Henrici de Gandavo Summa: (Quaestiones Ordinariae), Art. XLVII-LII (Ancient and Medieval Philsophy) (Latin Edition)

HENRICUS DE GANDAVO

HenricusDEF.indd 1

20-12-2007 16:01:51

ANCIENT AND MEDIEVAL PHILOSOPHY De Wulf-Mansion Centre Series 2

HENRICI DE GANDAVO OPERA OMNIA XXX SUMMA, art. XLVII-LII

Editorial Coordinator: Gordon A. Wilson Editorial Board: Kent Emery, Jr., Russell L. Friedman, Guy Guldentops, Pasquale Porro, Carlos Steel

The De Wulf-Mansion Centre is a research centre for ancient, medieval, and Renaissance philosophy at the Institute of Philosophy of the Catholic University of Leuven. It hosts the international project “Aristoteles latinus” and publishes the “Opera omnia” of Henry of Ghent. 2 Kardinaal Mercierplein, B-3000 Leuven (Belgium)

HenricusDEF.indd 2

20-12-2007 16:01:51

HENRICI DE GANDAVO

SUMMA (Quaestiones ordinariae) art. XLVII-LII

Edidit

MARKUS FÜHRER Dr. Phil.

Leuven UNIVERSITY PRESS 2007

HenricusDEF.indd 3

20-12-2007 16:01:52

© 2007 by the De Wulf-Mansioncentrum - De Wulf-Mansion Centre Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain/ Universitaire Pers Leuven Minderbroedersstraat 4, B-3000 Leuven (Belgium) All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers. ISBN 978 90 5867 638 2 D/2007/1869/55 NUR: 732

HenricusDEF.indd 4

20-12-2007 16:01:52

FOREWORD As each new volume in this edition of Henry of Ghent’s works appears, we learn more about Henry as a thinker. A critical edition of a medieval writer not only determines the text with a scientific exactitude, but also reveals how the author skillfully employs his authorities in order to establish his position of analysis. In Henry’s case there are a few surprises, as the reader will see who peruses the tables and notes to this edition. Henry drew from a rather extensive reading of the standard medieval authorities of his day. There is little that is new or exotic in his references. It is true that he alludes to Plato’s Phaedo1 and even to the Philebus.2 But these references are second-hand and hardly allow us to conclude that Henry had much direct knowledge of the great Greek master. Rather, Henry’s genius is discovered in the way he uses texts from Aristotle, Avicenna, and his beloved Augustine to create a concordant reading of these sometimes antithetical authorities. It is no wonder that that princeps concordiae, Pico della Mirandola, found Henry so much to his own tastes.3 As I look back over the years that it took to prepare this volume I am aware of the sources of help and grace that have allowed me finally to reach the point where this volume can find its way into print. I am grateful to God for granting me the health and stamina to finish this project. I am appreciative of the grant I received from the Fulbright Program and the Council for International Exchange of Scholars that allowed me to work in Belgium and consult with the many learned scholars there. I am obliged to the Catholic University of Leuven for conferring on me the status of guest professor during my stay at the University. Special thanks are due to the Institute of Philosophy of Leuven and to its then President, Professor Carlos Steel, for the kind reception I received at the University. I also wish to thank Professors Willy Vanhamel and the late Jos Decorte for their advice, direction, and aid in obtaining the material needed to complete this volume. I wish also to express my indebtedness to Dr. Raymond Macken who provided so much help and personal encouragement to me at the beginning of my work on the project. He generously put his remarkable knowledge of Henry of Ghent at my service and deepened my respect and love for the Solemn Doctor and his contribution to medieval thought. Cf. infra, p. 119. Cf. infra, p. 195. 3 Cf. G. PICO DELLA MIRANDOLA, De hominis dignitate, ed. E. GARIN, Florence, 1942, p. 140: “. . .Henrico, ut mihi visum est, semper sublime et venerandum.” Thirteen “Conclusiones” are listed as “secundum Henricum Gandavenensem”. Cf. Opera ­omnia (reprint Georg Olms, Verlagsbuchhandlung, 1969), vol. 1, pp. 66-67. 1 2

HenricusDEF.indd 5

20-12-2007 16:01:52

VI

FOREWORD

I wish to offer my thanks to Professor Kent Emery, Jr., of the University of Notre Dame, for his recommendation of me for the project and for his many suggestions and invaluable conversations concerning Henry of Ghent and the critical edition; to the late Dr. Jozef Brams of the Aristoteles Latinus for looking over my references to Aristotle in Henry’s text and making many valuable suggestions and corrections; to Dr. Jules Janssens of the Catholic University of Leuven for helping me locate the many references to Avicenna in Henry’s text; to Dr. Guy Guldentops of the Thomas Institute, Cologne, and Professor Russell L. Friedman of the Catholic University of Leuven who, along with Professor Steel, provided so much help in preparing the critical Latin text of this volume; to Professor Burckhard Mojsisch of Ruhr-Universität Bochum, for reading parts of this volume and making suggestions for improvement; to Professor Gordon Wilson of the University of North Carolina, for his unfailing help in editing this volume and making suggestions for improvement; to Mr. Jan Malcheski, Theological Reference Librarian of the Archbishop Ireland Memorial Library, Saint Paul School of Divinity, for his help in locating reference material for the many notes found in this volume; and to Marialucrezia Leone and Griet Galle, postdoctoral fellows at the Catholic University of Leuven who helped in preparing the final draft of this volume. Finally, I want to thank my dear wife Sharon; my beloved son Erik; and my wonderful daughter-in-law Gosia for creating around me an atmosphere of love and peace so necessary in working on a volume such as this. Without their support and understanding it would not have been possible to bring this book to a close. Minneapolis, 2007

HenricusDEF.indd 6

20-12-2007 16:01:52

CRITICAL STUDY

HenricusDEF.indd 7

20-12-2007 16:01:52

HenricusDEF.indd 8

20-12-2007 16:01:52

THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

The Editions Two printed editions of Henry of Ghent’s Summa precede the present critical edition. They are described by R. Macken in his article, Les corrections d’Henri de Gand à sa Somme, in his Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, and in the critical study of his edition of Henry’s Summa, art. 31-341. The first edition was printed in 1520 by Badius at Paris. It was reprinted in 1953 by the Franciscan Institute of St. Bonaventure University2. The second edition was printed in 1646 by Scarparius at Ferrara3. P. Glorieux in his Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle reports a third edition, printed in 1639 at Antwerp4. To date, however, no copy of this work has been discovered.

The Manuscripts 1. BRUGGE, Stadsbibliotheek, ms. 179, f. 161rb-180rb: Summa, art. 47-52 (complete)5. 1 R. MACKEN, “Les corrections d’Henri de Gand à sa Somme,” in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 44, 1977, pp. 55-100 + 6 reproductions out of text. Cf. p. 55, n. 3. ID., Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, XVIII + 677 pp. II. Catalogue Q-Z. Répertoire, pp. 678-1306 + 34 reproductions out of text on semi-glossy paper (pp. XXIII-LIV) (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, I-II), LeuvenLeiden, 1979, avec une preface de F. MASAI, Professor at the Université Libre de Bruxelles. Cf. p. 1018 for the editions of the Summa. HENRICI DE GANDAVO, Summa, (Quaestiones ordinariae), art. 31-34 (R. MACKEN, cum Introd. Generali ad edit. Crit. Summa a L. HÖDL, HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, vol. XXVII, Leuven University Press, 1991), + 8 extra-textual plates on glossy coated paper. Cf. p. XXXVII. 2 HENRICI DE GANDAVO, Summa quaestionum Ordinariarum Theologi recepti praeconio Solemnis Henrici a Gandavo, cum duplici repertorio, Tomos Prior, Posterior. Vaenumdantur in aedibus Iodoci Badii Ascensii, cum Privilegio ad calcem explicando. Paris, in fo, 2 vol. The reproduction, edited by E. BUYTAERT, O.F.M., is HENRY OF GHENT, Summa Quaestionum Ordinariarum (Reprint of the 1520 Edition), 2 vol., The Franciscan Institute, St. Bonaventure, St. Bonaventure, N.Y., 1953. 3 HENRICUS DE GANDAVO, Magistri Henrici Goethals a Gandavo, ordinis Servorum B.M.V., Doctoris Solemnis, socii Sorbonici, Archidiaconi Tornacensis, Summa in tres partes digesta, ..., opera et studio A.R.P.H. Hieronymi SCARPARII..., Ferrariae, apud Franciscus Succium, 1646. 4 Cf. P. GLORIEUX, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle (Études de philosophie médiévale, 17-18), Paris, 1933-34 (I, p. 390). 5 HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXVIII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 99-101; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. X; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. IX.

HenricusDEF.indd 9

20-12-2007 16:01:52

X

CRITICAL STUDY

 his manuscript, from the late 13th or early 14th century, includes several T explicit indications of pecia transitions that correspond to the first Parisian ­exemplar6. E’

2. BRUXELLES, Bibliothèque Royale, ms. IV.1202, f. 68rb-75va: Summa, art. 47-52 (incomplete)7. This manuscript includes only the second question of article 48, only questions 1 through 5 of article 49, and questions 2 through 4 of article 52. Articles 50 and 51 are entirely missing. The manuscript contains numerous pecia indications corresponding to the first Parisian university exemplar. This means that this manuscript was no doubt copied in Paris8. 3.  LONDON, British Library, ms. Royal 10.D.VI, f. 171rb-192rb: Summa, art. 47-52 (complete)9. 4. OXFORD, Balliol College, ms. 212, f. 207ra-233vb; Summa, art. 47-52 (complete)10. 5. OXFORD, Merton College, ms. 108, f. 162ra-186rb: Summa, art. 47-52 (complete)11. 6. PADOVA, Biblioteca Antoniana, ms. Scaffale 8, N. 141, f. 253rb-283vb: Summa, art. 47-52 (complete)12.

P’

7. PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C. 45, f. 254va-286ra: Summa, art. 47-52 (complete)13. HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. X. Cf. R. MACKEN, “Une acquisition importante de la Bibliothèque Royale Albert Ier de Bruxelles: un manuscrit de la “Summa” d’Henri de Gand portant nombre d’indications de pieces,” in Bulletin de Philosophie Médiévale, 26, 1984, pp. 152-155; HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXVIII. 8 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. X. 9 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXVIII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 359-361; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XI; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. IX. 10 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXXVIII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 421-424; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xi; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. IX. 11 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XXXVIII-XXXIX; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 452-455; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. xi; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. IX. 12 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXIX; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 480-482; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XI; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. X. 13 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXIX; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 491-493; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XI; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. X. 6 7

HenricusDEF.indd 10

20-12-2007 16:01:52



THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XI

The many explicit pecia indications found in this manuscript do not cor­ respond to the pecia transitions of the first Parisian university exemplar. These indications, when taken in conjunction with the pecia transitions found in the manuscript ZWIJNAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude, indicate that there was a second exemplar of the Summa14. A

8. PARIS, Bibliothèque Nationale, ms. Lat. 15355, f. 200vb-219va: Summa, art. 47-52 (complete)15. According to J.J. Duin, this manuscript, from the late 13th or early 14th century, was once in the possession of Godfrey of Fontaines. Later it was given to the Sorbonne16. 9. PARIS, Bibliothèque Nationale, ms. Lat. 15356, f. 110rb-123vb: Summa, art. 47-52 (complete)17. 10. P  ARIS, Bibliothèque Nationale, ms. Lat. 15846, f. 151va-171ra: Summa, art. 47-52 (complete)18.

S’

11. PARIS, Bibliothèque de l’Université, ms. 34, f. 144ra-165ra: Summa, art. 47-52 (complete)19. This manuscript contains numerous explicit pecia indications suggesting that it was most likely copied from the first Parisian exemplar in Paris20.

T’

12. TOULOUSE, Bibliothèque municipale, ms. 199, f. 194vb-212vb: Summa, art. 47-52 (complete)21. Cf. G. WILSON, A Second Exemplar of Henry of Ghent’s Summa, in Manuscripta, 38 (1994), pp. 42-50. 15 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCIV-CXXI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 595-598; ID., Les corrections…, in Recherches de Thèologie ancienne et médiévale, 44, 1977, passim; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. X. 16 Cf. J.J. DUIN, “La bibliothèque philosophique de Godefroid de Fontaines,” in Estudios Lulianos, 3, 1959, pp. 22-36 and 137-160; HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XVII. 17 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 599-601; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. X. 18 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 611-613. 19 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 658-660. 20 Cf. J. DESTREZ, La Pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siècles, Paris, 1935, p. 12; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 659 and 1044-1065; HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. LVIII; ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XIX-XXX. 21 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XL; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 707-710. 14

HenricusDEF.indd 11

20-12-2007 16:01:52

XII

CRITICAL STUDY

 his manuscript of Henry’s Summa contains pecia transitions that are very T explicit. They exhibit the same words of the text which begin the new pecia division. These transitions, however, do not correspond to either the first or the second exemplar. G. Wilson has compared the hitherto discovered pecia indications of this manuscript with those of the first and second university exemplars22. I’

13. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 854, f. 201rb-227ra: Summa, art. 47-52 (complete)23. This manuscript contains pecia indications that suggest that it was probably copied in Paris from the first Parisian university exemplar. A. Pelzer has proposed that this highly corrected manuscript served as a model for other Vatican manuscripts24.

W’ 14. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 855, f. 169ra-188rb: Summa, art. 47-52 (complete)25. 15. B  iblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 856, f. 180va-201va: Summa, art. 47-52 (complete)26. 16. B  iblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 857, f. 190ra-214ra: Summa, art. 47-52 (complete)27. 17. Biblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 858, f. 296vb-334rb: Summa, art. 47-52 (complete)28.

Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XV-XVI. Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XL-XLI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 787-791. 24 Cf. A. PELZER, Codices Vaticani latini. II, pars Prior. Codices 679-1134, Vaticana, 1931, p. 228; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 797 and 801 (“854” should read “855”); HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XC-XCI; ID., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. XXXV-XXXVIII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, pp. LXXVILXXVIII. 25 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLI; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 792-794; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. X; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. XI. 26 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XLI-XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 796-798; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. XI. 27 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 799-801; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. XI. 28 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XLII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 802-805; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. XI. 22

23

HenricusDEF.indd 12

20-12-2007 16:01:52



THE EDITIONS AND MANUSCRIPTS

XIII

K’ 18. ZWIJNAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude, (2 vol.), I, f. 309vb348vb: Summa, art. 47-52 (complete)29. This unfoliated manuscript has pecia indications that correspond to those of Padova, Bibl. Capitolare, ms. C.45, indicating the existence of a second Parisian exemplar30. At the present time the manuscript has not been foliated. The foliation given here is based upon the provisional foliation of the preceding volume of the critical edition of the Summa, art. 35-4031.

29 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XLII-XLIII; R. MACKEN, Bibl. man. H.G., pp. 879-880; HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, p. XI. 30 Cf. G. A. WILSON, A Second Exemplar …, pp. 42-50. 31 Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, p. XVIII.

HenricusDEF.indd 13

20-12-2007 16:01:52

THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY HISTORICAL AND CODICOLOGICAL ELEMENTS USED FOR THE ESTABLISHMENT OF THE TEXT

§1. The Authorship and Date of the Summa, art. 47-52 Gómez-Caffarena has shown that in general a number of cross references exist between Henry’s Summa and his Quodlibeta.1 In articles 47-52 of the section of the Summa edited in this volume the Quodlibeta are implicitly referred to four times: p. 160, 822-823 (a reference to Quodlibet IV, q. 7); p. 227, 6-7 (a reference to Quodlibet IV, q. 15); p. 229, 46-49 (a reference to Quodlibet IV, q. 15); and p. 255, 156-159 (a reference to Quodlibet VI, q. 1). They are explicitly referred to seven times: p. 18, 19; p. 45, 80; p. 50, 185; p. 170, 21; p. 172, 50; p. 216, 88; and p. 217, 103. For example, article 51, q. 1, p. 216 reads “Quaestionem istam determinavimus anno praeterito in quadam quaestione de Quolibet.” The reference is to Quodlibet V, q. 1 and reveals that this section of the Summa was written about a year after Quodlibet V, q. 1, which would place it in the year 1281.2 Article 49, q. 8, p. 170 reads “Sed perfecta operatio intellectualis supponit personarum productionem, ut ostensum est in 1a quaestione disputationis VIae de Quolibet.” This reference shows that at least this section of the Summa was composed after Quodlibet VI, q. 1, that is sometime between 1281 and Christmas of 1282. Prof. G.A. Wilson has presented a detailed analysis of the relation of the original oral nature of Henry’s Quaestiones ordinariae as university lectures and the Summa as a published document of the University of Paris.3 Elaborating upon Prof. L Hödl’s argument that there is a distinction between the origin of the Summa in the university setting and its literary inception as a written text published by the university, he notes that the academic origin of the Summa may be further distinguished due to its questions being orally delivered as university lectures.4 Three separate phases in the evolution of the Summa are distinguished. The first phase involves the disputation of the questions found in the work as part of the ordinary pedagogy of the uniCf. J. GÓMEZ-CAFFARENA, “Cronologia de la ‘Summa’ de Enrique de Gante por relación a sus ‘Quodlibeta’,” in Gregorianum, 38, 1957, pp. 116-133. While there are references in the Summa to the Quodlibeta, no references to articles 47 through 52 of the Summa are found in the Quodlibeta. 2 Ibid., p. 132. 3 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XXI-XXVI. 4 Cf. L. HÖDL, “Der Projektband der kritischen Edition der Summa des Heinrich von Gent,” in Ephemerides Theologicae Lovanienses, 64 (1988), pp. 226-227; ID., Introduction à l’édition critique de la Summa d’Henri de Gand, in HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XXV-XXVII. 1

HenricusDEF.indd 14

20-12-2007 16:01:52



THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XV

versity. The second phase is concerned with the presentation of a written form of the work. It is important to note that this phase of the work was not yet subject to university publication. Such publication is what comprises the third and final phase of the work.5 Thus, there is a distinction between the first written form of the Summa and its presentation as a university publication. The articles in the present volume were most likely first written down sometime after 1281. It is also very likely that the disputations of the questions involved in articles forty-seven through fifty-two would have been held at about the same time as this first redaction to written form. The final phase, in which this portion of the work was edited for university publication, may not have occurred until some time just prior to 1292.6 Because, however, article fifty-two, which closes the present volume, also seems to close a subdivision of the finished part the Summa according to some instances in the manuscript tradition, the reasons which Hödl raises for delayed distribution of these particular articles by the University of Paris do not apply.7

§2. The Summa as an Incomplete Work As far as the documents in our possession show, Henry of Ghent did not complete the last part of his Summa. The seventy-five articles that constitute the completed part of the work involve questions devoted to the nature of God. The unfinished part of the work proposes to deal with the nature of creation.8 Henry refers, however, in several places to material that is to follow. The locations of some of these can be identified. But the locations of other such references are unknown because of the unfinished nature of the project. For example, there are the following: “et infra dicendum est loquendo de voluntate Dei in respectu ad creaturas” (cf. infra, p. 29, 131-132); “sicut debet declarari loquendo de modo essendi Dei in creaturis” (cf. infra, p. 79, 45-46); “ut debet exponi loquendo de beatitudine creaturae” (cf. infra, p. 84, 56-57); and “sicut debet declarari loquendo de beatitudine creaturae” (cf. infra, p. 173, 77-78). These references, along with those given in the preceding volumes of this edition of the Summa,9 begin to reveal that Henry seemed to have had at least a general plan for the portion of the work that he wanted to devote to creation. Further volumes in this series may throw more light on this matter. Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, p. XXII. ID., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. LI-LIII. 7 Cf. L. HÖDL, Introduction à l’édition critique de la Summa d’Henri de Gand, in HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. XXVIII. Cf. Infra, colophon notes in mss K’ and P’ on p. 273. 8 Cf. The proemium of article 21 of the Summa (ed. Badius, fol. 123r) where Henry explains the ordinatio of the study of theology. 9 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XLV-XLVI; ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XXVII-XXVIII. 5 6

HenricusDEF.indd 15

20-12-2007 16:01:52

XVI

CRITICAL STUDY

§3. The Summa, art. 47-52: Edited by Means of Two Successive Exemplars of the University in Paris a. THE FIRST UNIVERSITY EXEMPLAR Articles forty-seven through fifty-two of Henry’s Summa circulated in an exemplar prepared at the University of Paris. This first university exemplar has not survived for the articles of the present volume and must be reconstructed from the manuscripts copied directly from it. Five manuscripts (D’, E’, R’, S’, and W’) include indications of explicit or implicit pecia transitions at the same places. Articles forty-seven through fifty-two are contained in peciae 62 through 70. Pecia 70, however, begins late in article fifty-two and continues into the next article. EXPLICIT AND IMPLICIT INDICATIONS OF PECIA TRANSITIONS OF THE FIRST PARISIAN EXEMPLAR Pecia

14(W’) VAT. 855 f.

Text

161ra

“…quaeretur de Dei de delectatione. Circa primum istorum quaeruntur quinque…” (art. 47, p. 3)

171rb

“…potentiae affectivae sub eodem genere. Sicut autem est aliquid obiectum…” (art. 48, q. 1, p. 39)

173vb

“…pater et filius et spiritus sanctus dicuntur non tres aeterni vel potentes: sed unus…” (art. 49, q. 3, p. 73)

176ra

“…secundum modum vero quo habet esse in effectu, est causatum simpliciter…” (art. 49, q. 5, p. 107)

66

178va

“…et per actum suum facit quod illud idem sit sibi praesens secundo. . .” (art. 49, q. 6, p. 137)

67

180vb

“… posuerunt Epicurei in delitiis et bonis corporalibus, et alii in honoribus” (art. 49, q. 7, p. 166)

68

183rb

“…imperfectionis quae potest ipsi contingere in creaturis, et hoc quemadmodum.” (art. 50, q. 2, p. 199)

69

185va

“…ergo et maior simplicitas. Hoc autem non esset nisi multitudine attributorum” (art. 51, q. 3, p. 234)

70

188ra

“…cum sumuntur respectu alicuius principii, non sumuntur nisi secundum…” (art. 52, q. 4, p. 269)

62

1 2(E’) 10 brugge BRUXELLES PARIS StadsBibl. Nat. lat. bibl. Royal. 15846 f. 179 f. IV f. 161rb?

151va

130va

63

64

65

HenricusDEF.indd 16

11(S’) PARIS Université 34 f.

72rb

13(I’) VAT. lat. 854 f.

20-12-2007 16:01:52



THE TEXT EXAMINED EXTERIORLY

XVII

b. thE SECOND UNIVERSITY EXEMPLAR Articles forty-seven through fifty-two of Henry’s Summa, as found in two manuscripts, PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C.45 and ZWIJNAARDE, Comtesse Goethals de Mude, I, have explicit pecia transitions at common sites that differ from those of the first university exemplar. These sites occur frequently enough to allow a reconstruction of the second university exemplar.10 This exemplar was most likely produced after the death of Henry of Ghent. The text of the present edition of articles forty-seven to fifty-two ranges from peciae 77 through 86. These transitions are given in the table provided below. EXPLICIT INDICATIONS OF PECIA TRANSITIONS OF THE SECOND EXEMPLAR Pecia

PADOVA Bibl. Cap C.45 f.

ZWIJNAARDE Ctesse Goethals f.

Text

77

256rb

“…quo habet denominari ab illis. Verbi gratia, in creaturis compositis…” (art. 47, q. 4, pp. 18-19)

78

259va

“…dignior est in intellectu cognitio rerum corporalium quam amor earum …” (art. 48, q. 2, p. 48)

79

262vb

80

320rb

“…sed in recipiendo in se aliud. Sed actus voluntatis per se perficitur…” (art. 49, q. 4, p. 80)

324va

“…divinitatis essentiam. Et consistit ista perfectio, iuxta…” (art. 49, q. 5, p. 109)

81 82

273ra

“…fertur in obiectum, non penitus caret infinitate…” (art. 49, q. 6, p. 162)

83

274vb

“ut dictum est. /// Sequitur articulus L …” (art. 49, q. 8-art. 50, pp. 175-176)

84

278va

85

282ra

86

285ra

339rb

“…inter appetitum corporalem sive sensibilem creaturae” (art. 50, q. 2, p. 206) “…de motu et operatione, quibus acquirunt suam perfectionem…” (art. 51, q. 3, p. 238)

347va

“…posterius, cum dicit libro IIIo Contra Maximinum: ‘Genitum a genitore…” (art. 52, q. 3, p. 265)

The second university exemplar contains some interesting data that bears on the division of the Summa. The colophon of ms K’, which terminates at the end of article 52, reads:

Cf. G.A. WILSON, A Second Exemplar of Henry of Ghent’s Summa, in Manuscripta, 38 (1994), p. 46, n. 77-86. 10

HenricusDEF.indd 17

20-12-2007 16:01:52

XVIII

CRITICAL STUDY

Tabulam quaestionum ordinariarum de Deo magistri henrici de gandavo super prima parte summae suae requirere in secunda parte huius summae in fine.

This colophon is preceded by the explicit for the text that reads: “Explicit prima pars huius operis.” These two remarks are noteworthy for four reasons. First, the explicit identifies the end of article 52 as the end of the first part of the work, while the colophon notes that the table of contents for this part is not to be found here but at the end of the entire Summa. Second, the colophon reveals that the work was known under two titles, namely “quaestiones ordinariarum” and “summa”. Third, the reference to “quaestionum ordinariarum de Deo” in relation to the extant part of the Summa shows that this section of the work is devoted to God (“de Deo”). This reference confirms the traditional view that Henry of Ghent began his Summa with a treatise on God and planned to compose a corresponding treatise on creatures. Thus the division of the work into two parts is justified based on the manuscript tradition itself. And fourth, the manuscript identifies the author of this work as Henry of Ghent. The problem of course is with the explicit. The extant work continues from article fifty-three to article seventy-five. If the explicit claims to end the first part of this work, it is important to know what the term “work” refers to here. Does it refer to the entire Summa or to the first part of the treatise on God? It cannot be the first, unless the copyist is mistaken about the work he is copying, because the Summa continues to discuss God for over twenty more articles. So does it refer to some division of the first treatise? Ms P’ also contains an interesting colophon. It simply reads: Laus tibi sit Christe quoniam liber explicit iste.

In itself such a closure for a medieval manuscript is not remarkable. However, the colophon is not found immediately after the end of the text, but appears six ruled lines lower. Something taking up five lines has been erased from the manuscript. This erasure removed the guidelines of the copyist. This colophon is also found at the close of article 52, which shows that the manuscript is responding to some sort of traditional division of the text at this point. Thus the second exemplar both in its pecia transitions and colophons is established as independent of the first university exemplar.

