ernaar te streven om de oorsprong van de kosmos, het ontstaan van het leven en de evolutie van de soorten te begrijpen en te reconstrueren in termen van natuurlijke processen. Het is niet bij voorbaat zeker dat dat ook kan. Het is denkbaar dat de historische waarheid niet meer te achterhalen is. Het is ook denkbaar dat een verklaring in termen van natuurlijke processen onmogelijk is. Al doende moet dat blijken. Maar de wetenschap heeft geen andere mogelijkheid dan uit te gaan van een natuurlijke historie. De basis voor de kosmologie wordt geleverd door de grote natuurkundige theorieën. Met name de algemene relativiteitstheorie van Albert Einstein vindt hier haar meest prominente toepassing. Die is een vrucht-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 273

TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN

273

bare basis gebleken voor het onderzoek. Voor de beschrijving van exotische vormen van de materie, zoals in zwarte gaten, is ook kennis van de structuur van de meest fundamentele deeltjes van belang. De theorie daarvoor is nog onvolledig. Er is nog veel spannend werk te doen. Als basistheorie voor de natuurlijke historie van het leven geldt vooral de evolutietheorie waarvan Charles Darwin1 geldt als de grondlegger. De voortdurende aanpassing van levensvormen aan hun omstandigheden komt tot stand door natuurlijke selectie binnen de variatie aan erfelijke eigenschappen die een biologische soort vertoont. Dat die variatie ook na selectie blijft bestaan is in de twintigste eeuw begrijpelijk geworden. Mutaties, sprongsgewijze en ongerichte veranderingen in het DNA, kunnen de erfelijke eigenschappen veranderen. De combinatie van mutaties en natuurlijke selectie levert het neo-darwinistische verklaringsschema op dat wordt aangeduid als de evolutietheorie. Deze theorie heeft niet de formele mathematische structuur die kenmerkend is voor natuurkundige theorieën. Daarvoor zijn de systemen te complex. Maar ook deze theorie is vruchtbaar gebleken, en ze is nagenoeg onomstreden als het gaat om de geleidelijke verandering van soorten, en hun aanpassing aan veranderende omstandigheden. De moleculaire biologie heeft ons inzicht in het mechanisme van mutaties enorm vergroot. Bovendien is de ouderdom van de aarde van enkele miljarden jaren, en daarmee samenhangend de enorme tijdsspanne van de geschiedenis van het leven, op vele onafhankelijke manieren bevestigd. Wie de wetenschappelijke methode aanvaardt als betrouwbare bron van kennis over de natuur aanvaardt in het algemeen ook dat het mechanisme van mutaties en natuurlijke selectie een groot aantal stappen in de evolutie verklaart. Maar lang niet alle stappen in het evolutieproces zijn begrepen. Hoe het leven begonnen is begrijpen we niet. Ook geven schattingen van de kans op succes voor het enorme aantal mutaties dat nodig is voor de macro-evolutie onveranderlijk een onmogelijk kleine uitkomst, ondanks de hoge ouderdom van de aarde. Dat duidt erop dat we het proces vooralsnog niet begrijpen. Er is nog een groot aantal uitdagingen over voor de natuurwetenschap. Ook de evolutiebiologie blijft een spannend vak. Een fundamenteel andere vraag is of deze basistheorieën van de geschiedenis van de kosmos en van het leven volledig zijn, en in beginsel in staat zijn om alle aspecten van het proces te beschrijven. Dat valt natuurlijk niet

1.

Charles Darwin, The Origin of Species by Means of Natural Selection, Murray, Londen (1859).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

274

15:17

Pagina 274

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

te bewijzen. Fysische theorieën laten nauwkeurige en kwantitatieve voorspellingen toe, zodat een fundamentele schending van de theorie in beginsel vastgesteld kan worden. Fysische theorieën zijn dan ook falsifieerbaar in de zin van Karl Popper.2 Bij de evolutietheorie is dat veel minder duidelijk. Vooralsnog is er geen echt alternatief verklaringsschema voor de geschiedenis van het leven in termen van natuurlijke oorzaken. En zoals gezegd, andere dan natuurlijke oorzaken vallen buiten het bereik van de natuurwetenschap. Het grootste deel van het biologische onderzoek richt zich overigens helemaal niet op het historische proces van de ontwikkeling van het leven, maar op de structuur en de werking van organismen, van de cel of van biomoleculen zoals die in de natuur of in het laboratorium kunnen worden geanalyseerd. Wel is het gebruikelijk geworden de resultaten in evolutionaire termen te presenteren.

Toeval, ontwerp en bedoeling Een wezenlijk aspect van het heersende beeld van de evolutie is dat die is gebaseerd op toeval. Dat is een begrip met verschillende betekenissen. In de eerste plaats noemen we een gebeurtenis toevallig als die niet noodzakelijk was, en evengoed had kunnen uitblijven. Toeval staat dan tegenover determinisme. Maar juist de natuurwetten zijn in hoge mate deterministisch, afgezien van de onzekerheid van quantumprocessen. Dit toevalsbegrip staat niet of nauwelijks ter discussie in de evolutietheorie. Daarnaast heeft toeval de betekenis van het onvoorspelde, het verrassende, het niet-verwachte, zoals een toevallige ontmoeting met een bekende tijdens een vakantie. Het toevallige van de gebeurtenis ligt dan in de onvolledigheid van onze kennis, en zegt niets over de gebeurtenis als zodanig. Als we de vakantieplannen van de ander hadden gekend, dan waren het verrassingseffect en de ervaring van toeval er niet geweest. Ook in de natuurkunde en de scheikunde speelt toeval voortkomend uit een onvolledige beschrijving een belangrijke rol. Dit toevalsbegrip heeft een duidelijke wetenschappelijke betekenis, en het is vatbaar voor wetenschappelijke analyse. Die is gebaseerd op de mathematische statistiek en de theorie van stochastische processen. De statistische fysica is een belangrijk onder-

2.

Karl R. Popper, Conjectures and Refutations, Routledge en Kegan Paul, Londen en Henley (1963).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 275

TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN

275

deel van de moderne natuurkunde. Voor kansberekeningen van stappen in de evolutie is dit toevalsbegrip bruikbaar. Het leidt vaak tot zo kleine kansen dat geconcludeerd moet worden dat het gebruikte model statistisch vrijwel onmogelijk is. Het begrip toeval dat een rol speelt in het debat over ontwerp in de biologische evolutie heeft een andere betekenis dan het puur statistische. Hier wordt het begrip toeval vooral gebruikt in de betekenis van het onbedoelde. Een gebeurtenis wordt toevallig genoemd als er geen bedoeling achter ligt. De aanpassing van de biologische soorten aan hun specifieke omstandigheden, en de onvoorstelbare complexiteit van moleculaire mechanismen in een levend organisme worden gezien als het resultaat van blinde natuurlijke processen. In veel populaire beschrijvingen van de evolutietheorie wordt dit blinde en ongerichte karakter van de evolutie benadrukt. Een sprekend voorbeeld is het werk van Richard Dawkins.3 Ook de beroemde term van Stephen Jay Gould, die het ontstaan van de mens een schitterend ongeluk noemt, verwijst duidelijk naar deze betekenis van het begrip toeval. Natuurlijke processen, die verlopen volgens vaste wetmatigheden, zijn even blind als de natuurwetten zelf. En voor wie meent dat met de natuurwetten alles gezegd is blijft er dan geen ruimte over voor een bedoeling achter de verschijnselen. Het is deze laatste betekenis van de term toeval die lijnrecht staat tegenover het begrip ontwerp, zoals dat wordt gehanteerd binnen de stroming die aangeduid wordt met de term Intelligent Design. Daarin wordt gerekend met de mogelijkheid dat er in de evolutie sporen van ontwerp te vinden zijn. Ontwerp verwijst dan naar een bedoeling, die zich zou uiten in structuren en processen in levende systemen of in stappen in de evolutie waarvoor het neo-darwinistische schema van mutaties en natuurlijke selectie als verklaring tekortschiet. Gedacht kan worden aan complexe structuren die alleen functioneren als geen enkele van de onderdelen ontbreekt, terwijl die onderdelen onafhankelijk van elkaar zijn gecodeerd in het erfelijke materiaal. Alleen samen bieden ze een evolutionair voordeel, en er kan geen continu pad van stabiele tussenvormen worden aangegeven waarlangs die structuren ontstaan kunnen zijn. In een recent verschenen boek4 wordt dit begrip ontwerp besproken vanuit het gezichtspunt van de biologie, de kosmologie, de wijsbegeerte en de wiskunde. Er zijn toetsba-

3. 4.

Richard Dawkins, The Blind Watchmaker, Norton, New York (1986). Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg (red.), Een Schitterend Ongeluk of Sporen van Ontwerp? Ten Have, Kampen (2005).

God beschikte5epr. 24-1-2006

276

25-01-2006

15:17

Pagina 276

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

re criteria geformuleerd in termen van onherleidbare5 dan wel specifieke6 complexiteit voor dergelijke structuren of mechanismen waarvoor het standaardmodel van de evolutie ontoereikend is. Met het toenemen van onze kennis van de werking van biomoleculen worden nieuwe mechanismen ontdekt voor evolutie op het moleculaire niveau. Maar ook blijkt steeds meer hoe fantastisch complex en uitgekiend het systeem van het leven is op alle niveaus, van de processen binnen de cel tot aan die van een ecosysteem. Met het toenemen van onze kennis over de complexiteit groeit ook de moeilijkheid om te begrijpen hoe dat alles ontstaan kan zijn. In elk geval ligt hier een wetenschappelijke uitdaging, ofwel om te argumenteren dat de genoemde criteria niet deugen, door aan te geven hoe dergelijke gevallen wel degelijk tot stand kunnen zijn gekomen binnen het neo-darwinistische verklaringsschema, ofwel door te zoeken naar een ander schema van natuurlijke mechanismen. Maar zo wordt dit argument meestal niet opgevat. De suggestie dat in de biologische werkelijkheid sporen van ontwerp te vinden zouden zijn wordt al snel afgedaan als onwetenschappelijk dan wel quasi wetenschappelijk. Daarbij wordt dikwijls verwezen naar het feit dat voorbeelden die zouden duiden op ontwerp vooral naar voren worden gebracht door onderzoekers die op grond van een godsdienstige levensovertuiging de natuur als een schepping zien. Dit tegenargument is natuurlijk niet erg wetenschappelijk. Een wetenschappelijke discussie hoort zich te baseren op de analyse van waarnemingen en de mogelijke betekenis daarvan, niet op de levensvisie of de drijfveren van de discussiepartners. Bovendien wordt daarbij genegeerd dat de verdedigers van ontwerp de evolutie als beginsel aanvaarden, en alleen vragen stellen bij het voorgestelde mechanisme daarachter. Opmerkelijk ook is de felheid waarmee vaak wordt gereageerd op suggesties van ontwerp in de evolutie van het leven. De suggestie dat de evolutiebiologie grote onbeantwoorde vragen kent wordt opgevat als een aanval waartegen de theorie verdedigd moet worden. Discussies over de evolutie van de kosmos verlopen in het algemeen zakelijker, en minder vertroebeld door emoties. Misschien komt dat doordat de universele status van de basistheorieën van de natuurkunde onomstreden is. Toch is de vijandigheid van de toon in het debat even vreemd als onvruchtbaar. Voor zowel de kosmologie als de biologie geldt dat wetenschappelijke vooruitgang juist wordt bevorderd door bijzondere aandacht 5. 6.

Michael Behe, Darwin’s Black Box, Free Press, New York (1996). William A. Dembski, The Design Revolution, InterVarsity Press, Downers Grove, Illinois (2004).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 277

TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN

277

te geven aan mogelijke zwakke plekken in het heersende model. Dat zou het gemeenschappelijke belang van alle onderzoekers moeten zijn. De evolutiebiologie zou een minder boeiend vak zijn als alle grote vragen in beginsel al zouden zijn beantwoord.

Toeval en ontwerp als wereldbeschouwing Ik betoogde dat de begrippen ontwerp en toeval tegenover elkaar staan zoals opzet staat tegenover ongeluk. Ontwerp duidt op bedoeling, toeval verwijst naar de afwezigheid van bedoeling. De vraag is nu of deze begrippen betekenis hebben binnen een natuurwetenschappelijke beschrijving, in de zin dat ze geformuleerd kunnen worden op een zodanige wijze dat ze in beginsel ook toetsbaar zijn. Ik meen dat dat niet het geval is. We hebben geen wetenschappelijke criteria om een bedoeling achter natuurlijke processen vast te stellen of te ontkennen, evenmin als we langs wetenschappelijke weg kunnen beoordelen of de natuur goed of mooi is. Bedoeling of opzet achter een gebeurtenis kan niet worden vastgesteld als we geen enkele informatie hebben over de potentiële dader. In dat geval kunnen we alleen de (on)waarschijnlijkheid van een gebeurtenis analyseren binnen de context van een natuurlijk verklaringsschema, en daaruit concluderen dat we die gebeurtenis al of niet begrijpen als de uitkomst van een natuurlijk proces. Het wetenschappelijke argument voor ontwerp betoogt in feite alleen dat in de bedoelde voorbeelden de gangbare evolutietheorie ontoereikend is. Zoals blijkt uit de boeken van Dembski blijft het idee van ontwerp over na eliminatie van andere mogelijkheden.7 Het argument voor ontwerp is in feite negatief: de bewering is dat er geen natuurlijk proces binnen het standaardmodel van de evolutietheorie is waarlangs de bedoelde structuren kunnen zijn gevormd. Het zou de discussie misschien zakelijker en zuiverder houden als het bij dat argument zou blijven. Dit negatieve argument is vatbaar voor een wetenschappelijke discussie. Ik meen dat dat niet geldt voor de positieve uitspraak dat achter een bepaalde structuur een bedoeling ligt. Hoe zouden we van een natuurlijk proces kunnen vaststellen of ontkennen dat dat ontworpen is, althans zolang we geen toegang hebben tot de intelligentie die voor dat ontwerp verantwoordelijk is? Maar als ontwerp en bedoeling geen betekenis hebben in een natuurweten7.

William A. Dembski, The Design Inference, University Press, Cambridge (1998).

God beschikte5epr. 24-1-2006

278

25-01-2006

15:17

Pagina 278

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

schappelijke verklaring of beschrijving, dan geldt hetzelfde uiteraard voor het begrip toeval in de zin van afwezigheid van bedoeling. Het begrip toeval zoals gehanteerd door Dawkins, Gould en vele anderen is niet meer of minder wetenschappelijk dan het begrip ontwerp. Met de uitspraak dat de begrippen toeval en ontwerp onwetenschappelijk zijn is niet beweerd dat ze ook betekenisloos zijn. Het zegt alleen dat deze begrippen binnen het kader van natuurwetenschappelijke verklaringen niet bruikbaar zijn. De wetenschap kan nagaan of processen verlopen langs de lijnen van natuurlijke wetmatigheden. De uitspraak dat die processen onbedoeld zijn voegt daar niets aan toe. Een dergelijke uitspraak verwijst naar een wereldbeschouwing, net als de tegenovergestelde uitspraak dat de wereld bedoeld en ontworpen is. Ik meen dat er andere zinvolle vormen van waarheid en kennis zijn dan wetenschappelijke. Wie dat ontkent, en alleen wetenschappelijke uitspraken als betekenisvol erkent, hanteert een wereldbeschouwing waarin aan natuurlijke processen bij voorbaat alle bedoeling wordt ontzegd. Ze is gebaseerd op een strikt materialistisch wereldbeeld, waarin de wereld wordt gezien als bestaand uit materie en energie in tijd en ruimte, en niets meer.8 Al het andere komt daaruit voort. Leven is in deze visie niets anders dan een complexe materiële structuur. Intelligentie en de menselijke geest zijn een bijproduct van het centrale zenuwstelsel, in het bijzonder van de hersenen. Deze wereldbeschouwing wordt in brede kring gedeeld, en daar is ook niets mis mee. Even breed heerst echter het misverstand dat alleen deze wereldbeschouwing neutraal en openbaar is. Andere wereldbeschouwingen, die uitgaan van een zin en bedoeling van het bestaan, en van een gezag dat boven de mens uitgaat, zouden dan bijzonder zijn, en beperkt dienen te blijven tot de persoonlijke levenssfeer. Het is echter nuttig te bedenken dat men heel goed de basis van de natuurwetenschap volledig kan aanvaarden en niettemin het materialistische wereldbeeld kan afwijzen. Ik heb daar althans geen enkele moeite mee. Een wereldbeschouwing roept altijd intellectuele vragen op, en het materialisme is daarop geen uitzondering. Een aanhanger van dit wereldbeeld zou zich bijvoorbeeld kunnen afvragen waarom hij zijn eigen denken ernstiger zou moeten nemen dan dat van zijn tegenstander in het debat. Zijn eigen intelligentie, net als die van de ander, is in zijn visie immers alleen maar een bijproduct van materiële complexiteit, en die

8.

Gerard Nienhuis, Het Gezicht van de Wereld, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam (1995).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 279

TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN

279

wordt door blinde natuurwetten gestuurd. Waarom zou hij zijn eigen denken dan als betrouwbaarder beschouwen dan dat van de ander? Hoe kunnen die neurologische processen in zijn hersenen iets betekenen? Hoe kan hij met zijn uitspraken iets bedoelen als hij tegelijk argumenteert dat natuurlijke materiële processen alleen op toeval gebaseerd kunnen zijn? En omgekeerd, welke basis heeft een materialist om bij voorbaat afwijzend te staan tegenover de gedachte aan een ontwerp in de kosmos of in de vroege levensprocessen op aarde? Als materialist meent hij kennelijk dat complexiteit op zichzelf een bron van intelligentie kan zijn, en in het vroege heelal en op de jonge aarde was er aan complexe structuren geen gebrek. Welke grond heeft hij om aan de kosmos buitenmenselijke intelligentie en de mogelijkheid tot ontwerp te ontzeggen? De oorsprong van intelligentie en bewustzijn en de aard van de menselijke geest zullen ongetwijfeld in de komende eeuw een belangrijk onderwerp van wetenschappelijk onderzoek worden. Het valt te verwachten dat de vragen naar bedoeling en betekenis dan in een nieuwe gedaante opnieuw zullen opkomen.

Conclusie Het is denkbaar, misschien zelfs aannemelijk, dat bepaalde structuren of mechanismen in levende systemen onverklaarbaar zijn op basis van het schema van mutaties en natuurlijke selectie. Of dergelijke structuren voorkomen, en welke dat zijn, is een zaak van onderzoek en argumentatie. Wie dat wenst kan in zo’n geval van ontwerp spreken, maar ik zie niet dat die term wetenschappelijk iets toevoegt aan de uitspraak van onverklaardheid. Omgekeerd, als een mechanisme wel wetenschappelijk verklaard is, dan wordt aan die verklaring wetenschappelijk niets toegevoegd door te beweren dat het mechanisme onbedoeld is. Bovendien blijkt de term ontwerp voortdurend hardnekkige misverstanden op te roepen, wat niet goed is voor de kwaliteit van het debat. De gedachte van ontwerp houdt voor de meeste deelnemers aan het debat ook een ontwerper in. Dat is niet anders bij tegenstanders dan bij voorstanders. Ook al zijn andere mogelijkheden denkbaar, een goddelijke schepper wordt dan toch vaak als de enige serieuze kandidaat gezien. Voor tegenstanders van ontwerp leidt dat er weer toe dat zij die term vaak onmiddellijk met een creationistische positie verwarren. Zij concluderen dan maar meteen dat de voorstander de evolutie afwijst, het scheppingsverhaal uit Genesis gebruikt als bron van wetenschappelijke informatie, dus ook denkt dat de aarde minder dan tiendui-

God beschikte5epr. 24-1-2006

280

25-01-2006

15:17

Pagina 280

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

zend jaar oud is, en ook wel de evolutie uit het onderwijs zal willen schrappen. Daarmee zijn de wetenschappelijke argumenten vakkundig uit het debat verwijderd. Als mijn opvatting juist is dat het begrip ontwerp geen wetenschappelijke betekenis heeft, dan geldt hetzelfde voor het in de evolutietheorie veel gehanteerde begrip toeval, in de betekenis van afwezigheid van bedoeling. De veel gehoorde bewering dat de evolutie ons leert dat de hele wereld op toeval berust, dat er geen bedoeling ligt achter ons bestaan, en dat daarom het leven zinloos is, berust naar mijn inzicht op een denkfout. Een vergelijkbare denkfout zie ik in de uitspraak dat de menselijke vrijheid een illusie zou zijn omdat de natuurwetten een deterministisch karakter hebben. Ontwerp en toeval beide zijn vreemde eenden in de bijt van de wetenschap. Op grond van wetenschappelijke kennis alleen kunnen we niet aangeven wat de zin van het bestaan is. Dat is echter geen reden om te concluderen dat het leven zinloos is. Ook al hebben de begrippen ontwerp en bedoeling geen betekenis in een wetenschappelijke beschrijving, dat maakt die begrippen nog niet leeg. Dit wordt ook expliciet erkend door de Franse evolutiebioloog Jacques Monod.9 Hij noemt het niet toelaten van doeloorzaken in de natuurwetenschappen een postulaat (le postulat de l’objectivité de la Nature), dat onvermijdelijk is binnen de wetenschap, maar waarvan de absolute geldigheid nooit aangetoond kan worden. De wetenschap geeft geen antwoord op vragen naar goed en kwaad. Maar daaruit volgt niet dat goed en kwaad betekenisloos zijn. De natuurwetenschap heeft een beperkte taak: antwoord te geven op vragen naar hoe de dingen in elkaar zitten, en hoe dat zo gekomen is. Voor die taak is ze beter toegerust dan elke andere menselijke activiteit. Maar het leven omvat meer dan wetenschap alleen. In de discussie over ontwerp of toeval staat niet de vraag op het spel of de natuur gezien kan worden als schepping. Voor mij is het universele karakter van natuurwetten en materie niet in tegenspraak met de visie op de natuur als schepping. De wetmatigheden die we ontdekken duiden op een diepe orde die ten grondslag ligt aan de rijke verscheidenheid en de schijnbare wanorde die de natuur ons te zien geeft. Ik ervaar de algemene geldigheid van natuurwetten, die met mathematische precisie aangeven hoe materiële processen verlopen, als iets uitermate wonderlijks. De betrouwbaarheid van de natuurwetten verwijst naar de trouw van een schepper, en is iets om dankbaar voor te zijn. Het wonder wordt voor mij 9.

Jacques Monod, Le Hasard et la Nécessité, Éditions du Seuil, Parijs (1964).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 281

TOEVAL EN ONTWERP: TWEE VREEMDE EENDEN

281

bepaald niet groter als er gevallen ontdekt zouden worden waarin natuurwetten opgeschort worden. Logisch gesproken kan ik dat natuurlijk niet uitsluiten, maar het komt me vreemd voor als de ontwerper van de natuur en haar wetten zelf zijn ontwerp zou doorvoeren door die wetten af en toe te schenden. Juist de universaliteit, de symmetrie en de schoonheid van de wiskundige structuur van de wetten van de natuur en van haar bouwstenen geeft mij een besef van de grootheid van de wereld, en de kleinheid van de mens daarin. Een goed verstaan van de natuurwetenschap kan helpen de mens zijn plaats te wijzen. Ik ervaar het leven als een geschenk. Dat betekent dat het leven niet ons eigendom is, dat het een zin en een bedoeling heeft, die we zelf mogen ontdekken, en waar we ook zelf vorm aan mogen geven. Het betekent ook dat de mens niet het hoogste gezag is op het toneel van de wereld, en dat hij niet voor zichzelf leeft. Ongeacht of ze waar zijn of niet, deze uitspraken zijn rijk aan betekenis. Maar in een wetenschappelijke beschrijving van de wereld passen ze niet. We zijn deel van een gemeenschap van mensen, we zijn deel van de levende natuur waaruit we voortkomen, en we zijn gebouwd uit de materie die in de sterren is gevormd. Bij het zoeken naar bedoeling en zin kan de wetenschap niet helpen. In elk geval is de materialistische wereldbeschouwing voor mij ongeloofwaardig. De ervaring van vrijheid, het besef van goed en kwaad, het bewustzijn, de betekenis van ons denken, de bedoeling van het leven, het zijn aspecten van ons bestaan die ik niet kan afdoen als illusie, of als een toevallig bijproduct van materiële complexiteit. De natuurwetenschap neem ik volkomen ernstig binnen haar domein, maar ik zie dat domein als beperkt. In een cultuur die steeds meer gestempeld wordt door een materialistische levensbeschouwing ben ik dan ook een afvallige.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 282

14. MIJN GOD, IK WEET NIET WIE GIJ ZIJT, MAAR WEL DAT GIJ NIET ZIJT EEN GOD NAAR MENSENTRANT1 Ronald Meester Adam of aap? Een aantal malen reeds heb ik de discussie rond het ontstaan van de mens op deze manier verwoord gezien; de kernvraag teruggebracht tot drie woorden. Ik ben, dat zal ik maar direct zeggen, niet gelukkig met deze formulering. De formulering suggereert namelijk een strijd tussen de bijbelse en de natuurwetenschappelijke visie op het ontstaan van de mens. Bovendien wordt de suggestie gewekt dat dit een strijd is waarin er maar eentje gelijk kan hebben, het is kennelijk het een of het ander. Ik denk dat dit een volstrekt onjuiste gedachte is. Ik ben ervan overtuigd dat er voor de goede verstaander van religieus geloof en natuurwetenschap geen enkel conflict bestaat wanneer het gaat over wetenschap en geloof. In dit hoofdstuk zal ik een poging doen om deze overtuiging te onderbouwen door mijn beeld van de wereld te schetsen; een beeld waarin het ogenschijnlijke conflict tussen schepping en evolutie in geen velden of wegen te bekennen is. Dat wereldbeeld omvat een visie op geloven, een visie op religie en spiritualiteit, en natuurlijk ook een visie op wetenschap. Ik zal proberen u deelgenoot te maken van mijn wereldbeeld waarin wetenschap en God niet alleen bestaansrecht hebben, maar waarin de grenzen tussen wetenschap en God zelfs enigszins vervagen, overigens zonder te suggereren dat God in de wetenschap thuishoort.2 Wanneer we de kern van religieus geloof, en de kern van wetenschap op het spoor komen, dan zal duidelijk worden dat geloof en wetenschap elkaars vijand niet kun1. 2.

Openingswoorden van het lied Lied van Gij en ik; tekst: Huub Oosterhuis; muziek: Antoine Oomen. Ik zeg dit er nadrukkelijk bij, omdat een aantal van mijn critici (bijvoorbeeld Marcel Hulspas in de Volkskrant van 23 juli 2005) ervan overtuigd lijkt te zijn dat ik God een plaatsje in het land der natuurwetenschap toeken. Deze kritiek is onterecht, zoals uit het vervolg van deze bijdrage duidelijk zal worden.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

Pagina 283

283

nen zijn. Elke schijn van vijandschap moet daarom berusten op een misverstand, en dat geldt niet in het minst in het verhitte debat rond schepping en evolutie. Voor de goede orde: ik ga u geen argumenten voorschotelen waarom het rationeel zou zijn om toch, wellicht tegen de stroom van de tijd in, in God te kunnen blijven geloven. Die argumenten zijn er overigens best. Het is helemaal niet moeilijk om overtuigend te argumenteren dat het bestaan van God nooit weerlegd kan worden. Er is zelfs een officiële naam voor de leer der geloofsverdediging: de apologetiek. Ik ben daar geen fan van. Apologetische argumenten verdedigen het geloof op rationele gronden tegen aanvallen van buitenaf. Zo kun je bijvoorbeeld zeggen dat de wetenschap helemaal niet heeft uitgesloten dat Jezus over water kan hebben gelopen. Strikt genomen is dat juist, maar zijn argumenten van dit type wel zo zinvol? Ze suggereren een ongelijkheid tussen wetenschappelijk rationeel denken aan de ene kant, en religieus geloof aan de andere kant. Is iets alleen maar acceptabel als het rationeel of logisch is? Ik meen van niet. Ons wereldbeeld wordt in beginsel niet of nauwelijks door onze ratio bepaald, dat is mijn stellige overtuiging. Een apologetische discussie kan bij vlagen best nuttig zijn, maar leidt in mijn ogen uiteindelijk slechts af van de werkelijke kern van de problematiek. In dit hoofdstuk zal ik ingaan op de vraag wie of wat naar mijn mening God is, wat geloven is, maar ook op wat wetenschap is. Daarna zal ik uiteenzetten hoe deze visie tot uitdrukking komt in mijn gedachtes over schepping en evolutie, het belangrijkste thema van dit boek.

Religieus geloof Wie of wat is God? God zal bij mij geen menselijke voorstelling krijgen, God is niet iemand. Natuurlijk, in veel bijbelse vertellingen wordt God opgevoerd als iemand met menselijke eigenschappen. Hij praat, hij wordt boos, hij is liefdevol. Maar wordt God daarmee een concreet of persoonlijk wezen? Nee, voor mij niet. Ik kan God simpelweg niet persoonlijk opvatten; God als persoon werkt niet voor mij. ‘Waarom niet?’ is mij veel gevraagd. Hier een voorzichtige poging tot een antwoord op die belangrijke vraag. Een van de problemen die een persoonlijke god met zich meebrengt, is de vraag hoe zo’n persoonlijke god zou kunnen bestaan. Het begrip ‘bestaan’ is namelijk zeker niet eenduidig bepaald: een varken bestaat op een andere manier dan dat liefde bestaat. Het bestaan van varkens ener-

God beschikte5epr. 24-1-2006

284

25-01-2006

15:17

Pagina 284

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

zijds en van liefde anderzijds wordt ons op hele verschillende manieren duidelijk in het leven. Je kunt natuurlijk pas zinvol spreken over de vraag of iets bestaat, als je weet wat ‘bestaan’ in de context van de vraag betekent. Ik denk te weten dat varkens bestaan omdat ik ze gezien en aangeraakt heb; ik denk te weten dat liefde bestaat omdat ik het ervaren heb. De uitspraak dat varkens bestaan betekent iets heel anders dan de uitspraak dat liefde bestaat. Maar God moet geacht worden van een unieke status te zijn, alles transcenderend wat wij ons kunnen voorstellen. Daarom hangt de betekenis van de uitspraak ‘God bestaat’ in de lucht, want wat moet ‘bestaan’ betekenen in deze unieke context? Zeggen wat het betekent dat God bestaat komt dan eigenlijk neer op zeggen hoe je God ervaren hebt, en dat is al bijna hetzelfde als zeggen wat God is. Het al dan niet bestaan van God is daarmee onlosmakelijk verbonden met de vraag wie of wat Hij is, en daarmee is de vraag naar het al dan niet bestaan van God voor mij niet langer een onafhankelijk zinvolle vraag. Er is meer over te zeggen, maar voor mijn betoog hier moet dit genoeg zijn. Wie of wat is dan God? Ik ben van mening dat God niet echt omschreven kan worden, maar als ik ertoe gedwongen zou worden, dan zou ik God omschrijven als ‘een menselijke verbeelding van het absolute mysterie van ons bestaan’. Een mysterie dat voor ons mensen onkenbaar zal blijven, niet omdat de wetenschap nog niet zover is, maar omdat het gaat over dat gedeelte van de werkelijkheid waar wetenschap niets te zoeken heeft; niets te zoeken kan hebben. Ik zeg daar straks meer over. God kan aangeduid worden met de woorden Eeuwige, Onkenbare, maar persoonlijk vind ik JHWH – gespeld zonder klinkers – het allermooist omdat het ontbreken van die klinkers zo nadrukkelijk aangeeft dat de naam van God eigenlijk onuitspreekbaar is. Voor mij is het geloof in datgene wat ik God wil noemen, iets wat zich onweerstaanbaar aan mij opdringt. Er is een lied van Huub Oosterhuis waarin dit prachtig verwoord wordt: ‘Die [God, RM] mij niet duwde maar wenkte; die de sluiers van mijn angst niet scheurde, maar optilde.’3 Ze zijn waar, deze woorden, en elke verdere exegese zal afbreuk doen aan hun kracht. Laat ze simpelweg tot u doordringen, er wordt al te vaak iets uitgelegd over hoe we woorden zouden moeten verstaan. Maar in datzelfde lied vinden we ook de regel ‘Ooit [ben ik] door geruchten over u geknecht’, daarbij woorden gevend aan de idee dat ons wellicht ooit een beeld van God gegeven is waar moeilijk mee te leven is. Als kind is mij 3.

Huub Oosterhuis, Die om mij smeekt, op muziek gezet door Tom Lowenthal.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 285

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

285

inderdaad een beeld van God voorgeschoteld waarmee ik uiteindelijk niets kon beginnen: God als goed en almachtig wezen, ergens daarboven. Wat moest ik daarmee? Aanbidden? Bang voor zijn? Gunsten vragen? Het leek me onzin dat God mij een gunst zou toestaan en iemand anders niet; zo kon het toch niet in elkaar zitten? Ik heb altijd te veel moeite gehad met God als (almachtig) persoon, hoewel ik me scherp bewust ben van allerlei uiteenlopende apologetische argumenten die dat persoonlijk godsbeeld verdedigen. Ze werken niet voor mij, ze lijken mij juist weg te houden van de werkelijke diepzinnigheid die ik voel en ervaar. God kan niet bewezen worden, zijn bestaan kan niet logisch afgeleid worden, hij kan niet gedefinieerd worden, niet of nauwelijks omschreven worden, maar de God die ik gezocht heb kan dus wel ervaren worden. Dat is uiteindelijk voor mij de ware gedaante van God: God kan in de ervaring gevonden worden, in het dagelijks doen en laten van mensen. Rabbi David Cooper meende dan ook terecht dat God meer als een werkwoord opgevat zou moeten worden.4 Wanneer een atheïst als Piet Borst in een van zijn columns beweert dat er nog nooit een verschijnsel is verklaard met een beroep op God, dan geeft hij met dat argument te kennen geen enkel benul te hebben van de betekenis van God. De god van Piet Borst is een grote roerganger, mijn God is te vinden in de onbegrijpelijke diepgang van het leven; we hebben het over totaal verschillende dingen. De woorden in het lied van Huub Oosterhuis dat ik net noemde, nogmaals, zijn veelbetekenend. De mens, ikzelf, u wellicht ook, stuit op iets wat zich niet of nauwelijks laat verwoorden, maar waar we toch iets mee moeten. We stuiten op vragen die geen antwoord hebben. Binnen de christelijke gemeenschap zijn daar woorden aan gegeven. We hebben het onnoembare verwoord in vele verhalen, binnen of buiten de bijbel, in vele gelijkenissen, in vele woorden. Deze woorden vormen de kern van het geloof. Woorden van mensen, en woorden die God uitspreekt. Niet omdat hij dat letterlijk gezegd zou hebben, maar omdat we geen andere manier hebben om vorm te geven aan wat er in onze ziel huist. Het evangelie van Johannes begint met zeer diepzinnige woorden: ‘In het begin was het woord, het woord was bij God en het woord was God.’ Het woord was God. Het is een bijna onvoorstelbare waarheid. In de traditie van Johannes wordt het woord daarna vlees, in de persoon van Jezus. Wat betekent het dan om gelovig te zijn, gegeven het feit dat ik niets kan met een persoonlijke god? Voor mij betekent geloven overgave aan het 4.

David Cooper, God is een werkwoord, Ankh-Hermes (1998).

God beschikte5epr. 24-1-2006

286

25-01-2006

15:17

Pagina 286

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

onnoembare, het onkenbare, het transcendente zoals het soms ook verwoord wordt. Dat is geen besluit, maar een kennelijke onontkoombaarheid. Deze overgave aan dat wat wij niet beheersen moeten we met woorden beschrijven, anders zijn we niet in staat om elkaar te bereiken, en zijn we ook niet in staat om werkelijk te leven. Misschien wel de meest diepzinnige woorden van de christelijke traditie zijn de woorden van Jezus die in de nieuwe bijbelvertaling nog wat onwennig klinken: ‘Vader, in uw handen leg ik mijn geest.’ Deze woorden laten ons op dramatische wijze getuige zijn van de overgave van Jezus, vlak voor zijn dood aan het kruis. Jezus beschrijft het grootste met ‘Vader’. Dat is een enorm krachtig beeld, maar voor mij niet iets wat je letterlijk moet nemen; het is een metafoor. Ik wil op dit punt nog iets belangrijks toevoegen. Het feit dat ‘Vader’ hier metaforisch bedoeld is, wil niet zeggen dat het niet op een bepaalde manier toch ‘waar’ is. Je kunt een metafoor nooit afdoen met ‘ach, het is niet letterlijk, en dus niet waar’. Jezus drukt hier een buitengewoon diepzinnige, onverwoordbare waarheid uit; voor mij ligt de diepte hiervan paradoxaal genoeg juist in het feit dat het een metafoor is. Ik ben ervan overtuigd dat Jezus iets cruciaals zegt hier, en met een letterlijke of feitelijke uitspraak is deze diepte denk ik niet te bereiken, hoe vreemd dat ook moge klinken. Het leven gaat dieper dan direct taalgebruik kan bereiken. De overgave aan het leven (of aan de dood) is helemaal niet specifiek christelijk, de woorden die ik net noemde zijn de christelijke manier om een universele gedachte in woorden weer te geven. Als ik in India geboren zou zijn, dan zouden hele andere woorden geklonken hebben. Ik kan moeilijk geloven of accepteren dat alleen het kale feit dat ik toevallig in het Westen opgegroeid ben, mij de enige weg tot waarheid zou hebben gewezen. Ik stel mij dan ook op het standpunt dat geen enkele religie, ook het christendom niet, in absolute zin waar is, als het begrip ‘absolute waarheid’ überhaupt zinvol is, hetgeen ik betwijfel. Ik geloof niet dat mensen die het christendom als enig ware religie zien, immoreel zijn (zoals sommige critici beweren) maar ik kan maar niet begrijpen waarom je een dergelijke vérgaande claim überhaupt zou overwegen. Mijn positie heeft overigens niet tot gevolg dat ik denk dat alle religies van de wereld eigenlijk maar één pot nat zijn. Ze zijn zeer verschillend, ze zijn niet gelijk, maar ten diepste wel gelijkwaardig. Ze hebben, daar ben ik van overtuigd, oorspronkelijk en ten diepste hetzelfde doel, maar de wegen die ze bewandelen zijn verschillend. Het feit dat ik mij in de christelijke traditie voel staan – ik beschouw mezelf als christen – betekent dat de specifiek christelijke manier van denken mij zodanig aanspreekt dat ik mijn leven daarnaar wil inrichten.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

Pagina 287

287

Om verder tot de kern van geloof door te dringen wil ik nog even stilstaan bij wat ik spiritualiteit noem. Ik houd niet van definities, maar voor mijn beeld van de wereld is het wel belangrijk om hierin onderscheid te maken. Hoe verhouden geloof, religie en spiritualiteit zich tot elkaar? Vroeger werd mij verteld dat de christelijke religie bepaalde dingen voorschreef waarin je dan vervolgens diende te geloven. Over spiritualiteit had niemand het. Laat ik mijn beeld daar nu eens tegenover zetten. Laten we religie nu eens opvatten als het verbeelden van dat wat niet direct onder woorden te brengen is. Confrontatie met onkenbaarheid onder woorden gebracht. Wie zijn wij, waar komen wij vandaan, waar gaan we naartoe; al dat soort existentiële vragen kunnen natuurlijk niet beantwoord worden, maar we kunnen er wel beelden bij maken die ons helpen om gedachtes uit te wisselen, en die ons kunnen helpen om gedachtes überhaupt verwerkbaar te maken. Vanuit dit perspectief is het zoals gezegd een beetje vreemd om te zeggen dat de ene religie beter is dan de andere, of dat de ene religie gelijk heeft en de andere niet. Religie hoeft in deze visie ook helemaal geen aanspraak op waarheid te maken, want dat is niet haar functie. Religie is – en dat is belangrijk – iets gemeenschappelijks. We delen de verhalen, we delen in de katholieke traditie zelfs letterlijk het brood. In dit verband is spiritualiteit dan niets anders dan de persoonlijke omgang met het mysterie. Daar waar ik religie associeer met een gemeenschap, denk ik over spiritualiteit veel meer aan het individu. Die omgang kan binnen een religieus kader plaatsvinden, maar dat hoeft zeker niet. Ik hecht zeer aan de christelijke traditie, de christelijke verhalen, de metaforen, de wijsheid, de tragiek, de vreugde, de verwachting, de hoop erin, en nog veel meer; allemaal verbonden binnen die christelijke traditie. In de traditie tref ik werkelijk alles aan wat het leven te bieden heeft. Ik beschouw mezelf, nogmaals, als christen. Het gemeenschappelijke christendom is de basis, het anker, voor mijn persoonlijke spiritualiteit. Maar dat betekent niet dat ik moet geloven dat Jezus lichamelijk uit de dood is opgestaan, of dat hij werkelijk uit een maagd geboren is. Maagdelijke geboortes trouwens, vinden we bij veel andere religieuze tradities terug, daar is niets specifiek christelijks aan. Ik beschouw dit als een groot pluspunt: het feit dat ook andere religies gebruik maken van de metafoor van de maagdelijke geboorte kan namelijk licht werpen op datgene wat de evangelist ermee wilde uitdrukken. Iedere generatie, ieder individu, moet opnieuw vormgeven aan het christen zijn, opnieuw vormgeven aan geloven. Daarom vind ik het ook niet zo erg dat de kerken leeglopen. Spirituele behoeftes blijven, omdat dat

God beschikte5epr. 24-1-2006

288

25-01-2006

15:17

Pagina 288

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

het wezen van een mens is, maar er is geen enkele reden waarom dat per se via een traditionele kerkelijke weg beleden zou moeten worden. Ten slotte nog een opmerking over waarheidsclaims van religies. Mensen die beweren dat het christendom de enig ware religie is, vraag ik altijd op wiens gezag zij uitgaan van goddelijke openbaring, op wiens gezag zij denken te weten dat het christendom uiteindelijk meer van ‘de’ waarheid weet dan andere religies. Een van de antwoorden die ik krijg is dat ze dat niet zeker weten, maar wel geloven. Geloven, zo voegt men daar dan aan toe, is ook kwetsbaar durven zijn. Je kunt ongelijk krijgen, dat hoort erbij. Voor mij klopt dat niet, religieus besef en spiritualiteit zullen voor mij nooit afhankelijk zijn van wat er historisch is gebeurd. Voor mij persoonlijk is de vraag of Jezus werkelijk in letterlijke zin uit de dood is opgestaan, niet relevant. Onze spiritualiteit gaat veel en veel dieper. In zekere zin is het ook slechts een schijnkwetsbaarheid, want iedereen weet dat dergelijke historische claims noch aan te tonen, noch te ontkrachten zijn. Ik ga eigenlijk nog een stap verder. Voor mij zou religie en het aanroepen of aanspreken van God helemaal geen zin hebben als er absolute waarheden op het spel stonden. ‘De zin zit in de weg, niet in het doel’, is een veel gehoorde strijdkreet in spirituele kringen. Ook deze wijsheid krijgt pas betekenis wanneer je ervaart dat het inderdaad zo werkt. De diepste zin is in de ervaring te vinden.

