Feminizm

Fem in izm

1

insan yay›nlar› : 438 k›lavuz kitaplar dizisi : 14 birinci bask›: istanbul, may›s 2005 isbn 975-574-428-2

feminizm ayfle sevim

içdüzen mefkûre kapak düzeni harun tan bask›-cilt kurtifl matbaas› www.kurtismatbaa.com

insan yay›nlar› keresteciler sitesi, mehmet akif cad. kestane sok. no: 1 merter/istanbul tel: 0212. 642 74 84 faks: 0212. 554 62 07 www.insanyayinlari.com.tr [email protected] 2

Fem in izm AYfiE SEV‹M

3

fiE E S E V‹M A Y fi 1979 y›l›nda ‹zmit’te do¤du. Lise e¤itimini burada tamamlad›. 2001 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünden mezun oldu. fiiir, deneme, inceleme ve hikaye türlerindeki çal›flmalar› Merdiven Sanat, Kitap Haber, Dergah, Hece, Merdiven fiiir gibi dergilerde yay›nland›. Hz. Muhammed’in hayat›n› konu alan Günefle Yolculuk isimli eseri 2004 Türkiye Yazarlar Birli¤i Çocuk Edebiyat› ödülüne lây›k görüldü.

4

‹Ç‹NDEK‹LER

B‹R‹NC‹ BÖLÜM Paleotik ve Neolotik dönemler

7

‹lk Uygarl›klarda Kad›n

12

Mitoslarda ve Dinlerde Kad›n

19

Kad›n›n Ortaça¤dan XIX. Yüzy›la De¤in Serüveni

23

XIX. Yüzy›lda Kad›n

36

XX. Yüzy›lda Kad›n

43

II. Kuflak Feministler

50

‹K‹NC‹ BÖLÜM FEM‹N‹ZM‹N ÇEfi‹TLER‹

55

Liberal Feminizm

55

Kültürel Feminizm

60

Anarflist Feminizm

63

Marksist Feminizm

63

Varoluflçu Feminizm

71

Radikal Feminizm

75

Lezbiyen Feminizm

86

Siyah Feminizm

87

1980 Sonras›

90 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BAfiLANGIÇTAN GÜNÜMÜZE TÜRKLER DE KADIN SEÇ‹LM‹fi KAYNAKÇA

91 111 5

6

I. B ÖLÜM

PALEOT‹K VE NEOL‹T‹K DÖNEM LER

Robert Sözlü¤ü’nde; Kad›nlar›n toplum içindeki rolünü ve haklar›n› geniflletmeyi öngören bir doktrin olarak tan›mlanan feminizmin ortaya ç›k›fl› 18.yy sonlar›na rastlar. Latince kad›n anlam›na gelen femine sözcü¤ünden türetilen feminizm Frans›zca’ya 1837’den sonra, (Feme-Kad›n sözcü¤ünden türetilerek) ‹ngilizce’ye ise 1890’larda womanism (kad›nc›l›k) ismini alarak girmifltir. Feminizmin ne oldu¤unu anlamak için kad›n›n tarih içindeki serüvenini bilmemiz gerekiyor. Bu tarih serüvenine de varolan tarih biliminin içinden de¤il, feminizmin ortaya koydu¤u yeni tarih biliminden yola ç›kmam›z gerekli. Çünkü feminizme göre flu anki tarih biliminin öznesinde hep erkek ve erkek eylemleri vard›r. Kad›nlar›n arka planda kald›¤› savafllar›n, diplomasinin, parlamentonun, kahramanl›klar›n vs. yaz›m›d›r tarih.1 1

Feminizm sadece tarih biliminin de¤il di¤er bilimlerin öznesinin de erkek oldu¤unu savunur; bu yüzden bilim dallar›n›n gözden geçirilip yeniden yaz›lmas›n› is7

Kad›nlar› incelemeye insanl›k tarihinin bilinen ilk dönemlerinden yani Paleotik dönemden bafllayaca¤›z. Bu dönem hakk›nda birkaç milyon y›l sürmesine ra¤men çok az fley biliyoruz. Yaz› icat edilmedi¤i için tarihçiler ma¤ara resimlerinin, insan iskeletlerinin ve kullan›lan kap kaçak, silah vb. eflyalar›n izinden giderek Paleotik dönemi aç›klam›fllard›r. Paleotik dönemde yap›lan araflt›rmalar sonucu insanlar›n toplay›c›l›k ve avc›l›kla geçindikleri ortaya ç›k›yor. Bu dönemde kad›nlar daha çok toplay›c›l›kla u¤raflmalar›na ra¤men ava da kat›l›yorlard›. Yaflam flartlar›n›n zorlu¤undan ötürü nüfus oldukça azd›. Feminist tarihçiler sa¤l›ks›z flartlardan ötürü anne ve çocuk ölümlerinin çoklu¤unu göstererek bu toplumlarda kad›nlar›n erkeklere göre daha özel bir yeri olmas› gerekti¤ine ya da hiç olmazsa erkeklerle eflit bir statüde olduklar›na iflaret ederler. O döneme ait kal›nt›lar bu tezi do¤rular mahiyettedir. Tafl ve fildiflinden yap›lan heykelciklerin hemen hepsi cinsel özellikleri çok belirgin olan kater. Meselâ Latince de human sözcü¤ü hem insan hem de erkek anlam›nda kullan›l›rken femina sözcü¤ü difliyi temsil eder; t›p kitaplar›nda insano¤lu diye tan›mlanan erkek bedenidir. Hastal›klar –anatomi ve üreme organlar› hariç- hep erke¤e göre tan›mlanm›flt›r yine sosyal bilimlerde beyaz bat›l› burjuva erke¤in karakterize etti¤i erkek deneyimleri tart›fl›lm›fl, erkekçi sosyal davran›fl standart olarak gösterilmifltir vs. 8

d›n figürleridir. O dönemde erkek figürlerine rastlan›lmamas›n›n bir nedeni de soyun devam›nda erke¤in rolünün bilinmemesidir. Üremede erke¤in rolü daha sonra, hayvanlar›n evcillefltirilmesiyle keflfedilecektir. Bu bilgi eksikli¤i de feminist arkeologlara göre kad›n›n statüsünün erke¤inkine efl hatta üstün olmas›n›n bir di¤er sebebi say›labilir. Milattan on bin y›l kadar önce iklim koflullar›n›n bütünüyle de¤iflmesi sonucu Birinci Neolitik Döneme girildi. Göçebe kavimler yerleflik düzene geçmeye bafllad› ve bu da avlanmay› azaltt›. Avlanman›n yerini ilkel tar›m almaya bafllad›. Yerleflik hayatla gelen bu yeni üretim fleklinin kad›n›n sosyal statüsünü baflta yükseltti¤i düflünülüyor. Avlar›n azalmas›yla toplay›c›l›k önem kazanm›fl bu da ilgiyi yabanî tah›llar›n üzerine çekmiflti. Kad›nlar bu dönemde tohumu ve tah›llar›n yeniden üreme devresini keflfettiler. Bunun arkas›n› taneleri ö¤ütmek için daha genifl ve daha a¤›r tafllar›n kullan›ld›¤› de¤irmenlerin yap›m›, ilk çömleklerin yap›m›, tohumlar›n saklanabilmesi için yeni yöntemlerin bulunmas› gibi kad›nlar›n keflifleri geldi. Kad›nlar sadece bu teknikleri bulduklar› için de¤il bunlar› çocuklara yani yeni nesle ö¤rettikleri için de önem kazand›lar. Onlar›n artan statüsü akrabal›¤›n kad›n soyundan devam etmesine ve bilinen ilk ilâhlar›n Tanr›çalar olmas›na 9

yol açt›. Birinci Neolitik dönemdeki heykeller incelendi¤inde onlar›n da Paleotik dönemdeki gibi cinselli¤i vurgulanm›fl kad›n figürleri oldu¤unu görürüz. Paleotik dönemde tafl ve fildiflinden yap›lan heykeller, konusu de¤iflmeksizin Birinci Neolitik Dönemde kilden yap›lm›flt›r. ‹kinci Neolitik Dönem kad›nlar›n statü aç›s›ndan geriledi¤i bir dönemdir. Bu ça¤da yeni enerji kaynaklar›n›n bulunmas› -öküz, su, rüzgar gücü, bir müddet sonra da saban, su ve rüzgâr de¤irmenleri vs.- erkekleri öne ç›kard›. Ufak bahçelerden tarlalara geçildi. Böylece bahçede çapas›yla ifl gören kad›n yerini saban›yla ifl gören erke¤e b›rakt›. Yeni üretim tarz› ürünün artmas›na böylece de nüfus patlamas›na yol açt›. ‹lk Neolitik ça¤daki köylerin yerlerini önce kasabalar sonra da kentler ald›. Tüm bu de¤iflmeler erke¤i ve onun gücünü daha öne ç›kartt›¤› için dinlerdeki kad›n›n üstün konumu kayboldu. Yine dinlerdeki Ana Tanr›ça’n›n önemini kaybetmesinin bir nedeni de erke¤in üremedeki rolünün ö¤renilmifl olmas›d›r.2 Bu ça¤da henüz erkek tanr›lar ortaya ç›kmam›flt›r ama erkeklik simgesi olan fallusun kilden 2

10

Araflt›rmac›lara göre ço¤almak için iki cinsin varl›¤›n›n gerekli oldu¤unun ö¤renilifli önce Ana Tanr›ça’ya bir efl bulmaya yol açt›. O¤ul, koca ya da erkek kardefl olarak ortaya ç›kan bu efl baflta ikincil konumdayken zamanla öne geçti.

yap›lm›fl ya da tafla kaz›nm›fl örnekleri görülür. Bu devir anaerkilli¤in hem ideolojik hem de ekonomik temellerinin y›k›ld›¤› ve yeni bir anlay›fla do¤ru gidildi¤i bir dönemdir. Paleotik ça¤da avc›lar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için, ittifaklar yolu ile av sahalar›n› güvenceye almalar› gerekiyordu. Bu yüzden kabileler egzogam olmak (d›fltan evlenmek) zorundayd›.Yerleflik düzene geçildi¤inde egzogaminin yerine endogami (‹çerden evlenme) ald›. Art›k aile reisleri do¤urganl›klar›n› evin büyümesi amac› ile de¤erlendirmek üzere k›zlar›n› kuzenleri için saklamaya bafllad›lar. Bu da kad›nlar›n eve kapat›lmas›n› bafllatt›. Feminist tarihçilere göre yerleflik hayata geçifl kum saatinin ters dönmesi gibi kad›n›n sosyal statüsünü bafl afla¤› çevirmifltir. Çünkü yerleflik hayat, yan›nda kendi erkeksi kurallar›n› getirmifltir. Andree M›chel Feminizm isimli eserinde3 bu dinamikleri flöyle aç›klar “...Böylece kentlerde kad›nlar›n kapat›lmas› (yani göçebeli¤in son bulup yerleflik hayata geçilmesiyle kad›nlar›n evlerine kapat›lmas›) iki aflamada gerçekleflti. ‹lk aflamada topra¤›n özel mülkiyetine ve sosyal ayr›cal›klara sahip olanlar, yasa ya da güç yoluyla bu ayr›cal›klar› 3

Michel Andree, Feminizm, çev: fiirin Tekeli, ‹letiflim Yay›nlar›, syf: 22. 11

korumak üzere oluflturduklar› ilk bürokrasilere, yani rahip ve asker kastlar›na yaslanarak, kad›nlar› eski siyasî ve dinî görevlerinden uzaklaflt›rd›lar. ‹kinci aflamada ise ticaretin ve kentlerin geliflimi sonucu ortaya ç›kan orta s›n›f›n, sosyal hiyerarflide yükselme derdinde olan tacirleri, snobluk gere¤i, kar›lar›n› önce kentsel kesimin zanaatkâr üretiminden çektiler, sonra da onlar› siyasî güç sahibi k›labilecek her tür iletiflim a¤›n›n d›fl›na ç›kard›lar.“

‹ LK UY GA RL IKL A R DA KA DIN

Yerleflik hayata geçilmesiyle bilinen ilk uygarl›klar tarih sahnesinde görüldüler. Bu uygarl›klarda kad›n›n konumu de¤iflkenlik gösterse de genel olarak erke¤in afla¤›s›ndayd›. fiimdi bu uygarl›klardaki kad›nlar›n yaflam›na k›saca göz atal›m. Eski M›s›r’da, kraliçelerin yan›nda tap›naklar› yöneten kad›nlar da önemli haklara sahipti. Baz› araflt›rmac›lar kad›nlar›n Eski M›s›r’da ça¤dafl› uygarl›klara göre daha özgür bir yaflam sürmesini göçebelik sisteminin tam olarak ortadan kalkmamas›na ba¤larlar. M›s›r’da kentleflme -Firavunlar s›k s›k baflkentlerini de¤ifltirdikleri içinhiçbir zaman di¤er antik kentlerde oldu¤u kadar geliflmemifltir. Bu da iktidar birikimini engelle12

mifl ve göçebelik k›smen varl›¤›n› sürdürmüfltür. Eski M›s›r’da kad›nlar önemli haklara sahipti. Gerçi bu haklardan toplumun tüm katmanlar›ndaki kad›nlar de¤il sadece imtiyazl› s›n›f›n kad›nlar› yararlanabiliyordu. Bu kad›nlar, mülk edinme, mirasta hak sahibi olma, toplum içinde bir tak›m yetki ve sorumluklara sahipti. Eski M›s›r harem kurumun ilk ortaya ç›kt›¤› uygarl›klardan biridir. Ama onlardaki harem kurumu günümüzdeki anlam›yla4 de¤il aristokrasinin üst katlar›ndaki kad›nlar›n ulusal ve uluslararas› sorunlara iliflkin tart›flmalar yap›p yönetsel kararlar ald›klar› bir saray olarak kullan›l›yordu. Eski M›s›r’da kökencilik oldukça önemliydi. Asalet ve soy, toplumda sadece kad›nlar›n de¤il erkeklerin de de¤erini belirliyordu. Eski M›s›rl›lar’da kral soyu kar›flmas›n diye ço¤u kez hanedan ailesi içinden evlilikler gerçekleflirdi. Krall›k kan›n›n safl›¤›n› yitirmemesi için k›z kardeflleriyle hatta k›zlar›yla evleniyordu yöneticiler. 4

Gynece, yani ülke sorunlar›n›n tart›fl›ld›¤› bir saray de¤il de aile kad›nlar›n›n oturdu¤u bölüm olan harem kavram› ilk kez antik kentlerin orta s›n›f›nda ç›km›flt›r. Yönetici ve asil s›n›fta Bizans’a dek böyle bir kurum yoktu. Müslüman yazarlara göre harem Araplar›n aras›na da Bizans’tan geçmifltir 13

Eski M›s›rl›lar›n fliirsel sözlü¤ünde erkek kardefl ve k›z kardefl kavram› günümüzdeki sevgili olarak alg›lanmaktayd›. Kral›n tek eflli olmas› gerekmiyordu. Onun hayat›nda savafllardan elde edilen cariyeler ve yabanc› ülkelerden kendisine hediye edilen kad›nlar da vard›. Sümerliler’de kad›nlar›n durumu Eski M›s›r’a göre kötüydü. Erkek baz› flartlarda kar›s›n› öldürme ve üzerindeki borçlar›na karfl›l›k satma hakk›na bile sahipti. Yine Ziggurat isimli tap›naklar›nda bir grup kad›n oradaki kahinlere hizmetçilik ve cariyelik yaparlard›. Mezopotamya Uygarl›klar›ndan biri olan Babillilerin tap›naklar›nda da ayn› durum geçerliydi. Toplum düzeni tap›nak d›fl›nda da fuhufla izin veriyor ve düzenliyordu. Burada fahifleler kutsald› ve babalar›ndan drohama al›rd›. Babilliler I.Saragon döneminde anaerkildi, çocuklar birden fazla kocas› olan kad›nlara aitti. Poliandri (Çokkocal›l›k), Biandri (‹kikocal›l›k) fleklinde evlilikler gerçeklefliyordu. ‹.Ö. 33. yy’da , Uro-Kagina’n›n saltanat› döneminde bu uygulama yasaklanm›fl, iki kocas› olan kad›nlar ceza olarak nehre at›lm›flt›r. Babilliler de kad›n, kuma, efl ya da cariye olsun çocuk do¤urmal›yd›. K›s›r kad›nla erkek aras›nda uygun bir tazminat karfl›l›¤› boflanma gerçeklefliyordu. Meflru efl hukuken reflitti ve sözleflme imzalayabiliyordu. Dul kalmas› ya da kocan›n kendisini terk etmesi duru14

munda çocuklar›n velâyeti ona kal›r ve yeniden istedi¤i erkekle evlenebilirdi. Eski Yunan’da kad›n›n aile içinde de¤eri vard› ve sayg› görürdü fakat kamu yaflam›na kat›lamazd›. Olimpiyat oyunlar› sadece erkekler içindi, Isparta’da klasik ça¤ ve Teos d›fl›nda hiçbir sitede k›zlar okula al›nmazd›. Koca eflini tek tarafl› boflayabiliyordu, yasalar kad›nlar›n iste¤i üzerine boflanmay› da kabul ediyordu ama bu hak kad›nlarca pek kullan›lmam›flt›r. Miras erkek çocuklara devredilirdi. E¤er kiflinin erkek çocu¤u yoksa baba miras›n› k›z›ndan olan erkek torununa b›rak›rd›. Eski Yunan’da kad›n hukuksal aç›dan s›n›rl› bir yaflam sürse de pratikte bu kurallar› delerek gündelik hayata kat›lm›flt›r. Eski Yunan filozoflar›na bakt›¤›m›zda kad›nlar konusundaki fikirleri feminizm bak›fl aç›s›ndan pek hofl de¤ildir. Platon’un, Aristoteles’e göre kad›nlar konusunda daha ›l›ml› oldu¤u bilinse de feminizm taraftarl›¤›n› onda aramak hayalcilik olur. Platon’a göre devleti idare edecek bir seçkinler s›n›f› olacakt›r. Bu seçkinler s›n›f›na di¤er tabakadan bir geçifl kesinlikle yoktur, seçkinlik soydan devam eder. Bu grupta e¤itim alm›fl –müzik ve beden e¤itimi- seçkin kad›nlara ihtiyaç vard›r. Ama bu kad›nlar Platon’un deyimiyle “...Seçkin erkeklerin ortak mal› olmal›, hiçbiri 15

özel olarak bir erkekle yaflamamal›d›r; çocuklar da ortak olmal› ve ne çocuklar anne babalar›n›, ne de anne babalar çocuklar›n› tan›mamal›d›r” Platon, bu seçkin kad›nlar›n yönetime kat›labilece¤ini söyler çünkü, “Erkek, her iflte kad›ndan üstündür, ama do¤al yetenekler iki cinse benzer flekilde da¤›t›lm›flt›r. Kad›n da do¤al olarak erkek gibi bütün iflleri görebilir” Onun ö¤rencisi olan Aristoteles ise kad›n›n adalet, cesaret, tedbirlilik, kanaatkârl›l›k vb. konulardaki erdemlere sahipli¤i konusunda oldukça flüphelidir. Ona göre “Erkek ve kad›n iliflkisinde erkek yarad›l›fltan üstün, difli de¤erce alttad›r. Birincisi egemen ögedir, ikincisi ba¤›ml›d›r”5 Yar›m kürenin do¤u taraf›ndaki Eski Çin’deki kad›n›n durumu ise Eski Yunan’daki kad›n›n durumuna göre daha kötüydü. Çin düflüncesinde egemen olan iki büyük düflünür vard›r, bunlar Konfüçyüs ve Lao-tzeu’dur. Lao-tzeu’nun düflünce sistemi Taoizm ad›n› tafl›r. Bu düflüncede eril ilke yin ile, difli ilke yang evrenin hareketini ve genel olarak dünya sistemini düzenlerler. Konfüçyüs ise gökyüzüyle yeryüzü aras›ndaki insan›n ahlâk›n› yükseltmek istemifltir. Ona göre insan adil, 5

16

Marc Sautet, Kad›nlar›n Özgürleflmesi Üzerine, çev: Selcan Serdaro¤lu, Telos Yay›nlar›, s. 79.

dürüst ve özverili olmal›d›r. Konfüçyüs gökyüzünün erke¤i, yeryüzünün difliyi temsil etti¤i söyledikten sonra tabiat›n geliflmesi için bu ikisinin uyum içinde olmas› gerekti¤ine dikkat çeker. Erkek gökyüzünün verdi¤ini -yani ya¤muru, kar› vs.- difli yeryüzü almal›d›r ve ço¤almal›d›r. Burada diflinin konumu erke¤inki gibi önemlidir ama difli hiçbir zaman gökyüzünün alt›nda oldu¤unu unutmamal›d›r. Hareketlerinde erke¤e uyum göstermesi gereken odur. Eski Çin’de kad›nlar›n durumunu anlamak için Konfüçyüs’e kulak verelim: “...Erkek ve kad›n giysilerini ayn› sehpaya asmazlar; bir kad›n giysilerini kocas›n›n dolab›na asmaya cüret edemez; onlar› ayn› çekmecelere de koyamaz. Koca ve kar›s› birlikte y›kanmazlar. E¤er kocas› yoksa, kar›s› yast›¤›n› bir kutuya, has›rlar›n› k›l›flar›na yerlefltirir ve bunlar› kilitler. Bir eflin kocas›na hizmet etti¤i gibi gençler de büyüklerine hizmet ederler. Erkekle kad›n›n iliflkilerini düzenleyen töreler yaln›zca yetmifl yafllar›na kadar uygulanabilir; daha sonra kiflisel isteklerini istedikleri gibi düzenlemelerine karfl› ç›kan bir olgu yoktur... Erkekler kad›nlar›n odalar›ndan, kad›nlar da erkeklerin ifllerinden söz etmezler. Kurban ve cenaze törenleri d›fl›nda erkek ve kad›n do¤rudan birbirlerine hiçbir fley vermez. E¤er bir erkek bir kad›na bir fley verirse, kad›n bunu bambu bir tepsinin 17

üzerinden al›r; e¤er el alt›nda böyle bir tepsi yoksa, ikisi de e¤ilirler, erkek eflyay› yere koyar ve kad›n onu al›r...”6 Tarihçiler Eski Çin’de kad›n›n eflinin yahut babas›n›n bulundu¤u bir yerde ancak onlar izin verdi¤i zaman konuflabildi¤ini yazarlar. Kad›n bu hâlde konuflurken de asla gözlerini yerden kald›rmaz. Eski Çin’de dullar›n ikinci bir defa evlenmelerine izin verilmezdi. Zina yapan kad›n yak›l›rd›. Kad›n›n kocas› öldü¤ünde kendisini onun mezar› üstünde öldürmesi flart de¤ildi ama böyle yapan kad›nlar kocalar›na ba¤l›l›klar› yüzünden takdir edilirdi. Erkekler birden fazla kad›nla evlenebiliyordu. Yaklafl›k on as›r süren Roma ‹mparatorlu¤unda ise kad›nlar Eski Yunan’da oldu¤u gibi yasalar›n kendilerine tan›mad›¤› haklar› fiilen kullanmaktayd›lar. Onlar genel anlamdaki ifllerde söz sahibiydiler. Dükkan ve özellikle örgü ile ilgili sanat ifllerinde çal›flanlar olmufltur. Roma’da sosyal düzenin temeli aileydi. Evlilik sözleflmesinde erke¤in kad›n üzerinde üstünlü¤ü vard›. Miras babadan o¤la geçti¤i için kad›n miras alamazd›. Baban›n o¤lu olmad›¤› zamanda ise kad›n kendisine düflen paydan istedi¤i gibi yararlanamazd›. Kad›6

18

Marc Sautet, Kad›nlar›n Özgürleflmesi Üzerine, çev: Selcan Serdaro¤lu ,Telos Yay›nlar›, s. 38.

n›n her türlü yasal ifllem için kendisi ve di¤er erkekler aras›nda arac›l›k yapan bir vasii vard›. Oy hakk› yoktu. Tüm bunlara ra¤men Romal› pek çok kad›n hukukun boflluklar›ndan yararlan›p zenginleflmifltir.