HenricusDEF.indd 18

20-12-2007 16:01:52

THE TEXT EXAMINED INTERIORLY THE RELATIONSHIPS AMONG THE MANUSCRIPTS, ESTABLISHED BY A GENERAL TEST COLLATION The general test collation of all the manuscripts containing the text edited in this volume was conducted by selecting one hundred and fifty lines from each pecia of the first exemplar. Pecia 70, however, begins late in question four of article fifty-two and it was, therefore, not possible to test the full hundred and fifty lines for this pecia. The test shows two kinds of accidents: those unique to a particular manuscript and those common to two or more manuscripts. The former reveals mainly scribal errors in copying while the latter permits manuscripts to be formed into groups based on the frequency of common accidents.

§1. The Common Accidents a. THE GROUPS OF MANUSCRIPTS COMPARED FOR COMMON ACCIDENTS BY GROUPS Following the procedure for this series, manuscript A was employed as the referent for comparing the other manuscripts for common variant readings, additions, omissions and inversions.1 The following groups of manuscripts were discovered based on the test collation: eight manuscripts that were copied from the first exemplar of the university in Paris, which included LONDON, Brit. Lib. ms. Royal 10.D.VI, BRUGGE, Stadsbibl. ms. 179, BRUXELLES, Bibl. Royale, ms. IV.1202, PARIS, Bibl. Nat. ms. Lat. 15356, PADOVA, Bibl. Anton. ms. Scaffale 8, N. 141, PARIS, Bibl. Nat. ms. Lat. 15846, PARIS, Bibl. de l’Université ms. 34, and Biblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 855; the two Oxford manuscripts OXFORD, Merton, ms. 108 and OXFORD, Balliol, ms. 212 which were copied from the first exemplar but yet form a distinct group based on common accidents unique to them; the Vatican manuscripts Vat. Lat. 854, 857, 858 which were also copied from the first exemplar but form a distinct group based on common accidents; and two manuscripts copied from the second exemplar of the University of Paris: ZWIJNAARDE, Comtesse Goethals de Mude, I and PADOVA, Biblioteca Capitolare, ms. C.45. The table provided below summarizes the common accidents by these groups, ordered by pecia.

Cf. HENR. DE GAND., Quodl., IX, ed. R. MACKEN, pp. XXVII-LIII; HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. LXIV-LXXXVIII. 1

HenricusDEF.indd 19

20-12-2007 16:01:52

XX

CRITICAL STUDY

GENERAL TABLE OF THE NUMBER OF COMMON ACCIDENTS BY GROUPS Pecia

1st

Oxford

Vatican

2nd

Exemplar

group

group

exemplar

62

30

23

52

43

63

28

18

44

33

64

38

18

41

32

65

23

19

40

30

66

24

(15)2

42

36

67

42

20

31

35

68

26

17

63

33

69

26

12

50

35

70 (incomp.)

20

11

30

17

TOTAL

257

153

393

294

b. tHe GROUPS CHARACTERIZED INDIVIDUALLY2 1. Manuscript A The readings of this manuscript were used as a working text in order to compare the readings of the other manuscripts because of its importance, as established by Dr. R. Macken, Dr. G. Wilson, and Dr. L. Hödl for the critical edition of the Summa.3 Articles forty-seven through fifty-two of this section of the work do not contain extensive authorial corrections except for one instance of a homoeoteleuton omission which is corrected in the margin. None of the other manuscripts have this omission.4 In another place ms. A reads, “Velle autem cum sit quiddam appetere, sicut voluntas est quidam appetitus, est actio in qua quoquo modo convenit Deus cum infimis et inanimatis etiam…” All the other manuscripts add “qui” after “appetitus” which is unnecessary. Ms. I’, however, corrects this error and expunges the addition.5 In another place ms. A reads “...quemadmodum contingit quod in homine pernicioso aut male disposito appetitus principetur rationi” where all the other manuscripts omit the “quod” weakening the sense of the passage.6 There are some minor authorial corrections in ms. A, such as the correction of “dom2 OXFORD, Balliol, ms. 212, folios 219va-vb and 220v could not be read for the test collation. 3 Cf. R. MACKEN, “Les corrections d’Henri de Gand à sa Somme,” passim; and HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCIV-CXXI; ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XLIII-LV; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, pp. LXIILXVI. 4 Cf. the critical apparatus for article 49, question 5, p. 108, 597-599. 5 Cf. the critical apparatus for article 48, question 2, pp. 42, 14 – 43,16. 6 Cf. the critical apparatus for article 48, question 2, p. 50, 178 - 179.

HenricusDEF.indd 20

20-12-2007 16:01:52



THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXI

inaretur” to “denominaretur.”7 2. The Group of Manuscripts Dependent upon the First University Exemplar There are six manuscripts in this group that have explicit indications of pecia transitions occurring in the same places in the text, which suggests that they were copied from a common source. These are manuscripts 1, 2 (=E’), 10, 11(=S’), 13(=I’),8 and 14(=W’). Three other manuscripts belong to this group, but lack explicit indications of pecia transitions. They are manuscripts 3, 6 and 9.9 They are included in this group because they often share common accidents with the manuscripts that have the explicit pecia indications. It thus seems very likely that they were copied in some manner from the first university exemplar. The text of the first exemplar can be established by using the common readings of the majority of the total of these ten manuscripts. 3. The Group of British Manuscripts There is some evidence that manuscripts 4 and 5 are related to each ­other. For the test collation they shared fifteen accidents unique to them. The common source possible for both manuscripts was most likely the first exemplar. There seems to be no pecia divisions in either manuscript. There is evidence of an affinity between these British manuscripts and manuscript 9. Manuscripts 4 and 9 shared unique common accidents once in pecia 62, once in pecia 65, once in pecia 68, and three times in pecia 69. Manuscripts 5 and 9 shared unique common accidents once in pecia 62, twice in pecia 63, once in pecia 68, and twice in pecia 69. This evidence suggests that manuscripts 4 and 5 were copied from a manuscript close to manuscript 9 or from a corrected version of the first exemplar of the university in Paris. 4. The Group of Vatican Manuscripts Dependent upon the Manuscript Vat. Lat. 854 Manuscript 13(=I’), which is Vat. Lat. 854, contains a large number of unique common accidents shared with manuscripts 16 and 17. There were eight in pecia 62, six in pecia 63, six in pecia 64, one in pecia 65, six in pecia 66, three in pecia 67, thirteen in pecia 68, six in pecia 69, and six in pecia 70. They shared one homoeoteleuton in pecia 70. This evidence confirms Pelzer’s hypo­thesis that manuscript 13(=I’) was the model for this group of manuCf. the critical apparatus for article 51, question 1, p. 217, 124. This manuscript contains explicit pecia indications belonging to the first exemplar. It is treated, however, with the manuscripts belonging to the Vatican group as was done in previous volumes of the Summa. Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XC-XCI; ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XXXV-XXXVIII. 9 Ms. 9, if it was copied from the first university exemplar, was badly copied. It is full of copying errors. It does, however, show some affinities with ms. A as well as with ms. T’. But these affinities are not conclusive. 7 8

HenricusDEF.indd 21

20-12-2007 16:01:53

XXII

CRITICAL STUDY

scripts.10 In order to determine the relationship of manuscript 13 to the other two manuscripts in this group, the other two manuscripts were tested in the general test collation to see what common accidents they shared unique to them in exclusion of manuscript 13. In addition manuscript 13 was compared for unique common accidents with manuscripts 16 and 17 separately. The results are tabulated as follows: PECIA 62 63 64 65 66 67 68 69 70 TOTAL

mss. 13,16 & 17 8 6 6 1 6 3 13 6 6 55

mss. 16 & 17 14 21 21 33 17 10 26 22 12 176

mss. 13 & 16 3 0 2 1 0 2 0 2 2 12

mss. 13 & 17 0 0 2 0 1 0 0 1 0 4

The results show that while the affiliation of manuscripts 13 with 16 is higher than its affiliation with manuscript 17, the results are slight. Manuscripts 16 and 17 when compared for common accidents unique only to them showed one hundred seventy-six instances of common accidents, while when all three manuscripts were compared for common accidents unique only to the three there were only fifty-five. It is thus possible that manuscript 13 served either directly or indirectly as the model for manuscripts 16 and 17. The ­evidence concerning the priority of manuscripts 16 and 17 over each other is too slight to be conclusive. If it is assumed that there is at least one intermediate manuscript between manuscript 13 and manuscripts 16 and 17 the following stemma is possible: Ms. 13 (=I’)

α Ms. 16    Ms. 17

When manuscript I’ is considered without its numerous corrections it agrees with the readings of the first exemplar in almost all cases. However, when the corrections in this manuscript are studied they reveal that the readings are generally equal to or superior to the readings of the first 10

HenricusDEF.indd 22

Cf. A. PELZER, Codices Vaticani…, II, p. 228.

20-12-2007 16:01:53



THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXIII

exemplar. The general test collation showed that there were one hundred fifty-seven places where the uncorrected text of manuscript I’ had common readings with the first exemplar. When the texts of the corrected manuscript I’ and its dependent manuscripts 16 and 17 were examined in the general test collation they had seventy-three readings common to manuscript A. If I’u is allowed to represent manuscript I’ in its uncorrected state and I’c the same manuscript with its corrections, the following table shows the instances where manuscript I’u has common readings with the first exemplar that differ from manuscript A and where the same manuscript with its corrections along with its dependent manuscripts 16 and 17 have readings common to manuscript A. PECIA 62 63 64 65 66 67 68 69 70 TOTAL

1st Exemplar & I’u 19 22 24 14 18 17 16 15 12 157

Mss. A, I’c, 16, & 17 5 10 13 4 7 14 6 7 7 73

It is possible that the readings in the first column represent an early condition of the first exemplar, while the corrected text in agreement with manuscript A corresponds to a later corrected condition of the same exemplar. It is also possible that manuscript I’ was corrected against a manuscript containing readings superior to those found in the first exemplar.11 It is regrettable that manuscript 2, BRUX., Bibl. Royale, ms. IV.1202 (=E’), was missing folios so that only peciae 63, 64, 65, and 70 were available for study. This manuscript, like manuscript I’, has a good number of corrections. If it is assumed that the first exemplar has itself been corrected, many of these corrections could be explained. When the corrections of the four available peciae of manuscript E’ are compared with those of manuscript I’ in the general test collation it is discovered that there are two instances of both manuscripts having variants corrected so as to agree with the readings of manuscript A. G. A. Wilson also found two such instances of the same agreement in the test collation for Summa art. 35-40.12 It therefore seems very likely that the hypothesis that the first exemplar was corrected is reasonable. A question still remains, however, concerning what manuscripts E’ and I’ 11 12

HenricusDEF.indd 23

Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XXXVI-XXXVII. Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, p. XXXV.

20-12-2007 16:01:53

XXIV

CRITICAL STUDY

were corrected against, a corrected version of the first exemplar or a manuscript superior to the exemplar? Using I to stand for the first exemplar, a schema showing the possible ordering of the various groups of manuscripts would be: Itn

Itp

α  1  E’ u  3  6  10  S’  I’u  W’ 4 

  5

E’ c   I’c

β 16   17

Manuscript 9, PARIS, Bibl, Nat. ms. lat. 15356, does not have the corrections of manuscripts E’ and I’. It is not clear that it was copied from the first exemplar. It does have 11 readings in common with manuscript A, when all the other manuscripts of the first exemplar have variants. Manuscript 12, TOULOUSE, Bibl. municip. ms. 199 (=ms. T’) has ten readings in common with manuscript A when the other manuscripts of the first exemplar have variants. Furthermore, manuscripts 9 and T’ have twenty-one readings in common with manuscript A where the other manuscripts of the first exemplar have variants. The table below shows the distribution of these common ­accidents: PECIA

mss. A & 9

mss. A &T’

62 63 64 65 66 67 68 69 70 TOTAL

3 1 2 1 0 1 0 2 1 11

1 0 3 1 1 1 2 1 0 10

mss. A, T’ &9 1 3 1 1 0 7 0 5 3 21

There is therefore the slight possibility that these two manuscripts were copied from the first exemplar at a time after the corrections in manuscripts E’ and I’. Neither manuscript 9 or manuscript T’ have many corrections. Their high number of readings concordant with manuscript A and at variance with the other manuscripts belonging to the first exemplar indicate that they may have been either copied from a corrected first exemplar or from a manuscript superior to the first exemplar.

HenricusDEF.indd 24

20-12-2007 16:01:53



THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXV

5. The Second Exemplar of the University of Paris The existence of explicit indications of pecia transitions differing from those of the first university exemplar indicate that there existed a second exemplar.13 Evidence for the existence of such an exemplar is suggested by the fact that the two manuscripts identified with the second exemplar, namely manuscripts K’ and P’, contain two hundred and ninety-four common accidents as shown in the General Table of the Number of Common Accidents by Groups.14 Furthermore, an examination of the common accidents unique to only these two manuscripts also indicates their independence from the first exemplar. Considering the common accidents unique only to manuscripts K’ and P’ the following table can be constructed: COMMON ACCIDENTS UNIQUE TO MSS. K’ and P’ PECIA

62

63

64

65

66

67

68

69

70

Total

Unique Common Accidents

22

19

10

16

20

19

16

24

7

153

There were one hundred and fifty-three instances of these unique common accidents. This high number of instances is strong evidence of an affiliation of manuscripts K’ and P’, and sets them apart from the known manuscripts of the first exemplar. On the other hand there were only twenty-three readings that were common variants of the manuscripts K’ and P’, manuscript I’u, the manuscripts of the first exemplar versus manuscript A and manuscript I’c along with its dependent manuscripts 16 and 17. Allowing I to stand for the first exemplar and II for the second exemplar the following table shows these readings by pecia:

13 14

HenricusDEF.indd 25

Cf. supra, p. Xvii. Cf. supra, p. XX.

20-12-2007 16:01:53

XXVI

CRITICAL STUDY

PECIA

Mss. A, I’c, 16 & 17 ≠ I, I’u, & II

62 63 64 65 66 67 68 69 70

2 3 6 2 2 3 2 1 2

TOTAL

23

When manuscripts A, I’c, 16, 17, together with the manuscripts of the ­second exemplar were compared with the first exemplar and manuscript I’u when these contained variants, there were thirty-eight instances of readings in common. The following table shows these readings by pecia: PECIA

Mss. A, I’c, 16, 17 & II ≠ I & I’u

62 63 64 65 66 67 68 69 70 TOTAL

2 4 4 2 4 8 5 4 5 38

Although the source of the second exemplar is not extant, R. Macken’s study of Summa articles 31-34 indicates the possible existence of a model for the second exemplar that was copied from a corrected manuscript dependent upon the first exemplar.15 This conclusion is supported by the above table. G. Wilson and L. Hödl also confirm Macken’s hypothesis, suggesting that the source contained readings that were closer to the common readings of manuscripts A and T’.16 G. Wilson suggests that the model for the second exemplar could have been a manuscript copied from the first exemplar at a time subsequent to manuscript I’ in its uncorrected state and prior to its corCf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, p. LXXVII. Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XXXVIII-XL; ID., Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, pp. LXXVIII-LXXXI. 15 16

HenricusDEF.indd 26

20-12-2007 16:01:53



THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXVII

rections.17 The general test collation for the present volume confirms this as well as Wilson’s hypothesis that there were four stages of the first exemplar: the original establishment of the text by the copyist that involved manuscripts 1, E’, 3, 6, 10, S’, I’u, and W’; a second stage pertaining to the original correction that was associated with whatever manuscript was used as the model of the second exemplar; a third stage in which manuscript I’u was corrected; and a possible fourth stage which concerned manuscript 9 (=PARIS, Bibl. Nat. ms. lat. 15356), but, as mentioned above, this manuscript may have been copied from the apograph or a manuscript copied from the apograph.18 In the arrangement given above accounting for mss. A, I’c, 16, 17 & II ≠ I & I’u, there were thirty-eight instances of common variants for the entire test collation. When these readings were compared with manuscript 9 according to the disposition manuscripts A, I’c, 16, 17, II, & 9 ≠ I & I’u there were thirty shared readings. This is roughly the same percentage of shared readings reported by Wilson.19 The schema showing the possible ordering of the various groups of manuscripts according to these four stages would thus be: Apograph

      Itn

4 

Ito

Itp

Itq

α  1  E’u  3  6  10  S’  I’u  W’

γ

E’ c   I’c

920

  5

II

β

K’   P’

16   17

20

6. Manuscripts 9 and 12: Manuscripts, Other than Ms. A, Which Were also Possibly Copied from the Apograph None of the known pecia indications in manuscript 12 (=T’) correspond with the transitions that have been discovered for either the first or the second exemplar. Without another manuscript containing the same pecia indications as manuscript T’ it is not possible to posit the existence of a third exemplar. It is clear from evidence gathered from the general test collation that this manuscript was not copied from the first exemplar. There were one hundred and seventy-five instances in which manuscript T’ had readings in Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, p. XXXIX. Ibid. Other interpretations concerning the status of ms. 9 are of course possible as has been stated above and will be discussed in the following paragraph. 19 Ibid. 20 The dotted line between Itq and ms. 9 represents the doubtful nature of ms. 9. 17

18

HenricusDEF.indd 27

20-12-2007 16:01:53

XXVIII

CRITICAL STUDY

common with manuscript A where the second exemplar had variants. And there were four instances where manuscripts T’ and A had common readings where all the other manuscripts collated had variants. One was found in pecia 64, one in pecia 65, one in pecia 66, and one in pecia 69. While it is true that manuscript 9 had six such readings, it is not perfectly clear that it was copied from the first exemplar or the apograph. It is not possible to determine whether its source was the same as manuscript T’. Therefore, a common source cannot be posited with any certainty at this time. In the table presented above accounting for the disposition of manuscripts A, I’c, 16, 17 & II ≠ I & I’u, there were thirty-eight common variants for the entire test collation.21 Manuscript T’ has twenty-seven of these readings. Manuscript 9 had twenty-five of these readings. If these readings reflect the readings of the apograph, it is very probable that manuscripts T’ and 9 were copied from the apograph or from a manuscript close to the apograph. The general test collation shows that the first exemplar was corrected against something closer to the original, with some scribes having access to the apograph or a manuscript copied from it, which they used to make corrections. Given the hypothesis of the four stages of the development of the first exemplar, and taking into account what has been discovered concerning manuscripts T’ and 9, the schema showing the possible ordering of the various groups of manuscripts according to these stages of the would thus be: Apograph

A  T’  Itn

4 

Ito

Itp

Itq

α  1  E’u  3  6  10  S’  I’u  W’

γ

E’ c   I’c

922

  5

II

β

K’   P’

16   17

§2. The Isolated Accidents

22

Each of the manuscripts was checked in the general test collation for isolated accidents as well as for common accidents. The results of this study, made according to the methods of earlier volumes in this series,23 show the Cf. supra, p. XXvi. The dotted line between Itq and ms. 9 represents the doubtful nature of ms. 9. 23 Cf. HENR. DE GAND., Quodl., I, ed. R. MACKEN, pp. L-LXVIII; ID., Quodl., VI, ed. G.A. WILSON (HENRICI DE GANDAVO Opera omnia, x), Leuven, 1987, p. xxi; ID., 21 22

HenricusDEF.indd 28

20-12-2007 16:01:53



THE TEXT EXAMINED INTERIORLY

XXIX

value of each of the manuscripts with respect to the establishment of the critical edition of the text. The term “isolated” is used here to refer to variant readings, omissions of more than one word, and additions that are unique to a particular manuscript. Each manuscript was averaged on the basis of the text available per pecia for collation. These averages allowed for each manuscript to be ranked against all of the others on the basis of having fewer isolated accidents. Furthermore, the total number of isolated accidents for all the manuscripts was noted for each pecia and averaged so that each manuscript could be examined on a pecia-by-pecia basis in order to determine if copy quality varied significantly for a given pecia. Again, it must be kept in mind that pecia 70 was transitional for this volume of the Summa and so its total and average is significantly lower than the other peciae that could be tested in their entirety. The table presenting these results is as follows. GENERAL TABLE OF THE NUMBER OF ISOLATED ACCIDENTS BY MANUSCRIPTS Numerical Order

Manu- PECIA script

1 8(A) 2 16 3 2(E’) 4 12(T’) 5 7(P’) 6 6 7 17 8 11(S’) 9 10 10 3 11 18(K’) 12 13(I’) 13 1 14 5 15 4 16 14(W’) 17 9 TOTALS

62

63

64

65

66

67

68

69

1 4 def. 11 9 def. 17 20 22 16 22 28 31 37 35 59 64 376

1 12 15 6 10 17 18 22 20 23 18 49 27 42 43 35 66 424

4 8 14 18 26 19 14 17 23 18 45 43 41 33 58 43 47 471

1 13 11 13 9 9 11 19 24 25 30 21 30 36 46 29 87 414

4 6 def. 11 10 15 16 26 16 22 22 11 37 43 def. 54 66 359

0 5 def. 19 6 15 21 16 20 28 15 24 30 36 40 53 64 392

2 16 def. 8 16 def. 27 28 27 25 29 36 30 29 39 70 56 438

2 7 def. 8 16 def. 19 21 20 33 25 38 38 19 44 58 63 411

Total

Mean

16 73 45 101 107 75 145 177 185 205 220 263 275 296 316 416 548 3463

16 73 101 101 107 135 145 177 185 205 220 263 275 296 355 416 548

70

(incomp.)

1 2 5 7 5 def. 2 8 13 15 14 13 11 21 11 15 35 178

­ uodl., VII, ed. G.A. WILSON, pp. XLIV-XLVI; ID., Quodl., X, ed. R. MACKEN (HENRICI Q DE GANDAVO Opera omnia, XIV), Leuven, 1981, pp. XXXIII-XXXV; ID., Quodl., IX, ed. R. MACKEN, p. LVIII; ID., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCII-XCIII; and ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XLI-XLII.

HenricusDEF.indd 29

20-12-2007 16:01:53

MANUSCRIPT 8 (PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355) INDEPENDENT OF THE UNIVERSITY TRADITION Articles 47 through 52 of Henry’s Summa in this series contain only a few corrections and none of the compound levels of corrections as described in R. Macken’s critical edition of Summa, art. 31-34.1 For the portion of Henry’s Summa that appears in the present volume manuscript A is closer to the section of the work containing articles 35-40 as edited by G. Wilson.2 There is evidence for the present portion of the Summa that corraborates Wilson’s hypothesis of manuscript A being copied from a written model.3 In the inferior right margin of f. 204vb of manuscript A the words “Sequitur de Dei beatitudine” appear in the same hand as the copyist of the body of the text. This was done either to remind the copyist where he was to continue the work (because the words in question are found at the beginning of the next column found on f. 205ra as the beginning of article 49) or to help the binder of the manuscript. The copyist therefore must have been working with a written model and as he brought his work on article 48 to a close marked the place in his manuscript where he was to continue or provided guide words for the binder. There are also four corrections in manuscript A itself that indicate that the manuscript was most likely copied from a written model. For example the manuscript recopied the fifth “Ad Argumenta” from the words “Ad quintum…” all the way to “…dignior simpliciter” before the copyist noticed his error. So he made a marginal “va-cat” for the whole section that he repeated. Since he stopped in the middle of a sentence it indicates that he was not in the process of composition, but was indeed copying from a model and lost his place (Cf. infra, p. 63, 454-469). In another place after the word “natura” he added the words “dupliciter uno modo” and continued to copy until he came to the same words on the next line of his model, realized that he had miscopied, and went back and deleted his error (Cf. infra, p. 79, 40). Again in another place his eye slipped down a few lines and he wrote “…ita quod illa non dicerentur esse diversa in Deo, nisi ex consideratione” to which he added the word “applicantis”. Then he continued to the next line until he came to the words “…absque consideratione intellectus applicantis” and realized that he had added “applicantis” earlier where it did not belong and so he deleted it (Cf. infra, p. 219, 149). Finally, the copyist of manuscript A added the word “unitate” after the term “divina” in the phrase “…quod pluralitate attributorum receditur a divina simplicitate…” then continued to Cf. HENR. DE GAND. Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. XCIV-CXII. Cf. ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, pp. XLIII-LV. 3 Ibid., p. XLIII. 1 2

HenricusDEF.indd 30

20-12-2007 16:01:53



MANUSCRIPT 8 (PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355)

XXXI

copy through the next line until it reads “…quod pluralitate attributorum receditur a divina unitate …” and noticed he had added the “unitate” in the wrong place above and expunged it (Cf. infra, p. 236, 57). In the portion of the Summa edited for this volume manuscript A was found to have 20 omissions, including three homoeoteleuta, one of which was corrected and two were uncorrected where all the other manuscripts, including those copied from the first exemplar, had the full text for each of these omissions. The passage involving the corrected homoeoteleuton, with the words missing from manuscript A in italics, reads as follows: “…quasi dulcedinem quandam, quasi motu quodam lactationis impressam, quae quia, ut dictum est, non est ipse motus lactationia, sed res sive qualitas praedicta constituta in esse per ipsum, …” (Cf. infra, p. 194, 180-183). The first uncorrected homoeoteleuton is: “Secundo autem modo est causa quoquo modo beatificans secundum praedeterminata, et ut id de quo concipitur et a quo influitur delectatio, ut quando aliquis delectatur de ipso actu contemplandi aut amandi Deum, sed in hoc non est causa delectandi principaliter sicut neque beatificandi. Non enim operatio est obiectum contemplandi aut amandi ut quis contempletur se contemplari vel amare aut ut amet se contemplari et amare, nisi quia contemplatur et amat aliquid praeter actum quod est per se et primo contemplatum et amatum…” (Cf. infra, p. 198, 269-276). The second uncorrected homoeoteleuton reads: “Quod autem non differant ex consideratione intellectus et respectus ad ipsum, arguitur sic. Non enim differunt ex consideratione intellectus creati, quia tunc non essent in Deo nisi esset talis intellectus consideratio; consequens falsum est secundum iam dicta.” (Cf. infra, p. 214, 58-61). This indicates the unlikelihood that manuscript A served as the apograph for the portion of the text edited for the present volume. There is further evidence that manuscript A was copied from another written text based on instances in the manuscript where words appear to be miscopied where all the other manuscripts, including those copied from the first exemplar, have the term correctly copied. Some examples of these errors follow with the miscopied text of manuscript A set in square brackets: “Ex parte autem actus spirandi sciendum quod quemadmodum secundum praedicta non est idem dicere aliquid esse actum intelligendi et actum intellectus, quoniam dicere est actus intellectus, non tamen est actus intelligendi, quia actus intelligendi non est nisi essentialis, dicere autem personalis [personale]…” (Cf. infra, pp. 11, 64 – 12, 68); “…sed sibi ipsi fixionem huiusmodi [homo] seu stabilitionem affectando necessitatem huiusmodi sibi imponit eadem de causa qua prius.” (Cf. infra, p. 30, 167-169); “Sic ergo principalis causa sive ratio quare voluntas [bonitas] debet dici simpliciter principalior potentia quam intellectus, et actus illius principalior quam actus intellectus est illa quae iam dicta est.” (Cf. infra, p. 50, 187-190); “Verum enim nobilius est bono, quemadmodum intellectus voluntate, in quantum non est nata voluntas moveri in bonum nisi moto [mota] intellectu in verum.” (Cf. infra, p. 55, 288-290); and “Est [Et] etiam in se falsa ista coniuncta «Pater et Filius