Wetenschap Goed, we leven het leven, beginnen als zeer spirituele kinderen; die spiritualiteit wordt ons vervolgens eerst afgeleerd, in mijn geval door de kerk, waarna we meestal een heel leven nodig hebben om te ontdekken wie we zijn, en om te ontdekken hoe we willen leven. Is dit God dienen? Is dit de mens zoals de mens ‘bedoeld’ is? Ja, in zeker opzicht wel, denk ik. Maar een mens is meer, een mens doet meer. Niet ieder mens, nee, natuurlijk niet, we zijn allemaal anders. Waar de een nieuwsgierig van aard is, is de ander wellicht luier, waar de een genoegen neemt met een antwoord, doet de ander dat niet. Moet ik uitleggen waarom de mens de omgeving waarin hij leeft probeert te begrijpen? Nee, dat hoef ik niet uit te leggen; mijn kinderen zijn nieuwsgierig naar hun aard. Elke poging om die natuurlijke nieuwsgierigheid te verklaren in wat voor termen dan ook is tot mislukken gedoemd. Sommige dingen zijn gewoon zoals ze zijn. Wij zijn nieuwsgierig en we willen gewoon weten hoe dingen werken. Punt. We willen

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 289

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

289

snappen waarom het bliksemt, waarom het in de zomer warmer is dan in de winter, hoe ons zonnestelsel ontstaan is, waarom appels naar de grond vallen wanneer we ze loslaten, en we willen ook begrijpen hoe wij in hemelsnaam uit een of andere oersoep zijn ontstaan. Kortom, ik hoef niet uit te leggen dat we wetenschapper willen zijn. Ik ben zelf wetenschapper en ik ben zeer onder de indruk van de kennis die de wetenschap ons gebracht heeft. Dat neemt niet weg dat ik niet denk dat we in een wereld leven die zich volkomen wetenschappelijk zou laten beschrijven. Wellicht dat veel mensen, enigszins verblind door het fenomenale succes van de wetenschap, denken dat die wetenschap in staat moet zijn om alles wat wij om ons heen zien te verklaren. Natuurlijk mag je dat geloven (het is echt een geloofsbelijdenis om dat te aanvaarden) maar er is niets in de wetenschap zelf dat daartoe aanleiding geeft. Daarover zo meer. Laten we nu eerst eens zien wat dat eigenlijk is, wetenschap. Om optredende verschijnselen zo goed en betrouwbaar mogelijk te kunnen onderzoeken, hebben we bepaalde regels opgesteld over wat wel en wat geen wetenschap mag heten. Nu is dat nooit helemaal gelukt, en het antwoord op de vraag wat wetenschap nou precies is moet ik u uiteindelijk schuldig blijven. Ik kan wel wat aspecten noemen natuurlijk, er is een aantal kenmerken die meestal van toepassing zijn op wetenschapsbeoefening, zoals bijvoorbeeld herhaalbaarheid, methodologie en kwantificering. Een aantal andere woorden zijn juist weer verboden in het wetenschappelijk woordenboek, zoals bijvoorbeeld doelgerichtheid, plan, zin en schoonheid. Enige toelichting is misschien op zijn plaats. Herhaalbaarheid benadrukt de idee dat de fenomenen die door de wetenschap bestudeerd en verklaard worden, geen eenmalige gebeurtenissen mogen zijn; anderen moeten de bevindingen kunnen controleren. Op deze herhaalbaarheid valt in de praktijk overigens best wat af te dingen, daarover heb ik elders al geschreven.5 Methodologie heeft te maken met de gedachte dat wetenschap bepaalde redeneerschema’s hanteert en accepteert, en geen beroep kan doen op bijvoorbeeld wonderen, God, of andere niet-rationele argumenten. Kwantificering ten slotte, duidt op de gedachte dat we niet alleen willen zeggen dat de appel op de grond valt, maar ook hoe lang deze erover doet. We willen meten en voorspellen; wiskunde speelt hier een hoofdrol. 5.

Ronald Meester, Het pseudoniem van God, Ten Have Baarn (2003).

God beschikte5epr. 24-1-2006

290

25-01-2006

15:17

Pagina 290

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Wanneer je bepaalde dingen wel, en andere dingen niet tot de wetenschap toelaat, dan beperk je natuurlijk in principe het veld dat deze wetenschap kan bestrijken. Laten we ter illustratie van deze bewering stilstaan bij het begrip herhaalbaarheid. Juist door deze eis van herhaalbaarheid kan wetenschap geen vat krijgen op fenomenen die niet herhaalbaar, ordelijk en voorspelbaar zijn. Het feit dat de banen van de planeten zich nog steeds volgens de wetten van Newton gedragen betekent niets anders dan dat dit een fenomeen is dat zeer wel door de wetenschap beschreven en verklaard kan worden. Maar waarom zou uit dit succes volgen dat alles op die manier beschreven kan worden? Er is werkelijk geen enkele reden waarom dit zo zou zijn. Je kunt erin geloven, maar dat is natuurlijk heel wat anders. En wat bijvoorbeeld kwantificering betreft: er zijn toch ontegenzeggelijk dingen die niet te kwantificeren zijn? Weet iemand hoeveel ik van mijn kinderen hou? Elke eis die je aan wetenschap stelt, beperkt in principe het gebied dat ze bestrijkt. Uiteindelijk bestaat het bedrijven van wetenschap uit het omschrijven van fenomenen met een bepaald vocabulaire, een bepaald woordenboek waarin de begrippen staan die je mag gebruiken. Je kunt de vallende appel verklaren met zwaartekracht, en deze zwaartekracht blijkt fantastisch te werken in zeer uiteenlopende omstandigheden. En die zwaartekracht is ook nog eens kwantificeerbaar, en de experimenten herhaalbaar. Wetenschap van de allerbovenste plank, maar de verklaring houdt ergens op, want wat die zwaartekracht precies is, dat weet geen mens. Of de wetenschap het op dit punt altijd zal laten afweten is niet duidelijk, maar iedereen die denkt dat de wetenschap uiteindelijk op alle fysische processen grip zal hebben, poneert een metafysische positie, en geen wetenschappelijke. Hoe zou de wetenschap zelf in staat moeten zijn om haar eigen volkomenheid of almacht te bewijzen? Hoe zou de wetenschap kunnen bewijzen dat alles wat er te weten valt, ook daadwerkelijk via een wetenschappelijke weg te vinden zou zijn? Dat kan ze natuurlijk niet. Er is dan ook geen enkele reden om aan te nemen dat slechts de erkende methodes van de wetenschap, en die alleen, tot kennis zouden kunnen leiden. Er is ook geen enkele reden om aan te nemen dat we met het wetenschappelijk woordenboek in de hand voor alles een afdoende verklaring zullen vinden. Om een voorbeeld te noemen: het feit dat wetenschappers kennelijk hebben achterhaald welke chemische stoffen werkzaam worden bij verliefdheid of een religieuze ervaring betekent toch zeker niet dat we deze ervaringen vervolgens kunnen reduceren tot die werkbare stoffen? Waarom zou je die conclusie trekken? Elke ervaring heeft noodzakelijk een fysisch en

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 291

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

291

wellicht aantoonbaar effect, maar waarom in de wereld zou deze ervaring slechts dat effect zijn? Niet alleen is wetenschap zelf per definitie en principieel beperkt in haar vermogens, maar ze wordt ook nog eens beoefend door wetenschappers. En ja, dat zijn mensen. En mensen, die hebben een wereldbeeld, waarbinnen ze wetenschap beoefenen, en waarbinnen ze opereren en hun resultaten ook interpreteren. Dat is overigens tot op zekere hoogte ook waar voor de ‘zuiverste’ van alle wetenschappen, de wiskunde. Het beeld van de wiskunde waarin altijd rationeel van A naar B wordt geredeneerd berust op een misverstand. In vrijwel geen enkele wiskundige discipline is men in staat om zijn of haar resultaten formeel terug te herleiden tot axioma’s. Mensen voegen onvermijdelijk een romantisch effect toe aan de wetenschap, door Jan Lever in zijn bijdrage aan dit boek zo treffend omschreven. Ik ben het op dit punt volledig met hem eens: zonder een flinke dosis romantiek kan wetenschap niet bestaan. Romantiek slaat hier op het fenomeen om conclusies te trekken die in de verste verte niet met de gebruikelijke wetenschappelijke methodes te testen of te verifiëren zijn. Straks zal ik daar nog wat voorbeelden van geven. Natuurkundige en Nobelprijswinnaar Richard Feynman beweerde dat je als natuurkundige een goede smaak nodig had;6 daar had hij absoluut gelijk in. In de wetenschap worden de grootste sprongen gemaakt door mensen die zich juist niet aan de regels houden, door mensen die iets geks durven denken, of die plotseling een ingeving krijgen die met logica en regels helemaal niets te maken heeft. Wetenschap is ook star. Mijn beste ideeën zijn vaak het moeilijkst publiceerbaar. Dat is wetenschap, en laat me niet lachen met de idee dat ratio hier de boventoon voert, of dat dit alles objectief is. Verschillende auteurs hebben geprobeerd deze idee uiteen te zetten, vanuit zeer verschillende invalshoeken. Arthur Peacocke bijvoorbeeld schreef een interessant boek met de poëtische titel Hoe verlangt de wetenschap naar God. 7 Peacocke is een anglicaans priester, en was daarvoor hoogleraar theoretische natuurkunde. De titel van zijn boek slaat niet op de vraag of we God moeten introduceren in het wetenschappelijke discours, en ook niet op de vraag of een wetenschapper gelovig zou moeten zijn. De titel van zijn boek slaat op de gedachte, of de idee, dat wetenschappelijke vooruitgang alleen maar werkelijk verstaan kan worden in

6. 7.

Richard Feynman, The character of physical law, Penguin (1965). Arthur Peacocke, Hoe verlangt de wetenschap naar God, Ten Have Baarn (2003).

God beschikte5epr. 24-1-2006

292

25-01-2006

15:17

Pagina 292

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

een wereldbeeld waarin ook God, of breder gezien, spiritualiteit, een rol speelt. Dat klinkt toch heel anders dan het koude en rationele beeld van wetenschap dat bijvoorbeeld Richard Dawkins ons voorschotelt.8 Volgens Peacocke leidt natuurwetenschap bijna automatisch naar religieuze vragen, en is elke beschrijving van de werkelijkheid onvolledig zonder deze religiositeit. Er zijn weinig teksten waarin het gevaar van wetenschap zo overtuigend omschreven wordt als in het boek Niet zonder religie, van Huston Smith.9 Het boek is niet anti-wetenschappelijk, zoals een aantal critici beweerde. Nee, het boek waarschuwt slechts voor een stroming die sciëntisme genoemd wordt, een stroming die ervan uitgaat dat slechts wetenschap tot kennis leidt. Zoals ik al eerder zei is dat een gedachte die ongetwijfeld bestaansrecht heeft, maar die een vooronderstelling is, en die zeker niet volgt uit de wetenschap zelf. Sciëntisme is een geloof, net zoals religieus geloof. Het is niet te bewijzen, het is in mijn ogen enigszins naïef, maar er schijnen toch bosjes mensen te zijn die daar heel erg hard in geloven. Zelf probeer ik in mijn boek Het pseudoniem van God aan te tonen dat de grenzen van de wetenschap heel concreet worden wanneer je gaat onderzoeken hoe wetenschappers omgaan met begrippen als kans en toeval.10 De interpretatie van zogenaamde toevallige gebeurtenissen hangt sterk af van de manier waarop je de wereld beschouwt, en ik probeer in mijn boek aan te tonen dat een wetenschappelijk beroep op toeval geen enkel gevolg heeft voor een spirituele of religieuze benadering van de realiteit. In het bijzonder is een beroep op toeval geen vrijbrief voor doelloosheid, willekeur of zinloosheid. Hoofdpunt van mijn argument is het feit dat een begrip als toeval eigenlijk alleen maar door ons bedacht is om verschijnselen te kunnen beschrijven. De vraag of iets toevallig is, wordt daarmee een niet te beantwoorden vraag. In plaats daarvan is de juiste vraag deze: kunnen we met een beroep op toeval deze verschijnselen op een bevredigende manier wetenschappelijk beschrijven? Een wetenschappelijk beroep op toeval verschilt uiteindelijk niet zoveel van een religieus beroep op God. Het zijn allebei begrippen die we van stal halen om dat uit te drukken wat eigenlijk niet uit te drukken is. Een relevant voorbeeld uit de evolutiebiologie kan mijn positie nog wat verduidelijken. Wanneer evolutiebiologen een mutatie ‘toevallig’ noemen, 8. Zie bijvoorbeeld Richard Dawkins, The blind watchmaker, Norton Londen (1985). 9. Huston Smith, Niet zonder religie, Servire (2001). 10. Zie noot 5.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

Pagina 293

293

dan bedoelen ze daar soms mee dat deze mutaties onafhankelijk zijn van het evolutionaire voordeel van het onderhavige organisme.11 Maar evolutionair voordeel wordt vervolgens gedefinieerd in termen van het toekomstige succes van het organisme; evolutionair voordeel moet blijken en is niet uit te drukken in concrete en reële fysische termen; het is een ervaringsfeit. Dat neemt niet weg dat deze interpretatie intuïtief heel aantrekkelijk is, en mits goed verstaan heb ik ook geen enkel bezwaar tegen het gebruik ervan. Wetenschap is – net zoals religie en spiritualiteit – uiteindelijk niets anders dan een bepaalde manier om de werkelijkheid te beschouwen, met haar eigen begrippenschat, met haar eigen woordenschat. Hiermee positioneer ik mijzelf als een non-realist wanneer het gaat om wetenschappelijke of religieuze verklaringen van verschijnselen. Non-realisme kan heel ver gaan, er zijn filosofen die helemaal niets als reëel aanvaarden. Zo ver ga ik zeker niet. Ik geloof zonder enige terughoudendheid dat wij mensen bestaan, dat er planeten zijn, dat er evolutie heeft plaatsgevonden, et cetera. Maar wanneer het aankomt op het verklaren van deze zaken, dan denk ik dat de begrippen die wij daarbij hanteren doorgaans niet verwijzen naar werkelijk fysiek bestaande dingen. Begrippen als plan, toeval, noodzaak, wet, God, intelligentie, ontwerp, et cetera, zijn allemaal begrippen die we met de nodige verbeeldingskracht gebruiken in religie en/of wetenschap. Ze zijn naar mijn oordeel niet reëel in de zin dat ze verwijzen naar reële mechanismen of dingen. In de vorige alinea heb ik een poging gedaan om dat te concretiseren in het geval van ‘toeval’, ik zal hier gezien de ruimte geen verdere pogingen doen om dat ook voor de andere begrippen die ik noemde te beargumenteren.

Schepping en evolutie Na deze algemene positiebepaling wil ik in deze paragraaf onderzoeken hoe deze positie mijn visie op schepping en evolutie bepaalt. Eigenlijk is mijn visie over deze dingen al herkenbaar in de voorafgaande paragrafen, ik hoef hier niets anders meer te doen dan de dingen in dit speciale geval te concretiseren. Laat ik beginnen met het begrip schepping, en alles wat daaraan vast11. Jacques Monod hanteert bijvoorbeeld deze interpretatie. Zie René van Woudenberg, ‘Toeval, een semantisch-ontologische analyse’, Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte 97 (2005) en de referenties daarin.

God beschikte5epr. 24-1-2006

294

25-01-2006

15:17

Pagina 294

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

zit. Ik heb een persoonlijke god verworpen, en daarmee moet ik ook eigenlijk de schepping als planmatig verwerpen. Op dit punt ben ik het dus kennelijk oneens met Jan Lever, die gelooft in een planmatig geschapen wereld.12 Jan Lever verwerpt echter vervolgens wel de term intelligentie als aanduiding van een eigenschap van de Schepper, omdat dit volgens hem ‘een in de schepping optredende beperkte menselijke eigenschap is’. Dit laatste ben ik volledig met hem eens, maar dan raak ik nu toch wat in de knoop. Want kan een Schepper wel een plan hebben als je Hem intelligentie onthoudt? Is het hebben van een plan eigenlijk niets anders dan een uitvergrote menselijke eigenschap, een eigenschap die Jan Lever aan de Schepper toedicht? Ik denk het wel, ik zou niet weten hoe ik het anders moet lezen. Hiermee wordt zijn positie in mijn ogen toch wat inconsequent, want waar hij de ene menselijke eigenschap (intelligentie) niet over wil voeren naar een Schepper, doet hij dat met een andere eigenschap (het hebben van een plan) wel. De schepping, de wereld om ons heen, is een mysterie, een onbegrijpelijk feit, en de verwijzing van Jan Lever naar Psalm 139, vers 6: ‘Het begrijpen is mij te wonderbaar, te verheven, ik kan er niet bij,’ is mij dan ook geheel uit het hart gegrepen. Het past uiteindelijk gewoon niet in mijn denken om een persoonlijke God een plan te laten hebben dat Hij vervolgens uitvoert. Wij zijn bekend met plannen van mensen, en elke verwijzing naar een plan moet wel gebaseerd zijn op onze ervaringen met menselijke plannen. Het is in mijn ogen nogal radicaal en overmoedig om te denken dat deze menselijke activiteit een kosmisch equivalent zou hebben, door ons te doorgronden of te begrijpen. Juist het onbegrip, het totale mysterie, geeft aanleiding tot een diep religieus besef waarnaar je je leven kunt inrichten.13 Gezien zijn bespreking van Prediker pretendeert Jan Lever overigens niet dat hij het plan van de Schepper zou kunnen begrijpen. Wat dat betreft is er dus geen verschil van inzicht. Wanneer het over evolutie gaat zijn de problemen van een andere aard. Is evolutie geleid, is evolutie het vehikel waarmee de Schepper zijn schepping tot uitdrukking brengt? Of is de evolutie alleen maar toevallig? Of is er nog iets anders? 12. Zie de bijdrage van Jan Lever aan dit boek. 13. Mijn moeite met het woord plan, als uitvergroting van menselijke activiteiten, is consistent met mijn moeite met bijvoorbeeld het begrip ontwerp. In het boek Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? (Cees Dekker, Ronald Meester, René van Woudenberg, red.) Ten Have Baarn 2005, geef ik in feite eenzelfde argument als hier.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

Pagina 295

295

Allereerst: natuurlijk zou het veel te eenvoudig zijn om evolutie gelijk te schakelen met toeval. Binnen een wetenschappelijke beschrijving van het evolutieproces gaat het om veel meer: variatie en de daarbij behorende creatieve innovatie, selectie en bestendigheid. Echter, de slogan ‘evolutie is toeval’ kan toch goed verstaan worden wanneer we toeval interpreteren als doelloos, en ik meen dat dit de interpretatie is die atheïstische evolutiebiologen als bijvoorbeeld Stephen Jay Gould en Richard Dawkins gebruiken wanneer zij stellen dat wij mensen slechts toevallig hier op aarde zijn. Echter, evolutie in wetenschappelijke termen is noodzakelijk blind, heeft geen geweten, geen richting, geen plan. Dat kan niet anders, omdat woorden als geweten en plan wetenschappelijk gezien helemaal geen betekenis hebben. Wil je een wetenschappelijke beschrijving van evolutie geven, dan ben je dus verplicht om je te onthouden van elke uitspraak over doel of doelloosheid. Elke wetenschapper die meent dat de wetenschap aanleiding geeft te denken dat alles ‘blind’ ontstaan is, als een ‘ongeluk’ en zonder doel, gaat zijn boekje fors te buiten. Er is, zoals gezegd, geen enkele aanleiding te denken dat alles wetenschappelijk bevredigend beschreven kan worden, en de extrapolatie van een wetenschappelijke beschrijving van evolutie naar een levensbeschouwelijke uitspraak over doel of richting, is totaal betekenisloos. Laten we, om de aard van een wetenschappelijke kijk op de zaak iets toe te lichten en te concretiseren, nog eens een term uit een wetenschappelijke beschrijving van evolutie beschouwen: wat betekent bijvoorbeeld selectie precies? Uit een gevarieerd aanbod overleven slechts die organismen die het beste aan de (veranderende) omstandigheden zijn aangepast. Het is niet moeilijk in te zien dat dit in de kern van de zaak een tautologie is; immers, de organismen die overleven zijn beter bestand tegen de omstandigheden dan andere, en heten daarom beter aangepast. Nu lijkt een tautologie niet zoveel te verklaren. Maar toch, ons dagelijks taalgebruik bevat veel van dit soort tautologieën, denk bijvoorbeeld aan de uitdrukking ‘ik hoop dat de sterkste wint’. Het lijkt mij – net als Jan Lever – bijna noodzakelijk dat dergelijke uitspraken ook binnen de wetenschap gebruikt worden, maar er moet wel een prijs voor betaald worden. Wetenschap is dan niet, zoals veel mensen kennelijk denken, een systeem waarmee we alles met behulp van de wetenschappelijke methode kunnen verklaren, maar een systeem waarbinnen we dingen beschrijven, en dit is geheel in de stijl van mijn non-realistische positie. Het gebruik van het begrip selectie in een wetenschappelijke beschrijving van evolutie heeft een hoog romantisch gehalte. Tot op zekere hoog-

God beschikte5epr. 24-1-2006

296

25-01-2006

15:17

Pagina 296

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

te is er met de wetenschappelijke methode zeker wel iets mee te doen: binnen bepaalde smalle marges zijn herhaalbare experimenten mogelijk waarmee het begrip selectie echt experimenteel geverifieerd kan worden, bijvoorbeeld bij onderzoek naar resistentie van bacteriën of bij eenvoudige variaties binnen bepaalde soorten. Elke conclusie die meer beweert dan deze smalle marges is gebaseerd op romantische wetenschap, niet op de wetenschappelijke methode zelf. Het lijkt mij zinnig om de bescheidenheid die Darwin zelf propageerde (zie de bijdrage van Jan Lever voor details) hierbij goed in het oog te houden. Kan selectie gekwantificeerd worden? In sommige wiskundige modellen gebeurt dat wel, maar de aansluiting bij de realiteit is dan marginaal. In feite wordt in dergelijke modellen aan bepaalde mutaties een zogenaamde acceptatiekans toegekend; elke mutatie heeft dan een bepaalde kans om te overleven, als het ware. Het is niet verwonderlijk dat op deze manier selectie soms gemodelleerd kan worden op een manier die redelijk overeenstemt met wat er feitelijk gebeurt; je stopt als wiskundige het selectiemechanisme gewoon zelf in je model, vermomd als toeval. Dat is dan ook tot hoever de verklaring gaat: het bewijst niet veel, maar neemt een darwinistisch scenario juist als uitgangspunt. Uiteindelijk is mijn positie ten aanzien van evolutie simpel te verwoorden: ik geloof zonder meer dat ‘de’ evolutie heeft plaatsgevonden, maar ik denk niet dat we met wetenschappelijke middelen zullen kunnen begrijpen hoe dat allemaal heeft kunnen gebeuren. Dat maakt mij natuurlijk geen creationist, zoals bijvoorbeeld bioloog Ronald Plasterk zo graag zou willen, en het maakt mij ook al geen aanhanger van Intelligent Design (ID). De ID-beweging doet op sommige punten uitstekend werk, en op die punten heb ik haar dan ook vaak verdedigd. In het bijzonder doet ze een succesvolle aanval op de populaire idee dat de evolutiebiologie alleen nog maar ‘gaatjes’ zou hoeven op te vullen. Er zijn grote principiële problemen met een puur darwinistisch scenario als verklaring voor ‘alles’, en daarop wijzen is heel verstandig. De stap naar een ontwerper maak ik daarna overigens niet mee, maar dat doet niets af aan het voorafgaande. Evolutie als verklaring voor alles (inclusief dingen als moraal, ethiek, godsgeloof, et cetera) vind ik een megalomane claim die voor het overgrote deel niet is gebaseerd op de wetenschappelijke methode, maar op romantische verhalen die meer weg hebben van een geloofsbelijdenis. Er is geen enkele reden te denken dat we in een wereld leven die zich geheel wetenschappelijk zou laten beschrijven, en er is zeker geen reden om voor evolutie een uitzondering te maken. Het is wat mij betreft duidelijk dat het hele proces vanaf het ontstaan van het leven tot aan de ver-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GIJ ZIJT GEEN GOD NAAR MENSENTRANT

Pagina 297

297

schijning van de mens niet strikt wetenschappelijk te begrijpen is, zonder een beroep te doen op romantiek.

Ten slotte Ik ben elke keer weer verrast als mensen menen dat er een keuze gemaakt dient te worden: de keuze zou dan gaan tussen het aanvaarden van God als schepper en onderhouder enerzijds, en een puur wetenschappelijk rationeel wereldbeeld anderzijds. Waarom dit dualisme? Het wezen der dingen is niet zo dat de realiteit zich door een van beide volledig zou laten beschrijven. In mijn visie is er geen enkele reden om te denken dat er een ‘systeem’ bestaat waarbinnen alles beschreven kan worden, waarbinnen alles klopt. We doen ons best met de middelen die we tot de wetenschap toelaten, we doen ons best met de mogelijkheden die religies ons aanreiken. Waarom zou je je laten verleiden tot een of-of discussie wanneer alles erop wijst dat het en-en is? Ik heb de afgelopen jaren tientallen lezingen over dit onderwerp gegeven, en mijn ervaring is dat mensen het maar moeilijk kunnen accepteren dat ik geen van de visies in het debat rond schepping en evolutie als de enige ware wil aanmerken. Na een lezing die ik in Leiden gaf, las ik bijvoorbeeld het volgende in de plaatselijke regionale krant: God is dan misschien moeilijk te vangen, Ronald Meester is dat zeker. De wiskundige, die gisteravond in boekhandel Kooyker sprak over ‘Intelligent Design’, waakte ervoor om zich te laten vastpinnen. […] ‘Tja, de beschrijving van de mens als schitterend ongeluk is niet houdbaar, maar het idee van een ontwerper accepteer ik (RM) ook niet.’ […] Een van de toehoorders krijgt genoeg van het gedraai. ‘U neemt geen duidelijk standpunt in. U maakt niet duidelijk wat u bedoelt. Zo is het moeilijk discussiëren.’ 14

Dit was een vrij typische reactie, duidelijk geïnspireerd door de gedachte dat je zou moeten kiezen tussen twee alternatieven. Zoals ik heb uitgelegd voel ik de behoefte niet om te kiezen; ik zie helemaal geen conflict. Wanneer ik op wetenschappelijke gronden twijfel uit bij de alleenheerschappij van een darwinistisch perspectief,15 dan wil dat in mijn positie 14. Leidsch Dagblad, 23 juni 2005. 15. Dat heb ik in verschillende publicaties gedaan, zie bijvoorbeeld mijn bijdrages in Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Ten Have 2005.

God beschikte5epr. 24-1-2006

298

25-01-2006

15:17

Pagina 298

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

dus helemaal niet zeggen dat het enige alternatief is dat God het dan maar gedaan moet hebben. Ik erken de grenzen van wat wetenschap ons kan vertellen, maar waak er natuurlijk voor om God de gaten in te laten vullen. Het wezen der dingen is simpelweg diepzinniger dan dat. Dat is geen kwestie van geen keuze kunnen maken, maar een standpunt dat recht doet aan zowel wetenschap als religie.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 299

15. DOGMA EN WETENSCHAP Juleon Schins

Dogmatisch! Het woord ligt lekker in de mond: een elegante uitdrukking van afkeuring. Het betekent iets in de sfeer van ‘verstard uit angst voor verandering’, of iets vriendelijker, ‘ongevoelig voor vernieuwende ideeën’. Dogma’s heten niet te rijmen met academische vrijheid: ze drukken de wetenschapper in een keurslijf omdat ze van buiten de wetenschap zijn opgelegd; ze zijn goed voor de onnozele gelovige, die niet in staat is zelf uit te maken wat hij wel of niet gelooft. Hoewel het bijvoeglijke naamwoord ‘dogmatisch’ vaak een negatieve betekenis heeft, hebben dogma’s ook hun positieve kanten. De dogmatische verwikkelingen van het vroege christendom hebben totaal nieuwe onderzoeksgebieden geopend in zowel de theologie als de filosofie.1 De oude Grieken hadden de filosofie al op zeer hoog niveau bedreven met uitzonderlijke denkers als Aristoteles en Plato. Christelijke filosofen hebben hun werk succesvol voortgezet, vaak met de bedoeling om de christelijke dogma’s begrijpelijk te maken voor buitenstaanders. Wat zijn dogma’s eigenlijk? In het Grieks werd de term dogma gebruikt

1.

De belangrijkste elementen van christelijke theologie zijn de goddelijke Drievuldigheid en de mensheid van God de Zoon. Vernieuwingen in de filosofie omvatten onder andere (i) het onderscheid tussen persoon en wezenheid, moeizaam geformuleerd door Athanasius (naar aanleiding van zijn theologisch geschil met Arius) en later verfijnd door onder anderen Boëtius, (ii) het onderscheid tussen kwaad als principe en kwaad als het ontbreken van een principe, geformuleerd door Augustinus (naar aanleiding van zijn theologische discussies met manicheërs en pelagianen), en (iii) het onderscheid tussen wezenheid (essentia) en zijn (esse), geformuleerd door Thomas van Aquino als onderdeel van zijn poging om het christelijke dogma begrijpelijk te maken voor niet-christenen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

300

25-01-2006

15:17

Pagina 300

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

om een decreet van de overheid of een beslissend oordeel van een wijsgerige school aan te duiden. In de vierde eeuw kreeg de term met Gregorius van Nyssa de betekenis van een bindende uitspraak inzake geloof of zeden. Dogma’s in laatstgenoemde zin werden geformuleerd in algemene kerkvergaderingen (oecumenische concilies) door de aanwezige bisschoppen en rechtsgeldig na bekrachtiging door de paus. Niet alle in oecumenische concilies geformuleerde dogma’s werden automatisch door de paus bekrachtigd.2 In dit hoofdstuk wil ik nader bekijken welke invloed katholieke dogma’s hebben gehad op recent natuurwetenschappelijk onderzoek en afwegen in hoeverre het populaire beeld van een conflict tussen beide klopt. Mij zijn slechts twee dogma’s bekend met natuurwetenschappelijke consequenties: dat van de schepping en de erfzonde. De invloed van deze twee dogma’s op de natuurwetenschappen van de twintigste eeuw komt aan bod in de eerste twee secties. In de derde sectie behandel ik een welbekende episode uit de geschiedenis van de Katholieke Kerk: het vonnis van Galileo Galilei in 1633. Deze episode belicht de invloed van een georganiseerd, dogmatisch geloof op de wetenschap.

Schepping Dat God schepper is van al wat zichtbaar en onzichtbaar is, wordt beleden in de alleroudste christelijke geloofsbelijdenissen, zoals bijvoorbeeld die van Cyrillus van Jeruzalem, die onder andere teruggrijpt op bronnen uit de tweede eeuw (Justinus). Voorzover ik heb kunnen natrekken dateert de eerste dogmatische formulering van een schepping uit het niets (creatio ex nihilo) uit het jaar 1208, ook al stammen de eerste discussies hierover uit de vierde eeuw.3 Met ‘uit het niets’ wordt bedoeld dat deze schepping niet 2.

3.

Een bekend voorbeeld van een dogmatische ‘afblazing’ is de synode van Efeze in het jaar 449 (J. de Jong, Handboek der Kerkgeschiedenis, 1947, blz. 265, deel I). Daar werd bepaald dat Christus niet twee naturen (goddelijke en menselijke) maar slechts één natuur heeft, de goddelijke: al het menselijke in Christus, in het bijzonder zijn lijden, verklaarde de synode tot schijn. Pauselijk legaat Flavianus protesteerde hiertegen, en stierf enige dagen na mishandeling in opdracht van Dioscorus, de voorzitter van de synode. De dogmatische definitie is van Innocentius III (brief Eius exemplo aan de aartsbisschop van Tarragona inzake de geloofsbelijdenis geëist van Durando van Huesca en zijn Waldensische genoten in het jaar 1208). De dertiende eeuw kende met de katharen en albigenzen een wederopleving van het vierde-eeuwse gnostische dualisme. De eerste schriftelijke getuigenissen over ‘creatio ex nihilo’ dateren dan ook uit de vierde

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 301

301

als een ordening in een eeuwig bestaande, chaotische oermaterie begrepen moet worden, maar als de overgang van een situatie zonder materie, zonder ruimte, en zonder tijd, naar een situatie mét materie, ruimte en tijd. Een direct natuurwetenschappelijk gevolg van dit dogma is dat kosmologische modellen een begin moeten hebben: het heelal mag weliswaar oneindig lang bestaan in de toekomst, maar het mag niet oneindig lang bestaan hebben in het verleden. Wetenschappelijke modellen met mogelijke consequenties voor het ontstaan van het heelal werden mogelijk door Einsteins formulering, in 1915, van de algemene relativiteitstheorie. De eerste kosmologische modellen waren Einsteins sferische model (1917), De Sitters materieloze model (1917), en Friedmans oscillerende model (1922). De eerste formulering van een kosmologisch model met een radicaal begin van het heelal is het werk van een christen – de Waalse priester Georges-Henri Lemaître. Hij publiceerde zijn vinding (later bekend geworden onder de naam ‘oerknal’) in een Franstalig tijdschrift in 1927,4 twaalf jaar na Einsteins formulering van de algemene relativiteitstheorie. Van Friedmans werk was Lemaître niet op de hoogte. Met Einstein en De Sitter heeft Lemaître echter uitvoerig gesproken, maar geen van beiden schonk hem enige aandacht. Er was iemand voor nodig met de openheid van geest als sir Arthur Eddington om de waarde van Lemaîtres werk te erkennen. Deze openheid van geest moet niet onderschat worden. Eddington kwam er openlijk voor uit dat de idee van een absoluut begin van de tijd hem afschuw inboezemde – hij gebruikte het woord weerzinwekkend.5 Deze afschuw was niet een eigenaardigheid van Eddington; waarschijnlijk was het ook de reden waarom noch Einstein noch De Sitter enige interesse hadden getoond in Lemaîtres oerknal. Eddington zag echter duidelijk dat Lemaîtres briljante oplossing (Eddingtons eigen woorden) veel minder vragen opwierp dan de concurrerende modellen, en bovendien bijzonder goed strookte met een spectaculaire empirische waarneming: dat sterrenstelsels sneller van ons af bewegen naarmate ze verder van ons verwijderd zijn. Deze ontdekking werd

4.

5.

eeuw; voor een uitgebreide beschrijving daarvan zie Gerhard May, Schöpfung aus dem Nichts, De Gruyter, Berlijn 1978. Zie ook in het onderhavige boek het hoofdstuk door Geurt Henk van Kooten, en referentie 11 daarin. G.-H. Lemaître, ‘Un univers homogène de masse constante et de rayon croissant, rendant compte de la vitesse radiale des nébuleuses extra-galactiques’, in: Ann. Soc. Sci. Brux. 47A (1927) 49-59. A.S. Eddington, ‘The End of the World: from the Standpoint of Mathematical Physics’, in: Nature 127 (1931) 447-453.

God beschikte5epr. 24-1-2006

302

25-01-2006

15:17

Pagina 302

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

gedaan door Hubble en Humason in 1929, twee jaar na de publicatie van Lemaîtres model. Wetenschapshistoricus Stanley Jaki vestigt de aandacht op het feit dat Hubble en Humason in hun oorspronkelijke publicatie weigerden de waargenomen spectrale roodverschuivingen te interpreteren als een verwijdering van sterrenstelsels, een voor natuurkundigen elementaire conclusie! 6 Hubble, Humason, De Sitter, en zelfs een genie van het formaat van Einstein, zijn voorbeelden van wetenschappers die emotioneel veel moeite hadden met een oerknal als begin van het heelal.7 Behalve de spectrale roodverschuiving had Lemaîtres model nog andere gevolgen. In zijn eigen woorden: ‘Als er zo’n explosie is geweest, moeten de gloeiende kolen nog zichtbaar zijn.’8 In 1948 publiceerden Alpher, Behe en Gamow een berekening die Lemaîtres vermoeden kwantitatief maakte: het heelal zou tegenwoordig doordrenkt moeten zijn van kosmische achtergrondstraling met een golflengte van een halve centimeter, als afgekoeld overblijfsel van de straling die kort na de oerknal vrijkwam door de versmelting van protonen en elektronen tot waterstofatomen.9 In 1965 namen Penzias en Wilson deze achtergrondstraling waar zonder in de verste verte te vermoeden dat ze met hun detector bijna 14 miljard jaar het verleden in keken!10 Lemaîtres model stond inmiddels al ruim tien jaar bekend onder de geuzennaam Big Bang. Deze naam had Fred Hoyle in 1952 gebruikt in een spottend bedoelde lezing. Zelf was Hoyle overtuigd, in de oorspronkelijke lijn van Einstein, dat het heelal eeuwig en statisch was. Hiertoe had hij het steady-state model van Bondi en Gold omarmd, gepubliceerd in 1948. Grote nadelen van Hoyles steady-state model waren dat er geen 6. S.L. Jaki, Science and Creation, Scottish Academic Press, Edinburgh (1986), 338. 7. Bij dit viertal zou het niet blijven. Een bekende hedendaagse fysicus die blijkbaar moeite heeft met de oerknal, en de rol die Lemaître daarin heeft gespeeld, is Stephen Hawking. In zijn recente boek Briefer History of Time (Transworld Publishers, 2005) behandelt Hawking uitgebreid de geschiedenis van de oerknaltheorie, maar laat daarbij Lemaître ongenoemd. 8. G.-H. Lemaître, geciteerd door Robbert Dijkgraaf in De Oorsprong; over het ontstaan van het leven en alles eromheen, red. N. Korteweg, uitg. Boom, Amsterdam (2004), 19. 9. W.A. Baan, in Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Over toeval en doelgerichtheid in de evolutie, red. C. Dekker, R. Meester en R. van Woudenberg, uitg. Ten Have, Kampen (2005) 200. 10. Deze straling wordt ook wel 3 Kelvin achtergrondstraling genoemd, naar de temperatuur van straling. Deze bedraagt volgens de recente WMAP-metingen 2,7250 Kelvin, met lokale schommelingen van ± 0,0001 Kelvin. Deze schommelingen zijn dermate klein dat men spreekt van een verregaande uniformiteit van de materie- en stralingsverdeling in het jonge heelal.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 303

303

enkele exclusieve empirische bevestiging voor bestond, en dat het een voortdurende en alomtegenwoordige injectie van materie uit het niets veronderstelde. Laatstgenoemde veronderstelling werd in 1952 door Einstein afgedaan als een romantische speculatie.11 Hoyle verdedigde zijn steadystate model tot in 1968, zich daarbij nogal ongeloofwaardig makend in de ogen van vele collega’s. Hij had inmiddels de uniforme injectie van materie uit het niets vervangen door gelokaliseerde injectiecentra in uitermate verdichte kosmologische objecten als quasars. Wetenschapshistoricus Stanley Jaki verbaast zich erover dat Hoyle de roodverschuiving aan durfde te voeren als empirische bevestiging van de injectie van materie uit het niets in het heelal. Hoyle wekt hiermee op het minst de schijn van vooringenomenheid tegen de scheppingsidee.12 In 1981 publiceerde Alan Guth een nieuwe toevoeging aan Lemaîtres oerknal. Guths berekeningen lieten zien dat het heelal kort na de oerknal, gedurende een relatief korte periode, exponentieel uitdijde.13 Guths zogenoemde inflatiemodel verklaart zowel de grootte als de uniformiteit van het huidige heelal. Net zoals de modellen van Lemaître uit 1927, en van Alpher, Behe en Gamow in 1948, is ook Guths model door empirische waarnemingen bevestigd: in 1990 door metingen van de Cosmic Background Explorer (COBE) satelliet, en in 2003 van de Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) satelliet. Sinds de oorspronkelijke publicatie van Lemaître is er nog geen enkele exclusieve empirische bevestiging gevonden voor theorieën die radicaal van de oerknal-idee afwijken, ondanks het feit dat er vaak zulke theorieën zijn gepubliceerd, en beslist niet door tweederangs wetenschappers. Uiteraard volgt hieruit nog niet dat de oerknal wetenschappelijk onomstotelijk vaststaat. De kans dat de oerknal alsnog zal verdampen door nieuwe empirische gegevens wordt echter steeds kleiner. 11. S.L. Jaki, The Road of Science and the Ways to God, Scottish A.P., Edinburgh (1978), 270. 12. Stanley Jaki citeert Fred Hoyle: ‘The account of creation in Genesis is the merest daub (= knoeiwerk, pleisterwerk) compared with the sweeping grandeur of the picture revealed by modern science’; zie de verwijzingen op blz. 435 in S. Jaki, referentie 11. 13. De exponentiële uitdijing van het vroege heelal was het gevolg van de vacuüm energie, die tegenwoordig 73% van alle energie in ons heelal uitmaakt, en die Einstein in de vorm van lambda (de kosmologische constante) aan zijn veldvergelijkingen had toegevoegd om een statisch heelal mogelijk te maken. De overige 27% van de energie in ons heelal bestaat uit materie. Slechts 4% van de totale energie bestaat uit de voor ons zichtbare materie, en 23% uit zogenaamde donkere materie, waarvan de dragende deeltjes nog niet waargenomen zijn.