M ‹T O SL A R DA VE D‹N DE KADIN

Yunan mitolojisinde tanr› Promete gökyüzünden atefli çalarak ilk insan› - erke¤i - yarat›r. Buna çok k›zan di¤er tanr›lar ilk insan› cezaland›rmak için Pandora’y› yani ilk kad›n› yarat›rlar. Pandora elindeki çeyiz kutusuyla erke¤i cezaland›rmak için yarat›lm›fl ve dünyaya kötülükleri yaym›fl olan kad›nd›r. Japon mitolojisindeki yarat›l›fl inanc›na bakt›¤›m›zda da flöyle bir manzara görürüz; Tanr›ça ‹zanagi ve Tanr› ‹zanami evlenirler ve çocuklar› olur. Bu çocuk tanr›larla karfl›laflt›¤›nda ilk konuflan kifli Tanr›ça ‹zanagi olur. Bunun üzerine çocuk geliflemez. Geliflemeyen çocuk sala koyulup denize terk edilir. Di¤er karfl›laflmada ilk kez Tanr› ‹zanami konuflunca çiftin sekiz sa¤l›kl› çocu¤u olur. Mitoslara bakt›¤›m›zda kad›nlar›n her zaman olmasa da genelde afla¤› durumuna iflaret ederler. Üç büyük semavî dinde ise kad›n›n konumu birbirinden farkl›d›r. Bu yüzden üçünü de ayr› ayr› incelemeyi uygun gördük. 19

Feministlerin, ‹slâmiyetde kad›n›n durumunu olumlu karfl›lad›klar› görülmüfltür; ‹slâm dinindeki kad›n›n durumunu Ney Bendason Bafllang›çtan Günümüze Kad›n Haklar› isimli kitab›nda bunu flöyle aç›klar; “ ...Kuran’da kad›nlara önemli bir yer ayr›lm›flt›r; kitab›n büyük bir bölümü, Nisa yani Kad›nlar bafll›¤›n› tafl›yan IV. Süresi onlarla ilgilidir. Baflka surelerde de peygamberin onlarla ilgili sözleri vard›r. Burada savunulan ilk düflünce Yarad›l›fltan kad›n ve erke¤in eflit oldu¤udur ‘ Ey insanlar! Sizi tek bir candan yaratan, ondan eflini var eden, ikisinden pek çok kad›n ve erkek türeten Allah’›n›za sayg›s›zl›ktan sak›n›n’ ‹ki üç ya da dört kar›ya kadar evlenme izni, onlar aras›nda k›skançl›k ve anlaflmazl›k yaratmama ve hepsine gerekti¤i gibi bakabilme kofluluna ba¤l›d›r. Ancak tercih edilen evlilik biçimi tekeflliliktir: ‘Be¤endi¤iniz, hoflunuza giden baflka kad›nlardan iki üç veya dört kad›n al›n. Fakat bunlar›n aras›nda adaletsizlik yapmaktan korkarsan›z, o vakit bir eflle veya sahibi bulundu¤unuz cariyelerle yetinin’ Erkek kad›na karfl› eli aç›k olmal›d›r, onu giydirmeli, ona arma¤anlar vermelidir. Kar›s›n› bofl düflürebilir ama bunu ancak ona tazminat ödeyerek yapabilir. Kad›n kocas›na itaat etmelidir. 20

Ama aralar› aç›ksa iki ailenin üyelerinden hakemler bu duruma karar vermelidir.... Muhammed’den önce göçebe ve puta tapar kabilelerin yaflad›¤› bu çöl topraklar›nda kad›nlar her haktan yoksundu. Yoksul ailelerde yeni do¤an k›z çocuklar› toplumun kad›nlara reva gördü¤ü kötü talihten kurtar›lma ya da bir k›z›n ileride ailesine getirebilece¤i zararlar› önlemek ad›na diri diri topra¤a gömülerek öldürülürdü. Yenilikçi Kuran insanlar›n kurban edilmesini yasaklad›, kad›n› tan›d› ve ona mal mülk edinme hakk›n› verdi....”7 Pek çok feminist araflt›rmac› olaya elbette Ney Bendason gibi bakm›yor. ‹slâmiyetin baflta olmasa bile sonradan yozlaflt›¤›n› ya da kendini zamana göre modernize edemedi¤i, bu yüzden de kad›nlar› ezdi¤ini ileri süren pek çok feminist araflt›rmac› var. Bu araflt›rmac›lar›n özellikle elefltirdikleri konular› flöyle s›ralayabiliriz; çok efllilik, mahkemelerdeki bir erkek flahit yerine iki kad›n flahidin gereklili¤i, tesettür vb. Musevî inanc›nda ise kad›nlar›n konumunun pek parlak oldu¤u söylenemez. Musevî inanc›na göre yarat›lan ilk kad›n Havva de¤il Âdem gibi topraktan yarat›lan Lilith’tir. Fakat Lilith’in yarat›ld›¤› top7

Ney Bendason: Bafllang›çtan Günümüze Kad›n Haklar›, Çev: fiirin Tekeli, ‹letiflim Yay›nlar› s. 28. 21

rak tozlu ve pistir. Lilith Âdem gibi kendisi de topraktan yarat›ld›¤› için sevgi iliflkilerinde kesin eflitlik ister ve Âdem’e de karfl› gelir. ‹steklerini kabul ettiremeyince de onu terk edip fleytanlarla bir yaflam sürmeye bafllar. Lilith’in geri dönmesi için Tanr› taraf›ndan gönderilen mele¤i Lilith afla¤›layarak geri gönderince Tanr› erkek karfl›s›nda itaatin sembolü olan Havva’y› yarat›r. Havva topraktan yarat›lmad›¤› için Âdem’le eflit de¤ildir. Havva ise yasak elmay› Âdem’e yedirdi¤i için Âdem’in ve dolay›s›yla tüm insanl›¤›n ölümsüzlü¤üne son vermifl, hayata ölümü eklemifltir. Yine yapt›¤› bu hatadan dolay› kad›nlar a¤r› ve sanc›lar içinde çocuk do¤urmayla cezaland›r›lm›flt›r. Musevî erkekleri kad›n› sinagogun yani cemaatin d›fl›na itmifllerdir. Yine Musevî erkekleri hâlâ sabah duas›na Tanr›’ya kendilerini kad›n olarak yaratmad›¤› için flükürle bafllarlar. Hristiyan inanc›nda ise –özellikle ortaça¤da- iki tür kad›n vard›r; ilki erke¤i hataya sürükleyen ve dikkat edilmesi gereken Havva’yla simgelenen kad›n, ikincisi ise kutsal ve eriflilmez olan, Meryem’le simgelenen kad›nd›r. Kad›n bu dinde ya ulafl›lamayacak bir varl›kt›r ya da erke¤i hataya sürükleyen ve Hristiyan tarihinde uzun zaman insan oldu¤undan flüpheye düflülen bir varl›kt›r. 22

Erke¤in konumu ise oldukça güvenlidir. Hristiyan bak›fl aç›s›yla bak›ld›¤›nda erke¤in yapt›¤› hatada bile onu mazur gösterecek bir üstünlük vard›r. Piskopos ve düflünür olan Augustinus’un Âdem’le Havva’n›n cennetten kovulmas›yla ilgili olarak düflünceleri flöyle: “(Yasak elmayla ilgili olarak fleytan) ... amac›na aflama aflama ulaflmak için önce insan çiftinin en zay›f noktas›na sald›rd›; çünkü erke¤in bu kadar saf oldu¤una, dahas› onun kendili¤inden hata yapabilece¤ine inanm›yordu... (Erke¤i) Tanr›’n›n yasas›na karfl› gelmeye yönelten, kar›s›na hofl görünmeye çal›flmas›d›r; erkek eflinin sözlerinin do¤rulu¤u için de¤il, kad›n-erkek aras›ndaki sevgiye boyun e¤erek yola ç›kar. “Âdem de¤il kad›n kanm›flt›r” der Havari. Kad›n, y›lan›n sözlerine inan›r; erkek ondan ayr›lmak istemez; aralar›ndaki her fleyin günah›n bile paylafl›lmas›n› ister”8

KA DININ ORTA ÇA⁄DA N X IX ’I Y ÜZY IL A D E⁄ ‹N S E R ÜVE N‹

Hristiyanl›¤›n ilk dönemlerinde kad›n›n konumu feministleri gülümsetecek mahiyettedir. Ortaça¤›n bafllang›c›ndan yaklafl›k 7. yy.’a dek Hristiyan olan topluluklarda toplumsal düzen yerleflmedi¤i 8

Marc Sautet, Kad›nlar›n Özgürleflmesi Üzerine, çev: Selcan Serdaro¤lu, Telos Yay›nlar›, s. 109. 23

için kad›nlar yasalarla s›n›rlanmam›flt›. Baflka bir de¤iflle feodal dönem kad›nlar için oldukça iyi bir zaman dilimiydi. 13. yy.’a kadar kad›nlar hem dinî kurulufllar da hem de çal›flma hayat›nda özgür bir biçimde bulunmufllard›r. Ortaça¤ kad›nlar› ticarî alanlarda özellikle manifaktürde çok önemli bir potansiyel oluflturuyorlard›. Manifaktürde kad›n ustalar yetiflir bunlar esnaf loncalar›na üye olurlard›. Kad›nlar yine hekimlik, berberlik, sebze sat›c›l›¤›, f›r›nc›l›k, terzilik, de¤irmencilik, lokantac›l›k vb. mesleklerde söz sahibiydi. Kad›nlar›n konumunda 13. yy.’dan itibaren olumsuz de¤ifliklikler meydana gelmeye bafllam›flt›r. Bu yüzy›ldan sonra kad›n›n mahkemelere tan›k olarak ç›kma hakk› ellerinden al›nm›fl, ifllerini bir vasi yoluyla yapmak zorunda kalm›fllard›r. Rahiplere 4.yy.dan itibaren söylenen bekârl›k flart› 11.yy.’›n sonunda yap›lan Gregoryan Devrimi ile art›k kesinlik kazanm›fl, yine bu devrimle kilisedeki yüksek mevkilerde olan kad›nlar görevlerinden uzaklaflt›r›lm›fllard›r. Okullar ve üniversiteler kilise taraf›ndan katedraller çevresinde oluflturulmufl ve buralar kad›nlara kapat›lm›flt›.Yine feodalitenin yavafl yavafl yerini merkezî krall›klara b›rakmas› pek çok soylu kad›n› zor durumda b›rakt›. Ellerinden güçlerinin al›nmas›na karfl› savaflan soylu kad›nlar›n en ünlüsü ‹ngiltere’de ve kendi prensli¤inde önemli siyasî roller 24

oynayan, Aflk Divanlar›n›n -ortaça¤da kad›n- erkek iliflkilerinde ve edebiyat eserlerinde kad›nlara yap›lan haks›zl›klar› de¤erlendiren yar› resmî mahkemeler- kurucusu Aguitaine’li Alienor’dur (1122-1204). 12. yy.’da bafllay›p 15. yy.’da doru¤a ulaflan ve 18. yy.’de varl›¤›n› sürdüren büyücü av› kuflkusuz ortaça¤daki en büyük katliam olmufltur. Bu dönemde pek çok kad›n9 cad›l›kla suçlanarak yak›l›yordu. Büyücüler, erkeklerin cinsel gücüne, kad›nlar›n do¤urganl›¤›na sald›rmak ve iman› yok etmekle suçlan›yorlard›. Pratikte ise bir kad›n›n cad›l›kla suçlanmas› için herhangi bir sebep yeterliydi. Meselâ do¤um esnas›nda anneyi kurtarmak için bebe¤i feda eden ebeler do¤urganl›¤a sald›rd›klar› için, menopoza giren yafll› kad›nlar kanlar›n› içlerinde saklad›klar›na inan›ld›¤› için, bekar yaflayan kad›nlar (yeniden evlenmeyen dullar, hiç evlenmemifl ya da ayr› yaflayanlar), erkekler olmadan yaflabildikleri için cad›l›kla itham olunuyorlard›. Erkeklerin yapabildiklerini yapabilmek de bir kad›n› cad›l›kla suçlamaya yetiyordu. Daha sonra azizelik unva9

Kad›nlara oranla say›lar›n›n az olmas›na ra¤men erkek ve çocuklar da cad›l›kla suçlan›yordu. Ama erkekler cad›l›kla suçland›¤›nda idam ediliyor, kad›nlar suçland›¤›nda ise yak›l›yordu. 25

n› verilen Jeanne d’Arc, Orlean kentinin meydan›nda cad›l›kla suçland›¤› için yak›lm›flt›r.10 Yeniça¤’da kad›n›n konumuna bakt›¤›m›zda ise bir iyileflme olmad›¤› hatta baz› araflt›rmac›lara göre daha kötü bir duruma gitti¤i görülür. XVI. yy. da Pierre Petot’a göre evli kad›nlar›n yaflamlar› tümüyle kocalar›na ba¤›ml›d›r. Kocalar›n›n ya da yarg›c›n izni olmadan yapt›klar› hukuksal ifllemlerin hepsi geçersiz say›l›r. Nina Epton’a göre 1498’de Parislilerin Aile Düzeni isimli bir el kitab›nda k›zlar›n e¤itimleriyle ilgili ahlâk kurallar›na göre k›zlar›n gelecekte ev içi görevlerine göre yetifltirilmesi gerekiyordu, ev içi görevlerin kalitesini de kocan›n rahat›n› sa¤lamak belirliyordu.1547’de ‹ngiltere’de al›nan bir kararla “kad›nlar›n çene çalmak için bir araya gelip konuflmalar›” yasakland› ve böylelikle kocalar efllerini evde tutmakla yükümlü hâle geldi. Yeniça¤daki burjuva sistem ev kad›n›n› yüceltiyordu. 10

26

Yoksul bir aileden gelen D’arc onüç yafl›ndayken Tanr›’n›n kendisine ‹ngilizleri Fransa’dan kovmas› için ça¤r›da bulundu¤unu iddia etti. Kilise yetkilileri haftalarca onu sorguya çekti ve ona f›rsat tan›maya karar verdi. D’arc emrine verilen askerler ile 1429’da ‹ngilizleri yendi ve Orleans kentini kurtard›. D’arc’›n askerî baflar›lar› daha sonra da devam etti. Fakat 1431 y›l›nda heretiklik suçlamas› ile mahkeme önüne ç›kar›ld›.Ve 30 may›s 1431’de yak›larak öldürüldü.

Kad›n›n yeri eviydi ve ona bakmakla yükümlü olan kifli erkekti. Bu durum kad›nlar›n ifl bulmalar›n› zorlaflt›r›yor ve çal›flt›klar› ifllerde erkeklerden daha az para almalar›na yol aç›yordu. XIV. yy.’da k›rsal kesimdeki atölyelerde kad›nlar erkeklerin kazand›klar›n›n yar›s›n› XVI. yy.’da ise daha az›n› alabiliyorlard›. Bu durum burjuva kad›nlar›n› ev han›m› olmaya itti, daha afla¤› düzeydeki -evlerinin geçimi için mutlaka çal›flmas› gereken- kad›nlar›n durumlar›n› ise iyice zorlaflt›rd›. Bu s›n›f kad›nlarda çal›flmak utan›lacak bir durum de¤il mecburen yap›lmas› gereken bir fleydi. ‹fl bulman›n zorlu¤undan ötürü pek çok kad›n bu dönemde zengin ailelerin yan›nda hizmetçi olarak çal›fl›yordu. Bu ifllerde çal›flan kad›nlar›n özel hayatlar›yla ilgili kararlar› bile çal›fl›lan evin erke¤i veriyordu. Hizmetçilik yapan bu kad›nlar çal›flt›klar› evden evlenip ayr›lana kadar paralar›n› alamazlard›. Zaten bekâr erkeklerin pek ço¤u drahoma peflinde olduklar›ndan evlenmeleri de çok zor oluyordu. K›zlar›n koca sat›n alabilecek paralar› ço¤unlukla olmuyor ve bu k›zlar da genelde ev sahiplerinin gönüllerini e¤lendiriyorlard›. Soylular aras›nda ise mavi kan›n kar›flmamas› ve toprak zenginli¤inin artmas› için aflka de¤il anlaflmalara dayanan evlilikler gerçeklefliyordu. Bu evlilikler aflka dayal› gerçekleflmedi¤i gibi taraflarca sadakat beklentisi de 27

yoktu. Soylu kad›nlar ailenin ad›n› sürdürecek erkek çocu¤u do¤urduktan sonra bir “sevgili”ye sahip oluyorlard›. Bu utan›lacak bir fley de¤il, yerleflmifl bir âdetti. Soylu erkeklerin güzel efllerini politik kariyerleri için prenslerin, kontlar›n yataklar›na göndermeleri bilindik bir fleydi. Baz› önemli politik kararlar›n bu yataklardan ç›kt›¤› bile oluyordu. Orta ve alt kesimde ise erkeklerin efllerini aldatmas› yad›rganmazken kad›nlar›n kocalar›n› aldatmas› hofl karfl›lanm›yordu. Evlilikte erke¤in belirgin bir üstünlü¤ü vard›. 1650’lerde kar›s›n› döverek öldüren erke¤in cezaland›r›lmamas›na iliflkin bir yasa bile mevcuttu. E¤er öldüren kifli kad›n olursa cezas› meydanda yak›lmakt›. Evlilik kurumunun erke¤in lehine olmas› kliseyi hoflnut ediyordu. Protestan mezhebi11 Katolik mezhebine göre kad›nlara daha özgürlükçü yaklaflsa da sonuçta o da kad›na sürekli olarak kocas›n›n isteklerini ön planda tutmas› gerekti¤ini söylüyordu. Bu dönemde sanat ve bilim alanlar›nda eserler veren kad›nlar da kendi isimlerini de¤il kocalar›n›n ya da erkek kardefllerinin isimlerini kullan›yorlard›. Meselâ Tycho-Brahe’nin astronomi araflt›rmalar›na k›z kardeflinin de kat›l11

28

Hristiyanl›¤›n üç ana kolundan biri. 16. yy.’daki Reform hareketi ile do¤mufltur.

d›¤› bilinmektedir fakat onun ad› ve yapt›klar› bilim tarihine geçmemifltir. Yine erkek kardefllerinin ya da kocalar›n›n isimleriyle edebî yaz›lar yazan kad›nlar oldu¤unu biliyoruz.Yeniça¤da kad›nlar›n Ortaça¤ göre daha ezik bir hayat yaflad›klar›n› daha önce söylemifltik. Ama bu kötüleflmenin yan›nda kad›nlar›n erke¤in hiyerarflik egemenli¤ine ilk karfl› ç›k›fl›n› da bu ça¤da görüyoruz. 16. yy. sonlar› ve 17. yy. bafllar›na bu yüzden bat› tarihçileri “guerelle des femmes” yani “Cinslerin savafl›” ismini vermifllerdir. Bu yüzy›lda kad›nlar ortaça¤a göre daha çok ezilmelerine ra¤men kendileri ortaya koyacak direnifllerde bulunmaya bafllarlar. Meselâ Monteigne’in evlat edindi¤i Marie de Gournay’›n (15661645) kad›n haklar›n› korumak için yazd›¤› iki eser vard›r: Kad›nlarla Erkeklerin Eflitli¤i ve Han›mlar›n fiikayeti; yine 17. yy.’›n ikinci yar›s›nda akl›n cinsiyeti tan›mad›¤›n› savunan Poullain de la Barre’ye rastlan›r, onun Cinslerin Eflitli¤i Üzerine isimli kitab› ön feminist düflünceleri gelifltirmifl bir yazar olarak kabul edilmesine yol açar. 1643’te 5.000 kadar halktan kad›n Avam kamaras›n›n önünde toplanarak iç savafla son verilmesi ve bar›fl›n sa¤lanmas› için gösteri yapar. Yine bu ça¤da toplu kad›n eylemlerine flahit oluruz; 29

1647’de hizmetçiler parlamentoya çal›flt›klar› sürenin uzunlu¤undan flikâyet eden bir dilekçe verirler, 1651’de esnaf kad›nlar borç yüzünden hapse at›lmaya karfl› ç›karlar; 17. yy.’da ‹ngiltere’de Anglikan kilisesine ba¤l› olmayan kad›nlar senyörlerin himayesine b›rak›lm›fl olmay› reddederek kendilerine eflitlikçi bir uygulamada bulunulmas›n› talep ederler vs. Günümüz tarihçilerinden Regine Pernoud, “Kad›n›n toplumdaki yeri, burjuvan›n toplumdaki yerinin büyümesine ters orant›l› bir flekilde daral›r” der. Gerçekten de burjuvazinin ev kad›n›n› yücelten konumu kad›n› gittikçe ev d›fl› yaflamdan koparm›flt›r. Bafllang›çta burjuva kad›nlar› da kendilerini gelifltirmeye çal›flm›fllard›.Örne¤in 18. yy.’da evde oturan burjuva kad›nlar› daha çok aflama yapabilme iste¤iyle üst s›n›f kad›nlar› gibi salonlar yani entelektüel kesimin bir araya geldi¤i toplant›lar düzenlerler. Böylece salonlar üst s›n›f ve saray kad›nlar›n›n tekelinden k›smen ç›km›fl olur. Gerçi salonlar hiçbir zaman burjuvan›n tam olarak mal› olamam›flt›r. Çünkü bu toplant›lar› düzenlemek uzun bir kültür birikimini, sanattan bilimden anlamay› gerektiriyordu. 18. yy.’da burjuva kad›n› henüz bu ata¤› yapamam›flt›. Üst s›n›f kad›nlar› içinse salon toplant›lar› kendilerini gelifltirmek için birebirdi. Toplumsal, politik ve sanatsal olaylar› kad›nlar buralardan ö¤30

reniyor, kendi yazd›klar› metinleri okuma ve elefltirilme f›rsat› buluyorlard›. Feminist tarihçiler kad›nlar›n kendilerini gelifltirdikleri salonlar› nitelikleri nas›l olursa olsun ve bu toplant›lar› kimler düzenlerse düzenlesin ilk feminist düflüncenin geliflip flekillenmeye bafllad›klar› yerler olarak görürler. Üst s›n›f kad›nlar› salonlar›n yard›m›yla bu yüzy›lda geleneksel kimliklerini y›rtmaya ve erkekleri bu konuda tedirgin etmeye bafllam›fllard›r; 18. yy. yazarlar›ndan D.Schubart kad›nlar›n yak›nda bir bilimciler cumhuriyeti kuracaklar›n› yazd›ktan sonra flöyle diyordu; “Çok bilmek istiyorum; acaba Hz.Süleyman bu dünyaya geri gelse, olmas› gereken, kocas›n›n övünç duydu¤u, ideal mükemmel kad›n› yok edip, onun yerine yenisini koyar m›yd›? Bu yeni kad›n ki, yedi lisan konuflan, dizeler yapan, romanlar yazan, felsefe yapan, serbest düflünceleri olan, nutuk çeken, doktor ve profesörlere ders veren ve bunun yan›nda çocu¤unu, mutfa¤›n›, kilerini, evini, bahçesini ve tarlas›n› ihmal eden?”12 Üst s›n›fta salon toplant›lar› sürüp, burjuva da onlar› taklide u¤rafl›rken 18. yy.’›n alt tabakadaki kad›nlar› gerçekten zor durumdayd›lar. Geçim s›k›nt›s›n› ve kilisenin bask›s›n› her an hissediyorlard›. 12

Süheyla Kad›o¤lu, Bitmeyen Savafl›m Kad›n Hareketleri Tarihi:1, Sel Yay›nc›l›k, s. 117-118. 31