HenricusDEF.indd 31

20-12-2007 16:01:53

XXXII

CRITICAL STUDY

et Spiritus Sanctus sunt tres beati», quia ‘beati’ tenetur substantive, et ideo significatur ipsa beatitudo plurificari in sua essentia secundum personarum pluralitatem in earum personalitate, quod falsum est, ut patet ex supra determinatis.” (Cf. infra, pp. 76, 87 – 77, 91). While there is evidence that manuscript A was copied from another written text, it is also possible to argue that this manuscript is superior to the other manuscripts collated from the present portion of the Summa because it contains passages in which small words that are necessary for the text are omitted or misconstrued by all the other manuscripts. In the examples that follow the terms omitted by the collated manuscripts are given in italics while those that are misconstrued are set in brackets: “Bonum enim simpliciter in quantum bonum, sive fuerit per essentiam sive per participatio­nem, est obiectum voluntatis, licet bonum per participationem non nisi sub ­ratione boni imparticipati, quemadmodum lux est obiectum visus, sive per essentiam suam sive participata in specie coloris…” (Cf. infra, p. 10, 36-40); “Quare, cum ad id principaliter habent terminari actus intelligendi et volendi, quod principaliter habet rationem veri et boni, dico quod, cum Deus intelligit et vult se ipsum, actus intelligendi et volendi principaliter terminatur ad essentiam, et non ad personam nisi per essentiam, in quantum ­essentia habet esse in persona.” (Cf. infra, p. 21, 79-83); “Quemadmodum contingit quod in homine pernicioso aut male disposito appetitus principetur rationi.” (Cf. infra, p. 50, 178-179); “Sed in illo bono solo, secundum id quod est, non consistit Dei beatitudo, quia omnino illud est in ipso, et habet illud in se ex natura sua, et non consequitur ex actu intelligendi vel volendi, immo est movens sicut obiectum ad eliciendum actum intelligendi et volendi.” (Cf. infra, p. 78, 18-21); “Et secundum hoc dicendum est ad quaestionem quod beatitudo Dei sicut et cuiusque alterius non consistit in unico, scilicet in praesentia ipsius beatificantis.” (Cf. infra, pp. 80, 80 – 81, 82); “Unde quia res, secundum quod existit in sua operatione secunda, est velut in actu ­respectu eius, ut absolute consideratur secundum suam essentiam, quia ut sic est quasi aliquid in habitu et in potentia.” (Cf. infra, p. 90, 181–184); “Nec potest dici interimendo quaestionem quod in neutro possit dici consistere principaliter, simpliciter et absolute, eo quod non secundum rationem eandem consistat in eis, quia in uno eorum consistit secundum rationem actus, in alio vero secundum rationem obiecti, quoniam quandocumque aliqua se habent in ratione finis respectu alicuius, cum impossibile est duos fines esse aequaliter alicuius, sive secundum eandem rationem, sive secundum diversas, ut ­patet inducendo in singulis, oportet igitur quod unus illorum sit sub altero.” (Cf. infra, pp. 92, 236 – 93, 244); “Et quia ista assimilatio non fit nisi per rei actionem, tertio in intentione cadit actio, ut necessario ad illam tamquam motus quidam atque transitus et servitium sive instrumentum in illud quod principaliter intenditur.”(Cf. infra, p. 120, 858-861); “In quantum tamen assimilatio respicit id cui assimilat, et est quasi ipsum in illo cui assimilat, bene potest assimilatio ipsa, et similiter actio per quam habetur, habere rationem perfectionis eius a

HenricusDEF.indd 32

20-12-2007 16:01:53



MANUSCRIPT 8 (PARIS, Bibl. Nat., lat. 15355)

XXXIII

quo quodam modo procedunt, etiam etsi illa assimilatio omnino accidentalis sit, quemadmodum in illis quae divinam essentiam immediate non attingunt, ex hoc habet rationem magis nobilis quam sit ipsa substantia cuius est, ut possit dici eius perfectio.” (Cf. infra, p. 120, 870–876); “Et dicunt aliqui quod fini exteriori ultimo sub ratione qua beatificans est plus coniungitur [coniungit] actus intellectus quam actus voluntatis…”(Cf. infra, p. 128, 94-95); “Omnia ad se ipsam bonitas convertit et optimum est, in quod omnia convertuntur, sicut in propriam singulorum summitatem et illud concupiscunt omnia, intellectualia quidem et rationalia scienter, sensibilia vero sensibiliter, sensus autem expertia, insito motu vitalis appetitus, tantummodo autem existentia, ad solam essentialem participationem.” (Cf. infra, p. 138, 321-325); “Bonorum summa Deus nobis est. Deus est nobis summum bonum.” (Cf. infra, p. 142, 424); “Uno modo quia actus videndi pertinet ad ulteriorem perfectionem quam sit ille actus amandi, et sic falsa secundum determinata; aut quia actus videndi est de perfectione naturae quae est perfecta per actum amandi, licet in inferiore gradu, quemadmodum de perfectione beati est quod habeat cognitionem naturalem omnium rerum naturalium, in qua posuit Philosophus hominis felicitatem.” (Cf. infra, p. 157, 753-758); “Et illo modo quo obiectum habet esse in voluntate tantum, actu suo unitur voluntati perfectius quam intellectui.” (Cf. infra, p. 159, 811-813); “Ita etiam quod numquam est passio pertinens ad praedicamentum passionis sine actione, et e converso, sive large sive stricte accipiantur.” (Cf. ­infra, pp. 178, 47 – 179, 49); “Affectiones autem illae quae ratione sui nominis non important defectum aut imperfectionem neque similiter ratione rei cui ­nomen imponitur, bene possunt per proprietatem Deo attribui, sive in nobis per­tineant ad partem sensitivam sive ad intellectivam, qualis est delectatio, gaudium, et huiusmodi, de quibus erit sermo in quaestione sequenti.” (Cf. infra, pp. 181, 119 – 182, 124); “Circa multa studium faceremus, etsi neque unam inferant delectationem, puta videre, recordari [decorari], scire, virtutes habere.” (Cf. infra, p. 187, 38-39); “Et sic dicendum est quod delectatio non perficit operationem ut forma eius, neque ut dispositio in subiecto elicitiva eius quoad suam substantiam, sed secundum Commentatorem perficere dicitur delectatio operationem ut coaugmentans et confirmans.” (Cf. infra, pp. 208, 494 – 209, 498); “Illud autem falsum est, quia formaliter debent poni in Deo, et hoc ab aeterno, ut existentia ipsorum in creatura, etiam in habitu, non sit ratio existendi ea in Deo, sed e converso magis, tum quia in creatura habent rationem imperfecti et in Deo rationem perfecti.” (Cf. infra, p. 222, 211–214); “Et iterum, res subiectae differentiae sunt res naturae, ipsa vero differentia est res rationis, quae est quasi accidens [actus] rei naturae.” (Cf. infra, p. 228, 29-30); “Ad secundum, quod pluralitas attributorum facit essentiam non esse penitus id ipsum etc, dicendum quod sicut iam distinctum est de unitate ­essentiali, quod est vel rei vel rationis, sic distinguendum est de id ipsum quod aliquid est id ipsum re, vel id ipsum ratione.” (Cf. infra, p. 239, 112-115); “Non est ordo alicuius nisi fuerit plurificatum, quia unius secundum quod unum nullus est ordo, [ut] dictum est.

HenricusDEF.indd 33

20-12-2007 16:01:53

XXXIV

CRITICAL STUDY

Natura in Deo non est plurificata.” (Cf. infra, p. 248, 5-7); “Ratio autem primi principii quam persona una habet respectu aliarum, est quod habet rationem naturae in producendo alium a se modo naturae, quemadmodum Pater producit Filium.” (Cf. infra, p. 253, 104–106); “Quod etiam arguebatur quod non est ab intellectu quia potest vario ordine illas rationes concipere, dicendum quod est conceptus secundum condicionem et naturam concepti procedens in concipiendo et est conceptus procedens secundum condicionem voluntatis.” (Cf. infra, p. 257, 200-203); “Consimiliter transferantur ab eisdem prius et posterius, ut sicut quia in aliquibus est ordo secundum locum, est et prius et posterius secundum locum.” (Cf. infra, p. 260, 47-49); and “Aliter enim Filius nullo modo [non] esset media persona secundum rem inter Patrem et Spiritum Sanctum.” (Cf. infra, p. 268, 41-42). All of these instances show that manuscript A contains fuller meanings, and in some cases different meanings, than all the other manuscripts. They do not indicate that manuscript A was the apograph, but give good evidence that it was copied from the apograph.

HenricusDEF.indd 34

20-12-2007 16:01:53

THE TOULOUSE MANUSCRIPT There are a number of instances in the portion of Henry’s Summa edited in the present volume where the manuscript of Toulouse (T’) indicates its independence from manuscript A and the manuscripts of the first exemplar. Because of these instances, manuscript A cannot be regarded as the model of manuscript T’. There are two homoeoteleuta in manuscript A that are not found in manuscript T’, which indicate that manuscript T’ was not copied from manuscript A.1 There are also seventeen homoeoteleuta in manuscript T’ that are not found in manuscript A.2 So it is unlikely that manuscript A was copied from manuscript T’. There are also many instances where manuscript T’ is the only manuscript that has the correct reading while manuscript A and all the other manuscripts contain an incorrect or an incomplete reading. In the example that follows manuscript T’ is the only manuscript that has a full or complete reading, which is indicated by the term in italics: “De eo ergo quod est res rationis circa attributa ex consideratione intellectus secundum iam praedeterminata, quod est res secundae intentionis…” (p. 228, 38-40). Here not only does the reference to ‘res secundae intentionis’ suggest the technical term ‘res rationis’ but the very term in question occurs eight lines earlier where Henry establishes the context of the present cited passage. There are also passages where manuscript A and all the other manuscripts except manuscript T’ add terms that are superfluous to the meaning of the text. The added terms are in italics. For example: “Unde quia ista distinctio et discretio non est nisi per rationem respectus, tantae simplicitatis est persona aut attributum, quantae est essentia, et etiam tantae simplicitatis est ipsa essentia cum personis et attributis, quantae est essentia praeter ipsa.” (p. 241, 160-164). Here not only is ‘et discretio’ unnecessarily redundant, it establishes a plural subject that is contraindicated by the presence in the text of the singular verb ‘est’. Another indication of manuscript T’ having a reading superior to all the other manuscripts, including manuscript A, occurs when manuscript T’ has a term, indicated in square brackets immediately after the reading common to all the other manuscripts, that is superior to the readings of all the other manuscripts: “‘Visio est tota merces’ debet exponi pro actu videndi [fidei], ut in se ipso contineat etiam quidquid necessario ipsum concomitatur.” (p. 150, 593-594). Here the context is a discussion of faith and the text three lines earlier mentions the ‘regula fidei’. The reading of manuscript T’ appears to be Cf. supra, p. XXXI. Cf. infra, p. 47, 115-116; p. 48, 131; p. 69, 7-9; p. 99, 389-391; p. 118, 822-825; p. 122, 907-908; p. 133, 202-204; p. 134, 241; p. 139, 350-352; p. 143, 429-430; p. 150, 609; p. 161, 848; p. 184, 189-190; pp. 237, 90 – 238, 91; p. 244, 30-31; p. 266, 6; and p. 266, 12-13. 1 2

HenricusDEF.indd 35

20-12-2007 16:01:53

XXXVI

CRITICAL STUDY

superior. It is possible that there was a change made from ‘fidei’ to ‘videndi’ in the model copied by all the other manuscripts. In that case this example would show that only manuscript T’ is dependent upon a model different than the other manuscripts. There are also instances where manuscript T’ has a term, indicated in italics in the examples that follow, which is not found in manuscript A or any of the other manuscripts: “…aliud vero est indifferens et, quantum est de se, indeterminatum negative, quia nullo modo natum est determinari ab alio ut in actum volendi exeat” (p. 7, 68-70); “Adverte quod dicit Averroes ‘acquirit sine actione’, loquendo de acquisitione communiter dicta, quae non est sine actione qua habetur, et de actione qua proprie acquiritur” (pp. 122, 925 – 123, 927); “Sic enim obiectum beatificans sub ratione veri et formae immediate illabitur intellectui ut movens sicut forma et efficiens actum intelligendi” (p. 163, 894-895); and “Ratio autem principii est in aliquibus in quantum habent aliquod primum in suo genere, sive fuerit primum causalitate, quia ab ipso sunt alia, sive sit primum in naturae dignitate aut simplicitate, sive in situ locali, sive in temporis successione vel in aliquo aliorum modorum tactorum in quaestione signata, sive a Philosopho expressorum in Vo Metaphysicae in capite de ante et post” (pp. 261, 70 – 262, 76). While the examples cited thus far have shown that manuscript T’ is independent of manuscript A and the other manuscripts of the first exemplar, it nonetheless has a number of readings in common with manuscript A while all the other manuscripts lack this reading. In the examples that follow the readings common to manuscripts T’ and A are given in italics: “At si quaeratur ut dignum est, subtrahere sese atque abscondere a suis dilectoribus non potest” (p. 143, 429-430); “Unde cum eadem est ratio finis et appetibilis et per consequens beatificantis, ut finis ergo principaliter beatificans tamquam obiectum, est bonum sub ratione boni…” (p. 146, 521–523); “…quemadmodum cum in homine differunt intentione substantia, corporeum, vegetabile, sensibile, rationale, plus differunt intentione corporeum a substantia quam a vegetabili et inferioribus, et vegetabile plus ab utroque illorum quam a sensibili et rationale, et sensibile plus ab illis quam a rationali, quia semper superius in quantum dividitur contra suum contrarium sub suo superiori in se continet sibi inferiora” (pp. 230, 84 – 231, 89); and “Quod etiam arguebatur quod ‘non est ab intellectu, quia potest vario ordine illas rationes concipere’, dicendum quod est conceptus secundum condicionem et naturam concepti procedens in concipiendo…” (p. 257, 200-202). There are also some instances where manuscript T’ has a reading in common with manuscript A while all of the other manuscripts have variant readings inferior to that of manuscripts T’ and A. In the examples that follow the variant readings are given in square brackets immediately after the readings common to manuscripts T’ and A: “Dicendum quod sufficiebat pro illo desiderio quod tunc habebant non usquequaque regulatum, non attendentes perfecte [per fidem] in visione beata inseparabilem esse notitiam person-

HenricusDEF.indd 36

20-12-2007 16:01:53



THE TOULOUSE MANUSCRIPT 

XXXVII

arum” (p. 149, 583-585); “Oportet autem quod apprehensio qua intellectus apprehendit intellectum fortior est quam apprehensio qua sentiens apprehendit sensatum, quia intellectus intelligit quidquid potest exspoliari ab alio et unitur cum eo, et fit ipsum, et apprehendit illud in quantum est ipsum, non autem id quod apparet de eo [Deo]” (p. 192, 139-143); and “Et quia sic plura adhuc non convenit [conveniunt] ponere in Deo…” (p. 224, 272-273). These examples show the superiority of manuscripts T’ and A to the other manuscripts in the sections of the text which have been cited. There are also some instances in which all the manuscripts add a term which is absent from manuscripts T’ and A. The terms added do not necessarily result in a superior reading. In the examples that follow the added terms are given in italics: “Iste autem est intelligere, quia per ipsum perficitur intellectus in habendo in se rem intellectam ut nobile quid.” (pp. 43, 36 – 44, 37); “Bene dicitur quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt beati, et sunt tres, quare sunt tres beati” (p. 73, 12-13); “Re vera caritate diligimus in vita ista et meremur ut per speciem plenius cognoscamus et tunc demum cognito perfruamur et perfecte et per hoc simus beati” (p. 145, 488-490); “…verum est ergo eo modo quo intelligere est vivere quoddam et similiter velle” (p. 149, 578-579); and “Quod ergo dicitur, quod in Deo totum est idem ubi non occurrit relationis oppositio, verum est secundum rem absque omni distinctione personali, non tamen absque omni differentia rationis, quae habet esse ex alio genere respectus quam sit ille qui distinguit personas…” (p. 225, 284-288). It is necessary to attempt to decide the temporal relationship between manuscripts A and T’ with respect to the first exemplar. There is some evidence that manuscripts A and T’ reflect the text of the portion of the Summa in the present volume at a more primitive stage than that of the first exemplar. For example there is a passage, which when considered in its full context, reveals in two places that the first exemplar contains the same variant, i.e. “Deo”, indicated in square brackets, instead of the term used in both these spots in manuscripts A and T’: “Oportet autem quod apprehensio qua intellectus apprehendit intellectum fortior est quam apprehensio qua sentiens apprehendit sensatum, quia intellectus intelligit quidquid potest exspoliari ab alio et unitur cum eo, et fit ipsum, et apprehendit illud in quantum est ipsum, non autem id quod apparet de eo [Deo]. Non sic autem sensus cum sensato; igitur delectatio quae est nobis de eo [Deo] quod intelligimus conveniens, maior est quam ea qua sentimus conveniens, ita quod non est comparatio inter illas. (p. 192, 139-145). In this example manuscript I’ in its uncorrected state follows the first exemplar and reads “Deo” for both instances of “de eo”. In its corrected condition, however, the second “Deo” is expunged and “de eo” is written in the margin. This suggests that the first exemplar contained both instances of “de eo” as “Deo” but when manuscript I’ was corrected a different model reflecting that of manuscripts A and T’ was used. The corrector missed the first misreading but saw the second one and

HenricusDEF.indd 37

20-12-2007 16:01:53

XXXVIII

CRITICAL STUDY

corrected it, returning at least part of the passage to its more primitive reading. Because the passage cited here is actually part of a long quotation from Avicenna’s Metaphysics it is possible to check both versions for accuracy. When this is done manuscripts A and T’ represent the correct reading and the uncorrected first exemplar an incorrect reading. The copyist of the model for the first exemplar thus read “Deo” for “de eo” and the copyists of the various manuscripts of the first exemplar copied this, even though on closer examination “Deo” does not fit the context. But it is a mistake that is easy to make. The corrector of manuscript I’, however, had a more accurate model before him, as is seen from his correcting the second faulty reading. Yet he too missed the first misreading. This is either because he failed to notice the correct reading because “de eo” is so close to “Deo”, or he was using a model entirely different from that of manuscripts A and T’, which is possible but unlikely, or he remembered enough of Avicenna to catch part of the erroneous reading but not all. The evidence is not conclusive, but the suspicion is that manuscript I’ used a model related to the one used by manuscripts A and T’ (or possibly manuscript A itself) which gives the accurate and more primitive reading.3 In another passage already cited the first exemplar added the term “et”, shown in italics, where there was no such addition in manuscripts A and T’: “Bene dicitur quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt beati, et sunt tres, quare sunt tres beati” (p. 73, 12-13). At first sight this appears to be a purely gratuitous addition, which seems unnecessary for the meaning of the text. However, when the full context of the passage cited is examined the following passage is discovered only two lines lower down: “In contrarium est, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus non minus sunt unum in beatitudine quam in aeternitate et potestate. Sed propter identitatem in illis Pater et Filius et Spiritus Sanctus dicuntur non tres aeterni vel potentes, sed unus aeternus et unus potens…” (p. 73, 17-20). Furthermore, in the sentence of the text that immediately precedes the sentence with the first exemplar addition the following is discovered: “Sed denominatio divinarum personarum ab actione secundum quod est actio egrediens, fit in plurali, secundum quod dicimus quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres creantes, non autem unus creans.” (pp. 72, 8 – 73, 11). Clearly the copyist of the first exemplar saw an “et” between the terms “Pater” and “Filius” immediately preceding the sentence in question. He may have also glanced down at the in contrarium below and noticed that the same thing occurred twice. So he added the “et” in the passage in question. Or it may be the case that the “et” was already added to his model as a correction. Looking at the whole context of the passage in question indicates that “et” should appear after the term “Pater” in each sentence for the sake of consistent emphasis that the author may have intended but which failed to get copied in the model for manuscripts A and T’. Finally, in yet another passage already cited, the first exemplar 3

HenricusDEF.indd 38

Cf. infra, pp. XL-XLI.

20-12-2007 16:01:54



THE TOULOUSE MANUSCRIPT 

XXXIX

added the term “omni”, shown in italics, where there was no such addition in manuscripts A and T’: “Quod ergo dicitur, quod in Deo totum est idem ubi non occurrit relationis oppositio, verum est secundum rem absque omni distinctione personali, non tamen absque omni differentia rationis, quae habet esse ex alio genere respectus quam sit ille qui distinguit personas…” (p. 225, 284-288). As in the example just discussed, the added term is already in the context of the passage in question. In this case “omni” is already present modifying the expression “distinctione personali” and is preceded by the term “absque”. But “absque” is repeated before the expression “differentia rationis”. Again, the first exemplar copyist saw the first “omni” following an “absque” and added it after the second “absque”. He may have done this in order to improve the sense of the passage. Or, again, it may be that he was working with a model in which this addition had already been made. It seems likely, however, that the model for manuscripts A and T’ had to be more primitive that that of the first exemplar. Although the examples cited above are not strong enough to prove that manuscripts A and T’ reflect the text at a more primitive state than the first exemplar, they suggest this as a likely possibility. The exact relationship between manuscripts A and T’ is also troublesome. Neither manuscript seems to depend on the other for the reasons cited earlier at the beginning of the present section of the introduction. It is of course possible that both manuscripts were copied from the same model (perhaps the apograph or the autograph). This would account for their numerous common readings.

HenricusDEF.indd 39

20-12-2007 16:01:54

THE FIRST PARISIAN EXEMPLAR When the first exemplar is compared with manuscript A there are many places where it is clearly inferior to manuscript A. The General Table of the Number of Common Accidents by Groups found above shows that the first exemplar contains a total of two hundred fifty-seven accidents when compared to manuscript A.1 These accidents include incorrect readings, homoeoteleuta, and omissions where manuscript A has correct readings. There are, however, instances where the first Parisian exemplar is superior to manuscript A or where it has readings that have been omitted by manuscript A. This exemplar, therefore, must be considered in the construction of the critical text of the present section of the Summa. Manuscript Biblioteca VATICANa, ms. Vat. Lat 854 (=ms I’) is a manuscript of particular importance in considering manuscripts that contain explicit pecia transitions belonging to the first Parisian exemplar because after its initial redaction based on the first Parisian exemplar it seems to have been methodically compared and corrected using manuscript A as its model. Evidence of manuscript I’ being corrected against manuscript A includes the following: on page 12, 67-68 the text reads “. . .quia actus intelligendi non est nisi essentialis, dicere autem personalis, ut habitum est supra . . .” Manuscript A adds “est” after “autem”. This addition is not found in the manuscripts of the first Parisian exemplar, including manuscript I’ in its initial redaction. But when this manuscript was being corrected the addition to manuscript A was noticed and added above the line in manuscript I’. None of the other manuscripts of the first exemplar make this addition. On page 54, 274-276 the text reads “. . . et hoc quemadmodum in corporibus et formis corporalibus generabilium et corruptibilium semper quod prius est simplicitate est minus nobile, ut elementum quam mixtum . . .” Manuscript A reads “secundum” in place of “semper”. Initially manuscript I’ reads “semper” but when this manuscript is corrected the change in manuscript A is noticed and “semper” is deleted and “secundum” is written in the margin. Again on page 267, 26 the text reads “Contrarium apparet in ordinatione naturae, . . .” All the manuscripts, including manuscripts A and I’, omit the term “apparet”. But the copyist of manuscript A notices the omission and writes “apparet” in the margin just before the term “in” that begins a new line. When the copyist of manuscript I’ notices the marginal insertion he too adds it in the margin. None of the other manuscripts of the first Parisian exemplar make this correction. There are also four places in the present volume where manuscript A omits text but manuscript I’ in its initial redaction contains the omitted text. When manuscript I’ is later corrected against manuscript A these omissions 1

HenricusDEF.indd 40

Cf. supra, p. XX.

20-12-2007 16:01:54



THE FIRST PARISIAN EXEMPLAR

XLI

are noticed and in three cases the corrector writes “va- cat” in the margin. In the fourth case he simply expunges the text. As presented here the text that is omitted by manuscript A is given in italics and the operation of manuscript I’ reported in brackets. In the first three cases manuscript A commits homoeoteleuta and the corrector of manuscript I’ writes “va-cat” by the same text that was initially copied. The results of the “corrections” are corruptions and inferior readings that occur in each case. First, on pages 14, 35 – 15, 40: “Quare, cum voluntas Dei summe talis sit, Deus igitur non solum vult se ipsum, sed summe vult, in quantum volitum intimum est voluntati et est coniunctissimum per summam identitatem, quemadmodum summe se ipsum intelligit in quantum intellectum similiter est intimum et coniunctissimum per summam identitatem [“va-cat” ms I’], de quo habitum est supra.” On page 135, 249–256: “. . . et alliceret sua bonitate et fructu inhabitationis voluntatem ad se concupiscendum, quae allecta moveret volentem ad concipiendum formam necessariorum ad ipsam promerendam, quibus conceptis moveret voluntas illa in actum quousque per essentiam suam in intellectum se faceret. Quo facto statim voluntas vel habens voluntatem per voluntatem se transferret in eam et eam inhabitaret. Quod si intellectus naturaliter illam in se haberet, ad nihil amplius moveret, sed per actum voluntatis se in eam transferret et eam inhabitaret [“va-cat” ms I’].” On page 198, 271-274: “. . . ut quando ali­ quis delectatur de ipso actu contemplandi aut amandi Deum, sed in hoc non est causa delectandi principaliter sicut neque beatificandi. Non enim operatio est obiectum contemplandi aut amandi [“va-cat” ms I’] ut quis contempletur se contemplari . . .” Since these three omissions are homoeoteleuta they must be scribal errors. Yet the corrector of manuscript I’ slavishly follows manuscript A as a model. Finally, on page 206, 429-430: “Et quod secundum corporales delectationes [exp. ms I’] melius est non esse ipsum aliquando,… .” This too is most likely a scribal error on the part of the copyist of manuscript A. But even if it is not, the reading of the first Parisian exemplar is a superior reading. Again, the corrector of manuscript I’ ignores the sense of the text he is correcting and follows manuscript A. It seems clear, therefore, that while manuscript I’ was copied from the first Parisian exemplar, it was carefully and methodically corrected against manuscript A.