God beschikte5epr. 24-1-2006

304

25-01-2006

15:17

Pagina 304

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Vanuit de wetenschap bezien is het dogma uiteraard een vooringenomenheid, geen haar beter dan welke andere dan ook (zoals bijvoorbeeld de ‘atheïstische’ vooringenomenheid dat het heelal sinds de eeuwigheid bestaat). Anderzijds is er weinig twijfel mogelijk over de wetenschappelijke vruchtbaarheid van de oerknal-onderszoekslijn van Lemaître-GamowGuth, in tegenstelling tot de steriel gebleken steady-state onderzoekslijn van Einstein-Bondi-Hoyle. In het specifieke historische geval van de kosmologische modellen blijkt daarom dat de invloed van de christelijke vooringenomenheid op de kosmologie positief is geweest, in tegenstelling tot concurrerende, met het scheppingsdogma strijdige vooringenomenheden.14

Monogenese Dogmatische formuleringen van de erfzonde komen sinds de vijfde eeuw regelmatig voor. De eerste dateert van 418, van het XVIe concilie van Carthago, en is bekrachtigd door paus Zosimus.15 In 1950 schrijft Pius XII in zijn encycliek Humani generis dat uit het dogma van de erfzonde logisch volgt dat het gehele mensengeslacht afstamt van één enkel ouderpaar.16 Dit gevolg heet monogenese: letterlijk de ‘geboorte uit één’ ouder-

14. Een filosofische stroming die zich ‘naturalisme’ noemt heeft hier grote moeite mee. Zij postuleert zonder verdere argumentatie dat de natuurwetenschappen principieel niets kunnen bijdragen aan de scheppingsdiscussie. Het is hun dan ook moeilijk verteerbaar dat Pius XII in 1951 heeft verklaard, in een toespraak tot de Pauselijke Academie van Wetenschappen, dat de oerknal een bevestiging vormt van het dogma van de schepping ex nihilo (Pius XII, The Proofs for the Existence of God in the Light of Modern Natural Science, Address to the Pontifical Academy of Sciences, November 22, 1951, zie bijvoorbeeld http://www.ewtn.com/library/papaldoc/p12exist.htm). De verontwaardiging was groot, en leidt helaas nog steeds tot emotionele reacties. Voor een recent voorbeeld van opmerkelijke bronvervalsing zie http://www.spaceandmotion.com/Cosmology-Big-Bang-Theory.htm: op deze site voegt Eric. J. Lerner eigenhandig een zin toe aan een citaat van Pius XII; door de plaatsing van aanhalingstekens wekt Lerner hiermee abusievelijk de indruk dat die toegevoegde zin oorspronkelijk van Pius XII afkomstig zou zijn. 15. H. Denzinger, Enchiridion Symbolorum, Herder, Freiburg (31e druk in 1958). De tekst is gericht tegen de volgelingen van Pelagius, die stelde dat de mens alleen zijn vrije wil nodig had, en niet de genade, om tot het eeuwig heil te komen. 16. Strikt genomen is de monogenese niet dogmatisch geformuleerd, omdat Pius XII schrijft dat hij niet ziet hoe het dogma van de erfzonde te rijmen zou zijn met het tegendeel (de polygenese). Voor een dogmatische formulering zou de paus geen subjectie-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 305

305

lijk echtpaar. De redenering die van erfzonde tot monogenese leidt kan samengevat worden als volgt: (i) volgens het dogma verkeren alle mensen door de erfzonde in een persoonlijke staat van schuld ten aanzien van God; (ii) deze staat van schuld is tegelijk persoonlijk en een wond van de menselijke natuur; (iii) de (gewonde) menselijke natuur wordt door de geboorte doorgegeven; (iv) Adam en Eva veroorzaakten deze wond door hun oorspronkelijke, persoonlijke zonde. Pius XII is nog veel beknopter in zijn formulering dan dit al zeer beknopte schema. Bij Pius’ redenering kunnen dan ook vele vragen gesteld worden. Maar in de goede traditie van de dogma’s wordt alleen verklaard wat geloofd moet worden om katholiek te zijn, niet waarom.17 Dat laatste ligt op het bordje van de theologen. De natuurwetenschappelijke consequentie van het dogma van de erfzonde is dus de monogenese: een falsifieerbare hypothese zoals de wetenschapsfilosoof Karl Popper dat voor ogen had. Deze monogenese zou gefalsifieerd worden als aangetoond wordt dat sommige mensenrassen afstammen van Homo erectus en andere van Homo sapiens,18 om maar een voorbeeld te noemen. Het heeft tot laat in de twintigste eeuw geduurd voordat de wetenschap in staat was betrouwbaar onderzoek te doen naar de monogenese. In 1987 toonden Rebecca Cann en collega’s aan op basis van mitochonve formulering mogen kiezen, maar een objectieve, bepalende formulering moeten gebruiken. Vaak zijn dogmatische formuleringen gesteld als volgt: ‘Wie stelt/ontkent dat... staat buiten de Kerk.’ Dit laat geen ruimte voor twijfel of het een dogma betreft, dan wel een persoonlijke mening van de paus. 17. Dogma’s spelen in de katholieke theologie dan ook dezelfde rol als waarnemingen in de natuurwetenschappen: ze zijn de onbetwiste feiten die een wetenschappelijke verklaring behoeven. Dogma’s zijn daarom niet de uitgangspunten van theologische theorieën of modellen, maar moeten er de conclusies van zijn. Opgave van de dogmatische theologie is daarom het zoeken naar de eenvoudigste verzameling veronderstellingen die zo veel mogelijk dogma’s (als ook niet-dogmatisch geformuleerde aspecten van de geloofsschat) als logisch gevolg bevatten. 18. Hier zou nog tegenin gebracht kunnen worden dat Homo erectus al een mens was (d.w.z., dat hij beschikte over vermogens als abstractie en hogere orde intentionaliteit); dit lijkt tegenwoordig echter uiterst onwaarschijnlijk, en de wetenschap zal in de toekomst zeker nog meer relevante gegevens aandragen. Van de veel recenter uitgestorven (30.000 jaar geleden) Homo neanderthalensis staat vast dat die niet meetbaar heeft bijgedragen aan het menselijke mitochondriale genoom (David Serre et al. No evidence of Neandertal mtDNA contribution to early modern humans, PLoS Biology 2, 313-7, 2004). Dit onderzoek maakte een einde aan de meerderheidsmening dat de Neanderthaler een subsoort van de moderne mens was.

God beschikte5epr. 24-1-2006

306

25-01-2006

15:17

Pagina 306

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

driaal DNA19 dat alle huidige vrouwen afstammen van een vrouw (of kleine groep vrouwen) die tussen de honderd- en tweehonderdduizend jaar geleden geleefd heeft in Afrika (dit is opmerkelijk recent, aangezien het geslacht Homo ruim tien keer zo oud is). De biologie spreekt niet over één ouderlijk echtpaar, maar over een populatietechnische ‘flessenhals’: op basis van huidig genetisch materiaal is uiteraard het verschil tussen een enkel primitief echtpaar en een kleine groep echtparen niet vast te stellen. Canns publicatie was de eerste in een lange rij. Deze hebben Canns oorspronkelijke publicatie weliswaar op details aangevuld en gecorrigeerd, maar haar hoofdconclusie is tot op heden niet serieus bedreigd geweest. Cann en medewerkers hebben een belangrijke wetenschappelijke onderzoekslijn geïnitieerd die veel navolging kent en in een enkel geval zelfs tot een curieus tegenonderzoek heeft geleid.20 Net als in het geval van de

19. R.L. Cann, M. Stoneking en A.C. Wilson, Nature 325 (1987) 31-36. Mitochondriaal DNA wordt uitsluitend langs de vrouwelijke lijn overgeërfd, en maakt geen deel uit van het meer bekende, chromosomale DNA. Recent onderzoek verfijnt de leeftijdsbepaling van de ‘mitochondriale Eva’, de oermoeder van alle thans levende mensen langs de vrouwelijke lijn, op 143.000 jaar. De ‘genetische Adam’, oervader van alle thans levende mensen langs de mannelijke lijn, is slechts 59.000 jaar oud! Voortplantingsrechten werden door onze aartsvaders blijkbaar nogal serieus genomen... 20. Onderzoekers uit Utah [D.L. Reed, V.S. Smith, S.L. Hammond, A.R. Rogers en D.H. Clayton, ‘Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans’, PLoS Biology 2 (2004) e340] zoeken naar parasieten van de mens en proberen via hun genetische geschiedenis te achterhalen of er kruising is opgetreden tussen Homo sapiens en niet-menselijke hominiden. Een geschikte parasiet hebben ze gevonden in de hoofdluis Pediculus humanus. Die hoofdluis parasiteerde reeds op Homo erectus nog vóór de afsplitsing, ruim een miljoen jaar geleden, van de tak die later tot Homo sapiens heeft geleid. Door de gescheiden evolutie van Homo erectus en Homo sapiens zijn ook de hoofdluizen een gescheiden evolutie gegaan. De hoofdluis van Homo erectus is daardoor onderscheidbaar van de hoofdluis van Homo sapiens; laat ik ze voor het gemak aanduiden als de erectus-luis en de sapiens-luis. De sapiens-luis komt bij alle mensenrassen voor, en is, samen met zijn gastheer, honderdduizend jaar geleden door dezelfde flessenhals gekropen. De onderzoeksgroep uit Utah heeft ontdekt dat de erectus-luis óók bij huidige mensen voorkomt, maar zeer beperkt, namelijk uitsluitend bij bepaalde indianen in Amerika. De meest recente gemeenschappelijke voorouder van de erectus-luizen van deze indianen is slechts 15.000 jaar oud, een getal dat ruwweg overeenkomt met het moment dat Homo sapiens van Azië overstak naar Amerika. Het is daarom zeer wel mogelijk dat Homo erectus in Azië heeft bestaan tot 25.000 jaar geleden, en daar zijn luizen heeft overgedragen aan de nieuwkomers uit Afrika van de soort Homo sapiens. Hoe de luisoverdracht plaatsvond is natuurlijk niet te bepalen: tussen overname van kleding en

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 307

307

kosmologische modellen heeft ook in de genetische biologie dit onderzoek, vanwege de dogmatische implicaties, tot negatieve en emotionele reacties geleid. Cann heeft blijkbaar een heilig huisje omvergehaald: natuurwetenschappers zijn in het algemeen niet zo enthousiast als hun vakgebied een katholiek dogma bevestigt, of voorzichtiger uitgedrukt, zich de kans laat ontglippen een eeuwenoud dogma te falsifiëren. Net als in het geval van de kosmologische modellen past hier de conclusie dat het dogma, beschouwd als pure vooringenomenheid, in ieder geval geen negatieve invloed gehad heeft op de wetenschap; als er al sprake is van enige invloed, dan een positieve.

Heliocentrisme In de voorgaande twee secties hebben we stilgestaan bij natuurwetenschappelijk onderzoek dat overlapt met consequenties van twee concrete dogma’s. In beide gevallen bleken de natuurwetenschappelijke gevolgen van het dogma aanleiding te hebben gegeven tot succesvolle, nieuwe onderzoeksgebieden. In het geval van de schepping is dit onderzoeksgebied het geheel van oerknal-geïnspireerde theorieën, die floreerden in tegenstelling tot de kwijnende steady-state-geïnspireerde theorieën. In het geval van de erfzonde is dit onderzoeksgebied de monogenese, die floreert ten koste van de polygenese. In deze sectie wil ik nagaan of een bekend verwijt aan de Katholieke Kerk, namelijk dat zij met haar dogmatisch geformuleerd geloof het natuurwetenschappelijk onderzoek belemmert, terecht is. Het is niet mijn bedoeling een uitgebreide historische balans op te maken; ik zal me beperken tot enkele minder bekende aspecten van het proces van Galilei, om te eindigen met een beschouwing van de lessen die we vandaag uit dat proces kunnen trekken. Het zou toentertijd weinig verbazing gewekt hebben als paus Paulus V in 1616 de twee voornaamste stellingen van het heliocentrisme (de leer dat de zon het centrum is van het zonnestelsel, en niet de aarde) had veroordeeld. Zo’n veroordeling is uiteindelijk niet geformuleerd door de paus,

seksueel contact bestaat een breed spectrum aan mogelijkheden. Anders wordt dat in het geval van schaamluizen (Pediculus pubis), het volgende agendapunt van de luisonderzoekers uit Utah. Ze hopen zo geslachtsverkeer tussen Homo sapiens en Homo erectus aan te tonen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

308

25-01-2006

15:17

Pagina 308

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

maar opgesteld en getekend door kardinaal Robertus Bellarminus;21 en zulks niet namens de Congregatie voor de Geloofsleer, maar namens de Congregatie voor de Index, die belast was met het opstellen van lijsten van verboden boeken. Tot een veroordeling van het heliocentrisme door het kerkelijk Magisterium is het nooit gekomen; de positie van aarde en zon in het heelal heeft überhaupt niet geleid tot enige dogmatische uitspraak. Mede dankzij dit feit heeft de Katholieke Kerk anno 2005 nog geen enkel dogma hoeven herroepen.22 Bellarminus had Galilei in 1616 de ruimte gegeven om te blijven vorsen naar experimenteel bewijs voor het heliocentrisme – bewijs dat toentertijd ontbrak – vermits hij maar ophield met openbaar te verkondigen dat het heliocentrisme bewezen was. Galilei had aanvankelijk de steun en sympathie van zowel de katholieke hiërarchie als van de pauselijke hofastronomen. Door zijn arrogant gedrag heeft hij die sympathie echter verspeeld. Het was niet slim van Galilei om een voormalig vriend en aanhanger van hem, de in 1623 tot paus gekozen Urbanus VIII, in zijn Dialogo voor schut te zetten als een onnozele hals. Bovendien eiste Galilei van de Kerk een keuze tussen twee extremen: ofwel het heliocentrisme veroordelen, ofwel het accepteren als een bewezen wetenschappelijk feit. Deze eis was nogal prematuur, aangezien er in de tijd van Galilei nog geen enkel direct bewijs voor het heliocentrisme bestond. Genieën hebben soms een grillig karakter. En Galilei was beslist een genie. Terwijl de Jezuïeten van het Vaticaanse Observatorium moeizaam zochten naar een middenweg waarin de aarde stilstond en alle andere planeten om de zon draaiden had Galilei allang ingezien dat dit een heilloze weg was. Het is Galilei echter niet gelukt zijn collega natuurwetenschappers mee te krijgen in zijn strijd voor het heliocentrisme. Op tal van punten verdedigde Galilei onhoudbare posities. Om er een aantal te noemen: (i) als direct bewijs voor het heliocentrisme voerde hij de getijdenbeweging aan, een verschijnsel waarvan tijdgenoten al inzagen dat het niets van doen had met de beweging van de aarde om de zon (maar veeleer met de beweging van de maan om de aarde); (ii) hij kon de paral21. Het schijnt nog steeds niet goed begrepen te zijn waarom; zie S.L. Jaki, Bible and Science, Christendom Press, Front Royal, Virginia (1996). 22. Ook al is een dogma principieel definitief en onherroepelijk, de formulering van een dogma is daarentegen van tijdelijke aard en voor verbetering vatbaar: naarmate de kennis van de buitenwereld toeneemt, dienen bestaande dogma’s in dat nieuwe perspectief geplaatst te worden. Dit is uiteraard niet het gevolg van een veranderend dogma, maar van de toenemende wetenschappelijke kennis.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 309

309

lax23 van sterren niet aantonen, terwijl Aristoteles er al op had gewezen dat een seizoengebonden parallax noodzakelijk volgt uit het heliocentrisme, (iii) Galilei verklaarde kometen als een verschijnsel van de aardse dampkring; de Jezuïet en hofastronoom Horatius Grassi was het mikpunt van Galilei’s hatelijkheden omdat hij Galilei hierin – terecht, naar nu blijkt – tegensprak; (iv) Galilei bleef erbij dat planeten in perfecte cirkels om de zon bewegen, ondanks de voortreffelijke waarnemingen van Brahe en het rekenwerk van Kepler die hadden aangetoond dat hun banen ellipsvormig zijn; ook hierin hadden de Vaticaanse hofastronomen het gelijk aan hun kant. De hofastronomen waren natuurwetenschappelijk beslist vooruitstrevend, en accepteerden alle sterrenkundige feiten van de dag. Tegen hen pleit alleen dat ze te lang probeerden de aarde centraal te houden; hierin verschilt hun houding blijkbaar niet van de twintigste-eeuwse astronoom Fred Hoyle, die tegen beter weten in bleef vasthouden aan het steady state model (zie de eerste sectie over schepping).24 Soms wordt zelfs beweerd dat de hofastronomen niet door Galilei’s telescoop wilden kijken, maar dat kan rustig als mythevorming afgedaan worden. Het getuigt in ieder geval van weinig historisch inzicht om de astronomen van een van de oudste astronomische observatoria ter wereld neer te zetten als bijgelovige angsthazen.25 23. De parallax is de hoek waaronder een ster vanaf de aarde wordt waargenomen. Als de aarde om de zon draait moet de parallax van elke ster een seizoenafhankelijke variatie tonen. Deze variatie is echter zeer klein vanwege de grote afstand tot de sterren. In de tijd van Galilei kon de parallax van de dichtstbij staande ster bij lange na nog niet gemeten worden. Friedrich Bessel bepaalde voor het eerst twee eeuwen later, in 1837, een parallax (van de ster 61 Cygni). Het tweede bewijs voor het heliocentrisme volgde in 1851 (de pendule van Foucault). Dat laatste experiment was technologisch misschien wel mogelijk geweest in de tijd van Galilei; toen ontbrak echter nog het theoretische inzicht. 24. Vanuit de natuurwetenschappen bezien gaat het in beide gevallen om wetenschappers met een vooringenomenheid. Vooringenomenheden zijn nu eenmaal onvermijdelijk bij alle wetenschappers, al dan niet gelovig. Het is opvallend hoe vaak atheïstische wetenschappers verkondigen vrij te zijn van vooringenomenheden (‘waardenvrij’ onderzoek): is dit naïviteit of blufpoker? Kwalijk zijn vooringenomenheden in principe echter niet. Dat worden ze pas als ze tegen beter weten in worden vastgehouden. 25. Een van de vele voorbeelden van uit de duim gezogen verhaaltjes: op de website http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/history/galileo.html staat te lezen: ‘Er wordt gezegd dat wat Galilei zag zo storend was voor sommige kerkelijke functionarissen dat zij zelfs weigerden door zijn telescoop te kijken; ze redeneerden dat de Duivel in staat was wat dan ook in een telescoop te laten opdoemen, zodat het de voorkeur verdien-

God beschikte5epr. 24-1-2006

310

25-01-2006

15:17

Pagina 310

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Kardinaal Bellarminus heeft jarenlang geijverd om de in zijn ogen onbelangrijke twist niet te laten escaleren, en er vanaf het begin voor opengestaan dat de betreffende passages uit de bijbel anders geïnterpreteerd dienden te worden als Galilei met harde bewijzen voor het heliocentrisme zou komen. Door zijn uitstekende natuurwetenschappelijke intuïtie was Galilei zodanig overtuigd van zijn gelijk, dat hij het gebrek aan bewijzen verborg achter arrogantie, en aandrong op een kerkelijke uitspraak in zaken waarvan hijzelf beweerde dat de kerk daarmee niets van doen had.26 Dit pleit de kerkelijke rechtbank geenszins vrij. Zij heeft duidelijk gefaald, zij het niet dogmatisch, maar strafrechtelijk: er is immers geen dogma uitgesproken, maar alleen een strafmaatregel uitgevaardigd. Evenmin heeft de rechtbank gefaald door een ‘dogmatische houding’ tegenover een open en onbevangen wetenschapper, maar eerder door ordinair machtsmisbruik jegens een onderdaan die de neiging had om de grenzen te verkennen van het geduld van een absoluut monarch: Galilei is immers zeer ver gegaan in het tarten van de paus,27 en in die tijd zou niemand verbaasd hebben gestaan als de paus hard had teruggeslagen. Monarchen deden dat immers nogal voortvarend, getuige de gevolgen van laesa majestas onder bijvoorbeeld Hendrik VIII: persoonlijke trots van de heerser is voor de onderdaan veel riskanter dan een dogmatische inslag. Vergeleken met andere christelijke kerken was de Katholieke Kerk in de er niet door te kijken (It is said that what Galileo saw was so disturbing for some officials of the Church that they refused to even look through his telescope; they reasoned that the Devil was capable of making anything appear in the telescope, so it was best not to look through it).’ Let op de vaagheden: ‘It is said that’; ‘some officials’. Uiteraard ontbreken de referenties. 26. Het wordt vaak gezegd dat de Kerk onnodig theologische fouten heeft gemaakt, en Galilei onnodig natuurwetenschappelijke. Ten gunste van Galilei wil ik hieraan toevoegen dat Galilei wat betreft de kernpunten van de beide discussies (de theologischexegetische en de natuurwetenschappelijke) de juiste overtuigingen verdedigde. De zaak ligt dus niet symmetrisch… 27. In zijn Dialogo gebruikt Galilei de dialogant Simplicio om de houding van de toenmalige paus (Urbanus VIII) te ridiculiseren. Of dit uiteindelijk de voornaamste reden is geweest voor Galilei’s veroordeling van 1633 is niet gedocumenteerd, maar wel waarschijnlijk. Het vonnis van Galilei voorzag in het wekelijks bidden van de zeven penitentiële psalmen gedurende drie jaar; een taak die hij met genoegen aan zijn religieuze dochter toevertrouwde. Ook stond hij voor onbepaalde tijd onder huisarrest in een ruime Florentijnse villa; Galilei was toen 77 jaar. In tegenstelling tot de vele fantastische verhalen is Galilei een natuurlijke dood gestorven.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 311

311

die tijd beslist niet onvriendelijk jegens wetenschappers (denk bijvoorbeeld aan Thomas More en Miguel Serveto). Buiten het christendom valt er weinig te vergelijken, omdat daar geen aanwijzingen bestaan voor de appreciatie van de kwantitatieve beschrijving van natuurlijke fenomenen. Oude culturen als de Azteekse, Chinese, Indiase, Griekse, Egyptische enzovoorts, hadden geen dogmatisch gestructureerd geloof, dat verkondigde dat de materiële realiteit geschapen was naar maat en getal, en dat de mens, eveneens schepsel van God, een vonkje goddelijk vernuft heeft meegekregen waarmee hij die wereld kan begrijpen. De enige cultuur die de kwantitatieve natuurwetenschap heeft gebaard, gezoogd en grootgebracht, blijkt de christelijke te zijn, uniek in haar dogmatiek: dit stemt op zijn minst tot nadenken. Een veelal onderbelicht aspect van de affaire Galilei is nog steeds actueel: de mate waarin natuurwetenschappelijke modellen aanspraak mogen maken op waarheid. In de zeventiende eeuw was het niet ongewoon om wetenschappelijke inzichten ondergeschikt te maken aan geloofsovertuigingen. Tegenwoordig stelt men eerder de formulering van een geloofspunt ter discussie dan een algemeen aanvaard natuurwetenschappelijk inzicht. Mijns inziens is dit terecht: indien algemeen aanvaarde natuurwetenschappelijke inzichten strijdig zijn met de natuurwetenschappelijke gevolgen van een geloofspunt dient de interpretatie van dat geloofspunt te worden bijgesteld.28 Als die bijstelling de geloofsschat als geheel ongeloofwaardig maakt, blijft geen andere keuze dan het geloof vaarwel te zeggen.29 De kwestie van het waarheidsgehalte van een natuurwetenschappelijk model speelde ook voor kardinaal Bellarminus, meer nog dan de exegese

28. Met ‘algemeen aanvaard’ bedoel ik in deze context dat er geen enkele serieuze wetenschapper bestaat die een bepaald inzicht ontkent. In deze zin is het darwinisme als enig verklarend principe voor de biodiversiteit niet algemeen aanvaard, maar zijn natuurkundige theorieën als de algemene relativiteit en kwantummechanica wel algemeen aanvaard (als theorieën met een geldigheid binnen duidelijk omschreven grenzen). 29. In het geval van de auteur van dit hoofdstuk houdt dit in dat ik uit de Katholieke Kerk stap zodra natuurwetenschappelijk bewezen wordt (i) dat het heelal sinds de eeuwigheid bestaat, of (ii) dat er een nakomeling met geestelijke vermogens bestaat van mens en niet-menselijke hominide. Deze geestelijke vermogens zijn kwantitatief meetbaar door de graden van abstractie en intentionaliteit; zie hiervoor J.M. Schins, ‘De niet-materiële oorsprong van de menselijke geest’, in: Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Red. C. Dekker, R. Meester en R. van Woudenberg, Ten Have, Kampen (2005).

God beschikte5epr. 24-1-2006

312

25-01-2006

15:17

Pagina 312

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

of het heliocentrisme. Bellarminus’ bereidheid om de betreffende passages van de bijbel anders te interpreteren, zodra er definitief bewijs voor het heliocentrisme zou zijn geleverd, stond in een eeuwenoude traditie: zelfs Augustinus pleitte al voor een figuurlijk begrip van het scheppingsverhaal van Genesis. En wat het heliocentrisme betreft, de ideeën van Copernicus waren in Rome al langer bekend. Al in 1500 gaf hij lezingen in de Vaticaanse tuinen (misschien nog niet over het heliocentrisme), en in 1514 werd hij uitgenodigd als expert bij het vijfde Lateraanse concilie voor de kalenderhervorming (toen was Copernicus’ voorkeur voor het heliocentrisme wel bekend). Voor Bellarminus lag het filosofische vraagstuk over het waarheidsgehalte van een natuurwetenschappelijk model veel moeilijker dan tegenwoordig. De natuurwetenschappen hadden toen nog geen concrete resultaten laten zien (tegenwoordig kun je geen kant opkijken zonder hightech apparatuur te zien functioneren). Osiander kon als inleidende brief van Copernicus’ hoofdwerk De Revolutionibus rustig beweren dat in het boek alleen maar een rekenmodel wordt gepresenteerd zonder enige pretentie met betrekking tot de realiteit.30 Voor Osiander is de realiteit geocentrisch (de aarde is het middelpunt van het heelal en de zon draait eromheen) maar worden de astronomische waarnemingen het best heliocentrisch beschreven (de zon is het middelpunt van het heelal en de aarde draait eromheen). Voor Osiander zegt een natuurwetenschappelijk model niets over de realiteit; modellen zijn niet meer dan een middel om verschijnselen te voorspellen. Gezien de vele wetenschappers die dachten als Osiander heeft de Katholieke Kerk in de zestiende eeuw enorm veel te danken aan Bellarminus: ondanks de magere resultaten van de wetenschap had Bellarminus toch al de juiste intuïtie dat de wetenschap weleens zou kunnen uitgroeien tot een autonoom domein van waarheidsvinding. Osiander kan in zekere zin beschouwd worden als voorloper van het creationisme. Creationisten bedrijven wetenschap binnen de kaders die het geloof hun oplegt. Als wetenschappelijke gegevens niet passen in hun geloof wordt er gezocht naar alternatieve ‘wetenschappelijke’ verklaringen, zelfs als die veel ingewikkelder zijn dan verklaringen die niet voldoen aan

30. Osiander schreef zijn inleidende brief ongevraagd, waarschijnlijk zonder toestemming te vragen aan Copernicus. Dit kon gebeuren doordat Copernicus de uitgave van zijn boek – toentertijd een zeer tijdrovende bezigheid – had uitbesteed aan een vriend, die het op zijn beurt weer uitbesteedde aan Osiander.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

DOGMA EN WETENSCHAP

15:17

Pagina 313

313

de eisen van het geloof.31 Ik betreur deze bekrompen houding ten zeerste, ook al heb ik respect voor het sterke geloof van de betrokkenen. Voor creationisten is er per definitie geen mogelijkheid van botsing tussen geloof en wetenschap. Men zou verwachten dat deze houding uitsluitend onder gelovigen voorkomt. Dit is vreemd genoeg niet het geval: in de persoon van Stephen Gould – destijds door ultra-darwinisten langdurig belachelijk gemaakt vanwege zijn punctuated equilibrium, een tegenwoordig algemeen aanvaard inzicht – bestaat er blijkbaar ook een niet-gelovige wetenschapper die pleit voor niet-overlappende magisteria van geloof en wetenschap.32 Het perspectief is natuurlijk totaal verschillend: waar Stephen Gould de autonomie van de wetenschap ten volle erkent, en die van het geloof beperkt tot gebieden die voor de wetenschap ontoegankelijk zijn, doen creationisten precies het tegendeel. Beide houdingen gooien mijns inziens het kind met het badwater weg. Wie niet het bestaan van een autonome natuurwetenschappelijke waarheidsvinding erkent kan geen consequente wetenschapper zijn. Wie niet het bestaan van een autonome bovennatuurlijke waarheidsvinding erkent kan geen consequente gelovige zijn. Wie consequent, gelovig én wetenschapper wil zijn moet derhalve zorg dragen dat de raakvlakken van beide domeinen geen oneffenheden vertonen. Het bestaan van deze twee autonome domeinen van waarheidsvinding heeft tot logisch gevolg dat dogmatische uitspraken met natuurwetenschappelijke consequenties een natuurwetenschappelijke toetsing moeten doorstaan. De praktische onmogelijkheid van tegenspraak tussen geloof en wetenschap zal de naïeve gelovige wellicht een veilig gevoel geven, maar het is een tijdbom onder een fundamenteel axioma: dat de waarheid één is, intellectueel kenbaar en consistent.

31. Ariel A. Roth leest in de bijbel dat de gehele aarde gedurende ongeveer één jaar overspoeld is geweest met water (de zondvloed), en probeert hiermee koste wat kost (lees: de wetenschappelijke autonomie) de oorsprong van fossielen te verklaren. Hij kan zich evenmin vinden in de algemeen aanvaarde geologische tijdschalen, en is daarmee een typisch exponent van het ‘jonge-aarde creationisme’ (A.A. Roth, Origins: Linking Science and Scripture, Review & Herald PA, Hagerstown Maryland, 1998). 32. S.J. Gould, Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness of Life, Ballantine Books, New York 2002. Het is mij onduidelijk wat Gould precies beoogt. Feit is dat maar zeer weinig gelovigen zich zullen herkennen in Goulds reductie van geloof tot moraal. Wat Gould beweert komt er eigenlijk op neer dat het onmogelijk is om moraal natuurwetenschappelijk te bestuderen. De feiten tonen echter het tegendeel. Als de statistieken uitwijzen dat kinderen uit gebroken gezinnen een hogere kans op gebroken relaties hebben dan kinderen uit gave gezinnen, is dit een voorbeeld van natuurwetenschappelijke vorsing naar de gevolgen van morele keuzes.

God beschikte5epr. 24-1-2006

314

25-01-2006

15:17

Pagina 314

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

De geschiedenis toont dat katholieke dogma’s de geboorte en groei der natuurwetenschappen niet alleen probleemloos hebben doorgemaakt, maar in de twee meest prominente gevallen van ‘overlappende magisteria’, te weten monogenese en schepping, zelfs de juiste richting hebben aangegeven. Dezelfde geschiedenis suggereert bovendien dat de van dogmatiek doordrenkte christelijke cultuur, eerder dan een rem te zijn geweest op de autonomie der natuurwetenschappen, die juist mogelijk heeft gemaakt.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 315

16. EEN WERELD VOL WONDEREN Jan H. van Bemmel

Vooraf Voor Plato1 was thaumazein (verwonderen) de kern van zijn denken. Verwondering heeft mede mijn keuze voor de wetenschap bepaald. Wie duizelt niet bij het waarnemen van de verschijnselen in de macro- en de microkosmos? Je staat verbijsterd door het wonder dat zich aan je ogen voordoet. Het beïnvloedde mijn keuze voor de studie natuurkunde en daarna voor het biomedisch onderzoek. In het laatste gebied deed ik onder meer onderzoek naar fysiologische processen bij menselijk leven in wording. Wij waren in staat om de elektrische hartactie2 vanaf de buikwand van de aanstaande moeder te meten bij foetussen van minder dan 10 weken oud.3 De foetale circulatie en het foetale hart kunnen heftig reageren op de spectaculaire veranderingen die plaatsvinden tijdens de geboorte – zie de bespreking later in deze bijdrage. Als middelbare scholier was ik enthousiast lid van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, bouwde mijn eigen sterrenkijker met behulp van de eerste in ons land verkrijgbare Japanse optica en bracht vele nachten door op het dak van mijn ouderlijk huis. Er was toen nog niet veel strooilicht, veroorzaakt door verlichte wegen, kassen en steden. 1. 2.

3.

Plato (428 tot 347/8 v.C.) in zijn Theothètos, 155D: ‘Want heftig is dit gevoelen van de filosoof: het zich verwonderen. Want voor de filosofie is er geen ander begin dan dit.’ De elektrische potentiaalverschillen, gemeten op het lichaam van een volwassene, zijn in de orde van enkele millivolts (duizendsten van volts); bij een foetus zijn deze potentiaalverschillen, op het lichaam van de moeder gemeten, nog eens duizend keer kleiner, microvolts. De foetus ligt mechanisch en elektrisch prachtig geïsoleerd in de baarmoeder, ‘drijvend’ in het vruchtwater. Van Bemmel, J.H. (1968). Detection of weak fetal electrocardiograms by autocorrelation and crosscorrelation of envelopes. IEEE Trans Biomed Engng vol. 15:1723.

God beschikte5epr. 24-1-2006

316

25-01-2006

15:17

Pagina 316

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Het was grandioos de vier manen van Jupiter in hun omloop te zien (nu tellen wij er wel zestig), de ring van Saturnus, de rode gloed van Mars, de felblauwe straling van Sirius, de Orion-nevel en de veranderende zonnevlekken. Nog steeds volg ik met meer dan gewone interesse de vorderingen in de astronomie, theorieën rond quasars en pulsars,4 ontdekking van de great wall van galactische stelsels, en bewonder ik de schitterende foto’s van de Hubble-telescoop. Zo was ik ook diep onder de indruk van de totale zonne-eclips van 11 augustus 1999, die ik in Noord-Frankrijk in volle pracht mocht aanschouwen. Het mooie van de astronomie is, dat de wording van het heelal zich als het ware voor je ogen ontvouwt. Immers, hoe verder we kunnen kijken, hoe langer geleden de gebeurtenissen plaatsvonden.5 Je moet dan uiteraard op de hypothese kunnen vertrouwen dat de natuurwetten in al die tijd onveranderd zijn gebleven. Bewijzen kun je dat niet, maar er zijn geen sterke aanwijzingen dat dit niet zo is. In dit terug-kunnen-kijken verschilt de kosmologie essentieel van de biologie. De wording van levensvormen ontrolt zich daar niet voor je ogen en versneld naspelen is er niet bij. In deze bijdrage zal bewondering de boventoon voeren. Ik probeer mij zo veel mogelijk bij mijn leest te houden: beschrijving van vooral natuurkundige verschijnselen. Het gaat daarbij kort over vleugels, zintuigen en communicatie bij verschillende diersoorten en iets uitvoeriger over de foetale bloedsomloop. Ik sluit af met de conclusie dat er over de gegeven voorbeelden – evenals bij een muziekstuk of een schilderij – door de kunstenaar tevoren grondig moet zijn nagedacht.

Kosmologie Enkele jaren geleden werd op een congres van de American Physical Society een ontdekking gemeld die te maken heeft met de mogelijke ontstaansgeschiedenis van het heelal. De zwarte achtergrondstraling6 in het heelal 4. 5.

6.

quasar: quasi stellar radio source, meestal bij melkwegstelsels te vinden; pulsar: pulsating radio source, neutronenster, ontstaan na een supernova-explosie. Zie ook de bijdragen van Gerard Bodifée (‘Een kosmos afgestemd op het leven’) en Willem Baan (‘Het kosmologisch wereldbeeld en ontwerp’) in Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? onder redactie van Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg. Kampen: Ten Have (2005). De zwarte achtergrondstraling is vergelijkbaar met de warmtestraling die een afkoelend zwart voorwerp afgeeft, dat eerst op hoge temperatuur was gebracht.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 317

317

was zeer precies gemeten door de Cosmic Background Explorer (COBE) satelliet, waarbij temperatuurverschillen van enkele micrograden konden worden gedetecteerd 7 (zie Figuur 1). De temperatuur van de achtergrondstraling werd vastgesteld op zo’n 2,7 graden boven het absolute nulpunt. Daarbij was gecorrigeerd voor interferentie afkomstig van zon, aarde en maan, en voor straling afkomstig van de ‘eigen’ melkweg.8 Het plaatje laat als het ware tegen de achtergrond van de zichtbare kosmos de verschillen zien in de gemeten temperatuurverdeling. Deze blijkt vrijwel egaal te zijn. Daardoor zou, zo meent men, een bevestiging worden gegeven dat zo’n 13,7 miljard jaar geleden het heelal met een grote explosie, een big bang, is ontstaan. De leider van de researchgroep die de ontdekking deed zei: Als je religieus bent, is het alsof je God ziet.

Figuur 1. Zeer geringe verschillen in intensiteit (anisotropie) van de microgolfachtergrondstraling, gemeten door de COBE-sateliet, na correctie voor interferende straling (Foto: http://www.livingreviews.org/lrr-1998-11)

Toen ik dit las, vroeg ik mij af of hij daarmee de horlogemaker van Paley9 7. 8. 9.

Jones, Aled en Lasenby, Anthony N. (1998). The Cosmic Microwave Background. Living Rev. Relativity vol. 1. URL: http://www.livingreviews.org/lrr-1998-11. Geschat wordt dat ‘onze’ melkweg er slechts één is uit 1011 andere galactische stelsels. William Paley (1743-1805) meende het bestaan van God uit het ontwerp van het universum te kunnen afleiden, evenals een horloge een watchmaker veronderstelt, zoals beschreven in zijn boek Natural Theology (1802).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

318

15:17

Pagina 318

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

bedoelde of van Dawkins.10 Er zijn meer onderzoekers die naar een eerste oorzaak of naar God verwijzen als zij stuiten op de grenzen van ons kennen. Eén ervan is Stephen Hawking. Zijn boek A Brief History of Time, vertaald als Het heelal, ligt nog steeds in grote oplagen in de boekhandel.11 Het boek eindigt met de uitspraak dat, als we eenmaal de verklaring voor het ontstaan van de kosmos hebben, we de Mind of God zullen kennen en een Theory of Everything zullen hebben. Gerard ’t Hooft, Nobelprijswinnaar natuurkunde, stelt zich heel wat bescheidener op en ontzenuwde deze uitspraak van Hawking.12 Ik meen dat zo’n bewering een illustratie is van de overschrijding van de grenzen van het eigen terrein van wetenschap. Vakwetenschappers kunnen zo gebiologeerd zijn door hun eigen discipline dat ze veel, zo niet alles daartoe willen herleiden, geen rekening houdend met de a-priori’s en grenzen van de eigen of een andere discipline. De geschiedenis van de natuurkunde, maar ook die van de biologie en de geologie, laat zien dat alle kennen niet alleen begrensd, maar ook voorlopig is.

Vooronderstellingen Elke onderzoeker weet dat onze kennishorizon beperkt is; dat elke theorie, hoe goed ook, vroeg of laat wordt verdrongen door een andere of meer omvattende; dat ons kennen een tijdelijk karakter draagt. Denk aan de verbreding van de fysica van Newton door die van Einstein. In de wetenschap zijn wij slechts in staat bepaalde aspecten van de werkelijkheid te onderzoeken en moeten daarom afzien van allerlei zaken waartoe de wetenschap in haar vooronderstellingen en uitwerking principieel niet in staat is. Niet zelden leidt wetenschappelijk onderzoek tot theorieën die ons brein niet kan bevatten. Een voorbeeld van iets, waartoe ons voorstellingsvermogen niet in staat is, is het dualistische karakter van het licht, beschreven door zowel een golf als een deeltje. Zoiets is door ons brein niet echt – of beter: echt niet – te begrijpen, ook al is er een wiskundige beschrijving voor bedacht. In enke10. Dawkins, Richard (1986). The Blind Watchmaker: Why the Evidence of Evolution Reveals a Universe without Design. New York: Norton. 11. Hawking, Stephen (1988). A Brief History of Time. New York: Bantam Books. (Ned. vert: Het Heelal. Verleden en Toekomst van Ruimte en Tijd. Amsterdam: Bert Bakker, 1988.) 12. Een uitdrukking als Theory of Everything vindt men o.m. bij Hawking en Horgan; deze wordt becommentarieerd door G. ’t Hooft in De Bouwstenen van de Schepping. Amsterdam: Prometheus, 1999.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 319

319

le gevallen blijven fysici het onderling grondig oneens. Zo kon Einstein zich niet vinden in de onzekerheidsrelaties van Heisenberg of de kwantummechanica van Planck. Bekend is zijn uitspraak, in 1926 gedaan in een brief aan Max Born: De quantummechanica is imponerend. De theorie zegt veel, maar brengt ons niet werkelijk bij God. Ik ben er in elk geval van overtuigd dat Hij niet dobbelt. Een van de redenen, waarom elke wetenschappelijke theorie vroeg of laat moet worden ingeruild voor een betere, is dat menselijke a-priori’s aan elke wetenschap ten grondslag liggen. Het getuigt, dunkt mij, van integriteit, zulke vooronderstellingen expliciet te maken. Menselijke vooronderstellingen zijn door hun aard beperkt en tijdelijk. De wijsbegeerte maakt duidelijk dat elke wetenschap principieel moet afzien van zaken die niet tot haar terrein behoren. Elk aspect van de werkelijkheid heeft een eigenaardige wetmatigheid, die we in de wetenschap op het spoor trachten te komen. Zonder vertrouwen op zulke wetmatigheid zou de wetenschap niet kunnen bestaan. Je kunt je verwonderen over deze orde in de werkelijkheid; niemand, wetenschappers incluis, weet waar die orde vandaan komt. Einstein zei daarover: Het enige dat onbegrijpelijk is aan deze wereld is, dat zij begrijpelijk is. Maar neemt deze raadselachtigheid, bij de vorderingen in de wetenschap, niet voortdurend toe? Wij kunnen in de werkelijkheid steeds meer waarnemen, maar begrijpen er steeds minder van. De werkelijkheid zoals wij die kennen blijkt immers oneindig complex, gevarieerd en dynamisch te zijn en ook indrukwekkend van schoonheid.13

Vleugels David Attenborough presenteerde jarenlang tv-programma’s die via de BBC, National Geographic Channel en soms Nederlandse kanalen konden worden gevolgd. De volgende indrukwekkende beschrijvingen zijn voor een deel ontleend aan zijn boek Life on Earth.14 Vlinders Vlinders behoren tot de orde van de schubvleugeligen (lepidoptera), waarvan 160.000 soorten bekend zijn. Zij zijn enkele mm tot wel 15 cm groot en hebben zes gelede poten met kleefklauwtjes; vier, soms grote vleugels; 13. Het zou onjuist en naïef zijn voorbij te gaan aan het feit dat er ook veel misère en onrecht in de wereld is. Het probleem van het kwaad en het lijden vergt evenwel een bespreking, die het karakter van deze bijdrage ver overstijgt. 14. Attenborough, David (1979). Life on Earth. Londen: Book Club Associates.

God beschikte5epr. 24-1-2006

320

25-01-2006

15:17

Pagina 320

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

een kop met twee antennes; een sterk ontwikkeld reukorgaan; facetogen; een smalle nek; een borst (thorax) bestaande uit drie segmenten; kleurloos bloed; en een uitscheidingsorgaan met darmen. Vlinders hebben geen kaken, maar een lange roltong (van één tot wel vijftien cm) om nectar te kunnen opzuigen. De vier vlindervleugels hebben een ragfijne structuur, waarvan de schubbetjes in de meest geprononceerde kleuren als dakpannen over elkaar heen liggen (Figuur 2). Dat wonder van groei voltrekt zich binnen een paar weken in de metamorfose van rups tot vlinder, binnen een cocon, en ontvouwt zich in luttele uren in de warme zonnestralen.

Figuur 2. Detail van de schubbenstructuur van een vlindervleugel – helaas niet in kleur weergegeven (naar: Life on Earth van Attenborough)

Hoe komen die prachtige kleuren tot stand? Daarover heeft recent onderzoek meer klaarheid gegeven.15 Het kleurenpatroon van de vleugels is genetisch bepaald en wordt al voltooid in de eerste dagen nadat de rups zich heeft getransformeerd tot pop. De kleuren en patronen die vlinders zo fraai maken worden veroorzaakt door zeer kleine, holle schubben, die dakpansgewijs over elkaar liggend de vleugels en het hele lichaam bedekken, wat een schitterende metaalglans geeft. Daaraan ligt een fysisch verschijnsel ten grondslag, dat interferentie heet. De vleugel is namelijk soms slechts een of twee cellen dik en omspant een netwerk van holle aderen, die de vleugels sterkte bieden. Aanvankelijk bestond er grote onzekerheid 15. Vukusic, P., Sambles, J.R., Lawrence, C.R. (2000). ‘Colour mixing in wing scales of a butterfly’ in: Nature, 404(6777):457.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 321

321

over hoe de kleuren tot stand kwamen: was het een ‘natuurlijke’ kleuring, een diffractiepatroon of interferentie. Bij sommige vlinders blijkt het laatste het geval te zijn. Het verschijnsel is afkomstig van een aantal cellaagjes, waartussen de interferentie optreedt.

Figuur 3. Ontstaan van het interferentiepatroon bij een vlindervleugel, die afhankelijk is van de golflengte O, de invalshoek I, de brekingsindex en de dikte van het laagje. Kleuren interfereren, wanneer de gereflecteerde stralen a, b, enz. halve golflengten van elkaar verschillen.