Kilise kaybetti¤i otoritesini eskiden oldu¤u gibi daha çok bask›yla örtmeye çal›fl›yor ve büyücü kovalamaya devam ediyordu. Bu yüzy›lda kad›nlar için çal›flma hayat› iyice kötüleflti. Manifaktör alan›nda en a¤›r ve en kötü ücretli iflleri kabul etmek zorunda kald›lar. Pek çok kad›n çareyi fuhuflta arad›. Yine pek çok kad›n 17. yy.’da oldu¤u gibi kad›nlar için daha özgür ve yaflam kalitesinin daha yüksek oldu¤u ABD’ye göç etti. ABD’ye göç eden bu kad›nlar esnafl›kla u¤rafl›p özgürlükleri için mücadele ettiler. Ama Kuzey Amerikal› kad›nlar›n “mücadelesi”nde atlan›lmamas› gereken bir çeliflki vard›. Onlar kad›n haklar›n› savunurken önceleri yaln›zca beyaz kad›nlar› göz önünde bulunduruyorlard›. Bilinçli ya da bilinçsiz olarak ›rkç›l›k konusunda Amerikan erke¤inden farkl› düflünmüyorlard›. Siyah kad›nlar›n haklar›n›n savunulmas›na ancak 20. yy.’da rastlan›lacakt›r. 18. yy. onlar için hem tenlerinin renklerinden hem de kad›n olufllar›ndan ötürü oldukça ac›mas›zd›r. Ayn› ac›mas›zl›k K›z›lderili ve Avustralyal› Aborgine kad›nlar› için de uzun zaman sürmüfltür. Karaderili kad›n›n durumunu anlamak için 1773-74 y›llar› aras›nda Amerika’da bir tiyatro oyuncusu olan Kemble’nin Avrupa’daki akrabalar›na yazd›¤› bir mektuba bakal›m “.. Ad› Die idi. On alt› çocuk do¤urmufl, bunlardan on dördü ölmüfl. Ayr›ca dört 32

çocuk düflürmüfl. Birisinde bafl›nda a¤›r bir yük tafl›rken düfltü¤ü için, di¤erinde de kolu ç›kt›¤› için k›rbaçlanm›fl. Kolunun yukar›ya çekilmesinin ne demek oldu¤unu sordum, anlatt›, önce ellerini ba¤l›yorlarm›fl, bazen bileklerinden bazen de -en kötüsü- bafl parma¤›ndan, bir a¤aca veya dire¤e ba¤lay›p ayaklar› yerden kesilinceye kadar yukar› çekiyorlarm›fl. Sonra da ete¤ini beline kadar s›y›r›yorlarm›fl. Ard›ndan elinde deri bir k›rbaçla bir adam geliyor ve onu alabildi¤ine k›rbaçl›yormufl. Bunlar› yaparken hamile miydin diye sordum, evet yan›t›n› ald›m”13 19. yy.’›n ortalar›na do¤ru toprak sahibi beyaz bir kad›n olan Mary Boykin Chenut da esir pazarlar›nda al›n›p sat›lan siyah kad›nlar›n nas›l istismar edildi¤inden flöyle bahseder: “ Erkeklerimiz Tevrat’da yaz›l› patriarklar gibi davran›yorlar ve evlerinde bir hane içerisinde resmî eflleri ve resmî olmayan kad›nlar› ile birlikte yafl›yorlar. Hemen her ailede rastlanan melez çocuklar›n bir k›sm› ailenin beyaz çocuklar›na benziyor..”14 Kad›nlar, Frans›z ‹htilalinde oldu¤u gibi Amerikan özgürlük hareketinde de aktif rol oynam›fl13

14

Süheyla Kad›o¤lu, Bitmeyen Savafl›m Kad›n Hareketleri Tarihi:1, Sel Yay›nc›l›k s. 137. Süheyla Kad›o¤lu, Bitmeyen Savafl›m Kad›n Hareketleri Tarihi:1, Sel Yay›nc›l›k s. 138. 33

lard›. Fransa da halk kesiminin kad›nlar› devrim için erkelerle beraber onlarla eflit haklara sahip olduklar› Devrim Dostlar› Kulübü gibi kulüpler kurduklar› gibi sadece kad›nlara aç›k olan klüpler de kurmufllard›. Frans›z ‹htilalinde kad›n haklar›n› savunan özellikle üç isim ortaya ç›kar: Pauline Leon, Clarire Lacombe, Olympe de Gouge. Bunlardan Olympe de Gouge “Kad›n Haklar› Bildirgesi”ni yay›nlam›fl, bildirgede “Kad›na giyotine gitme hakk› tan›n›yor öyleyse kürsüye ç›kma hakk› da olmal›d›r” diye seslenmifltir. Olympe de Gouge, ihtilal sonras› kad›nlara yeterince hak tan›nmad›¤›n› erkeklere sataflan sivri diliyle sürekli konuflmalar›nda dile getirince, eski rejim taraftar› olmakla suçlan›p giyotine gönderilmiflti. Frans›z Devrimi, devrim esnas›nda kad›nlara verilen kimi haklar›n geri almas›ndan ötürü baz› feminist tarihçiler taraf›ndan faydas›z görülür, devrimdeki eflitlik ilkesinin sadece erkekler, beyazlar ve burjuvalar için var oldu¤unu söylerler. Kuzey Amerika Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi de bu aç›dan elefltirilir. Her ne kadar maddelerinden biri “Bütün insanlar Tanr› önünde eflittir” olsa da kad›nlar erkeklerle eflit haklara sahip olamam›fl ve siyahlar›n köleli¤ine son verilmemifltir. Ayn› durum devrim sonras› Fransa’n›n sömürge ülkelerindeki siyahlara da uygulanm›fl, seçme ve seçilme hakk› onlara da tan›nmam›flt›r. Ama dev34

rimin faydal› oldu¤unu düflünen feminist tarihçiler de vard›r. Her ne kadar Frans›z devrimi, kad›nlar›n devrim için u¤rafl›lar›n› ödüllendirmemiflse de, kad›nlar devrimi gerçeklefltirmek için bu u¤rafl›lar› verirken kendilerini kuflkusuz gelifltirmifllerdi. Toplant›lar, dernekler, broflürler, mitingler... kad›nlar› geri ad›m atamayacaklar› bir bilinçlenme düzeyine getirmifltir. Unutulmamas› gereken bir konu da ilk kez bu tarihten sonra kad›n›n konumu yaln›z aile içindeki rolü ile de¤il toplumdaki rolü ile de tart›flma konusu olmaya bafllamas›d›r. Daha önce ne Ayd›nlanma Döneminde ne de Amerikan Devrimi’nde eskiden beri var olan kad›n sorunu bu derece kutuplaflm›fl ve bunun geleneklerin ötesinde bir sorun oldu¤u ifade edilmiflti. Frans›z devriminin ard›ndan kad›nlar›n elde etti¤i kimi haklar›n da ömrü k›sa sürmüfltür. On y›l sonra Napolyon Sivil Yasalar› kad›nlarda kötü al›flkanl›klar oluflturdu¤u gerekçesiyle kald›r›lm›flt›r. 1801’den itibaren ise kad›n›n erke¤e itaat etmesinin siyasî bir mevzu olmad›¤›, do¤an›n gere¤i oldu¤u noktas›nda birleflilir, buradaki amac›n kad›n kiflili¤ini sarsmak de¤il aksine onun bedenî zay›fl›¤›ndan ötürü korunmaya gereksinimi oldu¤u için al›nd›¤› belirtilmifltir. Böylece kad›n toplumsal hayattan ç›k›p yeniden evine döner. 35

XI X. Y ÜZYI LDA KADI N

Bu yüzy›l kad›n› daha çok “erke¤in kiflili¤ini tamamlayan bir varl›k” olarak görüyordu.15 19. yüzy›l, ticarî kapitalizmden sanayi kapitalizmine geçifl dönemiydi. ‹flçi s›n›f›n›n yaflad›¤› zorluklar artarken kimi olumlu geliflmeler de oluyordu. Avrupa’da hijyene verilen önem art›yor, flehirlerin görüntüsü de¤ifliyor, beslenme ve t›pta ilerlemeler kaydediliyordu. 1870’ler de Avrupal› kad›nlar›n yafl ortalamas› 44 iken 1910’da bu 52,4’e 1920’lerde ise 60’lara ulafl›yordu. Bu dönemde iflçi kad›nlar sosyal ve ekonomik nedenlerden dolay› s›kça çocuk ald›r›yorlard›, bunu yaparken de burjuva kad›nlar› gibi saklama gereksinimi duymuyorlard›. Çünkü fabrikalardan kad›nlar›n alaca¤› ücret onlar›n evli olup olmamas›na göre de¤iflti¤i gibi hamile olduklar›nda da ifllerinden olma riskleri vard›. Gerçi bu durumdan hem hükümetler hem de Frans›z ve ‹ngiliz doktorlar› oldukça rahats›zd›. 1890’da on befl Avrupa ülkesinin kat›ld›¤› bir kongrede çal›flan kad›nlara ilk kez 4 haftal›k hamilelik izni tan›nm›flt›, bundan amaç çocuk ald›rmalar›n önle15

36

Erke¤e ak›lc›l›¤› kad›na da duygusall›¤› yak›flt›ran 19. yy.’›n sav› günümüz feministlerine göre biraz de¤ifltirilerek hâlâ sürdürülmektedir; “Her baflar›l› erke¤in arkas›nda bir kad›n vard›r” cümlesi, feministlerce önceki kan›n›n yumuflat›lm›fl hâlidir.

nece¤i düflüncesiydi. 19. yy.’›n ortalar›na dek çocuk düflürmede kad›nlar genellikle kendi yöntemlerini kullan›yorlard›. Sanayi devriminin bafl›ndan beri erkekle kad›na farkl› çal›flma alanlar› sunulmufl, genelde kötü çal›flma koflullar›, az ücret, niteliksiz ifl gücü kad›nlara verilmifltir. Yine nitelikli bir erkek iflçi, yüksek iflçi statüsündeyken ve onlara meslekî e¤itim ve ifl garantisi sa¤lanm›flken, kad›nlar ancak niteliksiz iflçi, yard›mc› iflçi konumundayd›. Bu nedenle s›k s›k ifl de¤ifltirmek zorunda kal›yorlard›. Bütün ön yarg›lara ve köktenci karfl› düflüncelere ra¤men, yaklafl›k her alanda ucuz kad›n iflçi ve memurlara ra¤bet artm›flt›. ‹flverenler masraflar› k›s›p az ücretle rand›man almak istiyorlard›. Amerika Birleflik Devletleri’nde e¤itim alan›nda tasarruf yapmak isteyen devlet, kad›nlar› ö¤retmen olarak at›yordu. ‹flçi erkekler, kad›nlar› kendileri için bir tehdit unsuru olarak gördükleri için onlar› ifl yerlerinde istemiyorlar, sendikalar›na sokmuyorlard›. O dönemde sendika yönetimi tümüyle erkeklerin elindeydi. Örne¤in iflçilerin yüzde ellisinin erkek oldu¤u dokuma sanayiindeki sendika yöneticilerin hepsi erkekti. Bu yüzden kad›nlar kendi sendikalar›n› kurmufllard›r. Amerikan iflçi s›n›f› önemli kad›n sendikac›lar yetifltirmifltir; Ella Wiggins (flark›c›), bir gösteride öldürülen Ella Wheeler, elli y›l süreyle madenci37

leri örgütleyen Mother Jones vb. Kad›nlara çal›flma olana¤› tan›nmayan yerler genelde t›bbî ve hukukî alanlard›. Ama ABD’de kad›nlar yarg›çl›k yapabiliyordu.1869 y›l›nda Iowa da ilk kad›n yarg›c›n atanm›fl oldu¤u izlenir. 1879’da ise Birleflik Devletler mahkemelerinde savunma yapma haklar›n› elde ediyorlard›. Fransa’da kad›nlar›n mahkemelerde çal›flabilmelerine iliflkin izin 1900 y›l›ndaki yasayla kabul ediliyordu. Rusya, Japonya, Romanya, ‹sveç, Finlandiya, Norveç ve Yeni Zelanda’da bu yasalar daha önce geçerlilik kazanm›flt›. Bütün Avrupa ülkelerinde devlet kad›nlara birinci derecede ifl veren kurumdu. Devlet kad›n memurlar›na evlenme izni vermedi¤inden postane, hastane ve okullarda çal›flan kad›nlar›n büyük bir ço¤unlu¤u bekard›.Bu yüzy›lda Fransa’da kad›nlarla ilgili önemli kararlar al›n›yordu. 1884 y›l›ndaki boflanma yasas› bunlardan biriydi. Boflanma yasas›n›n ard›ndan kad›nlar›n boflanma isteklerinin artt›¤›n› görüyoruz. Gerçi bu yasadan istifade ederek erkekler de boflanma baflvurusunda bulunuyorlard› ama boflanmak isteyen kad›nlar›n oran› yüzde seksen olup erkelerden çok daha fazlayd›. Kad›nlar›n boflanma isteklerinin ard›nda yatan ilk gerekçe kocalar›n›n kendilerine uygulad›klar› fliddetti. Avrupa ülkelerinde kar›s›na karfl› kaba kuvvet kullananlar›n daha çok k›rsal kesimden oldu¤unu görüyoruz. 38

K›rsal kesimdeki evliliklerin genelinde erkekler efllerine fliddet uyguluyordu. fiehirdeki evliliklere bakt›¤›m›zda ise iflçi erkek genelde kendisi gibi tüm gün d›flar›da çal›fl›p yorgun arg›n eve dönen kar›s›n›n k›ymetini biliyordu. Bekâr kalmay› tercih eden kad›nlar da vard›. E¤itim görmüfl kad›nlar›n büyük bir kesimi bekâr kalmay› tercih ettiklerini söylüyorlard›. Bu davran›fl genelde Protestan ülke kad›nlar›nda görülüyordu. 19. yy.’›n son on y›l› içerisinde ‹ngiltere’de kad›nlar erkeklerin aile içerisinde kad›nlara karfl› uygulad›klar› fliddete, kaba kuvvete ve seksüel bask›ya karfl› çeflitli kampanya giriflimlerinde bulundular. Bu kad›nlar›n birey olarak kendilerini savunufl biçimleriydi. Çünkü ayn› yüzy›lda kad›nlar bu ülkede hukuksal aç›dan da tam birey olarak görülmüyorlard›. Erkekler kad›nlar›n iflledikleri baz› suçlardan -kad›nlar ergin kabul edilmedi¤i için- yarg›lanabiliyorlard›. Ergin olmayanlar ve kad›nlar 1870’e dek idam edilemiyordu. Bu y›ldan sonra kad›nlar hukukta bireysel ve tüzel kifliler olarak kabul edilmeye ve iflledikleri suçlardan kendileri sorumlu tutulmaya baflland›. Fransa’da 1879’da Cumhuriyet kuruldu¤unda ise kad›nlar›n devrimdeki emeklerine karfl›l›k seçim 39

hakk› baflta reddedildi, buna gerekçe olarak ise sistemin henüz yerleflmedi¤i söylenmiflti. Fransa’da kad›nlar seçim haklar› için I. Dünya Savafl›n›n bitmesini beklemeleri gerekecekti. Fransa kad›n haklar›yla ilgili mücadelenin en önemli merkezlerinden biri olmas›na ra¤men burada kad›nlarla ilgili haklar›n sürekli bir gelifl gidifl yaflanmas›ndan h›zl› bir ilerleme olmam›flt›r. Yaflan›lan süreçte hep al›nan kimi haklar bir süre sonra kaybedilmifl, daha sonra tekrar kazan›lm›flt›r. Bu ülkede 1965 y›l›na kadar kad›nlar›n kocalar›ndan izinsiz herhangi bir ifl yerinde çal›flmalar› yasakt›. Bir kad›n bunu yapt›¤› halde kocas›n›n ona dava açma hakk› vard›. Yine kad›n kocas›ndan izinsiz üniversiteye kay›t olmaz, ehliyet alamaz, pasaport ç›karmaz ve bir hastanede tedavi olmazd›. Kad›nlara politik haklar yaln›z ‹skandinav ülkelerinde ve ‹ngiltere’nin baz› kolonilerinde tan›nm›flt›. Bu haklardan biri olarak, ‹sveç kad›nlar›na 19. yy.’›n ortalar›nda kent ve belediye encümen üyeli¤i hakk› tan›nm›flt›. Bu kad›nlar 1909’da seçilebiliyor, 1924’te ise tüm politik haklara sahip olabiliyorlard›. Bu dönemdeki feminist hareketlerden örnekler vermek gerekirse; ‹ngiltere’de kad›n haklar› için yaz›lan ilk manifestodan bahsetmek gerekir; bu manifesto, 1825’te William Thompson taraf›ndan yaz›ld›. Her ne kadar imzas› olmasa da bu 40

manifestonun Anne Wheeler’le ortak yaz›ld›¤› bilinmektedir. Burada evli kad›nlar›n ç›karlar›n›n kocalar› taraf›ndan korundu¤u tezine karfl› ç›k›l›yor ve kad›nlar›n dörtte birinin ne kocalar› ne de babalar›nca korunduklar›n› söylüyorlard›. Yine Josephine Butler kad›n iflçilerin iflten at›lmas›na yol açabilen cinsel hastal›klarla mücadele için yap›lan zorunlu sa¤l›k kontrolünün kald›r›lmas› için 15 y›l kadar mücadele vermifl ve bunu kabul ettirmiflti; daha sonra Buttler genelevlerin kapat›lmas›n› sa¤lamak için çal›flm›flt›r. Bu yüzy›lda Almanya’da kad›nlar ise Amerika ve ‹ngiltere’deki gibi siyasal haklar elde edilmesinden çok sosyal haklar›n›n peflindeydiler. Kad›nlar›n aile içi yaflam› ve aile içindeki durumlar›n›n düzeltilmesi, evlilik d›fl›nda çocuk sahibi olma hakk›n›n tan›nmas› vs. gibi sorunlarla u¤rafl›yorlard›. Bu dönemde yine pek çok feminist yay›n› görmek mümkün; Fransa’da ki la Gazette des Femmes (1836-1848), bir kad›n haklar› ve görevleri bildirisi yay›nlam›flt›. Burada özellikle kad›nlar›n kamu görevlerine girebilmeleri savunuluyordu. 1869’da Leon Richer, Ligue du Droit des Femmes derne¤ini kurdu ve Le Droit des Femmes dergisini ç›karmaya bafllad›, burada siyasî haklar de¤il, kad›nlar için daha çok sosyal haklar talep ediliyordu. Hurbetine Auclert’in 1881 de kurdu41

¤u la Citoyenne adl› dergi ise daha çok siyasal haklar üzerinde durmaktayd›. Kad›nlar bu yüzy›lda her düzeyde e¤itim kurumuna al›nmaya bafllam›fllard›. Üniversiteye de yine bu yüzy›l›n sonunda girmifllerdir. Fakat bu durum bazen protestolara neden oluyordu. Meselâ Edinburg Üniversitesi T›p Fakültesine ilk k›z ö¤rencinin al›n›fl› protestolara neden olmufltu. Fransa’da da benzer durumlar vard›. Amerika’da ise kad›nlar kendi üniversitelerini kuruyorlard›. 1865’te New York’da kad›nlar için ilk T›p Fakültesi aç›lm›flt›r. Yine bu yüzy›lda sanat, edebiyat, matematik, astronomi gibi alanlarda ad›n› duyurmufl pek çok kad›nla karfl›lafl›r›z. 19. yy.’›n ikinci yar›s› dünya için farkl› bir deneyimin yafland›¤› zaman dilimiydi. Bu y›llarda insanl›k devrimci sosyalizmin geliflmesine tan›k oldu. Bu ak›m Karl Marx ve Engels’in etkisi alt›nda kapitalizmin temelini oluflturan üretim araçlar›n›n özel mülkiyetine karfl› ç›k›yor, proleterya devriminin bu sistemi y›karak mülkiyeti halk›n ortak mülkiyetine dönüfltürmesini öngörüyordu. Bu sisteme göre her iki cins iflçinin yaflad›¤› kötü koflullara son verilmifl olacakt›. Fakat her ne kadar kad›nlar›n kurtuluflundan bahsetse de feministlerin elefltirdi¤i bir nokta vard›r, o da bu sistemin “özel olarak” kad›n›n durumuna e¤ilmemesiydi. Devrimci sosyalizmde kad›n›n kur42

tuluflu proletaryan›n kurtulufluna ba¤lan›yordu. Bu dönemde, kad›n derneklerinin h›zla artt›¤›, kad›n haklar› konusunda önemli ilerlemeler kaydedildi¤i görülür. Fakat kad›n derneklerinin artmas›yla onlar aras›ndaki anlaflmazl›klar da artar. Burjuva içinde yer alan feministlerle iflçi s›n›f›ndaki feministler aras›nda çeliflkiler ve anlaflmazl›klar gözlenir. Her iki taraf da birbirini suçlar.

XX . YÜ ZY IL DA K AD IN

Andree M›chel, Ortaça¤dan beri gelifltirilen birçok teman›n Bat›l› feministlerin bilincinde yer etti¤ini söyleyip flöyle bir özetlemede bulunur: “ Fransa’da 14. yy. (Christina de Pisan), ‹ngiltere’de 17. yy.’da (Marry Astell) ve 18. yy.’da (Mary Wollstonecraft) ortaya at›lan kad›nla erkek aras›ndaki farklar›n do¤adan de¤il iki cinse verilen farkl› e¤itimden kaynakland›¤›n› ve k›zlar›n e¤itildikleri takdirde toplumca onlara yasaklanan tüm rolleri üstlenebilecekleri düflüncesi, 16. yy.’da Fransa’da (Louise Labbé ve Marie de Gournay) 17. yy.’da Hollanda’da (Anna Marie Van Schurman) ve ‹ngiltere’de (Newcastle Düflesi) 18. yy.’da Frans›z devrimden önce ve devrim s›ras›nda orta s›n›f halk kesiminden kad›nlarca, 19. yy. da da hemen tüm bat›l› feministlerce savunulan 43

kad›n›n aile içinde “medenî yönden ölümü” ile ekonomik ve siyasal görevlerden d›fllanm›fll›¤›n›n kabul edilmezli¤i, 17. yy.’da ‹ngiltere’de (Mary Tattle ve Joan Hit-Him- Home) 19. yy.’da Saint Simoncular ve yine ayn› yüzy›lda uluslararas› kad›n konseyi feministlerince dile getirilen cinsel iliflkilerde geçerli olan çifte ahlâk›n reddi, ‹ngiliz Anna Wheeler ile Amerikal› Margaret Fuller’in savunduklar›, kad›nlar›n kurtuluflunun ancak kad›nlar taraf›ndan gerçeklefltirilece¤i inanc›, 19. yy.’da Claire Demar ve Saint Simoncular taraf›ndan ortaya at›lan kad›n›n evlilik d›fl›nda da cinsel hazza hakk› oldu¤u görüflü, 19. yy. bafl›nda Frans›z kad›nlar›n›n (Flora Tristan, Jeanne Deroin ve arkadafllar›) savunduklar› kad›n›n özgürleflmesinin, tüm emekçilerin özgürleflmesinden ba¤›ms›z olamayaca¤› düflüncesi, 19. yy. bafllar›nda yard›msever ve dinî derneklerin, 19. yy. sonunda da feminist derneklerin, kad›n haklar›yla bar›fl için mücadele aras›nda kurduklar› zorunlu ba¤, 1870’de Andre Léo’nun dile getirdi¤i ve devrimci kad›nlar›n inanc› olan demokrasinin “demokratlar kad›nlar› yeterince hesaba katmad›klar› için” iflas etti¤i görüflü ve nihayet, Janes Adams ve (1888 y›l›nda Washington’da aç›lan ve 20. yy.’da pek çok ülkede flubeleri kurulan) Uluslararas› Kad›n Konseyi feministlerince ortaya at›lan, kad›nlar›n mücadelelerini tüm toplumun gereksi44

nimlerini karfl›layacak biçimde geniflletmeleri gere¤i’16 nin savunulmas›. Yukar›da da ad› geçen Uluslararas› Kad›n Konseyi’nin çal›flmalar› feminist kazan›mlar için önemlidir, bu konsey, kad›nlar›n ekonomik, siyasal ve aileye iliflkin haklar› elde etmek için mücadeleyi sürdürdü. Uluslararas› Kad›n Konseyi’nin Frans›z flubesine üye olan kad›nlar yapt›klar› çal›flmalar sonucu, 1907’de çal›flan evli kad›n›n kazanc›n› özgürce kullanabilmesini güvenceye alan, 1912’de çocuklar›n› tan›mayan erkekleri cezaland›ran yasalar›n geçmesini sa¤lad›lar. Yine çocuklar›n cam sanayiinde çal›flt›r›lmas›n›n önlenmesi ile kad›nlar›n yüksek devlet memurluklar›na al›nmas›n› kabul ettirdiler. ‹ngiltere’de 1904 y›l›nda ikinci bir örgüt kuruldu. Uluslararas› Kad›n Oy Hakk› Birli¤i, bu örgüt kad›nlar›n oy hakk›na karfl› ç›kanlarla mücadele ediyordu. I. Dünya Savafl› bafllay›nca Fransa, ‹ngiltere gibi ülkelerde çok say›da kad›n savafla giden erkeklerin yerine silah fabrikalar›nda ifle girdi. Erkeklerce boflalan yerlere mecburen daha çok kad›n istihdam ediliyordu. Kad›nlar›n çocuklar›n› düflünmeden daha iyi çal›flabilmeleri için ifl yerlerinde krefller aç›ld›. 16