HenricusDEF.indd 41

20-12-2007 16:01:54

THE SECOND PARISIAN EXEMPLAR Two manuscripts, PADUA, Biblioteca Capitolare, ms. C.45 (=P’) and ZWIJ­ NAARDE (Gent), Comtesse Goethals de Mude (=K’), make it possible to reconstruct the second Parisian university exemplar for the section of Henry’s Summa edited in this volume. The high number of common readings along with a significant coincidence of pecia transitions for the section of the Summa edited in the present volume1 clearly indicate that the two manuscripts were copied from the same exemplar. The second exemplar introduces a number of changes that differentiate it from the first Parisian exemplar. For example, the test collation discovered that the second Parisian exemplar agreed a total of five times with manuscript A and three times with manuscript A and manuscript T’ when all the other manuscripts had variants for a given reading. While not all of these readings resulted in a superior reading for the critical text, they do show that K’ and P’ operate independently of the other manuscripts on at least five occasions and affiliate with manuscript A. There also exists a total of sixteen isolated homoeoteleuta in the second exemplar. There are also a number of omissions, additions, and inversions in the second exemplar as well as some variants. The high number of homoeoteleuta found in the second exemplar suggest that the first Parisian exemplar was not the direct model upon which the second exemplar was based. There is not enough evidence available to determine what the actual model for the second exemplar was, other than one that differs from the first exemplar as it has been reconstructed from the existing manuscripts. Since the text of the second Parisian exemplar was often used for copies of Henry’s Summa from the fourteenth century on until the appearance of printed editions it remains a valuable historical resource for understanding the reception of Henry’s work and should thus be included in the critical edition.

1

HenricusDEF.indd 42

Cf. supra, p. XvIi.

20-12-2007 16:01:54

THE RECONSTRUCTION OF THE CRITICAL TEXT In order to reconstruct a critical text for the portion of Henry’s Summa included in the present volume the manuscript PARIS, Bibliothèque Nationale, ms. Lat. 15355 (= A) was used as the principal working text. This manuscript is a copy of the autograph or possibly Henry of Ghent’s own liber magistri.1 There are a number of cases in the present volume where the readings of manuscript A are the only cogent readings possible. For example in the opening article of this volume alone there are six places where manuscript A has the better readings. In the first question (p. 4, 19-20), manuscript A reads “Cum ergo divina natura perfectissima sit, ut habitum est supra, in Deo ergo est perfectissimus appetitus.” The other manuscripts add the term “voluntas” after the second “ergo”. This is most likely a copyist’s error in trying to clarify the text before he studied the whole context, because the context of the discussion concerns the will and the text explicitly uses the term “voluntas” two lines further down. While the amended text is not exactly incorrect, it does introduce a needless redundancy. Then in the second question (p. 10, 39-40) manuscript A reads “…quemadmodum lux est obiectum visus, sive per essentiam suam sive participata in specie coloris.…” All the other manuscripts omit the term “suam” after “essentiam” which helps to clarify the noun it modifies. While the resulting reading is again not exactly incorrect, it is definitely inferior to the reading of manuscript A. In question three (p. 16, 68-73) manuscript A reads “Et ideo non sequitur quod licet actus appetendi non est nisi respectu non habiti, quod similiter neque actus volendi, quia licet secundum rationem rei indifferenter respiciant habitum et habendum ambo, tamen secundum rationem usus nominis appetitus respicit habendum tantum, voluntas vero communiter utrumque.” Instead of “respiciant” all of the other manuscripts read “respiciunt”. This of course is a possible reading. But the subjunctive reading that manuscript A gives seems more consistent with the counterfactual nature of the proposition, and so is to be preferred. In question five (p. 23, 10-12) manuscript A reads “Si Deus se ipsum velit de necessitate, cum necessitatem illam nullus alius seu nihil aliud a se eam sibi possit imponere, ex se ipso ergo illam habet.” All of the other manuscripts add the term “de” after the term “cum”. This addition is puzzling, not only because the doubling of prepositions is most rare in medieval Latin, but because it is not necessary to the meaning of the proposition. Perhaps the eye of an early copyist in glancing from the line containing “de necessitate” passed down to the line containing “cum necessitatem” and inserted “de” before “necessitatem”. Free from the ambiguity of the double preposition, Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 31-34, ed. R. MACKEN, pp. CXXII-CXXIV; Summa, art. 35-40, ed. G. WILSON, p. LXVI; and Summa, art. 41-46, ed. L. HÖDL, pp. LXII-LXV. 1

HenricusDEF.indd 43

20-12-2007 16:01:54

XLIV

CRITICAL STUDY

the reading that manuscript A gives is clear and in good Latin style. So it is to be preferred. Again in question five (p. 25, 43-45) manuscript A reads “Cum igitur Deus est finis voluntatis cuiusque, quia est omnis boni bonum, voluntas quaelibet necessario vult bonum quod est Deus, dum tamen sit ei cognitum.” All of the other manuscripts omit the term “voluntatis” which helps to define the term “finis”. While the sentence is not rendered nonsensical by this omission because of the general context in which this proposition appears, manuscript A gives a more precise reading and is to be preferred. Finally in question five (p. 29, 146 – 30, 150) manuscript A reads “… Pater et Filius spirant Spiritum Sanctum libera voluntate concomitante necessitate, non ab aliquo alio agente quam sit ipsa voluntas quod ipsam incommutabiliter teneat in suo obiecto, sed, se ipso sibi huiusmodi necessitatem immutabilitatis libere imponente…” but all of the other manuscripts read “necessitate” instead of “necessitatem”. Perhaps this is because an early copyist saw “necessitate” a few lines earlier. But the new reading moves away from the sense of the context of the passage and the reading of manuscript A is preferred. Such are the instances of manuscript A giving preferred readings over the rest of the manuscripts in article forty-seven. Similar examples can be found in the critical apparatus for the rest of the articles appearing in this edition. Manuscript TOULOUSE, Bibliothèque municipale, ms. 199 (=T’) is also a manuscript in all probability copied from the apograph and gives evidence of being independent of both the first and second Parisian exemplars. It is fully collated for the text of the present volume. The common readings of it and manuscript A most likely replicate the readings of the apograph. Therefore, when manuscripts A and T’ have a common reading where the manuscripts of the first and second Parisian exemplars have variants, the exemplars usually are flawed and the reading of manuscripts A and T’ is usually the one given in the critical text. If manuscript T’ contains a variant or variants shared by the first two Parisian exemplars, T’ is usually flawed along with the two exemplars and the reading in the critical text is that of manuscript A. There are many exceptions to this rule when the context of the reading indicates that manuscript A does not make sense. The manuscripts belonging to the first Parisian exemplar allow the reconstruction of this exemplar, which unfortunately is lost for the articles edited in the present volume. Manuscript BRUXELLES, Bibliothèque Royale, ms. IV.1202 (=E’) contains only part of the text of the present volume. It is used to help reconstruct the first Parisian exemplar whenever possible. In addition to manuscript E’ three other manuscripts copied from the first Parisian exemplar were used to reconstruct this exemplar. They are manuscripts Biblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 854 (=I’), PARIS, Bibliothèque de l’Université, ms. 34 (=S’), and Biblioteca VATICANA, ms. Vat. Lat. 855 (=W’). These manuscripts were chosen to reconstruct the first Parisian exemplar because they contained explicit pecia indications, had few isolated accidents when tested in the general test collation, and were complete or complete

HenricusDEF.indd 44

20-12-2007 16:01:54



THE RECONSTRUCTION OF THE CRITICAL TEXT

XLV

enough to provide an authoritative witness for the text for which they were available, as was the case with manuscript E’. As mentioned above, manuscript I’ was copied from the first Parisian exemplar and then corrected either against manuscript A or some other manuscript close to manuscript A. Therefore, only the uncorrected material from this manuscript can be used to reconstruct the first Parisian exemplar. With this exemplar reconstructed from the four manuscripts mentioned the rule for editing was that if manuscripts A and T’ and the first Parisian exemplar had a reading in common where the second Parisian exemplar contained a variant, this generally indicated a flaw in the second exemplar. Unless the sense of the text indicated otherwise in such cases, the rule was to use the reading common to manuscripts A and T’ and the first Parisian exemplar. The second Parisian exemplar has been lost for Henry’s Summa and so has had to be reconstructed from its two surviving manuscripts, PADUA Biblio­teca Capitolare, ms. C.45 (=P’) and ZWIJNAARDE (Gent), Comtesse Goet­hals de Mude (=K’). Both of these manuscripts contain many explicit peciae ­indications common to both manuscripts as well as a good number of common readings unique to these manuscripts. These factors indicate, therefore, a dependence on a second Parisian university exemplar. With regard to the rules followed for editing, the manuscripts of the second Parisian exemplar were only compared to the first exemplar and manuscript T’ when there was a reading that differed in manuscript A. Unless the sense of the text required the common reading, the reading of manuscript A was followed. If, however, the manuscripts of the second exemplar had readings common to each other that differed from the readings of the manuscripts of the first exemplar and those of manuscripts A and T’, the second exemplar was assumed to be at fault and the other readings preferred. The text of the present volume was based on the collation of seven manuscripts in their entirety and one manuscript (E’) for the parts of the text that it contained. Manuscript A was included because of its importance. Manuscript T’ was most likely copied from the apograph for the portion of the text involved in the present volume and was therefore included and collated in its entirety. Manuscripts E’ and I’ in their uncorrected condition along with manuscripts S’ and W’ reflect the state of the first Parisian university exemplar and were therefore included. Manuscripts K’ and P’ reflect the state of the second Parisian university exemplar as stated above and were therefore collated in their entirety.



HenricusDEF.indd 45

20-12-2007 16:01:54

THE REFERENCES IN SUMMA, ART. 47-52 The section of Henry’s Summa edited in this volume contains references to prior as well as subsequent articles of the work itself as well as to some of his Quodlibeta. In one instance Henry refers his readers to the portion of the Summa known as the De creaturis that he did not complete.2 As has been demonstrated above, references to the Quodlibeta, particularly Quodlibet VI, q. 1 help establish the date for the section of the Summa edited in this volume.3 But Henry’s reference to this work twelve times demonstrates a dependence on his earlier work and suggests a kind of working interrelationship between the Quodlibeta and the Summa. Raymond Macken,4 Prof. Gordon Wilson5 and Prof. Jos Decorte6 have all made studies of the Aristotelian sources of Henry of Ghent. The present volume discovers nothing that conflicts with these findings in any significant way. Henry often uses translations of Aristotle’s Metaphysics that differ from the translation attributed to Michael Scot. This habit confirms Gordon Wilson’s suggestion that Henry consulted several translations either in several manuscripts or in some kind of compilation of translations of the Metaphy­ sics.7 In the present volume of the Summa the Metaphysics is referred to thirty-three times. Thirteen of these references are to the translation attributed to Michael Scot and the rest are to the anonymous translation found in the Aristoteles Latinus edition. There were no references, however, to the translation of James of Venice in this section of Henry’s Summa. Henry refers a number of times to the writings of Ps.-Dionysius in this section of his Summa. Generally he relies on the translation of Eriugena. But on several occasions he refers to an “alia translatio.” For example there is the following passage on article 49, q. 1: De hac aggregatione dicit Dionysius 5o cap.o De divinis nominibus: “In tota omnium natura omnes per singulas naturae rationes convolutae sunt per unam inconfusam unitatem.” Et inter plures rationes rerum quas exemplificando inducit, subdit: “Omnis compactio, omnis discretio” etc. Unde, quemadmodum est in Deo compactio, sic et aggregatio, quod plane exprimit alia translatio, quae dicit sic: “In tota totorum Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 49, q. 5, p. 87, 121-124. Cf. supra, p. XiV. 4 Cf. R. MACKEN, “Les sources d’Henri de Gand,” in Revue philosophique de Louvain, 76 (1978), pp. 5-28 5 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 1-5, ed. G. A. WILSON, pp. LXXXVI- LXXXIX. 6 Cf. J. DECORTE, “Aristotelian Sources in Henry of Ghent,” in Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700th Anniversary of His Death (1293), Leuven, 1966, W. VANHAMEL (ed.), pp. 119-120. 7 Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 1-5, ed. G. A. WILSON, pp. LXXXVIII-LXXXIX. 2 3

HenricusDEF.indd 46

20-12-2007 16:01:54



THE REFERENCES IN SUMMA, ART. 47-52

XLVII

natura omnes naturae uniuscuiusque rationes congregatae sunt secundum unam et inconfusam unitionem.” (cf. infra, p. 68, 76-83).

The “alia translatio” here refers to that of Johannes Saracenus. In question five of the same article Henry uses the translation of Saracenus but then adds a passage he finds in Eriugena’s translation: Propter quod et prima et dignissima divinarum rationum in Deo dicitur secundum Dionysium dicentem ibidem: “Convenienter cunctis aliis principalius sicut ens Deus laudatur ex digniore donorum eius,” ubi sequitur in alia translatione: “Et maxime participationum prima.” (cf. infra, p. 85, 80-83).

Article 52, q. 4 shows that he can reverse this order as is found the following passage: Similiter apparet contrarium in ordine rationis per illud quod dicit Dionysius cap.o 5o De divinis nominibus: “Ante sui alia participantia esse praemittitur;” et infra: “Merito ens Deus ut praestantia aliorum sibi donorum laudatur;” et infra: “Prima igitur ipsius per se ipsum esse donationum.” Ubi dicit alia translatio: “Ante alias Dei ipsius participationes esse praepositum est: convenienter igitur alius principalius sicut existens Deus laudatur ex digniore donorum eius.” (cf. infra, pp. 267, 31 – 268, 37).

Here again Henry begins by using Eriugena’s translation, but then intro­ duces a translation by Saracenus as “alia translatio”. So it seems that Henry was working at least part of the time with two translations of De divinis nominibus at hand. While for the most part he prefers the translation of Eriugena he will upon occasion refer to the Saracenus translation. In this section of his Summa Henry refers numerous times to contemporary or near contemporary writers. There are over thirty instances where he uses the works of Thomas Aquinas. Of these references thirteen are from Thomas’ Summa. At no time, however, does Henry explicitly mention Thomas’ name, even when he is specifically using the texts of Aquinas. Instead he uses a third person plural construction employing formulae such as “qui dicunt,” “illi dicunt,” etc.8 It is clear that in constructing articles 49 through 52 Henry has studied closely material in Thomas’ Summa and other writings that touched on the same topics. In two instances he even repeats the question titles as he found them in Thomas’ Commentary on the Sentences.9 Finally, Carlos Steel, in a study he has published on the Platonism of There is one occasion, however, when Henry uses this plural construction to refer both to Thomas Aquinas and also to Henry’s own student, Godfrey of Fontaines. Cf. infra, pp. 57, 347 – 58, 353. 9 Cf. infra, p. 242, 2-3 and 248, 2-3. 8

HenricusDEF.indd 47

20-12-2007 16:01:54

XLVIII

CRITICAL STUDY

Henry of Ghent, observes that Henry does not regularly avail himself of the work of Proclus.10 This observation is confirmed in the section of the Summa edited in the present volume. There is only one instance in article 49, q. 5 where Henry may have had Proclus’ Elementatio theologica before him as he worked. In speaking of God as the cause of causes he writes: . . . sit causa omnium causarum, et in alio genere causae et in eodem, tam in Deo quam in creaturis, sit etiam quodam modo causa sui ipsius, ut ipsa sit causatum quodam modo sui ipsius et aliarum causarum, . . . (cf. infra, p. 116, 779-782).

The italicized material may reflect the following passage found in Proclus where the discussion is concerned with the imperishable nature of everything that is self-constituted: “. . . unum enim ens, simul et causa est et causatum.”11 But it is also possible that Henry had the following passage in the Liber de causis in mind, which is discussing the same topic: “Et non fit causa sui ipsius nisi propter relationem suam ad causam suam.”12



Cf. C. STEEL, “Henricus Gandavensis Platonicus,” in Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought, G. GULDENTOPS and C. STEEL (eds.), Leuven, 2003, p. 16. 11 PROCLUS, Elementatio theologica (translata a GUILLELMO DE MORBECCA), ed. H. BOESE, Leuven, 1987, p. 27,3. 12 Liber de causis, XXV (XXVI) prop. 189, ed. A PATTIN, pp. 189, 3 – 190, 4. 10

HenricusDEF.indd 48

20-12-2007 16:01:54

PREVIOUS EDITIONS OF THE SUMMA, ART. 47-52 The first printed edition of Henry of Ghent’s Summa was in 1520 by the humanist printer and editor, Iodocus Badius Ascensius.1 This edition in turn served as foundation for the edition of Scarparius, which was printed in 1646. As both R. Macken and G. A. Wilson have maintained, the manuscript upon which the Badius edition was based most likely was corrected against another manuscript.2 Consequently, the text of the Badius edition is of a high quality. In some cases in the present volume it contains a reading superior to the entire manuscript tradition that is currently available.3 With the exception of noting these superior readings the present volume does not collate either the Badius or the Scarparius editions. However, for the convenience of reference the folio changes of these two humanistic editions are noted in the margins.

Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 1-5, ed. G.A. WILSON, p. XC. Cf. HENR. DE GAND., Summa, art. 30-34, ed. R. MACKEN, p. CXXX; ID., Summa, art. 35-40, ed. G.A. WILSON, p. LXX; ID., Summa, art. 1-5, ed. G.A. WILSON, p. XC. 3 Cf. infra, p. 28, 125; p. 40, 106; p. 68, 81; p. 81, 84; p. 119, 836; p. 134, 240; p. 150, 594; p. 185, 195; p. 188, 62; p. 192, 144; p. 250, 41; and p. 271, 99. 1

2

HenricusDEF.indd 49

20-12-2007 16:01:54

THE GENESIS OF THE EXEMPLARS REPRESENTED BY A DIAGRAM A stemma codicum for the portion of Henry’s Summa may be constructed based upon the study of the explicit pecia indications of the first and second university exemplars as well as upon the general test collation of all the manuscripts concerned with this portion of the Summa. However, medieval manuscripts were human hand-made productions with a history.1 These manuscripts were frequently corrected, sometimes for sense, but at other times they were corrected against a manuscript that may have been “higher” on the stemma. Thus, the stemma, constructed to indicate the genesis of the exemplars, must be understood to be a qualified visual aid. All of the manuscripts used to form the present volume are noted in the critical apparatus of the text and have been completely collated. This collation is also used in constructing the stemma. The genesis of the exemplars, therefore, is represented in the following diagram:

Cf. A. Brounts, “Nouvelles précisions sur la ‘pecia,’” in Scriptorium, 24 (1970), p. 355; cf. etiam Henr. De Gand., Summa, art. 1-5, ed. G. A. Wilson, p. xxxv. 1

HenricusDEF.indd 50

20-12-2007 16:01:54



THE GENESIS OF THE EXEMPLARS

LI

original Paris (1280)

apograph



= probably a copy of

= probably corrected against

i.p. = with explicit or implicit pecia indications

          A     T’ (8)     (12)

1st exemplar, Paris (probably at least by 1292)

x1   1   E’   3   6    x2   9   10   S’   13   W’   18

(2) i.p.

(11)   i.p.  (14)

4   5

15   x3

16   17 2nd exemplar, Paris (probably after 1300)



P’ (7) i.p.

K’ (19) i.p.

a-------+ humanistic corrections (edition of Badius, Paris 1520)

Scarp. (edition of Scarparius, Ferrara 1646)

HenricusDEF.indd 51

20-12-2007 16:01:54

TECHNIQUE OF THE EDITION The principles employed in the preparation of this section of Henry of ­ hent’s Summa are for the most part identical with those of the earlier volG umes of this series.1 The one exception concerns certain readings of the text of Henry found in Badius that seemed to be authoritative. These readings, referred to above,2 indicate that the editor had access to several manuscripts, which he used to correct faulty readings in the manuscript tradition as we now have it. For example, in article 47, q. 5 of the text is found the following passage: Necessitas autem immutabilitatis secundo modo considerata, dico quod non aufert libertatem, sed magis firmat eam in actu suo, eo quod voluntas talem actum volendi delectabiliter et quasi eligibiliter elicit, licet propter obiecti bonitatem immutabiliter actui suo inhaeret. Hoc etiam modo beati in patria in volendo Deum liberae erunt voluntatis, et liberioris quam modo sint, licet necessitas immutabilitatis concomitetur, immutabiliter tenens eam in suo actu. (cf. infra, p. 28, 120-126).

Where the text reads “immutabilitatis” (in italics on the sixth line) in Badius, the manuscripts A, I’, K’, and T’ read “communitatis” and manuscripts P’, S’ and W’ read “commutabilitatis”. Notice that “immutabilitatis” is found in the first line of the quoted passage and “immutabiliter” is found in the fourth line as well as in the last line. Badius has either corrected the clumsy reading or is working with a manuscript or manuscripts superior to the received manuscript tradition. So his reading is preferred. In another example found in article 49, q. 1 the entire manuscript tradition gives a reading different from that of Badius: De hac aggregatione dicit Dionysius 5o cap.o De divinis nominibus: “In tota omnium natura omnes per singulas naturae rationes convolutae sunt per unam inconfusam unitatem.” Et inter plures rationes rerum quas exemplificando inducit, subdit: “Omnis compactio, omnis discretio” etc. Unde, quemadmodum est in Deo compactio, sic et aggregatio, quod plane exprimit alia translatio, quae dicit sic: “In tota totorum 1 The particulars of the principles for the Summa are principally found in the following volumes: HENR. DE GAND., Summa, art. 30-34, ed. R. MACKEN, p. CXLV; ID., Summa, art. 35-40, ed. G. A. WILSON, pp. LXXIII-LIV; and ID., Summa, art. 1-5, ed. G. A. WILSON, pp. XCIII-XCVI. Editions of Henry’s Quodlibeta that should be consulted include: HENR. DE GAND., Quodl. VII, ed. G. A. WILSON, p. LXXV; ID., Quodl. X, ed. R. MACKEN, pp. CXX-CXXII. 2 Cf. supra, p. xLIx.

HenricusDEF.indd 52

20-12-2007 16:01:54



TECHNIQUE OF THE EDITION

LIII

natura omnes naturae uniuscuiusque rationes congregatae sunt secundum unam et inconfusam unitionem.” (cf. infra, p. 68, 76-83).

Where Badius reads “translatio” (in italics on the sixth line) the manuscript tradition reads “testis”. While not exactly meaningless, this is still an inferior reading. As the context makes clear, Henry is not invoking a witness to the text he has just quoted, but another translation of the same text. Furthermore, he commonly uses the expression “alia translatio” when he intends to clue his reader to a second translation of a text he is quoting. He never uses the term “alia testis”. There are a number of similar instances where Badius gives the better reading, and this volume uses his readings and notes the manuscript alternative readings in the critical notes. It should also be noted that the titles of the questions of each of the articles are not found in any of the manuscripts. Rather, they are suggested by Henry himself as he introduces each new article. The references to these titles in the critical apparatus help the reader locate these suggestions.

HenricusDEF.indd 53

20-12-2007 16:01:54

SYMBOLS 1. In the Text Itself | indicates in the margin the beginning of a new column in the manuscript. ? indicates a doubtful reading. <> the addition of letters or words which, according to the editor, would have been wanted by the author. [ ] words added in the manuscript tradition, but judged to be inauthentic

2. In the Critical Apparatus ] announces the variants; the manuscripts not mentioned after this sign have the same text as the edition. ... supply the words not repeated exponents words which occur more than once in the same line are distinguished by exponents, for example, per1, per2.

HenricusDEF.indd 54

20-12-2007 16:01:54

ABBREVIATIONS 1. In the Critical Apparatus add. al. al. man. cf. canc. cod. col. conf. coni. corr. def. del. ed. eras. exp. hom. homoeoceph. id. i. m. inf. inser. inv. iter. lac. lib. lin. litt. man. 3a ms. mss. marg. mut. n. om. ras. rescr. scr.

HenricusDEF.indd 55

addidit alius, alia, etc. alia manu(s) confer (conferas, conferatur, etc.) cancellatum (cancellavit) codex columna confusum coniecimus (coniecio, etc.) correxit (correctio, etc.) deficit (defectum loci vel anomalum finem significat) delevit (deletum, etc.) edidit (editio, etc.) erasit expunxit homoeoteleuton homoeocephalon idem in margine inferior (inferius, etc.) inseruit invertit (ordo praeposterus, inversus, etc.) iteravit (iteratum, etc.) lacuna (id est spatium vacans in codice) liber linea(m) littera (litterae) manu tertia manuscriptum manuscripta margo mutavit numerus (lineae, paginae, etc.) omisit rasura rescripsit (clarius scripsit) scripsit

20-12-2007 16:01:54

LVI

seq. sqq. subl. superscrips. suppl.

sequitur sequentes sublineavit superscripsit supplevit

2. In the Apparatus of Citations Bad. edition of Badius, Paris, 1520 BGP(T)M Beiträge zur Geschichte der Philosophie (und Theologie) des Mittelalters, begründet von Clemens Baeumker, Münster i. W. c. caput (capitulum, etc.) cap. capitulum CC lat. Corpus Christianorum, series latina, Turnholti cf. confer (conferas, conferatur, etc.). At the beginning of a reference ‘cf.’ signifies that the reference is not a literal citation. CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, ed. by Academia Vindobonensis, Wien, 1886ss. dist. distinctio f. folium ff. folia inc. incipit n. numerus (lineae, paginae, etc.) p. pagina(e) pec. pecia PG Patrologiae cursus completus, series graeca, accurante J. P. Migne, Paris, 1857ss. PL Patrologiae cursus completus, series latina, accurante J. P. Migne, Paris, 1844ss. SC Sources Chrétiennes sol. solutio sqq. sequentes

HenricusDEF.indd 56

20-12-2007 16:01:54

SIGLA OF THE MANUSCRIPTS A

= Paris, Bibl. Nat., lat. 15355

E’

= Bruxelles, Bibl. Royale, ms. IV.1202

I’

= Biblioteca Vaticana, ms. Vat. lat. 854

K’

= Zwijnaarde (Gent), Comtesse Goethals de Mude, s.n., I

P’

= Padova, Bibl. Capitolare, C. 45

S’

= Paris, Bibl. de l’Université, 34

T’

= Toulouse, Bibl. Munic., ms. 199

W’

= Biblioteca Vaticana, ms. Vat. lat. 856

N.B. In the margins of the text: --Bad.= edition of Badius, Paris, 1520, I, f. --Scarp.= edition of Scarparius, Ferrara, 1646, I, f.