Afhankelijk van de golflengte van het licht, de brekingsindex, de dikte van het medium en de hoek van het invallende licht neemt men dan verschillende kleuren waar (Figuur 3). Dit ziet men ook, onder een bepaalde hoek kijkend naar een dun olie- of zeeplaagje op water. De structuur en niet de eigen kleur van het materiaal bepaalt op deze manier de zogenaamde structuurkleur. Bij vlindervleugels wordt de dunne laag gevormd door een of meer laagjes van slechts één of enkele cellen dikte. In de natuur zijn geen andere voorbeelden bekend waarbij, door dunne laagjes van dezelfde dikte, met dezelfde brekingsindex en op dezelfde afstand van elkaar gelegen, gekleurde interferentiepatronen ontstaan. Fruitvliegen Ooit dacht men dat vleugels van dieren niet verschilden van die van vliegtuigen. Vliegtuigvleugels zijn, hoewel enigszins elastisch, toch vrij star;

God beschikte5epr. 24-1-2006

322

25-01-2006

15:17

Pagina 322

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

hebben een stompe voorkant; een spits toelopende achterkant; en zijn licht gekromd aan de bovenzijde. Zij krijgen opwaartse druk (lift) omdat de lucht aan de bovenzijde sneller stroomt dan aan de onderkant. Hierdoor ontstaat een drukverschil. Nog maar kort geleden ontdekte men dat insecten heel andere en onconventionele aërodynamische mechanismen benutten om te kunnen vliegen.16 De lift van insectenvleugels is radicaal verschillend van die van vliegtuigen; insectenvleugels zijn verre van star en maken honderden slagen per seconde. Om die dynamiek te kunnen volgen zijn camera’s nodig die tot 5.000 opnames per seconde kunnen maken, in minstens twee dimensies. Michael Dickinson van de universiteit van Berkeley deed geavanceerd onderzoek aan de vleugel van de fruitvlieg (drosophila melanogaster), waaraan het onderstaande is ontleend17 (zie ook Figuur 4).

Figuur 4. Fruitvlieg tijdens de vlucht, in de lucht gehouden door luchtwervels, die door snelle vleugelslagen worden opgewekt (Figuur geïnspireerd door het onderzoek van Dickinson, zie de tekst)

Als lucht langs de scherpe voorzijde van de insectenvleugel stroomt, dan laat deze als wervel los van de vleugel. Er heerst een lagere druk in het cen16. Roach, John (2003). ‘Fruit flies highlight aerodynamics of insect flight’ in: National Geographic News, 23 april. 17. Dickinson, Michael H., Lehmann, F.O., Sane, S.P. (1999). ‘Wing rotation and the aerodynamic basis of insect flight’ in: Science 284:1954-1960.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 323

323

trum van de wervel. Het insect ondervindt nu een opwaartse druk door het genereren van genoemde wervels en deze als het ware van zijn vleugels af te schudden. De wervels, zichtbaar te maken als spiralende hoeveelheden lucht achter de vleugels, bevinden zich bij een hoogfrequente vleugelslag nog dicht bij de vleugels. Hierdoor kan er ook bij de volgende opgaande vleugelslag van een extra lift gebruik worden gemaakt. Het insect beschikt verder over een snel visueel systeem, krachtige spieren en kleine gyroscopen (de halters, boven op de kop geplaatst), waardoor het rotatiebewegingen tijdens de vlucht kan waarnemen. Als de vlieg snel van richting verandert, ondervinden de halters een Coriolis-kracht, die evenwel door de hersenen wordt gecompenseerd door de halters met kleine spiertjes bij te sturen. De fruitvlieg is in staat elke vleugelslag apart te bepalen, waarbij de motorneuronen worden aangestuurd door het zenuwstelsel. Zintuigcellen op de vleugels en de halters zenden signalen naar de hersenen om de kracht en de stijfheid van de vleugelspieren tijdens de vleugelslag te kunnen veranderen. Op grond van zijn visuele waarnemingen kan de vlieg binnen 30 msec en met ongeveer acht vleugelslagen tot 90 graden van richting veranderen. Van zijn kleine brein worden ongeveer 200.000 van de 350.000 neuronen gebruikt voor het visuele systeem. Elk facetoog heeft om het visuele systeem snel te houden slechts een gering oplossend vermogen van ongeveer 25 x 25 pixels. In zijn minuscuul kleine zenuwstelsel zijn ook nog eens gevoelige reukorganen ingebouwd. Als het insect ter wereld komt, is zijn gehele vlieggedrag ‘voorgeprogrammeerd’ en behoeft het niets te leren. Bijen Voor alle levensvormen blijken informatie en communicatie essentieel te zijn. Een van de meest fascinerende manieren van communicatie tussen insecten is de ‘bijendans’. Hun communicatie is heel vernuftig; reeds Aristoteles merkte dit op in zijn Historia Animalium. Karl von Frisch was de eerste die na de Tweede Wereldoorlog de achtvormige bijendans decodeerde.18 Hij kreeg hiervoor in 1973 de Nobelprijs voor de fysiologie. Bij het aanbreken van de dag stuurt het bijenvolk ‘verkenners’ erop uit om na te gaan waar de nectar is te vinden. Bij terugkomst geven deze verkenners aan de andere bijen boodschappen door als: De nectar is 1,5 km verderop in een richting 30 graden rechts van de huidige positie van de zon.

18. Von Frisch, Karl (1967). The dance language and orientation of bees. Harvard University Press.

God beschikte5epr. 24-1-2006

324

25-01-2006

15:17

Pagina 324

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Merk op dat de zon daarbij door een wolkenlaag niet zichtbaar behoeft te zijn: de bijen kunnen aan de polarisatie van het licht zien waar de zon zich bevindt! Ze communiceren door ‘achtjes’ te draaien en met hun achterlijf te kwispelen. Er zijn drie soorten dansen: de ‘rondedans’, voor afstanden van minder dan 100 m; de ‘kwispeldans’, voor verdere afstanden, met veel meer gedetailleerde informatie over afstand en richting; en de ‘sikkeldans’, een tussenvorm. Zij maken daarbij geluidjes en laten de nieuwsgierig toekijkende bijen proeven van de nectar die zij hebben meegebracht. Ook laten zij de geur van de bloem ruiken, aan de hand van het meegevoerde stuifmeel of de nectar. De bij kan voor het aangeven van de richting van de nectar bij een niet geheel horizontaal verlopende ‘dansvloer’ zelfs correcties aanbrengen. Na deze informatie in zich te hebben opgenomen stormt het bijenvolk in de richting van de aangegeven nectar. Het is evident dat er een goed doordacht coderingsschema aan deze communicatie ten grondslag moet liggen. Ontwerpers van communicatie- en codeersystemen weten daar alles van.

Figuur 5. Uit het water oprijzende zeearend, nadat deze kopje-onder is gegaan (ontleend aan het boek van Attenborough, Life on Earth)

Zeearenden Als een zeearend (haliaeetus leucocephalus, alleen te vinden in NoordAmerika) zeer hoog in de lucht vliegt kan hij van 20 tot 40 meter hoogte

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 325

EEN WERELD VOL WONDEREN

325

al zien welke vis hij in duikvlucht uit het water wil gaan plukken. Evenals de valk kan de zeearend, tegen de wind in vliegend, ‘stilstaan’ in de lucht. Normaal vliegt hij al met zo’n 70 km/uur, maar in duikvlucht kan de snelheid tot 160 km/uur oplopen. De kracht van zijn meer dan twee meter brede vleugels is enorm. Hij is een van de weinige vogels die met de poten vooruit soms kopje-onder gaat (Figuur 5) en daarbij zijn neusgaten in een fractie van een seconde dichtdrukt. Zijn staart fungeert onder water als hoogteroer. Als de prooi te zwaar is om vliegend uit het water te trekken, dan is de vogel in staat zwemmend de oever te bereiken. Soms vliegen honderden zeearenden in verticale formaties van honderden meters hoog, waarbij de onderste vogels de prooi verkennen. De zeearend staat bekend om zijn zeer scherpe gezichtsvermogen19 en kan een vis op een afstand van meer dan 1500 meter in het water zien. Hij ziet vanwege de grote dichtheid van kegeltjes op zijn netvlies vier- tot zesmaal scherper dan de mens. Zijn ogen zijn relatief groot en tamelijk onbeweeglijk opzij van de kop in diepe oogkassen geïmplanteerd. De ooglens kan razendsnel accommoderen. Elk oog heeft twee foveae (de fovea is de plaats, waar op de retina het gezichtsvermogen het scherpst is en zich de meeste kegeltjes en staafjes bevinden), terwijl het oog van de meeste dieren en de mens er één heeft. Daarmee kunnen zij tegelijkertijd zowel vooruit als zijwaarts scherp zien. De kop van de zeearend kan tot 270 graden roteren. Ze kunnen vissen in het water zien, terwijl de meeste vissen aan de bovenzijde donker en aan de onderzijde licht van kleur zijn, waardoor zij van bovenaf moeilijk waarneembaar zijn. Het arendsoog heeft twee oogleden: één om te sluiten bij het slapen en het andere om mee te knipperen en het oog te bevochtigen. Het tweede ooglid is lichtdoorlatend, zodat de vogel kan blijven zien als het wordt gesloten, ook bij te veel tegenlicht. Slangen De slang wordt vanwege het gif dat uit zijn voortanden spuit al vanaf de Oudheid gevreesd. Er zijn meer dan 2.700 soorten bekend. Hij heeft een reukorgaan vóór op de tong, waar hij hoogstwaarschijnlijk ‘stereo’ mee kan ruiken. Een bepaald soort ratelslangen, van het geslacht Crotalus, is zelfs in staat tot ‘stereo warmtezien’. Er zitten bij deze slang aan weerszijden tussen oog en neusgat kleine groefjes (zie Figuur 6), een zenuwrijk ‘netvlies’ bevattend, waarmee op een 19. Zie bijvoorbeeld http://www.baldeaglefest.org/bald-eagle-eyesight.html.

God beschikte5epr. 24-1-2006

326

25-01-2006

15:17

Pagina 326

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

duizendste graad (!) nauwkeurig warmte, straling in het infrarode gebied, kan worden waargenomen.20

Figuur 6. Ratelslang met warmtesensoren, geplaatst tussen de ogen en neus

Terwijl de ratelslang de kop heen en weer beweegt worden infrarode lichtquanta in zijn brein omgezet in ruimtelijke waarneming. Een warmtesensor, zoals ingebouwd in de kop van een hittezoekende raket, moet ten behoeve van ruisonderdrukking tot -200 oC worden gekoeld om deze nauwkeurigheid te bereiken en daarbij is stereo-warmtedetectie technisch nog nooit gerealiseerd. Sluipvliegen In Nature van april 2001 stond een ander voorbeeld van complexe waarneming, gebaseerd op onderzoek van Mason, Oshinsky en Hoy aan Cornell University.21 Het handelt over het oor van de sluipvlieg (ormia ochracae), dat fungeert als een zeer gevoelige stereomicrofoon (Figuur 7). Het 20. Pappas, T.C., Motamedi, M., Christensen, B.N. (2004). Unique temperature-activated neurons from pit viper thermosensors. Am J Physiol – Cell Physiol. vol. 287:C1219-C1228. 21. Mason, Andrew C., Oshinsky, Michael L., Hoy, Ron R. (2001). ‘Hyperacute directional hearing in a microscale auditory system’ in: Nature vol. 410: 686-690.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 327

327

blijkt dat vrouwtjes van de sluipvlieg tot op 2 graden (!) nauwkeurig kunnen horen uit welke richting een bepaald geluid komt. Vrouwtjes-sluipvliegen leggen hun eitjes op mannetjes-krekels, die ze zeer nauwkeurig moeten kunnen lokaliseren.

Figuur 7. Schematische weergave van de wijze van horen van de sluipvlieg. De balkjes 1 en 2 gaan trillen in de frequentie van het krekelgeluid. De sluipvlieg is hierdoor in staat de richting van het geluid te bepalen (Figuur geïnspireerd door het onderzoek van Mason et al., zie de tekst).

Mensen kunnen de richting van geluid zeer nauwkeurig bepalen doordat ons ene trommelvlies, afhankelijk van de richting van het geluid, tot ongeveer 15 msec eerder in trilling geraakt dan het andere. Ons zenuwstelsel kan die verschillen detecteren. De trommelvliezen van sluipvliegen (elk ong. 1 mm2 in grootte en voor op de thorax gelegen, het pro-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

328

15:17

Pagina 328

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

sternum) liggen daarvoor evenwel te dicht bij elkaar, slechts 0,5 mm. Het tijdsverschil tussen aankomend geluid is maximaal 1,5 msec en het intensiteitsverschil verwaarloosbaar klein. Er is geen zintuig dat dit verschil kan meten. Bij de sluipvlieg kan dit toch, omdat elk van de trommelvliezen is verbonden met een kleine botachtige structuur ( presternum geheten, een stukje exoskelet van minder dan 2 mm breed), waarvandaan 100-110 gehoorzenuwen naar het centrale zenuwstelsel leiden. In Figuur 7 wordt dit gerepresenteerd door twee onderling scharnierende balkjes 1 en 2. Als een geluid de trommelvliezen in beweging brengt gaan de balkjes resoneren, precies in de frequenties die krekels voortbrengen (4 tot 9 kHz), zoals een vioolsnaar gaat trillen door een extern geluid in de grondfrequentie van de snaar. Hierdoor wordt het tijdsverschil een factor 40 vergroot en wordt het geluid met 10 dB versterkt. Nu kunnen de zintuigen het geluid waarnemen. Er is een tweede mechanisme dat de perceptie verder verbetert, omdat de gehoorzenuwen het geluid omzetten in een code, met als resultaat dat het tijdsverschil nog eens een factor 5 verbetert. Dit laatste stoelt waarschijnlijk op het combineren van de waarnemingen uit de verschillende receptoren – het onderzoek daarnaar gaat nog voort. In de radartechniek kennen we zo’n principe als matched filtering. Het gehoor van de vlieg evenaart nu dat van de mens. De vlieg gaat er vervolgens op uit in de richting van de krekel om haar eieren te leggen. Als tijdens de vlucht het krekelgeluid ophoudt, dan weet de vlieg uit de opgeslagen informatie zich nog de plaats te herinneren waar het laatste geluid vandaan kwam. Gebaseerd op dit ingenieuze principe, dat verder nergens in de dierenwereld wordt aangetroffen, is men nu doende een nieuw soort stereomicrofoon te ontwikkelen.

Complexe biologische processen De foetale bloedsomloop Een voorbeeld van een dynamisch en zeer complex fysiologisch proces is het binnen enkele seconden radicaal transformeren van de circulatie van de foetus naar die van het geboren kind. Die omzetting vindt plaats als het kind wordt geboren en zelf gaat ademen. Ik bespreek compact de foetale circulatie en de adembenemende veranderingen die tijdens de geboorte plaatsvinden. Dit proces lijkt in bepaald opzicht op het aftellen bij het lanceren van een ruimtevaartuig; alle stappen moeten degelijk zijn voorbereid en in de juiste volgorde worden afgewerkt. Ik verrichtte op dit terrein

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 329

329

indertijd zelf onderzoek,22,23 maar moet mij beperken tot enkele hoofdzaken.24 De foetale bloedsomloop van een mensenkind in wording wordt reeds aan het eind van de derde week na de conceptie aangelegd en in de vierde week begint het hart al te kloppen. Het hart heeft vier holle ruimten, twee boezems en twee kamers (zie Figuur 8). Deze zijn door wanden van elkaar gescheiden. In de volwassen circulatie komt zuurstofarm bloed in de rechterboezem vanuit de grote lichaamsader en gaat daarna naar de rechterkamer, die het via de longslagader naar de longen pompt. Vanuit de longen komt het bloed in de linkerboezem en daarna in de linkerkamer, waarna het via de grote lichaamsslagader (aorta) verder het lichaam wordt ingepompt.

Figuur 8. Schematische weergave van de foetale bloedsomloop (zie verder de tekst)

22. Van Bemmel, J.H., De Haan, J., Veth, A.F.L. (1974). ‘Instrumentation for obstetrics and gynecology’ in: Medical Engineering. Chicago: Year Book Med Publ., 548-588. 23. Veth, A.F.L., Van Bemmel, J.H. (1978). ‘The role of the placental vascular bed in the fetal response to cord occlusion’ in: Longo, L.D., Reneau, D.D., eds., Fetal and Newborn Cardiovascular Physiology. Vol I: Developmental Aspects. New York: Garland Stpm Press, 579-614. 24. Zie bijvoorbeeld http://www.som.tulane.edu/departments/peds_respcare/fetcir.htm.

God beschikte5epr. 24-1-2006

330

25-01-2006

15:17

Pagina 330

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Bij de foetus werken de longen nog niet – dat komt pas bij de geboorte. Het foetale bloed krijgt zuurstof via de moeder: de placenta is in de baarmoederwand ingenesteld en onttrekt zuurstof aan het moederlijke bloed. De placenta is door de navelstreng verbonden met de foetale circulatie, veneus via de foetale lever en arterieel via de abdominale aorta. Door de navelstreng wordt dus zowel zuurstofarm bloed afgevoerd als zuurstofrijk bloed aangevoerd. De moederlijke en de foetale bloedsomlopen zijn strikt van elkaar gescheiden door een membraam in de placenta, waardoor alleen kleine moleculen zoals O2 en CO2 osmotisch kunnen worden uitgewisseld. Let wel: het foetale hart pompt zelf het eigen bloed door de placenta. De foetus heeft hemoglobine, die zuurstof beter bindt dan die van een volwassene.25 Twee genen die coderen voor het volwassen hemoglobine liggen op chromosoom 11, de genen die voor het foetale hemoglobine coderen op chromosoom 16. Zoals gezegd: de longen werken nog niet en er stroomt nauwelijks foetaal bloed doorheen; de mechanische weerstand is hoog. Daarom zijn er drie sluipwegen (shunts) aangelegd: een opening met een klep tussen de linker en de rechter boezem (het foramen ovale); een ader voor de aanvoer van zuurstofrijk bloed vanuit de placenta via de lever (de ductus venosus); en een verbinding tussen de longslagader (komend uit de rechterkamer) en de aorta (de ductus arteriosus). Als gevolg hiervan fungeert het foetale hart eigenlijk als een hart met slechts één boezem en één kamer. Het foramen ovale en de ductus arteriosus moeten bij de geboorte zo snel mogelijk worden gesloten en de longen moeten ogenblikkelijk geopend worden en meteen gaan functioneren, wil het kind niet blauw aanlopen en uiteindelijk stikken. De ductus venosus wordt in de regel in de uren tot weken erna geleidelijk gesloten. De longen krijgen bij de geboorte de prikkel om zich te openen vanuit de chemoreceptoren, die continu de koolzuurspanning (pCO2) meten en liggen in het verlengde merg (de verbinding tussen hersenstam en ruggenmerg). Ook volwassenen kennen die autonome prikkel als de pCO2 te hoog wordt: men moet dan ademen, of men wil of niet (zoals bij verdrinking, waardoor de longen vollopen met water). Als de foetale longen gaan ademen, dan openen zich de longblaasjes, waardoor deze met bloed worden gevuld. De tegendruk in de longslagader valt dan direct terug, waardoor de klep in het foramen ovale automatisch wordt gesloten. Het sluiten van de 25. Zie bijvoorbeeld http://www.answers.com/topic/fetus.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

EEN WERELD VOL WONDEREN

Pagina 331

331

ductus arteriosus gebeurt als gevolg van bradykinine, een eiwit dat door de longen van het geboren kind wordt afgegeven op het moment dat zij zich ontplooien. Het heeft een krachtig samentrekkend effect op het gladde spierweefsel van de ductus arteriosus, wanneer de zuurstofspanning (pO2) van het passerende bloed boven de 50 millimeter kwik komt. Ook sluit geleidelijk (over uren, dagen of zelfs weken) de ductus venosus, omdat bloed dat via de foetale lever uit de placenta kwam niet langer wordt aangevoerd. De navelstreng gaat na 30-60 seconden contraheren, iets vertraagd om zo veel mogelijk foetaal bloed uit de eveneens contraherende placenta naar de foetale circulatie terug te voeren De placenta laat dan los uit de baarmoederwand en komt als ‘nageboorte’ ter wereld. Een regelsysteem, dat zijn signalen krijgt vanuit drukopnemers in de aortaboog en het verlengde merg (de baroreceptoren) gaat vanaf nu de verschillende mechanische weerstanden in de bloedsomloop zodanig instellen dat de hersencirculatie voorrang krijgt boven de lichaamscirculatie.26 Waarom deze compacte beschrijving? Om te laten zien dat vanaf de conceptie in feite twee volkomen verschillende bloedsomlopen binnen één organisme gelijktijdig werden aangelegd: één met de placenta als ‘long’ en één met de eigen longen van het geboren kind; de eerste met een hart dat eigenlijk uit twee holten bestaat, de tweede met een hart van vier holten. Zelfs twee verschillende genen zijn op de chromosomen 11 en 16 in aanleg aanwezig voor de situatie voor en na de geboorte en de longen zijn geprepareerd om een shot van bradykinine af te geven bij de eerste ademtocht, om de ductus arteriosus snel te kunnen sluiten. De tweede circulatie is tijdens de hele zwangerschap niet-functioneel, maar ziet als het ware vooruit op de toestand erna. Hier is dus geen sprake van een metamorfose, zoals die van rups naar vlinder, waarbij andere genen tot expressie komen; de volwassen circulatie is al in aanleg aanwezig en wordt pas operationeel na de geboorte, zoals we zagen in luttele seconden.

Schilders, componisten en architecten Informatie en sturing In het bijzonder mensen die zelf ontwerpen zijn onder de indruk van de ingenieusiteit van de schepping, zichtbaar in de complexe structuur van levende organismen, de sturing van processen met behulp van informatie, 26. Het is heel wat ingewikkelder dan hier kort kan worden weergegeven. Men zie bijvoorbeeld het standaardwerk van A.C. Guyton. (De eerste editie is van 1956). Textbook of Medical Physiology. Philadelphia: Saunders.

God beschikte5epr. 24-1-2006

332

25-01-2006

15:17

Pagina 332

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

en de vernuftig ingebouwde regelingen (zoals die via de chemische opnemers en drukopnemers in de circulatie). De complexe structuur kan men vergelijken met een technisch systeem, zoals een automotor; de regeling en de sturing op grond van informatie vertonen parallellen met een ‘intelligent’ systeem, zoals een door computers bestuurd proces. Levende processen blijken, in tegenstelling tot levenloze objecten, onlosmakelijk te zijn verbonden met regelsystemen, informatieverwerking en communicatie. Leven zonder intelligente sturing en informatie lijkt onbestaanbaar; het omgekeerde eveneens. De cybernetica, waaraan de naam van Norbert Wiener onlosmakelijk verbonden is,27 bestudeerde al in de jaren vijftig van de vorige eeuw de ‘sturing’ van biologische processen waarvoor nu ook in de Intelligent Design-beweging gerichte aandacht bestaat.28 Vleugels Vlinder- en vogelvleugels zijn gebouwd om mee te vliegen, maar hebben alle een verschillende structuur. De in de natuur veelvoudig voorkomende vleugel levert vanuit evolutionistisch perspectief een probleem op. Immers, de vleugel moet door ‘de evolutie’ verschillende malen opnieuw zijn ‘uitgevonden’, omdat er bijvoorbeeld geen evolutionaire weg van insect naar kolibrie is. Je kunt er niet omheen, dat de vleugel, evenals het oog en andere organen, bij totaal verschillende dieren in allerlei variëteiten voorkomt. Daarvoor is een oplossing bedacht door het invoeren van de term convergentie, beschreven door Morris, die daarvan in zijn boek Life’s solution vele voorbeelden geeft.29 Bij convergentie bedoelt men het langs verschillende evolutionaire wegen ontstaan van dezelfde biologische functie. Maar hoe kwam die ‘in de materie ingebouwde convergentie’ dan tot stand? Zintuigen en communicatie De beschreven zintuiglijke organen en onderlinge communicatie zijn indrukwekkend vernuftig geconstrueerd. Het is geen vraag of wetenschappers bewondering koesteren voor wat zij bestuderen. Trouwens, daar hoef je gezien het bovenstaande helemaal geen wetenschapsbeoefenaar voor te 27. Wiener, Norbert (1948). Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine. New York: Wiley. 28. Dembski, William A. (2004). The Design Revolution. Answering the toughest Questions about Intelligent Design. Leicester: Inter Varsity Press. 29. Morris, Simon Conway (2003). Life’s solution. Cambridge University Press. Vertaald als: Hoe het leven de dingen regelt. De mens als noodzakelijke uitkomst van de evolutie. Diemen: Uitgeverij Veen, 2004.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

EEN WERELD VOL WONDEREN

15:17

Pagina 333

333

zijn. Ik schat de kans, dat de besproken communicatie- en informatieprocessen gezien hun hoge mate van complexiteit ‘zomaar’ in een lang proces van mutaties en selectie zijn ontstaan, verwaarloosbaar klein. Vraag het maar eens aan ontwerpers van moderne communicatiesystemen.

Onherleidbare complexiteit Michael Behe geeft een aantal indrukwekkende voorbeelden van wat hij noemt onherleidbare complexiteit, zoals dat over de bombardeerkever, het ontstaan van het oog en de bloedstolling.30 Omdat hij niet schuwt tot in de kleinste biochemische details af te dalen wordt Behe’s conclusie dat hierachter een ontwerp schuilgaat naar mijn mening zeer overtuigend. De gegeven voorbeelden zijn complex, maar je behoeft geen wetenschapper te zijn om vlinders, bijen en vogels waar te nemen en vol bewondering te zijn voor wat je ziet; een kind kan het al zien. Gelukkig wordt er in talloze laboratoria wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de onderliggende processen, zoals het gehoor van de sluipvlieg of de warmtesensoren van de ratelslang, en worden de resultaten in vooraanstaande tijdschriften gepubliceerd. De waarnemingen van zulk onderzoek zijn verifieerbaar en de opgestelde theorieën zijn toetsbaar. Pas als er zich nieuwe, onverklaarbare feiten voordoen, wordt het tijd op zoek te gaan naar nieuwe theorieën of deze bij te stellen. De geschiedenis van de wetenschap laat zien, zoals ook hierboven voor de fysica betoogd, dat deze nooit ‘af ’ is, in tegenstelling tot de bewering van Horgan.31 Elke wetenschapper moet zich dan ook kwetsbaar durven opstellen. Dat betreft niet alleen het onderzoek, maar ook de vooronderstellingen. Immers, onjuiste vooronderstellingen worden vroeg of laat afgestraft in de eindresultaten. De felle discussie over Intelligent Design zit vast op het laatste: verschillen in vooronderstellingen van degenen die het neo-darwinisme aanhangen en van hen die zich verdiepen in Intelligent Design.32 30. Behe, Michael J. (1996). Darwin’s Black Box. New York: The Free Press. (Ned. vert.: De zwarte Doos van Darwin. Baarn: Ten Have, 1997, in 2005 herdrukt onder de titel Intelligent Design.) 31. Horgan, J. (1996). The End of Science: Facing the Limits of Knowledge in the Twilight of the Scientific Age. Reading: Addison Wesley. 32. Zie ook, in dit verband, McGrath, Alister (2005). Dawkins’ God. Genes, memes, and the meaning of life. Oxford: Blackwell.

God beschikte5epr. 24-1-2006

334

25-01-2006

15:17

Pagina 334

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Bouwplan Niemand begrijpt hoe materie ‘vanzelf ’ informatie kan voortbrengen in de vorm van DNA; een structuur kan bedenken zoals de levende cel; twee soorten bloedsomloop naast elkaar kan ontwikkelen; laat staan een orgaan kan laten groeien, waardoor ons hele organisme wordt bestuurd, het menselijk brein. Niemand snapt hoe het leven tot stand is gekomen. Is, op basis van ons huidige wetenschappelijke inzicht, het geloof dat cel, DNA, circulatie, brein en het leven zelf werden ontworpen, in plaats van toevallig in een uiterst lang proces van mutaties en selectie tot stand te zijn gekomen, niet heel wat aannemelijker? Ook het boek Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? 33 voert vanuit verschillende invalshoeken hiervoor vele voorbeelden aan. Richard Dawkins merkt over een mogelijke ontwerper op, dat deze dan wel zeer intelligent en bovenmate complex moet zijn – iets, wat hij volstrekt onwaarschijnlijk acht,34 want daar wil hij gewoon niet aan denken. Het bouwwerk in de natuur is voor ieder zichtbaar; je kunt je verwonderen over het bouwplan en trachten dit in wetenschappelijk onderzoek te ontrafelen. Of er bewondering komt voor de architect is een hoogstpersoonlijke keuze. De hand van de meester herken je alleen als je hem al eerder hebt leren kennen. Het is als met het werk van een beroemd kunstenaar: ben je eenmaal bekend met de stijl van Rembrandt, dan herken je hem direct; heb je een aantal liederen van Schubert of Bach gehoord, dan herken je de componist ook van een lied of aria die je nog niet eerder hoorde. Dat geldt ook voor de architect van alle levensvormen: aan vorm, materiaal en verscheidenheid ga je hem herkennen. Voor je ogen voltrekt zich elke keer weer een wonder: van rups via cocon tot vlinder; van samengesmolten eicel en sperma tot een groeiende foetus en een mensenkind. Wat ís eigenlijk een wonder? Is dat alleen maar iets wat zich eenmalig, bovennatuurlijk en onverwacht voltrekt, of mag een wonder zich ook herhaald afspelen, duizend- of miljardvoudig? Of is het dan opeens geen wonder meer? Als uit een graankorrel een halm komt, uit een ei een adelaarsjong, uit een baarmoeder een kind – is dat dan geen groot wonder? Sta je dan niet sprakeloos van bewondering en ontzag?

33. Dekker, Cees; Meester, Ronald; Van Woudenberg, René (red.) (2005). Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Kampen: Ten Have. 34. Dawkins, Richard (1996). Climberg Mount improbable. Londen: Viking.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 335

17. NATURALISME EN THEÏSME Piet Wesseling

Wie is in staat om de wolken te schikken,en de kruiken van de hemel – wie kan ze kantelen, zodat het stof op aarde stolt en in kluiten samenklontert? Job 38:37, 38 (Nieuwe Bijbelvertaling)

‘Uit Hem, en door Hem, en tot Hem zijn alle dingen.’ Dat schrijft de apostel Paulus over God, in een van zijn brieven1 die in het Nieuwe Testament te vinden zijn. Voor wetenschappers die christen zijn is een dergelijke markante bijbeltekst over oorsprong en zin van het heelal en alles wat zich daarin afspeelt natuurlijk een kardinaal gegeven. Want deze tekst is geen zwerfsteen in de bijbel. Het hele Oude en Nieuwe Testament spreekt zo over God. Maar kun je er ook wat mee in de wetenschap? Sterker: dringt de wetenschap ons er niet onontkoombaar toe om aan God iedere rol te ontzeggen, omdat in principe alles op natuurlijke wijze verklaard kan worden? In de natuurwetenschap kun je toch uit de voeten zonder religieuze vooronderstellingen? Staat de natuurwetenschap niet geheel op eigen benen als bron van onbetwistbare zekere kennis? Sterker nog, velen denken dat de natuurwetenschap onomstotelijk heeft vastgesteld, dat de loop der dingen volledig bepaald wordt door de wetten van de natuur. Voorts meent men, dat we in de werkelijkheid slechts blinde natuurlijke processen aantreffen, die nergens naar verwijzen, die geen doel of zin hebben, die geen bovennatuurlijke invloeden toelaten, en waar geen hogere macht of intelligentie aan te pas komt. God is een overbodige 1.

Romeinen 11:36, Statenvertaling.

God beschikte5epr. 24-1-2006

336

25-01-2006

15:17

Pagina 336

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

hypothese. Religie is projectie van een wensdroom. Deze opvatting wordt naturalisme genoemd. Deze opvatting deel ik niet. Ik geloof wat Paulus geloofde. Ik geloof dat het heelal een goddelijke oorsprong heeft, dat Christus de zin van de geschiedenis is, en dat goddelijke invloeden zich doen gelden in de wereld. En ik meen dat de dingen een verwijzend karakter en zinsamenhang hebben. De opvatting dat goddelijke invloeden zich doen gelden in de wereld, wordt theïsme genoemd. Ik ben dus theïst; tevens ben ik wetenschapper van beroep. Doel van dit hoofdstuk is te betogen, dat wetenschap en theïsme elkaar niet uitsluiten, in tegenstelling tot wat spraakmakende wetenschappers beweren. Lange tijd was theïsme de gewoonste zaak van de wereld. Maar sinds de Verlichting (achttiende eeuw) heeft het naturalisme sterk aan terrein gewonnen. Dat biedt natuurlijk een geheel andere opvatting over oorsprong en zin van het heelal. Theïsme en naturalisme zijn elkaars tegenpolen. Volgens het naturalisme ontdekt de voortschrijdende wetenschap steeds beter hoe de werkelijkheid verklaard kan worden uit natuurlijke processen en niets meer. Meer is niet nodig om tot volledig begrip te komen. En dit begrip houdt in dat de natuurlijke processen geen ruimte laten voor bovennatuurlijke invloeden. Het neo-darwinisme, gebaseerd op de invloedrijke evolutietheorie van Charles Darwin (1809-1882), wil een naturalistische verklaring bieden van het ontstaan en de ontwikkeling van de soorten. (Darwin zelf ging niet zover, en sprak aan het eind van zijn hoofdwerk2 over de wetten die aan de materie zijn opgelegd door de Schepper, en hij spreekt de verwachting uit dat zijn werk zal leiden tot beter begrip van het scheppingsplan.) Voor de aanhangers van het naturalisme is het slechts een kwestie van tijd en stug doorwerken totdat de naturalistische verklaring van het leven volledig en onomstotelijk zal zijn. Vaak wekken ze de indruk dat het nu al zover is. Maar dat is bepaald niet het geval.3 De feitelijke status van het naturalisme is die van een werkhypothese; eigenlijk heeft het de status van een geloof. Daar is niets mis mee, mits men niet een andere indruk probeert te wekken, want wetenschappers hebben de plicht het publiek correct voor te lichten. In Nederland is deze verplichting tot publieksvoorlichting sinds 1992 zelfs wettelijk vastgelegd in de wet op het hoger onderwijs. 2. 3.

The Origin of Species by Means of Natural Selection: Or, the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life (1859). Zie hierover: Cees Dekker, Ronald Meester, René van Woudenberg (red.), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Ten Have, Kampen, 2005.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 337

NATURALISME EN THEÏSME

337

In dit hoofdstuk wil ik uitleggen, waarom ik denk dat het naturalisme nimmer door de feiten zal worden bevestigd, en daarmee het theïsme uitgebannen. Integendeel, ik denk dat theïsme en natuurwetenschap harmonisch kunnen samengaan, en zal proberen uit te leggen waarom. Daartoe werpen we eerst een blik op het ontstaan en de ontwikkeling van de natuurwetenschap, als illustratie van dat harmonisch samengaan. Vervolgens zal ik de verhouding tussen geloof en wetenschap aanstippen, aan de hand van het gedachtegoed van de reformatorische wijsbegeerte, oftewel de wijsbegeerte der wetsidee. Ten slotte geven we enkele recente ontwikkelingen weer in de wiskunde en de natuurkunde, die ons tot het inzicht zullen brengen dat deze vakwetenschappen naar hun aard onvolledig zijn. Dit is in overeenstemming met enkele fundamentele noties van de reformatorische wijsbegeerte. Met ‘onvolledig’ wordt hier niet bedoeld ‘nog niet af ’, maar principieel niet in staat zichzelf te funderen en niet in zichzelf gesloten en besloten; een vakterm hiervoor is niet-autonoom. We zullen zien, dat onvolledigheid van de fysica hierin tot uiting komt, dat het verloop van natuurlijke processen meestal principieel niet voorspelbaar is, tenminste niet op de middellange termijn (niet voorbij de zogenaamde voorspelbaarheidshorizon). Hiermee hangt samen dat willekeurig kleine invloeden grote gevolgen kunnen hebben. Daarom kan de natuurkunde niet vertellen of het toekomstige verloop van de natuurkundige processen reeds is bepaald of niet. En dat komt niet door gebrek aan kennis of gegevens. Onvolledigheid van de vakwetenschappen is een ramp voor het naturalisme. Want het devies van het naturalisme is ‘sluit de luiken’. Er mogen geen luiken open blijven staan die ruimte laten voor bovennatuurlijke invloeden en verklaringen. Zijn er daarentegen luiken die principieel niet te sluiten zijn, dus ook niet door voortschrijdend inzicht, dan is de fysische werkelijkheid vatbaar voor niet-fysische invloeden, zonder dat een meetbare afwijking van de gepostuleerde natuurwetten optreedt.

Over het ontstaan van de moderne natuurwetenschappen Naturalisten zijn van mening dat wetenschap en godsgeloof elkaar uitsluiten. Zo stelde de Nederlandse Nobelprijswinnaar (1984) Simon van der Meer in een interview4 dat je een gespleten persoonlijkheid moet hebben 4.

NRC

Handelsblad, 18 april 1987.

God beschikte5epr. 24-1-2006

338

25-01-2006

15:17

Pagina 338

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

om als wetenschapper in God te geloven. Ik meen echter niet aan dit euvel te lijden. Weliswaar denken velen, als Van der Meer, dat geloof en wetenschap elkaar uitsluiten, of zich ten minste op gescheiden terreinen bewegen zonder aanrakingsvlak. Dus dat theïsme en wetenschap elkaar uitsluiten. Als gezegd, ik ben het hier niet mee eens. Onderzoek heeft trouwens uitgewezen dat het percentage gelovigen onder wetenschappers niet afwijkt van dat onder de bevolking in het algemeen. Bovendien leert de geschiedenis van de wetenschap, dat het geloof in God de Schepper het ontstaan en de ontwikkeling van de moderne natuurwetenschap positief heeft beïnvloed. Hier gaan we kort nader op in. De moderne natuurwetenschap is ontstaan tijdens de Renaissance in een theïstisch denkklimaat. Er wordt wel gedacht dat het toen ontluikende humanisme hierbij een centrale rol speelde. Maar dat begon pas grote invloed uit te oefenen op de natuurwetenschap vanaf de Verlichting. E.J. Dijksterhuis schrijft in zijn standaardwerk5 op pagina 224, dat de invloed van het humanisme op de vroege ontwikkeling van de natuurwetenschap niet voldoende is om de opleving van de natuurwetenschap te verklaren, en bovendien niet in ieder opzicht zo’n gunstige invloed had als de traditionele weergave wil doen geloven. En, schrijft hij, bij de grote meerderheid der humanisten ontbrak het aan de juiste waardering voor de studie van de natuur. Daarentegen staat scheppingsgeloof die waardering niet in de weg, maar bevordert veeleer bewonderende aandacht voor de natuurlijke werkelijkheid. Het christelijk geloof leert, dat de Schepper verheven is boven de schepping. De schepping is niet goddelijk, en kan vrijelijk onderzocht worden, onbelemmerd door taboes. Ook wordt de schepping hoog gewaardeerd; lezen in het boek van de natuur leidt tot eerbied en bewondering voor de Schepper. Illustraties zullen volgen. Het is opmerkelijk dat de moderne natuurwetenschap in de westerse cultuur is ontstaan en nergens anders. Niet in China bijvoorbeeld, dat aan de vooravond van de Renaissance toch een beduidend hoger beschavingspeil kende dan Europa. De erfenis van de Griekse Oudheid is belangrijk, in het bijzonder voor de wiskunde. Maar de geboorte van de moderne natuurwetenschap hield in het verbreken van de kluisters van het aristotelisme. Dijksterhuis schrijft in zijn eerder aangehaalde werk op pagina 68, dat de moderne natuurkundigen moeite hebben om in het werk van hun Griekse voorgangers iets anders te zien dan een vergeefse zwerftocht, die

5.

The Mechanization of the World Picture. Oxford University Press, 1961. Engelse vertaling van De Mechanisering van het Wereldbeeld. Amsterdam, 1950.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 339

339

onmogelijk tot het doel kon leiden. Bij het achterlaten van het klassieke denken ging het vooral om een opwaardering van de zintuiglijke waarneming, vanuit het besef dat het werk van de Schepper de moeite waard is om te onderzoeken, tot zijn eer. Als illustratie van de inspiratie die een theïstisch wereldbeeld geeft aan beoefenaars van de natuurwetenschap wijs ik op een van de grondleggers, namelijk Johann Kepler (1571-1630). Hij schrijft:6 ‘Gij nu, beminde lezer, verlies het doel van al deze dingen niet uit het oog: dat is de kennis, bewondering en aanbidding van de zeer wijze Maker.’ Galileo Galilei (1564-1642) wordt, ten onrechte, vaak opgevoerd als een voorbeeld van een wetenschapper in wiens werk geloof en wetenschap botsen. Echter, zijn conflict was niet met het geloof, dat hij trouw bleef, maar met het aristotelisme, de heersende wijsbegeerte van zijn tijd, die trouwens ook de theologie in haar ban hield; vandaar de negatieve belangstelling van sommige toenmalige theologen voor zijn werk. Dat leidde tot zijn bekende aanvaring met de kerk. Dit was echter vooral een Italiaanse aangelegenheid, waarin botsende persoonlijkheden een belangrijke rol speelden; Galilei was geen gemakkelijk mens. In Noord-Europa maar ook in Frankrijk vond het werk van Galilei waardering, en was het gewoon verkrijgbaar en was een verkoopsucces 7 voor uitgever Louis Elzevier. Het waarnemen met instrumenten (de telescoop) kreeg door Galilei een geweldige impuls. Aristoteles leerde dat de aarde het stilstaand middelpunt van het heelal was. Dit klopt niet met het model dat Galilei verdedigde, namelijk het Copernicaanse wereldbeeld, genoemd naar de astronoom Nicolaus Copernicus (1473-1543), wiens nauwkeurige waarnemingen ten grondslag liggen aan het werk van Kepler. De ontstaansgeschiedenis van de moderne natuurwetenschap vindt haar hoogtepunt en afsluiting in het werk van Sir Isaac Newton (1643-1727). Ook deze grootste aller fysici was een gelovig mens. Zijn ijver in het onderzoeken van de bijbel evenaarde zijn ijver in het doorvorsen van de natuur. Dat zijn bijbelonderzoek weinig vrucht heeft opgebracht doet niets af aan onze stelling, dat de moderne natuurwetenschap is ontstaan in en bevorderd werd door een theïstisch denkklimaat. En ook bij latere wetenschappers gaan geloof en wetenschap vaak samen. Zo liet de beroemde fysicus James Clerk Maxwell (18311879) in 1874 boven de ingang van het nieuwe natuurkundige Cavendish 6. 7.

Als geciteerd in R. Hooykaas: Geschiedenis der Natuurwetenschappen, Utrecht, 1971, pag. 118. Zie pag. 192 van Atle Næss: Galileo Galilei – When the World Stood Still. Springer, Berlijn, 2005.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

340

15:17

Pagina 340

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Laboratorium te Cambridge in het Latijn de woorden van Psalm 111:2 beitelen: ‘Machtig zijn de werken van de HEER, wie ze liefheeft, onderzoekt ze’ (Nieuwe Bijbelvertaling). Kortom, de geschiedenis laat duidelijk zien dat het geloof in God, de Schepper van het heelal, een krachtige stimulans geweest is bij het ontstaan van de moderne natuurwetenschap, die zich onderscheidt van de wetenschap in vroegere tijden door een hoge waardering van de waarneming en het herhaalbare natuurkundige experiment. Het naturalisme is in deze ontwikkeling een laatkomer, en hoorde er aanvankelijk niet bij.