Andree Michel, Feminizm, çev: fiirin Tekeli, ‹letiflim Yay›nlar›, s. 68. 45

‹flçi kad›nlar savaflta böyle bir rol al›rken, burjuva kad›nlar› da bilgi toplamak, a¤›r hastalar› tedavi etmek, kaybolanlar› bulmak gibi ifllerde çal›flt›lar. I. Dünya Savafl›n›n ard›ndan II. Dünya Savafl›na dek geçen zamanda kad›nlar›n oy hakk› 21 ülkede tan›nd›. Ülkeler savafl s›ras›nda kad›nlar›n yapt›klar› fedakârl›¤› göz önünde bulundurarak bu hakk› onlara vermifllerdi. Fakat fabrikalarda çal›flan kad›nlardan, erkeklerin savafltan geri gelmesiyle evlerine dönmeleri istendi. Bundan böyle Uluslararas› Kad›n Konseyi ve Oy Hakk› Birli¤i gibi büyük feminist örgütler, savafl›n önlenmesi, kad›nlar›n ve kad›n emekçilerin haklar›n›n savunulmas› hedeflerine yönlendiler. Kad›n iflçilerin durumlar›n›n düzeltilmesi, aile yard›mlar›, iki cins için çal›flma koflullar›n›n eflitlenmesi, evlilik d›fl› çocuklar›n korunmas›, evli kad›n›n milliyetini ve soyad›n› koruma hakk› vb. çal›flmalar› gerçeklefltiriyorlard›. SSCB’de ise kad›nlar 1917 devriminin haz›rl›klar›na kat›lm›fl ve devrim esnas›nda da aktif rol oynam›fllard›. Bolflevik devriminin ilk sosyal içerikli kararlar›, sa¤l›k sigortas›n›n oluflturulmas›, do¤umdan önce ve sonra 16 hafta süreyle kad›nlara paras›z sa¤l›k hizmetinin sa¤lanmas› ve hamile kad›nlar›n›n iflten ç›kar›lmas›n›n yasaklanmas›yla ilgiliydi. Ayr›ca devrimin ard›ndan evlilikte46

ki kocan›n egemenli¤ine son verildi, mal varl›¤›n›n yönetiminde taraflara eflit haklar tan›nd›, boflanma kolaylaflt›r›ld›, evlilik içinde ve d›fl›nda do¤mufl çocuklar›n durumu eflitlendi. Baflta verilen bu haklarla her fley feministlerin istedi¤i gibi devam ederken daha sonralar› durum de¤iflti. Dönemin yöneticileri kad›nlar›n durumundan çok verimlilikle ilgiliydiler. Yavafl yavafl kad›nlar›n kazan›lm›fl haklar› geri al›nmaya bafllad›: Fabrika yöneticileri çocuklu kad›nlar›n çal›flmalar›n› kolaylaflt›racak krefller kurmay› red ettiler. Sonunda kad›nlara ve aileye araçsal aç›dan bak›fl a¤›r bast›. 1929’da Genotdel örgütü da¤›ld›, 1930’da kabul edilen aile yasas›yla geleneksel aile diriltildi. 1936’da daha önce yasal olan kürtaj hakk› ile evli olmayan kad›n›n çocu¤u için babadan malî destek talep etme hakk› ortadan kald›r›ld›, boflanma zor ve masrafl› hale getirildi, eflcinsellik, feministlerin isteklerinin tersine suç say›ld›. Stalinciler sosyalist bir toplum kurmak için aile içindeki geleneksel kad›n ve erkek rollerine geri dönülmesi gerekti¤ini söylüyorlard›. Kad›nlar› çok say›da çocuk do¤urmaya ve koyulan hedeflere ulafl›labilmek için çok çal›flmaya ça¤›r›yorlard›. Yine de Sovyetler Birli¤i’nde kad›nlara e¤itim, ücretli ifl yoluyla ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› kazanma, siyasete ve kültürel hayata kat›lma olanaklar› kapat›lmad›. 47

Faflist toplumlarda ise kad›nlar›n durumu daha farkl›yd›. Faflist Almanya, ‹talya ve ‹spanya gibi devletlerde, kad›n›, ailede kocaya ve çok çocuk do¤urarak nasyonel –sosyalist devlete hizmet etmesi gereken arka planda kalmas› zorunlu kifli olarak gören bak›fl aç›s› sistemlefltirildi ve bir doktrin hâline getirildi. Nazi Almanya’s› kad›nlar için 3 K (çocuk, mutfak, kilise) slogan›n› benimsedi. Kamu ifllerinde çal›flan evli kad›nlar› bir kararnameyle iflten ç›karan ilk ülke Almanya oldu. Ayr›ca genç k›zlar›n kültürden uzak tutulmak gâyesiyle liselere ve karma okullara girmeleri yasakland›, bunun yerine onlar› iyi ev kad›n› olmaya haz›rlayan okullara yöneltmek üzere bir dizi önlem al›nd›. II. Dünya Savafl› esnas›nda, 1941’de Fransa cephesinin çökmesinden sonra, Çal›flma Bakanl›¤›, kad›nlar aras›nda gerçek bir seferberlik bafllatt›. Bu seferberlik gençlerden bafllayarak, tüm yafl gruplar›n› kaps›yordu. Özel iflverenlerin, Work Orders’›n çal›flma düzeni denetimine giren yirmi ile otuz yafllar aras›ndaki kad›nlar› çal›flt›rmalar› yasakland›. Çünkü bu kad›nlar›n silah fabrikalar›nda çal›flmalar› öngörülmüfltü. Kad›n ifl gücüne talep öyle artm›flt› ki k›zlar›n üniversiteye girifline bir üst yafl s›n›r› koyuldu. Bu seferberli¤i gerçeklefltirmek için ‹ngiliz kad›nlar›na yar›m gün çal›flma, evde çal›flma, krefl gibi kolayl›klar sa¤land›. 48

ABD’de kad›nlar h›zla silah sanayiinde çal›flmaya bafllad›. II. Dünya Savafl›n›n ard›ndan, I. Dünya Savafl›ndan sonra kad›nlardan istenen fley yeniden istendi: Terhis edilen erkeklere, ifl yerlerinden ç›karak yer açmak ve evlerine geri dönmek. Savafl esnas›nda eflitlenir gibi olan erkekle kad›nlar aras›ndaki ücret fark› savafl›n ard›ndan yeniden büyüdü. ‹ngiltere’de çal›flan kad›nlar›n say›s› h›zla azald› ama ABD’de de böyle bir süreç yaflanmad›. Savafl y›llar›nda çal›flan kad›nlar için kurulan krefl, yuva gibi tesisler savafl sonras› kapat›ld›. Fransa’da iktidar, kad›nlar›n siyasal haklar›n› tan›mak zorunda kald› ama pek çok Bat›l› ülke de aile hukuku daha eflitlikçi bir duruma getirilmiflken, bu ülkede Napolyon Yasas› hâlâ korunmaktayd›. Fransa cinsiyetçi aile ve evlilik yasalar›n›n de¤ifltirilmesi gereken bu dönemde 15 y›l süre ile iki sömürge savafl›na bafllad›. Bu savafl yap›lmas› gereken sosyal yasalar› geriye itti. Kad›nlar›n, evli kad›n›, kar›-kocan›n mal varl›¤›n›n idaresinde söz sahibi yapan reform için 1965’i, babaya verilmifl olan çocuklar üzerinde velâyet hakk›n› kar› kocan›n her ikisine de tan›yan de¤ifliklik için 1970’i beklemek gerekecekti. Sovyetler Birli¤i’nde savafl sonras› dönemin kad›nlarla ilgili resmî aç›klamalar›na bakarsak, Nazi döneminde kad›nlar›n verdikleri mücadele nedeniyle onlara 49

sayg› doludur. Ama feministlerce bu sayg› dolu ifadelere ra¤men kad›na bak›fl aç›s›nda bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Sadece feministler, 1955’de kürtaj›n yasallaflmas›n› kazan›m olarak görürler; asl›nda bu yasallaflt›rmadan da as›l amaç gizli yap›lan kürtaj›n önüne geçmektir. Bu zaman zarf›nda de¤inece¤imiz son konu, feminist ak›m içinde büyük etki yapm›fl Simone de Beauvoir’in ‹kinci Cins isimli kitab›. Simone de Beauvoir 1947’de yay›nlanan ‹kinci Cins isimli kitab›nda kad›nlar için evlilik kurumuna olan ba¤l›l›ktan kurtulma ve bir meslek edinmenin gerekli¤inden bahsediyordu. ABD’li ve Frans›z feministler bu kitaptan çok etkilendi. Hatta feminizm içinde Simonecular diye bir grup bile olufltu. Bu kitap hâlen feministlerce büyük ilgi görmektedir.

I I . K U fi A K F E M ‹ N ‹ S T L E R

II. Kuflak feministler Andree Michel’in deyimiyle flöyle ortaya ç›kt›: “..ABD, ‹ngiltere, Fransa ve pek çok baflka Avrupa Ülkesinde 1935-45 aras›nda do¤an bir önceki kuflak gibi kendilerini antifaflist ve anti-kolonyalist mücadelelerde tüketmifl annelerinden genelde daha iyi e¤itim görmüfl yeni bir kuflak devreye girdi. Pek ço¤u karma okullarda okumufl, üniversite e¤itimi görmüfltü. Bu kad›nlar›n kulaklar› genç k›zl›klar›ndan beri dün50

yan›n her yerinde en yürekli insanlar›n faflizmi yenmek için ad›na dövüfltü¤ü, ABD’de silahlar›n ve baflka yerlerde sömürge halklar›n›n onurlar›n› kurtarmak için u¤runa savaflt›¤› halklar›n kendi kaderlerini tayin hakk› gibi ilkelerle doluydu. Bu genç ve okumufl kad›nlar›n kimya ve t›p tekniklerinde gerçeklefltirilen yeni bulufllar›n cinsellik ve do¤urganl›¤› ayr›flt›rmaya yapt›klar› katk›ya kay›ts›z kalmamalar›; gündelik yaflamda cinsel bir nesne olarak alg›lanmay›; tecavüzün a¤›r cezay› gerektirmeyen bir suç olmas›n›; erkekler gibi meslek sahibiyken, ailede kendilerinden salt ev ifli beklenmesini, k›saca kendilerine ikinci cinstenmifl gibi davran›lmas›n› kabul etmediler.”17 II. kuflak feministlerle feminist anlay›fl›n örgütlenifli güçlendi. ABD’de Betty Friedan 1966’da NOW (National Organisation of Women, Ulusal Kad›n Örgütü) kurdu. NOW özellikle evli ve çocuklu kad›nlar› bir araya getirdi ve genelde onlar›n sorunlar›na cevaplar arad›. Feminist edebiyat›n ortaya ç›kmas›n› ise feministler flöyle aç›klar: onlara göre bu edebiyat türü cinsiyetçili¤i karfl›lafl›ld›¤› her yerde teflhir etmek için ve davalar›n› gelifltirmek için oluflturulmufltu. Bu tür edebiyat›n en ünlü örne¤i Kate Mil17

Andree Michel: Feminizm çev: fiirin Tekeli ‹letiflim Yay›nlar›, s. 84. 51

lett’in Cinsel Politikas›’d›r. Edebiyatla birlikte zamanla tarih, sosyoloji, iktisat, antropoloji, dilbilim dallar›nda da feminist araflt›rmalar ilerlemifl, hatta günümüzde ABD’de kad›nlar üzerine ders verilmeyen, kad›nlarla ilgili çok say›da makale ve kitap yay›nlanmayan ve cins rolleri, kad›nlar ve geliflme üzerine araflt›rma merkezi bulunmayan üniversite kalmam›fl gibidir. Feministler, geleneksel evlili¤in kad›nlar› tutsaklaflt›rd›¤›n› iddia ederler. Geleneksel evlili¤e alternatif olarak da serbest birlik ve tek ebeveynli aile, aflk hayat›n›n yaln›z farkl› cinsiyetten insanlar aras›ndaki (heteroseksüel) iliflkilerle s›n›rland›r›lmas›yla yetinmeme ve benzeri öneriler sunarlar. Feministlerin sadece geleneksel aile yaflam›na dair elefltirileri yoktu, kültürel alanda da de¤iflmesini istedikleri fleyler vard›. Meselâ kad›n›n edebiyatta, kitle iletiflim araçlar›nda, reklamlarda sunulufl biçimiyle, imgelerdeki cinsiyetçilikten flikâyetçidirler. Ayr›ca, Fransa’daki cinsiyetçili¤e karfl› olan yasan›n, feminist derneklere kad›n›n onurunu zedeleyen her durumda (sald›r›, ayr›mc›l›k vb.) davaya müdahil olabilme hakk›n›n tan›nmas›yla tamamlanmas›n› talep etmektedirler. Kültür alan›ndan sonra feministlerin faal olduklar› bir alan da cinsel bask› ve kad›nlara uygulanan fliddete karfl› yürüttükleri savaflt›r. Tecavüzün pek çok ülkede a¤›r bir suç say›lmamas›na 52

feministler, hukuksal olanaklar› kullanarak karfl› ç›karlar. Avukatlar›n yard›m›yla feministler tecavüzün kad›nlara karfl› ifllenen a¤›r bir suç say›lmas›, ›rz›na geçilen kad›n›n izin vermesi hâlinde dava tutanaklar›n›n kamuoyuna aç›klanmas› ve ço¤u durumda yap›ld›¤› gibi tecavüz edilen kad›n›n san›k iskemlesine oturtulmamas› için yasa taslaklar› haz›rlay›p meclise sundular. Feminist harekette hukuksal olanaklar s›kça kullan›lmaktad›r. Do¤um kontrolünü ve kürtaj haklar›n› savunmak için olsun (feministlerin deyifliyle cinsellikle do¤urganl›¤›n birbirinden ayr›lmas›), kad›nlara tecavüz edilmesine karfl› ç›karak olsun ve baflka konularda s›k s›k hukukun kap›s›n› çal›yorlar. Feministler ayn› zamanda kad›nlar içinde cinsel haz hakk›n› gündeme getirdiler, yine her iki cins için eflcinselli¤e uygulanan bask›lara son verilmesini talep ettiler. Örne¤i ülkemizde de görülen, efllerince dayak yiyen kad›nlar için kad›n s›¤›nma evleri kurdular. ABD’de ‹ngiltere’de, Fransa’da, Federal Almanya’da dayak yiyen kad›nlar›n s›¤›naca¤› evlerin yan›nda telefonla yard›m istemelerini sa¤layacak telefon a¤lar› düzenlediler. Feminist hareket ilerlemesini sürdürürken her harekette oldu¤u gibi kendi içinde tart›flmalar yaflad›. Daha önce de söyledi¤imiz gibi iflçi feministler liberal feministleri kad›nlar›n sorunlar›n› anla53

mamakla, onlar da di¤erlerini ayn› suçla itham ediyorlard›. ‹flçi feministlerin içinde de zamanla da bir bölünme gerçekleflti. Kad›nlar›n kurtuluflunu iflçi hareketinin baflar›s›yla bir tutan kad›nlardan bu ikisinin farkl› fley oldu¤unu söyleyenler ayr›ld›. Yine ev içi eme¤in bir de¤eri oldu¤unu söyleyen ve ev kad›nlar›na da maafl ba¤lanmas› gerekti¤ini öne süren feministlere karfl› baz› feministler bunu kad›n› daha çok eve ba¤layaca¤›n› ve ifl yaflam›na geçmesini engelleyip yabanc›laflmas›n› sa¤layaca¤›n› söyleyip itiraz ediyorlard›. Tart›flmalar bunlarla s›n›rl› de¤ildir ama bu “girifl” kitab›n›n s›n›rlar›n›n darl›¤› sebebiyle ayr›nt›s›na giremiyoruz. Bununla birlikte feminizmin çeflitlerini incelerken hangi feminist grubun di¤erinden neden ayr›ld›¤›na k›sa da olsa iflaret etmeye çal›flaca¤›z. 1980’ler feminist teoride postmodern ve çok kültürlülük teorilerinin fark vurgusunu çok yapt›¤› ve giderek daha özgül ve kad›nlar ars›ndaki farkl›l›klara dikkat çeken, özellikle ›rk, s›n›f, etnik ve cinsellik farkl›l›klar›na daha özenle yaklafl›ld›¤› y›llard›r. Ancak bu herkes için geçerli de¤ildir. Feminizmin içindeki tart›flmalardan biri de bu yaklafl›mla ilgilidir. 54

II. B ÖLÜM F E M ‹ N ‹ Z M Ç E fi ‹ T L E R ‹

L‹BERAL FEM ‹N‹ZM

Feminist ak›mlarla ilgili bütün kaynaklar ilk ak›m olarak liberal feminizmi anlatmakla ifle bafllarlar. Bunun sebebi hem tarihsel olarak di¤er yaklafl›mlardan önce gelmesi hem de feminizmle ilgili tüm di¤er yaklafl›mlar›n öncelikle liberal feminist tezlerle bir hesaplaflmaya girme ihtiyac› hissetmeleri, tüm tart›flmalarda liberal feminizme öncelikli bir konum kazand›rmaktad›r. Liberal feminizmin ne oldu¤unu anlatmadan önce 19. yy.’da bu ak›m› kuramsallaflt›ran feminist düflünürlerin isimlerini zikretmemiz gerekir; Marry Wollstonecraft (1759-1797), Frances Wright (17951852), Sarah Grimke (1792-1873), Sojourner Truth (1795-1883), Elisabeth Candy Stanton (1815-1902), Susan B. Antony (1820-1906), Harriet Taylor (1807-1858), J. Stuart Mill (18061873). Bu düflünürlerin katk›lar›yla oluflan ayd›nlanmac› liberal feminizmde akla sonsuz bir inanç vard›r. 55

Wollstonecraft gibi baz› düflünürlere göre ak›l ve Tanr› neredeyse efl anlaml›d›r. Kararlar al›n›rken yerleflmifl geleneklere de¤il akla güvenilmesi gerekir. Liberal feminizmin ilk düflünürleri olarak kabul edilen M. Wollsttonecraft, J. Stuart Mill gibi yazarlar insanlar› di¤er canl›lardan ay›ran temel özelli¤in zihinsel kapasite oldu¤unu ve sahip olunan potansiyel zihinsel kapasite aç›s›ndan insanlar aras›nda herhangi bir fark›n olmad›¤›, dolay›s›yla birbirinden farkl› kad›n ve erkek do¤as›ndan ziyade insan do¤as›ndan bahsetmenin daha do¤ru olaca¤›n› savunmakla ifle bafllamaktad›rlar. Grimke’ye göre ise ne akl›n cinsiyeti ne de zihin gücünün cinsiyeti vard›r. Toplumda yerleflmifl olan erkeklerin ve kad›nlar›n görevleri gibi ayr›mlar, yine erkeklerin alan› ve kad›nlar›n alan› hakk›ndaki fikirler keyfîdir. Yine liberal feministler, kad›nla erke¤in ruhunun ve ak›lc› yeteneklerinin ayn› oldu¤unu söylerler, bunu baflka flekilde flöyle de ifade edebiliriz, bu yaklafl›ma göre erkeklerle kad›nlar ontolojik olarak ayn›d›r. Kad›n›n hak etti¤i yeri almas› için toplumsal de¤iflmenin gerekli oldu¤unu ve bu de¤iflimin gerçekleflmesinde en etkili yolun e¤itim oldu¤unu söylerler. E¤itim, özellikle elefltirel düflünebilmek için de gereklidir. Tarihsel olarak kad›n›n zihinsel kapasitesini erkekten daha az kullanmas›n›n, birçoklar›n›n ileri sürdü¤ü gibi, kad›n›n do¤al ola56

rak erkekten daha düflük bir zihinsel kapasiteye sahip olmas›ndan de¤il, tamamen e¤itimdeki f›rsat eflitsizli¤inden kaynakland›¤›n› ileri sürmektedirler. Bu yüzden onlara göre kad›n ve erke¤in aras›ndaki dengesizli¤i eflitlik lehine bozmak için yap›lmas› gereken sadece, k›z veya erkek çocuk ayr›m› gözetilmeksizin tüm çocuklar› ayn› e¤itim imkânlar›ndan eflit olarak yararlanmalar›n› sa¤layacak düzenlemeler yapmakt›r. Do¤al nitelikleri itibariyle erkeklerle aralar›nda fazla bir fark olmad›¤› düflünülen kad›nlar›n, ayn› e¤itimden geçmeleri durumunda kad›nlar›n erkeklerle ayn› iflleri yapabileceklerini savunur liberal feministler. Josephine Donavan, Feminist Teori isimli kitab›nda liberal feministlerin, kad›n ve erkek çal›flma alanlar› ayr›m›na karfl› ç›k›fllar›n› flöyle anlat›r; “...kad›n›n müzik, sanat, edebiyat, fliir, dans, ev iflleri gibi alanlara, erke¤in ise beflerî bilimler, sosyal bilimler, do¤al bilimlere daha yatk›n oldu¤u fleklindeki yerleflik görüfle fliddetle karfl› ç›karlar. Bunun yan› s›ra kad›n› vücut, sab›rl›l›k, duygusall›k, uyar›lmaya müsaitlik, bak›c›l›k, uysall›k, e¤lendiricilik, esneklik gibi, erke¤i ise zeka, cesaret, sakin olma, mant›kl›l›k, adaletlilik, tahammüllü olma, rasyonel olma vb. s›fatlarla tan›mlayan ay›r›mlara ve bunlara ba¤l› olarak da meslekleri erkek ve kad›n için pilot-hostes, doktor-hemflire, patron-sekreter, okul müdürü-ö¤retmen vs. 57

gibi ikilemlere tabi tutmaya da karfl› ç›kmaktad›rlar. Kad›n ve erke¤in yarat›l›fl itibariyle birbirinden farkl› e¤ilimlere sahip oldu¤u varsay›m›na dayanan ve kad›nlarla erkeklerin ayr› alanlarda e¤itilmesini öngören böyle bir e¤itim sisteminin, kad›nlar›n kendilerini gelifltirmelerini engelledi¤i gibi toplumun da geliflimine olumlu bir katk›da bulunmayacak, sonunda sadece kad›nlar›n de¤il erkeklerin de zarar görece¤i bir uygulama oldu¤u görüflündedirler. Bunun için kad›nlarla erkekler aras›nda bir ay›r›m yapmadan e¤itimde f›rsat eflitli¤ini tan›mak bu feministlere göre en iyi çözüm olacakt›r.”18 Liberal feministlere göre kad›nlar›n içinde bulunduklar› ikincil durumun nedenlerinden biri de ev han›ml›¤›d›r. Evde tüm gün kapal› kalan kad›n›n ilgi oda¤› d›fl dünya olamaz. Bu kad›n evinin kölesi, mobilya ve eflyalar›n›n hizmetçisi olmaya itilmifltir. Betty Friedan’a göre bu kad›nlar›n kurtuluflu ancak ev d›fl›nda çal›flmalar›yla mümkündür. Liberal feministler kad›n›n çal›flmas›n› sadece onun evinin kölesi olmamas› için savunmazlar, onlara göre kad›n›n tam olarak özgürlü¤e kavuflmas›n›n ekonomik olarak erkekten ba¤›ms›z18

58

Josephine Donovan, Feminist Teori, çev: Aksu Bora, Meltem A¤duk Gevrek, Fevziye Say›lan, ‹letiflim Yay›nlar›.

laflmas›na ve onunla eflit haklara sahip olmas›na ba¤l› oldu¤unu da savunurlar. Onlara göre kamusal alana ç›kmak kad›n›n özgürlü¤ünün teminat› olmas›na ra¤men tek bafllar›na yeterli de¤ildir; kad›n›n sa¤l›ktan siyasete tüm temel haklar› elde etmesi gerekmektedir. Erkeklerle eflit siyasal, sosyal, hukuksal haklar talep edilir. Liberal feministler için adalet ve eflitlik oldukça önemlidir. Bu yüzden üç problemin çözülmesini isterler, bu problemler s›ras›yla flöyledir: Yasal ayr›mc›l›k (yasalarda kad›nlar aleyhine var olan ayr›mc›l›¤› kald›rmak), kurumsal ayr›mc›l›k (ifle al›nmalarda liyakatin öne geçmesi ve cinsiyeti kriter olarak alman›n kald›r›lmas›), sosyal ayr›mc›l›k (kifliler aras› ayr›mc› davran›fllar› yok etmek, çocuklar›n cinsiyetlerine göre k›z ve erkek olarak yetifltirilmesinin ortadan kald›r›l›p onlar› bir insan-kifli olarak yetifltirmek.) Liberal feminizmle ilgili son olarak bu teori içindeki problemlerden bahsetmeliyiz. Josephine Donovan, Feminist Teori isimli kitab›nda ayd›nlanmac› feminist teorideki temel problemleri flöyle dile getirir; “....bunlardan birincisi liberal çözümlemenin özel alan› b›rakm›fl olmas›d›r; kaydedildi¤i üzere kad›nlar› (...) erkeklere, ataerkil ya da erke¤e hizmet eden e¤itim sistemine ve toplumsal kurumlara karfl› bir s›n›f olarak niteleyen birçok liberal feminist, radikal fe59

minist durufla do¤ru kaym›flt›r. Bu ister istemez onlar›n özel alan› evi ve evlili¤i elefltirmelerine neden olmufltur. Evli kad›nlar›n mal varl›klar›yla ilgili olanlar gibi yasal de¤iflikliklerin evlilik içinde kad›nlar›n konumunu eflitleyece¤ini düflünmüfllerdir. Hiçbirinin dünyan›n kamusalözel diye ayr›ld›¤›n› göz önünde bulundurmad›¤› ve kad›nlar›n özel alan› idame ettirenler oldu¤u varsay›m›n›n – çocuk yetifltirmek buna dahil – kad›n›n eflit haklara ve olanaklara sahip olma gücüne etkisi olabilece¤ini düflünmedi¤i görülmüfltür. ‹kincisi kad›nlarla erkekler aras›nda gerçekten ontolojik farklar olup olmad›¤›d›r. Mill soruyu cevapland›rm›flt›r, fakat di¤er liberaller gibi genel olarak varolan farklar›n küçük oldu¤u ve koflullar sonucu olufltu¤u yarg›s›na ulaflm›flt›r”19

KÜLTÜREL FEM‹N ‹ZM

19. yy. feminist teorisinde di¤erleri ile eflit derecede önemli baflka e¤ilimler de vard›r. Bu yüzy›lda kad›nlar için sadece yasal istekler önde de¤ildir. Ayd›nlanmac› liberal teorinin ak›lc› ve yasal hamlesinin ötesine giden bu düflünceler 19

60

Josephine Donovan, Feminist Teori, çev: Aksu Bora, Meltem A¤duk Gevrek, Fevziye Say›lan, ‹letiflim Yay›nlar›, s. 61-62.