HenricusDEF.indd 57

20-12-2007 16:01:54

HenricusDEF.indd 58

20-12-2007 16:01:54

SUMMA XLVII-LII

HenricusDEF.indd 59

20-12-2007 16:01:54

HenricusDEF.indd 60

20-12-2007 16:01:55

ARTICULUS XLVII DE ACTIONE VOLUNTATIS, QUAE EST VELLE SIVE AMARE 5

10

15

Sequitur de actione voluntatis, quae est velle sive amare. Circa quam quaeruntur quattuor.|Primo de ipsa actione voluntatis, quae est velle vel amare secundum se. Secundo de ipsa in comparatione ad actionem intellectus, quae est intelligere. Et quia in altera illarum vel in ambabus consistit Dei beatitudo, ideo tertio quaeretur de Dei beatitudine. Et quia beatitudini adnexa est delectatio, ideo quarto quaeretur de Dei delectatione. Circa primum istorum quaeruntur quinque: primum, si Deus sit volens; secundum, si quilibet actus eius volendi sit eiusdem rationis; tertium, si Deus velit se ipsum; quartum, si actus volendi se ipsum principaliter terminetur ad essentiam vel ad personas; quintum, si Deus velit se ipsum de necessitate. | QUAESTIO

1

UTRUM DEUS SIT VOLENS | Circa primum arguitur quod Deus non sit volens.|Primo sic. Ab eo quod se habet per indifferentiam in quantum huiusmodi, nulla

A 200vb I' 201rb K' 309vb P' 254va S' 144ra T' 194vb W' 169ra Bad. 25rQ Scarp. 738

I' 201va

Bad. 25rA Scarp. 738

A 200vb Scarp. 738a

AI'K'P'S'T'W' 1 Articulus XLVII] inv. S' 1 Articulus...5 Amare] om. AK'P'T'W' | 3 De...Amare] cf. infra, lin. 5 | 5 quae…amare] om. S' | Circa] om. W' | 7 velle…amare] amare vel velle I'K'P'S'T'W' | 8 illarum] illorum W' | 9 consistit] iter. W' | quaeretur] quaeritur I' | 11 quaeretur] om. W' | Dei] om. K'P'S' | 12 primum2] primo AS' | 13 secundum] secundo AS' | eius] om. K' | sit] fit S' | sit…14 volendi] om. (hom.) W' | 14 tertium] tertio AS'W' | quartum] quarto AS'W' | 15 essentiam] sit eiusdem rationis. Tertium si Deus velit se ipsum. Quartum si actus volendi se ipsum principaliter terminetur ad essentiam add. (cf. lin. praec.) W' | quintum] quinto AS' | 2 Utrum…volens] cf. supra, p. 3, 12 - 13. | 3 Deus] de add. (sed exp.) I' | Primo] ab add. I' | 4 per] om. W' | indifferentiam] differentiam W' 3 Ab…5 Commentatorem] Cf. AVERR., Comm. in Phys., II, comm., 31 (Iunt., IV, f. 61vG-H).

HenricusDEF.indd 61

20-12-2007 16:01:55

4

K' 310ra

Scarp. 738b

procedit actio in quantum huiusmodi secundum COMMENTATOREM super IIum P h y s i c o r u m. Voluntas divina, quantum est de se, per indifferentiam se habet ad omnia volita, nec ab aliquo habet| determinari, ut habitum est supra. Ergo etc. Secundo sic. Omnis volens ad suam perfectionem indiget volito. Aliter enim frustra illud vellet. In Deo nulla est actio frustra, nec aliquo indiget. Ergo etc. Contra. In aeternis non distant sive differunt| actus et potentia secundum PHILOSOPHUM. Cum ergo in Deo sit voluntas, quae est volendi potentia, ut habitum est supra, ipsa ergo est in actu. Sed actus voluntatis est velle. Ergo etc.

5

10

15

|<SOLUTIO>

Bad. 25rB

S' 144rb

ARTICULUS XLVII

Dicendum ad hoc quod, cum appetitus sit in re ex eo quod est aliquid in rerum natura existens, ut habitum est supra, quanto ergo aliquid habet esse perfectius in rerum natura, tanto perfectior est in eo appetitus. Cum ergo divina natura perfectissima sit, ut habitum est supra, in Deo ergo est perfectissimus appetitus.| Perfectio autem uniuscuiusque non est nisi secundum quod est in actu. Cum ergo perfectissimus appetitus est voluntas, quia liberrimus, ut habitum est

20

AI'K'P'S'T'W' 5 huiusmodi] om. I' (sed i. m.) W' | 8 ut] om. (sed ut ad i. m.) I' ad S'W' | 9 Omnis] voluntas add. K' | volito] om. (sed i. m.) I' | volito…11 indiget] om. (hom.) W' | 10 Aliter] similiter K' | actio] se add. (sed exp.) I' | 13 Cum ergo] inv. W' | est] om. K' | 14 ergo] etc. add. W' | 15 voluntatis] in add. W' | est velle] inv. W' | 18 est] sup. lin. I' | 19 Cum] est uni W' | 20 supra] om. I' | ergo] voluntas add. I'K'P'S'T'W' | 21 est1] in add. I' | 22 quia…23 voluntas] iter. (homoeoceph.) W' | est supra] inv. T' 8 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 146, 87- 147, 90; ed. 1520, II, f. 23vE; ed. 1646, II, 733a). | 10 In…frustra2] Cf. ARIST. De caelo, I, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 26, 64- 65); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 3, 18, p. 161); 271a33. | 12 In…13 Philosophum] Cf. ARIST. Phys., III, c. 4 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, 114, 4; 203b30); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, 103, p. 148). | 14 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 104, 1; ed. 1520, II, f. 16vP; ed. 1646, II, 715a). | 17 supra] Cf. ibid., art. 45, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 102, 52-54; ed. 1520, II, f. 16vM; ed. 1646, II, 714a). | 20 supra] Cf. ibid., art. 42, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 18, 2; ed. 1520, II, f. 5rK; ed. 1646, II, 678a).

HenricusDEF.indd 62

20-12-2007 16:01:56

QUAESTIO 1

25

30

35

5

supra, in Deo ergo est voluntas existens in actu volendi. Tale autem ens est volens. Deum ergo ponendum est esse |volentem, et hoc ex ratione perfectionis suae in esse naturae, non in esse cognitivo, quia est perfecte cognoscens. Licet enim voluntas non est secundum actum nisi existente intellectu secundum actum, non tamen cognoscere est ratio eius quod est velle. Non enim ex | eo quod cognoscit bonum, habet quod vult bonum, licet |hoc non est sine illo, quia, ut habitum est supra, bonum cognitum non determinat voluntatem, sed ex eo vult bonum quod perfectionem habet in esse a forma,| in quantum habet rationem boni et dat rationem boni ei cuius est, quemadmodum ex eo intelligit verum quod habet perfectionem in esse a forma, in quantum habet rationem veri et dat rationem veri ei cuius est, licet hoc fiat contrario respectu, quia actus intelligendi perficitur ex habitudine veri ad intellectum, quem perficit, actus vero volendi ex habitudine voluntatis ad bonum, in quo perficitur, ut patet ex supra determinatis. |
ARGUMENTA>

Scarp. 739a

P' 254vb T' 195ra Bad. 25v

Bad. 25vC

Ad primum in oppositum, quod «voluntas est potentia indeterminata», dicendum quod potentia dicitur indeterminata respectu

AI'K'P'S'T'W' 23 supra] om. W' | in Deo] om. S' | 24 est1] voluntas W' | volentem] voluntatem I' | hoc] sup. lin. I' | 25 quia] quae I' | perfecte] et add. W' | 26 est] om. T' | 27 tamen] non tamen add. (sed exp.) I' cum add. W' | 28 habet] iter. (sed exp.) I' | 29 licet] sed K' | 30 non] habet add. W' | determinat] terminat S' | 31 perfectionem] perfectum (sed. del. et i. m. corr.) I' | in esse] om. P' | in1…forma] a forma in esse K' | forma] in se add. P' | 32 et] ut I' (sed exp. et sup. lin. corr.) K'P'S'T'W' | ei] eius K'P'W' | est] est sup. lin. I' | eo] quod add. K'P' | verum] in add. I' | 33 habet1] i. m. I' | in esse] om. S' | rationem veri] inv. K'P' | 34 dat] ipsum add. W' | contrario] modo add. S' | 35 habitudine] habitudini P' | 36 bonum] Deum (sed corr.) K' | quo] et add. I' | 39 dicendum…potentia] om. W' | indeterminata2] om. W' 23 supra] Cf. ibid., art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 115, 42-58; ed. 1520, II, f. 18vE; ed. 1646, II, 719a-b). | 29 supra] Cf. ibid., art. 45, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 108, 6-(109,) 10; ed. 1520, II, f. 23vE; ed. 1646, II, 716b); cf. etiam ibid., art. 45, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 102, 48-52; ed. 1520, II, f. 16vM; ed. 1646, II, 714a). | 36 actus…37 determinatis] Cf. supra, p. 4, 6-15. | 38 voluntas…39 indeterminata1] Cf. supra, p. 4, 6- 8.

HenricusDEF.indd 63

20-12-2007 16:01:57

6

A 201ra K' 310rb I' 201vb

W' 169rb

ARTICULUS XLVII

actus et obiecti dupliciter: uno modo quoad substantiam actus et obiecti; alio modo quoad exitum suum in actum erga obiectum. Primo modo non est voluntas indeterminata, neque Dei neque creaturae, sicut neque appetitus naturalis aut animalis, quia non est voluntas nisi boni per actum volendi. Non est enim actus voluntatis nisi velle. «Nihil enim |agit aliquam actionem aspiciendo ad malum», secundum quod dicit DIONYSIUS 4o capo D e divinis n o m i n i b u s. |Immo voluntas divina adhuc magis est|determinata quam quaecumque alia, quia determinate vult se ipsam sub ratione boni, non tamen sub ratione boni simpliciter seu universalis, sed sub ratione boni singularis, cum nulla voluntas creaturae ad rationem alicuius boni sub ratione singularis determinetur. Et hoc contingit voluntati divinae propter vigorem suae libertatis et e contra creaturis propter libertatis debilitatem, ut patet ex praedeterminatis. Secundo modo voluntas quaelibet in quantum voluntas indeterminata est, e contrario determinationi appetitus animalis, quia appetitus animalis per obiectum particulare sic determinatur ut necessitate praeveniente necesse habet per impetum ferri et duci per obiectum determinate in motum; appetitus vero rationalis nequaquam, | immo libere se ipsum facit in actum, ut patet ex praedeterminatis. Ab eo quod se habet per indifferentiam primo modo, nulla procedit actio, quemadmodum lapis per indifferentiam se habet ad moveri sursum versus quamlibet partem circumferentiae et

40

45

50

55

60

AI'K'P'S'T'W' 40 obiecti1] verba quae legi non possunt add. I' | dupliciter uno] om. W' | substantiam…41 quoad] om. (hom.) W' | 45 velle] nisi add. W' | 46 Dionysius] in add. I'K'S'W' | 47 voluntas divina] inv. S' | magis est] inv. I'K'P'S'T'W' | 49 non…boni2] om. (hom.) W' | 50 boni] simpliciter add. (sed exp.) K' | 51 contingit] convenit I' | 52 contra] in add. K'P' | 53 libertatis] et add. W' | debilitatem…praedeterminatis] i. m. I' | ex] supra add. I'K'P'T' | praedeterminatis] determinatis K' | 55 quia…56 animalis] om. W' | 56 ut] quantitate add. (sed exp.) P' | 57 habet] an scribendum habeat? (cf. l. 82) | ferri et] del. (sed fieri (sic) i. m.) I' | 59 immo] immobile I' | immo libere] immobile I'(sed corr. sup. lin.) K'P'S'T'W' | 60 primo…61 indifferentiam] iter. (homoeoceph.) W' | 61 quemadmodum] rescr. K' | se habet] om. K' 45 Nihil…malum] PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA, De div. nom., c. 4, §19 (Dionysiaca, 1, p. 236; transl. Sarraceni). | 53 praedeterminatis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 110; ed. 1520, II, f. 17vA; ed. 1646, II, 717a). | 59 ut…praedeterminatis] Cf. ibid., art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 115, 32-41; ed. 1520, II, f. 18rD-E; ed. 1646, II, 719a).

HenricusDEF.indd 64

20-12-2007 16:01:57

QUAESTIO 1

65

70

75

80

7

quemadmodum aliqui dixerunt quod terra est immobilis propter aequalem distantiam ad omnes partes circumferentiae. Loquendo|de indifferentia secundo modo distinguendum quod est quoddam se habens per indifferentiam et, quantum est de se, indeterminatum privative, scilicet quia ex se est indeterminatum, sed natum determinari ab alio ut exeat in actum, aliud vero est indifferens et, quantum est de se, indeterminatum negative, quia nullo modo natum determinari ab alio ut in actum volendi exeat. Primo modo appetitus animalis in brutis est indifferens et indeterminatus, priusquam sensus aut vis imaginativa sibi proponat obiectum, quo proposito determinatur ut necesse habeat impetum facere | in actum, ut supra expositum est. Secundo modo voluntas in quibuscumque est indifferens est et indeterminata, et priusquam intellectus aut ratio sibi proposuit obiectum, et etiam postquam ipsum eidem proposuit, quia libere ex se ipsa proposito obiecto se ipsam ponit in actum tamquam primum movens et non motum ab obiecto nisi metaphorice, sicut finis movet. Ab eo quod indeterminatum est primo modo, scilicet privative, nulla procedit actio, nisi determinetur ab alio. Et hoc modo ponunt voluntatem determinari qui dicunt quod libertas eius | dependet a ratione et quod necesse habet sequi iudicium rationis particularis. Ab eo vero quod est indifferens et indeterminatum secundo modo, scilicet

Scarp. 739b

P' 255ra

K' 310va

AI'K'P'S'T'W' 64 partes] per aequalem distantiam ad m- (sed canc.) omnes partes (cf. lin. praec. et eandem) add. W' | 66 et] in S'W' | 67 indeterminatum] determinatum (sic) private scilicet quia ex se est indeterminatum add. (cf. lin. praec.) W' | sed] dadd. (sed exp.) I' | determinari] est add. S' | 68 exeat] exea (sic) W' | in] sup. lin. W' | aliud…70 actum] om. (hom.) W' | 69 natum] est add. T' | 70 ut] exeat add. K'S'T' | in…exeat] exeat in actum volendi I'P' | exeat] om. K'S'T'W' | 71 est] et ut W' | 72 vis] visus vi W' | 73 determinatur] om. W' | 75 est1] om. K'P' | et1] de add. (sed exp.) I' | 76 sibi] om. S' | obiectum] eidem proposuit add. (sed del.) I' | et…77 proposuit] i. m. I' | 77 se2] p- add. (sed exp.) I' | 79 movet] om. K'P' | 80 quod] sup. lin. I' | indeterminatum] determinatum K'P'S'T'W' | privative] d- add. S' | 81 nisi] et add. (sed exp.) I' | nisi…ab] om. K'P' | 83 rationis] indifferentiam (?) T' | Ab] et add. W' | 84 est indifferens] inv. I'K'P'S'T'W' 63 aliqui…64 circumferentiae] Cf. ARIST., De caelo, II, 13, 295b10-16; THOMAS AQ., In libros de caelo et mundo, II, 25, § 514 (ed. R. SPIAZZI, p. 240a). | 81 Et…83 particularis] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia IIae, q. 17, art. 1, ad 2m (ed. Leon., VI, p. 118).

DE

HenricusDEF.indd 65

20-12-2007 16:01:58

8

Bad. 25vD

S' 144va

I' 202ra

Scarp. 740a

Scarp. 740b

ARTICULUS XLVII

negative, bene procedit actio, quia se ipsum habet determinare libertate propria, quae in nullo dependet a ratione. Et sic libertas in voluntate Dei nullo modo impedit volendi actum, sed ponit summam nobilitatem circa modum procedendi in actum, quae tanto maior est, quanto voluntas est liberior. |Ad secundum, quod «omnis volens ad suam perfectionem indiget volito», dicendum quod, cum secundum dicta in praecedenti quaestione principium actus volendi amor est, secundum modos amoris ibi distinctos distinguendi sunt hic et modi actus volendi, quia volens aut vult amore concupiscentiae aut complacentiae. Primo modo, cum volens | vult sibi ipsi aliquid, indiget volito, sicut volunt homines citra statum beatitudinis. Sic autem non vult sibi aliquid Deus, quia nullum bonum sibi acquiritur; nec etiam beati, quia impletum est eorum desiderium, ut exponi debet loquendo de eorum beatitudine. Sed hoc modo Deus vult bona aliis a se, non propter indigentiam suam, quia bonis aliorum nihil sibi accrescit, sed propter indigentiam| aliorum. Secundo vero modo volens non vult propter indigentiam, etiam in illis in quibus sic volitum supplet indigentiam volentis, ut patet in beatis, cum volunt amore complacentiae suam beatitudinem. Et hoc modo vult Deus quidquid vult in se ipso quod vult non propter aliquam | indigentiam, quia bonum in ipso non supplet aliquam indigentiam aut imperfectionem, quia nihil est in eo perfectibile, sed quidquid in eo est ipsa sua perfectio, et voluntas re est ipsum volitum, licet differant ratione. Et ideo | quod vult Deus in se ipso vult propter summam eius

85

90

95

100

105

AI'K'P'S'T'W' 87 summam] ponendi S' | 91 dicta] volita add. (sed exp.) K' | 93 distinctos distinguendi] indistinctos T'W' | 94 vult] ab W' | 95 volens2] om. T' | sicut] nolito W' | 96 statum] circa I' | vult] aut K' | Deus quia] inv. T' | 99 aliis] aliquis (sed in aliis corr. i. m.) W' | 100 bonis] bonum K' | 102 volentis] impotenti add. W' | patet] om. K'P' | 103 cum] tamen K'P' | amore] amorem W' | 104 aliquam] om. S' | 105 quia…indigentiam2] iter. (homoeoceph.) W' | 106 nihil] rationalis T' | est1] omnino add. S' | est2] an addendum <est>? | 107 differant] differantur (sed i. m. corr.) I' 90 omnis…91 volito] Cf. supra, p. 4, 9. | 91 in…92 principium] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 153, 28-31; ed. 1520, II, f. 24vL; ed. 1646, II, 736a). | 98 exponi…beatitudine] In secunda parte imperfecta.

HenricusDEF.indd 66

20-12-2007 16:01:59

9

QUAESTIO 2

110

perfectionem, quae consistit in illo. Quod etiam iam amplius declarabitur in quaestione sequenti. | QUAESTIO

2

Scarp.740a Scarp.740b

Bad.25vE Scarp.740a

UTRUM QUILIBET ACTUS EIUS VOLENDI SIT EIUSDEM RATIONIS 5

10

15

20

| Circa secundum arguitur quod quilibet actus volendi Dei non sit eiusdem rationis. Primo sic. Potentiae secundum PHILOSOPHUM distinguuntur per actus et actus per obiecta. Divinae autem voluntatis sunt diversa obiecta. Vult enim se ipsum, vult et alia a se. Ergo etc. Secundo sic. Deus volendo vult se ipsum. Vult et creaturas, et hoc|pluribus modis, scilicet voluntate beneplaciti sive complacentiae, voluntate beneficientiae, voluntate concupiscentiae et antecedente et consequente, et voluntate signi, quae plures continet modos. Insuper et volendo spirat Spiritum Sanctum. In quibus diversae rationes | volendi consistunt. Ergo etc. In | contrarium est quoniam actio virtutis est una et eadem quando est una et eadem ratio obiecti, ut patet de actu videndi diversas species colorum, qui non est nisi eiusdem rationis quia eadem est ratio visibilis in illis. Eadem autem est ratio obiecti in omni actu volendi Dei, scilicet bonum sub ratione boni. Ergo etc.

T'195rb

K'310vb

A201rb P'255rb

AI'K'P'S'T'W' 109 iam] om. T' | 2 Utrum…3 rationis] cf. supra, p. 3, 13. | 6 eiusdem] sicut add. W' | 7 Potentiae] per actus distinguuntur add. I' | secundum Philosophum] om. K'P'T'W' i. m. S' | distinguuntur…8 actus2] om. I' | 8 actus2] secundum Philosophum add. K'P'T'W' | sunt diversa] inv. K'P' | 10 Vult] om. W' | Vult et] i. m. I' | creaturas] cetera (sed exp. et creaturis scr.) W' | 11 scilicet] sed W' | beneplaciti…12 voluntate1] om. (hom.) W' | 17 quando…eadem] om. (hom.) W' | obiecti] totaliter add. T' | de] in K'P' vero T' | diversas…18 colorum] inv. K'P' | 18 qui] quo (?) S' | 19 in illis] om. K' | illis] est add. (sed exp.) I' | autem est] inv. W' 110 in…sequenti] Cf. infra, q. 2, pp. 10, 34 - 11, 52. | 7 Potentiae…8 obiecta1] Cf. ARIST. De an., III, c. 7 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 210, 86-87; 431a1-5).

HenricusDEF.indd 67

20-12-2007 16:02:00

10

| <SOLUTIO>

Bad.25vF

Bad.26r Scarp.740b

W'169va

ARTICULUS XLVII

Dicendum ad hoc quod ratio actus potest intelligi eadem vel diversa dupliciter, vel quoad|speciem actus vel quoad modum agendi. Primo modo eadem est ratio cuiuscumque actus, cuius est una et eadem formalis ratio obiecti, et alia est ratio actus, ubi est alia formalis | ratio agendi. Verbi gratia, eadem est ratio actus in omni actu videndi corporaliter, quia una est et eadem formalis ratio visibilis, scilicet lux; alia vero est ratio actus videndi et audiendi, quia alia et alia est ratio formalis sensibilis | in luce et sono. Loquendo autem de tali ratione actus, actus volendi Dei quicumque et similiter cuiuscumque volentis est eiusdem rationis quia eadem est ratio voliti, scilicet bonum sub ratione boni, per quam differt actus volendi ab actu intelligendi, qui est ut sub ratione veri, et hoc secundum duplicem habitudinem quam habet res ad naturam intellectualem, ut infra dicetur. Secundo modo diversa est ratio actus volendi in Deo, secundum quod diversimode est circa bonum volitum, sub eadem tamen ratione volendi secundum formam et speciem. Bonum enim simpliciter in quantum bonum, sive fuerit per essentiam sive per participationem, est obiectum voluntatis, licet bonum per participationem non nisi sub ratione boni imparticipati, quemadmodum lux est obiectum visus, sive per essentiam suam sive participata in specie coloris, sed non in specie coloris nisi sub ratione lucis. Hoc ergo modo diversa est ratio actus volendi Dei in volendo bonum finis quod ipse est, scilicet voluntate complacentiae sive beneplaciti, et in volendo bonum quod est ad finem

25

30

35

40

AI'K'P'S'T'W' 23 cuiuscumque actus] inv. A | 24 formalis1] visibilis scilicet lux add. (sed del. (cf. lin. inf.)) T' | formalis ratio] inv. T' | ubi] om. W' | ubi…25 actus] iter. (homoeoceph.) I' | formalis2…25 ratio1] inv. I'K'P'S'T'W' | 26 una est] inv. S' | eadem] end (sic)(sed corr.) K' | formalis ratio] inv. I'K'P'S'T'W' | 27 actus] sup. lin. I' om. T' | et alia] om. I' | ratio formalis] inv. I' | 28 et] in add. K'P' | 29 actus2] iter. K' om. S' | volendi] iter. W' | Dei quicumque] inv. K' | 30 est ratio] inv. W' | 31 ab…34 volendi] om. (hom.) S' | est] ipsa (sed exp. et sup. lin. corr.) I' | 36 Bonum enim] inv. W' | 37 per2] om. W' | 38 per] om. S'W' | participationem] participata S' | 40 suam] om. I'K'P'S'T'W' | sive] per W' per add. I'S'T' | sed…41 coloris] om. (hom.) I' (i. m.) W' | 42 Dei] om. I' | in] Deo add. (sed exp.) K' | 43 sive] vel S' | finem] communiter add. K' 33 infra dicetur] Cf. infra, art. 48, q. 1, p. 39, 96-97.

HenricusDEF.indd 68

20-12-2007 16:02:01

QUAESTIO 2

45

50

eius, cuiusmodi est obiectum creaturae quod est quaedam participatio boni in creaturis, et hoc aut voluntate complacentiae vel beneplaciti, qua vult id quod in creatura bonum est, | aut voluntate concupiscentiae, qua optat creaturae bonum, aut |beneficientiae,| qua facit in creatura bonum deducendo bonum optatum in effectum. Et secundum hoc actus qui est eligere in Deo actus volendi quidam est, similiter et actus qui est intendere, et si qui alii huiusmodi sunt, quemadmodum debet determinari loquendo de voluntate Dei in comparatione et respectu ad creaturas. |
55

60

11

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «voluntatis divinae obiecta sunt diversa», dicendum quod verum est materialia, non autem formalia, quemadmodum diversa obiecta visus sunt lignum et lapis, quae tamen videntur sub una ratione formali obiecti, cuiusmodi est ratio lucis aut coloris. Et secundum hunc modum quaecumque vult Deus, quantumcumque sunt diversa, ut obiecta materialia voluntatis, omnia tamen sunt obiecta eius sub una ratione formali, scilicet boni, ut dictum est. Et ideo est eadem ratio formalis in omni actu volendi Dei, et est eiusdem rationis, quia formalem rationem actus non variat nisi formalis ratio obiecti variata, ut iam amplius videbitur.| |Ad secundum patet per iam dicta, nisi quoad voluntatem in actu spirandi et in voluntate signi. Ex parte autem actus spirandi sciendum

Scarp.741a I'202rb K'311ra

Bad.26rG

P'255va Bad.26rH

AI'K'P'S'T'W' 44 cuiusmodi] om. AS'T' cuius I'W' | quod] quae P' | 45 vel] et T' sive P'S'W' | qua vult] iter. W' | 46 quod] est add. P' | voluntate…47 aut] om. (hom.) W' | qua] quae S'W' | 48 Et] in W' | 50 qui1] quae I' | 51 voluntate] de ratione add. S' | 53 voluntatis] voluntati AI'W' | divinae] iter. I' | obiecta…54 diversa] diversa sunt obiecta I' | sunt diversa] inv. K'P'S'T'W' | 54 est] om. I'S'W' | autem] om. T' | 56 videntur] tamen add. W' | cuiusmodi] cuius AI'P'S'T'W' | ratio] vero S' | aut coloris] inv. W' | 59 una] om. K'P' | una ratione] inv. I'S'T'W' | formali] licet add. W' | ut] aut W' | 60 est eadem] inv. K'P' | est3] sup. lin. I' | 64 spirandi2] quod add. P' | sciendum] om. S' 50 quemadmodum…52 creaturas] Cf. infra, art. 47, q. 5, pp. 28, 120 - 29, 140. | 53 voluntatis…54 diversa] Cf. supra, p. 9, 8. | 59 ut…60 est1] Cf. supra, p. 10, 23-33. | 62 ut…videbitur] Cf. supra, p. 9, 10-15.