De reformatorische wijsbegeerte Aan het denken over de verhouding tussen geloof en wetenschap is een belangrijke bijdrage geleverd door de wijsbegeerte der wetsidee, later meestal reformatorische wijsbegeerte genoemd. Vertegenwoordigers van deze wijsgerige stroming 8 vindt men voornamelijk in Nederland en NoordAmerika. Grondleggers zijn Dirk Vollenhoven (1892-1978) en Herman Dooyeweerd (1894-1977), aan wiens hoofdwerk De Wijsbegeerte der Wetsidee 9 deze stroming aanvankelijk haar naam ontleende. Toegankelijke inleidingen zijn onder anderen geschreven door Van Riessen10 en Van Woudenberg.11 Het is onmogelijk in enkele pagina’s een adequate inleiding te geven in de reformatorische wijsbegeerte of in welke wijsgerige denkrichting dan ook. We zullen hier, in verband met ons onderwerp, twee belangrijke noties uit de reformatorische wijsbegeerte belichten: de leer van de grondmotieven, en de aspectenleer. De leer van de grondmotieven betreft de vooronderstellingen die aan de basis liggen van elk wetenschappelijk denken, dat naar zijn aard nietautonoom is, in de zin waarin we het woord reeds gebruikten: het niet op eigen benen kunnen staan, zichzelf niet kunnen funderen. En de aspecten-

8. De website van de Stichting voor Reformatorische Wijsbegeerte is http://come.to/ reform.philos. 9. Verschenen in 1935 te Amsterdam. Thans alleen nog verkrijgbaar als A New Critique of Theoretical Thought. In 1997 heruitgegeven door Mellen Press, Lewiston, NY, U.S.A. 10. H. van Riessen: Wijsbegeerte. Kok, Kampen, 1970. 11. René van Woudenberg, Gelovend denken. Inleiding tot een christelijke filosofie. Amsterdam/Kampen: Buijten en Schipperheijn/Kok, 2004.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 341

341

leer maakt duidelijk dat de vakwetenschappen zich richten op een bepaald aspect van de werkelijkheid, bijvoorbeeld het fysische voor wat betreft de natuurkunde. Daarbij wordt afgezien (geabstraheerd) van andere aspecten, zoals bijvoorbeeld het biotische (het aspect van het leven). Deze aspecten zijn onderling onherleidbaar. Het abstractieproces, dat de wetenschap eigen is, heeft tot gevolg dat de volle werkelijkheid door de vakwetenschap niet uitputtend gekend kan worden. Eerst iets over de grondmotieven. Volgens de reformatorische wijsbegeerte heeft elk menselijk denksysteem een vast vertrekpunt nodig, dat het grondmotief wordt genoemd. Men noemt dit ook wel het archimedisch punt van het denksysteem, met een aardige verwijzing naar Archimedes (278-212 v. Chr.), die in ander verband (hij had het over de mechanica) gezegd heeft: ‘Geef mij een vast punt, en ik zal de aarde bewegen.’ Men zou ook kunnen spreken van vooronderstellingen. Zonder vooronderstellingen komt het denken niet van de grond. Achter die vooronderstellingen kan niet worden teruggevraagd. Zij worden voor waar aangenomen. Zij hebben betrekking op oorsprong en zin. Talloos zijn de pogingen om zonder vooronderstellingen uit te komen, zodat het menselijk denken zichzelf genoeg is (autonoom). Een belangrijk deel van het werk dat in de reformatorische wijsbegeerte gedaan is, bestaat uit het aantonen dat het in de geschiedenis van de wijsbegeerte nooit gelukt is het denken in zichzelf te funderen, en geen vooronderstellingen aan te nemen. En voorts om bloot te leggen, wat de diepste vooronderstellingen zijn van de belangrijkste wijsgerige stromingen. Het grondmotief van het naturalisme is dat er niets is dan natuurlijke (fysische) processen en dat zij het vertrekpunt en het eindpunt van het wetenschappelijk denken zijn; de natuur moet men nemen zoals ze is en er kan niet gevraagd worden naar oorsprong en doel. Dit is slechts schijnbaar in tegenspraak met mijn bewering dat het grondmotief betrokken is op oorsprong en doel of zin. Immers, de stelling dat daar niet naar gevraagd kan worden is ook een uitspraak waarachter men niet kan terugvragen, en die toch iets zegt over oorsprong en doel: de natuur zelf wordt hier neergezet als laatste grond der dingen; zij gaat haar majesteitelijke gang en laat geen vragen naar doel of zin toe. Echter, als dat alles was zou de mens geen mens zijn. Immers, wij plegen elkaar niet te nemen zoals we nu eenmaal zijn, maar doen een beroep op elkaar, helpen elkaar, maken elkaar verwijten, bestraffen elkaar, streven doelen na, en dat kan omdat we vrij zijn en verantwoordelijkheid hebben, eigenschappen die niet aan natuurlijke processen kunnen worden toegeschreven. Wij handelen en denken alsof we niet door natuurlijke processen zijn gedetermineerd, maar

God beschikte5epr. 24-1-2006

342

25-01-2006

15:17

Pagina 342

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

vrijheid hebben. Omdat menselijke vrijheid niet kan voortkomen uit blinde natuurlijke processen, die integendeel ons gedrag juist determineren, moet vrijheid als oorspronkelijke notie worden geponeerd, naast de blinde natuurlijke processen. Het grondmotief van het naturalisme wordt daarom door de reformatorische wijsbegeerte dat van natuur en vrijheid genoemd. Natuur en vrijheid worden, al of niet expliciet, geponeerd als fundamentele noties waarachter niet kan worden teruggevraagd. De spanning tussen natuur en vrijheid leidt tot tegenstrijdigheden oftewel antinomieën in het denken. Het grondmotief van de reformatorische wijsbegeerte wordt gewoonlijk aangeduid als dat van schepping, zondeval en verlossing. Christus is de ‘wortel’ van de schepping. Zie de eerste zin van dit hoofdstuk. In de wetenschap ontdekken we de wetten die God voor het geschapene gegeven heeft. Vandaar de titel van Dooyeweerds werk: De Wijsbegeerte der Wetsidee. De onontkoombare afhankelijkheid van vooronderstellingen wordt gesignaleerd door onvolledigheid (niet-autonoom zijn) van de vakwetenschappen. Deze onvolledigheid doet zich binnen de vakwetenschappen zelf voor; hierover later meer. Vervolgens iets over de aspectenleer. Dat er aan elke zaak allerlei aspecten zitten spreekt vanzelf. Het bijzondere van de aspectenleer van de reformatorische wijsbegeerte is dat er onherleidbare aspecten worden onderscheiden. Dat is ook door anderen wel naar voren gebracht, maar is nergens zo ver uitgewerkt. Een onherleidbaar aspect kan niet op iets anders worden teruggevoerd. Zo is bijvoorbeeld gebleken dat de wiskundige aspecten van getal en ruimte niet tot het logische aspect kunnen worden gereduceerd. Pogingen tot herleiding van een onherleidbaar aspect tot een ander aspect leiden tot reductionisme, dat gekenmerkt wordt door niets anders dan uitspraken. Een voorbeeld is de uitspraak van de existentialistische filosoof J.-P. Sartre (1905-1980): ‘Liefde is niets anders dan de aanraking van twee opperhuiden.’ Het is duidelijk dat het naturalisme een reductionisme is: er bestaat niets anders dan materie, en alles is (slechts) fysica. Dat men dat zou kunnen denken komt doordat alles inderdaad een fysisch aspect heeft. In de reformatorische wijsbegeerte worden gewoonlijk de volgende onherleidbare aspecten onderscheiden: aritmetisch (aantalligheid), ruimtelijkheid (continue uitgebreidheid), kinematisch (beweging), fysisch (energie), biotisch (leven), psychisch (gevoel), analytisch (logische onderscheiding), historisch (culturele vormingsmacht), talig (symbolische aanduiding), sociaal (omgang en verkeer), economisch (waarde afwegende bespa-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 343

343

ring), esthetisch (harmonie), juridisch (vergelding), ethisch (liefde), pistisch (geloof ). Tussen haakjes staan de zogenaamde zinkernen van de aspecten. Dit systeem is voor verbetering vatbaar. Hoewel deze lijst van vijftien aspecten op het eerste gezicht misschien iets willekeurigs heeft en er inderdaad variaties te vinden zijn bij sommige aanhangers (sommigen sluiten bijvoorbeeld het kinematische aspect bij het fysische in) heeft dit lijstje grosso modo tot op heden verrassend goed stand gehouden. Wat doen we hier nu mee? De volgorde is niet willekeurig. Neem een steen. Een steen is fysisch gekwalificeerd, want functioneert als subject in het fysische en de voorgaande aspecten. Dat wil zeggen dat een steen onderworpen is aan fysische wetten en de wetten die voor de aspecten gelden die aan het fysische voorafgaan: kinematische en wiskundige wetten. Een steen heeft gewicht en temperatuur, maar kan ook bewegen, neemt ruimte in en als we het gewicht gaan meten, komen er getallen in beeld. Een steen wordt niet gearresteerd. Maar er kan wel een moord mee gepleegd worden; als corpus delictum heeft de steen een juridisch aspect. Gezegd wordt dat in de biotische en volgende aspecten een steen een objectsfunctie heeft. Dat wil zeggen dat een steen als object kan functioneren voor iets wat door een hoger aspect dan het fysische wordt gekwalificeerd, bijvoorbeeld een juridisch proces. Of er kan mos op groeien. Mos is biotisch gekwalificeerd. Nu komt voor ons de clou. Omdat de aspecten onderling onherleidbaar zijn, kan mos niet gereduceerd worden tot (volledig begrepen worden als) een fysisch ding. Als dat waar is, zal het ontstaan en het functioneren van het leven nooit uit blinde natuurlijke processen (fysisch) verklaard kunnen worden. Het naturalisme staat of valt dus met de (on)herleidbaarheid van het biotische tot het fysische aspect. Hoewel het verrassend moeilijk is om strak te omschrijven wat wetenschap is (dat zullen we hier dan ook niet proberen), ligt het voor de hand dat de vakwetenschappen zich met de onderscheidene aspecten bezighouden. Het is bijvoorbeeld duidelijk dat de wiskunde zich bezighoudt met de eerste twee aspecten: getal en ruimte. Gaat het om materie en energie, dan zijn we op het terrein van de fysica en chemie. Als er sprake is van voortplanting, dan hebben we met het vakgebied van de biologie te maken. Als het zo is dat de aspecten onderling onherleidbaar zijn, dan zal dat ook gelden van de vakwetenschappen. Uiteraard kan dat niet beslist worden op grond van wat een wijsgerige stroming hiervan vindt. De vakwetenschappen zullen hun onderlinge onafhankelijkheid en hun autonomie, dan wel het gebrek daaraan, zelf moeten uitwijzen. In de volgende paragraaf gaan we, zeer summier, na hoe het daarmee staat.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

344

Pagina 344

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Onvolledigheid en onvoorspelbaarheid We bespreken nu in het kort de onvolledigheid van twee vakwetenschappen, te beginnen met de wiskunde. Nogmaals, met onvolledigheid wordt hier niet bedoeld nog niet af zijn, maar niet op eigen benen kunnen staan, oftewel niet-autonoom zijn, met andere woorden, afhankelijkheid van een ‘archimedisch punt’, gelegen buiten de vakwetenschap zelf. In het oude Egypte moesten landmeters jaarlijks na het overstromen van de Nijl de akkers opnieuw afpalen, zowel ten behoeve van de eigenaars als van de belastinggaarders. Daarvoor moesten ze rekenen en meten. En dat konden ze. De befaamde Rhind-papyrus leert ons de stand van de wiskunde in de periode 2000-1800 v.Chr. En in het Tweestromenland zijn kleitabletten gevonden met rekenkundige teksten in spijkerschrift, waarvan de oudste bijna vijfduizend jaar oud wordt geschat. In de Sumerische en Babylonische culturen hield het rekenen verband met handel, de fiscus en met astrologie. Iets bewijzen deed men in deze oeroude tijden niet. Dat is een vinding van de oude Grieken, die daarmee aan de wieg stonden van de moderne wiskunde. In tegenstelling tot hun pogingen in de natuurkunde, is hun wiskunde van blijvende waarde. De Elementen van Euclides (325-265 v.Chr.) vormen een schoolvoorbeeld van een wiskundige theorie. Uitgaande van een vijftal axioma’s worden allerlei wiskundige stellingen in de meetkunde bewezen. Zo is de wiskunde de vakwetenschap geworden waarin de resultaten het meest vaststaan: een correct bewijs doet iedere tegenspraak verstommen. Dit idee van onfeilbaarheid wordt uitgedrukt in het door Simon Stevin (1548-1620) bedachte Nederlandse woord wiskunde: het gaat om kennis die wis en zeker is. Iedere gevolgtrekking uit de axioma’s of uit op de axioma’s gebaseerde stellingen staat als een huis. De axioma’s kan men opvatten als een soort spelregels. Men kan ook andere kiezen; er zijn bijvoorbeeld ook niet-euclidische meetkundes. Het is niet nodig dat de axioma’s met de zintuiglijke werkelijkheid of met onze intuïtie overeenkomen. Men kan wiskundige theorieën als een soort denksport ontwikkelen, zonder dat praktisch nut beoogd wordt. Mochten de axioma’s (en dus ook de daarop gebaseerde wiskundige theorie) de werkelijkheid weerspiegelen, dan is dat mooi meegenomen, maar dat hoeft niet. De wiskunde heeft dus aan zichzelf genoeg, is autonoom, al of niet in een ivoren toren. Een archimedisch ankerpunt buiten zichzelf heeft zij niet nodig. Maar… Hoewel de axioma’s niet met iets anders overeen hoeven te komen, zij moeten wel onderling consistent zijn. Dat wil zeggen dat ze niet tot een tegenspraak kunnen leiden. De axioma’s zijn niet consistent als je er iets uit

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 345

345

kunt afleiden, maar eveneens het tegendeel. Naarmate de wiskunde zich ontwikkelde kreeg men steeds meer oog voor de achilleshiel van de consistentie van de axioma’s. Aan het eind van de negentiende eeuw begon men deze problematiek helder in het vizier te krijgen, en werd er druk aan het bewijzen van consistentie gewerkt. Totdat Kurt Gödel (1906-1978) in 1931 zijn artikel12 over formeel onbeslisbare stellingen publiceerde. Hierin bewees hij dat de consistentie van de axioma’s van deductieve systemen, die minstens even complex zijn als de gewone rekenkunde, niet vastgesteld kan worden. En voorts, dat er in zo’n systeem stellingen geformuleerd kunnen worden waarvan de juistheid of onjuistheid principieel niet kan worden vastgesteld. Dit noemt men de onvolledigheidstelling, of ook wel onbeslisbaarheidstelling van Gödel. De wiskunde kan dus niet op eigen benen staan. Vertrouwen op de consistentie van de axioma’s, en de overtuiging dat het zin heeft met bepaalde axiomastelsels verder te gaan, moet men vanwege de stelling van Gödel baseren op buiten-wiskundige gronden. Of men moet er maar het beste van hopen. Velen zijn, al of niet bewust, of huns ondanks, in de praktijk platonist: men gaat ervan uit dat de wiskundige objecten (driehoek, cirkel, …) buiten de menselijke geest bestaan, dat hun specifieke eigenschappen vaststaan, en door de wiskundigen ontdekt kunnen worden. (Met Plato komt ook een schepper mee, bij Plato demiurg geheten.) Als onze methoden doeltreffend blijken in het ontdekken van de eigenschappen van de wiskundige objecten, zal het met de gehanteerde axioma’s wel goed zitten. In de wiskundige praktijk laat men zich niet (meer) ophouden door twijfels aan de consistentie van axioma’s, maar men gaat vrolijk verder met het ontwikkelen van nieuwe theorieën, of het verfraaien van bestaande bewijzen, geïnspireerd door de doeltreffendheid van de wiskunde in allerlei toepassingen, of door haar schoonheid. Esthetiek speelt een belangrijke rol in de wiskunde. Ook het economisch aspect (denk-economie) speelt een rol: het vinden van een korter bewijs voor een reeds bewezen stelling wordt als een belangrijke bijdrage gewaardeerd. In de reformatorische wijsbegeerte zijn de aritmetische en geometrische aspecten eigen aan de geschapen werkelijkheid, die één is en waar wij deel van uitmaken. Omdat de werkelijkheid nu eenmaal is zoals zij is en niet uit ons denken voortspruit, komt het niet als een verrassing dat met denken alleen geen wiskundige zekerheid kan worden verkregen, en dat zeker-

12. Kurt Gödel, ‘Über formal unentscheidbare Sätze der Principia Matematica und verwandter Systeme 1’, Monatshefte für Mathematik und Physik 38:173-198, 1931.

God beschikte5epr. 24-1-2006

346

25-01-2006

15:17

Pagina 346

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

heid in de wiskunde niet in de wiskunde zelf gefundeerd kan worden. Vertrouwen op de wetmatige ordening van de werkelijkheid en haar zinvolle samenhang is nodig, en is menselijk, en is gerechtvaardigd, want zo zijn wij en de wereld geschapen. De wiskunde is dus niet autonoom. En derhalve zijn de andere vakwetenschappen dat evenmin, want die gebruiken onder andere wiskundige methoden. Dat geldt in het bijzonder voor de natuurkunde, die in wiskundige taal is vervat; de wetten van Newton, Maxwell, Einstein enzovoorts zijn wiskundige formules. Bovendien hebben de andere vakwetenschappen te maken met verschijnselen die zich in de werkelijkheid aan ons voordoen, en die wij niet bedacht of in de hand hebben, en die mogelijkerwijs anders hadden kunnen zijn; zie de beschouwingen over de ‘fine-tuning’ van het heelal in een eerder aangehaald werk.3 Maar niet alleen door het steunen op de (onvolledige) wiskunde zijn de andere vakwetenschappen niet-autonoom. Zij hebben vermoedelijk elk hun specifieke vorm van onvolledigheid. Dat gaan we nu betogen ten aanzien van de natuurkunde. In 1687 verscheen Philosophia Naturalis Principia Mathematica (vrij vertaald: wiskundige principes van de natuurkunde), oftewel de Principia, van Newton. De twee belangrijkste wetten van Newton zijn: de verandering van impuls (massa maal snelheid) van een object is gelijk aan de op het object werkende kracht, en: twee objecten trekken elkaar aan met een kracht (de zwaartekracht) die evenredig is met het product van de massa’s van de objecten en omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand. Met deze twee eenvoudige wetten kunnen in feite alle bewegingen van objecten van macroscopische schaal (groot ten opzichte van de atomaire lengteschaal) en niet te grote snelheid (ten opzichte van de lichtsnelheid) beschreven worden (zolang elektromagnetisme geen rol speelt). Zoals daar zijn de beweging van hemellichamen, van oceanen, van slingers en van wielrijders. Het feit dat een grote verscheidenheid van natuurverschijnselen geregeerd bleek te worden door dezelfde eenvoudige wetten heeft veel indruk gemaakt. Na Newton trad een mechanisering van het wereldbeeld op: het heelal werd meer en meer gezien als een groot mechanisme, waarvan de onderdelen bewegen volgens de wetten van Newton, die in principe, zo dacht men, de ontwikkeling van het wereldsysteem volstrekt vastleggen. In het verleden ligt het heden, in het nu wat worden zal. Dit wereldbeeld is naturalistisch: uitsluitend de natuurwetten bepalen de loop van de geschiedenis. Het feit dat onze kennis van de wetten der natuur beperkt en onvolledig is doet aan dit vermeende alles determinerende karakter van de natuurwetten niets af. Laplace (1749-1827) gaf aan zijn boek over de Newtonse mechanica, verschenen in 1796, de veelzeggende

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 347

347

titel Exposition du Système du Monde (uiteenzetting van het wereldsysteem) mee. Napoleon zei tegen Laplace: ‘Men zegt mij dat u een dik boek hebt geschreven over het wereldsysteem, zonder ook maar één maal de Schepper te noemen.’ Waarop Laplace antwoordde: ‘Sire, die hypothese heb ik niet nodig.’ Er is inderdaad in het deterministische wereldbeeld van de negentiende eeuw geen plaats voor bovennatuurlijke invloeden, en evenmin voor menselijke vrijheid. Men kan proberen dit deterministische wereldbeeld open te breken door erop te wijzen dat de Newtonse mechanica slechts een benaderend model is van de werkelijkheid. Maar de naturalist zal antwoorden, dat er correcties en verfijningen aangebracht kunnen worden, zoals inderdaad gebeurd is in de relativiteitstheorie (grote snelheden) en de quantummechanica (atomaire lengteschalen). En voorts kan de naturalist opmerken, dat het alles bepalende karakter van de natuurwetten niet afhangt van onze beperkte kennis ervan. Echter, de status van het deterministische wereldbeeld is grondig aangetast door een onverwachte recente ontwikkeling in de wiskunde en de mechanica. Ontdekt is dat de meeste dynamische systemen zogenaamd chaotisch gedrag vertonen. Voor zulke systemen kan de toekomstige toestand voorbij een zeker tijdsinterval (de voorspelbaarheidshorizon) niet worden voorspeld; dat tijdsinterval blijkt niet zeer lang te zijn. Voorts kunnen willekeurig kleine invloeden van buitenaf na een relatief kort tijdsinterval (wederom: de voorspelbaarheidshorizon) een totaal andere toestand teweegbrengen. En dit kan reeds gelden voor zeer eenvoudige systemen. We geven een voorbeeld (afkomstig van J. Miles13). De slinger van een klok is een niet-chaotisch dynamisch systeem. Laten we het model zo eenvoudig mogelijk nemen; dat maakt ons argument alleen maar overtuigender. Laten we alle wrijving verwaarlozen. Dan kan als de begintoestand (positie en snelheid van het uiteinde van de slinger) bekend is de positie van de slinger tot in de verre toekomst voorspeld worden. Als we de begintoestand van de slinger een beetje veranderen blijft de resulterende afwijking tot in de verre toekomst klein: het gedrag van het systeem is weinig gevoelig voor verstoringen. Kleine verstorende krachten hebben kleine gevolgen voor de toekomst. Dit is bij uitstek een deterministisch systeem. Aan zijn regelmatige beweging dankt de slinger zijn geschiktheid voor het meten van de tijd. Maar nu brengen we een kleine complicatie aan: we laten het ophangpunt van de slinger ritmisch heen en weer bewegen, over een kleine afstand, bijvoorbeeld de lengte van de slinger gedeeld door 64. 13. J. Miles: ‘Resonant motion of a spherical pendulum’ in: Physica D 11:309-323, 1984.

God beschikte5epr. 24-1-2006

348

25-01-2006

15:17

Pagina 348

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Als we de frequentie van de beweging van het ophangpunt groter maken dan 1,00234 maal de slingertijd, dan hebben we opeens een chaotisch systeem. De slinger voert chaotisch aandoende bewegingen uit. En als we de begintoestand miniem veranderen, dan is het slingerpatroon reeds na enkele slingeringen (de voorspelbaarheidshorizon blijkt niet verder te reiken) totaal anders dan voorheen. Verkleining van de beginstoring maakt het tijdsinterval waarin de ongestoorde en de gestoorde beweging enigermate overeenstemmen nauwelijks langer. Eveneens geeft uitoefening van een willekeurig kleine kracht (weliswaar subtiel te kiezen) reeds na enkele slingeringen een totaal andere beweging. De chaotische slinger is geen uitzondering. Integendeel, de regel is dat systemen die geregeerd worden door de wetten van Newton chaotisch zijn. Deterministische systemen zijn bijzondere gevallen. Kleine verstoringen hebben in de regel grote gevolgen. Een vlinder die op een vensterbank in Rio de Janeiro haar vleugels beweegt kan een orkaan veroorzaken in de Golf van Mexico. Dit voorbeeld staat bekend als de vlinder van Lorenz, naar de meteoroloog die in 1963 een zeer eenvoudig wiskundig model (dat in de verte lijkt op de wiskundige modellen waarmee het weer wordt voorspeld) beschreef, dat chaotisch gedrag vertoont. Deze publicatie14 gaf de stoot tot het ontstaan van het nieuwe inzicht in het niet-deterministische karakter van de Newtonse mechanica. Dat het zo lang geduurd heeft tot dit inzicht doorbrak (achteraf gezien lagen de aanwijzingen reeds aan het begin van de twintigste eeuw voor het oprapen) is wellicht mede toe te schrijven aan de invloed van het mechanistische wereldbeeld. In 1986 gaf M.J. Lighthill, de toenmalige president van de International Union of Theoretical and Applied Mechanics, een lezing15 voor de Royal Society of London (een natuurwetenschappelijk genootschap, in 1660 opgericht door theïstische wetenschappers16), ter gelegenheid van het feit, dat de Principia van Newton bijna driehonderd jaar eerder verscheen. Hij zei bij die gelegenheid het volgende: ‘Wij zijn ons er tegenwoordig diep van bewust dat het enthousiasme van onze voorgangers voor de prachtige resultaten van de Newtonse mechanica hen heeft 14. E.N. Lorenz, ‘Deterministic nonperiodic flow’ in: Journal of the Atmospheric Sciences 20:130-141, 1963. 15. M.J. Lighthill, ‘The recently recognized failure of predictability in Newtonian dynamics’. Proc. R. Soc. Lond. A 407:35-50, 1986. 16. De grote rol van de puriteinen en hun geestverwanten in de zeventiende-eeuwse natuurwetenschap wordt uitgebreid beschreven in C. Webster, The Great Instauration. Science, Medicine and Reform, 1626-1660. Duckworth, Londen, 1975.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 349

349

gebracht tot generalisaties ten aanzien van voorspelbaarheid, die wij inderdaad algemeen geneigd waren te geloven voor 1960, maar waarvan we nu de onjuistheid inzien. We willen ons als wetenschappers excuseren voor het misleid hebben van het algemene ontwikkelde publiek, door het verspreiden van ideeën omtrent het determinisme van systemen die aan de bewegingswetten van Newton gehoorzamen, die, na 1960, onjuist zijn gebleken.’ We noemen hier een systeem deterministisch, als de toestand van het systeem op een tijdstip in de toekomst eenduidig volgt uit de toestand in het heden. De onvoorspelbaarheid van chaotische dynamische systemen hoeft op het eerste gezicht niet in te houden dat het systeem niet deterministisch is. Hoewel we de toestand voorbij de voorspelbaarheidshorizon niet kunnen voorspellen, zou de toekomstige toestand toch eenduidig kunnen volgen uit de begintoestand. Ik ga nu betogen dat we dat niet kunnen weten.

Voorspelbaarheid en determinisme Het gedrag van een dynamisch systeem wordt beschreven door wiskundige vergelijkingen. In principe kunnen we deze vergelijkingen oplossen. Hoe dat zou kunnen met computers, dat is toevallig mijn vakgebied, maar daar hoeven we het hier niet over te hebben. De invoer is een bepaalde begintoestand van het systeem dat we willen beschouwen (bijvoorbeeld de hiervoor beschreven slinger van Miles; een eenvoudige PC is hiervoor voldoende), en na enige tijd geeft de computer als uitvoer de eindtoestand op een door ons ruimschoots voorbij de voorspelbaarheidshorizon gekozen tijdstip. Als we dit procédé herhalen, krijgen we opnieuw precies dezelfde eindtoestand. Onvoorspelbaarheid manifesteert zich pas bij toepassing op de werkelijkheid. De begintoestand van een fysisch systeem is zelden exact bekend, al was het alleen al vanwege effecten die de quantummechanica met zich meebrengt. En willekeurig kleine afwijkingen hebben voorbij de voorspelbaarheidshorizon grote gevolgen. Nog steeds kan men blijven veronderstellen dat de begintoestand de eindtoestand vastlegt. Echter, tijdens de evolutie van het systeem zouden niet-detecteerbaar kleine invloeden grote gevolgen kunnen hebben (de quantummechanica stelt grenzen aan wat we kunnen detecteren). Slechts als die er niet zijn, determineert de begintoestand de eindtoestand. Dus het systeem is deterministisch als er geen enkele, ook geen niet-waarneembare, beïnvloeding van buitenaf is. Maar zo raken we in een cirkelredenering. De evolutie van het systeem is deterministisch, als het deterministisch is. We kunnen dus slechts veron-

God beschikte5epr. 24-1-2006

350

25-01-2006

15:17

Pagina 350

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

derstellen dat het systeem deterministisch is, maar we kunnen dat niet weten. De natuurkunde bestudeert de fysische aspecten van de werkelijkheid. De volle werkelijkheid overstijgt het puur fysische. Daarom kan men met recht stellen dat de werkelijkheid niet volledig onderworpen is aan de wetten van de natuur. Men zou dat kunnen doen om de menselijke vrijheid uit de greep van het determinisme te redden. Maar als dat de enige uitweg zou zijn, zou men koersen in de richting van een tweerijkenleer: natuur en bovennatuur, of anders gezegd het rijk van de natuur en het rijk der vrijheid. Geloof en wetenschap zijn dan niet op elkaar betrokken, en hebben elkaar niets te zeggen. Maar het punt dat ik heb willen maken is dat volgens de huidige inzichten de voorspellende waarde van de natuurkundige modellen binnen deze modellen zelf inherent beperkt is. En determinisme is door de recente ontwikkelingen in de mechanica tot niet meer dan een veronderstelling teruggebracht. Met iedere mening hierover begeeft men zich buiten het domein van de fysica. Causaliteit, zo essentieel in de natuurkunde, en dat zal zo blijven, heeft dus haar beperkingen. Dit zou men de onvolledigheid van de natuurkunde kunnen noemen. Hiermee anticipeert het rijk van de natuur op het rijk van de vrijheid. Dit soort anticipaties, vanuit een aspect naar een volgend, zijn in de reformatorische wijsbegeerte uitgebreid onderzocht. Omdat levende organismen aan onder andere fysische wetten onderworpen zijn, kan de evolutie van een bio-systeem chaotisch gedrag vertonen. Men kan er zelfs rustig van uitgaan dat dit het geval is, omdat naarmate een systeem complexer is, chaotisch gedrag des te waarschijnlijker is. En de systemen die in een levende cel opereren zijn veel gecompliceerder dan bijvoorbeeld de slinger van Miles. Net als voor mechanische systemen geldt derhalve ook voor biologische systemen, dat onmeetbaar kleine externe invloeden grote gevolgen kunnen hebben. Er kan dus een onwaarneembare sturende instantie zijn, die een onwaarschijnlijke ontwikkeling kan bewerken. En, met een knipoog naar Laplace, het is nog maar de vraag of het bestaan van zo’n instantie een overbodige hypothese is. De aanhangers van de Intelligent Design-theorie proberen de noodzakelijkheid van deze hypothese voor de evolutietheorie van levende organismen aan te tonen, onder andere vanwege de grote onwaarschijnlijkheid van het ontstaan en de ontwikkeling van het leven.3 In ieder geval kan deze hypothese niet op wetenschappelijke gronden worden uitgesloten, vanwege de hiervoor beschreven beperkingen van het determinisme van fysische systemen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

NATURALISME EN THEÏSME

15:17

Pagina 351

351

Tot slot Wat betekent dit nu voor de strijd tussen naturalisme en theïsme? We hebben gezien dat willekeurig kleine externe invloeden op een mechanisch systeem een grote invloed kunnen hebben, zelfs op eenvoudige dynamische systemen. Externe invloeden die zo gering zijn dat ze ook door de meest gevoelige instrumenten niet kunnen worden geregistreerd. Dus zonder dat er iets onnatuurlijks wordt waargenomen. Externe beïnvloeding zonder dat het natuurlijk verloop der dingen verstoord wordt kan niet worden uitgesloten. Dus laat de natuur mij vrij in wat ik hier schrijf. De natuur doet haar werk. Neuronen vuren in mijn hersens. Mijn vingers beroeren het toetsenbord. Elektronen bewegen, letters verschijnen op mijn computerscherm. De natuurwetten gelden. Maar dat ik dit ging schrijven lag niet van tevoren vast. Ik ben vrij te schrijven wat ik wil. Vrijwillig houd ik mij zo goed mogelijk aan de spelling van het Nederlands. En inspiratie en leiding van Godswege in de geschiedenis kan om dezelfde redenen evenmin op natuurwetenschappelijke gronden worden uitgesloten. Men kan over oorsprong en doel van de wereld zijn opvattingen hebben, gebaseerd op levensbeschouwelijke of theologische voorkeuren. Men kan kleur bekennen als theïst of naturalist. Maar in dezen kan de natuurwetenschap geen scheidsrechter zijn. Wat hebben we hier nu aan, behalve dan dat het goed is te weten dat theïstische wetenschappers niet tot de risicogroep voor schizofrenie behoren? Ten eerste is het goed om helder te hebben, vooral voor jonge mensen, dat beweringen van wetenschappers dat er geen zin of doel is in het heelal, of andere levensbeschouwelijke uitspraken van naturalistische snit, geen wetenschappelijke status of basis hebben, ook al worden ze met een wetenschappelijk sausje overgoten, en zijn ze afkomstig van gerenommeerde wetenschappers. Ten tweede wordt de voortgang van de wetenschap bevorderd als haar beoefenaars open van geest zijn. Daarbij helpt onbevangen bezinning op de eigen aard van de wetenschap. Men moet geen kramphouding van politieke correctheid hoeven aan te nemen. Biologen weten wat ik bedoel.17 Waarschuwingen tegen onbevangen zoeken naar

17. Een voorbeeld: in Nature 434:1062-1065, 2005 wordt melding gemaakt van de moleculair biologe Caroline Crocker van de George Mason University in de VS, wier superieuren haar hebben verboden nog langer onderwijs te geven in de evolutieleer en Intelligent Design, nadat ze melding had gemaakt van Intelligent Design in een college voor tweedejaars biologiestudenten.

God beschikte5epr. 24-1-2006

352

25-01-2006

15:17

Pagina 352

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

‘sporen van ontwerp’ in de schepping zijn volstrekt misplaatst. Wie weet wat er nog wordt gevonden. Intussen hoeft over God niets bewezen te worden. Hij wil door de als zijn evenbeeld gemaakte mens in vrijheid geloofd worden, en gebeden zijn.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 353

18. WERELDVERBEELDING Tjerk Oosterkamp

Nog maar één keer in mijn leven ontmoette ik een mens die beweerde een machine te zijn. Ik was naar de presentatie van de Nederlandse vertaling van een wetenschapsfilosofisch boek gekomen waarin de auteur, de wiskundige Roger Penrose, speculeert over het menselijk bewustzijn en de vrije wil en of er mogelijk een verband is met de quantummechanica. Ik was student en zou binnenkort trouwen en daarmee was deze vraag voor mij natuurlijk erg actueel: ‘Ga ik trouwen uit vrije wil, of word ik geheel en al gestuurd door mijn hormonen die op hun beurt weer helemaal worden bepaald door de dingen die ik meemaak. In het laatste geval kon ik immers misschien maar beter van mijn aanstaande huwelijk afzien... Ik had het boek al gelezen en het viel me tegen dat er maar zo weinig mensen in de smalle, schuin omhoog lopende collegezaal zaten om Roger Penrose allerlei vragen te zien beantwoorden over deze prangende kwesties. Aan het einde van de presentatie was een grijze man opgestaan die de speculaties over een mogelijke oorsprong van de vrije wil nogal overbodig achtte: ‘Ik heb helemaal geen vrije wil, ik ben gewoon een machine!’ Het heeft diepe indruk op me gemaakt. Penrose vroeg nog een beetje door, maar deze man meende het werkelijk. En ik moest deze man nog gelijk geven ook. Geen mens of machine zou hem op rationele argumenten van het tegendeel kunnen overtuigen. Er is vanuit een natuurwetenschappelijk kader bezien namelijk geen speld tussen te krijgen. Er zijn helemaal geen wetenschappelijke bewijzen dat homo sapiens is uitgerust met een vrije wil. Ondertussen las ik met interesse over tal van wetenschappelijke studies, waarin de ene na de andere onderzoeker zijn uiterste best doet om het menselijk leven te verklaren door een uitvoerige studie te maken van onze genen, chemie en gedragingen. En vaak met succes. Ondanks dit alles, ben ik niet lang na mijn ontmoeting met ‘de man die beweerde een machine

God beschikte5epr. 24-1-2006

354

25-01-2006

15:17

Pagina 354

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

te zijn’ toch maar wel getrouwd, en ik meen nog steeds dat in die beslissing naast een portie hormonen en voortplantingswoede ook een element van vrije wil zat, ook al is daar geen enkele wetenschappelijke grond voor. Uiteindelijk komt het erop neer dat ik gelóóf dat ik geen machine ben. Dat geloof deel ik met talloze andere mensen. Dat blijkt al uit het feit dat ik nog maar één keer een mens ontmoette die beweerde een machine te zijn. Maar ondertussen verandert mijn geloof niets aan de wetenschappelijke feiten. Die leggen het ene na het andere mechanisme bloot die een materiële oorzaak geven voor bijvoorbeeld het plezier dat iemand kan hebben in hardlopen of bijvoorbeeld voor de vergankelijkheid van verliefdheid. Per slot van rekening bestudeert de wetenschap de materiële oorzaken en de cascades van gebeurtenissen die daarop volgen. Ik gelóóf dat er meer is. Of zoals de natuurkundige Hendrik Casimir het verwoordde: ‘De wetenschap geeft een beperkte beschrijving van een beperkt deel van de werkelijkheid die op haar beurt slechts een beperkt deel uitmaakt van de menselijke ervaringen.’ Het is van belang op te merken dat het een geloofskwestie is, dat er meer zou zijn buiten de wetenschappelijke werkelijkheid. Vanuit het kader van de wetenschap bezien, doen de zaken buiten haar gezichtsveld er immers niet toe. Voor sommige wetenschappers is dit aanleiding om het bestaan van deze zaken te ontkennen en af te doen als fabeltjes. Zoals ik eerder opmerkte zijn er maar weinig mensen die zichzelf consequent een materialistisch wereldbeeld aanmeten. Toch is het voor een bepaald type wetenschapper niet ongewoon om, wanneer ze zich in een publiek debat mengen, kortstondig een dergelijke visie aan te hangen. Het feit dat het om een geloofskwestie gaat impliceert dat ik van de wetenschap in elk geval geen bewijs voor het bestaan van mijn vrije wil hoef te verwachten, ondanks het feit dat vele mensen deze vrije wil als vanzelfsprekend en zeer essentieel ervaren. Toch laten de navorsingen van de wetenschap mij niet onberoerd in de manier waarop ik naar de wereld kijk. Wat, bijvoorbeeld, wanneer een cohort wetenschappers zich nu gaat werpen op de volgende belangwekkende vraag: ‘Wat maakt het zo aangenaam om na een dag hard werken een goed glas wijn te drinken met mijn vrouw?’ Het cohort wetenschappers kan wellicht de exacte concentraties van alle 10.000 bestanddelen en sporenelementen in een goed glas wijn gaan meten en misschien zelfs alle relevante chemische reacties en fysiologische mechanismen in een menselijk lichaam. Zal dan het plezier in een goed glas wijn zijn kapot geanalyseerd en als het ware weg verklaard? Zijn we dan toch maar gewoon machines?

God beschikte5epr. 24-1-2006

WERELDVERBEELDING

25-01-2006

15:17

Pagina 355

355

Inderdaad. We zijn gewoon machines, tenzij we geloven dat er buiten de feiten van de wetenschap nog meer is. De wetenschappelijke feiten zijn zoals ze zijn, maar zijn van zichzelf betekenisloos, zonder duiding. Wanneer we meer willen, zullen we de feiten zelf moeten aankleden en van betekenis voorzien. De wetenschap vertelt me dat ik me aantoonbaar aangetrokken heb gevoeld tot mijn aanstaande vrouw door de feromonen die mij het teken gaven dat het afweersysteem van mijn vrouw complementair was aan het mijne. Dat zijn de feiten. Onze kinderen plukken daar nu wellicht de vruchten van. Maar mijn gevoelens van trots en liefde zijn niet wetenschappelijk onderbouwd. Ze zijn allicht wel wenselijk om het samenleven aangenaam te laten verlopen, maar moeten vooralsnog tot het rijk der fabelen worden gerekend. En de wetenschapper? Kan die de wetenschap bedrijven zonder zich van alle fabeltjes te ontdoen? Begeeft hij zich met een dergelijk geloof op zijn werk in een onhoudbare spagaat? Of maakt het voor het wetenschappelijk bedrijf helemaal niet uit of de wetenschapper zichzelf wel of niet als machine ziet? De wetenschap werkt volgens een redelijk strak voorgeschreven procedure. Nieuwe experimenten volgen meestal redelijk logisch op eerdere resultaten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat vaak meer mensen tegelijk, onafhankelijk van elkaar, met hetzelfde idee komen. Verder moet, om vooruit te komen, vaak gewoon hard gewerkt worden en iemand die zichzelf heeft uitgeroepen tot machine zal daar tijdens het harde werken ongetwijfeld zijn voordeel mee kunnen doen. Ik denk dat het dus wel iets uit kan maken of de wetenschapper zichzelf wel of niet als machine ziet. Aan de andere kant delen vele wetenschappers met mij de ervaring dat de wetenschap niet alleen een ambacht is dat gecontroleerd wordt door een redelijk conservatief gildebestuur. In de wetenschap is er volop ruimte om je creativiteit in de strijd te werpen. De totstandkoming van nieuwe ideeën of doorbraken is geen machinaal proces. Eigenlijk moet ik zeggen: ‘Naar mijn stellige overtuiging beleven de meeste wetenschappers dat zo.’ Want er is immers geen sluitend bewijs voor een vrije wil of de creativiteit die daarmee samenhangt. De wetenschap kan niet zonder dat ene procent inspiratie, intuïtie of wat dan ook. Ik kan me voorstellen dat iemand die zichzelf ziet als een willoze machine, of die zichzelf helemaal uitkleedt tot er alleen een zeer rationeel wezen overblijft, zal ontdekken dat de inspiratie daaronder te lijden zal hebben. Ik kan me dus inderdaad voorstellen dat het voor de wetenschapper wel degelijk uitmaakt of hij zichzelf wel of niet als machine ziet.