“kültürel feminizm” ad› alt›nda gruplanabilir. Bu flekilde düflünen feministler salt siyasal kazan›mlara odaklanmaktansa daha genifl bir kültürel dönüflümün peflinde ilerlerler. Bunlar elefltirel düflünme, e¤itime önem verme ve kendini gelifltirmenin önemini kabullenirler ama bununla birlikte hayat›n ak›ld›fl›, sezgisel ve genellikle kollektif yönü üzerinde dururlar. Liberal feministlerin aksine kad›nlarla erkekler aras›ndaki benzerlikleri vurgulamak yerine genellikle kad›nl›k niteliklerinin kiflisel kuvvet, gurur ve kamusal yenileme kayna¤› olarak kabul edilen farkl›l›klar› üzerinde dururlar. Bu feministler liberal kuramc›lardan kalan, hemen hemen zarar görmemifl kurumlara – din, evlilik ve yuva- alternatifler düflünürler. Yüzy›l›n bitmesiyle feminist teorinin bu kolu, kendi içinde sonuçlanm›fl olarak kabul edilen kad›n haklar› görüflünün ötesine kaym›flt›r. Liberaller sonuçta kad›n haklar›na, daha genifl toplumsal reformlar› etkilemek anlam›yla bakm›fllard›r. Feminist toplumsal reform teorisi kad›nlar›n kamusal alana mutlaka girmeleri ve oy kullanmalar› gerekti¤ini, çünkü politikan›n çürümüfl (eril) dünyas›n›n ar›t›lmas› için kad›nlar›n ahlâkî bak›fl aç›lar›na ihtiyaç oldu¤unu söylemektedir. Kültürel feminist teorinin alt›nda anaerkil bak›fl aç›s› yatmaktad›r: Temelde diflil etki ve de¤erler arac›l›¤›yla yönlendiri61

len kad›n toplumu görüflü. Bar›flseverlik, ifl birli¤i, farkl›l›klar›n fliddetsiz biraradal›¤› ve kamusal hayat›n uyumlu bir flekilde düzenlenmesi buna dahildir. Magaret Fuller’in 19. yy.’da Kad›n adl› eseri kültürel feminist gelene¤i bafllatm›flt›r. Bu gelenek Avrupa’daki romantik ak›m›n ya da daha özel olarak Amerikan aflk›nc›l›¤›n›n bir ürünü olarak, Ayd›nlanma ak›lc›lar›n›n mekanik bak›fl›ndan tamam›yla farkl› biçimde bilginin duygusal-sezgisel yönü üzerinde vurgu yapar ve organik dünya görüflünü savunur. Fuller kitab›nda kad›nlar›n özgüvenlerini gelifltirmelerini savunur ve flöyle der: “[Onlara] Çok uzun bir süre kendi içlerinden gelen yasalar› de¤il, d›fl›ndan dayat›lan kurallar› ö¤renmeleri gerekti¤i ö¤retilmifltir.” Fuller ayn› zamanda, kad›nlar›n özgürleflmesi ile dünyadaki iyileflme aras›nda ba¤lant› kurar, e¤er kad›nlar›n özel niteliklerinin ifade edilmesinin ortam› sa¤lan›rsa, hem kendi hayatlar›n›n hem de toplumun hayat›n›n nas›l de¤iflece¤ini ortaya koyar. Stanton taraf›ndan gelifltirilen kültürel feminizmin radikal yan› ise onun Hristiyanl›k üzerine yapt›¤› elefltirilerdir. Bu elefltirilere daha sonra, “Kad›n Kilise ve Devlet” adl› eseriyle 1893’te Matilda Joslyn Gage de kat›l›r. 62

A N A R fi ‹ S T F E M ‹ N ‹ Z M

Romantik gelene¤e ba¤l› ikinci dalga feminizm kufla¤›ndan gelen Victoria Woodhull ve Emma Goldman esasen anarflist görüfllere sahipti. Önemli bir kuramc› olmamakla birlikte Victoria Woodhull 1870 kendi ç›kard›¤› gazetede evlilik kurumuna karfl› fliddetli elefltireler yapt› ve ona alternatif olarak serbest aflk› savundu. Woodhull evlilik için flöyle der: “Bugün varoldu¤u üzere, fahifleli¤e ve tecavüze izin veren bir sistemden baflka bir fley de¤ildir.” Emma Goldman ise Marksizme meyilli olmas›na ra¤men daha çok anarflist yönelimliydi. Onun Marksizm ile iliflkisi Rusya’daki Hayalk›r›kl›¤›m adl› kitab›yla sona ermifltir. Bu kitab›nda Goldman komünizmi elefltirir ve onu reddeder. Temel de¤er olarak organik büyüme sürecine ve bireysel ruhun herhangi bir türde otorite taraf›ndan engellenmeyerek büyüme yetene¤inin önemine de¤inir. K›s›tlamalardan ar›nm›fl uyumlu bir dünya ister. Goldman kad›nlara uygulanan bask›n›n onlar› nesnellefltiren sistemden kaynakland›¤›n› ileri sürer. Ayn› zamanda eflcinsel haklar›n› aç›kça destekleyen Amerikal› ilk feministtir.

M ARKS‹ST F EM‹N‹ZM

19. yy. ortalar›ndan sonra liberal feminizmin tezleri üzerinde tart›flmalar bafllam›fl ve liberal 63

feministlerin kad›n sorununa getirdikleri temel çözümün (kad›n –erkek f›rsat eflitli¤i) uygulan›p uygulanamayaca¤› tart›flmas› Marksist feminizmin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Marksist feministler asl›nda liberal feminizmin kad›n sorununa buldu¤u cevaplar› yetersiz görmektedir. Sorun onlara göre sadece kad›nlar›n s›n›fl› toplumda ayr› bir s›n›f oluflturmas› ya da oluflturmamas› de¤ildir. Her iki durumda da liberal feminizmin önerdi¤i çözümlerin geçerli olmayaca¤›n› savunmaktad›rlar. Bunun sebebi olarak da s›n›fl› toplumda gerçek anlamda f›rsat eflitli¤inin olmayaca¤›n› belirtirler. Yani kad›n›n ezilmesinin as›l nedeni (tüm s›n›flar›n ezilmesiyle ayn› olan) kapitalizmdir. Sosyalist sisteme geçilince kad›nlar ekonomik özgürlüklerini elde edeceklerinden erkeklerle eflit olacaklard›r. Bu nedenle Marksist feminizmin en s›k sözünü etti¤i kavramlar, kapitalizm, s›n›fl› toplum ve ekonomidir. Marksist feminizmde baz› imgelerle olay aç›klanmaya çal›fl›l›r; burada erkek burjuvazidir ve kar›s› proleteryay› temsil eder, çünkü erkek daha güçlü bir maddî temele sahiptir. Bu durum sadece k›rsal alanda de¤il, modern endüstriyel ailede de geçerlidir. Koca, hayat› kazanmak ve ailesine bakmakla yükümlüdür ve bu durum ona üstün bir konum sa¤lar. Modernleflme, yan›nda çekirdek ailenin geliflmesini, bu da ev içi 64

eme¤in özelleflmesini ve afla¤›lanmas› sa¤lam›flt›r. Böylelikle ev yönetimi (komün yaflam›n›n aksine) toplumsal niteli¤ini kaybetti. Yani kad›n›n eme¤i toplumsal alanda fayda getirmedi¤i için özel hizmete dönüfltü ve komünist feminizme göre kad›n bir bafl hizmetçi haline geldi. Kad›nlar›n ezilmesi sonucunda Engels’in çözümü ve iflini toplumsal bir endüstriye dönüfltürerek kad›nlar›n ev iflinde hapis olmalar›n› engelleyip onlar›n tümüyle toplumsal ifl gücüne kat›lmalar›n› teflvik eder. Böylece Engels “Toplumun ekonomik birimi olan tek eflli ailenin” ortadan kald›r›lmas›n› teflvik eder. Engels’e göre monogomi kad›n› bafl e¤mifl konumda tutmaktad›r. Kad›nlar› ekonomik olarak kocalar›na ba¤›ml› yapmakta onlar› ikincili¤e zorlamakta ve büyük ölçüde topluma kat›lmalar›n› engellemektedir. Ona göre sadece tek efllili¤in yasaklanmas› bile kad›n› kurtulufla erdirecektir. Tek eflli evlilik s›n›fl› toplumla s›k› bir ba¤l›l›k içerisindedir. Marksist feministlere göre kad›n› tam anlam›yla kurtulufla erdirebilmek için s›n›fl› toplumun yani kapitalizmin sona ermesi flartt›r. Bu kuflkusuz, onun ve Marx’›n en tutkulu biçimde Komünist manifestoda savunduklar› konuma denk düfler. Tüm bunlar komünizmle gerçekleflecektir. Engels’in iki uçlu program› – kad›nlar› üretimin içine sokup onlar› toplumsal alana sokal›m 65

ve özel üretim alan›n› toplumsallaflt›ral›m- kad›nlar›n kurtuluflu için Marksist ve nihayetinde komünist program›n merkezî özelli¤i olur. Genel olarak kad›n sorunu ile ilgilenen daha sonraki birinci dalga Marksist teorisyenler, sorunu komünist teori içinde ald›lar. August Bebel’in söyledi¤i gibi kad›n sorununun çözümü toplumsal sorunun çözümü ile özdefltir. Marksist feminizmin duayenleri olan Lenin, Alexandra Kollontai, Clara Zetkin ve Rosa Luxemburg, hepsi genel olarak bu yaklafl›ma ba¤l› kald›lar. Marksist feminizmin sorunlar›ndan biri bu s›n›fl› toplum içinde kad›nlar›n kendi bafllar›na ayr› bir s›n›f olup olmad›klar›d›r. Bu sorunun iki ayr› cevab› var; ilk olarak s›n›f tan›m›n›n ögeleri itibariyle bak›ld›¤›nda kad›nlar›n toplumsal üretimdeki konumlar›, mülkiyet iliflkilerindeki yerleri ve sahip olduklar› bilinç bak›m›ndan tek bir s›n›f oluflturmalar›n›n mümkün olmad›¤› söylenebilir. Zaten kad›nlar hem iflçi hem de burjuva s›n›f›n›n erkekleriyle arkadafl, kardefl, efl veya annelik iliflkisi içindedirler, yani her s›n›f›n içine da¤›lm›fl bir vaziyettedirler. Dolay›s›yla kad›nlar›n bir s›n›f oluflturduklar› söylenemez. Fakat bir baflka yaklafl›m›n içinde kad›nlar ev,efl ve çocuk bak›m› ile ilgili olarak sahip olduklar› deneyimlerle bir s›n›f oluflturur. ‹flte bu yüzden baz› marksist feministler ev ifllerinin ücretlendirilme66

si konusunu gündeme getirmifllerdir. Ev ifllerinin de ücretlendirilmesini gerekli gören ve bu ifl için mücadele veren kad›nlar, Marksist feministlere göre iflçi s›n›f› bilincine benzer bir bilinç kazanmaktad›rlar. Marksist feministlere göre sömürü sistemi içerisinde kad›nlar›n erkeklerden daha çok ezilmelerinin önemli nedenlerinden biri kapitalist sistem sonucu olan yabanc›laflmad›r. Yabanc›laflma daha çok kapitalist sistemin üretti¤i bir kavramd›r. ‹nsanlar›n hayatlar›n›, u¤rafllar›n›, yapt›klar› iflleri anlams›z bulmalar›d›r. Yabanc›laflmada kifli yapt›¤› iflleri bir bütünlük içerisinde kavrayamad›¤› için bölünmüfllük duygusu hisseder. Kapitalizmin do¤al sonucu olarak artan uzmanlaflma ve iflbölümü, kiflileri emeklerine, di¤er insanlara ve içinde yer ald›klar› sisteme yabanc›laflt›rmaktad›r. Marksist yabanc›laflma teorisine göre eme¤ini satarak hayat›n› sürdüren insanlar yapt›klar› iflten hiçbir tatmin alamaman›n yan› s›ra ne yapacaklar›na, nas›l yapacaklar›na ve ne kadar yapacaklar›na baflkalar› karar verdi¤i için kendi emeklerine yabanc›laflmaktad›rlar. Yabanc›laflmay› kamç›layan bir di¤er unsur da insanlar›n ifl konusunda di¤er insanlarla rekabet etmek zorunda olufllar›d›r. Daha genel anlamda ise uzmanlaflma ve 67

ifl bölümünün getirdi¤i bölünme sonunda kifliler hem bütünle parça hem de kendileriyle di¤er insanlar aras›ndaki iliflkiyi kaybederek tamamen yabanc›laflmaktad›r. Marksist feministler bu yabanc›laflma olgusunun erkeklere k›yasla kad›nlar taraf›ndan daha yo¤un yafland›¤›n› savunmaktad›r. Çünkü ev d›fl›nda ifl ve arkadafl çevreleri gibi de¤iflik ortamlarda toplumla bütünleflebilen erkeklerin aksine kad›nlar kendilerini ifade edecek ve toplumla bütünlefltirecek imkânlardan yoksun kalmaktad›rlar. Bunun çözümünü Engels daha önce belirtti¤imiz gibi çocuk bak›m› ve e¤itiminin toplumsal bir ifl olmas›ndan dolay› topluma transfer edilmesinde görmektedir. Tabiî bu sorunu kiflisel çabalarla sonuçland›rmak mümkün de¤ildir; çözüm, üretim tarz›n› de¤ifltirmekten geçmektedir. Bu gerçekleflti¤i vakit, bunun sonucu olan çekirdek ailenin kayb› yaflanacak ve kad›nlar da özgürlüklerine kavuflacaklard›r. Liberal feministlerin savundu¤u kad›n sorununun yasal reformlarla çözülece¤i inanc›na, görüldü¤ü gibi, Marksist feministler asla kat›lmazlar. Onlara göre bu tip giriflimler bir çözüm de¤il kötü durumu sadece hafifletici bir etki yapar. Örne¤in evlilik ekonomisi ayn› kald›¤› sürece temelde de¤iflme olmayacakt›r. Yine Marksist feminizme göre 68

fahiflelik ahlâkî de¤il ekonomik bir sorundur. Fahifleler ahlâks›z kad›nlar olduklar› için de¤il ekonomik olarak güçsüz olduklar› için bu ifli yaparlar. Marksist feministlerin genel olarak çekirdek aileye karfl› olduklar›n› söylemifltik; onlara göre evli pek çok kad›n›n durumu da fahiflelikten farks›zd›r. Ekonomik gücü olmayan kad›n kocas›na yaflamak için cinselli¤ini sunar. Kad›n› bu dönemece ise kapitalizm itmifltir; kapitalizmin kad›n› ya evde oturmak ya da ucuz iflçi olarak çal›flmak zorunda b›rakm›flt›r. Marksist teori kad›n›n yeniden üretimde ald›¤› rol ve cinsellikle ilgili sorunlarla do¤rudan çok az ilgilendi¤i için Marksist feministler de bafll›ca ilgi konusu olarak kad›n ve ifl iliflkileri üzerinde odaklaflma e¤ilimi göstermifllerdir. Bu çerçevede üzerinde durulan konular flu flekilde özetlenebilir: ‹lk olarak aile kurumunun kapitalizmle iliflkisi, ikinci olarak kad›n›n aile içinde yapt›¤› ifllerin nas›l gerçek üretken ifl olarak de¤erlendirilmeyip önemsizleflti¤i, son olarak ise kad›nlar›n niçin genellikle düflük ücretli s›k›c› ve de¤ersiz görülen ifllerde çal›flt›r›ld›klar›. Marksist feministler kad›n›n ifllerinin ikincil konumdan kurtar›lmas› için iki ayr› çözüm önerisi getirdiler. Bunlar›n ilki Engels’in de savundu¤u ev ifllerinin toplumsallaflt›r›lmas›yd›. Sadece ka69

d›n›n ev d›fl› çal›flmaya at›lmas› çözüm de¤ildir. Çünkü kad›n hem d›flar›da hem de ev içinde çal›flt›¤›nda günde iki vardiya çal›flm›fl gibi olacakt›r. Bunun önüne geçmek içinse nas›l e¤itim ve hastane iflleri devletçe kamusallaflt›r›lm›flsa, çocuk bak›m›, temizlik, yemek gibi ifller de kad›nlardan herhangi bir ücret almadan toplumsallaflt›r›lmal›d›r. ‹kinci fikir ise, ev ifllerinin devletçe ücretlendirilmesidir. Bu ücretlendirme ifline kad›nlar›n etkileri olacakt›r. Kad›nlar ald›klar› ücreti yeterli görmediklerinde grev yapabilme hakk›na sahip olabilmelidirler. Bu ücretin hangi kaynaktan verilece¤i sorusuna da bu fikri savunan Marksist feministler iki ayr› flekilde cevap verir; ilki devlet evli erkeklere özgü bir vergi gelifltirerek oluflturdu¤u fondan kad›nlara ücret öder. Ama bu flekilde verilen ücret ailenin zaten toplam gelirini geçmeyecektir ve rakam da sembolik olacakt›r; yine para kocadan al›n›p kar›s›na verilece¤i için de pek sa¤l›kl› görülmemifltir. ‹kinci yol ise devletin evli bekâr ayr›m›na gitmeden her bireyden toplad›¤› bir vergiden ödeyece¤i ücrettir. Ama bu da bekârlarla, kar› koca çal›flan çiftlerin durumunu evli olup eflleri çal›flmayan ailelere karfl› kötü duruma düflürecektir. Yine bu uygulama kad›nlar› ev kad›nl›¤›na itecek, onlara çal›flmamalar› için ortam sa¤layacakt›r. Kad›nlar›n evde kalmay› istemesi ise onu ev ve eflyan›n hiz70

metçisi yapacak ve bafltan beri feminizmin elefltirdi¤i bir düzleme kad›n yeniden yerleflecektir. Kad›n burada toplumsal hayata kat›lamad›¤› için yabanc›laflacakt›r. Marksist feministler aralar›nda görüfl farklar› olmas›na ra¤men temelde Marksist çözümlemelerin kad›n sorununa uygulanabilece¤i noktas›nda birleflirler. Marksist feministlere göre toplumsal s›n›f mücadelesinden ayr› olarak kad›n sorunlar›n› anlamak mümkün olmad›¤› gibi s›n›fsal yap› korundu¤u ve temel çeliflkiler devam etti¤i sürece kad›n sorunlar› devam edecektir. Marksist feminizm kad›n sorununu sosyalist ideolojiden ay›ramad›¤› için di¤er feminist kuramlarca elefltirilmifltir.