HenricusDEF.indd 69

20-12-2007 16:02:02

12

S'144vb Scarp.741b

ARTICULUS XLVII

quod quemadmodum secundum praedicta non est idem dicere aliquid esse actum intelligendi et actum intellectus, quoniam dicere est actus intellectus, non tamen est actus intelligendi, quia actus intelligendi non est | nisi essentialis, dicere autem personalis, ut habitum |est supra, sic non est idem dicere aliquid esse actum volendi et esse actum voluntatis, quoniam spirare est actus voluntatis, non tamen est actus volendi, quia actus volendi non est nisi essentialis, sicut neque actus intelligendi, ut dictum est supra, spirare autem non est nisi personale, ut infra dicetur. Et ita licet non sint eiusdem rationis omnes actus voluntatis, omnes tamen actus volendi eiusdem rationis sunt, secundum quod iam determinatum est. Et sicut est de actibus volendi, ita est de actibus intelligendi, quia aequaliter locum habet quaestio ista de actibus intellectus, sicut et de actibus voluntatis, et uno eodem modo solvenda est. Ex parte autem voluntatis signi sciendum est quod voluntas signi non ponit proprium actum volendi, sed effectum aliquem in creaturis vel a Deo vel ab ipsis creaturis, qui est quasi signum quod Deus illum velit, quemadmodum effectus vindictae quam exercet circa creaturas est signum, quasi in ipso sit ira erga creaturas. Et sic, quemadmodum

65

70

75

80

AI'K'P'S'T'W' 65 aliquid…66 intellectus] iter. P' | 66 quoniam] quam K'S' | quoniam…67 intellectus] om. (hom.) K' | est…67 intellectus] om. P' | 67 actus1] sup. lin. I' | quia actus] i. m. W' | 68 autem] est add. (sup. lin. I') AI' | personalis] personale A | 69 esse1] om. K'P' | 70 quoniam] in add. W' | quoniam spirare] non cum S' | quoniam…volendi] om. K'P' | voluntatis…volendi] om. S' | 71 neque] om. T' | 72 dictum…supra] supra dictum est K'P' | dicetur] videbitur T' | 74 eiusdem…sunt] sunt eiusdem rationis K' | 75 est2] i. m. I' | 76 aequaliter] essentialiter K' | quaestio] non (sed exp. et i. m. corr.) I' | 77 sicut et] inv. W' | eodem] om. K' | 79 est…signi2] i. m. I' | 81 a…vel2] om. (hom.) K'P' | ab] om. T' | illum] illud (sed i. m. corr.) W' | illum velit] inv. K' | 82 quam] om. T' | est…83 creaturas] iter. (homoeoceph.) I' | 83 ira] ita K' 65 quemadmodum…praedicta] Cf. ibid., art. 34, q. 2 (ed. R. MACKEN, p. 182, 51-54; ed. 1520, I, f. 213vDL; ed. 1646, II, 543a). | 68 supra] Ibid., art. 40, q. 6 (ed. G. A. WILSON, p. 279, 4-5; ed. 1520, I, f. 259rE; ed. 1646, II, 663b). | 72 supra] Cf. ibid., art. 40, q. 6 (ed. G. A. WILSON, p. 279, 4-5; ed. 1520, I, f. 259rE; ed. 1646, II, 663b). | ut…dicetur] Cf. ibid., art. 54, q. 9 (ed. 1520, II, f. 164vD; ed. 1646, III, 941b).

HenricusDEF.indd 70

20-12-2007 16:02:03

13

QUAESTIO 3

85

secundum metaphoram dicitur irasci propter effectum irae qui fit in creaturis, sic dicitur aliquid velle voluntate signi quia quod fit in creaturis quasi signum est quod illud velit Deus. Et secundum hoc prohibitio, praeceptum, consilium, permissio, operatio dicuntur esse in Deo voluntates signi, licet in Deo nullum actum volendi| ponant praeter illum qui est boni, ut bonum est, secundum quod habet declarari loquendo de voluntate Dei circa creaturas. | QUAESTIO

3

K' 311rb

Bad. 26rI Scarp. 742a

UTRUM DEUS VELIT SE IPSUM

5

10

15

|Circa tertium arguitur quod Deus non sit volens se ipsum. Primo sic. Voluntas est appetitus quidam. De ratione autem appetitus est quod sit respectu non habiti, possibilis tamen haberi. Deo ergo, cum a se ipso non potest esse non habitus, non convenit appetere se ipsum, quare neque velle. Secundo sic. Voluntas nihil vult nisi finem voluntatis aut id quod est ad finem, quia pluribus modis non habet aliquid rationem boni, et non est voluntas nisi boni. Deus autem non vult se sicut finem, quia nihil est finis sibi ipsi, neque sicut quod est ad finem, quia ultra ipsum nullus est finis. Ergo etc. In contrarium est quoniam voluntas bona vult quod simpliciter et secundum omnem respectum est bonum. Aliter enim non esset bona, quoniam ex hoc voluntas est bona quod velit bonum. Unde etsi | aliquod | bonum non vult, hoc est quia secundum aliquem respectum et ordinem habet rationem non boni, ut infra patebit loquendo de

A 201va T' 195va

I' 202va W' 169vb

AI'K'P'S'T'W' 84 qui fit] i. m. I' | 86 illud] id I' | 87 consilium] iter. I' | Deo] signum add. (sed canc.) S' | 90 loquendo] i. m. I' | 2 Utrum…ipsum] cf. supra, p. 3, 14-15. | 3 arguitur] argumentatur I' | 6 convenit] i. m. I' | 7 neque] non W' | 8 id] illud S'W' | 10 vult] om. T' | se] si S' | 11 ipsi] sicut sibi ipsi add. (cf. lin. praec.) W' | 13 quoniam] quod I' | 14 Aliter] iter. W' | esset] bene add. (sed exp.) K' est T'' | 15 quoniam] quia I'P'S'W' non add. S' | quoniam…hoc] quia ex hoc (sed i. m. corr.) I' | voluntas est] inv. I' | velit] vult T' | 16 aliquod] aliud W' | et] in W' | 17 non] om. W' 17 ut…18 creaturarum] Cf. infra, q. 5, p. 29, 133-140.

HenricusDEF.indd 71

20-12-2007 16:02:04

14

ARTICULUS XLVII

voluntate Dei respectu creaturarum. Dei voluntas semper est bona. Ergo etc. | <SOLUTIO>

Bad. 26rK

P' 255vb Bad.

Scarp.

26v

742b

K' 311va

Dicendum ad hoc quod id quod est principium inclinans aliquid ad actum movendi se in aliud, cum distat ab eo, cum est ei coniunctum, est principium tenens illud in actu figendi et quietandi se in illo, sicut patet in gravibus et levibus. Per id enim in locis propriis quiescunt per quod inclinantur per motum | ad illa. Quare, cum, ut patet ex praedeterminatis, amor est principium inclinans voluntatem per actum volendi | in bonum, cum ab aliquo non habetur, amor ergo consimiliter est principium tenendi rem in actu figendi et quietandi se in bono, cum ipsum habet. Cum ergo bonum quod Deus est semper habitum est ab ipsa Dei voluntate, quia praesens per actum intelligendi se ipsum, amor ergo ad bonum quod Deus est, sicut voluntatem non habentem illud inclinat movendo ipsam in illud, licet libere et nulla necessitate praeveniente, ut declarari debet loquendo de voluntate creata, sic amor ad bonum quod Deus est voluntatem habentem illud ita tenet in illud, ut voluntas talis velit illud, figendo et quietando se in illo. Quare, cum voluntas Dei summe talis sit, Deus igitur non solum vult se ipsum, sed summe| vult, in quantum volitum intimum est voluntati et est coniunctissimum | per summam identitatem, quemadmodum summe se ipsum intelligit in quantum intellectum

20

25

30

35

AI'K'P'S'T'W' 18 Dei1] in add. I'K'P'T' | respectu] in videndo W' | voluntas] voluntatis T' | semper] i. m. I' | bona] om. S' | 20 hoc] sup. lin. I' | id] illud I'K'P'T'W' | 21 movendi] volendi (sed corr.) K' volendi T' | se] om. K'P' | cum2] quod P' | 23 id] illud I'T'W' | enim] quod add. K'P' | 24 Quare] om. (sed quare cum i. m. et cum exp.) I' | ex] de W' | 26 cum] tamen W | 27 tenendi] ten- (sed corr.) K' | se] conf. A | 31 necessitate] necessitatei (sed corr.) I' | 32 declarari] declarare (sed del. et corr.) I' | creata] et add. S' | 33 voluntatem] iter. W' | 34 illud] id I' | in] om. K'P' | 36 volitum] om. (sed voluntatis i. m.) I' | 37 voluntati] voliti (sed conf.) T' | coniunctissimum] exp. (sed coniunctissimum i. m.) I' | 38 quemadmodum…39 identitatem] om. A "va-cat" I' | summe] om. W' | quantum] iter. K' 24 ut…25 praedeterminatis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 148, 28-31; ed. 1520, II, f. 23vH; ed. 1646, II, 734a). | 32 ut…creata] Cf. infra, q. 5, pp. 28, 127 - 29, 132.

HenricusDEF.indd 72

20-12-2007 16:02:04

QUAESTIO 3

40

45

50

55

15

similiter est intimum et coniunctissimum per summam identitatem, de quo habitum est supra. |Ex hoc enim contingit quod Deus summo amore se ipsum diligit, quanto voluntas divina amando suo bono se summe unit. Amor autem virtus unitiva est, quare et summe uniens amor summus est. Ex quo etiam sequitur quod semper et uniformiter vult se ipsum, et quod perfecte vult se ipsum, distincte scilicet et simul volendo quaecumque sunt essentialiter volibilia in ipso, ut sunt rerum quidditates et essentiae, et hoc unico simplici actu se et alia a se volendo, secundum quod pertractatio istorum trium patet ex pertractatione consimilium circa actum intelligendi Dei in tribus quaestionibus suprapositis de intelligere Dei, ut |non sit opus hic super hoc proprias quaestiones movere, quemadmodum etiam non est hic opus quaerere utrum velle in Deo sit tantum essentiale an etiam sit in ipso velle notionale. Hoc enim patet ex consimili quaestione ibi determinata circa intelligere Dei, secundum quod debet pertractari loquendo de productione Spiritus Sancti opere voluntatis. |
ARGUMENTA>

Bad. 26vL

S' 145ra

Bad. 26vM

Quod ergo arguitur primo quod «Deus non vult se ipsum quia appetitus est respectu non habiti», dicendum, secundum quod iam dictum est, quod per eandem vim res se figit in termino et quiescit in

AI'K'P'S'T'W' 40 Ex hoc] Et (sed del. et sup. lin. corr.) I' | 42 est] sup. lin. S' | 47 unico] uno I'K'P'S'T'W | se1] se volendo add. I' | se1…volendo] se volendo et alia a se K'P'S'T'W' | et alia] iter. i. m. I' | volendo] om. I' | 49 Dei] om. I' (sed sup. lin.) S' | quaestionibus] semper add. (sed exp.) I' | de] om. I'W' | 50 ut] sup. lin. I' | hic] simpliciter add. W' | quaestiones] quaestio W' | 54 debet] per add. (sed exp.) | loquendo] om. T' | loquendo de] i. m. I' | 56 ergo] igitur K' | quia] qm add. (sed del.) I' | 57 non] i. m. I' | 58 eandem vim] inv. K' | se] om. K' | in2] ab (sed sup. lin. corr.) P' 40 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 2 (ed. G. A. WILSON, p. 264; ed. 1520, I, f. 257rA; ed. 1646, II, 657a). | 47 secundum…50 Dei] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, qq. 3-5 (ed. G. A. WILSON, pp. 182-215; ed. 1520, I, ff. 257-258; ed. 1646, II, p. 627a-638b). | 52 Hoc…53 Dei] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 6 (ed. G. A. WILSON, p. 275; ed. 1520, I, f. 258vA; ed. 1646, II, p. 662a). | 54 secundum…56 ] Cf. HENR. DE GAND., art. 60, q. 4 (ed. 1520, II, f. 167rI; ed. 1646, III, p. 1098a). | 56 Deus…57 habiti] Cf. supra, p. 13, 4-7.

HenricusDEF.indd 73

20-12-2007 16:02:05

16

I' 202vb P' 256r

a

Scarp. 743a

Bad. 26vN K' 311vb A 201vb

Scarp. 743b T' 195vb

ARTICULUS XLVII

ipso cum habetur ab ipsa, per quam transfert se in terminum cum est extra ipsum et expectatur haberi. Et talis vis est voluntatis in intellectualibus et spiritualiter quiescentibus in termino et spiritualiter motis in ipsum, cuius actus non est nisi velle, sive quiescendo in termino sive se transferendo ad terminum, licet alius actus volendi sit iste ab illo. Et tamen utrumque indifferenter significatur actu volendi, quod tamen non contingit in genere voluntatis, quod est appetitus: licet enim actus eius est et respectu iam habiti et respectu habendi, ratio tamen vocabuli secundum usum communem magis respicit habendum, ut procedit obiectio; quod non contingit in vocabulo voluntatis. Et ideo non sequitur quod licet actus appetendi |non est nisi respectu non habiti, quod similiter| neque actus volendi, quia licet secundum rationem rei | indifferenter respiciant habitum et habendum ambo, tamen secundum rationem usus nominis appetitus respicit habendum tantum, voluntas vero communiter utrumque. |Ad secundum dicendum quod Deus vult se sicut finem. Licet enim in re idem sunt in Deo voluntas et volitum, secundum | rationem tamen differunt. Et secundum hoc Deus, ut bonum et volitum, est sicut | finis et perfectio divinae voluntatis, quemadmodum ipse in quantum verum est perfectio sui intellectus. Quod ergo assumitur quod «nihil est finis sui ipsius», dicendum quod verum est secundum rem eandem et secundum eandem rationem. Secundum rem tamen eandem et diversam rationem|, bene potest idem esse finis sui ipsius, quoniam idem in quantum voluntas habet rationem

60

65

70

75

80

AI'K'P'S'T'W' 59 ab] altera add. T | transfert] qm add. (sed exp.) I' | 60 voluntatis] et add. S' | in] om. W' | 64 Et…volendi] om. T' | actu] i. m. I' | 66 tamen] causa (sed exp. et corr.) I' cum W' | 67 communem] continuem (sic)(sed exp. et corr.) I' | habendum] habentum (sed exp. et corr.) I' | 68 quod] om. W' | 70 rei] om. K'P' | 71 respiciant] respiciunt I'K'P'S'T'W' | 72 respicit] a add. (sed exp.) I' | 74 vult] -e add. (sed exp.) S' | 75 volitum...76 et] iter. (homoeoceph.) S' | 76 Deus] vult vanum (?) ut volitum secundum rationem tamen differunt et secundum hoc Dei add. (cf. lin. praec. ) W' | 77 voluntatis] bonitatis d- (sed exp. et i. m. corr.) I' | ipse] tempus (sed exp. et i. m. corr.) I' | 80 rem eandem] inv. K' | 81 rem tamen] inv. K'P' | tamen eandem] inv. T' | diversam] secundum add. A 79 nihil…ipsius] Cf. supra, p. 13, 10-12.

HenricusDEF.indd 74

20-12-2007 16:02:06

17

QUAESTIO 4

85

perfectibilis, indistantis tamen re et duratione a sua perfectione, bonum vero habet rationem perfectionis illius. Et sic voluntas Dei, in quantum se ipsum vult ut finem, est aliquid ordinabile ad finem, sed aliter quam alia, quoniam ad finem ordinatur aliquid dupliciter: uno modo ut illud cuius perfectio habet esse finis, alio modo sicut illud cuius adminiculo illud cuius perfectio est finis, habet attingere finem, primo modo voluntas ipsa ordinatur | in finem, secundo modo illa quae sunt eius instrumenta attingendi finem. | QUAESTIO

4

T' 195vb

Bad. 26vO Scarp. 743a

UTRUM

ACTUS VOLENDI SE IPSUM PRINCIPALITER TERMINETUR AD ESSENTIAM AN AD PERSONAS

5

10

Circa quartum arguitur quod actus volendi Dei in volendo se ipsum principaliter|terminatur in personam, quia cum dicitur «Deus vult se ipsum», constructio est reciproca. In constructione autem reciproca idem agit in se ipsum. Cum ergo velle non est principaliter nisi personarum, quoniam non sunt actus divini nisi personarum, ut habitum est supra, ergo nec ipsum volitum est aliquid aliud quam persona. Secundo sic. Voluntas, ut habitum est, est boni per se. Ergo magis et principalius est eius quod magis habet rationem boni. Hoc autem est persona, quia persona habet rationem perfecti et in se subsistentis; essentia autem non habet nisi rationem alicuius existentis et subsistentis

W' 170ra

AI'K'P'S'T'W' perfectibilis] perfecti K'P'S'T'W' | 85 ut] in S' | est] i. m. I' | 87 modo] cadd. (sed exp.) I' | sicut] fit (sed exp. et corr.) I' | adminiculo…88 cuius] om. (hom.) I' (i. m.) S'W' | 89 secundo] Primo (sed exp. et corr.) I' 2 Utrum...3 personas] cf. supra, p. 3, 14-15. | 11 est1] sup. lin. I' | 12 magis] quod add. I' | habet] magis add. I' om. W' | 13 habet rationem] inv. W' | perfecti] boni K'P' 7 Cum…9 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 3 (ed. G. A. WILSON, p. 182; ed. 1520, I, f. 245vM; ed. 1646, II, p. 627a). | 11 Voluntas…se] Cf. supra, q. 2. | 14 essentia…15 videbitur] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 53, q. 10 (ed. 1520, II, f. 73v9-10; ed. 1646, III, p. 866a).

HenricusDEF.indd 75

20-12-2007 16:02:07

18 Scarp. 743b

in persona, ut infra videbitur. Et bonitas |rei in ratione suae perfectionis consistit, ut habitum est supra. Ergo etc. In contrarium est quoniam bonitas in Deo non est nisi essentialis, non personalis, sicut neque veritas, ut dictum est supra et determinavimus in quadam quaestione de Q u o l i b e t, ita quod nec veritas convenit personae nec bonitas, nisi ratione essentiae existentis in persona. Principalius ergo bonitas habet esse in essentia quam in persona. Cum ergo voluntas non est nisi boni, cum Deus vult se, actus volendi verius et principalius terminatur ad essentiam quam ad personam.

K' 312ra P' 256rb

15

20

| <SOLUTIO>

Bad. 26vP

Bad. 27r Scarp. 744a

ARTICULUS XLVII

Consimilis quaestio potuit supra fuisse mota circa actum quo Deus intelligit se ipsum et eodem modo habet terminari ut ista. Unde dicendum ad utramque quaestionem secundum eandem viam simul quod cum, ut dictum est, intellectus non est nisi veri et voluntas non est nisi boni, sciendum quod verum et bonum dupliciter habent esse alicuius: uno modo|ut cuius est, sicut subiecti quod per se habet denominari|a veritate verum|et a bonitate bonum; alio modo ut quod est ratio secundum quam habent esse bonum et verum in alio ut in subiecto et a |quo habet denominari ab illis. Verbi gratia, in creaturis

25

30

AI'K'P'S'T'W' 15 in persona] om. W' | persona] primi T' | infra] super add. (sed exp.) S' | 17 Deo] dē (sed exp. et corr.) I' | 18 dictum] habitum K'P' | supra] neque veritas add. W' | et] om. S' | 20 convenit] iter. K' | essentiae existentis] inv. K'P' | 21 ergo] et sibi add. W' | 22 Cum ergo] iter. W' | boni] bonitas (sed exp. et corr.) I' | cum…se] om. K'P' | 23 volendi] cum Deus vult se add. K'P' | ad2] om. S'W' | 25 mota] est add. W' | 26 terminari] determinari K' | ista] om. K' supra dictum est P' | 27 utramque] utraque (sed exp. et i. m. corr.) I' del. et rescr. K' | 30 sicut] s- add. (sed exp.) I' | se] iter. W' 15 Et…16 supra] Cf. HENR. DE GAND., art. 41, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 7, 68-88; ed. 1520, II, f. 1vC; ed. 1646, II, p. 673a). | 17 bonitas…18 supra] Cf. HENR. DE GAND., art. 34, q. 2 (ed. R. MACKEN, p. 170, 51 - (171,) 63; ed. 1520, I, f. 211vN; ed. 1645, II, 539a); cf. Quodl. I, q. 1 (ed. R. MACKEN, p. 4, 22-(5,) 48; ed. 1518, I, f. 1rA; ed. 1613, I, p. 1ra-va). | 25 quaestio…26 ista] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 2 (ed. G. A. WILSON, pp. 264, 14-265, 41; ed. 1520, I, f. 257rB-257rC; ed. 1646, II, p. 657a-657b). | 33 in…36 determinatum] Cf. HENR. DE GAND., art. 41, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 6, 60 - 7, 67; ed. 1520, II, f. 1vC; ed. 1646, II, p. 672b-673a).

HenricusDEF.indd 76

20-12-2007 16:02:08

QUAESTIO 4

35

40

45

50

55

19

compositis ex materia et forma ratio secundum quam verum et bonum habent esse in composito, forma est secundum modum supra determinatum; sunt tamen, ut subiecti principaliter denominati ab|eis, compositi ex materia et forma,|quemadmodum esse licet sit a forma, tamen est principaliter ipsius compositi, et similiter omnes operationes quarum ratio est forma. Unde et perfectio rei licet sit a forma, tamen ratio perfectionis est principaliter compositi, et forma, ut habet esse sicut aliquid in composito, non habet nisi rationem imperfecti. Et cum isto duplici modo dicantur verum et bonum esse alicuius, actum tamen intelligendi et volendi non terminant principaliter, nisi secundum quod habent esse alicuius ut subiecti perfecti denominati per ipsa, non ut quod est ratio qua habent esse in alio et denominare ipsum. Unde, cum aliquis dicitur intelligere verum in composito aut velle bonum, hoc non dicitur, quia intelligat vel velit formam compositi principaliter, sed potius ipsum compositum. Unde hunc modum sequendo in Deo, cum essentia habet esse in Deo ut aliquid in supposito et sumpto ut per se perfectum subsistens, videretur alicui quod verum et bonum subiective principaliter essent suppositi et denominarent ipsum, non essentiam, sed quod eius essent solummodo ut eius quod est ratio qua habent esse in supposito et denominare ipsum, et quod idcirco, cum Deus dicitur intelligere aut velle se ipsum, actus intelligendi et volendi principaliter terminentur ad

S' 145rb I' 203ra

AI'K'P'S'T'W' 34 compositis] om. W' | ratio] rationem S' et W' | quam] secundum add. (sed exp.) I' | 35 supra] om. K'P' | 36 determinatum] praedeterminatum K'P' | 37 compositi] componi W' | sit] sic W' | a] om. I' | 38 tamen est] inv. K'P' | est principaliter] inv. T' | ipsius] ipsum W' | 39 ratio] ratione S' | Unde] unum W' | et] sup. lin. W' | perfectio] imperfectio W' | tamen] est S' | 40 forma] habet K'P' | 41 in] im (sic) W' | 44 ut] alicuius add. W' | 45 non] secundo A del. et secundo i. m. I' | et] ut W' | 46 aliquis] aliquid T' | 47 non] om. W' | 49 modum sequendo] conf. S' | 50 sumpto] per se add. (sed del.) I' | ut2] et W' | 51 principaliter…52 suppositi] om. K' | essent] esse A | 52 denominarent] denominaret AW' | essentiam] esse materia (esse et lac. et materia P') K'P' | 53 ratio] per add. K'P' | qua] quam K'P'S'T'W' | esse] ut add. (sed exp.) I' | 54 cum] tamen K' | 55 volendi] et add. W' | terminentur] an scribendum terminarentur? 49 cum…50 subsistens] Cf. HENR. 168vC; ed. 1645, II, 429a).

HenricusDEF.indd 77

DE

GAND., art. 28, q. 5 (ed. 1520, I, f.

20-12-2007 16:02:09

20

Bad. 27rQ

A

202ra

Scarp. 744b K' 312rb

ARTICULUS XLVII

suppositum, non autem ad essentiam, nisi secundum quod habet esse in supposito. |Sed non est ita. Contrario enim modo quoad hoc contingit in Deo et in creaturis. Quia enim esse verum, bonum et huiusmodi sunt de essentialibus et omnino absolutis, non conveniunt nisi singulariter tribus personis, et non per se et primo nisi essentiae, non solum ut ei quod est ratio esse veri et boni in supposito, sed eius quod quasi subiective habet esse et esse verum et esse bonum et denominari ab eis, et non suppositum, nisi per hoc quod essentia habet esse in ipso; et hoc ideo quia in creaturis suppositum subsistit ut aliquid absolutum, cuius aliquid est ipsum formale et aliquid | ipsum materiale, ita quod ab utroque habet esse et esse bonum et esse verum et esse perfectum, licet principaliter ratione formae. Aliquid enim realitatis dat materia sive materiale praeter id quod dat forma sive formale, ita quod id quod est unius eorum non est alterius, sed quod est amborum | est totius compositi, propter quod principaliter perfectio in entitate, veritate et bonitate est compositi| et nullius componentium. In Deo vero suppositum subsistit ut aliquid respectivum, in quo respectus quasi formalis est respectu essentiae, nihil tamen realitatis habet nisi a suo fundamento, quod est ipsa divina essentia, et ideo neque aliquid veritatis aut bonitatis, sed principaliter esse et esse verum et esse bonum sunt essentiae, non suppositi, nisi quia essentia est in ipso, secundum quod haec omnia patent ex supra determinatis.

60

65

70

75

AI'K'P'S'T'W' 56 non…essentiam] om. K' | habet] habent K'P'S'T'W' | 58 hoc] huc W' | 59 huiusmodi] huius W' | 60 essentialibus] essentia T' | absolutis] obligatis S'W' | conveniunt] communiter W' | 61 et1] per add. W' | 64 hoc1] sup. lin. I' | 65 aliquid1] i. m. I' | 66 ipsum1] n- add. (sed exp.) K' | materiale] quoniam add. W' | ita quod] itaque K' | 68 principaliter] per se add. (sed exp.) I' | 69 id1] sup. lin. I' illud K' | sive] i. m. I' | quod2] om. S' | id2] illud W' | quod3] sup. lin. I' iter. T' | 72 compositi…] composito W' | et] om. K' | vero] om. K' | 73 respectivum] republicum (sed del. et i. m. corr.) I' | 74 essentiae] iter. K' | realitatis] est add. (sed exp.) K' | 77 essentia] iter. (sed exp.) I' 72 In…75 essentia] Cf. HENR. DE GAND., art. 28, q. 5 (ed. 1520, I, f. 168vA-169vG; ed. 1645, II, 428a- 430b). | 75 et…78 determinatis] Cf. HENR. DE GAND., art. 34, q. 2 (ed. R. MACKEN, p. 187, 79-188, 9; ed. 1520, I, f. 214rLr -214v; ed. 1645, II, 544b-545b).