God beschikte5epr. 24-1-2006

356

25-01-2006

15:17

Pagina 356

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Toch moet een ieder die met een nieuw idee of met een nieuwe techniek komt zich vervolgens wel weer conformeren aan de procedures van het gilde. Elke keer moet volgens de protocollen van het droge ambacht de waarde van de nieuwe techniek weer worden bewezen voordat die algemeen geaccepteerd wordt. Steeds weer moet ik mijn data minutieus controleren op vooringenomenheden, of de haalbaarheid van het onderzoeksvoorstel wegen, dat ik zo mooi bij elkaar heb gedroomd. En of de wetenschapper zich nou wel of niet als machine ziet, uiteindelijk maakt het niet uit hoe het nieuwe idee of de nieuwe techniek tot stand gekomen is. De regels van het gilde zullen, ongeacht de al dan niet machinale herkomst van het idee, eenzelfde oordeel vellen. Daarom verwacht ik ook dat alleen een zwaar overspannen gildebestuur van zijn wetenschappers zal eisen dat ze zichzelf als een machine gaan zien. Zolang dat niet het geval is, kan ik met een gerust hart in mijn werkkamer een foto van mijn gezin ophangen, en daarnaast allerlei andere zaken die ik een belangrijke plaats geef in mijn levensbeschouwing. De keuze voor mijn levensbeschouwing is een manier om de wereld in een kader te plaatsen, en mijn plaats daarin te bepalen. Het geloof dat ik geen machine ben is daarbij een stap in het ongewisse, in die zin dat het een stap is die niet wetenschappelijk onderbouwd is. De toegevoegde waarde van die stap is echter zo groot dat velen die stap met mij durven nemen. Het geloof dat ik geen machine ben geeft mij echter het gevoel dat ik wel keuzes kan maken. Een verstokte ‘de mens is een machine’-aanhanger zal volhouden dat dit een illusie is. Zo iemand heeft weliswaar helemaal gelijk in zijn redenering dat de wetenschap geen bewijs heeft kunnen produceren voor het bestaan van de vrije wil. Maar hij heeft beslist geen gelijk in het standpunt dat zijn wereldbeeld het enig logische is. Een mens is vrij in zijn keuze van een wereldbeeld en zou even vrij gelaten moeten worden in de uiting van zijn levensbeschouwing. Het biedt mij de kans om betekenis toe te kennen aan de keuzes die ik maak. Het stelt mij in staat om te ontdekken en te onderzoeken wat mij ten diepste mens maakt. En bovendien maakt het ook deel uit van dat éne procent of misschien wel die tien procent inspiratie die ik zo bitter hard nodig heb, om ook met een tikkeltje minder inspanning mijn wetenschappelijke productie op peil te houden. Een van de andere essentiële dingen die mij mens maken, is mijn religiositeit. Religiositeit is een diep-menselijke eigenschap, die zelf ook onderwerp is van wetenschappelijke studie. Er is weleens gezegd dat, zodra een groep computers voldoende intelligent geprogrammeerd zou worden, zij onmiddellijk ook een religie zouden ontwikkelen. Maar of dat nou waar is

God beschikte5epr. 24-1-2006

WERELDVERBEELDING

25-01-2006

15:17

Pagina 357

357

of niet, het maakt religiositeit niet minder waardevol. Mensen verdienen dan ook de ruimte om ook dat deel van hun levensbeschouwing te uiten. Ik kies ervoor om te geloven dat God de wereld heeft geschapen en de schepping draagt. Dit is, net als mijn geloof dat ik geen machine ben, een stap in het ongewisse. En al is deze keuze evengoed niet wetenschappelijk onderbouwd, zij heeft wel een enorme meerwaarde in mijn leven. Bovenal stelt dit mij in staat om betekenis te geven aan de dingen die om mij heen gebeuren, en het schept een kader waarbinnen ik keuzes kan maken over mijn manier van handelen. Het feit dat de natuurwetten overal en altijd geldig lijken te zijn is, voor iemand die de werkelijkheid op een bepaalde manier wil aankleden, niet alleen een betekenisloos feitje dat af te lezen is uit de natuur. Het is dan een teken van Gods trouw geworden. We zouden immers gek worden van een volkomen onvoorspelbare wereld om ons heen. Je kunt er echter ook je schouders over ophalen, en het interpreteren als een betekenisloos geluk bij een ongeluk. In beide gevallen gaat het om het aankleden van de wetenschappelijke feiten. Mijn verwondering over de complexiteit van het leven op aarde of de vreugde om de schoonheid ervan valt ook onder het kopje aankleding van de wetenschappelijke feiten. Het geloof dat dit alles is geschapen breidt de betekenis uit. De vraag op welke manier die schepping tot stand is gekomen staat vooralsnog open. De vele mogelijke evolutionaire mechanismen die de wetenschap hierover heeft weten aan te dragen, vergroten ondertussen alleen maar de verwondering over de schepping. Maar zal het gildebestuur mij toestaan om naast de foto van mijn gezin een ingelijste calligrafie van Genesis 1 op te hangen? Verandert mijn wetenschappelijke bedrijf wanneer ik de wetenschappelijke feiten onder werktijd aankleed met het geloof dat God dit alles heeft geschapen? Naar mijn stellige overtuiging kom ik er, naar de wetenschappelijke maat gemeten, wel mee weg. Net zomin als het gildebestuur mij mijn geloof kwalijk neemt in de ‘fabel’ van de vrije wil, verwacht ik ook geen problemen bij mijn geloof in de schepping. Iedere wetenschapper zal immers, met of zonder dat geloof, in dezelfde genoom-databases gaan zoeken, zijn experimentele methodes volgens dezelfde standaarden moeten verdedigen en een even grondige analyse van alle beschikbare wetenschappelijke feiten moeten maken. De wetenschappelijke methode is robuust genoeg om feit en vooroordeel van elkaar te onderscheiden en levensbeschouwelijke argumenten onderuit te halen wanneer zij gebruikt worden om een wetenschappelijke these te onderbouwen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

358

25-01-2006

15:17

Pagina 358

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Voor hen die elkaar desondanks toch om de oren slaan met ‘levensbeschouwelijke argumenten’ zou een meer kwantitatieve evolutiebiologie wellicht heilzaam zijn. Bij een dergelijke meer kwantitatieve benadering is het doel om niet alleen een model voor te stellen, maar ook om na te rekenen hoe plausibel het is. Of dat mogelijk is en of het begrip waarschijnlijkheid gedefinieerd kan worden op een bruikbare manier, is nog onderwerp van felle debatten. Maar ik zou denken dat het mogelijk moet zijn om een meer opbouwende discussie te voeren dan de huidige. Nu gebeurt het vaak dat dezelfde argumenten aan de één het ‘overduidelijk aangetoond’ en aan de ander het ‘absoluut onverklaard’ ontlokken. Het zou een verademing zijn wanneer zij die menen hun hypotheses een verklaring te mogen noemen voor het ontstaan van wat anderen ‘een onherleidbaar complex systeem’ noemen, zouden kunnen schatten wat de waarschijnlijkheid van de voorgestelde ontstaansgeschiedenis ongeveer is. Vooralsnog is voor een dergelijke schatting echter nog veel meer gedetailleerde informatie van het systeem nodig dan meestal beschikbaar is. In een poging om toch tot een schatting van de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis te komen is het natuurlijk wel geoorloofd om allerlei aannames te doen. Bijkomend voordeel van een dergelijke exercitie is dat een ieder expliciet moet zijn over de gehanteerde aannames, en dat schept een boel duidelijkheid. Iemand die kritisch staat ten opzichte van stapsgewijze evolutie door coöptatie, mutatie en selectie, kan dan dezelfde exercitie doen. Zijn werk wordt volgens dezelfde wetenschappelijke maatstaven nagerekend, en hoeft niet meer als van een gelovige of ongelovige te worden verketterd. Bovendien leidt zo’n inhoudelijke discussie tot een beter inzicht in wat er ontbreekt en wat er al is bereikt. Mensen met wat minder voorstellingsvermogen kunnen leren van alle ‘onvoorstelbaar en onwaarschijnlijk mooie’ mechanismen in de natuur, die zich in een minder ver verleden hebben afgespeeld, en de waarschijnlijkheid van recente ontstaansgeschiedenissen narekenen. De heftige emoties van wetenschappers in de discussie over schepping, evolutie en Intelligent Design wijzen erop, dat hier geen discussie speelt die met zuiver wetenschappelijke argumenten of belangen wordt gevoerd. De stelligheid waarmee standpunten worden ingenomen heeft naar mijn idee naast de levensbeschouwelijke kant nog een andere oorzaak. Daar waar een bioloog enorme bergen werk moet verzetten om tien procent van zijn systeem te begrijpen, is een wiskundige of natuurkundige gewend om absoluut geen genoegen te nemen met die mate van begrip. Maar een natuurkundige beperkt zijn werkterrein dan ook meestal tot eenvoudiger

God beschikte5epr. 24-1-2006

WERELDVERBEELDING

25-01-2006

15:17

Pagina 359

359

zaken. Dit verschil leidt niet zelden tot wrevel, want het is niet eerlijk als elke keer wanneer de één een zwaarbevochten puzzelstukje boven water haalt, de ander meteen roept: ‘Ha, maar de puzzel is nog helemaal niet compleet!’ Hopelijk kan op termijn een meer kwantitatieve benadering van de modellen de levensbeschouwelijke angel uit de discussie halen. De kracht van de wetenschappelijke methode ís nou juist dat haar resultaten geldigheid hebben los van enige levensbeschouwing. En daarom hangt de ingelijste calligrafie van Genesis 1 ook prima op mijn werkkamer. Tot slot zou ik nog willen opmerken dat het in dit stukje gehanteerde begrip ‘wetenschappelijke feiten’ niet verward moet worden met het begrip ‘waarheid’. ‘Waarheid’ is geen begrip dat binnen een natuurwetenschappelijk kader tot zijn recht komt. In een filosofisch kader en beter nog in een theologisch kader valt hierover daarentegen veel waardevols te zeggen. Zelfs, dat de mensen ‘De Waarheid’ kunnen kennen omdat zij sedert de schepping der wereld met het verstand te doorzien is. Maar toch is mijn geloof niet geholpen door wetenschappers die zeggen dat de wetenschap kan bewijzen dat het leven is geschapen of juist niet. De triomfantelijke toon waarop sommigen de wetenschap binnenhalen als onderbouwing van het geloof in de schepping laat zien dat deze mensen de grenzen van de wetenschap niet kennen. Wanneer ik als gelovige die grenzen ken, weet ik dat ik bij de wetenschap altijd tevergeefs zal zoeken naar bevestiging of ontkenning van mijn geloof. Evengoed als ik van de wetenschap niet verwacht dat zij bewijst dat ik wel of geen machine ben, hoef ik ook niet te vrezen dat de wetenschap uitsluitsel zal geven over de vraag of de wereld al dan niet geschapen is. De wetenschap heb ik daarvoor ook niet nodig.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 360

19. SCHIEP GOD DE MENS OF SCHIEP DE MENS GOD? Cees Dekker

And I say to myself, what a wonderful world. Louis Armstrong ‘In den beginne schiep God de hemel en de aarde.’ Zo luiden de bekende eerste woorden van de bijbel. Het geeft het joods-christelijk denken weer waar alles – van de start van de kosmos tot de ethiek van de mens – uiteindelijk zijn basis vindt in God. In onze seculiere moderne maatschappij is dat denken echter niet vanzelfsprekend en kiezen velen voor een atheïstische wereldbeschouwing waarin god een illusie is, louter een bedenksel dat door de mens geschapen is. Dit verschil van inzicht rond godsbeeld en mensbeeld is karakteristiek voor twee wereldbeelden die elkaars tegenpolen zijn. In 1996 schreef de Leidse hoogleraar Herman Philipse een artikel met de prikkelende titel: De atheïst is niet arrogant. Hij denkt alleen beter na.1 Is dat waar? Leidt diep nadenken de mens inderdaad tot een atheïstische overtuiging? Dit hoofdstuk gaat in op de vraag of een atheïstisch of juist een theïstisch wereldbeeld een betere beschrijving geeft van de werkelijkheid.

Verwarring en emoties, wat is er aan de hand? Ik heb de afgelopen jaren veel discussies gevoerd over evolutie, ontwerp en schepping. Vaak ging dit gepaard met scherpe tegenstellingen en heftige

1.

Philipse, H. (1996) ‘De atheïst is niet arrogant. Hij denkt alleen beter na.’ Filosofie Magazine 5, p. 28.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 361

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

361

emoties bij deelnemers aan het debat. In de beleving van sommige christenen staat hun geloof in de Schepper lijnrecht tegenover de evolutietheorie.2 Seculiere wetenschappers karakteriseren het debat vaak als een conflict tussen de rationele wetenschap (de evolutiebiologie in dit geval) en een subjectief geloof dat gepaard gaat met creationistische quasi-wetenschap. Beide tegenstellingen zijn naar mijn mening vals. Christenen vechten voor de verkeerde zaak als zij strijden tegen de evolutiebiologie, en seculiere wetenschappers blijven onterecht hameren op een conflict tussen geloof en wetenschap, wat allang weerlegd is door historische studies die hebben aangetoond dat de ontwikkeling van de natuurwetenschap juist positief is gestimuleerd door het christelijke geloof.3 Veel verwarring in deze discussies wordt veroorzaakt doordat het woord ‘evolutie’ een meervoudige betekenis heeft. Het functioneert niet alleen als aanduiding voor een wetenschappelijke theorie voor biologische soortvorming, maar ook als een levensfilosofie en zelfs als een vorm van religie. Vriend en vijand hebben dit betoogd. Zo schrijft Phillip Johnson, initiatiefnemer van de Intelligent Design-beweging, Veel van wat we als wetenschap gepresenteerd krijgen in de darwinistische evolutietheorie is niet gebaseerd op wetenschap, maar op een a-priori commitment aan een materialistische filosofie.4

En darwinistisch filosoof Michael Ruse merkt op: Er is de professionele evolutionaire biologie: wiskundig, experimenteel, niet geladen met waardeoordelen. […] Daarnaast heb je, soms zelfs bij dezelfde persoon, evolutie als een seculiere religie. […] Er is inderdaad een bloeiend gebied van een meer populair evolutionisme waar evolutie wordt gebruikt om claims te onderbouwen over de aard van het universum, de betekenis van het alles voor ons mensen, en de wijze waarop wij ons zou2.

3.

4.

Dit is snel duidelijk voor wie in een evangelische boekwinkel eens kijkt onder de rubriek wetenschap, waar men boeken aantreft met bijtende titels als Evolutietheorie? Er klopt niks van! en De leugen: Evolutie. Voor een onderbouwing van dit punt zie bijvoorbeeld Pearcey, N.R. & Thaxton, C.B. (1994), The soul of science, Wheaton, Crossway; Hooykaas, R. (1972), Religion and the rise of modern science, Grand Rapids, Eerdmans. Zie Johnson, P.E. (1991), Darwin on trial. Regnery Gateway, 1991. Revised edition (with response to critics), InterVarsity Press, 1993; Johnson, P.E. (1995), Reason in the balance, the case against naturalism in science, law and education, Downers Grove, InterVarsity Press.

God beschikte5epr. 24-1-2006

362

25-01-2006

15:17

Pagina 362

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

den moeten gedragen. […] Dit populaire evolutionisme – vaak een alternatief voor religie – bestaat.5

Wel, ‘evolutie als seculiere religie’, is dat nu niet wat al te sterk gezegd? In dit hoofdstuk hoop ik duidelijk te maken dat deze betekenis van evolutie te maken heeft met de kern van de discussie. Er bestaat naar mijn mening geen conflict tussen geloof en wetenschap.6 Ook is er geen conflict tussen de geloofsdoctrine schepping en een wetenschappelijke beschrijving van evolutie. Tóch is er wel sprake van een conflict. Wat is het kardinale punt? Ik heb geconcludeerd dat de scheiding van geesten plaatsvindt bij het wereldbeeld dat mensen hanteren, de wijze waarop een ieder aankijkt tegen de werkelijkheid. De discussie is altijd terug te voeren op ofwel een theïstisch wereldbeeld, ofwel een naturalistisch-atheïstisch wereldbeeld. Ik zal betogen dat de tegenstelling tussen deze twee gezichtspunten het cruciale kantelpunt is in de discussie, met ook grote relevantie voor het thema van dit boek, de relatie tussen schepping en evolutie.

Wereldbeeld Hoe begrijp ik de wereld om me heen? Wat is het wezen der dingen? Levend in deze wereld onderga ik als mens een bont spectrum van ervaringen: mijn verwondering over een macrokosmos van miljarden sterrenstelsels, een microkosmos van moleculaire biomotoren, atomen en elementaire deeltjes, het complexe leven dat een mix kent van schoonheid en pijn, de vreugde van het zien opgroeien van mijn kinderen, het verdriet om een vriend die ziek is, de verlichting van mijn ziel als ik bid tot God, en nog veel meer. Hoe duid ik dat alles? Ieder mens beschouwt de wereld, bewust of onbewust, vanuit een zekere grondhouding, een christen zowel als een overtuigd atheïst. Want elk mens gaat uit van bepaalde onbewijsbare vooronderstellingen, fundamentele geloofsaannames op basis waarvan je een beeld van de wereld opbouwt. 5. 6.

Ruse, M. (2003), ‘Is evolution a secular religion?’ in: Science 299, 1523. Voor een kort overzicht voor verschillende visies op de relatie tussen geloof en wetenschap, zie Carlson, R.F. (ed., 2000), Science & Christianity, four views, Downers Grove, InterVarsity Press; Barbour, I.G., (2000), When science meets religion, enemies, strangers or partners? New York, HarperCollins; en McGrath, A.E. (2001), Geloof en Natuurwetenschap, een introductie, Kampen, Kok.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

Pagina 363

363

Ik ben natuurwetenschapper. Ik ben christen. In mijn persoonlijke geschiedenis ben ik uitgekomen bij het punt waar mijn basis, het uitgangspunt voor mijn denken mijn commitment naar God is. Voor een niet-gelovige buitenstaander klinkt dit misschien alsof ik mij hiermee diskwalificeer als kritisch wetenschapper. Ik meen echter dat dit niet zo is. Geloven is niet het domweg aanvaarden van een aantal dogma’s en regels, maar een relatie met God die naast het hart ook het hoofd betreft, waar je met een open houding kunt zoeken naar wat waar en goed is. In het geloof is ruim plaats voor een kritische, intellectueel uitdagende doordenking van geloofswaarheden. In die traditie sta ik niet alleen. De historie staat bol van wetenschappers (Newton, Pascal, Boyle, Kelvin, Maxwell, …) 7 die uitstekend hun christelijk geloof combineerden met hun wetenschappelijke arbeid. Een wereldbeeld is een fundamentele oriëntatie van het hart, een raamwerk van veelal onbewezen vooraannames waarmee je de werkelijkheid interpreteert. In een boek over wereldbeelden schrijft Al Wolters: Mensen kunnen geen puur willekeurige opinies hebben of volslagen zonder enig principe beslissingen nemen. […] We hebben een of ander leidend principe nodig om ons te oriënteren in het leven, een soort kaart waar we onze koers mee kunnen uitzetten.8

Je wereldbeeld is een uitgangspunt voor je praktische oriëntatie in het leven, voor het nemen van beslissingen. Het biedt ook antwoord op oervragen zoals: Wat is de ultieme realiteit, de diepste grond van het bestaan? Wat is de aard van de werkelijkheid, de natuur van de kosmos? Wat is de mens? Waar kom ik vandaan en wat gebeurt er met mij na mijn dood? Wat is goed en kwaad? Wat is de betekenis van de geschiedenis? Enzovoorts. Er zijn veel verschillende wereldbeelden mogelijk: theïsme, deïsme, naturalisme, nihilisme, existentialisme, pantheïsme, new-agedenken, postmodernisme…9 Ik concentreer hier de discussie op slechts twee wereldbeel7.

8.

9.

Voor een aantal hedendaagse christenwetenschappers, zie Vliet, A.J. van (red., 1996) Christendom onwijs, Kampen, Voorhoeve; Monroe, K. (red., 1996) Finding God at Harvard, Grand Rapids, Zondervan; Anderson, P.M. (red., 1998), Professors who believe, Downers Grove, InterVarsity Press. Wolters, A.M. (1985), Creation regained, biblical basics for a reformational worldview, Grand Rapids, Eerdmans. In het Nederlands verschenen als Wolters, A.M. (1990), Schepping zonder grens, bouwstenen voor een bijbelse wereldbeschouwing, Amsterdam, Buijten & Schipperheijn. Deze classificatie van wereldbeelden ontleen ik aan Sire, J.W. (1997), The universe next door, a basic worldview catalog, 3rd edition, Downers Grove, InterVarsity Press.

God beschikte5epr. 24-1-2006

364

25-01-2006

15:17

Pagina 364

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

den: 1. het (christelijk)10 theïsme dat uitgaat van een eeuwige God die deze werkelijkheid heeft geschapen en die nog steeds actief is in die schepping, en 2. het naturalisme/atheïsme, dat – naar de passende omschrijving van de ‘website voor ongelovigen’11 – inhoudt dat de natuurlijke wereld alles is wat er is, een gesloten systeem dat geen bovennatuurlijke verklaring nodig heeft en dat geheel zelfvoorzienend is. Ik kies bewust voor deze twee wereldbeelden omdat dit voor mij de twee fundamentele mogelijkheden zijn waarop ik de wereld kan beschouwen. Het bestaan van God is voor mij zo’n cruciaal punt dat dit dé waterscheiding maakt. Óf Hij bestaat, en dan kom je uit bij een theïstisch wereldbeeld, óf Hij bestaat niet en dan eindig je bij een variant van het atheïsme.12 Wat ik hier aanduid onder ‘atheïsme’ of ‘naturalisme’ kan overigens ook worden benoemd als materialisme, sciëntisme, fysicalisme, modernisme of seculier humanisme. Ondanks nuanceverschillen komen al deze filosofieën in de kern op hetzelfde neer. Een aantal fundamentele verschillen tussen theïsme en naturalisme zijn beknopt aangeduid in de tabel op de volgende bladzijde. Het kernverschil tussen beide wereldbeelden is hun grondslag: Is de ultieme realiteit een persoonlijke transcendente13 God zoals in het theïstische beeld? Of is materie alles wat er was, is, en altijd zal zijn, zoals gesteld wordt in het naturalistische wereldbeeld? Uit die basis vloeit al het andere voort: de aard van de natuur, de zin van het bestaan, je visie op je mens-zijn, de basis voor ethiek, et cetera.

10.

11. 12.

13.

Zie ook Pearcey, N.R. (2004), Total truth, liberating christianity from its cultural captivity, Wheaton, Crossway, en Sire, J.W. (2004), Naming the elephant, worldview as a concept, Downers Grove, InterVarsity Press. Hoewel de grote monotheïstische godsdiensten (christendom, islam, jodendom) veel delen in hun theïstische wereldbeeld, zal ik onder de brede noemer van het theïsme ook een aantal zaken noemen die specifiek voortkomen uit mijn christelijke optiek. http//www.infidels.org. Andere mogelijkheden zijn nog pantheïsme en postmodernisme. Deze laat ik buiten mijn bespreking vanwege de eindige lengte van dit hoofdstuk, maar ook omdat zij voor mij nog problematischer zijn dan het atheïsme/naturalisme. Het pantheïsme van de oosterse filosofieën en new-agevarianten, met een eeuwige kosmos waar ‘God’ samenvalt met de natuurlijke wereld en alles in de realiteit dus bezield is, past mijns inziens slecht bij onze natuurwetenschappelijke kennis en strijdt ook met mijn ervaring van mijn persoonlijkheid die gescheiden is van de werkelijkheid buiten mij. Het postmodernisme heeft de aanspraak op waarheid verlaten en slaat hiermee naar mijn mening een weg in die uiteindelijk leidt tot vergaand relativisme, nihilisme en een gebrek aan hoop. Dat God transcendent is betekent dat Hij een oneindig God is die buiten deze materiële wereld bestaat. In het christelijk denken is God tevens immanent (aanwezig) in deze wereld, het meest duidelijk in de persoon van Jezus Christus, en in het werk van de Heilige Geest in de harten van gelovigen.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 365

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

Naturalistisch wereldbeeld

365

Theïstisch wereldbeeld

Ultieme realiteit

Ten diepste is alles terug te voeren De grond van het bestaan is een persoonlijk God die eeuwig op materie. bestaat.

Aard van de kosmos

Er bestaat niets anders dan ‘de natuur’: materie, natuurwetten en kansprocessen.

De materiële natuur is geschapen en slechts een deel van de totale werkelijkheid.

God

God bestaat niet. De mens schiep de idee ‘god’.

God is een transcendent persoon die soeverein en goed is. Alles vindt zijn bestaan in Hem.

Zin van het bestaan

Er is geen achterliggend plan in de wereld. Ten diepste kent ons bestaan geen zin. Zingeving is subjectief en pragmatisch in te vullen.

God heeft de wereld en de mens doelbewust gemaakt. Ons bestaan kent een doel, de relatie tussen ons, onze Schepper en onze naaste.

Mensbeeld

De mens is het toevallige product van de evolutie. De mens is ‘een naakte aap’ die alleen gradueel van andere dieren verschilt.

De mens is uniek omdat God hem en haar schiep naar Zijn beeld. Elk mens is daarom waardevol.

Wat is er na de dood?

Ons bestaan is eindig. Na de dood is er niets.

Elk mens leeft voort na de dood, hetzij bij God, hetzij in de afwezigheid van God.

Ethiek

Ethiek is een set afspraken binnen Ethiek is afgeleid van het goede en heilige karakter van God. Er is een de menselijke cultuur. Er is geen absolute standaard van goed en absoluut goed of kwaad. kwaad.

Wetenschap

Natuurwetenschap is bij uitstek de weg om de realiteit te doorgronden.

Wetenschap is een door God gegeven activiteit om de aarde te onderzoeken en te beheren.

Evolutie van het leven

Wij en de wereld om ons heen bestaan; alleen al op logische gronden móét er een evolutionair historisch pad zijn.

De wereld is een schepping van God. Evolutionaire processen zijn onderdeel van Zijn schepping en onderhouding van de wereld.

God beschikte5epr. 24-1-2006

366

25-01-2006

15:17

Pagina 366

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Het rationele debat tussen de twee tegenpolen, de wereldbeelden van theïsme en atheïsme, vinden we al bij de Griekse filosofen: Socrates, Plato en Aristoteles pleitten sterk voor een theïstisch wereldbeeld en reageerden daarmee op het naturalistische wereldbeeld van Epicurus en Democritus, die reeds in de vierde eeuw voor Christus de idee hadden geopperd dat atomen door toeval alle structuren vormden in de wereld om ons heen. Het pleit werd voor lange tijd gewonnen door de theïstische school, mede door de opkomst van het christendom. Onze westerse cultuur heeft echter in het afgelopen millennium een verandering ondergaan van het voormoderne christelijk theïsme, naar het modernisme van de Verlichting, naar het postmodernisme van nu. Dat uit zich in allerlei zaken, van de inrichting van de maatschappij (van hiërarchie naar democratie naar individualisering) tot ons mensbeeld (van de waardigheid van de mens als beelddrager Gods, naar de mens als product van een blinde DNA-evolutie, naar de mens die een zelfbeeld heeft dat louter geconstrueerd wordt door de verhalen waarmee hij zich beschrijft). Het atheïsme is in de twintigste eeuw in de westerse wereld een kracht van betekenis geworden,14 en is onder de intellectuele elite het leidende wereldbeeld. Zoals de schrijver Chesterton al in 1927 opmerkte: Wetenschappelijk materialisme is het overheersende credo van de westerse cultuur geworden, een die begon met evolutie en eindigde met rasverbetering. […] Dit materialisme is ‘de nieuwe kerk’.15

Het atheïsme kwam op aan het einde van de negentiende eeuw, en kreeg een sterke impuls door Darwins evolutietheorie. In de woorden van evolutiebioloog Ernst Mayr: Darwins revolutie was niet zomaar het vervangen van de ene wetenschappelijke theorie door een andere, maar het vervangen van een wereldbeeld waar het bovennatuurlijke geaccepteerd werd als een normaal en relevant verklarend principe, door een nieuw wereldbeeld waar geen plaats was voor bovennatuurlijke krachten.16

14. McGrath, A. (2004), The twilight of atheism, New York, Doubleday. 15. Chesterton, G.K. (1927), Eugenetics and other evils, New York, Dodd, Mead. 16. Mayr, E. (1974), ‘Evolution and God’, in: Nature 248, p. 285.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 367

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

367

Welke bril geeft het beste zicht op de werkelijkheid? Laten we deze wereldbeelden eens kritisch onder de loep nemen. Een eerste eis is dat zo’n beeld intern consistent is en zichzelf niet tegenspreekt. Hier heb ik direct al een probleem met het atheïsme-naturalisme omdat zijn interne consistentie aanvechtbaar is, alleen al om de volgende reden: is het nadenken over wereldbeeld überhaupt wel zinvol, want hoe kun je vertrouwen op de uitkomst van logisch redeneren als de menselijke geest met zijn rede slechts een bijproduct is van de evolutie? Er is voor de atheïst geen enkele objectieve grond om te denken dat zijn/haar eigen redenering betrouwbaar zou zijn. Darwin zelf verwoordde dit reeds: Mij bekruipt altijd de horror-achtige twijfel of de overtuigingen van het bewustzijn van de mens, dat zelf ontwikkeld is uit het bewustzijn van lagere dieren, van enigerlei waarde zijn of überhaupt betrouwbaar.17

Het contrast met een theïstisch beeld is groot: daar kan het resultaat van redenering betrouwbaar zijn omdat de mens gemaakt is naar het beeld van de God die (ook) de logos is, de rationele intelligentie die een geordende kosmos creëerde. Het naturalistische wereldbeeld loopt aan tegen nog vele andere onbeantwoorde vragen: Waarom zijn er natuurwetten? Waarom is wiskunde zo verrassend effectief in een beschrijving van de natuur? Hoe weten we zeker dat wij op onze zintuigen kunnen vertrouwen? Waarom kent elk mens een diepdoorvoelde gewaarwording van zijn eigen persoonlijkheid? Waarom is het streven naar relaties van liefde en zelfs zelfopoffering een centrale karakteristiek van de mens? Op elk van deze vragen kent een naturalistisch wereldbeeld geen goed antwoord.18 Een christelijk wereldbeeld daarentegen wel, omdat deze vragen logischerwijs worden beantwoord uit het feit 17. Darwin, C. (1898) in Darwin, F. (ed.), Life and Letters of Charles Darwin, vol. 1, New York, D. Appleton, p. 285. 18. Er valt over dit alles veel meer te zeggen natuurlijk. De atheïst zal wellicht tegenwerpen dat ook aan de theïst lastige vragen te stellen zijn, zoals ‘Waar komt God vandaan?’ of ‘Waarom is er lijden in een wereld die gemaakt is door een goede almachtige God?’ Op deze vragen zijn intellectueel verantwoorde antwoorden te geven (respectievelijk: ‘God is niet geschapen maar eeuwig’ en ‘Keuzevrijheid heeft consequenties, en bovenal heeft God in Christus een ultieme oplossing gegeven’), wat overigens niet wil zeggen dat deze existentieel altijd bevredigend zijn en geen ruimte laten voor twijfel of verwondering. Omwille van de beperkte lengte van dit hoofdstuk kan ik hier echter niet dieper op ingaan.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

368

15:17

Pagina 368

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

dat de mens geschapen is door een persoonlijke, relatie-gerichte, betrouwbare God van orde.19 Het theïsme en het atheïsme presenteren twee wereldbeelden die elkaar wederzijds uitsluiten en met elkaar in conflict zijn. In de woorden van C.S. Lewis: Een christen en een materialist hebben een verschillend beeld van de wereld. Ze kunnen niet beiden gelijk hebben. Degene die ongelijk heeft zal handelen op een wijze die simpelweg niet past bij de werkelijke wereld.20

Terecht merkt Lewis hier op dat het formeren van een correct wereldbeeld geen vrijblijvende filosofische Spielerei is, maar essentieel voor ons menselijk begrip van de wereld en ons daaruit voortvloeiende handelen. De wereld is zoals hij is. Een correct beeld ervan leidt tot een adequate respons, een foutief beeld slaat de plank mis. Natuurlijk is enige bescheidenheid wel op zijn plaats. Geen mens kan aanspraak doen op het ultieme gelijk van zijn wereldbeeld. Je wereldbeeld komt deels tot stand door rationele reflectie, maar wordt minstens zo sterk gevormd door je opvoeding, cultuur, levenservaringen en voorbeeldige mensen in je omgeving. Het is geen vaststaand gegeven, maar kan worden bijgesteld. Een open ruimdenkend mens zal zoeken en tasten naar het beste beeld van de werkelijkheid. Hoe kom je tot dat beste beeld? Zo’n beeld moet minimaal de gegevens van de werkelijkheid serieus nemen. Laten we in onze zoektocht naar het meest passende beeld een benadering nemen die we ook in de wetenschap vaak kiezen: laten we beide wereldbeelden als modellen nemen voor de werkelijkheid, en in vogelvlucht bekijken welk model het beste past op de gegevens die we waarnemen in de realiteit, gegevens over de gehele breedte, van de natuurwetenschap rond de oerknal tot onze menselijke beleving van ethiek en zingeving.

Het begin van de wereld Hoe is onze wereld ontstaan? Wetenschappelijk beschrijven we het allereerste begin van het heelal met kosmologische modellen voor de ‘oerknal’, 19. Een uitgebreidere discussie hierover is te vinden in Pearcey, N.R. (2004), Total truth, liberating christianity from its cultural captivity, Wheaton, Crossway, p. 315-318. 20. Lewis, C.S. (1971), God in the Dock, (Ed. W. Hooper) Grand Rapids, Eerdmans.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

Pagina 369

369

het ontstaan van onze kosmos 13,7 miljard jaar geleden. Maar wat is de herkomst van die oerknal, wat was er vóór de oerknal?21 Chemicus en atheïstisch debater Peter Atkins schrijft hierover: In het begin was er niets. Echt absoluut niets, zelfs geen lege ruimte. Er was geen ruimte, en ook geen tijd, want dit was nog voor het begin van de tijd. Bij toeval was er een fluctuatie en werd de tijd gedefinieerd door een set van punten, die uit het niets kwamen en hun bestaan verkregen door het patroon dat ze vormden. […] Uit het absolute niets, absoluut zonder enige interventie, ontstond het rudimentaire bestaan. Het ontstaan van een wolk van punten en hun toevallige organisatie in de tijd was de ongemotiveerde actie die dat door stom toeval tot stand bracht.22

Ik moet me bedwingen om dit niet als wartaal af te doen. Atkins start correct over het ontstaan van ruimte en tijd, maar zijn vage woordgebruik rond raadselachtige fluctuaties van punten verhelderen niets. In feite heeft het naturalisme ook geen helder antwoord op de oorsprong van onze kosmos en was de ontdekking van de eindige leeftijd van het heelal in de twintigste eeuw een onplezierige verrassing.23 Het beste wat dit wereldbeeld te bieden heeft zijn speculaties over multiversa (waarop verderop mijn commentaar). Dit staat in contrast met het theïstische beeld waar al tweeduizend jaar geleden de fundamentele eerste woorden van het Johannes-evangelie klonken: In het begin was het Woord, en het Woord was bij God en het Woord was God. Het was in het begin bij God. Alles is erdoor ontstaan en zonder dit is niets ontstaan van wat bestaat.24

Hier verhaalt de evangelist dat alles in het begin ex nihilo, uit het niets is ontstaan door het Woord van God. Zoals verderop in de bijbel geschreven staat: 21. Men kan zich afvragen of dit wel een relevante vraag is omdat ook de tijd pas ontstond bij de oerknal en er dus formeel geen tijdstip ‘voor de oerknal’ was. Met ‘voor de oerknal’ bedoel ik te spreken over de volgorde in de geschiedenis. 22. Atkins, P.W. (1992), Creation Revisited, New York, Freeman. 23. Dekker, C., Meester, R. en Van Woudenberg, R. (2005), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Baarn, Ten Have, hoofdstuk 2. 24. Johannes 1:1-3. In het Grieks is het ‘Woord’ de Logos, Gods intelligentie, wijsheid, rede, informatie. Even verderop, in Johannes 1:14-18 blijkt dat het Woord doelt op de persoon van Jezus Christus die reeds aanwezig was bij de schepping van de wereld.

God beschikte5epr. 24-1-2006

370

25-01-2006

15:17

Pagina 370

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

De wereld is door het woord van God geordend. Het zichtbare is ontstaan uit het onzichtbare.25

God, de eeuwige, staat aan het begin en heeft de ruimte, tijd en materie geschapen. Zo’n discreet begin is ook juist wat ons wordt aangereikt door het oerknal-model in de kosmologie.26 Er is in de afgelopen jaren veel gediscussieerd over het anthropisch principe, het feit dat zeer veel parameters in de natuur buitengewoon precies blijken te kloppen met net datgene wat nodig is om het heelal een plek te maken die geschikt is voor ons leven op aarde.27 Toeval is hiervoor geen rationele verklaring. In de woorden van fysicus Roger Penrose: Het doel van de Schepper moet exact zijn uitgemeten met een nauwkeu123 righeid van 1 op 1010 . Zo’n enorm getal kan men niet eens opschrijven, want het zou een ‘1’ zijn gevolgd door 10123 nullen,28 en dat zijn meer nullen dan het aantal elementaire deeltjes in het heelal! Zo enorm is de precisie die nodig is om het universum op gang te brengen.29

De anthropische afstemming roept sterk de suggestie op van een bewust ontwerp door God. Zoals astronoom George Greenstein het formuleerde: De gedachte komt onmiddellijk op dat er een of andere bovennatuurlijke macht, of beter gezegd Macht, in het spel is. Is het mogelijk dat we opeens, zonder dat het onze bedoeling was, op wetenschappelijk bewijs zijn gestoten voor het bestaan van een Opperwezen? Was het God die aan het werk was en in Zijn voorzienigheid de kosmos vormde voor ons bestwil?30

25. Hebreeën 11:3. Zie ook Romeinen 4:17. 26. Theoloog Wolfhart Pannenberg schreef recent dat het conflict tussen christelijk geloof en natuurwetenschap sinds de ontdekking van de oerknal eigenlijk weer plaatsgemaakt heeft voor een situatie van consonantie en harmonie; zie Pannenberg, W. (2005), Notes on the alleged conflict between religion and science, Zygon 40, p. 585. 27. Dekker, C., Meester, R. en Van Woudenberg, R. (2005), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Baarn, Ten Have, hoofdstuk 2 en 10-12. 28. 10123=100000000000000000000000000000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 00. 29. Penrose, R. (1989), The emperor’s new mind, New York, Oxford, p. 344. 30. Greenstein, R. (1988), The symbiotic universe: Life and mind of the cosmos, New York, Morrow, p. 26.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

Pagina 371

371

Door ontdekkingen in vooral de kosmologie lijkt zich aan het eind van de twintigste eeuw een stille revolutie te hebben voorgedaan, en is er een nieuwe openheid gekomen voor het bestaan van God in het licht van de wetenschap. Zoals wetenschapshistoricus Frederic Burnham zei: God is nu een meer gerespecteerde hypothese dan op enigerlei tijdstip in de afgelopen 100 jaar.31

Het is voor mijzelf helder duidelijk dat een theïstisch wereldbeeld beter dan het naturalistische beeld lijkt te passen bij de huidige stand van onze kennis van de kosmologie. Maar de menselijke geest is creatief en er kan natuurlijk altijd een uitweg worden bedacht om uit te komen onder het idee van een eenmalige goddelijke schepping. Eerder waren er de ‘steady-state’-theorie waar continu nieuwe materie wordt aangemaakt, en een oscillerend heelal waar het heelal eeuwigdurend afwisselend uitdijt en inkrimpt, maar deze ideeën bleken wetenschappelijk onhoudbaar. Nu wordt er nagedacht over de mogelijkheid dat er niet één universum is, maar dat er multiversa bestaan, meerdere onafhankelijke heelallen, waar ons heelal er slechts één van is. Het zijn interessante ideeën, maar ik zie verschillende problemen. Ten eerste lossen de multiversa het probleem van het anthropisch principe, de precieze afstemming van natuurconstantes niet op, maar verplaatsen ze dit slechts. De huidige modellen voor multiversa kennen een mechanisme om die werelden te genereren. Die ‘wereld-generator’ moet zelf ook weer precies zijn afgesteld, dus heb je het probleem van de afstelling alleen maar hiernaartoe verplaatst.32 Ten tweede zijn die andere werelden niet waarneembaar, en is de multiversa-hypothese dus geen empirisch testbare theorie. Ten slotte, eigenlijk is het enige ‘bewijs’ voor deze andere werelden de anthropische afstemming zelf, die het juist dient te verklaren. Het theïstische ontwerpmodel daarentegen verklaart op natuurlijke wijze de anthropische afstemming, maar verklaart daarnaast ook heel andere, onafhankelijke zaken zoals bijvoorbeeld de wiskundige elegantie van natuurwetten en persoonlijke religieuze ervaringen.33 31. Aangehaald in Briggs, D., ‘Science and religion are discovering commonality in big bang theory’, Los Angeles Times, 2 mei 1992, p. B6-B7. 32. Collins, R., ‘The fine-tuning design argument: A scientific argument for the existence of God’, in Reason for the hope within, ed. M. Murray (1999), Grand Rapids, Eerdmans, p. 61. 33. Swinburne, R., ‘Argument for the fine tuning of the universe’, in Physical Cosmology and Philosophy. Ed. J. Leslie (1990), New York, MacMillan, p. 154-173.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

372

15:17

Pagina 372

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Evolutie van het leven Breed leeft de gedachte dat de evolutietheorie en haar verklaring voor het leven op aarde sterk bewijs leveren voor het atheïstische wereldbeeld.34 Ik bestrijd dat. De evolutie van het leven valt in te passen in zowél het naturalistische als het theïstische wereldbeeld. Het patroon van de evolutie lijkt duidelijk te zijn: de eerste eencellige levensvormen worden vrijwel direct gevonden na de formatie van de aarde, ongeveer vier miljard jaar geleden. Hoe dat eerste leven op aarde gevormd werd is wetenschappelijk nog een groot raadsel.35 Een hele tijd later, ruim vijfhonderd miljoen jaar terug, vond de zogenoemde ‘Cambrische explosie’ plaats, waar plotseling een groot aantal nieuwe meercellige levensvormen wordt aangetroffen met alle bouwplannen voor de basisstructuur van planten en dieren. Vervolgens volgden vele soorten elkaar op in een lang evolutionair proces. Uiteindelijk verscheen zo’n pakweg 100.000 jaar geleden de mens in zijn moderne vorm op het wereldtoneel. De vraag is hoe we deze feiten plaatsen in ons wereldbeeld. Wijzen deze wetenschappelijke resultaten ondubbelzinnig in de richting van het atheïstische wereldbeeld, of duidt de structuur van de natuur juist op een planmatig ontwerp zoals te verwachten is in een theïstisch beeld? Het beeld dat de gehele biologische geschiedenis verklaard wordt door toevallige mutaties plus natuurlijke selectie is meer een geloofsdogma van het naturalistische wereldbeeld dan dat het uit de empirische wetenschappelijke feiten volgt.36 In het neo-darwinistische mechanisme voor evolutie moeten de creatieve innovaties bij het ontstaan van nieuwe structuren en nieuwe soorten komen van onbedoelde, blind toevallige mutaties in de vorm van genduplicaties, recombinaties en puntmutaties in het DNA. Over de creatieve mogelijkheden en reikwijdte hiervan ben ik sceptisch. Het is maar de vraag hoever je hiermee kunt komen. Je kunt wel toevallig aller34. Filosoof Mary Midgley heeft op een treffende manier beschreven dat ‘evolutie’ in onze cultuur fungeert als een moderne scheppingsmythe: ‘Evolutie is de scheppingsmythe van onze tijd. Het vertelt ons over onze oorsprong en schetst daarmee ons beeld van wie we zijn. Het beïnvloedt niet alleen onze gedachten maar ook onze gevoelens en gedragingen, op een wijze die ver voorbij gaat aan haar officiële functie als biologische theorie.’ Zie Migdley, M. (1985), Evolution as a religion, Methuen & Co. 35. Dekker, C., Meester, R. en Van Woudenberg, R. (2005), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Baarn, Ten Have, hoofdstuk 4. 36. Dekker, C., Meester, R. en Van Woudenberg, R. (2005), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Baarn, Ten Have, hoofdstuk 5.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 373

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD

373

lei letters van dit boek veranderen en her en der bij toeval een nieuw leesbaar woord produceren, maar het hele boek, of zelfs maar een enkele paragraaf, omtoveren naar een nieuwe zinvolle tekst, dat lukt niet. Ik ben met deze kritische mening overigens in goed gezelschap, getuige de woorden van Nobelprijswinnaar Martinus Veltman: Tegenwoordig geloven de meeste mensen in de evolutietheorie van Darwin. Dat is een wondermooie theorie, waar echter naar mijn mening een groot probleem mee is: zij is gewoonweg fantastisch onwaarschijnlijk.37

En evolutiebiologe Lynn Margulis schreef recent nog: Opeenhoping van mutaties leidt niet tot nieuwe soorten of zelfs maar tot nieuwe organen of nieuwe weefsels. […] De darwinistische claim dat het alles in de evolutie kan verklaren is een populaire half-waarheid waarvan het gebrek aan overtuigingskracht slechts gecompenseerd wordt door de religieuze felheid van haar retoriek. Hoewel toevallige mutaties de loop van de evolutie hebben beïnvloed, was die invloed er vooral door verlies, aanpassing en verfijning. […] Nooit echter deed een mutatie een vleugel, een vrucht, een houten stam of een klauw ontstaan. Samenvattend, mutaties hebben de neiging te leiden tot ziekte, dood en gebrekkigheden. Er is geen enkel bewijs in de enorme literatuur over erfelijke veranderingen dat ondubbelzinnig aantoont dat toevallige mutaties leiden tot soortvorming, zelfs inclusief de geografische isolatie van populaties.38

Zij denkt na over een alternatieve verklaring door symbiose van organismen in plaats van de darwiniaanse strijd om het bestaan, terwijl anderen evolutionaire mechanismen onderzoeken als horizontale genoverdracht, zelf-katalyserende systemen en RNA-regulering. Open vragen zijn er volop. We weten nog zo weinig. Er is bijvoorbeeld nog maar net een begin gemaakt met de evolutionaire verklaring van de moleculaire nanostructuren van de cel. Bepaalde complexe celstructuren stellen het traditionele neo-darwinistische scenario voor grote proble37. Veltman, M. (2004), ‘Speculaties en fantasieën over de oorsprong van de materie’, in: Korteweg, N. (red., 2004) De Oorsprong, over het ontstaan van het leven en alles eromheen, Amsterdam, Boom. 38. Margulis, L. & Sagan, D. (2002), Acquiring Genomes: A Theory of the Origins of Species, Perseus Books Group, p. 11, 29.