V A R O L U fi Ç U F E M ‹ N ‹ Z M

Varoluflçuluk düflünme tarz› olarak feministlerin ilgisini fazla çekmez. Bunun istisnas› ise Simone de Beauvoir’dir. Onun ‹kinci Cins isimli kitab› varoluflçu feminizmin temelini oluflturur ve hâlen feminist kuram›n içindeki önemli baflvuru kitaplar›ndand›r. De Beauvoir’in çal›flmalar›nda Sartre’›n etkisi oldu¤u söylenir ki bu do¤rudur. Fakat baz› araflt›rmac›lar›n söyledi¤i gibi onun kulland›¤› kavramlar›n›n ço¤unu Sartre’dan ald›¤› sav› ise biraz abart›l›d›r. De Beauvoir’in, Sartre’dan 71

bu denli etkilenmesinin önemli bir nedeni de uzun süre iki düflünürün yak›n iliflki hâlinde olmalar›d›r. De Beauvoir’e göre kad›n sorununu kavramak için ne biyolojiye, psikolojiye, ne de tarihsel determinizmin iktisadî determinist yaklafl›m›n›n dayatt›¤› insan tan›m›na gerek vard›r. Varoluflçu felsefeye göre bu tür tan›mlar› kabul etti¤imizde varolufltan önce gelen “öz”ü de otomatik olarak kabullenmifl oluruz. Bu durum da De Beauvoir’e göre kad›nlar› bir biçimde de¤iflmez bir yazg›ya teslim etmektedir. Yani onlar›n özgürleflmelerinin önüne toplumsal ya da iktisadî kurumlar› ve insan›n biyolojik ya da psikolojik yap›s›n› afl›lamayacak engeller olarak koymufl oluruz. De Beauvoir bunu söylemekle kad›n ve erkek aras›ndaki biyolojik ve psikolojik fark› inkâr etmez; onun karfl› ç›kt›¤› sadece bu farkl›l›¤a s›rt›n› dayayarak kad›nla erkek kavramlar› aras›ndaki aç›klanan uçurumdur. Erke¤in “kendi”, kad›n›n ise “baflkas›” olarak nitelenmesinin gerçek nedeninin bunun ötesinde oldu¤unu savunur. Ona göre biyolojik olgular, ontolojik, ekonomik, sosyal ve psikolojik ba¤lam›n ›fl›¤›nda de¤erlendirilmelidir. Tek bafl›na biyoloji kad›nlar›n “baflkas› / öteki” olduklar›n› aç›klamak için kafi de¤ildir. Bu flekildeki teziyle kad›n›n bedenini inkâr etmez. Kad›n›n gücünü kullanmas›n›n s›n›rl› oluflunda yine onun dünya 72

üzerindeki konumunun belirlenmesinde bedeninin bafltaki unsurlardan biri oldu¤unu kabul eder. Onun itiraz› kad›n› kad›n yapan›n salt onun gövdesi olmay›fl›d›r. Onu da varoluflçu felsefeye uygun olarak “kendi bafl›na bir varl›k” tan ç›kar›p “kendi için bir varl›k” yapan bir varolufl süreci vard›r. Biyolojiye bu flekilde karfl› ç›karken psikanalizme de cins vurgusunu çok belirginlefltirdi¤i için karfl›d›r. Kad›n›, kad›ns› ve erkeksi cinsel isteklerin çat›flmas›n›n do¤urdu¤u bir tür olarak sundu¤unu söyleyip psikanalizmi yetersiz görür. Oysa cinsellik iflin bir boyutudur, onu her fleymifl gibi kabul etmek mümkün de¤ildir. Burada onun özellikle karfl› ç›kt›¤› Freud’un kad›nla ilgili görüflleridir. Kad›n›n, üstünlü¤ü ifade eden erkek cinsel organ›na sahip olmad›¤› için toplumsal olarak ikincili¤e mahkum oldu¤u biçimdeki Freud’çu görüflü reddeder. O çok basit biçimde kad›n mücadelesinin böyle bir organa sahip olmakla ilgili olmad›¤›n›, istenilenin erkeklerin sahip oldu¤u haklara kendilerinin de sahip olmas› gerekti¤ini savunur. Ayn› zamanda erkeklerin sahip oldu¤u üstünlü¤ün onlar›n cinsellikleriyle ilgili de¤il, cinselliklerini üstünmüfl gibi gösteren iktidardan kaynakland›¤›n› söyler. De Beauvoir’e tarihsel materyalist görüfl hakk›nda da aç›klamalarda bulunur. Tarihsel metarya73

lizm, her türlü sömürüden üretim araçlar›n›n mülkiyetine sahip olan s›n›f› sorumlu tutar. Yani sorun, s›n›fl› toplum yap›s›ndad›r. De Beauvoir’e Marksist feminizmin aksine s›n›fs›z bir topluma geçilmesiyle, yani toplumdaki üretim araçlar›n›n toplumsallaflt›rmas›yla kad›n erkek aras›ndaki iliflkinin de¤iflmeyece¤ini iddia eder. Kapitalist toplumlarda oldu¤u gibi sosyalist toplumlarda da kad›n›n konumu öteki olarak kalacakt›r. Yap›lmas› gereken kad›n› baflkas› ya da öteki yapan de¤erlerin de¤ifltirilmesidir. Burada da çözüm kad›na düfler. Çünkü problemin as›l kayna¤› erkek egemenli¤inin kad›nlar taraf›ndan kabul edilmesi, daha do¤ru bir tabirle içsellefltirilmifl olmas›d›r. ‹kinci Cins isimli eserinde De Beauvoir’e bu içsellefltiriliflin mekanizmalar›n›n niteli¤i ve tarihsel süreci üzerinde durarak, erkeklerin kad›nlar› denetlemek için ileri sürdükleri kad›n do¤as›na ve ruhuna iliflkin mitleri aç›klar. Bu yüzden kad›nlar›n do¤as›yla alâkal› eserleri inceler, bunlar› yazan düflünürlerin konuyla alâkal› çal›flmalar›n› birbirleriyle k›yas eder. Bütün aç›klamalar›n›n ard›ndan ise kad›nlar›n birincil düflman›n›n d›flar›daki engeller de¤il –ama onlar›n da çok büyük engeller oldu¤unu kabul eder- kendi konumlar›n› yanl›fl kavramalar›n› sa¤layan “kafalar›n›n içindeki engeller” oldu¤unu belirtir. 74

RA D‹KAL FEM ‹N‹ZM

Radikal feminist kuram 1960’lar›n sonlar›nda ve 1970’lerin bafllar›nda bir grup eski eylemci kad›n taraf›ndan, esas olarak New York ve Boston’da gelifltirilmifltir. 1970’lerin radikal feminizmine bakt›¤›m›zda ona daha çok ‹skandinav ülkelerinde yayg›n olarak rastlar›z. Buralarda, hiyerarfli ve liderli¤in olmad›¤› – yahut çok az oldu¤u- genelde kurumsallaflmam›fl örgütler göze çarpar. 1970’lerden sonra kad›n komünleri kurulmak süretiyle radikal feminizmin merkezi de ‹skandinav ülkelerinden Amerika’ya tafl›n›r. Radikal feministlerin aç›klamalar›na göre bu ak›m›n ortaya ç›k›fl nedeni kad›nlar›n kurtulufluyla ilgili mevcut teorilerin yetersiz kal›fl›d›r. Bu suçlama liberal ve Marksist teorilere yöneliktir. Çünkü radikal feministlere göre, radikal feminizm ak›m› liberal ve Marksist teorilerin kad›n sorununa ve kad›n›n özgürleflmesine tatmin edici bir cevap bulamamalar›na bir tepki olarak geliflmifltir. Radikal feminizm, Josephine Donovan’›n söylemiyle “...ataerkillik ya da erkek egemenli¤inin – kapitalizmin de¤il- kad›nlar›n bask› alt›na al›nmas›n›n kökeninde yatt›¤›n›, kad›nlar›n kendilerini bast›r›lm›fl bir s›n›f ya da kast olarak görmeleri ve enerjilerini di¤er kad›nlarla birlikte kendilerine bask› uygulayanlara –erkeklere- karfl› mücadele eden bir harekete yöneltmeleri gerekti¤i, erkeklerin ve ka75

d›nlar›n temelde farkl› olduklar›, farkl› üsluplara ve kültürlere sahip olduklar› ve kad›nlar›n tarz›n›n gelecekteki herhangi bir toplumun temelini oluflturmas› gerekti¤i düflüncelerini içerir.”20 Bu feminist ak›m›n ilk eserinin Shulamith Firestone’un 1971 y›l›nda yay›nlanan Cinsiyet Diyalekti¤i adl› kitab› oldu¤u söyleyebiliriz. Shulamith eserinde kad›nla erkek aras›ndaki biyolojik farkl›l›ktan bahsetmekte ve s›n›f çat›flmas› dahil insanlar›n aras›ndaki en temel çat›flma biçiminin cinsiyet çat›flmas› oldu¤unu söylemektedir. Ona göre feminist devrim gerçekleflti¤inde kad›nlar hem üretim hem de üreyim mekanizmas›n›n kontrolünü ellerine geçirecek ve böylece tam kurtulufla ulaflacaklard›r. Kad›nla erkek aras›ndaki biyolojik farkl›l›k toplumsal iliflkilerin temelini oluflturdu¤u için Radikal feminizme göre kad›n erkek iliflkilerini anlamak için -Marksist feminizmin tersine üretime de¤il- üreyim sürecine bakmak gerekir. Shulamith Firestone Klasik Marksist kuramdan ayr›larak kad›nlar›n bask› alt›na al›n›fl›n›n maddî temelinin ekonomide de¤il biyolojide oldu¤unu ileri sürdü¤ünü söylemifltik. Ona göre kad›n›n üreme ifllevi ataerkilli¤in ve onun yönetme ideolojisinin cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n 20

76

Josephine Donovan, Feminist Teori, çev: Aksu Bora, Meltem A¤duk Gevrek, Fevziye Say›lan, ‹letiflim Yay›nlar›, s. 268.

üzerine kurdu¤u cinsiyete dayal› ifl bölümünün nedenidir. Feminist devrimin baflar›yla tamamlanmas› için, yeniden-üretim araçlar›na el koymak yani teknolojiyi kad›nlar›n biyolojik kaderlerinden kurtulmalar› için kullanmak gerekecektir. Özgül olarak sadece do¤um kontrolünü de¤il tüple döllenme ve yapay plesentalar gibi ayg›tlar›n kullan›ld›¤› yeni üreme yöntemlerini kast etmektedir. Bu, “barbar” gebelikten kaç›n›labilece¤i ve erkeklerin de çocuk sahibi olabilece¤i anlam›na gelmektedir. Bu türden yapay sistemler çocuk do¤urma ve büyütmeye ba¤l› cinsel rol ayr›mlar›na son verecektir. Firestone’a göre aflk maceras› ideolojisi kad›nlar› afyonlayan bir uyuflturucudur. “Erkekler düflünüyorlar, yaz›yorlar ve yarat›yorlard›, çünkü kad›nlar bütün enerjilerini bu erkeklere ak›t›yorlard›; kad›nlar kültür yaratm›yorlar çünkü onlar aflkla meflguller” O, kad›nlar›n güvenlik karfl›l›¤›nda erkeklere ba¤land›klar› sonucunu ç›kar›r. Yak›n dönem feministleri özellikle Marksist bak›fl aç›s›na sahip olanlar Firestone’nin evrensel olarak biyolojiyi vurgulamas›n› elefltirirler.21 Komünist devrimin amac›n›n s›21

Michéle Barrett onun biyolojizm ve biyolojik determinizmin tuza¤›na düfltü¤ünü ve kad›nlar›n içinde bulundu¤u flartlar›n kültürel ve tarihsel olarak de¤iflken oldu¤unu gözden kaç›rd›¤›n› ileri sürer. Zillah Einstein benzer bir noktaya dikkati çeker ve teknoloji erkek s›77

n›fs›z bir topluma ulaflmak olmas› gibi feminist devrimin amac› da cinsiyet farkl›l›klar›n›n ortadan kald›r›ld›¤› bir toplumdur. Bu toplumda androjen insanlar kad›n ve erkek olarak kalacak fakat toplumsal olarak art›k kad›ns›l›k ve erkeksilik kalmayacakt›r. Liberal feministlerin istedikleri gibi kanunlar› düzeltmek Marksist feministlerin istedikleri gibi kanunlar› toptan kald›rmak yeterli de¤ildir. Radikal feminizme göre kad›nlar›n kurtuluflu için hem kapitalizmi hem de patriyarkay›22 kald›rmak gerekmektedir. Patriyarkal sistem güç, iktidar, bask›nl›k, hiyerarfli ve rekabet ile özdefltir ve radikal feministlere göre bu sistem reformla düzeltilmeyecek kadar köklü ve uzun bir geçmifle sahiptir; bu yüzden de kad›nlar onu de¤ifltirmekle u¤raflmamal›d›r yani tek çözüm bu sistemin tamamen ortadan kald›r›lmas›d›r. Radikal feministlere göre Patriyarkay› kald›rmak için öncelikle onun kökünde yatan cinsel s›n›f sistemini ortadan kald›rmak gerekmektedir. Kad›n erkek aras›ndaki biyolojik farkl›n›f› taraf›ndan denetlendi¤ine göre, bunu, kad›nlar› biyolojilerinden kurtarmak için kullan›lmas›n›n umulamayaca¤›n› tart›fl›r. 22 Patriyarkan›n feministlerce tan›m› flöyle “baban›n yasas›” ya da “kad›nlar›n erkekler taraf›ndan yönetilmesi” veya “erkeklerin kad›nlara, yafll› erkeklerin genç erkeklere bask›n olmas›”. 78

l›¤› minimize edecek üreyim teknolojilerinin gelifltirilmesi gerekmektedir. Kad›n› “anne” erke¤i de “baba”yapan biyolojik farkl›l›k, gebelikten korunma, k›s›rlaflt›rma ve kürtajla ilgili gelifltirilen yeni teknolojilerle eski anlam ve ifllevini kaybedecektir. Sun’î döllenme, anlaflmal› annelik gibi yeni yöntemlerle, uygun yasal düzenlemeler yap›ld›¤›nda çocuk dünyaya getiren anne ona bakmak zorunda kalmayacak, çocuk büyütmek isteyen de çocuk do¤urmaya mecbur olmayacakt›r. Baz› radikal feministler annelik üzerine olan genel anlay›fla karfl›d›rlar. Bunlara göre yerleflik annelik anlay›fl› üç yanl›fl mite dayanmaktad›r. ‹lk mit, tüm kad›nlar›n anneli¤i bir ihtiyaç olarak gördüklerini ileri sürer. Radikal feministlere göre bu varsay›m sorgulanmal›d›r. Zira e¤er anneler k›z çocuklar›na oyuncak bebek almaz, evde, okulda, çarfl›da, k›z ve erkek ayr›m›na dayal› normlar afl›lanmaz ise kad›nlar›n anne olmak isteyecekleri flüphelidir. Anne olma iste¤i medya ve di¤er kurumlar taraf›ndan k›z çocuklar›na, toplumsallaflt›r›l›rken empoze edilmektedir. K›saca annelik toplumsallaflma sürecinin bir sonucudur. ‹kinci mit, bütün annelerin çocu¤a ihtiyaç duyduklar›n› ileri sürer. Radikal feministlere göre, çocuk sahibi olan kad›nlara göre çocuk sahibi olmayan kad›nlar›n tatminsiz olaca¤›n› ifade eden bu varsay›m da temelsizdir. Çünkü annelik güdü79

sü toplumsal olarak kurulmakta ve annelik ö¤renilerek benimsenmektedir. Yani bu inanç da toplumsallaflma aflamas›nda elde edilir. Radikal feministlerin karfl› ç›kt›¤› üçüncü mit ise, çocuklar›n anneye ihtiyaç duymas›d›r. Burada radikal feministlerin bahsetti¤i anne, biyolojik annedir. Onlar da her bebe¤in kendisine bak›p büyütecek birilerine muhtaç olarak dünyaya geldi¤ini bilip kabul ederler. Yap›lan itiraz do¤an çocu¤a bakacak, onu bak›p büyütecek kiflinin biyolojik annesi olmas› gerekti¤inedir. Radikal feministler çocu¤un büyütülmesinde biyolojik annenin sosyal anneden daha iyi oldu¤unu da kabul etmektedirler. Onlar biyolojik anne yerine sosyal anne, bak›c› gibi çözümler yerine bir tek anneden ziyade çoklu anneli¤in, çocu¤un toplumlaflmas›nda daha verimli olaca¤›n› savunmaktad›rlar. Sonuç olarak bu flekildeki bir yap›laflma da, biyolojik ifl bölümüne dayal› ailenin ortadan kalkmas› anlam›na gelecektir. Böylece cinsellik de anlam de¤ifltirecek homoseksüellik, heteroseksüellik ve lezbiyenlik gibi kavramlar anlamlar›n› yitireceklerdir. Radikal feministler ayn› zamanda evlili¤i kad›nlara eziyet etmenin temel bir formüllefltirilmesi olarak kabul ederler. Bu yüzden de bu kurumun reddini hem kuramda hem pratikde, radikal femi80

nistlerin temel bir ifli olarak de¤erlendirirler. Aflka da savunmas›zl›¤›, ba¤›ml›l›¤›, sahipli¤i, ac›ya duyarl›l›¤›, gelifltiren ve kad›n›n insan potansiyelinin tam olarak geliflmesini engelleyen bir kurum olarak bakarlar ve onu küçümserler. Tecavüzün kad›nlar› terörize etmek için politik bir araç olarak kullan›lmas› di¤er radikal feministler taraf›ndan daha da gelifltirilen bir tezdir. Barbara Mehrhof ve Pamela Kearon 1971’de yay›nlanan Rape: An Act Of Terror (Tecavüz: Bir Terör Fiili) makalesinde tecavüzün politik bir suç, kad›nlar› ikinci s›n›f konumunda tutan bir terörist eylem olarak de¤erlendirmesi gerekti¤ine dikkat çekerler. Tecavüz bu bak›fl›n ›fl›¤›nda etkili bir politik araçt›r. Yani onu sadece bir bireyin bir baflkas›na karfl› uygulad›¤› keyfî bir fliddet olarak alg›lamamak gerekir. Tecavüz politik bir bask› alt›na alma eylemidir. Radikal feministlere göre bu politik eylemin aç›l›m› da flöyledir: Tecavüz politiktir çünkü güçlü bir s›n›f›n üyeleri taraf›ndan güçsüz bir s›n›f›n üyelerine karfl› uygulan›r. Susan Brownmiller, kad›n bedenini afla¤›layan ve kullanan bir ideolojiyi teflvik ettikleri için pornografinin ve fahifleli¤in tecavüz olay›na nas›l katk›da bulundu¤una iflaret eder. Ti-Grace Atkinson ise “kad›nlar›n bask› alt›na al›nmas› s›n›f sisteminin bafllang›c›d›r ve kad›nlar ilk sömürülen s›n›ft›r” diyerek radikal feminist konumun flekillenmesine yard›m 81

eder. Bir konuflmas›nda “Sizin tan›m›n›z, sizin bir kad›n oldu¤unuz ve görevinizin ya hamile kalmak ya da yatmak oldu¤udur.” der; yine baflka bir konuflmas›nda kad›nlar›n kimliklerine yönelik flöyle bir aç›klamada bulunur: “ Belirli bir bireyi di¤erlerinden kad›n olarak ay›ran nedir? Bu ayr›m›n iki yönü vard›r; sosyolojik ve biyolojik. Sosyolojik ifllevin terimi kad›nd›r, biyolojik ifllevin terimi diflidir. Her iki terim de sahibinin d›fl›nda bir baflkas›n›n ç›karlar› do¤rultusundaki ifllevleri tarif eder” Di¤er bir Radikal feminist grup, bu görüfllere karfl› biyolojik anneli¤i savunmaktad›r. Onlar biraz önce savunulanlar›n aksine kad›n biyolojisinin kad›n› s›n›rlad›¤›, dolay›s›yla teknoloji vas›tas›yla kad›nlar›n bu biyolojiden özgürleflmesi gerekti¤i görüflünü yanl›fl bulmaktad›rlar. Bu grubun içine giren Radikal feministlere göre sorun biyolojik annelikten kaynaklanmamaktad›r, as›l sorun onun toplumsal olarak kurulmas›nda ortaya ç›kmaktad›r. Radikal feministler kad›nlar›n kendi bedenlerinin kontrolünü ele geçirmeleri gerekti¤ini savunurlar. Kad›nlar›n az veya çok do¤urmas› ço¤u yerde devlet politikas› durumundad›r ve bu politikay› yapanlar da erkeklerdir. Ayn› durum kürtaj meselesi için de geçerlidir. Cinsel taciz, tecavüz, kad›n kaç›rma flekilleri hep erkeklerin kad›n›n vü82

cudu üzerindeki haks›z eylemlerinden kaynaklanmaktad›r. Radikal feministlere göre kiflisel kimlikler yeniden düzenlenmeli, dilin ve kültürün erkeksi fleklinden s›yr›lmal› dilin ve kültürün erkeksi fleklinden yeniden dönüfltürülmesi sa¤lanmal›, siyasî iktidar yeniden flekillenmeli ve yerlefltirilmelidir. Ayr›ca edebiyatta, kitle iletiflim araçlar›nda, reklamlarda vs. kad›n›n sunulufl biçimi de¤ifltirilmelidir. Böylece insan do¤as› yeniden biçimlenmifl ve geleneklere meydan okunmufl olacakt›r. Onlara göre her toplumda iki kültür vard›r: ‹lki görülen ulusal erkek kültürü ve görünmeyen evrensel kad›n kültürü. Radikal feministler mutlaka her toplumda kad›n kültürü oldu¤unu savunurlar. Radikal feministlere göre liberal feministlerle Marksist feministler erkek kültürünü ve de¤erlerini içsellefltirdikleri için kad›nlar›n da erkek standartlar›na göre yaflamas›n› istemektedirler. Oysa kendileri kad›n›n kurtuluflunu kad›n›n erkekten farkl›laflmas›ndan geçti¤ini söyler ve bu görüflü savunurlar. Radikal feminizmin uzun dönemdeki amac› kad›n kültürlü yeni bir toplum infla etmektedir. Çünkü kad›n yücedir ve yüceltilmelidir. Bu yüceltme birçok flekil alabilir; kad›n›n ruhu, vücudu yüceltilir; regl, Tanr›’n›n bir lütfu olarak kabul edilir; lezbiyenlik tercih edilir, kad›nlar›n kad›ns› kültürü övülür vs. Kad›nl›¤›n kad›nlar için büyük 83

bir avantaj ve statü kayna¤› oldu¤unu ve kad›n kültürü ile kad›nl›¤› erkeklerden ay›rmaya çal›flmak gerekti¤ini savunmaktad›rlar. K›saca kad›ns› olan özellikler ön plana ç›kar›larak kad›n yüceltilmelidir ve kad›nlar› üstün konumda tutacak özellikler ön plana ç›kart›lmal›d›r. Radikal feministlerin patriyarkal sistem içinde kad›nlar›n do¤urganl›¤› ve anneli¤i terk etme biçimindeki yaklafl›mlar› patriyarkal sistemden kurtulmak içindir. Çünkü onlar, kad›nlar›n temelde üreyimle ilgili mekanizmalar›n kendi denetimlerinde olmas›n›n kad›n sorununu ortadan kald›raca¤›n› savunmaktad›rlar. Patriyarkal sistem ortadan kalk›nca yani kad›nlar kendi bedenleri hakk›nda tek söz sahibi olunca, biyolojik annelik kad›nlar için felâket olmaktan ç›kacakt›r. Sloganlar›; Radikal feministlerin kulland›¤› önemli bir slogan olan “kiflisel olan siyasald›r” slogan›d›r ve bu sloganla kad›nlar›n kendi özel hayatlar›n› kendilerinin kurmak istedikleri mesaj› verilmek istenmektedir. Caroline Ramazano¤lu’na göre kad›n› bask› alt›nda tutan olaylar; cinselli¤in toplumsal yap›lanmas›, erke¤in kad›na karfl› fliddet kullanmas›, annelik ve çocuk bak›m› gibi olaylard›r. Bunlar›n çözümleri ise üreyim teknolojisi, ev ifllerinin ücretlendirilmesi, kad›n›n ifl hayat›na, erke¤in de eve çekilmesiyle sa¤lanabilir. Biyolojik bir birim olarak ailenin ortadan kalkmas› iktisadî bir birim olarak 84

da aileye gerek olmayan yeni bir toplumsal örgütlenme tarz› meydana getirecektir. Bu durumda kad›n›n üreyim gücünün onu eve, erke¤in üretim gücünün de onu kamusal alana gitmeye zorunlu hâle getirmesi söz konusu olmayacakt›r. Teknolojik geliflme kad›n›n üreyimdeki rolünü ortadan kald›raca¤› gibi erke¤in de üretimdeki üstünlü¤ünü ortadan kald›racakt›r. Erkek ve kad›n›n toplumsal ifllevlerindeki bu de¤iflme onlar›n üstlendikleri bu toplumsal rollerde de de¤iflikli¤e neden olacakt›r. Kad›n ve erke¤in üreyim ve üretimdeki konum ve rollerini farkl›laflt›ran biyolojik farkl›l›k, teknolojik yeniliklerle ortadan kald›r›ld›¤›nda insan toplumlar›nda ezen erkek–ezilen kad›n, sömüren kapitalist–sömürülen iflçi, beyaz efendi–siyah köle gibi ay›r›mlar da bütünüyle yok olacakt›r. Radikal feministlere göre güzel bir dünyay› kurmak için sadece patriyarkal düzenden ve kapitalizmden kurtulmak yetmemektedir. Özünde erkek egemenli¤inin bir uzant›s› olan savafllar, ›rkç›l›k ve çevre kirlili¤i gibi sorunlar kald›r›lmad›kça bu dünya düzelmeyecektir. Gerçekte Radikal feministler sistematik bir teori ortaya koyamamaktad›rlar, fakat cinsellik, annelik, aile, evlilik, edebiyat, müzik, ifl teknoloji vs. ye uzanan çok genifl bir alanda yerleflik anlay›fllara itiraz ederek alternatifler sunmaya çal›flmaktad›rlar. 85

L EZB ‹YE N FE M‹N ‹ZM

Lezbiyen feminizm 1970’ler boyunca di¤er feministlerin tutumlar›n› elefltirdiler ve kendilerine özgü yaflam durumlar›n› yans›tan kurumlar oluflturmaya bafllad›lar. 1970’lerin sonlar› ve 1980’lerin bafllar›ndan itibaren lezbiyenler, kad›nlar›n bask› alt›na al›nmas›n›n temelinin “heteroseksüelli¤in” kurumsallaflmas› oldu¤unu tart›fl›yorlard›. New York’lu bir grup olan radikal lezbiyenler, lezbiyen feminist kuram›n ilk büyük bildirisini haz›rlam›fllard›r. Onlar ›srarla flunu öne sürerler; ancak kad›nlar birbirlerine yeni bir benlik anlay›fl› verebilir. O kimli¤i erkeklerle iliflkili olarak de¤il birbirimize yapt›¤›m›z referanslarla gelifltirmemiz gerekir. 1969-70’lerde yay›nlanan makalelerde Martha Shelley lezbiyenin ba¤›ms›z kad›n modeli olarak görülmesi gerekti¤ini ileri sürer. Shelley “erkek egemen bir toplumda lezbiyenlik bir ak›l sa¤l›¤› iflaretidir.” der. Daha sonraki bir makalede de lezbiyenli¤in gerçekte “Kad›nlar›n Özgürleflme Hareketinin kalbi” oldu¤unu söyler. Çünkü erkek kast›n bask›s›ndan kurtulmak için kad›nlar›n birleflmesi onlara göre ancak bu flekilde mümkündür. “Kendimizi ve birbirimizi sevmeyi ö¤renmeliyiz, erkeklerden ba¤›ms›z ve güçlü olmal›y›z ki onlarla güçlü bir konumda u¤raflabilelim” tezini savunan lezbiyen bir flair olan Elsa Gidlow, Lez86

biyenler kendilerini erke¤in içsel ve d›flsal hakimiyetinden kurtard›¤›na göre lezbiyen kiflili¤in al›fl›lmad›k biçimde yarat›c› oldu¤u sonucuna var›r.