HenricusDEF.indd 78

20-12-2007 16:02:10

QUAESTIO 4

80

Quare, cum ad id principaliter habent terminari actus| intelligendi et volendi quod principaliter habet rationem veri et boni, dico quod, cum Deus intelligit et vult se ipsum, actus intelligendi et volendi principaliter terminatur ad essentiam, et non ad personam nisi per essentiam, in quantum essentia habet esse in persona, et e contrario ei quod contingit in creaturis. |
85

90

95

100

21

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod ubi est reciproca constructio, actio terminatur in ipsum agens, cuius | non est principaliter nisi suppositum, dicendum quod verum est vel ratione suppositi vel ratione alicuius quod est in ipso, ut cum dicitur: «Sortes sanat se ipsum», si se sanet secundum oculum tantum, vera est, non tamen terminatur ad totum nisi per accidens, ad partem|autem per se. Unde in proposito terminatur actus in agentem, non ratione suppositi et secundum eam rationem qua est agens, sed ratione eius quod habet esse in supposito, cuius est alia ratio quam sit ratio suppositi. |Ad secundum, quod «persona in Deo magis|habet rationem boni quam essentia, quia magis habet rationem perfecti», dicendum quod est quaedam ratio perfecti in essendo, quaedam vero in supponendo. In creaturis ratio perfecti utroque modo magis est suppositi quam alicuius existentis in supposito, propter quod similiter et ratio boni et ratio veri, ut dictum est. In Deo vero licet in subsistendo

P' 256va

Bad. 27rR

T' 196ra

W' 170rb

Bad. 27rS I' 203rb

AI'K'P'S'T'W' 79 id] illud K'W' | habent] rationem veri et boni add. (sed del.) S' habet W' | habent terminari] habet determinari q- (sed exp. corr.) K' | 81 vult] i.m. I' | ipsum] vult add. I' | 82 principaliter] et add. W' | et] om. I'K'P'S'T'W' | personam] persona T' | 83 et] om. I' (sed sup. lin.) K'P'S'T'W' | 84 contingit] convenit (sed exp. et corr.) I' | 87 cuius] an scribendum cuiusmodi (?) | 88 suppositi] coni.: sui AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 89 ipso] om. I' (sed sup. lin.) P'S'W' | 90 sanet] ipse K' | oculum…91 totum] om. W' | 91 totum] om. I' (sed sup. lin.) S' | se] accidens add. K' | 92 secundum…95 ] om. (hom.) et lac. W' | 93 est] quae K' | eius quod] exp. et rescr. K' | 96 quam…perfecti] om. (hom.) K'P' | essentia…perfecti] om. W' | 97 quod] ad hoc add. (sed del.) T' | perfecti] rationem (sed exp. et corr.) I' | 100 et…veri] om. (hom.) K' | ratio2] badd. (sed exp.) I' | ut] et ratio boni add. K' 86 ubi…88 suppositum] Cf. supra, p. 17, 4-7. | 95 persona…96 perfecti] Cf. supra, pp. 17, 11 - 18, 16.

HenricusDEF.indd 79

20-12-2007 16:02:11

22

Scarp.

745a

K' 312va

Scarp. 745b S'

145va

Scarp. 745a K' 312va Scarp. 745b S' 145va Bad. 27vT Scarp. 745a

ARTICULUS XLVII

perfectior est ratio suppositi quam essentia, quia ipsa ex se non subsistit, sed ipsa est aliquid in subsistente, ratio tamen essendi perfectior est in essentia quam in supposito, eo quod essentia habet esse ex se, suppositum autem non nisi quia in se habet essentiam. Cum ergo assumitur quod bonum sequitur rei perfectionem, dicendum quod verum est perfectionem in essendo, non in subsistendo. Unde cum illud quod est perfectius in subsistendo est perfectius in ratione boni, ut contingit in subsistentibus absolute, ratio boni non est principalius in ipso propter perfectionem in subsistendo, sed propter perfectionem in essendo. Licet ergo in personis divinis perfectior sit ratio subsistendi quam in essentia, quia tamen in eis non est perfectior | ratio essendi, non terminat principalius actum | volendi persona quamessentia, sed potius e converso. Unde cum omnis actio divina manens intra reducitur ad actionem volendi vel intelligendi, omnis actio divina essentialis manens|intra principaliter terminatur ad essentiam, et non ad personam,|nisi quia in ipsa habetur essentia; et e contrario actio notionalis ad personam, et non ad essentiam, nisi quia per ipsam communicata est in persona. | QUAESTIO

105

110

115

5

UTRUM DEUS VELIT SE IPSUM DE NECESSITATE Circa quintum arguitur quod Deus non vult se ipsum de necessitate. Primo sic. Quidquid convenit Deo digniori et nobiliori modo ei convenit, quo potest cuique rei convenire. Velle autem non de necessitate est nobilius voluntati quam velle de necessitate, quia, cum

5

AI'K'P'S'T'W' 101 quia] est add. W' | ex] om. I'S'W' | 104 non] aut K' | quia] i. m. I' | se…essentiam] habet in se S' | 105 rei perfectionem] inv. K' | 107 Unde…subsistendo] om. (hom.) P | 108 contingit] convenit (sed exp. et corr.) I' | 109 in1] eras. S' | 112 volendi] extra W' | 115 essentialis] om. K'P' | 116 personam] essentiam (sed exp. et i. m. corr.) I' | in…117 quia] om. (hom., sed i. m.) I' | 117 ipsam] quia add. W' 2Utrum...necessitate] cf. supra, p. 3, 15-16. | 5 modo…6 rei] cf. supra, p. 3, 15-16. | Primo] modo add. I' | sic] primo convenit Deo (sed convenit Deo exp.) K' | 6 cuique] cuilibet K'P' conf. S' cuiquam Bad. (an recte ?) | 7 voluntati] voluntate S'W' | quia] exp. et quare sup. lin. I' 105 bonum…perfectionem] Cf. supra, pp. 17, 12 - 18, 16.

HenricusDEF.indd 80

20-12-2007 16:02:12

QUAESTIO 5

10

15

20

23

vult non de necessitate, habet in sua potestate velle quam non habere. Ergo etc. Secundo sic. Si Deus se ipsum velit de necessitate, cum necessitatem illam nullus alius seu nihil aliud a se eam sibi possit imponere, ex se ipso ergo illam habet. Quare, cum non sit principium |agens per se nisi aut natura aut voluntas, secundum PHILOSOPHUM VIIo M e t a p h y s i c a e et AUGUSTINUM Vo D e c i v i t a t e D e i, aut ergo illam necessitatem habet ratione voluntatis aut ratione naturae. Non ratione voluntatis, quia hoc derogaret libertati eius, dicente AUGUSTINO secundum sententiam Stoicorum Vo D e c i v i t a t e D e i, capo 11o: «Stoici laboraverunt causas ita distinguere, ut quasdam subtraherent necessitati, quasdam subderent, atque in his quas esse sub necessitate noluerunt, posuerunt etiam nostras voluntates, ne videlicet non essent liberae, si subderentur necessitati»; et si de voluntate nostra, multo fortius ergo de voluntate Dei, quia illa magis libera est quam nostra, ut iam dictum est |supra. Si ergo Deus se ipsum velit de necessitate, hoc est ratione suae naturae. Idem ergo re est Deum velle se ipsum absolute ex necessitate

P' 256vb

Scarp. 745b

AI'K'P'S'T'W' 8 non1] est add. W' | 10 velit…necessitate] de necessitate velit I'P'S'T'W' | cum] de add. I'K'P'S'T'W' | 11 necessitatem] necessitate W' | nihil] sup. lin. I' ad add. I' a se add. W' | eam] om. Bad. (an recte ?) | 12 ex] in S' | se] ipsum add. W' | non] om. S'W' | agens] nisi add. K' | 13 nisi] nisi autem (sed del. et corr.)I' | natura aut] i. m. I' | 14 VIIo] VIo K'P' | Augustinum] Augustinus K' | 15 illam] illa W' | necessitatem] necessitate W' | ratione1] voluntas add. W' | naturae…16 ratione] iter. (homoeoceph.) W' | 16 Non] de add. I' (sed exp.) S'T'W' | quia] et add. S' | 17 Vo] i. m. W' | 18 11o] 10o S'W' | causas ita] inv. I'K'P'S'T'W' | 19 necessitati] necessitate I' | 20 noluerunt] scripsi cum Augustino: voluerunt AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | nostras voluntates] inv. K'P' | voluntates] voluntatis W' | ne] sup. lin. I' non W' | 21 multo fortius] iter. W' | 22 quam] quem (sed exp. et corr.) I' | 23 Deus…ipsum] se ipsum Deus W' | hoc] om. I' (sed sup. lin.) S' | est] de add. (sed exp. A del. T') AT' | 24 re est] inv. T' 10 Si…12 habet] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 110, 12-16; ed. 1520, II, f. 17vA; ed. 1646, II, p. 717a). | 13 Philosophum…15 aut] Cf. ARIST., Metaph., VII, c.7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 132, 23-24; 1032a12); etiam ID., Phys., II, c. 5 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, 68, 10-11; 196b21-22; etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 1, 169, p. 129); et Metaph.,VII, c. 8, (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 135, 15-16; 1033a24); cf. AUGUST., De civ. Dei, V, c. 9 10 (CC lat. 47, pp. 136-141). | 17 Augustino…21 necessitati] AUGUST., De civ. Dei, V, c. 10 (CC lat. 47, p. 140, 2- 6). | 21 et…23 supra] Cf. supra, p. 6, 50-57.

HenricusDEF.indd 81

20-12-2007 16:02:14

24

A

202rb

quod est velle se ipsum ex necessitate naturae simpliciter. Consequens falsum est, quia sunt diversae rationes et principia volendi, quae simul in eodem secundum actum eundem non concurrunt. Ergo etc. In contrarium est quoniam si Deus non vellet se de necessitate, cum «quod non est necesse esse, possibile est non esse» secundum PHILOSOPHUM in IIo P e r i H e r m e n i a s, possibile ergo esset Deum non velle se ipsum. Non volendo autem se ipsum,|averteretur a se ipso ut a summo bono, a quo non avertitur voluntas, nisi peccare posset. Ergo voluntas Dei peccare posset. Consequens falsum est. Ergo etc.

I' 203va

25

30

| <SOLUTIO>

Bad. 27vV K' 312vb

ARTICULUS XLVII

Quin ponendum sit quod Deus de|necessitate sic velit se ipsum quod non est possibile ipsum non velle se ipsum, quemadmodum est possibile ipsum non velle alia a se ipso, de hoc non est magna dubitatio, quoniam secundum PHILOSOPHUM et in P h y s i c i s et in E t h i c i s « finis in operandis se|habet ad voluntatem, sicut principium in speculandis ad intellectum», et ea quae sunt ad finem, sicut conclusiones. Sed in speculativis intellectus de necessitate assentit principiis, licet non conclusionibus. Ergo et fini de necessitate acquiescit voluntas, licet non eis quae sunt ad finem.

35

40

AI'K'P'S'T'W' 25 naturae] om. K' | 28 se] om. S' | 29 non1] n- add. (sed exp.) I' | esse2…30 esset] i. m. I' | 30 IIo] om. S'W' | 31 velle] Deum add. P' | se ipsum] om. K' | se3…32 ut] om. S' | 32 posset] om. T' | 33 Ergo1…posset] iter. (homoeoceph.) W' | posset] ergo add. W' | 34 Quin] Quoniam sive Quem K'P' conf. S' | sit] om. P' | sic] si W' | 35 quod] aliquid possibile quod add. W' | possibile] se add. P' | possibile…quemadmodum] om. W' | se…36 alia] iter. W' | est possibile2] iter. W' | 36 ipso] om. K'P' | 37 et1] om. S'T' | in1] libro add. K' | 38 finis] et add. W' | se] sunt add. (sed del.) I' | ad2…39 et] et intellectum ad W' | 39 Sed] et W' | 40 speculativis] speculationes W' | assentit] assentigt (sic) P' | 41 acquiescit] assentit K'P' | non] est add. (sed exp.) I' 29 quod…esse2] Cf. ARIST., De interpret., II, c. 13 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 29, 10-11; 22a15-17). | 38 finis…39 intellectum] Cf. ID., Phys., II, c. 9 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, p. 93, 8-10; 200a20-22); cf. etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 2, 91, p. 147); cf. ARIST., Eth. Nic., VI, c. 1 (Transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 253, 10-17, 4; 1139a6 10).

HenricusDEF.indd 82

20-12-2007 16:02:15

QUAESTIO 5

45

50

55

60

65

25

Cum igitur Deus est finis voluntatis cuiusque, quia est omnis boni bonum, voluntas quaelibet necessario|vult bonum quod est Deus, dum tamen sit ei cognitum. Sibi ipsi autem incognitum esse non potest, ut patet ex supra determinatis. Necesse est ergo ponere quod Deus se ipsum velit de necessitate, ita quod se ipsum non velle non potest; et hoc eo maxime quia voluntas non potest velle nisi bonum, ita quod in volendo non potest averti a bono, aspiciendo ad non bonum, ut supra dictum est secundum DIONYSIUM. In ipso autem Deo est perfecta ratio omnis boni, a qua deficit omne bonum quod est extra ipsum. |Sed tota dubitatio in quaestione est, cum voluntas Dei sit omnino libera etiam in volendo se ipsum, quomodo cum voluntatis libertate stat necessitas volendi, maxime cum ista necessitas non sit ex suppositione, sicut si dicatur velle se ipsum | de necessitate quando | vult, quemadmodum cadit necessitas circa illa quae secundum se simpliciter et absolute sunt |contingentia, sed est necessitas simpliciter et absoluta. Et praeterea, cum in dicta propositione «Deus vult se ipsum de necessitate» illa determinatio potest determinare actum volendi vel ut terminatur in obiectum volitum, vel ut egreditur ab ipso volente, dubium adhuc non est quin Deus habeat necessitatem volendi se ipsum prout actus terminatur in obiectum. Licet enim nulla necessitate vellet se ipsum secundum quod determinat actum ut egreditur a volente, de necessitate tamen videtur velle se ipsum secundum quod determinat actum ut transit in obiectum, |quamvis hoc modo non vult de

Scarp. 746a

Bad. 27vX

W' 170va P' 257ra T' 196rb

S' 145vb

AI'K'P'S'T'W' 43 voluntatis] om. I'K'P'S'T'W' | 44 necessario…vult] inv. T' | vult] om. P' | est Deus] inv. P' | 45 ipsi autem] inv. K'P' | autem] aut S' | 47 velit] quod Deus add. W' | et…48 potest] om. (hom.) P' | 48 velle…bonum] iter. (sed exp.) I' | in] iter. W' | 49 averti] nisi add. (sed exp.) K' | 50 ratio] talis add. K'P' | 53 omnino] omne (sed exp. et i. m. corr.) I' | etiam] et S' | quomodo] quoniam K'W' | 54 sit ex] om. W' | 55 si] sic (sed exp. et corr.) W' | de…59 dicta] om. W' | 56 circa…57 necessitas] i. m. I' | 57 sed est] conf. S' | 61 terminatur] attribuitur(?) S' | volente] voluntate W' | 62 adhuc] ad huc I' ad hoc K'P'S' | Deus] egreditur add. W' | 63 se…64 secundum] secundum se ipsum W' | 64 quod determinat] inv. et secundum add. W' | 66 quamvis] quia S' | vult] determinate add. (sed exp.) A velit I' (sed exp. et i. m. corr.) K'P'S'T'W' 45 Sibi…46 determinatis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 2 (ed. G. A. WILSON, p. 264, 14-265, 41; ed. 1520, I, f. 257rB-C; ed. 1646, II, 657a-b. | 47 et…50 Dionysium] Cf. Ps.-DIONYSIUS AREOPAGITA, De div. nom., c. 4, §19 (Dionysiaca, 1, p. 236; transl. Sarraceni); cf. supra, q. 1, p. 6, 50-53.

HenricusDEF.indd 83

20-12-2007 16:02:16

26

K' 313ra

Bad. 27vY Scarp. 746b

ARTICULUS XLVII

necessitate alia, eo quod non sunt per se et proprie obiecta volendi. Verbi gratia, in simili ex parte actus videndi: si enim esset quis in lumine, dum tamen voluntarie aperiret oculos, de necessitate videret lumen, non autem alia quae possent sibi praesentari in lumine; actus etiam videndi ab ipso nullo modo necessario, sed mera voluntate egrederetur. Tota ergo difficultas est an Deus|de necessitate velit se ipsum ex illa comparatione qua actus volendi egreditur ab ipsa voluntate. Cum enim ab ipsa egreditur libere, dum tamen libera sit Dei voluntas etiam in volendo se, ut concessum est supra, videtur aliquibus impossibile, si simul ponatur quod egrediatur ab ipsa necessario, et quasi oppositio in adiecto, scilicet quod egrediatur ab ipsa libere et non libere, quia quod est necessarium non est libere, et e contrario, secundum quod dictum est opponendo ab AUGUSTINO secundum sententiam Stoicorum. |Et est dicendum quod Deus se ipsum vult de necessitate, determinatione etiam determinante actum volendi ut egreditur a voluntate sive a volente, distinguendo tamen necessitatem, secundum | quod distinguit PHILOSOPHUS in Vo M e t a p h y s i c a e et AUGUSTINUS Vo D e c i v i t a t e D e i quod est quaedam necessitas violentiae sive coactionis ab alio et est quaedam necessitas immutabilitatis, quae est ex se ipsa absque causa alia. Primo modo, secundum AUGUSTINUM «necessitas est quae non est in nostra potestate ut possimus impedire quod fit secundum ipsam, sed etiam si nolimus, efficit quod potest, sicut est necessitas mortis». Sed sub tali necessitate non cadit

70

75

80

85

AI'K'P'S'T'W' 68 parte] N- add. (sed exp.) S' | quis…lumine] in lumine quis I' (sed. exp. et sup. lin. corr.) K'P'S'T'W' | 69 aperiret] apereret (sed del. et corr.) K' | necessitate] om. et lac. S' | 70 quae] sup. lin. I' | 71 mera] meliora W' | 72 an] am (sed del. et corr.) I' | 73 illa] ipsa P' alia S' | comparatione] comparare (sed del. et corr.) I' | 74 in] voluntate etiam in add. K' | 75 volendo] etiam in volendo add. P' | 76 in] obiecto vel in add. K' obiecto vel add. P' | in adiecto] del. (sed et in adiecto add.) I' | 77 adiecto] ab angelo W' | scilicet] similiter (sed del. et sup. lin. corr.) I' | quod1…79 Augustino] om. W' | quia…78 libere] om. (hom.) S' | 78 et] om. K' | 79 est] in add. I' | 81 ut] et T' | 85 coactionis] col- (sed exp. et choactionis scr.) I' | alio] aliud I'W' | 86 est] cest (sed c- exp.) I' | 87 Augustinum] Augustinus K'P' | nostra] nostrum W' | 88 fit] sit S' | nolimus] volumus K' velimus S' | 89 potest sicut] inv. W' 73 Cum…76 necessario] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 110; ed. 1520, II, f. 17vA; ed. 1646, II, p. 717a). | 78 non…79 Stoicorum] Cf. supra, pp. 23, 21 - 24, 26. | 83 Philosophus…84 Augustinus] Cf. ARIST., Metaph., V, c. 5 (ed. R. PONZALLI, p. 98, 9-21; 1015a26-35) et AUGUST., De civ. Dei, V, c. 10 (CC lat. 47, p. 140).

HenricusDEF.indd 84

20-12-2007 16:02:17

QUAESTIO 5 90

95

100

105

27

actus volendi voluntatis nostrae in volendo recte vel perperam, quare multo fortius neque in volendo absolute. «Talis enim necessitas non facit reverti voluntatem a sua dispositione in id quod est | contrarium motui qui fit per voluntatem», ut dicitur Vo M e t a p h y s i c a e. Unde respectu actus interioris voluntas cogi non potest, etsi respectu actus exterioris impediatur. Unde respectu | actus exterioris talis necessitas derogat libertati, «quia impedit voluntatem», ut dicitur Vo M e t a p h y s i c a e. Unde, ut dicitur ibidem, talis necessitas contristat voluntatem. Ubi dicit COMMENTATOR: «Voluntas est delectabilis, necessitas autem contristabilis». Sed talis necessitas omnino circa Dei voluntatem esse non potest, quia in Deo nulla cadit violentia, ut dictum est supra. Unde solum cadit in ipso necessitas incommutabilis, et est | propria ei, ut dicit COMMENTATOR super Vum M e t a p h y s i c a e. Et de hac necessitate subdistinguendum est in proposito quod potest considerari ut est praevia vel quasi praevia ad voluntatem, ut voluntas ipsa intelligatur cadere sub ipsa necessitate in eo quod ab ipsa egreditur actus volendi, vel potest considerari ut est |concomitans ipsam voluntatem, ut ipsa necessitas intelligatur cadere sub ipsa voluntate in eliciendo actum.

Bad. 28rY

I' 203vb

P' 257rb

A 202va

AI'K'P'S'T'W' 90 in] om. I' | 92 reverti] revertit (sed exp. et corr.) I' | voluntatem] volente W' | id] illud I'W' | motui] mortui S' | 93 fit] sit S' | 95 impediatur…exterioris] om. (hom.) S' | exterioris] interioris (sed exp. et corr.) I' | talis] om. I' (sed sup. lin.) K'P'S'T'W' | 97 dicitur] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | dicitur ibidem] inv. K'P' | dicitur…Ubi] om. T' | talis] om. I' (i. m.) K'P'S'T'W' | voluntatem] volentem W' | Ubi] Unde (sed corr.) P' | 98 Commentator] quod add. K'P' | autem] aut T' | contristabilis] tristabilis I' (sed i. m. corr.) K'P'S'T'W' | 99 necessitas omnino] inv. S' | 101 incommutabilis] immutabilis T' | 104 praevia1] om. S' | praevia2] prima S'W' | ad] aliud W' | voluntatem] ipsa add. W' | 105 cadere] iter. (sed exp.) I' | ipsa necessitate] inv. K'P' | 106 est] in add. W' | concomitans] in communitans (sed del. et i. m. corr.) I' | 107 ut] ipsum ut add. W' | 108 actum] voluntas add. P' ita quod voluntas add. sed del. (cf. lin. seq.) T' 91 Talis…93 voluntatem] 84-86 Cf. ARIST., Metaph., V, c. 5 (ed. R. PONZALLI, p. 98, 13-15; 1015a31-33). | 95 Unde…96 voluntatem] Ibid., V, c. 5 (ed. R. PONZALLI, p. 98, 10; 1015a27). | 96 Unde…97 voluntatem] Cf. ibid., V, c. 5 (ed. R. PONZALLI, p. 98, 11; 1015a28). | 98 Voluntas…contristabilis] AVERR., Comm. in Metaph., V, Comm. 6 (ed. R. PONZALLI, p. 100, 49-50). | Sed…100 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 30, q. 6 (ed. 1520, I, f. 184vD; ed. 1646, II, 470b). | 101 Unde…102 ei] Cf. AVERR., Comm. in Metaph., V, Comm. 6 (ed. R. PONZALLI, p. 101, 55-58).

HenricusDEF.indd 85

20-12-2007 16:02:18

28 K' 313rb

Scarp. 747a

S '146ra

ARTICULUS XLVII

Necessitas primo modo procul |dubio auferret libertatem in eliciendo actum, ita quod voluntas in eliciendo actum volendi non esset aliud quam natura, et sic non esset plus libertatis in voluntate ut est voluntas, quam in natura ut natura, sed praecisa necessitas immutabilitatis, ita quod, quamvis voluntas ut voluntas libera esset quantum est de se, tamen propter necessitatem cui associaretur, determinaretur ad actum, quemadmodum appetitus bruti ex se indifferens determinatur per appetibile, ut patet ex supra determinatis. Unde de hoc modo necessitatis, ut includit voluntatem, dico quod Deus non vult se de necessitate, sed libere tantum. Aliter enim in volendo non ageret, sed potius pateretur vel ageretur. Necessitas autem immutabilitatis secundo modo considerata, dico quod non aufert libertatem, sed magis firmat eam in actu suo, eo quod voluntas talem actum volendi delectabiliter et quasi eligibiliter elicit, licet propter obiecti bonitatem immutabiliter actui suo inhaeret. Hoc etiam modo beati in patria in volendo Deum liberae erunt voluntatis, et liberioris quam modo sint, |licet necessitas immutabilitatis concomitetur, immutabiliter tenens eam in suo actu. Nec erit illa libertas quae est liberi arbitrii, quia illa non est nisi respectu eorum quae sunt ad finem, non respectu finis, ut | visum est supra et amplius est videndum

110

115

120

125

AI'K'P'S'T'W' 109 libertatem] lac. seq. W' | 110 ita] sup. lin. I' | eliciendo2] eligendo AI' | actum2] lac. seq. et est quod supra lac. W' | 111 voluntate] volendo S'T'W' | est voluntas] inv. K'P' | 112 ut] in add. W' | ut natura] om. S' | sed] ut add. W' | 114 tamen] potest add. (sed exp.) I' | 116 per] quod (sed sup. lin. corr.) S' | ex] i. m. I' | supra] i. m. I' | supra determinatis] praedeterminatis K'S' | 118 tantum] taliter W' | Aliter] om. W' | 119 potius] pateretur vel add. K'P' pateretur S' | pateretur vel] om. AI' | vel] om. S'T'W' | ageretur] om. T'W' | 120 autem] enim T' | immutabilitatis] immutabilitas (sed in immutabilitatis corr. sup. lin.) I' | dico…122 elicit] Nota de libertate (?) voluntatis et i. m. A | 121 actu suo] inv. A | 122 elicit] eligit S' om. W' | 123 actui] actu W' | suo] i. m. I' | inhaeret] quidam hoc et W' | Hoc] .n (enim? ) add. (sed del.) T' | 124 in1] om. K'P' | liberae] i. m. I' | 125 immutabilitatis] scripsi cum Badio et Scarpario: communitatis AI'K'T' commutabilitatis P'S'W' | 126 immutabiliter] incommutabiliter K'P' | eam] se K'P' | 127 eorum] illorum K' | 128 visum] verum S' 115 quemadmodum…116 determinatis] Cf. supra, q. 1, p. 7, 75-78, etiam cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 146, 80(147,) 90; ed. 1520, II, f. 23vE; ed. 1646, II, p. 733a). | 127 quia…129 creaturae] Cf. ibid., art. 45, q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 110, 12-16; ed. 1520, II, f. 19vN-20r; ed. 1646, II, 723a-b).