God beschikte5epr. 24-1-2006

374

25-01-2006

15:17

Pagina 374

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

men.39 Je zou verwachten dat alternatieve verklaringen welkom zouden zijn. Voor sommige mensen zijn echter al die vragen reeds van tevoren beantwoord met de oplossing ‘Darwin verklaarde het al’. Wat is het toch verbazend dat vele intellectueel begaafde collega’s, die als sceptische wetenschappers goed getraind zijn in kritisch denken, het beperkte ‘standaardbewijs’ voor het darwinisme (de triviale micro-evolutie bij Kettlewells motten, Darwins vinken op Galapagos, bacteriën die resistent worden tegen antibiotica) zo overtuigend vinden als bewijs dat de ontzagwekkende diversiteit van de gehele biologische wereld via neo-darwinistische macro-evolutie tot stand is gekomen. Binnen het naturalistische wereldbeeld bestaat er geen realiteit buiten de materiële wereld en moet zoiets als evolutie door middel van toevalsprocessen per definitie wel correct zijn. Een belangrijke reden dat ik kritisch ben over het darwinisme is dat al te vaak een atheïstische levensbeschouwing wordt verkocht onder de dekmantel van natuurwetenschap. Ik ben een groot voorstander van godsdienstvrijheid en van vrijheid van meningsuiting en vanzelfsprekend mogen atheïsten met passie hun levensbeschouwing aanhangen. Het stoort mij echter als zij dat doen met de pretentie dat dit de logische uitkomst is van een wetenschappelijke bewijsvoering. Dat is het namelijk geenszins. Simon Conway Morris uit Oxford, autoriteit in de paleobiologie, heeft betoogd dat de evolutie helemaal niet toevallig heeft geleid tot de mens. Op basis van zijn waarnemingen concludeert hij dat de evolutie van het leven op aarde een patroon vertoont, een onderliggende richting. Nadat hij in zijn laatste boek uitvoerig heeft geschreven over alle biologische gegevens, spreekt hij uiteindelijk over de duiding ervan, over wat hij noemt ‘de rijkheid van de Schepping’: Niets van deze complexiteit en schoonheid vooronderstelt, laat staan bewijst, het bestaan van God, maar alles stemt ermee overeen.40

Het zijn woorden waar ik van harte mee instem. De wetenschap, ook de biologie, levert geen bewijs van het bestaan van God, maar haar bevindingen passen wel uitstekend in het theïstische wereldbeeld. 39. Dekker, C., Meester, R. en Van Woudenberg, R. (2005), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Baarn, Ten Have, hoofdstuk 6; Schroeder, G.L. (2001), The hidden face of God, New York, Touchstone. 40. Conway Morris, S. (2003). Life’s solution. Cambridge: Cambridge University Press, p. 330.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

Pagina 375

375

Déjà vu De discussie is bepaald niet nieuw. De Romeinse dichter Lucretius schreef ruim tweeduizend jaar geleden reeds over evolutie: Er was zeker geen ontwerp van het eerste begin dat de atomen tot ordening bracht. […] Maar door elke combinatie en beweging te proberen gedurende een enorme tijd, kwamen ze uiteindelijk samen op een wijze die het begin vormde van alle grote dingen, de aarde, zee en lucht en het ontstaan van levende wezens. […] Vele waren de wezens die de aarde toen maakte, in allerlei wonderlijke verschijningen. […] Monsters en dergelijke, het was alles voor niets, want de natuur maakte hun groei onmogelijk en zij konden de vereiste rijpe wasdom niet bereiken, noch zich voortplanten. Vele soorten moeten zijn vergaan in die tijd, verhinderd om bij te dragen aan een keten van nageslacht. Want alles wat je ziet leven moet door ofwel sluwheid of moed of minstens snelheid zijn bewaard om die soort in stand te houden vanaf het eerste bestaan. […] Maar diegenen aan wie de natuur deze kwaliteiten niet heeft toebedeeld, zij vallen vanwege hun nadelige lot zeker ten prooi aan anderen, totdat de natuur dat ras vernietigd heeft.41

Het is opmerkelijk dat Lucretius’ evolutiemodel reeds alle cruciale elementen bevatte van ‘Darwins’ evolutietheorie: toevallige variatie op atomair niveau levert biodiversiteit op, ‘monsters’ en minder aangepaste soorten sterven uit in de strijd om het bestaan, en overlevende beesten met betere eigenschappen planten zich beter voort. Maar ook in de Oudheid was er al een duidelijke respons hierop, getuige het volgende citaat van Cicero, 45 jaar voor Christus: Hierbij verwonder ik mij er ten zeerste over dat er ook maar iemand is die zichzelf kan overtuigen dat er vaste onzichtbare materiedeeltjes zijn die voortbewogen worden door de kracht van zwaarte, en dat de toevallige botsingen van deze deeltjes deze complexe prachtige wereld produceren. Ik kan niet begrijpen waarom iemand die meent dat het mogelijk is dat dit plaatsvond, ook niet zou denken dat uit een ontelbaar aantal kopieën van de 21 letters van het alfabet die op de grond worden geworpen, het 41. Lucretius, De Rerum Natura, Loeb classical library vol. L181, vertaling Rouse, W.H.D. (1924, rev. Smith, M.F., 1975), Cambridge, Mass, Harvard Univ. Press, p. 5.837-77. Zie ook Wiker, B. (2002), Moral Darwinism, Downers Grove, InterVarsity Press.

God beschikte5epr. 24-1-2006

376

25-01-2006

15:17

Pagina 376

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

mogelijk is dat deze de Annalen van Ennius zouden produceren, geheel en al klaar voor de lezer. Ik betwijfel het of toeval er zelfs in zou slagen om één enkele versregel te vormen! 42

Ook de apostel Paulus gaf in een discussie met epicurische en stoïsche filosofen op de Areopagus reeds apologetische argumenten die hierbij aansloten.43 Cicero uitte niet alleen zijn twijfel bij het onwaarschijnlijke beroep op toeval van Lucretius en de epicuriërs, maar formuleerde ook reeds twee millennia voor Paleys beroemde metafoor over het horloge op de hei44, een soortgelijk ontwerpargument waaruit hij het bestaan van God concludeerde: Als we iets zien dat wordt voortbewogen door een machine zoals een waterklok […], dan twijfelen wij er niet aan dat dat instrument het werk is van een intelligentie. Als we daarom het gehele uitspansel van de hemelen aanschouwen die rondwentelen met een machtige snelheid en met perfecte regelmaat de jaarlijkse veranderingen van de seizoenen uitvoeren met absolute zekerheid voor alle dingen, hoe kunnen we er dan aan twijfelen dat dit voortkomt niet alleen uit een intelligentie, maar uit een intelligentie die transcendent en goddelijk is? 45

De discussie rond toeval en ontwerp in de natuur is dus al heel oud. En zal dus ook in onze tijd wel niet definitief worden opgelost. Voor mij persoonlijk wijzen de gegevens uit de biologie meer in de richting van het theïstische wereldbeeld. De teleologie en het ontwerp duiden op een Ontwerper, en de natuurwetten op een Wetgever.

42. Cicero, De Natura Deorum, vertaling H. Rackham (1933), Cambridge, Mass, Harvard Univ. Press, p. 213. 43. Handelingen 17:16-34. Zie ook het hoofdstuk van Geurt Henk van Kooten in dit boek. 44. William Paley (1743-1805) schreef: Stel, dat ik, terwijl ik over de hei loop, een horloge op de grond vind en de vraag zou gesteld worden, hoe het horloge daar komt. De logische gevolgtrekking is onvermijdelijk: het horloge moet een maker gehad hebben. Er moeten eens, ergens, één of meer ambachtslieden geweest zijn, die het gemaakt hebben voor het doel, waar het aan beantwoordt, die de constructie volledig begrepen en die het ontworpen hebben voor gebruik. Paley vergeleek dit met de wereld. Ook die zit complex en doeltreffend in elkaar. Hij concludeerde dat dit wijst op een Goddelijke Ontwerper. Zie Paley, W. (1802) Natural Theology. 45. Cicero, De Natura Deorum, vertaling H. Rackham (1933), Cambridge, Mass, Harvard Univ. Press, p. 217-219.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 377

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

377

Goed en kwaad Laten we nu kijken naar een ander gebied van ‘gegevens uit de werkelijkheid’ en hoe de twee wereldbeelden hierbij passen. En wel het domein van de ethiek, moraal en religie. Hier zien we bij uitstek dat je wereldbeeld bepalend is voor je duiding van de feiten. Uitspraken als die van bioloog Ronald Plasterk over religie: We mogen ervan uitgaan dat onze eigenschappen het gevolg zijn van natuurlijke selectie. Waarom dan niet het geloof in God? 46

of hersenonderzoeker Dick Swaab over ons mensbeeld: Wij [mensen] zijn, gezien vanuit het evolutionair proces, weinig anders dan wegwerpartikelen. […] Je bent dus maar tijdelijk nuttig, namelijk om een stukje DNA door te geven.47

zijn overduidelijk geloofsuitspraken die ingegeven zijn door hun atheïstische wereldbeeld, en die niet bewezen kunnen worden uit de wetenschappelijke gegevens. Het illustreert dat ‘evolutie’ allang niet meer een biologische term is, maar, om met Daniel Dennett te spreken,48 een ‘universeel zuur’ dat alles aantast. Evolutie is een hoeksteen van het atheïstisch-naturalistische wereldbeeld. Illustratief is de lange lijst recente boeken met evolutie als het verklarende thema voor onderwerpen als management, economie, politiek, rechtspraak, gezondheidszorg, opvoeding, seks, vrouwenstudies, onderwijs, ethiek, psychologie, religie, kortweg alle aspecten van het leven.49 46. Plasterk, R., ‘Juist onder religieuzen heerst een gebrek aan ethiek’, in: Visser, H. (red., 2003), Leven zonder God, p. 113/4. 47. Swaab, D., ‘Evolutionair gezien zijn we weinig meer dan wegwerpartikelen’, in: Visser, H. (red., 2003), Leven zonder God, p. 144/5. 48. Dennett, D.C. (1995), Darwin’s Dangerous Idea. New York, Touchstone. 49. Bijvoorbeeld: Rubin, P.H. (2002), Darwinian politics: The evolutionary origin of freedom, New Brunswick, Rutgers Univ. Press; Gandolfi, A.E., e.a. (2002), Economics as evolutionary science: From utility to fitness, New Brunswick, Transaction; Ratnapala, S. en Soon, S. (2003), Evolutionary jurisprudence, Aldershot UK, Ashgate; Carroll, J. (1994), Evolution and literary theory, Columbia, Univ. Missouri Press; Simonton, D.K. (1999), Origins of genius: Darwinian perspectives on creativity, New York, Oxford Univ. Press; Nesse, R.M. en Williams, G.C. (1996), Why we get sick: The new science of Darwinian medicine, New York, Vintage; Stevens, A. & Price, J. (2000), Darwinian

God beschikte5epr. 24-1-2006

378

25-01-2006

15:17

Pagina 378

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Wat kunnen we zeggen over de gegevens in de geesteswetenschappen? Wel, we kunnen waarnemen dat mensen behept zijn met een ingebakken gevoel voor rechtvaardigheid, met een norm voor wat goed is en wat fout is.50 In alle menselijke culturen wordt eerlijkheid gehonoreerd en zinloos geweld bestraft. Wij waarderen sociale hulpvaardigheid en veroordelen racisme. Mensen zoals moeder Theresa zijn bereid zich spontaan in te zetten voor een ander, zelfs ten nadele van zichzelf, een altruïsme dat moeilijk valt te verklaren in een naturalistisch wereldbeeld. Zoals steeds is de vraag hoe je die menselijke moraliteit duidt. In het theïstische beeld is de menselijke ethiek afgeleid van het goede en heilige karakter van God. Hierdoor is er een standaard van goed en kwaad waarvan elk mens weet heeft door zijn geweten. In het naturalistische wereldbeeld bestaat de ethiek alleen uit een set afspraken binnen de menselijke cultuur. Er is geen absoluut goed of kwaad, en ethiek heeft dus ten diepste geen vast fundament, zoals evolutiebioloog William Provine erkent: Er is geen ultieme fundering voor ethiek, geen ultieme zingeving in het leven, en geen vrije wil.51

Persoonlijk komt mij het theïstische model veel geloofwaardiger voor, mede vanwege de universaliteit van menselijke noties als rechtvaardigheid. Daar komt bij dat uitspraken als die van Provine – vanuit zijn atheïstische wereldbeeld overigens terecht – een zeer somber beeld geven van de werkelijkheid. Zijn opmerking over een gebrek aan ultieme zingeving strijdt heel essentieel met wat ik als mens ervaar in het leven.

psychiatry, New York, Routledge; Browne, K. (1999), Divided labours: An evolutionary view of women at work, New Haven, Yale Univ. Press; Daly, M. en Wilson, M. (1999), The truth about Cinderella: A Darwinian view of parental love, New Haven, Yale Univ. Press; Nicholson, N. (2000), Executive instinct: Managing the human animal in the information age, New York, Crown; Miller, G. (2000), The mating mind: How sexual choice shaped the evolution of human nature, New York, Doubleday. 50. Lewis, C.S. (2001), Mere Christianity, New York, HarperCollins; Budziszewski, J. (1997), Written on the heart: The case for natural law, Downers Grove, InterVarsity Press. 51. Quote uit een debat over Darwinism: Science or Naturalistic Philosophy? op Stanford University, 30/4/1994, zie http://www.arn.org/docs/orpages/or161/161main.htm.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 379

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

379

Wie schiep wie? Schiep de mens de idee ‘god’? Is religie een aangeleerd cultureel verschijnsel? Sigmund Freud sprak minachtend over religieus geloof als een vorm van mentale ziekte, een neurose waar de mensheid met de tijd wel overheen zou groeien. Dat bleek bepaald een vergissing te zijn. In het fiasco van de atheïstische communistische staten in de twintigste eeuw bleek dat religie wel onderdrukt kon worden maar niet verdween, ondanks de strikt opgelegde atheïstische opvoeding. En ook in ons seculiere West-Europa blijkt religie niet vanzelf te verdwijnen met toenemende educatie en modernisering, zoals je zou mogen verwachten vanuit een naturalistisch wereldbeeld. Integendeel, religie ‘mag weer’ in Nederland. Spiritualiteit en een godsdienstige overtuiging blijken voor mensen van wezenlijk belang te zijn en wereldwijd groeien de religies sterk, het christendom voorop. Religie lijkt onlosmakelijk verbonden te zijn met het mens-zijn, in de woorden van atheïst John Gray: De noodzaak van religie lijkt ‘hard wired’ te zijn in het menselijk dier. 52

Religie hoort fundamenteel bij de mens. In dat licht is het geen verrassing dat een godsdienstige overtuiging ook heel gezond blijkt te zijn. Meer en meer onderzoek laat zien dat het praktiseren van een religieus geloof positieve gevolgen heeft voor de fysieke gezondheid en het mentale welzijn van de mens.53 Vanuit het naturalistisch wereldbeeld wordt verwoed geprobeerd om religie evolutionair te verklaren, maar de pogingen daartoe zijn mijns inziens niet overtuigend.54 Het biedt een schril contrast met het christelijk-theïstisch mensbeeld. Hier is de mens geschapen naar het beeld van God, hetgeen een consistente verklaring geeft voor zijn gerichtheid op relaties met de Schepper en met mede-schepselen.55 Het verklaart tevens de menselijke vrijheid, creativiteit en originaliteit, morele verantwoordelijkheid en zelfs liefde. Het geheel van de menselijke persoonlijkheid 52. Gray, J., ‘Exposing the myth of secularism’, Australian Financial Review, 3 jan. 2003. 53. Voor een overzicht, zie Glynn, P. (1997), God the evidence, the reconciliation of faith and reason in a postsecular world, New York, Three Rivers Press. 54. Zie Dekker, C., Meester, R. en Van Woudenberg, R. (2005), Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? Baarn, Ten Have, hoofdstuk 15 en 16. 55. Zie ook Den Bok, N. & Plaisier, A. (2005), Bijna goddelijk gemaakt. Gedachten over de menselijke gerichtheid op God, Zoetermeer.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

380

15:17

Pagina 380

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

wordt verantwoord door het christelijke wereldbeeld, omdat het begint met een persoonlijke God.56 De menselijke geest is reëel omdat deze voortkomt uit de ultieme bron, de Geest van God. In het naturalistische beeld is de menselijke geest drijfzand, een illusie die spontaan opwelt uit de materie. Hier ben ik te kleingelovig voor.

De balans opgemaakt Als we kijken in hoeverre beide wereldbeelden passen op de werkelijkheid, is mijn persoonlijke conclusie eenvoudig: een theïstisch wereldbeeld is veruit te prefereren boven het atheïstische perspectief. Het is rationeel bevredigender en past beter dan het kale naturalistische beeld op het totaal van de werkelijkheid die ik als mens waarneem om mij heen, van de structuur van de kosmos tot de persoonlijkheid van de mens. Een consequent naturalistisch wereldbeeld heeft grote moeite met het duiden van een aantal zaken in de natuur (de afstemming van een groot aantal natuurconstanten bijvoorbeeld), maar zit bovenal in grote problemen om uitgaande van een puur materiële basis te verklaren al dátgene wat de mens juist menselijk maakt: zijn persoonlijkheid, ethiek, humor, abstract denken, geloof, avontuurlijkheid, kunstzinnigheid, verantwoordelijkheid, liefde, et cetera. Het theïstische beeld echter start met een persoonlijk God waar dit op natuurlijke wijze uit voortvloeit. Herman Philipse stelde dat een atheïst beter nadenkt. Bovenstaand verhaal laat zien dat dit bepaald niet het geval is. Hoewel de bovenstaande aanwijzingen voor een theïstisch wereldbeeld buitengewoon opmerkelijk zijn, wil ik toch enigszins voorzichtig zijn om te veel te claimen op basis van de huidige stand van de wetenschap. Wetenschap is tenslotte altijd ‘voorlopig’. Een theorie die nu als bewezen vaststaat, kan morgen toch weer vervangen worden door een andere. C.S. Lewis waarschuwde al: We moeten heel voorzichtig zijn om te springen op enige wetenschappelijke theorie die voor het moment in ons voordeel lijkt te zijn. We kunnen zulke zaken wel noemen, maar we moeten ze dan slechts aanstippen, zonder enige claim dat ze meer zijn dan ‘interessant’.57 56. Schaeffer, F.A. (1972), Genesis in space and time, Downers Grove, InterVarsity Press; en Pearcey, N.R. (2004), Total truth, liberating christianity from its cultural captivity, Wheaton, Crossway, p. 395. 57. Lewis, C.S., God in the Dock, ed. W. Hooper (1970), Grand Rapids, Eerdmans, p. 92.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 381

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

381

Toch is het zinvol om eens te vermelden dat een theïstisch beeld uitstekend past bij de moderne stand van de wetenschap, omdat dit feit weinig bekendheid geniet. Betekent dit alles nu dat elk weldenkend mens automatisch theïst wordt en tot geloof in God komt? Nee, helaas niet. Hoe zinvol rationele discussies als deze ook moge zijn, pure logica zal een persoon zelden tot geloof in God brengen.58 Geloven is bepaald niet alleen een zaak van het hoofd, maar vereist ook een wilsbesluit. Het vraagt of men überhaupt bereid is om het bestaan van God te overwegen; het vraagt om een existentiële overgave. Dit wordt treffend verwoord in twee citaten, een van de gelovige wetenschapper Blaise Pascal: Het hart heeft zijn eigen redenen waar de rede niets van weet;59

en een van de atheïstische filosoof Thomas Nagel:60 Ik wil dat het atheïsme waar is. […] Het is niet alleen dat ik niet in God geloof, […] het is dat ik hoop dat er geen God is! Ik wil niet dat er een God is; ik wil niet dat het heelal zo is.61

Dit maakt wel duidelijk dat de weg naar God niet start bij de rationele overtuiging maar bij de wil, de bereidheid van het hart om die weg überhaupt te zoeken.

Verder op weg Een conclusie van dit hoofdstuk is dat een theïstisch wereldbeeld te verkiezen is boven een atheïstisch perspectief. Ik ben wetenschapper en kan 58. De klassieke theologen (Thomas van Aquino, Calvijn) redeneerden omgekeerd dat elk mens van nature reeds kennis heeft van God, een sensus divinitatis, en dat men God nader kan kennen door Gods speciale openbaring, in Christus en in de bijbel. Artikel 2 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis stelt dat we God kennen door twee middelen, ten eerste door de schepping, onderhouding en regering van de hele wereld, en ten tweede ‘klaarder en volkomener door zijn heilig en goddelijk Woord’. 59. Pascal, B., Pensée 243, in Kreeft, P. (2004), Christendom voor moderne heidenen, Pascals gedachten voor nu, Driebergen, Navigator Boeken. 60. Vergelijk Markus, A. (2004), Beyond Finitude. God’s Transcendence and the Meaning of Life, Frankfurt, Peter Lang, p. 400. 61. Nagel, T. (1996) The Last Word, New York, Oxford University Press, p. 130/131.

God beschikte5epr. 24-1-2006

382

25-01-2006

15:17

Pagina 382

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

die wetenschap voluit bedrijven vanuit mijn theïstische kader. Ik ervaar zeer verschillende aspecten van de werkelijkheid die ik in mijn christelijke wereldbeeld prachtig op zijn plaats zie vallen. Als ik mij zou moeten beperken tot een atheïstisch-naturalistisch wereldbeeld, zou ik een deel moeten ontkennen van de werkelijkheid die ik ervaar. Deze conclusie is echter niet een eindpunt voor de zoektocht in het leven. Ik ben niet alleen een ‘filosofisch theïst’, maar noem mezelf christen, discipel van Christus. Waarom? Die vraag voert terug naar de vraag naar het wezen der dingen, de oervraag van het menselijke bestaan: Waarom bestaan wij? Wat is het diepst waardevol voor een mens? Mijn antwoord draait om het sleutelwoord ‘relaties’. Uiteindelijk zijn het de menselijke relaties die mijn hart raken. En nóg dieper in mijn hart gegrond is daar mijn relatie met God. Ik vind het heel bijzonder dat ook voor God ‘relaties’ een sleutelwoord lijkt te zijn. Gods wezen kunnen wij ten diepste niet doorgronden, maar wat wij vanuit de rijkdom van de christelijke traditie over Hem leren, is dat God in zichzelf reeds relationeel is. Hij openbaart zich als een Vaderpersoon die Schepper is van het al, maar ook als Jezus die als mens hier op aarde rondliep, en als de Geest die leeft in het hart van de gelovige. Dit zijn drie personen, maar één wezen, één God. Dit is een geheim waarover wij slechts kunnen nadenken in beelden: als mens kan ik verwoorden dat ik een geestelijke persoonlijkheid ben, maar ik ben ook mijn lichaam. Beide zijn aspecten van mijn éne ondeelbare ‘ik’. Als fysicus kan ik nadenken over een foton als een lichtdeeltje, maar ook als lichtgolf. Soms voldoet het ene beeld beter, soms het andere. Zulke vergelijkingen helpen mij iets te proeven van de drie-enigheid van God die al voor het begin van deze wereld relationeel was. Het evangelie (letterlijk: goede nieuws) van het christendom is het verrassende feit dat God ook een relatie wil aangaan met de kroon van zijn schepping, de mens. Daarbij is het kernmoment van de geschiedenis de kruisiging van Jezus, de transcendente God die immanent werd in onze wereld. Jezus is dé sleutelfiguur, de weg die naar God leidt. In alle godsdiensten is sprake van een ‘systeem’ om als mens ‘op te stijgen naar God’. Maar die systemen volstaan niet, omdat onze gebroken menselijkheid te beperkt is om ooit Gods heiligheid en goedheid te benaderen. Het christendom is fundamenteel anders dan de andere godsdiensten, omdat de feilbaarheid van onze menselijke systemen voluit wordt erkend en het God zélf is die afdaalt naar ons mensen om ons te brengen tot onze bestemming, te leven in een open relatie met Hem. Ik ben een experimenteel ingesteld wetenschapper. Ik geloof van harte

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

SCHIEP GOD DE MENS OF DE MENS GOD?

Pagina 383

383

dat ons begrijpen van de wereld niet alleen een zaak is van diep nadenken, maar ook van tasten, zoeken en proberen. In mijn biofysisch werk ben ik daarom van harte experimentator. Ik geloof dat dit principe ook waarde heeft in het persoonlijke leven. Ook daar kan een mens op zoek gaan naar God en proberen Hem te vinden.62 Jezus beloofde al dat wie God met hart en ziel zoekt, Hem ook inderdaad zal vinden.63 De eerste discipelen van Jezus werden nog geen ‘christenen’ genoemd, maar ‘mensen van de Weg’. En inderdaad, om te proeven van het leven met God, kun je niet volstaan met filosoferen, maar moet je op weg gaan.

62. Willem Ouweneel gaf een aardige illustratie van hetzelfde punt toen hij schreef: ‘The proof of the pudding is in the eating – wie categorisch weigert van de pudding te eten, moet geen discussie willen opzetten over de smaak van pudding. Zijn stelling – “ik kan rationeel aannemelijk maken dat de pudding naar niets smaakt” – kan slechts de lachlust opwekken van hen die de pudding gegeten hebben.’ Zie Ouweneel, W.J. (2005), De God die is, waarom ik geen atheïst ben, Vaassen, Medema, p. 212. 63. Matteüs 7:8. Zie ook Deuteronomium 4:29, Jeremia 29:13.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 384

20. GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE Sander van Doorn

Met verbazing heb ik geluisterd naar de discussie die zich in de media heeft ontwikkeld rond Intelligent Design (ID). Wat begon als gerommel binnen het wetenschappelijke wereldje, krijgt plotseling uitgebreid de aandacht in kranten, radiodebatten en actualiteitenprogramma’s. Biologen reageren als door een wesp gestoken op het gedachtegoed van ID, en onderwijsminister Van der Hoeven ziet zich geconfronteerd met kritische vragen in de Tweede Kamer als ze in haar weblog met de gedachte speelt van een academisch debat over de scheppingsgedachte en de evolutietheorie. In Amerika wordt al jaren stevig gediscussieerd over schepping en evolutie. Het debat wordt breed gevoerd; het heeft niet alleen wetenschappelijke kennis, maar ook de inhoud van het biologieonderwijs als inzet. De Amerikaanse discussie is sterk gepolariseerd. In het gesprek tussen aanhangers van de scheppingsgedachte en evolutionisten spelen advocaten inmiddels een belangrijker rol dan wetenschappers. In Nederland zijn we gelukkig nog niet zover heen. Toch blijkt uit de opschudding rond ID, dat, ook in ons land, kritiek op de evolutietheorie heel wat reacties oproept, zowel positieve als negatieve. Hoe is dat te verklaren? Is de gemiddelde Nederlander geïnteresseerd in de evolutietheorie vanuit natuurwetenschappelijke motieven, of speelt er iets anders?

Eurobarometer 224 en ware motieven Ik heb mijn vermoedens over de ware motieven achter alle ophef, maar die houd ik nog even voor me. Eerst richt ik graag uw aandacht op een recente publicatie van de Europese Commissie, ‘Eurobarometer 224 “Euro-

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 385

385

peans, Science and Technology”’.1 Aan de hand van dit onderzoeksrapport kunt u misschien uw eigen vermoedens ontwikkelen. Eurobarometer 224 bevat een schat aan informatie over de houding van Europeanen ten aanzien van wetenschap en technologie. Bij bestudering van het rapport valt op dat Nederlanders een uitgesproken mening hebben over deze onderwerpen.2 Die mening valt nogal eens negatief uit voor de wetenschap. In vergelijking met andere Europeanen hebben Nederlanders geen hooggespannen verwachtingen van wetenschap en techniek: ze staan het meest afwijzend tegenover de suggestie dat wetenschap elk probleem kan oplossen, en ze zijn er ook allerminst van verzekerd dat de wetenschap eens een volledig beeld zal geven van de werking van de natuur en het heelal. Nederlanders denken het minst vaak dat de positieve effecten van wetenschap in het algemeen opwegen tegen de negatieve, en zijn ook het minst bereid meer overheidsgeld te besteden aan wetenschappelijk onderzoek. Op grond van deze resultaten zou men misschien concluderen dat Nederlanders niet erg warm lopen voor wetenschap en techniek. Toch blijkt het wat subtieler te liggen. Nederlanders oordelen namelijk opvallend positief over wetenschap en techniek als het gaat om hun waarde in verhouding tot die van religie en bijgeloof. De Nederlander presenteert zich in het onderzoek duidelijk als de minst bijgelovige en meest nuchtere Europeaan.3 Ook al verwacht hij niet veel van wat de wetenschap praktisch gezien kan betekenen, in het wereldbeeld van de Nederlander speelt de no-nonsense benadering van de wetenschap blijkbaar wel een belangrijke rol. Als u het mij vraagt, zet deze constatering ook de discussie rond schepping en evolutie in het juiste daglicht. Het draait helemaal niet in eerste instantie om de inhoudelijke, natuurwetenschappelijke kant van de zaak, 1.

2. 3.

Eurobarometer 224 – Europeans, Science & Technology. 2005. Rapport van de sector Publieke Opinie Analyse, in opdracht van de Europese Commissie. Te downloaden van http://europa.eu.int/comm/public_opinion/index_en.htm. Bij maar liefst 41 van de 64 onderwerpen die in het onderzoek aan bod komen, behoort Nederland tot de tien landen met de meest uitgesproken mening. Op de stelling ‘we vertrouwen te veel op de wetenschap en niet genoeg op geloof ’ reageert 46% van de Nederlanders afwijzend, en 24% instemmend. Bij een stelling over geluksgetallen meent 19% van de ondervraagden dat bepaalde getallen sommige mensen geluk brengen, terwijl 68% denkt dat dit niet zo is. In beide gevallen scoort Nederland het meest extreem van alle 25 landen van de Europese Unie. Voor de eerste stelling wordt het andere uiterste vertegenwoordigd door Malta (63% instemmende en 15% afwijzende reacties); voor de tweede stelling nemen de Italianen het tegenovergestelde standpunt in (met scores van respectievelijk 61% en 17%).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

386

15:17

Pagina 386

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

maar des te meer om de levensbeschouwelijke. Voor de nuchtere, anti-religieuze Nederlander is het aanvallen van de evolutietheorie niets anders dan het zagen aan de poten van zijn geloof, dat rust op het credo: ‘Er is niets tussen hemel en aarde.’ Dat is de reden dat ID zoveel kritiek ontmoet, en dat verklaart ook dat het debat over ID zich concentreert op onderwerpen als de scheiding tussen kerk en staat, of de scheiding tussen wetenschap en religie, in plaats van op biologische relevante zaken. Voor de Nederlander die wél leeft vanuit een religieuze levensovertuiging is het met de discussie over evolutie en schepping niet veel anders. Juist gelovigen zijn zich vaak haarfijn bewust van de levensbeschouwelijke lading die aan de evolutietheorie lijkt te kleven. Het is om die levensbeschouwelijke lading dat velen van hen de evolutietheorie resoluut van de hand wijzen; natuurwetenschappelijke argumenten kunnen daaraan weinig veranderen.

Een wespennest in vogelvlucht Als ik het met mijn analyse bij het rechte eind heb, biedt dat weinig hoop voor een constructief wetenschappelijk debat over evolutie en schepping. Simpelweg omdat dat debat voor velen helemaal geen wetenschappelijk debat is. Dat hoeft niet te betekenen dat we de discussie dus maar helemaal achterwege moeten laten. Integendeel, ze vraagt erom te worden gevoerd op een dieper niveau, waar ook de levensbeschouwelijke argumenten worden uitgesproken. Als ik voor mezelf spreek, is een dergelijke discussie zelfs onontkoombaar. Ik ben namelijk christen én evolutiebioloog. Zoals veel gelovigen, bezie ik de levende natuur vol verwondering. In de complexiteit en schoonheid van het leven herken ik de scheppende hand van God. Tegelijkertijd verdien ik mijn brood door te zoeken naar natuurwetenschappelijke verklaringen voor de complexiteit van de levende natuur. Mijn centrale positie in het wespennest van evolutie, wetenschap, geloof en schepping roept in persoonlijke gesprekken met medechristenen of collega-wetenschappers niet zelden vragen op: ‘Is het geloof in een scheppende God te verenigen met de evolutietheorie?’,4 ‘Moet je als 4.

Deze vraag lijkt duidelijk, maar is dat allerminst. Dat komt omdat verschillende mensen heel verschillende dingen verstaan onder ‘geloof in een scheppende God’ en ‘de evolutietheorie’. Om misverstanden te voorkomen: als ik spreek over ‘de evolutietheorie’ bedoel ik daarmee de verzameling wetenschappelijke inzichten over de manier waarop de eigenschappen van levende organismen veranderen onder invloed van

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 387

387

christelijke evolutiebioloog niet een beetje schizofreen zijn?’ en ‘Geloof je doordeweeks wel hetzelfde als op zondag?’ Mijn antwoord op deze vragen is snel gegeven (respectievelijk ‘ja’, ‘nee’ en ‘ja’). Uitleggen waarom ik deze antwoorden geef, en wat ik er precies mee bedoel, is iets lastiger. In dit artikel heb ik een poging gewaagd. In mijn denken over schepping en evolutie spelen natuurwetenschappelijke argumenten slechts een ondergeschikte rol. U vindt in dit artikel dan ook geen uitgebreide natuurwetenschappelijke uiteenzettingen.5 Wat u wel zult vinden zijn de wetenschapsfilosofische en theologische overwegingen die mijn kijk op schepping en evolutie bepalen. Wat ik heb geschreven is persoonlijk doorleefd en doordacht. Het is niet meer dan dat – ik ben natuurwetenschapper en geen autoriteit op het gebied van de wetenschapsfilosofie of de theologie. Het is ook niet minder dan dat – mijn standpunt, samen met dat van andere christelijke wetenschappers, verdient zijn plek in het debat, al was het alleen al vanwege de brugfunctie die het kan vervullen in een discussie die al te gepolariseerd is. Mijn vertrekpunt ligt bij mijn christelijke levensovertuiging. Voor mij zijn de belangrijkste argumenten om die te onderbouwen van subjectieve aard: een diepgewortelde innerlijke overtuiging dat God werkelijk is, het gevoel dat handelen vanuit mijn geloofsovertuiging zin geeft aan mijn leven, en bovenal de gemeenschappelijke ervaring van christenen, waaronder ook ikzelf, dat Gods liefde door Jezus Christus echte vrijheid brengt. Vanuit dit vertrekpunt zal ik eerst ingaan op de vraag of een christen waarde zou moeten hechten aan natuurwetenschappelijke kennis. Het zal daarna gaan over wereldbeelden en de relatie tussen geloof en wetenschap in het algemeen. Daarmee is volgens mij ook voor de evolutiebiologie in het

5.

mutatie en selectie, en niet de levensbeschouwelijke visie dat ons bestaan toevallig is en dat alle ontwikkeling in de natuur doelloos is. En als ik spreek over ‘geloof in een scheppende God’ bedoel ik daarmee de levensbeschouwelijke overtuiging dat de wereld zijn oorsprong heeft in Gods scheppingswerk, en niet een bepaalde natuurwetenschappelijke invulling van de manier waarop God zijn scheppingswerk tot stand heeft gebracht (bijvoorbeeld zesduizend jaar geleden, in zes dagen en in een specifieke volgorde). Voor het geval u wel geïnteresseerd bent in de natuurwetenschappelijke details: een begrijpelijke Nederlandstalige inleiding in de evolutiebiologie is te vinden in Evolutie – triomf van een idee van Carl Zimmer (2003, uitgeverij Het Spectrum). Op internet is veel materiaal beschikbaar. Zie bijvoorbeeld http://nl.wikipedia.org/wiki/ Debat_tussen_evolutionisten_en_creationisten voor een overzicht van de discussie tussen evolutionisten en creationisten. Dit webartikel bevat links naar internetpagina’s met wetenschappelijke argumenten voor elk van beide standpunten.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

388

Pagina 388

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

bijzonder het belangrijkste gezegd. Niettemin zal ik aan het eind van dit artikel nog kort iets zeggen over de toepassing van het besprokene in de praktijk van het evolutiebiologisch onderzoek.

De natuurwetenschappelijke methode Christenen die de evolutietheorie op grond van religieuze overtuigingen verwerpen, wijzen niet zelden op het feit dat natuurwetenschappers in hun werk altijd gebruik maken van onbewijsbare vooronderstellingen. Berekeningen van de ouderdom van het heelal, bijvoorbeeld, kloppen alleen als we kunnen aannemen dat de lichtsnelheid nooit anders was dan nu (en waarom zou dat zo zijn?). Van fossielen staat helemaal niet vast dat het versteende overblijfselen zijn van levende wezens, want misschien heeft God ze wel als fossiel geschapen. En allerlei dateringsmethoden voor aardlagen en fossiele overblijfselen zijn alleen betrouwbaar als het verval van bepaalde radioactieve atomen altijd even snel verloopt (en misschien is dat wel niet zo). Het probleem met dit soort kritiek is dat – bijna per definitie! – geen mens de gegevens kan verkrijgen die nodig zijn om de juistheid van de gebruikte aannames te onderbouwen. Datzelfde geldt natuurlijk evengoed voor de voorgestelde alternatieven. De spelregels van het wetenschappelijk bedrijf voorzien gelukkig in een oplossing voor dit soort situaties: bij afwezigheid van gegevens die een ingewikkelder verklaring ondersteunen heeft altijd de meest eenvoudige verklaring de voorkeur.6 Als wetenschappers, met de huidige stand van kennis, dit uitgangspunt toepassen móéten ze wel aannemen dat de lichtsnelheid constant is, dat fossielen overblijfselen zijn van organismen die lang geleden hebben geleefd en dat de snelheid van radioactief verval onveranderlijk is. Iets anders veronderstellen zou onwetenschappelijk zijn, wat niets anders betekent dan dat het beoordeeld zou worden als ‘vals spelen’. Is daarmee elke kritiek op de vooronderstellingen van wetenschappers onmogelijk geworden? Nee, maar de kritiek is wel begrensd in de vorm die ze kan aannemen. De eerste mogelijkheid is die van een wetenschappelijke discussie. Voor wie die weg kiest, gelden de wetenschappelijke spelregels. Die zullen de criticus in de meeste gevallen opzadelen met de bewijs-

6.

Dit principe staat wel bekend als ‘het scheermes van Ockham’, genoemd naar William van Ockham, een veertiende-eeuwse franciscaan en filosoof.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 389

389

last voor het onderbouwen van een alternatieve verklaring. De tweede mogelijkheid is die van een (wetenschaps-)filosofische kritiek. Wie die weg kiest wordt niet beperkt door de spelregels, maar kan die juist ter discussie stellen. Dan ziet men zich overigens wel snel gedwongen tot een vérgaande relativering van wetenschappelijke kennis. Want hoe kunnen de natuurwetenschappen betrouwbare resultaten opleveren als de wetenschappelijke spelregels niet deugen? In de discussie rond schepping en evolutie kan niemand deze laatste vraag ontlopen. Iedereen wordt op enig moment voor de keuze gesteld: ‘Accepteer ik de natuurwetenschappelijke methode wel of niet als een geldig instrument om de werkelijkheid te onderzoeken?’ De keuze die hier wordt gemaakt heeft zijn consequenties: wie meent dat natuurwetenschappelijk onderzoek werkelijke kennis oplevert, zal bereid moeten zijn ook met evolutiebiologen7 de discussie op inhoudelijke gronden aan te gaan. En wie op het gebied van de evolutiebiologie vraagtekens wil zetten bij de wetenschappelijke spelregels, zal bereid moeten zijn de gevolgen daarvan te aanvaarden voor andere disciplines die bouwen op dezelfde wetenschappelijke grondbeginselen. De keuze tussen deze twee alternatieven is niet vanzelfsprekend, en beide keuzes zijn verdedigbaar. Wie de natuurwetenschappen aanvaardt als bron van kennis ziet zich al snel gedwongen dieper na te denken over de relatie tussen wetenschap en andere (concurrerende) kennisbronnen, zoals het geloof. Het debat rond schepping en evolutie bewijst dat die relatie niet zonder problemen is. Het is misschien eenvoudiger al die problemen uit de weg te gaan, en een wat bescheidener houding aan te nemen over de waarde van de natuurwetenschappelijke methode. Toch is dat niet de keuze die ik heb gemaakt, en wel om reden van twee argumenten tegen een vérgaande relativering van wetenschappelijke kennis. Ten eerste is het moeilijk voorstelbaar dat iemand die de natuurwetenschappelijke methode ongeldig verklaart, met een gerust hart gebruik kan maken van hedendaagse verworvenheden als de medische zorg, moderne voedingsmiddelen en computertechnologie, om slechts enkele voorbeelden te noemen. Maar het gaat verder dan dat: iedereen die zijn gezond verstand gebruikt, waarnemingen ordent en daaruit begrip en verwachtingen ontwikkelt, doet in mijn ogen niet veel anders dan wat natuurwetenschappers doen. Verwerping van de natuurwetenschappelijke methode moet 7.

Ik heb het hier over wetenschappers die zich netjes houden aan de spelregels, en niet over allerlei schrijvers die, schijnbaar onder de dekmantel van natuurwetenschappelijke argumenten, een evolutionistische levensbeschouwing propageren.

God beschikte5epr. 24-1-2006

390

25-01-2006

15:17

Pagina 390

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

daarom wel voeren tot twijfel over de betrouwbaarheid van de menselijke waarneming, of in elk geval tot twijfel over de betrouwbaarheid van alle kennis en verwachtingen die daaruit worden afgeleid. Als we onze interpretatie van waarnemingen al niet kunnen vertrouwen als het gaat om de natuurlijke wereld, waarom zouden we dat dan wel kunnen als het gaat om ons geloof? Zonder bevredigend antwoord op deze vraag (ik kan het niet verzinnen), blijven we zo al heel snel als begriplozen met absoluut lege handen achter. Het tweede argument wijst op de relatie tussen de natuurwetenschappelijke methode en het christelijke Gods- en wereldbeeld (het is niet toevallig dat de natuurwetenschappen juist binnen de christelijke wereld tot bloei zijn gekomen). De natuurwetenschappelijke methode is slechts dan onbetrouwbaar als waarneembare gebeurtenissen niet te herleiden zijn tot waarneembare oorzaken, of als er binnen de natuurlijke werkelijkheid simpelweg geen vaststaande relaties tussen oorzaak en gevolg bestaan.8 Een wereld waarin de natuurwetenschappen ontoepasbaar zijn, zou een wereld zijn waarin elk object zich zou kunnen onttrekken aan elke wetmatigheid; zo’n wereld zou op ons overkomen als een ‘bezielde’ wereld, in die zin dat alles een ‘eigen wil’ zou lijken te hebben. Een dergelijk wereldbeeld is voor sommige moderne mensen misschien wel aantrekkelijk (denk, bijvoorbeeld, aan de aandacht voor ‘moeder Aarde’, horoscopen, amuletten en magische stenen), maar voor mij als christen is het onaanvaardbaar, juist op grond van wat de bijbel over de schepping leert. De Babyloniërs geloofden dat hun goden zelf het bouwmateriaal van het heelal waren, voor de Egyptenaren was de Nijl een god, en de Kanaänieten geloofden door seksuele rituelen de loop van de seizoenen te kunnen beïnvloeden. Kortom, alle culturen rondom het oude Israël geloofden in een bezielde wereld, waarin goden en aarde onscheidbaar zijn vervlochten. Hoe groot is dan 8.