S‹YAH FEM‹N‹ZM

Siyah feminizm kültürel ve politik yönden 1980’lerde geliflti. ‹lk siyah feminist kad›nlar toplant›s› 1979’da topland›. Hem sa¤l›k hizmetleri ve e¤itimdeki ›rkç›l›¤a karfl› hem de özellikle e¤itimdeki ›rkç› göçmen yasalar› ve polis fliddeti yoluyla uygulanan devlet bask›s›na karfl› kampanyaya giriflmifl yaz›lar yay›mlam›fllard›r. Ancak 1970’li y›llar feministlerin ortak ezilmifllik söyleminin öne geçti¤i ve farkl› kad›nlar›n deneyimlerinin pek de hesaba kat›lmad›¤› y›llard›. 1980’li y›llar›n sonunda hava tersine döndü, varolan feminizm ›rkç›, etnosentrik ve heteroseksüel oldu¤u gerekçesiyle elefltirildi. Bu elefltirilerin bafl›n› çeken siyah feministlerdi. Bell Hooks bu konuda flunlar› söylüyordu:“Siyah kad›nlar daha önce siyah erkek ataerkillerin ç›karlar›na hizmet etmifl bir siyah hareketiyle, öncelikle ›rkç› beyaz kad›nlar›n hareketine hizmet eden bir kad›n hareketi aras›nda bir seçim yapmalar›n›n beklendi¤ini hissettiler.” der. Pekçok siyah feminist, siyah ve beyaz kad›nlar›n tarihlerinde87

ki deneyim farklar›na iflaret eder. Bunlardan biri aylak yüksek s›n›ftan beyaz kad›nlar›n üretici ifle eriflmelerinin reddedilmesi problemini siyah kad›nlar›n nadiren yaflamas›d›r. Buna karfl›l›k siyah kad›nlar›n ço¤u eve ailelerinin beslenmesine giyinmesine yard›m etmek amac›yla bir iflte (zorunlu) olarak çal›fl›r. Siyah kad›nlar siyah ifl gücünün önemli bir yüzdesini oluflturur. Ve bu en yoksul siyah aile için oldu¤u kadar orta s›n›f diye adland›r›lan bir aile için de do¤rudur. Siyah kad›n›n serüvenini flöyle anlat›r; “siyah kad›n›n fiziksel görünüflü flirretçe habislefltirilmifltir; beyaz sömürgeci taraf›ndan cinsel olarak taciz edilmifl ve kötüye kullan›lm›flt›r; en berbat türden ekonomik sömürüye katlanmak zorunda kalm›flt›r. Kendi çocuklar› aç ve yaln›zken beyaz kad›na hizmetçilik yapmaya ve beyaz bebe¤e süt annelik yapmaya zorlanm›flt›r. Bu toplumsal olarak güdülecek, fiziksel olarak tecavüz edilecek, kendi ailesine zarar verecek flekilde kullan›lacak – ve bu sendromu tersine çeviremeyecek biçimde güçsüz olacak denli derin bir afla¤›lamad›r.” Pauli Murray 1964’te yazd›klar›nda siyah ve beyaz kad›n›n ekonomik ve toplumsal konumlar› aras›ndaki farktan söz eder: “Siyah kad›n daha s›k yaln›z bafl›na kal›r, daha çok çocuk sahibi olur, ifl pazar›nda daha uzun süre kal›r, da88

ha az e¤itim al›r, daha az kazan›r, daha erken dul kal›r ve bir ailenin bafl› olarak beyaz kardeflinden daha a¤›r bir ekonomik yük tafl›r” ABD’de yaflayan siyah feminist Audre Lorde, ›rkç›l›¤›n nas›l, bir ›rk›n di¤er ›rklara göre üstün oldu¤u, bundan dolay› egemen olmas› gerekti¤i fikrinden ç›kt›ysa cinsiyetçili¤in de bir cinsin di¤er cinse göre üstün ve dolay›s›yla egemen olmas› fikrine dayand›¤›n› anlat›r. Ona göre siyah kad›nlar bu iki bask›y› içiçe yafl›yorlar. Nitekim Hazel V. Carby “ Bizim yaflam›m›zda bu bask›lar efl zamanl› yaflan›yor. Irksal- cinsel bask› vard›r, bu ne tek bafl›na ›rksal, ne de cinseldir. Siyah erkekle ›rkç›l›¤a karfl› beraber savafl›rken ayn› anda ona karfl› cinsiyetçilik mücadelesi veriyoruz.” Görüldü¤ü gibi ›rk, s›n›f ve cinsiyet aras›ndaki ba¤› yafland›¤› biçimiyle teorize etme çabas›nda olanlar siyah kad›nlar›n kendisi oluyor. Ayn› zamanda feminist teori için önemli kavramlar› (örne¤in aile, patriyarka, yeniden üretim, deneyim siyaseti gibi) yeniden sorguluyor ve kendi feminist deneyimleri için gözden geçirip elefltiriyorlar. 1980’li y›llar siyah kad›n kuramc›lar›n elefltirisiyle beyaz kad›nlar›n eski “tüm k›zkardefller” varsay›m› sars›nt› geçirdi ve ›rk, s›n›f ve cinsiyet aras›nda kuramsal ba¤lar kurulmaya çal›fl›ld› ama pek baflar›l› oldu¤u söylenemez. 89

1980 SONRASI

1980’ler feminist teoride postmodern ve çok kültürlülük teorilerinin fark vurgusunu çok yapt›¤› ve giderek daha özgül ve kad›nlar aras›ndaki farklara dikkat çeken, özellikle ›rk, s›n›f, etnik ve cinsellik farklar›na daha özenli yaklaflt›¤› y›llard›r. Ancak bu herkes için geçerli de¤il. Hâlen kad›nlar›n kendi de¤erleri ve pratikleriyle ayr› bir kültürel grup olduklar›nda iddia edenlerle, buna karfl› farkl›l›¤› savunanlar aras›nda gerilim var. Özellikle Avrupa ve Amerika’da kad›n araflt›rma merkezinin bulunmad›¤› üniversite yok gibidir. Kad›nlarla ilgili akademik çal›flmalar›n sürdü¤ü ama eski feminist eylemliliklerin azald›¤› bir dönemdeyiz. Feminist kuramsal çal›flmalar durmad› ve gerek geçmifl ve gerekse bugün üzerine feministler hâlen çal›fl›yor ve yaz›yor. Yaln›z Avrupa ve Amerika’da de¤il feminist kuram ve pratik dünyan›n bir çok yerinde kendine taraftar buldu¤u gibi “farkl›l›¤a karfl› eflitlik” yanl›l›¤› oryantalizm elefltirisi ile birlikte kendine yer buluyor.

90

I I I . B ÖLÜ M B A fi L A N G I Ç T A N G Ü N Ü M Ü Z E TÜRKLERDE KA DIN

‹slâm öncesi Türklerin aras›nda en yayg›n olan din fiamanizmdi. ‘Yerin Yarat›l›fl’ efsanesini inceledi¤imizde buradaki Ak an23, sonra Umay24 23

Yarat›l›fl Efsanesine göre bafllang›çta gök ve yer yoktu. Yaln›z uçsuz bucaks›z deniz vard›. Tanr› Ülgen bu denizin üzerinde uçuyor ve konabilece¤i kat› bir yer ar›yordu. O zaman kalbinde önündeki nesneyi yakala diye bir ses duydu. Ülgen bu sözleri tekrar ederek ellerini öne uzatt› denizin ortas›ndan aniden ç›kan tafl tuttu ve ona oturdu. Oturacak yer bulduktan sonra dünyay› yaratmak istedi. Fakat ne yapaca¤›na nas›l yapaca¤›na bir türlü karar veremedi. Birden su içindeki Ak anay› –Ak ene- gördü. Ak ana ona bir nesne yapmak istersen ‘yapt›m oldu’ de, ‘yapt›m olmad›’ deme deyip kayboldu. Efsane, Ülgenin dünyay› yaratmaya bafllamas›yla devam eder. Bizim burada dikkat etmemiz gereken su ve Ak anadan önce ne gök ne de yerin olmamas›d›r. ‹lk as›l güç Ülgen tanr› bile Ak anan›n söyledi¤i flekilde dünyay› yaratm›flt›r. Yani Ak anan›n Ülgen üzerinde etkili bir güç oldu¤unu söyleyebiliriz. 24 Umay tanr›ça Altaylar’da çocuklar›n ve hayvanlar›n koruyucu anas›d›r. Bu tanr›ça anal›k yönüyle belirgindir 91

Ay›s›t25 gibi yaflam›n bafllang›c›n› ve koruyuculu¤unu yüklenmifl olan tanr›lar hep kad›n olarak düflünülmüfltür. Bu tanr›çalar›n en belirgin yanlar›ysa anal›k niteliklerini tafl›yor olmalar›d›r. Buradan da anlafl›laca¤› gibi ‹slâm öncesi Türklerde annelik çok önemli bir mefhumdur. Anne olan kad›n toplumda sayg›n bir yere sahip olur, olamayan kad›n ise hor görülür ve küçümsenirdi. Manas destan›nda geçen flu sözler bu tespitimizi do¤rular; ‘...çocuksuz kad›n, dul kad›n, k›s›r kad›n, odun olmaktan baflka faydas› olmayan a¤açt›r.’ Yine kar›s›, çocuklar› ve annesi düflmana esir olan Salur Kazan önce annesini kurtarmaya çal›flm›flt›r. Kad›nlar devlet törenlerine, konuklara verilen davetlere, av sonras› ziyafetlere, hatta savafllara erke¤i ile beraber kat›labiliyorlard›. ‹slâm öncesi Türk kad›nlar›n›n yabanc› erkeklerden kaçmad›¤› ve onlar›n yan›nda örtünmedikleri de bilinmektedir. K›z çocuklar›na da erkek çocuklar›na oldu¤u gibi ata binmeyi ve ok atmay› ö¤reten Türklerin kad›nlardan kahramanl›k ve savaflç›l›k gibi özellikler de bekledi¤ini anl›yoruz. 25

92

Yakutlarda Umay’›n yerini alan Ay›s›t, yarat›c›, bereket huzur sa¤layan difli ruhlard›r. Ay›s›tlardan baz›lar› insan yavrular›n› ve difli hayvanlar› korur. Ay›s›tlar da¤›n›k olan hayat ö¤elerini toplay›p kut yaparlar.yap›lan ‘kut’ ana karn›ndaki çocu¤a üflenir. Böylece çocu¤a can verilir.

Pek çok tarihçi Türklerin ‹slâmiyet’e giriflleriyle toplum içinde kad›nlar›n sahip olduklar› kimi haklar› kaybetti¤ini söyler. Farkl› görüfllere göre ise ‹slâmiyet’in kabulünden sonrada afliret geleneklerinin devam etti¤i ve ‹slâm dininin Osmanl› devletinin kurulufl aflamalar›nda kad›n› toplum yaflant›s›n›n d›fl›nda tutacak biçimde yorumland›¤› savunulmaktad›r. Bu flekilde düflünen tarihçiler tezlerini flöyle aç›klarlar; Osmanl›lar harem kurumu ‹stanbul’un al›nmas›ndan sonra köleci Bizans devlet yap›s›ndan etkilenerek girmifltir, yine kad›nlar›n toplum yaflam›n›n d›fl›na itilmesi de ayn› etkilenmeden kaynaklanmaktad›r. Bu görüflte olanlar, ‹slâm dininin yap›s› gere¤i kad›n›n toplum yaflant›s› d›fl›nda tutulmas› gerekti¤ini savunmad›¤›n›, hatta oluflumu s›ras›nda Arap kabilelerinde kad›na tan›nan son derece afla¤› statüye göre belirli haklar getiren ilerici bir din oldu¤unu savunmaktad›rlar. Biz de bu bilgiyi do¤ru kabul edip Osmanl›n›n ilk dönemlerinde afliret geleneklerinin sürdü¤ünü yani klasik döneme de¤in kad›n›n statüsünde belirgin de¤ifliklikler olmad›¤›n› varsayaca¤›z. Kad›n›n konumunu ise klasik dönemden itibaren ele alaca¤›z. 16. yy,’dan itibaren Osmanl› devletinde kad›nlar genelde toplum yaflant›s›n›n d›fl›nda rol oynuyordu. Gerçi bu cümleyi her s›n›f kad›n için kullan93

mak yanl›fl olur. Nas›l Bizans’ta yönetici ve çal›flan s›n›flar aras›nda kad›nlar›n sosyal hayata kat›l›fl biçimleri aras›nda farkl›l›k varsa Osmanl›’da da saray, vezir, bey gibi yönetici s›n›flar ile as›l üretici olarak çal›flan s›n›flar aras›nda kad›nlar›n sosyal yaflant›ya kat›l›fl biçimi aras›nda da farklar mevcuttu. Yönetici s›n›flar›n yaflad›¤› kentlerde ve özellikle baflkent ‹stanbul’da yönetici s›n›flara mensup kad›nlar, tahmin edilece¤i üzere çal›flma hayat›nda bulunmuyorlard›, fakat as›l üretimin yap›ld›¤› k›rsal alanda kad›n üretim sürecinin d›fl›na hiçbir zaman ç›kmam›flt›. K›rsal alanda toprak sadece erkeklerin üretim yapt›¤› bir alan de¤ildi, üretim tüm aile fertlerince gerçeklefliyordu. K›rsal kesimdeki kad›na yönetim kar›flmazken 16. yüzy›ldan sonra kentli kad›n›n soka¤a ç›kmas› ve üzerine giydi¤i k›yafet gibi tali konulara dahi Osmanl›’n›n al›nan kararlarla kar›flt›¤› bilinmektedir. ‹flin ilginç yan› bu kararlar ›slahat yanl›s› III. Selim ve II.Mahmut gibi sultanlar zaman›nda daha da titizlikle uygulanm›flt›r. Bunun sebebini tarihçiler, bu padiflahlar›n yapt›¤› reformlara karfl› bafl gösteren direnmeler karfl›s›nda kad›n›n statüsüne hassas davran›ld›¤›n› göstermek amac›yla verilen ödünler olarak yorumlamaktad›rlar. Osmanl›’da kad›n›n statüsünün tart›fl›lmas›na ilk kez Tanzimat döneminde rastlan›l›r. Asl›nda Tanzimat ferman›nda kad›nlarla ilgili herhangi bir 94

“hak” yoktur; fakat Tanzimat’la bafllayan ve II. Meflrutiyete kadar giden dönemde baz› “hak”lar›n tan›nd›¤› ve kad›n›n statüsünün tart›flma konusu edildi¤i görülür. 1856 arazi kanunu, k›z evlâtlar›n babalar›ndan kalan topraklar üzerinde erkek kardefller gibi veraset hakk›na sahip olmalar›n› tan›makta, kölelik ve cariyelik kald›r›lmakta, kad›nlara e¤itimden yaralanma olana¤› tan›nmaktad›r. 1842’de Avrupa’dan getirilen ebe kad›nlar›n t›bbiyede verdikleri kurslarla bafllayan kad›nlara e¤itim ve özellikle meslekî e¤itim verme çabas›, 1858’de ilk k›z rüfltiyelerin 1869’da ilk kez sanayi okullar›n›n, 1870’de Darulmuallimat yani k›z ö¤retmen okullar›n›n aç›lmas›yla devam etmifltir. Ancak bütün bu at›l›mlar›n son derece dar bir zümreyi etkiledi¤ini Osmanl› ‹mparatorlu¤unun ‹stanbul, Selanik gibi büyük merkezlerinin ötesine pek yay›lmad›¤›n› söylemek gerekir. Bu dönemde, Muhadderat,Vakit, fiukefezar, ‹nsaniyet, Ayine, Parça Bohças›, Aile gibi kad›nlara yönelik gazeteler vard›. Bunlardan baz›lar›n›n yay›n sorumlular› kad›nlard›. Ancak ço¤u k›sa ömürlü gazeteler olmufllard›r. Bu aç›dan en önemli yay›n organlar›ndan birisi, yay›n kadrosu hemen hemen tümüyle kad›nlardan oluflan 1895’te yay›nlanmaya bafllayan ve en uzun ömürlü kad›n gazetesi olan Han›mlara Mahsus 95

Gazete’dir. Fakat bu dönemde kad›n›n sadece evin içinde kalmas›n› elefltiren herhangi bir yay›n yoktur. Her ne kadar Osmanl› ‹mparatorlu¤u kendini yenilemek için yüzünü Bat›ya çevirmiflse de kad›nlar›n konumu aç›s›ndan bünyesinde Bat›daki gibi bir de¤ifliklik düflünmemifltir.Üstelik Osmanl› toplumu hâlâ bir tar›m toplumu olarak kald›¤› için Bat›da sanayileflmenin oluflturdu¤u iflçi s›n›f› ve çal›flan iflçi kad›nlar diye bir olgusu da yoktur. fiirin Tekeli Osmanl› Devletinin bu dönemi için flöyle der “....Viktoryen ‹ngiliz Burjuvazisi kad›nlar› nas›l iyi ana, iyi efl dindar kad›n olarak görmek istiyorsa bu dönemde burjuvalaflmakta olan yönetici s›n›flar da kad›n› ayn› flekilde görmek istiyorlard›.” 1908’de II. Meflrutiyetin ilân›yla sosyal hayata kat›lma, çal›flma hayat›na girme ve yüksek ö¤renim görme gibi yeni baz› isteklerle ortaya ç›kan büyük flehirlerde yaflayan ve yukar› s›n›fa mensup kad›nlar bir süre sonra hayal k›r›kl›¤› yaflam›fllard›r. Kad›nlar meflrutiyetin özgürlü¤ünden fazla nasiplenememifllerdir.26 Ama bu dönemin 26

96

Selanik’te yay›nlanan Mefharet adl› bir kad›n gazetesi Meflrutiyeti “yaflas›n millet meclisi” diye karfl›l›yor; ilk kez “meclis-mebusan”dan farkl› bir deyim kullan›l›yordu. Fakat 1911-12’lerde kad›nlar, II. Meflrutiyetin kendilerine pek fazla bir fley getirmedi¤inden flikayet etmekdeydiler. 1911-12’de Fatma Aliye Han›m’›n k›z-

bir önceki dönemden önemli bir fark› vard›r; o da do¤rudan kad›nlar›n kendilerinin hak mücadelesinde faal olmalar› ve ön planda bir rol almalar›d›r. Kad›nlar›n ç›kard›klar› dergi ve gazeteler ço¤alm›fl yine kad›nlar pek çok dernekte faaliyet göstermifl, e¤itim olanaklar›ndan daha fazla yararlanmaya bafllam›fl hatta siyasal partilerde faal olmufllard›r. Asl›nda bu geliflmenin de temelinde 1912 Balkan savafl›n›n ve daha önemlisi Büyük savafl›n kad›nlar› sosyal yaflama girmeye zorlayan etkileri vard›r. Balkan savafl› burjuva kad›nlar›n› sosyal hizmet anlay›fl›yla derneklere yöneltirken; I . Dünya Savafl› da halk kad›nlar›n› çal›flma hayat›na sürükleyecektir. Bu savafl di¤er bütün savafla kat›lan toplumlarda oldu¤u gibi Osmanl› devletinde de erkeklerin cepheye sevkiyle boflalan memuriyetlere, postane ve telgrafhanelere, hastabak›c› olarak hastaneye ve orduya kad›nlar›n al›nmas›na yol açt›. Kad›nlar›n sosyal hayata kat›lmalar›yla toplumsal düzeni de¤iflen Osmanl› bir süre sonra bu yeni toplumsal düzenine gökardefli olan Emine Semiye, Muhasin Dergisinde fiukufe Nihal’in k›z liselerinin aç›lmam›fl olmas›ndan ötürü etti¤i flikayete, “Evet han›m k›z›m, istibdat devrinde oldu¤u gibi, hürriyet ilan›ndan sonra da büyüklerimiz bizi düflünmedi.” diye yaz›yor; 1913’te Kad›nlar Dünyas›, Meflrutiyetin Y›ldönümünde “Erkeklerin Millî Bayram›” diye bafll›k at›yor, “Hâlâ yaflamakta oldu¤umuz bu esaret devrinden bizi kurtar›n›z.” diye yaz›yordu. 97

re bir kararname ç›kartt›.1917’de kabul edilen bu kararnamede, kad›nlara da boflanma hakk›n› tan›yan, evlenmeyi din adamlar›n›n yetki alanlar›ndan ç›kar›p devlete ba¤layan, çok efllili¤i kad›n›n r›zas›na b›rakan hükümler vard›. Birinci Dünya Savafl›n›n ard›ndan kad›nlar› toplumsal yaflam›n içine daha fazla iten Kurtulufl Savafl› geldi. Kurtulufl Savafl›na kad›nlar yo¤un biçimde kat›lm›fllard›r ve anlafl›ld›¤› kadar›yla bu kat›lma her s›n›ftan kad›n› etkilemifltir. K›rsal kesim kad›nlar›n›n cephe arkas›ndaki faaliyetlerinin yan›nda kentli ve e¤itimli olan kad›nlar›n da entelektüel çal›flmalar› olmufltur. Örne¤in ‹stanbul’un iflgali üzerine bu iflgali protesto eden büyük mitinglere izleyici olarak kat›lan çok say›da kad›n›n yan› s›ra bu mitinglerde kad›nlar› konuflmac› olarak kürsüde de görürüz. Bu kad›nlar aras›nda iflgal kuvvetlerince tutuklananlar ve Anadolu’ya geçenler de vard›r. Bu dönemde kad›nlar›n kurduklar› derneklere de rastl›yoruz. Bu derneklerin faaliyetlerinin tam olarak ne oldu¤u, ne yo¤unlukta oldu¤u, ne ölçüde süreklilik gösterdi¤i bilinmemekteyse de mücadelenin ilk dönemlerinde toplant›lar düzenledikleri, Anadolu’nun parçalanmas›n› ve iflgalini protesto eden devaml› ve adil bir bar›fl talep eden metinler kaleme ald›klar›, bunlar› bat›l› siyasî liderlerin efllerine telgraflad›klar› biliniyor. Kad›nlar›n çal›flmalar› bunlarla 98

s›n›rl› de¤il kuflkusuz; kad›nlar›n daha sonraki dönemlerde orduya para ve eflya sa¤lamak için faaliyette bulunduklar› da tahmin ediliyor. Savafl bafllad›¤› zaman da gerek çetelerde gerekse düzenli orduda bilfiil savafla kat›lan kad›nlar mevcut. Say›lar› belki çok de¤il ama geri hizmetinde cepheye cephane tafl›mada köylü kad›nlar›n seferber olduklar› düflünülürse Kurtulufl Savafl›na anadoluda kad›nlar›n oldukça önemli bir katk›da bulunduklar› görülecektir. Önce I. Dünya Savafl› ard›ndan da Kurtulufl Savafl› kad›nlar›n geleneksel konumunu alt üst etmifltir. Kad›nlar de¤iflen hayatlar›yla orant›l› olarak baz› haklar elde etmifllerdir. Bu haklar› kimi zaman onlar ad›na erkek ayd›nlar kimi zaman da bizzat kendileri talep etmifl ve kazanm›fllard›r. Fakat kad›nlar ne Kurtulufl Savafl› esnas›nda ne de daha sonra siyasî hak talebinde bulunmam›fllard›r. Kurulan genç cumhuriyet kad›nlara siyasî haklar› birden de¤il zaman içinde vermifltir. Devlet Feminizmi diye adland›r›lan dönem Cumhuriyetin kurulmas›yla ortaya ç›km›flt›r. Bu ilk on y›l içinde Medeni Kanun (1926’da ‹sviçre modeli al›narak) kabul edilmifl yine oy hakk› eflitli¤ini sa¤layan anayasa de¤iflikli¤inin 1934’de yap›lmas› ile kad›nlar›n yasal statülerini de¤ifltirilmifltir. Yeni devlet, kad›nlara bu haklar› verirken onlardan da bekledi¤i baz› fleyler vard› kuflkusuz; onlardan, yeni toplum 99

düzenine ve laik devlete sadakat bekliyordu devlet. Fatma Kayhan kad›nlara yurttafll›k hakk›n›n erkeklerle eflit biçimde tan›nmas›yla ilgili flunlar› söyler “...kad›nlara yurttafll›k haklar›n›n erkeklerle eflit biçimde tan›nmas›ndan sonra 1935’de Türk Kad›nlar› art›k erkeklere eflit haklara sahip olduklar› için böyle bir örgüte gerek kalmad›¤› gerekçesiyle o s›rada varl›¤›n› sürdüren ve yüzy›l bafl›n›n kad›n hareketinin cumhuriyetle köprüsünü kuran Türk Kad›nlar Birli¤i’ni kapatarak tabandaki ba¤›ms›z kad›n hareketine son verdi. Kendilerini bu tarihten sonra ideolojik olarak feminizmden çok Kemalizm’le özdefllefltiren kad›nlar›n kufla¤› feminizme s›rt çevirdi, bunda cumhuriyetin e¤itim ve meslek gibi kanallardan görece seçkin konumlara gelmelerinin de pay› var...” 27 Tekeli’ ye göre kad›nlarda savafl›n uyand›rd›¤› bilinç, savafl sonras›nda geliflme ve yükselme olana¤› bulamam›flt›r. Yine Tekeli, Bat› toplumlar›nda en son kabul edilen Medeni Kanun olan ‹sviçre Medeni Kanununu, tek eflli evlili¤i getirmesi ve boflanma hakk›n› her iki tarafa da tan›mas› bak›m›ndan ileri bir aflama olmakla birlikte kad›n-erkek eflitli¤ini tam olarak tan›yan bir yasa olmamakla suçlar. Medeni kanuna göre aile birli¤inin reisi koca idi ve kad›n›n çal›flma hakk› kocan›n iz27

Fatma Kayhan, Feminizm, BDS Yay›nlar›, s. 50.