Het sterkste vertrouwen in het principe dat waarneembare gebeurtenissen zijn te herleiden tot waarneembare oorzaken demonstreren wetenschappers die gebruik maken van ‘abductie’ – dat is, op grond van waargenomen verschijnselen het bestaan postuleren van objecten of eigenschappen die de oorzaak zijn van de verschijnselen, maar die zelf nog niet zijn waargenomen. Deze redeneervorm werd onderscheiden van deductie en inductie door de logicus C.S. Peirce (1839-1914). Abductie heeft een belangrijke rol gespeeld bij de ontdekking van de planeet Pluto: nog voordat deze planeet telescopisch werd waargenomen, was zijn bestaan al verondersteld als verklaring van waargenomen onregelmatigheden in de baan van andere planeten. Ook de hedendaagse subatomaire fysica maakt veel gebruik van abductie: als verklaring voor bepaalde waargenomen verschijnselen wordt het bestaan gepostuleerd van elementaire deeltjes, die zelf nog niet waargenomen zijn.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 391

391

het contrast met het Oude Testament. Bijbelgedeelten waar God zich openbaart als Schepper van een geschapen wereld (Genesis 1, Job 38-41 en Psalm 8 en 104), en het nadrukkelijke verbod beelden van God te maken, benadrukken dat God niet besloten ligt binnen de materiële wereld. Hij bestaat onafhankelijk van onze werkelijkheid – een voorspelbare en geordende wereld waarin geen vreemde verrassingen verborgen liggen. Betekent dit dan dat er geen ruimte is voor wonderbaarlijke gebeurtenissen in onze wereld? Nee, dat bedoel ik niet te zeggen – ik ben er vast van overtuigd dat God wonderen doet. Wat ik wil zeggen is niet meer dan dat er zoiets bestaat als ‘een normale gang van zaken’ die voorspelbaar en geordend is, en die daardoor ook object van natuurwetenschappelijk onderzoek kan zijn. Gods ingrijpen door wonderen doet daaraan niets af. Wonderen zijn immers boven-natuurlijke gebeurtenissen. Als zodanig zijn het uitzonderingen die de regel – namelijk, het bestaan van een normale, natuurlijke gang van zaken – bevestigen.

Verwondering Wie aanneemt dat de natuurwetenschappelijke methode werkelijk iets zegt over de wereld waarin we leven, accepteert daarmee ook dat de natuurlijke wereld onderworpen is aan wetmatigheden. Daaruit kan gemakkelijk de gedachte ontstaan dat de dingen simpelweg verlopen volgens vaste regels van oorzaak en gevolg (natuurwetten), zonder dat God daar iets mee te maken heeft. Door het natuurwetenschappelijk wereldbeeld vervalt voor velen dan ook de motivatie en de noodzaak om in een God te geloven. De wetenschappelijke verklaring verdrijft de verwondering, en met de verwondering verdwijnt een opvallende richtingwijzer langs het pad tot het geloof. Eigenlijk is het vreemd dat het geloof via deze weg zoveel te lijden heeft van de wetenschap. Dat een wetenschappelijke verklaring de verwondering verdrijft zou immers net zo goed kunnen opgaan op het terrein van de menselijke emoties en creativiteit, waardoor de beleving van bijvoorbeeld verliefdheid, woede, natuurschoon, muziek of beeldende kunst ingrijpend zou veranderen. Over precies deze consequenties laat de Engelse romanticus John Keats zijn gedachten gaan, als hij schrijft 9 9.

John Keats, Lamia, deel 2, 1819. Eigen vertaling van de originele Engelstalige versie, die te vinden is in Poetical Works (Macmillan, Londen, 1884), of op Bartleby.com, 1999. www.bartleby.com/126/. [16-06-2005].

God beschikte5epr. 24-1-2006

392

25-01-2006

15:17

Pagina 392

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Wat laat de koude wetenschap over van de betovering? Al bij de minste aanraking is ze vervlogen. De regenboog, die ooit ontzagwekkend aan de hemel stond, staat nu beschreven in de saaie lijst van het gewone. Zijn weefsel is ontleed, zijn samenstelling gemeten. Engelen worden gekortwiekt door het weten, geheimen gekraakt met meetlat en lijn, de lucht gezuiverd van haar geesten, de regenboog ontrafeld.

Het is niet altijd zo geweest dat wetenschappelijke kennis en religieuze verwondering op gespannen voet stonden. In de zeventiende en achttiende eeuw propageerden natuuronderzoekers en theologen de natuurwetenschappelijke methode zelfs als een belangrijk instrument om de grootheid van de Schepper te leren kennen en te bewonderen. Godgeleerde natuuronderzoekers (fysico-theologen) wilden op grond van kennis over de natuurverschijnselen laten zien dat de natuur zo plan- en doelmatig in elkaar steekt dat een natuur-los-van-God onbestaanbaar is. Immers, de natuurwetenschappen lieten zien dat de wereld zich niet gedraagt als een levend wezen, met een eigen wil, maar als een mechaniek, waarin elke gebeurtenis verklaard kan worden als logisch gevolg van wisselwerking tussen materiële onderdelen. Anders gezegd, de natuur werkt precies zoals een machine dat doet – het is geen organisme, maar een mechanisme. Zoals ingewikkelde mechanieken als bijvoorbeeld een horloge niet kunnen bestaan zonder een menselijke ontwerper en maker, zo kan ook de natuur niet bestaan zonder Gods voorzienigheid en scheppingsmacht, redeneerden de fysico-theologen. Natuurwetenschappelijk onderzoek werd zo een methode om het werk van Gods handen te leren kennen. Een voorbeeld van deze theologische bijbedoeling van wetenschappelijk werk vinden we in een brief van de welbekende fysicus Newton aan de theoloog Bentley: Toen ik mijn verhandeling [over het zonnestelsel] schreef had ik het oog op zulke beginselen die bij nadenkende mensen het geloof in een Godheid zouden kunnen bewerken en niets kan mij meer verheugen dan te ervaren dat het nuttig is voor dat doel.10 10. Newton aan Bentley, 1692; citaat vertaald door C. de Pater. Originele tekst uit: ‘Four Letters from Sir Isaac Newton to Doctor Bentley, containing some Arguments in Proof of a Deity’, in: The Works of Richard Bentley, III. Londen, 1838.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 393

393

Mijn wereldbeeld Het beeld van de natuur als mechaniek biedt ruimte voor de natuurwetenschappelijke methode (het onderzoeken van de materiële onderdelen van het mechaniek en hun onderlinge wisselwerking) en is tegelijkertijd open. Daarmee bedoel ik dat er plaats is voor het ingrijpen van God in de natuurlijke werkelijkheid, en, tot op zekere hoogte, ook voor dat van de menselijke vrije wil. Gods handelen is daarbij niet noodzakelijkerwijs beperkt tot wonderen, dat wil zeggen gebeurtenissen die geen natuurwetenschappelijke verklaring hebben. Integendeel, ook in de ‘alledaagse werkelijkheid’ kan God werkzaam zijn. Binnen de grenzen van de natuurwetten heeft Hij oneindige mogelijkheden, net zoals het gebruik van een typemachine de creativiteit van een schrijver niet aan banden legt. Het open natuurwetenschappelijk wereldbeeld wordt tegenwoordig met een zekere minachting benaderd. Desondanks spreekt het mij erg aan, juist omdat het zoveel ruimte biedt aan Gods handelen binnen de werkelijkheid van alledag. Nu ik dit schrijf, moet ik denken aan een detail in het verhaal van de profeet Jona. Nadat Jona een onheilsboodschap aan de stad Nineve heeft gebracht, trekt hij zich terug buiten de stad om te kijken wat er zal gebeuren. Hij is geërgerd, omdat God de stad wil sparen, en het is nog bloedheet ook. Dan gebeurt er het volgende (Jona 4:6-8): Nu liet God, de Heer, een wonderboom opschieten om Jona schaduw boven zijn hoofd te geven en zijn ergernis te verdrijven. Jona was opgetogen over de plant. Maar de volgende morgen, bij het aanbreken van de dag, liet God de plant door een worm aanvreten, zodat hij verdorde. En toen de zon opkwam, liet God een verzengende wind uit het oosten waaien; ...

Het loopt prachtig af met Jona, maar daar wil ik het nu niet over hebben. Wat mij opvalt in dit korte stukje is dat God ingrijpt in Jona’s leven op zo’n alledaagse, onopvallende manier.11 Hij ‘beschikt’ een plant om 11. Dat de tekst spreekt over een wonderboom lijkt onweerlegbaar aan te tonen dat hier toch geen sprake is van een normale, alledaagse plant, maar die conclusie is wat voorbarig. ‘Wonderboom’ is namelijk de Nederlandse naam van de ricinusplant (Ricinus communis L.). De naam verwijst naar het feit dat de plant bijzonder snel groeit, of naar haar ‘wonderbaarlijke’ medische toepassing in de vorm van de welbekende ‘wonderolie’ (deze wordt gewonnen uit de zaden van de wonderboom). Vele buitenlandse bijbelvertalingen, als ook de Nederlandstalige Willibrordvertaling, verwijzen rechtstreeks naar de wetenschappelijke naam van de wonderboom.

God beschikte5epr. 24-1-2006

394

25-01-2006

15:17

Pagina 394

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

Jona schaduw te geven, vervolgens een worm om de plant aan te vreten en ten slotte een verzengende oostenwind om het karwei af te maken. Het had, bij wijze van spreken, mezelf bijna kunnen overkomen. En toch is in al die gewone gebeurtenissen God aan het werk om Jona een lesje te leren. Het open natuurwetenschappelijk wereldbeeld is ten diepste een bescheiden en terughoudend wereldbeeld. Het onderkent dat er grenzen zijn aan de dingen waarover de natuurwetenschappelijke methode kennis oplevert. Het mechaniek van de natuur houdt ergens op. Zoals de structuur van een horloge geen informatie geeft over de haarkleur van zijn ontwerper of over zijn motivatie om het horloge op deze bepaalde manier te construeren, zo kan de natuur geen informatie opleveren over alle eigenschappen van God of over zijn bedoelingen. Sterker nog, als we niet zouden weten dat mensen horloges maken, en ook geen eerdere ervaring hadden met soortgelijke door de mens ontworpen mechanieken, zou de vondst van een horloge ons wellicht helemaal niet op het idee brengen dat het door een mens was ontworpen.12 Evenzo is het denkbaar dat iemand die geen andere gronden ziet om in God te geloven, door de complexiteit van de natuur helemaal niet overtuigd raakt van het bestaan van God. Dat zou ons bescheiden moeten maken als we denken het bestaan van God onweerlegbaar uit de natuur te kunnen bewijzen. Wat geldt voor het bestaan van God, gaat ook op voor zijn daden. Doordat God kan werken binnen de grenzen van de natuurwetten is het nog maar de vraag of zijn handelen in de natuur als zodanig onderscheidbaar is van de normale gang der dingen.13 Voor het oog van de gelovige is Gods hand weliswaar onmiskenbaar, maar voor de natuurwetenschapper blijft Hij verborgen. De terughoudendheid van het open natuurwetenschappelijk wereldbeeld laat altijd ruimte voor onzekerheid en twijfel. Dat is voor mijn gevoel ook heel gepast als het gaat om de daden van een heilige God in een gevallen wereld. In een boek las ik de volgende uitspraak van de Amerikaanse schrijver Frederick Buechner:14 12. Deze gedachte is in meer detail uitgewerkt door Ronald Meester; zie het hoofdstuk ‘Ontwerp zonder ontwerper?’ in: Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? C. Dekker, R. Meester & R. van Woudenberg (red.), uitgeverij Ten Have, Kampen, 2005. 13. Zie ook Réne van Woudenberg, ‘Ontwerp: wat is het en waaraan herken je het?’ in: Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? C. Dekker, R. Meester & R. van Woudenberg (red.), uitgeverij Ten Have, Kampen, 2005. 14. Het originele citaat is te vinden in F. Buechner, The alphabet of grace, Harper, San Francisco, 1989.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 395

395

Hoe zou God [...] zichzelf op zo’n manier kunnen openbaren dat er geen ruimte voor twijfel zou zijn? Als er geen ruimte voor twijfel zou zijn, zou er geen ruimte voor mij zijn.

Van open naar gesloten Het open karakter van het wereldbeeld zoals we dat tegenkomen in het werk van wetenschappers als bijvoorbeeld Pascal (1623-1662), Boyle (1627-1691) en Newton (1642-1727) is in de loop van de tijd hoe langer hoe meer verdwenen. De mens is steeds meer onderdeel van het mechaniek van de natuur geworden, en God is daaruit hoe langer hoe verder teruggedrongen. Bij die ontwikkeling heeft Darwins evolutietheorie een belangrijke rol gespeeld, maar indirect ook het werk van de fysico-theologen. De latere fysico-theologen, met hun ‘godleerende’ motieven, gingen namelijk grotendeels voorbij aan de hierboven besproken subtiliteiten van het open wetenschappelijk wereldbeeld. Omdat het hen er juist om te doen was God en zijn bedoelingen te leren kennen uit de natuur, in plaats van uit de bijbelse openbaring, was van terughoudenheid en ruimte voor onzekerheid en twijfel geen sprake. Bovendien lieten ze zich verleiden tot allerlei ontoetsbare en dus onwetenschappelijke speculaties. Denk bijvoorbeeld aan ‘God heeft de luis gemaakt om de mens hygiëne te leren, en zo ziektes te voorkomen’.15 De eerste fout leidde tot kritiek van de kant van theologen, de tweede tot kritiek van de kant van natuuronderzoekers. Darwin publiceerde zijn evolutietheorie in een tijd waarin de ergernis over de fysico-theologische benadering behoorlijk was opgelopen. Het beeld van de bloeddorstige natuur (‘nature red in tooth and claw’16) met het daarin geldende recht van de sterkste (‘survival of the fittest’17) contrasteerde sterk met de doelgerichte en perfecte natuur zoals die werd voorgesteld door de fysico-theologen. Geen wonder dat de evolutietheorie door de tegenstanders van de natuurlijke theologie dankbaar werd aange-

15. Een vrije weergave van de ideeën van de Zuthpense predikant J.F. Martinet, zoals die zijn te vinden in zijn Katechismus der natuur (Joh. Allart, Amsterdam, 1778-1779). In hezelfde werk spreekt Martinet overigens de wijze woorden: ‘Weest verzekerd dat wy nimmer eene volmaakte Kennis van alle natuurlyke dingen krygen zullen. Dit zich te laaten voorstaan is roekeloos, een teken van een waanwys en onbeschaamd gemoed dat ik niet gaarn in iemand ontdekke.’ 16. Een zinsnede bedacht door de dichter Alfred Tennyson, niet door Darwin. 17. Ook niet van Darwin, maar van de Britse filosoof Herbert Spencer.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

396

15:17

Pagina 396

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

grepen als middel om hun, vaak materialistische, standpunt te ondersteunen. Het beeld van de natuur als een ingewikkeld mechaniek werd door de evolutietheorie bijgesteld: de natuur was niet zomaar een mechaniek, maar zoiets als een moderne machinefabriek, waar met behulp van volledig geautomatiseerde apparaten machines worden gefabriceerd. Sommige daarvan worden weer ingezet bij het maken van nieuwe machines, en zo ontwikkelt de fabriek zich steeds verder. Dit beeld biedt ruimte voor de opvatting dat de natuurlijke werkelijkheid autonoom, zonder ingrijpen van God functioneert, maar het legt die conclusie helemaal niet dwingend op. Toch hebben velen, misschien onder invloed van de kritiek op de fysico-theologen, de overstap gemaakt van een open naar een gesloten natuurwetenschappelijk wereldbeeld, waarin elke invloed van God op de natuurlijke wereld wordt uitgesloten.

Gesloten maakt niet gelukkig Het gesloten natuurwetenschappelijk wereldbeeld is het meest invloedrijke wereldbeeld in onze tijd. Filosofen als Herman Philipse18 en programmamakers als Rob Muntz19 voelen zich erdoor gesterkt in hun atheïstische levensvisie. Maar ook veel christenen accepteren ongemerkt een gesloten natuurwetenschappelijk wereldbeeld. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de populariteit van het idee dat er een ‘boedelscheiding’ zou bestaan tussen geloof en wetenschap.20 Geloof en wetenschap, redeneren de ‘boedelscheiders’, gaan best samen, omdat ze uitspraken doen over verschillende aspecten van de werkelijkheid. Het is met geloof en wetenschap net als met twee personen die praten over een tomaat. De ene zegt: ‘de tomaat is rood’, de ander zegt: ‘de tomaat is rond’. Het is absoluut zinloos deze uitspraken tegen elkaar uit te spelen. Beide uitspraken zijn waar, hoewel ze duidelijk verschillend zijn en allebei over dezelfde tomaat gaan. Beide personen kunnen tegelijk gelijk hebben, omdat de ene een uitspraak doet over de kleur van de tomaat en 18. Schrijver van het beruchte atheïstisch manifest (H. Philipse, Het Atheïstisch Manifest, Prometheus, Amsterdam, 1995). 19. Maker van het programma ‘God bestaat niet’. 20. Een recente voorvechter van dit idee is Stephen Jay Gould in zijn boek God en Darwin: wetenschap en religie in de volheid van het bestaan (Uitgeverij Contact, Amsterdam, 2000).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 397

397

de andere over de vorm. Op precies dezelfde manier is het ook volslagen zinloos geloof en wetenschap tegen elkaar uit te spelen. De wetenschap doet immers uitspraken over hoe iets in elkaar steekt, en hoe het werkt, terwijl het geloof zich bezighoudt met vragen rond doel en zingeving. Hoewel dit idee best leuk klinkt, heb ik er persoonlijk niets aan. Mijn geloof heeft namelijk wel degelijk betrekking op dingen die zich tastbaar, zichtbaar of hoorbaar voor mij afspelen, terwijl die dingen bij een consequente boedelscheiding toch echt zouden toevallen aan het zeggenschapsgebied van de wetenschap. Om een voorbeeld te noemen: als ik bij een ziekte bid om genezing, hoop ik wel degelijk (maar niet uitsluitend) dat die genezing lichamelijk merkbaar zal zijn. Een boedelscheiding aanbrengen tussen geloof en wetenschap is misschien wel de makkelijkste manier om discussies te voorkomen, maar het is ook een manier die geen plaats biedt aan Gods handelen in de natuurlijke werkelijkheid (hier herkennen we het gesloten natuurwetenschappelijk wereldbeeld). In termen van de machinefabriek-vergelijking die ik eerder gebruikte, komt het toepassen van een boedelscheiding tussen geloof en wetenschap neer op het verbannen van God uit de fabriekshal naar de kantoorafdeling. Daar mag Hij niets anders doen dan het schrijven van handleidingen en gebruiksaanwijzingen voor de geproduceerde machines – over het productieproces zelf heeft Hij geen enkele zeggenschap.

In de praktijk Na al deze algemene gedachten wil ik aan het eind van dit artikel nog kort iets zeggen over de praktijk. Hoe wordt mijn dagelijks werk als evolutiebioloog beïnvloed door mijn kijk op de wereld? En wat betekent mijn wetenschappelijk werk voor mijn geloof? De basis die het voor mij mogelijk maakt zinvol samen te werken met collega-biologen, of ze nu gelovig zijn of niet, is de aanname dat de natuurwetenschappelijke methode iets zegt over de werkelijkheid. Als we een dinosaurusfossiel zien, toont dat overeenkomsten met levende dieren van vandaag de dag (het heeft botten, tanden en een overeenkomstige lichaamsbouw). We kunnen bovendien begrijpen hoe een levend beest kan veranderen in een fossiel. Dat, en nog meer, maakt het aannemelijk dat het bij fossielen niet (slechts) om door God aangebrachte versieringen gaat, zoals sommigen hebben beweerd, maar om beesten die eens hebben geleefd. Met andere woorden, ik denk niet dat natuurwetenschappelijke observaties ons misleiden, of dat God ons om de een of andere reden voor

God beschikte5epr. 24-1-2006

398

25-01-2006

15:17

Pagina 398

WETENSCHAP EN WERELDBEELD

de gek wil houden. Als dat zo zou zijn, kan ik Gods opdracht om de aarde te onderwerpen (Genesis 1:28) – daarbij zou ik wetenschappelijke arbeid ook graag inbegrepen zien – niet goed begrijpen. Op grond van waarnemingen en experimenten meen ik dat mutatie en selectie kunnen leiden tot aanpassing, dat nieuwe soorten kunnen ontstaan door splitsing van een bestaande soort, en dat het leven op aarde zich geleidelijk heeft ontwikkeld gedurende een lange periode. Voorzover het blijft bij het doen van waarnemingen (aan de natuur, of in een experimentele opzet) en het verzamelen van feiten, is er in de praktijk dus niet zoveel verschil tussen mij en een willekeurige niet-gelovige collega. Die verschillen zijn er op dit niveau (van natuurwetenschappelijke feiten) natuurlijk wel tussen mij en gelovigen die het scheppingsverhaal in Genesis 1-2 ‘letterlijk’ lezen, dat wil zeggen als een nauwkeurige natuurwetenschappelijke beschrijving van de manier waarop God alles schiep. Ik heb respect voor die opvatting, maar een natuurwetenschappelijke interpretatie van het scheppingsverhaal levert mij meer problemen op dan het oplost, niet in de laatste plaats vanuit het scheppingsverhaal zelf.21 Subtiele verschillen tussen mij en niet-gelovige evolutiebiologen beginnen pas te ontstaan bij het interpreteren van de observaties en bij de theorievorming. Dat is nog niet zozeer merkbaar aan de interpretatie en de theorie zelf, maar wel aan het gewicht dat daaraan wordt gegeven. Theorievorming is per definitie extrapolatie: een beperkte hoeveelheid waarnemingen wordt gebruikt als basis voor een algemene verklaring. Daar is niet per se iets mis mee, maar ik houd er wel altijd rekening mee dat een theorie door deze extrapolatie te ver kan gaan – met ‘te ver’ bedoel ik buiten de grenzen van het gebied waar de natuurwetenschappen toepasbaar zijn. Er is meer dan alleen het domein dat openstaat voor natuurwetenschappelijk onderzoek. Doordat ik geloof dat er een grens aan de natuurwetenschappelijke kennis bestaat, verandert ook de manier waarop ik naar wetenschappelijke theorieën kijk. Voor niet-gelovige collega’s is het belangrijk welke verklaring het meest aannemelijk is, omdat er simpelweg geen ander alternatief binnen de natuurlijke werkelijkheid denkbaar is. Als 21. Denk bijvoorbeeld aan het feit dat God op de eerste dag het licht schept, en pas op de vierde dag de zon, de maan en de sterren. Of denk aan de verschillende volgorden waarin God de man, de vrouw en de dieren maakt (vergelijk Genesis 1 en 2). Deze en andere onduidelijkheden zijn vanuit literair oogpunt functioneel en betekenisvol, maar vanuit een natuurwetenschappelijk perspectief op z’n minst problematisch. Zelfs als ze met allerlei kunstgrepen kunnen worden opgelost, blijft de vraag waarom het scheppingsverhaal niet wat duidelijker is opgeschreven, als het dan bedoeld is als wetenschappelijk verslag.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

GODS WEGEN IN HET DOORGRONDELIJKE

Pagina 399

399

christen heb ik echter weet van een boven-natuurlijke werkelijkheid, en daarmee ook van het alternatief van een bovennatuurlijke verklaring. Als de meest aannemelijke natuurlijke verklaring berust op allerlei aannames waarover nog nauwelijks kennis bestaat, of allerlei bijzondere omstandigheden vereist, kom ik liever voor mezelf tot de conclusie dat we over dit onderwerp op dit moment nog niets kunnen zeggen, en dat we dat misschien wel nooit zullen kunnen, omdat het buiten onze horizon ligt. Met de huidige stand van de kennis hecht ik, bijvoorbeeld, bijzonder weinig waarde aan de theorieën voor het ontstaan van leven uit dode materie, of aan verklaringen voor allerlei cruciale overgangen in het evolutieproces – denk aan het ontstaan van cellen uit onafhankelijk replicerende onderdelen, het ontstaan van meercelligheid, of het ontstaan van de genetische code. Al deze overgangen gaan gepaard met fundamentele problemen die volgens mij nog lang niet voldoende zijn opgelost. Wellicht komen daar door het werk van Intelligent Design-onderzoekers nog nieuwe problemen bij, in de vorm van onherleidbaar complexe structuren. Het werkelijk aantonen dat structuren onherleidbaar complex zijn, is echter een hele opgave, en het is nog nauwelijks gelukt op een manier die kritische wetenschappers overtuigt. De meest opmerkelijke verschillen tussen mij en mijn niet-gelovige collega’s liggen natuurlijk op het levensbeschouwelijke vlak. Als dat het onderwerp van gesprek wordt, blijken de verschillen tussen open en gesloten wereldbeeld groot. Mijn overtuiging dat God zonder beperking werkzaam kan zijn in een proces dat op ons overkomt als een opeenvolging van oorzaak en gevolg, lijkt misschien op het eerste gezicht ook wel onhoudbaar. Voor mij echter is die eerste indruk niet meer dan een teken van de beperkingen van ons verstand, dat wel vaker op dergelijke schijnbare tegenstrijdigheden stuit. Denk, bijvoorbeeld, binnen de theologie aan de spanning tussen Gods voorzienigheid en het bestaan van een menselijke vrije wil en verantwoordelijkheid. Of denk binnen de natuurwetenschappen aan het oude raadsel dat iets zich tegelijkertijd als een golf en als een deeltje kan gedragen, of aan de moderne paradoxen van de kwantummechanica. In alle gevallen geldt: een dieper begrip vereist dat we vasthouden aan beide kanten van dat wat onverenigbaar schijnt. Zou dat dan niet gelden voor de levensbeschouwelijke en wetenschappelijke kijk op Gods schepping?

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 400

ACHTERGRONDINFORMATIE

OVER DE

AUTEURS

PROF.DR.IR. JAN H. VAN BEMMEL (1938) studeerde natuurkunde (TU Delft) en promoveerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij werd in 1971 hoogleraar medische informatica aan de VU. Bij TNO Utrecht (na 1963), de VU Amsterdam (na 1971) en de EUR Rotterdam (vanaf 1987) verrichtte hij onder meer biomedisch onderzoek binnen de perinatale geneeskunde, de cardiologie en de neurofysiologie. Hij was enkele jaren rector magnificus van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en van het Institute of Medicine van de National Academy of Sciences, USA, en was president van de International Medical Informatics Association. Hij is lid van de kerkenraad van de hervormde gemeente in zijn woonplaats, was lid van de Generale Synode van de Nederlandse Hervormde Kerk en voorzitter van de Evangelische Alliantie. Hij is voorzitter van het Curatorium Leerstoelen Reformatorische Wijsbegeerte en bestuurslid van de Inwendige Zendingsbond binnen de Protestantse Kerk in Nederland. PROF.DR.IR. ARIE VAN DEN BEUKEL (1933) is emeritus hoogleraar in de natuurkunde aan de Technische Universiteit Delft. Naast vele publicaties op zijn vakgebied verscheen van zijn hand een viertal boeken die onder de gemeenschappelijke noemer ‘Relatie geloof-wetenschap’ zijn samen te brengen. De titels: De dingen hebben hun geheim; gedachten over natuurkunde, mens en God (1990). Met andere ogen; over wetenschap en het zoeken naar zin (1994). Geen beter leven dan een goed leven; over de kwaliteit van het bestaan (1998). Waarom ik blijf; over geloof, theologie en wetenschap (2003). Hij is actief lid van de Protestantse Kerk in Nederland.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 401

ACHTERGRONDINFORMATIE OVER DE AUTEURS

401

DR. GIJSBERT VAN DEN BRINK (1963) was hervormd predikant te Lelystad en Bilthoven en is nu universitair docent systematische theologie aan de predikantsopleiding van de Protestantse Kerk in Nederland bij de Universiteit Leiden. Eerder doceerde hij godsdienstwijsbegeerte aan de universiteiten te Groningen en Utrecht. Behalve wijsgerige en theologische artikelen publiceerde hij enkele monografieën, waaronder een historische studie over de wisselwerking van wijsbegeerte en theologie (Oriëntatie in de filosofie, Zoetermeer 2000). Zijn meest recente boek is Een publieke zaak. Theologie tussen geloof en wetenschap (Zoetermeer 2004). Momenteel richt zijn onderzoek zich voornamelijk op de christelijke geloofsinhoud. Hij maakt deel uit van het bestuur van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk. PROF.DR. VINCENT BRÜMMER (1932) is emeritus hoogleraar godsdienstfilosofie aan de Universiteit van Utrecht. Veel van zijn werk is gewijd aan de toepassing van filosofische analyse ter verheldering van conceptuele vraagstukken in het christelijk geloof. Naast een groot aantal artikelen in Nederlandse en internationale tijdschriften en bundels heeft hij ook een tiental boeken geschreven in het Nederlands en in het Engels. Tot de Nederlandse uitgaven behoren o.a. in Wijsgerige Begripsanalyse (Kampen 1994), Wat doen wij als wij bidden? (Kampen 1985), Over een persoonlijk God gesproken (Kampen 1988), en Liefde van God en mens (Kampen 1993). In voorbereiding is Brümmer on Meaning and the Christian Faith. Collected Writings of Vincent Brümmer (Aldershot 2006). Hij is eredoctor van de universiteiten van Uppsala en Durham en ridder in de orde van de Nederlandse Leeuw. Hij is lid van de PKN in Bilthoven-Noord. PROF.DR. CEES DEKKER (1959) is universiteitshoogleraar en hoogleraar moleculaire biofysica aan de Technische Universiteit Delft. Hij doet onderzoek op het grensgebied van nanotechnologie, biologie en natuurkunde. Meest bekend is zijn werk aan koolstof nanobuisjes, maar recent is zijn interesse opgeschoven in de richting van de nanotechnologie van de levende cel. Het onderzoek werd gepubliceerd in meer dan 140 artikelen waarvan enkele tientallen in Nature en Science. In 2003 werd hij benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Dekker kreeg verschillende prijzen voor zijn werk, waaronder de 2001 Agilent Europhysics Prize, de 2003 Spinozapremie van NWO en een eredoctoraat in Diepenbeek, België. Hij is actief lid van een evangeliegemeente te Delft.

God beschikte5epr. 24-1-2006

402

25-01-2006

15:17

Pagina 402

ACHTERGRONDINFORMATIE OVER DE AUTEURS

DR. G. SANDER VAN DOORN (1976) studeerde biologie aan de Universiteit van Utrecht. Hij promoveerde in 2004 cum laude aan de Rijksuniversiteit Groningen op een proefschrift over seksuele selectie en het ontstaan van nieuwe soorten, en is momenteel aan diezelfde universiteit werkzaam als postdoc-onderzoeker. Zijn onderzoek op het grensvlak tussen biologie en wiskunde richt zich op onderwerpen binnen de evolutionaire ecologie, zoals het ontstaan van nieuwe soorten, strategieën voor adaptieve partnerkeuze en sociale dominantie. Hij is lid van de Sionskerkgemeente in Zwolle (PKN), waarbinnen hij actief is in het jeugd- en jongerenwerk. DR. EVERARD DE JONG (1958) doorliep LTS en MTS electronica, GrootSeminarie Rolduc en behaalde zijn licentiaat filosofie aan het Angelicum in Rome in 1986 en promoveerde in 1989 aan de Catholic University of America in Washington DC op een proefschrift over de invloed van het Commentaar van Giacomo Zabarella (1533-1589) op de Analytica Posteriora van Aristoteles op het werk van Galileo Galilei. Op het ogenblik is hij hulpbisschop van Roermond, terwijl hij binnen de Nederlandse bisschoppenconferentie verantwoordelijk is voor jongeren, catechese en het katholiek onderwijs. Daarnaast doceert hij filosofie aan het GrootSeminarie Rolduc te Kerkrade en aan de Fontys Hogeschool in Sittard. PROF.DR. CORNELIS VAN DER KOOI (1952) is hoogleraar aan de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit, Amsterdam, alwaar hij systematische theologie en theologie van de charismatische vernieuwing doceert. Van zijn hand verschenen onder meer de volgende boeken: De Denkweg van de jonge Karl Barth (1985), Heil en verlangen, centrale thema’s in het geding tussen christelijk geloof en nieuwe-tijdsdenken (1995), Hinkelen binnen de lijnen, enkele krijtstrepen voor een christologie (1999) en Als in een spiegel; God kennen volgens Calvijn en Barth (2002). Hij is in Driebergen lid van de Protestantse Kerk in Nederland. PROF.DR. GEURT HENK VAN KOOTEN (1969) is hoogleraar nieuwe testament en het vroege christendom aan de faculteit der Godgeleerdheid & Godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit te Groningen. Hij behaalde graden in theologie en letteren aan de universiteiten van Leiden (MA; PhD), Durham (MA) en Oxford (MSt) en publiceerde onder meer over nieuwtestamentische en Griekse kosmologie: Paulus en de kosmos (2002); Cosmic Christology in Paul and the Pauline School (2003); The Creation of Heaven and Earth (2005). Hij is gespecialiseerd in de verhouding tussen het vroegste christendom en de antieke Oudheid.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 403

ACHTERGRONDINFORMATIE OVER DE AUTEURS

403

PROF.DR. JAN LEVER (1922) studeerde biologie aan de Universiteit van Utrecht en was van 1952-1986 hoogleraar dierkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij deed onder meer onderzoek naar de schildklier, schelpen en het neuro-endocriene systeem bij slakken. Hij is sinds 1970 lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, alwaar hij van 1978 tot 1981 voorzitter was van de afdeling Natuurkunde. Grote bekendheid verwierf hij door zijn boek Creatie en Evolutie (1956). Enkele andere publicaties van zijn hand zijn Geïntegreerde biologie (1973), Schepping en Evolutie (1985), Bomengids van Amsterdam-Zuid (2002), en Feniks en Broedmachine. Reisverhalen over deze wondere wereld (2003). PROF.DR. RONALD MEESTER (1963) is hoogleraar wiskunde met leeropdracht de waarschijnlijkheidsrekening, aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zijn onderzoeksterrein strekt zich uit van abstracte tot zeer toegepaste wiskunde, en hij heeft hierin ruim en breed gepubliceerd. Naast onderzoeksartikelen heeft hij ook een aantal monografieën op zijn naam staan. In 2002 ontving hij een prestigieuze VICI-subsidie van NWO voor zijn onderzoek naar ruimtelijke stochastiek. Hiernaast publiceert hij over de verhouding tussen religie en wetenschap, waarvan het boek Het pseudoniem van God (Ten Have, Baarn 2003), en het boek Schitterend ongeluk of sporen van ontwerp? (Ten Have, Baarn 2005) het meest bekend zijn. Hij is pianist en kerkganger bij de oecumenische diensten van de Leidse Studenten Ekklesia. DR.IR. AART NEDERVEEN (1974) is als fysicus verbonden aan de afdeling Radiologie van het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam, waar hij onderzoek doet op het gebied van magnetische resonantie-imaging (MRI). Hij publiceerde verschillende artikelen op het terrein van de medische fysica en de bio-informatica. Hij is redacteur van Wapenveld, tijdschrift voor christelijk perspectief op geloof en cultuur, en lid van de Gereformeerde Gemeenten. PROF.DR. GERARD NIENHUIS (1944) is hoogleraar natuurkunde aan de Universiteit Leiden. Eerder was hij medewerker en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoeksgebied betreft vooral de kwantummechanische wisselwerking van licht met materie. Naast zijn wetenschappelijke publicaties in de vakliteratuur schreef hij over de relatie tussen natuurwetenschap en wereldbeeld, onder meer Het gezicht van de wereld (Buijten & Schipperheijn 1995).

God beschikte5epr. 24-1-2006

404

25-01-2006

15:17

Pagina 404

ACHTERGRONDINFORMATIE OVER DE AUTEURS

DR.IR. TJERK OOSTERKAMP (1972) is natuurkundige. Hij promoveerde cum laude aan de TU Delft, deed een postdoc in Harvard University en werkt nu als universitair docent aan de Universiteit Leiden. Hij geeft leiding aan een onderzoeksgroep op het gebied van toepassingen van tastmicroscopie, onder meer om individuele eiwitten in cel-membranen zichtbaar te maken. Hij is lid van de Nederlands Gereformeerde Kerk. DR. STEFAN PAAS (1969) promoveerde in 1998 op een studie, getiteld ‘Schepping en oordeel: Scheppingsteksten bij enkele oudtestamentische profeten’. In 2003 werd deze studie, bewerkt en vertaald in het Engels, opnieuw uitgegeven. Momenteel werkt hij als evangelisatieconsulent voor de Christelijke Gereformeerde Kerken en als missionair opbouwwerker voor de Christelijke Gereformeerde Kerk in Amsterdam. Ook werkt hij als postdoc-onderzoeker aan de Theologische Universiteit van Kampen (Broederweg) en als docent missiologie aan het Center for Evangelical and Reformation Theology in Amsterdam (VU). Hij publiceerde verschillende boeken en artikelen over missionaire en apologetische vraagstukken. DR. JULEON M. SCHINS (1964) is universitair docent aan de Technische Universiteit Delft in de sectie opto-elektronische eigenschappen van nieuwe materialen. Buiten zijn vakgebied publiceert hij regelmatig artikelen over wetenschapsfilosofische onderwerpen, in het bijzonder over de gevolgen voor de natuurwetenschappen van het feit dat de mens een nietmateriële geest heeft, bron van vrije wil, denkvermogen, en zelfbewustzijn. Zijn ideeën hierover heeft hij gebundeld in de boeken Hoeveel geest kan de wetenschap verdragen? (2000, Agora/Pelckmans, Kampen) en Empirical Evidence for the Non-Material Nature of Consciousness (2004, The Edwin Mellen Press, Lampeter, UK). DR. TAEDE A. SMEDES (1973) studeerde theologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Tijdens zijn promotieonderzoek in 2001 studeerde hij drie maanden bij prof. Wentzel van Huyssteen aan het Princeton Theological Seminary. In 2002 won hij een ESSSAT Student Award voor zijn artikel Is Our Universe Deterministic? Hij promoveerde in 2004 aan de RUG op een proefschrift waarvan de handelseditie de titel Chaos, Complexity, and God: Divine Action and Scientism draagt. Sinds 2004 is hij postdoc aan de faculteit der Godgeleerdheid van de Universiteit Leiden. Hij is de Scientific Programme Officer van de European Society for the Study of Science and Theology (ESSSAT).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 405

ACHTERGRONDINFORMATIE OVER DE AUTEURS

405

PROF.DR. PIET WESSELING (1942) is hoogleraar in de numerieke wiskunde aan de Technische Universiteit te Delft. Aan deze instelling werd hij opgeleid tot vliegtuigbouwkundig ingenieur, waarna hij in 1967 promoveerde bij het California Institute of Technology op een proefschrift over een onderwerp in de theoretische stromingsleer. Hij was als onderzoeker verbonden aan het Jet Propulsion Laboratory te Pasadena (Californië) en het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium te Amsterdam. In 1972 werd hij lector in de numerieke wiskunde aan de Universiteit van Twente, en in 1977 aanvaardde hij zijn huidige functie. Een dertigtal promovendi zijn thans bij hem gepromoveerd. Hij is redactielid van het ‘Journal of Computational Physics’. Hij is lid van de Nederlands Gereformeerde Kerk te Heemstede. PROF.DR. RENÉ VAN WOUDENBERG (1957) is hoogleraar aan de faculteit der wijsbegeerte van de Vrije Universiteit met als speciale aandachtsgebieden kentheorie en ontologie. Hij studeerde filosofie en Nederlands aan de Vrije Universiteit, alwaar hij in 1991 promoveerde op een proefschrift over transcendentale argumenten in de comtemporaine wijsbegeerte. Daarna werkte hij enige tijd aan de Katholieke Universiteit te Utrecht en was hij Academie-onderzoeker bij de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Hij publiceerde, naast vele artikelen in vaktijdschriften, onder meer de volgende boeken: Het mysterie van de identiteit (2000), Filosofie van taal en tekst (2002), Toeval en ontwerp in de wereld (2003), Gelovend denken. Inleiding tot een christelijke filosofie (2004), The Cambridge Companion to Thomas Reid (2004, met Terence Cuneo).

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 406

Al de zesde druk bij Ten Have:

Cees Dekker, Ronald Meester en René van Woudenberg (red.)

SCHITTEREND ONGELUK OF SPOREN VAN ONTWERP? Over toeval en doelgerichtheid in de evolutie

Het leven op aarde, het bestaan van de kosmos: ze houden niet op mensen te verbazen. Sommigen zeggen dat het een ongeluk is, misschien wel schitterend, maar een ongeluk. Anderen denken echter dat de nauwe samenhang in het leven en kosmos juist allerlei sporen van ontwerp vertoont. In dit boek laten wetenschappers zien dat het populaire beeld van de wereld als toevallig ongeluk bepaald niet afgedwongen wordt door de wetenschap. Met bijdragen van de biologen Jan Lever, Jitse M. van der Meer en Sjef Wintermans; biofysicus Cees Dekker; bio-ethicus Henk Jochemsen; moleculair bioloog John S. Sussenbach; astronomen Gerard Bodifée en Mart de Groot; astrofysicus Willem A. Baan; natuurkundigen Arie van den Beukel en Juleon Schins; wiskundige Ronald Meester; theoloog Gijsbert van den Brink; filosoof René van Woudenberg en wetenschapshistoricus Kees de Pater.

God beschikte5epr. 24-1-2006

25-01-2006

15:17

Pagina 407

Anderen over dit boek: Zowel wetenschap als religie resulteren in een nog dagelijks ontdekkende mens. In een samenleving waarin religies niet weg te denken zijn, is het daarom heel zinvol wanneer wordt nagedacht over de vraag of religie en wetenschap elkaar inderdaad uitsluiten. Maria J.A. van der Hoeven, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Elke rechtgeaarde Darwinist zou dit boek moeten lezen. Hij zal bij de ene bijdrage geërgerd vloeken om zich, bij een volgende bijdrage, driemaal achter zijn oren te krabben. Dit boek nodigt voortdurend uit tot tegenspraak. Het irriteert en fascineert. Wim Kayzer, programmamaker van de VPRO-serie ‘Een schitterend ongeluk’ Het is zover: een Nederlandstalige publicatie over Intelligent Design. Ik ben er erg tevreden over. [...] Dit boeiende boek is een eerste aanzet en tegelijkertijd een uitdaging aan de vele andere wetenschappers om zich in het publieke debat te mengen. Andries Knevel, directeur Evangelische Omroep