100

niyle s›n›rland›r›lm›flt›. Medeni kanun her ne kadar ilk bak›flta savafllar›n geride b›rakt›¤› ac›y› s›rtlayan kad›nlara ödenmesi gereken bir borç gibi alg›lansa da kabul ediliflinin as›l ve önemli sebebi “Teokratik” Osmanl› devletine geri dönüflü olanaks›z k›lacak olan dinî anlay›fl› temelinden y›kmaya yönelik en etkin bir politik ideolojik ad›m olufluydu. Cumhuriyet döneminde kad›na verilen haklar inceledi¤inde Tekeli’ye göre genelde kad›nlar›n göz önünde tutulmas›ndan çok toplumdaki dinin etkisinin k›r›lmas› amac› güdülmüfltür. Bunun ispat›n› tarihî süreci izleyerek yakalayabiliriz. 1923-1927 y›llar› 2. Meclis görevdeydi. Bu meclisin ilk meclise göre devrimlerin yap›lmas› aç›s›ndan çok daha uygun bir havas› vard›. Nitekim Mustafa Kemal en önemli ve yap›lmas› en zor olan devrimleri bu mecliste kabul ettirmifltir. Ona karfl› ç›kanlar da olmufltur tabi ama daha önce söyledi¤imiz gibi bu meclis ilk meclise göre çok daha az gelenekçidir. Hilafetin kald›r›lmas›, Tevhid-i Tedrisat, Medeni Kanun toplumun bünyesinin zor kald›r›laca¤› yasalar bu tarihler aras›nda kabul edilmifltir. fiirin Tekeli meclisin bu yönünü göz önünde bulundurarak ayn› meclisin -e¤er istenilseydi- rahatl›kla kad›nlara siyasal haklar› da verebilecek bir yap›da oldu¤unu söyler, yani adeta o s›ralar da böyle bir fley yap›lmamas› kastîdir. Gerçekten de 1927 seçim101

lerinin yaklaflmas› üzerine Kad›nlar Birli¤inde ve bas›nda aç›lan tart›flmalar meclise de yans›m›fl ve askerlik kurumunun tart›flmas› s›ras›nda görüfl belirten bütün konuflmac›lar, kad›nlar›n seçme ve seçilme haklar›n›n tan›nmas› noktas›nda birleflmifllerdir. Yani bu s›rada konuyla ilgili bir teklif gelmifl olsayd›, meclis, kad›nlara siyasal haklar› verecek yasay› kabul edebilirdi. Kad›nlar Birli¤i tüzü¤ünde bir de¤ifliklik yaparak, siyasal haklar›n al›nmas› için mücadele edece¤ini aç›klar ve 1927 seçimlerinde kad›nlar›n aday olmalar› sorunu tart›fl›l›r. Ama Atatürk’ün ‹stanbul’a gelifli s›ras›nda onunla görüflme yapan Kad›nlar Birli¤i yetkilileri nab›z yoklamas› sonunda aday göstermekten vazgeçtiklerini aç›klamak zorunda kal›rlar. Bu olaylardan sonra 1930’da kad›nlar›n belediye seçimlerine kat›lmalar› teklifi aniden ve Atatürk’ün ald›¤› bir kararla meclise sevk ediliyor. Bir y›l önce meclise sevk edilmifl bulunan Belediyeler Kanunun ivedilikle ele al›nmas› için 20 Mart 1930’da meclis karar al›yor; teklifi 20 Mart’ta Mecliste okuyan fiükrü Kaya bir önceki tekliften farkl› maddeler hakk›nda bilgi veriyor ve 21. ve 22. maddelerde düzenlenen seçmen ve seçilenlerin nitelikleri konusunda “Türk olma kayd› tam ve flamil olarak kabul olunmufl ve binaenaleyh belediye intihaplar›nda müntehip ve müntehap olmak 102

hakk› Türk kad›nlar›na da verilmifltir”diyor. Tart›flmalar s›ras›nda bu maddenin sadece lehinde konuflmalar yap›l›yor28 ve kanun 3 Nisan 1930’da kabul ediliyor. fiirin Tekeli bu durumu flöyle aç›kl›yor “... Kad›nlara belediye seçimlerine kat›lma hakk›n› tan›yan yasan›n böyle emrivaki flekilde getirilifli; ba¤›ms›z bir seçim yasas› de¤il belediye yasas› içerisinde geçirilifli bizde o s›rada kad›nlara bu hakk›n tan›nmas›ndan baflka bir amac›n güdüldü¤ü inanc›n› uyand›rmakta. Bunu baflka türlü ifade edecek olursak, 1927’de tan›nmamas› için hiçbir aç›k neden bulunmayan bir hakk›n 1930’da k›smi flekilde tan›nmas› için özel bir neden olmas› gerekirdi ve bu de¤ifliklik kad›nlara salt siyasete girme olana¤› vermenin ötesinde baflka bir amaca daha hizmet etmeliydi. ‹flte bizce buradaki as›l aç›klay›c› faktör; 1930’un sonunda Serbest F›kra’n›n kurulmas›na varacak olan belirli bir “demokratikleflme deneyinin” bafllat›lmas› ve kad›nlar›n siyasal haklar›n verilmeye bafllanmas›n›n da bu süreci bafllatan ilk ad›m olmas›d›r. Afet ‹nan’ an›lar›nda kad›nlara belediye seçimlerine kat›lma hakk›n›n tan›nmas› olay›nda kendisinin dolayl› 28

Daha önceden kad›n haklar› konusunda ›l›ml› olmayan vekiller bile tart›flmalar›n yap›ld›¤› s›rada kad›n savunuculu¤una bürünüyor. Örne¤in 1923’te Tunal› Hilmi Bey’e kad›nlar›n sadece nüfustan say›lmalar› tezini savunurken hücum edenlerden Eskiflehir mebusu Emin Bey o gün maddenin lehine konufluyor. 103

olarak önemli bir rol oynad›¤›n› belirtmektedir. Fakat bize öyle geliyor ki, bu dolayl› rol anlat›ld›¤›ndan biraz de¤iflik bir biçimde etkili olmufltur. Gerçekten de Atatürk o tarihlerde Afet ‹nan’›n Konservatuarda vermekte oldu¤u Yurt Bilgisi dersi için haz›rlad›¤› ders notlar›n› yeterli bulmam›fl ve bir bölümünü kendisi kaleme almaya bafllam›flt›r. Üzerinde en fazla durdu¤u konu “Hürriyet” konusudur ve bu yaz›lar›n kaleme al›nd›¤› tarihler 1930 y›l›n›n Ocak-fiubat aylar›d›r. Bu el yazmalar› incelendi¤inde 5 fiubat tarihinde “ferdi hürriyetler” konusuna devam edildi¤i ve “cemiyet kurma ve tedris hürriyetlerinin” kaleme al›nd›¤› görülür. 11 el yazmas› sayfa tutan bu bölümde birkaç kez kad›nlar›n siyasal haklar›n›n k›s›tl›l›¤›na de¤inilmifltir. Siyasî cemiyetler konusunda kavmiyet ve cinsiyet esas unvanlar›yla siyasî cemiyetler teflkili memnudur, dedikten sonra Atatürk ferdî hak siyasî hak ayr›m›na geçiyor; ferdî haklar›n ilke olarak cinsleri, sinleri (yafllar›) ve kabiliyetleri ne olursa olsun herkese ait oldu¤unu söylerken anayasan›n 10. maddesine at›fta bulunarak siyasî haklar cins yafl ve kabiliyet fark› olmaks›z›n milletin her ferdine verilmemifltir diyor. Ferdî haklar›n bile baz› s›n›rlara tabi olabilece¤ini söyledikten sonra, bunun sebebi ikidir, 1- Bu haklar tatbikinde siyasî bir faaliyet teflkil edebilirler, bu faaliyet hükümete bilvas›ta ifltirake var›r. Matbuat hürriyeti, cemiyet teflkili hürriyeti ve hat104

ta müstakbel vatandafl yetifltiren teflkil hürriyeti gibi. 2- Ferdî hürriyetlerini henüz fiilen kullanmaya muktedir olmayanlar›n himayesi mevzubahis olur. Meselâ sa’y hürriyeti baz› ahvalde tahdit olunur. Çocuklar ve kad›nlar hakk›nda oldu¤u gibi, diye yaz›yor. Bu notlar›n yaz›l›fl›ndan sadece bir ay sonra da kad›nlara siyasî haklar veriliyor; sadece belediye düzeyinde bile olsa. Buradaki çeliflki ve tutars›zl›k çok aç›k. Oysa Atatürk o s›ralarda içte ve d›flta Terakkiperver F›rka’n›n kapat›l›fl› ile ba¤l› olarak kendisine yöneltilen diktatörlük ithamlar›ndan tedirgindir ve aksini ortaya koymak için çara aramaktad›r. ‹flte bize öyle görünüyor ki Atatürk kendisine Bat› dünyas›ndan yönelmekte olan diktatörlük suçlamalar›na karfl›n böyle bir ad›m atm›flt›r. Kad›nlar ilk kez 1933 belediye seçimlerinde oy verecek ve ‹stanbul baflta olmak üzere belediye meclislerine ve muhtarl›klara kad›nlar da seçilecektir..”29 1931’de Meclis yenilece¤i hâlde, milletvekilli¤i için kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n tan›nmas› 1934’e kadar geciktirilmifltir. Afet ‹nan’›n söyledi¤i ilginç bir söz kad›nlar›n yeni cumhuriyette kendilerinden istenileni ortaya koymufltur, Afet Han›m kad›nlar›n parlamentoya girmelerinin yararlar›n› sayd›ktan sonra; “ Fakat kad›nlar›n 29

fiirin Tekeli, Kad›nlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, Birikim Yay›nlar› Yerli Araflt›rmalar Dizisi, s. 213-214. 105

evini bark›n› b›rak›p parti mücadelesine giriflmeleri kad›nlar›n siyasî idealine muhaliftir” demektedir. Bu söz feministlerce tarihi süreç de göz önüne al›narak flöyle yorumlan›r; “Burada bir varsay›m yap›lacak ve kad›nlara siyasal hakk›n fiilen kullan›lmak için de¤il “demokrasiyi simgelemesi” için verildi¤i kabul edilecek olursa neden bir defada de¤il aflamal› olarak gidildi¤i ve belediye seçimiyle, milletvekilli¤i seçimi haklar› aras›nda dört y›l süre kondu¤u anlafl›labilir.” Bu aç›klama yani milletvekilli¤i seçimi için dört y›l beklenmesi aç›klamas› kad›nlara siyasal haklar›n verilifl nedenini tek bafl›na aç›klam›yor. Milletvekilli¤i ile kad›n›n buluflmas› asl›nda yine Bat›ya Türkiye’nin demokratik bir devlet oldu¤unun kan›t› oldu¤u için gerçekleflmifltir. 30 Ocak 1933’de Hitler Almanya’da ifl bafl›na gelmifl ve bir y›l içerisinde Almanya’y› “nazilefltirmifltir”. Almanya bir y›lda tek parti diktatoryas›na dönüflmüfltür. O s›ralarda Almanya ile Türkiye aras›nda ekonomik iliflkiler çok s›k›d›r ve Hitler Almanyas› ile Türkiye’nin herhangi bir siyasal anlaflmazl›¤› da yoktur. Buna ra¤men Atatürk Hitler’in sald›rgan milliyetçili¤ini elefltirir, gerçekte Atatürkde milliyetçidir ve ülkede uygulanan politikada milliyetçi bir politikad›r. Onun kurdu¤u rejim de ayn› Hitler gibi bir tek parti rejimidir. fiirin Tekeli bu benzerliklerden yola ç›karak kad›nlar›n siyasal hakla106

r›n› al›fllar›n› flöyle aç›klar; “.... (Atatürk) Özellikle Almanya’da Nazilerin iktidara gelmelerinden sonra kendisini ve kurdu¤u rejimi Nazilerin faflist rejiminden ay›rmak istemektedir. Kad›nlar› “mutfak, kilise, çocuk” ilkesiyle siyasal yaflam›n d›fl›na itmekte olan bir faflist Almanya’n›n aksine kad›nlara milletvekili olma hakk›n› tan›yan bir Türkiye “demokratik” toplumlar cephesinde bulundu¤unun kan›t›n› vermifl olacakt›r. Bu aflamada da as›l amaçlanan kad›nlar›n bilfiil siyasete girmelerinden çok parlamentoya girmekle sa¤layacaklar› simgesel yarard›r. 1935’de kurulan 5. Mecliste on sekiz kad›n milletvekili girecek ve orada bulunufllar›yla her fleyden çok Türkiye’nin demokrasi yolunda ilerledi¤inin ve faflist ve tek parti diktatöryas› olmad›¤›n›n simgesi olacakt›r..”30 1930’lu y›llardan s›yr›l›p ilerlersek feminizmin Türkiye’de uzun zaman bir at›l›m yapamad›¤›n› görürüz. 1950 ve 70 ortalar›na dek kurulan kad›n derneklerinin yapt›klar› çal›flmalar yenilikçi de¤il daha çok geçmifle yönelikti. Bu derneklerin pek ço¤u bugün de sürdürdükleri kazan›lm›fl haklar›n özellikle laik devletin ‹slâmî bir düzene geri dönülmesine karfl›n sa¤lad›¤› güvencelerin savunusuna öncelik verdi. Bu kad›nlar kendilerini kurtul30

fiirin Tekeli, Kad›nlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, Birikim Yay›nlar› Yerli Araflt›rmalar Dizisi, s. 216. 107

mufl olarak kabul ettikleri için k›rsal kesim kad›nlar›na ac›y›p onlar için çal›flmalar yürütüyorlard›. Bu kad›nlar ve dernekleri Türkiye’de daha sonra geliflen feminist ak›m savunucular› taraf›ndan varolan erkek egemenli¤ine karfl› gerçek bir mücadele yapmad›klar› için elefltirilmifllerdir. 1970’lerde Türkiye’deki siyasal gündeme sosyalistler girdi ve az geliflmifllik, d›fla ba¤›ml›l›k, gelir f›rsat eflitli¤i, s›n›flar aras› uçurum, Kürt meselesi gibi yap›sal sorunlar›n ortaya ç›kt›¤› bir dönem oldu. Eflitsizlik ve sömürü gibi kavramlar›n siyasal söylemin temel kavramlar› hâline geldi¤i bu ortamda kad›nlar›n da yasalarda varoldu¤u söylenen eflitli¤e karfl›n eflit olmayan bir “cins grubu” oluflturduklar› bilinci do¤du. Gerçi 1970’lerin sonlar›nda geliflen bu söylem kad›nlar›n ezilmesi, ya da o günün terimleriyle ifade edilirse “kad›n sorunu” Marksizm’in anti-feminist tahlillerine dayand›r›lm›flt›. Bir önceki dönemde ezilen kad›n›n esas olarak köylü kad›n olmas›na karfl›l›k bu kez ön plana ç›kan iflçi kad›nd›. Ama bu kad›n›n hem iflte hem evde çifte emek kullanmaktan kaynaklanan sorunlar›n›n afl›labilmesi için tek çare olarak sosyalizm gösteriliyor ve s›n›f mücadelesine davet ediliyorlard›. Yani kad›n sorunu iflçi sorunundan ayr›lam›yordu. 1970’ler de feministlere göre yararl› ama gerçek kimli¤e ulafl›lamadan geçti. Türkiye’deki günümüze de¤in 108

gelen son aflama 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan feminizmdir. Esas itibariyle 1987 May›s’›nda “Daya¤a Karfl› Dayan›flma” kampanyas› ile toplumun gündemine oturan feminist eylemlerin bafllang›c› küçük gruplara dayan›r. 1982’de ‹stanbul’da Yazko taraf›ndan Gazeteciler Cemiyeti’nde düzenlenen sempozyumda feminizm ilk kez kamuoyu önünde savunuldu. Ard›ndan 1983’te Somut Dergisi’nde feminist kad›n sayfas› aç›ld›. Birleflmifl Milletler Kad›n On Y›l› sonunda 1985’te onaylanan, Türkiye’nin de imzas›n›n bulundu¤u Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi’nin uygulanmaya konulmas› için imza kampanyas› yap›ld›. Bu kampanya ile toplu eylemler de bafllad›. 1987 Mart’›nda Feminist dergisi ç›kt›. Ayn› y›l›n May›s ay›nda büyük bir yürüyüflle “Daya¤a Karfl› Dayan›flma” kampanyas› aç›ld›.31 May›s 1988’de Sosyalist Feminist Kaktüs dergisi ç›kmaya bafllad›. Ankara’da ise Ocak 1989’da Kad›n Dayan›flma Derne¤i kuruldu. Perflembe Grubu feminizm ve kad›n hareketi konular›nda çal›flmalar yapt›. fiubat 1989’da Ankara’da 1. Feminist hafta sonu toplant›s› yap›ld›. Bu toplant›ya ‹stanbul ve Ankara’dan feministler kat›ld› ve ortak bir “Kad›nlar Kurtuluflu Bil31

Kampanyaya neden olan olay Çank›r›’da 4 Nisan 1987’de bir mahkemenin ,daya¤a göz yuman bir karar vermifl olmas›yd›. 109

dirgesi” yay›mland›. 8 Martta bildirge afifl haline getirilerek da¤›t›ld›. Yine ‹stanbul’da 1989 Kas›m›nda “Cinsel Tacize Hay›r” kampanyas› bafllat›ld›. Bu kampanya çerçevesinde broflür, bildiri yay›mland›. Kampanya çerçevesinde kad›nlar›n kendilerini savunmalar› için mor i¤neler sat›ld›. Tacizin yayg›nl›¤›na dikkat çekildi. Aile içinde fliddete maruz kalan tüm kad›nlara aç›k, psikolojik ve hukuksal yard›m sa¤layan Mor Çat› Kad›n S›¤›na¤› Vakf› 1990 yaz›nda kuruldu. Bu vak›f fikri “Daya¤a Dayan›flma Kampanyas›” s›ras›nda olufltu ve ard›ndan feminist kad›nlar bunun için projeler oluflturdu. Bu giriflimlerin ve kampanyan›n da etkisiyle Bak›rköy ve fiiflli belediyelerine ba¤l› kad›n s›¤›naklar› kuruldu. Feministler için 1990’l› y›llar daha çok kurumsallaflman›n geliflti¤i y›llar oldu. Bu y›lda Türkiye’nin ilk ve hâlen tek olan Kad›n Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi kuruldu. Burada kad›nlar taraf›ndan, kad›nlar üzerine yaz›lm›fl eserleri bir merkezde toplama, yaz›l› ve görsel eserlerle bir arfliv oluflturma çal›flt›rmalar›n›n yan› s›ra çeflitli konferanslar, paneller, sempozyumlar da düzenlemekte. 1995 Mart›nda kad›nlara mahsus gazete Pazartesi yay›n hayat›na bafllad›, ayda bir düzenli olarak yay›nlanan gazete yay›n hayat›n› sürdürmektedir. 110

S E Ç ‹ L M ‹ fi K A Y N A K Ç A

Danovan Josephine: Feminist Teori, Çev. Aksu Bora, Meltem A¤duk Gevrek, Fevziye Say›lan, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul 1997. Kad›o¤lu Süheyla: Bitmeyen Savafl›m, Sel Yay›nc›l›k, 2001. Sauted Marc: Kad›nlar›n Özgürleflmesi Üzerine, Çev. Selcan Serdaro¤lu, Telos, 1998. Tekeli fiirin: 1980’ler Türkiye’sinde Kad›n Bak›fl Aç›s› Bak›m›ndan Kad›nlar, ‹letiflim Yay›nlar›, 1995. Demir Zekiye: Modern ve Postmodern Feminizm, ‹z Yay›nc›l›k, 1997. Bendason Ney: Bafllang›c›ndan Günümüze Kad›n Haklar›, Çev. fiirin Tekeli, ‹letiflim Yay›nlar›. M›chel Andree: Feminizm, Çev fiirin Tekeli, ‹letiflim Yay›nlar›. Kayahan Fatma: Feminizm, BDS Yay›nlar›. Beauvoir, Simone de: ‹kinci Cins, Çev. Bertan Onaran, Payel, ‹stanbul 1993. 111

Beauvoir, Simone de: Yafllanan Kad›n, Çev. Bertan Onaran, Payel, ‹stanbul 1993. Firestone Shulamith: Cinselli¤in Diyalekti¤i, Çev. Yurdanur Salman, Payel, ‹stanbul 1979. Millett, Kate: Cinsel Politika. Çev. Seçkin Selvi, Payel, ‹stanbul 1973. Çak›r Serpil: Osmanl› Kad›n Hareketi, Metis Kad›n Araflt›rmalar›, 1994. Tekeli fiirin:Kad›nlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, Birikim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1982 Arat Necla: Feminizmin ABC’si: Kad›n Sorunu, Simavi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1991. Engels F. : Ailenin Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, Çev. K. Somer, Sol Yay›nlar›, Ankara 1992. Çaha Ö. : Sivil Kad›n Türkiye de Sivil Toplum Ve Kad›n, Vadi Yay›nlar›, Ankara, 1996. Foucalt M. : Cinselli¤in Tarihi I., Çev. H. Tufan, Afa Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1986. Foucalt M. : Cinselli¤in Tarihi II., Çev. H. Tufan, Afa Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1988. Özbudun S. : Niçin Feminizm De¤il, Süreç Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1984.

Felsefelogos Dergisi, Feminist Felsefe, say› 15, 7 (A¤ustos) 2001. 112