HenricusDEF.indd 86

20-12-2007 16:02:20

QUAESTIO 5

130

135

140

145

29

loquendo de voluntate creaturae. Unde erit absoluta libertas, quali dicimus Deum velle se ipsum. Non enim vult se ipsum libertate arbitrii, sed tantum alia a se, ut dictum est supra et infra dicendum est loquendo de voluntate Dei in respectu ad creaturas. |Quidam autem non distinguentes circa voluntatem inter libertatem simpliciter dictam, quae est in omni actu voluntatis, et libertatem arbitrii, quae est solummodo |in actu voluntatis circa ea quae sunt ad finem, dicunt quod voluntas Dei in volendo se ipsum non est libera, neque similiter voluntas creaturae in volendo finem non est libera, sed solum in volendo alia a se ex parte Dei, |et in volendo ea quae sunt ad finem ex parte creaturae, quasi non esset ratio libertatis simpliciter in voluntate alia a ratione libertatis arbitrii. Sed non est ita, ut patet ex supra determinatis. Dicimus ergo quod simul stant, quod scilicet Deus libere et necessario vult se ipsum, et hoc non solum stando et perseverando in actu volendi, sed etiam in ipsum actum simpliciter eliciendo, nec libertas impedit necessitatem nec e converso. Et hoc quodam modo, quemadmodum infra debet determinari,| dicimus quod Pater et Filius| spirant Spiritum Sanctum libera voluntate concomitante necessitate,| non ab aliquo alio agente quam sit ipsa voluntas quod ipsam incommutabiliter teneat in suo obiecto, sed, se ipso sibi huiusmodi

Bad. 28rZ W' 170vb

T' 196va

K' 313va P' 257va I' 204ra

AI'K'P'S'T'W' 130 Deum] differentia W' | se2] iter. I' | 131 tantum] et add. (sed exp.) I' | dictum] visum K'P' | 132 creaturas] creaturis W' | 133 voluntatem] et add. K' | inter] del. I' | 134 dictam] i. m. I' in W' | quae] in add. i. m. I' qua W' | est] om. T' | in] sup. lin. I' | in omni] maiori (?) W' | voluntatis] circa ea quae sunt add. (sed del.) S' est add. T' volentis W' | 135 voluntatis] volentis W' | 136 se ipsum] om. P' | 137 similiter…138 libera] iter. (sed va-cat sup. lin.) I' | 138 et…139 finem] i. m. I' | 139 ratio libertatis] rationabilitatis I' (sed del. et ratio libertatis i. m.) W' | 140 a] sup. lin. I' | 141 supra] dictis add. K'P' | 142 stant] sunt (sed exp. et corr.) K' | 143 vult] i. m. I' | et2…144 ipsum] om. W' | 144 actu] scripsi cum Scarpario: actum AI'K'P'S'T' om. W' | volendi] om. S' | simpliciter eliciendo] inv. K' | eliciendo] om. S' | 147 concomitante] in actu add. W' | 149 incommutabiliter] incommunibiliter (sed del. et i. m. corr.) I' | teneat] videlicet add. (sed exp.) P' | se] sed S' 130 Non…132 creaturas] Cf. ibid., art. 45, q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 126, 27-46; ed. 1520, II, f. 20rN-O; ed. 1646, II, 723b). | 133 Quidam…140 arbitrii] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 19, a. 3; q. 82, a 1 - 2 et q. 83, a. 4 (ed. Leon., IV, pp. 234 - 237; V, pp. 293-298; pp. 311 - 312). | 140 Sed…141 determinatis] Cf. supra, q. 2. | 145 Et…146 determinari] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 60, q. 1 (ed. 1520, II, f. 153rM; ed. 1646, III, 1065a).

HenricusDEF.indd 87

20-12-2007 16:02:21

30

Scarp. 747b

ARTICULUS XLVII

necessitatem immutabilitatis libere imponente, per idem principium agens fert se in obiectum et tenet se quiescendo in ipso, quemadmodum eodem principio grave movetur ad centrum et quiescit in ipso. Et est ibi illud principium voluntas libera ex parte voluntatis, sicut hic forma gravitatis ex parte gravis. Sicut enim voluntas sive Dei sive cuiusque beati in bonum cognitum quod Deus est delectabiliter et quasi eligibiliter movetur, ita tamen quod non potest non moveri in ipsum, nulla necessitate naturae praeveniente vel concomitante voluntatem in suo actu, quasi necessario inclinans voluntatem in actum, sed sibi ipsi imponit necessitatem immutabilitatis in affectando motum, et hoc propter firmitatem suae libertatis – haec est enim natura talis necessitatis, quod scilicet sit in re absque causa alia, sed ex sua propria ratione, ut determinat PHILOSOPHUS Vo M e t a p h y s i c a e et clarius exponit COMMENTATOR ibidem –, sic ergo Dei voluntas sive cuiusque beati in bono gustato quod Deus est delectabiliter et quasi eligibiliter |se tenet, ita tamen quod non potest se non tenere in ipsum, nulla necessitate praeveniente aut concomitante voluntatem in isto actu, quasi necessario figens ipsum in actu et in obiecto, sed sibi ipsi fixionem huiusmodi seu stabilitionem affectando necessitatem huiusmodi sibi imponit eadem de causa qua prius. Et in hoc differt quodam modo necessitas concomitans libertatem Dei in actu volendi se ipsum et in actu spirandi Spiritum Sanctum, quia scilicet in illo non solum ipsa libertas voluntatis sibi ipsi necessitatem imponit, sicut hic secundum iam dictum modum, immo etiam in illo

150

155

160

165

170

AI'K'P'S'T'W' 150 necessitatem] necessitate I'K'P'S'T'W' | immutabilitatis] incommutabilitatis sup. lin. I' | per] sup. lin. S' | 151 agens] per add. (sed exp.) I' | fert] coni. facit AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 152 eodem] modo add. W' | movetur] moventur W' | 153 sicut] sic K'P' | 156 non1] sup. lin. I' | 158 sibi] ibi add. W' | 159 affectando] scr. aćtando (sic) T' | 160 est enim] inv. K'T' | 161 sit] fit P'T' | 162 Philosophus] quid add. I' | 163 voluntas] est add. (sed exp.) S' | cuiusque] cuiuscumque K' | 164 quasi] quaestione W' | 165 ipsum] an scribendum ipso (?) | nulla] ulla I' (sed sup. lin. corr.) T'W' | 166 praeveniente] convenit add. (sed exp.) I' | aut] vel K'P' aliud W' | 168 huiusmodi2] homo A om. W' | 172 ipsi] sup. lin. I' 160 haec…163 ibidem] Cf. ARIST., Metaph., V, c. 5 (ed. R. PONZALLI, p. 98, 17-19; 1015a34-35); et AVERR., Comm. in Metaph., V, Comm. 6 (ed. R. PONZALLI, p. 99, 34-100, 38).

HenricusDEF.indd 88

20-12-2007 16:02:22

QUAESTIO 5

175

180

185

190

195

31

voluntatem concomitatur naturae necessitas, quia natura ipsa producto communicatur per actum, ut infra debet exponi, hic autem in actu isto nulla necessitas naturae concomitatur, quia in ipso non fit alicuius naturae communicatio, sed solum voluntatis adhaesio cum volito et unio.|Et quod talis necessitas bene stat simul cum voluntatis libertate in proposito, clare patet commutando propositionem istam quae est de re: «Deus necessario vult se ipsum», in illam de dicto: «Deum velle se ipsum est necessarium», |vel sic: «Necessarium est Deum velle se ipsum». In hac enim clare potest exprimi | libertas cum necessitate, | nullo inconvenienti apparente, dicendo quod «necessarium est Deum libere velle se ipsum», vel «Deum libere velle se ipsum est necessarium», ita quod in ipsa libertate consistit ratio necessitatis qua necessario vult se ipsum, iuxta modum iam expositum, quoniam quod non potest non velle libere se ipsum, hoc totum ex firmitate suae libertatis venit, et solum ex illa, quemadmodum quod ignis non potest combustibile approximatum non comburere, hoc provenit ex sola dispositione suae naturae. Unde dicit AUGUSTINUS Vo D e c i v i t a t e D e i: «Si illa definiatur |necessitas, secundum quam dicimus 'Necesse est ut ita fiat vel ita fiat', nescio cur eam timeamus ne libertatem auferat voluntatis», |et hoc sive illa necessitas ponatur ab alio in casu quo loquitur AUGUSTINUS, sive illa necessitas ponatur in eodem, ut in proposito nostro. Unde, cum dicimus

Bad. 28r&

Bad. 28v K' 313vb A 202vb

P' 257vb S' 146rb

AI'K'P'S'T'W' 174 naturae necessitas] inv. K'P' | naturae…175 communicatur] i. m. I' | 175 hic] licet S'W' | 176 fit] sit I'P'S'W' | 177 naturae] om. I' | voluntatis] i. m. S' | 178 quod] om. T' | talis] sup. lin. I' | cum] tamen I' | 179 clare] est late W' | patet] clare add. W' | propositionem] rescripsit i. m. I' | 180 illam] illa S'W' | dicto] domini W' | 181 est1…ipsum] om. (hom.) S' | 182 cum necessitate] del. et rescripsit I' | 184 vel] iter. S' | vel…ipsum2] om. (hom.) W' | 185 qua] Deus add. K'P' | se] iter. (sed del.) I' | 186 ipsum] ex add. (sed exp.) K' | 187 libere] in add. (sed exp.) I' | firmitate] infirmitate K' | 188 illa] d- add. (sed exp.) S' | non] om. S'W' | potest] om. S' | 189 approximatum] approxiatum (sic) K' | non] sup. lin. I' | dispositione] si add. (sed exp.) W' | 190 naturae…193 voluntatis] linea verticali i. m. cum tribus punctis hoc notatur A | 191 Vo] om. T' | 192 definiatur] diffiniatur T' | 'Necesse] etiam add. (sed del.) A | fiat] fiet P' | fiat'] fiet K' | 194 ponatur] in eodem add. sed del. (cf. lin. seq.) T' | in] om. I' (sed sup. lin.) K'P'S'T'W' 174 quia…175 exponi] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 60, q. 1 (ed. 1520, II, f. 153rM; ed. 1646, III, 1065a). | 191 Si…193 voluntatis] AUGUST., De civ. Dei, V, c. 10 (CC lat. p. 47, 140, 13-14).

HenricusDEF.indd 89

20-12-2007 16:02:23

32

I' 204rb

Scarp. 748a

W 171ra

ARTICULUS XLVII

Deum necessario velle se ipsum, non intelligimus in hoc talem necessitatem qualem intelligimus, cum dicimus Deum necessario intelligere se ipsum aut necessario vivere. | Cum enim dicimus ipsum necessario vivere, necessitas illa oritur ex ratione suae naturae absolute, quia ipsa non est nisi vivere quoddam et vita, ut habitum est supra. Cum vero dicimus ipsum necessario intelligere se ipsum, necessitas illa oritur ex determinatione intellectus per intelligibile, quo necesse est semper quasi informari, ut habitum est supra. Cum vero dicimus eum necessario velle se ipsum, illa necessitas nec oritur ex natura divina |ea ratione qua natura est, neque ex aliqua determinatione in voluntate ex obiecto volito, sed solum et mere ex condicione libertatis in voluntate sua, secundum quod omnia ista patent ex iam supra declaratis. Argumenta autem utriusque partis pertractanda sunt, quia ambo in aliquo | deficiunt. |
Bad. 28v9

200

205

ARGUMENTA>

Quod ergo arguitur primo quod «velle non de necessitate est dignior modus volendi; ergo convenit Deo», dicendum quod verum est loquendo de necessitate praeveniente voluntatem et tollente libertatem, quicumque sit ille. Loquendo tamen de necessitate concomitante

210

AI'K'P'S'T'W' 197 cum] Deus add. (sed del.) A | Deum] n- add. (sed exp.) W' | 198 intelligere] velle K' om. et lac. P' | dicimus ipsum] Deum K'P' | 199 suae] se add. K' | 200 vita] ita W' | Cum] tamen W' | 201 ipsum2] s- add. (sed exp.) I' | 202 determinatione] actus add. (sed exp.) I' | semper quasi] inv. K' | 203 vero] sup. lin. I' | eum] habet add. (sed exp.) I' | 204 se] per add. W' | 205 natura] i. m. S' | neque] quasi (sed del. et i. m. corr.) I' -que sive quae add. W' | 206 ex] quod W' | 207 iam] et add. I'K'P'S'T'W' | supra declaratis] supradeterminatis K'P'S'T'W' | 210 primo] de necessitate add. (sed exp.) K' | non] om. K'P' | 211 convenit Deo] inv. I'K'P'S'T'W' | 212 voluntatem] voluntate (sed exp. et corr.) W' | tollente] tollentem W' | 213 tamen] i. m. I' et non S'W' 198 Cum…200 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 27, q. 1 (ed. 1520, II, f. 161rG-H; ed. 1646, II, 409a-410a). | 200 Cum…203 supra] Cf. ibid., art. 27, q. 2 (ed. 1520, II, f. 164rE-164v; ed. 1646, II, 417a). | 203 Cum…207 declaratis] Cf. ibid., art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 110; ed. 1520, II, f. 17vA; ed. 1646, II, 717a). | 210 velle…211 Deo] Cf. supra, pp. 22, 6 - 23, 8. | 213 Loquendo…216 praedictis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 110; ed. 1520, II, f. 17vA; ed. 1646, II, 717a).

HenricusDEF.indd 90

20-12-2007 16:02:25

QUAESTIO 5

215

220

225

230

33

libertatem, et quae illam compatitur, immo quasi causatur ab ea, non est verum, immo huiusmodi necessitas est propter vigorem libertatis, et contrarium eius propter libertatis infirmitatem, ut patet ex | praedictis. Ad secundum, quod «si Deus vellet se ipsum de necessitate, necessitatem illam non habet ratione voluntatis, quia derogaret |libertati illius», dicendum quod verum est loquendo de necessitate cui subest voluntas, quae non est nisi necessitas coactionis, de qua ibi loquitur AUGUSTINUS ad litteram, aut necessitas praeveniens voluntatem, qualitercumque et qualiscumque sit illa. Loquendo vero de necessitate concomitante |voluntatem sive ex ratione ipsius voluntatis, quod contingit in proposito, sive ratione naturae, ut contingit in spiratione Spiritus Sancti, sicut dictum est, non habet illud veritatem. Et multum differt hac necessitate Deum velle se ipsum absolute ex necessitate et velle se ipsum ex necessitate naturae simpliciter, quia illud quod fit ex necessitate naturae simpliciter omnino excludit voluntarium, non autem velle se ipsum ex necessitate, quae est ex ipsius libertatis perfectione aut quae est ratione naturae concomitantis voluntatem. Ad primum in oppositum, quod «si Deus non vellet se ipsum de necessitate, posset ergo se ipsum non velle», dicendum quod verum est

T' 196vb K '314ra

Scarp. 748b

AI'K'P'S'T'W' 214 illam] sup. lin. I' | quasi] quaestione W' | quasi…215 immo] iter. (homoeoceph.) W' | non] enim add. (sed exp.) I' | 215 huiusmodi] om. W' | et…216 libertatis] iter. (homoeoceph.) I' | 216 propter] infirmitatis add. (sed del.) K' | propter libertatis] inv. W' | 217 quod] om. AI'S'T'W' | 218 necessitatem] i. m. I' | habet] haberet Bad. Scarp. (an recte ?) | voluntatis] libertatis K'P' | 220 quae] quod T' | nisi necessitas] inv. P' | 222 qualitercumque] qualiter (sed sup. lin. corr.) I' | 223 concomitante] concomitate W' | 224 proposito…in2] iter. (homoeoceph.) I' | spiratione] spirationem S'W' | 225 illud] id (sed corr.) I' | veritatem] A add. (sed exp.) I' | 226 differt] differat S' | Deum…necessitate2] iter. (homoeoceph.) S' | 227 naturae] sup. lin. I' | quia…228 simpliciter] om. (hom., sed i. m.) I' | 229 se] sup. lin. I' | ex2] om. I' (sed sup. lin.) K'P'S'T'W' | 230 ratione] suae add. I' (sed exp.) K'P' i. m. I' om. S'W' | naturae] suae add. I' (sed exp.) S'T'W' | 231 ipsum] om. K'P' 217 si…219 illius] Cf. supra, p. 23, 10-12. | 219 de…221 litteram] Cf. AUGUST., De Gen. ad litt., VI, c. 18, n. 29 (CSEL 281, p. 192, l. 16-26). | 222 Loquendo…225 veritatem] Cf. supra, pp. 29, 145 - 30, 152. | 231 si…232 velle] Cf. supra, p. 23, 10-12. | 232 verum…235 libertatem] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 115, 42-58; ed. 1520, II, f. 18vE; ed. 1646, II, 719a-b).

HenricusDEF.indd 91

20-12-2007 16:02:26

34

P' 258ra

ARTICULUS XLVII

quod non potest non velle se ipsum, sed hoc non nisi propter necessitatem concomitantem voluntatem secundum dictum modum, quae, ut dictum est, non impedit voluntatis libertatem. De ratione enim libertatis simpliciter non est posse velle et non velle, ut quidam putant, sed solummodo |affectanter et quasi eligibiliter velle. Posse enim non velle quod vult, non est nisi ex libertatis infirmitate, quemadmodum et posse peccare est ex voluntatis defectibilitate.

235

AI'K'P'S'T'W' 233 ipsum] de necessitate posset ergo se ipsum non velle se ipsum add. (cf. lin. praec.) S' | sed] sup. lin. I' | non3] ratio K' | 235 quae] quia K'P'S'W' quod T' | impedit] lo- add. (sed exp.) W' | enim] suae P' | 236 non1] om. S' | 237 eligibiliter] eligibile S' | 238 vult] non est velle quod vult add. sed va-cat I' | nisi] om. S' | 239 ex] i. m. I' 236 ut…238 vult] Cf. THOMAS DE AQ., Quaest. disp. de veritate, q. 22, a. 6 (ed. Leon., XXII/3, p. 628, 140-142).

HenricusDEF.indd 92

20-12-2007 16:02:27

Bad. 28vA Scarp. 749

|

ARTICULUS XLVIII

DE ACTU VOLUNTATIS, QUI EST VELLE, IN COMPARATIONE AD ACTUM INTELLECTUS, QUI EST INTELLIGERE Sequitur de actu voluntatis, qui est velle, in comparatione ad actum intellectus, qui est intelligere. Et circa hoc quaeruntur duo. Primum, si praeter istos duos actus divinos essentiales manentes intra sit aliquis alius. Secundum, si velle in Deo sit actio principalior quam intelligere. | QUAESTIO

Bad. 28vA Scarp. 749a

UTRUM

I' 204va

5

1

PRAETER ACTUS DIVINOS MANENTES INTRA SIT ALIQUIS ALIUS

Circa primum arguitur quod praeter istos actus sit alius. Primo sic. Secundum PHILOSOPHUM actus distinguuntur per obiecta, ut non differunt intelligere et velle in Deo, nisi quia differunt ex parte obiecti in divina essentia verum et bonum. Sed non solum in ipsa considerantur ut differentia verum | et bonum, sed etiam alia multa, quae sunt ens, unum

5

AI'K'P'S'T'W' Articulus] om. S' Articulus...4 Intelligere] om. AK'P'T'W' De...5 Intelligere] cf. infra, lin. 5-6. 2 Qui...3 Intelligere] om. S' | 6 intellectus] om. W' | 7 divinos] nadd. (sed exp.) K' | essentiales] om. K'P' | 2 Utrum…3 alius] cf. supra, lin. 7-8. | 4 istos] duos add. P' | actus] scilicet intelligere et velle add. I' om. S'W' | 5 per] conf. A | 7 solum] om. S' | 8 et] om. I' | etiam] autem T' | alia] quae sunt add. W' | alia multa] inv. K' | multa] istos add. (sed exp.) A om. K'  | ens] et add. K'P' 5 Secundum…obiecta] Cf. ARIST., De an., II, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 83, 58- 61; 415a18-22); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, 56, p. 179).

HenricusDEF.indd 93

20-12-2007 16:02:27

36

K' 314rb S' 146va Scarp. 749b Bad. 29r E' 68ra A 203ra

Scarp. 750a

ARTICULUS XLVIII

pulchrum, et plurima huiusmodi. Ergo si diversi actus sunt in Deo, quia differunt in ipso bonum et verum, ad quae terminantur, similiter erunt in ipso alii actus differentes ab istis qui terminantur ad ens, unum et pulchrum, et cetera huiusmodi. Secundo sic. Forma quanto est abstractior et perfectior, tanto |est plurium actionum | principium. Unde primae formae materiales, ut elementorum, non habent actum nisi proprium | elementorum, ut forma aquae non nisi quae competat aquae. Forma vero mixti habet actionem aliquam quae competit ratione elementi | quod virtute dominatur in ipso, et aliam ex natura propria, ut quod magnes attrahit ferrum. Et super hoc forma vegetabilis cum | actionibus quas habet ex natura elementi et mixti simpliciter, habet proprias operationes, quae sunt nutrire, augmentare et generare. Et | praeter istas forma sensitiva habet actus qui sunt sentire, et tanto plures in animalibus perfectis, quanto in eis perfectior est anima sensitiva. Et praeter istas habet forma intellectiva proprias operationes intellectuales. Cum ergo forma deitatis sit abstractissima et perfectissima, ipsa plurimas operationes habet, et sic non solum erit contenta duabus. In contrarium est quod nihil est actus alicuius nisi quia aut est ab eo in aliquid, aut quia est ab aliquo in ipsum. Primo modo est actus alicuius ut activi, secundo modo ut passivi: plures enim modi non sunt possibiles. Sed omnis actus essentialis manens intra in Deo, ut ab ipso, est velle et actus voluntatis; ut in ipso, est intelligere et actus intellectus, ut patet.| Ergo etc.

10

15

20

25

30

AE'I'K'P'S'T'W' pulchrum] plurarum (sic) P' | 9 plurima huiusmodi] inv. A | huiusmodi] i. m. I' | 10 differunt] deberent W' | quae] quem I'K'P'S'W' | 11 ad] istos add. (sed exp.) A om. K' | ens] coni.: istos eos A (sed istos exp.) eos I'K'P'S'T'W' | 12 pulchrum] plurarum (sic) P' | 14 actionum] actionem W' | 15 actum] om. W' | 16 aquae1] actum W' | non] exp. et rescr. I' | Forma] i. m. S' | 17 quod] coni.: quae AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 18 aliam] licentia K' | magnes] adamas T' | attrahit] abstrahit P' | 20 proprias] propria W' | proprias operationes] inv. K'P' | 21 augmentare] scr. aug'e (sed del. et i. m. corr.) I' | forma] formas I' | 22 qui] quia (scr. qiz) W' | 25 plurimas] plures K'P' | 26 non] om. E' | duabus] duobus K'P' | 27 quod] quia K'P' | 28 eo] ea E' | quia] sup. lin. I' | est1] aliquid K'P' | est2] causa add. (sed exp.) I' | 29 alicuius] om. K' | activi] actum W' | 30 in] om. E' | 31 voluntatis] voluntates W' | actus2] i. m. I'

HenricusDEF.indd 94

20-12-2007 16:02:29

QUAESTIO 1

37

| <SOLUTIO>

35

40

45

50

55

Dicendum quod in Deo non sunt nec possunt esse plures actus essentiales manentes intra quam velle et intelligere, et propter idem nec plures potentiae quam voluntas et intellectus. Ad cuius evidentiam sciendum quod cum secundum PHILOSOPHUM et veritatem distinctio potentiarum est penes actus, et actuum penes obiecta, et ita tam potentiarum quam actuum distinctio et differentia est penes distinctionem et differentiam obiectorum, non tamen quaelibet differentia obiectorum est ratio distinctionis seu differentiae actuum aut potentiarum, sed solum | illa quae est obiectorum secundum rationem illam qua | obiecta sunt, hoc est secundum rationem illam qua per se respiciunt aliquid ut id cui sunt obiecta. Non enim dicitur obiectum ab eo quod est id quod est, sed a respectu quem habet ad aliud in eo quod est. |Unde quaecumque rationes sunt in aliquo secundum quas ipsum non respicit per se aliud, et si respiciat, hoc est solum per accidens, quia ei accidit ratio quam respicit aliud, aut e converso, secundum illas non est accipienda distinctio seu differentia potentiarum aut actuum. Verbi gratia, in nutrimento, quod est obiectum vegetativae, in omnibus suis actionibus est ratio qua est quid, et ratio qua est quantum, et ratio qua est dulce aut album et huiusmodi, quia quid et quantum sunt | propriae rationes secundum quas nutrimentum ut obiectum respicit animam vegetativam in nutrito, non autem dulce aut album nisi per accidens, quia accidit ei quod est quid et quantum; ideo penes | quid et quantum differentia in nutrimento et distincta distinguuntur et differunt actiones nutriendi et augendi, similiter vis nutritiva et augmentativa, et non penes

Bad. 29rB

P' 258rb W' 171rb

Bad. 29rC

K' 314va

T' 197ra

AE'I'K'P'S'T'W' 34 manentes] manetes E' | 36 cum] om. S' | 40 differentia] i. m. I' | aut] et P' | 42 qua1] quae E' o- add. (sed exp.) W' | hoc] nihil W' | se] iter. W' | 43 id] illud E'P'W' | 44 id] illud W' | habet] l- add. (sed exp.) I' habent K' | 45 rationes sunt] inv. W' | aliquo] aliqualiter et lac. I' | 46 hoc est] om. S' | per accidens] et actus S' | 47 quam] quod E' quam I'P'S' | quam respicit] inv. W' | 48 distinctio] dispositio W' | seu] sive I'P'S'W' | 49 obiectum] negatione add. (sed exp.) A | vegetativae] negativae S'W' | 50 qua1] quae E' | qua2] quae E' | 51 quia] quis E'I'P'S'T'W' qui supra sive quis (scr. qis) K' | et2] in W' | 53 nutrito] del. (sed nutrito i. m.) I' | accidens] agens (?) E' | 56 et2] om. S' 36 distinctio…43 obiecta] Cf. ibid., II, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 83, 58- 62; 415a18-22); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, 56, p. 179).

HenricusDEF.indd 95

20-12-2007 16:02:30

38

I' 204vb

Scarp. 750b

Bad. 29rD

ARTICULUS XLVIII

dulce aut album. Similiter respectu animae sensitivae sensibile secundum rationem sensibilis est per se obiectum ei, non autem ratione qua est quid aut quantum aut aliquid huiusmodi. Et ideo penes diversas rationes sensibilium diversimode respicientium animam sensitivam diversae sunt actiones sentiendi, et diversae | vires sive potentiae sensitivae, ut determinat PHILOSOPHUS IIo D e a n i m a quod non sunt sensus praeter quinque, quia non sunt plura particularia et propria sensibilia. Unde, si diversa specie in esse rei et naturae conveniunt in una communi ratione sentiendi specifica, ut contingit in omnibus speciebus colorum, quae movent sensum secundum rationem claritatis et lucis, habent unicum sensum specie sibi respondentem, ut visum. Similiter diversi gradus in eodem sensibili numero, ut magis album et minus, quia accidentaliter et non secundum formalem rationem sentiendi differunt, | uni respondent sensui. Similiter quaecumque alia sunt quae accidunt rationibus sentiendi vel quibuscumque ipsa accidunt, quae tamen ex se proprias rationes sentiendi non important, et per hoc non habent respectum aliquem per se ad aliud sub ratione sensibilis, secundum illa non distinguuntur aliqui actus aut potentiae sentiendi. Et sicut est de rationibus sentiendi respicientibus apprehensivam, sic est de illis quae respiciunt affectivam, quod penes illas diversas rationes distinguuntur diversae species in affectiva sicut per alias in apprehensiva, | ita quod sicut penes rationes diversas sentiendi in percipiendo et in afficiendo distinguuntur diversa genera potentiarum in anima sensitiva, scilicet genus potentiae apprehensivae a genere

60

65

70

75

80

AE'I'K'P'S'T'W' 57 aut] et K'P' | secundum rationem] rationes E' | 58 qua] quae E' | 59 diversas…60 sensibilium] sensibilium diversas rationes K' | 60 respicientium] respicientia E' (i. m.) AI'S'T'W' | sunt] s- add. (sed exp.) S' | 62 sunt] sup. lin. I' | 63 sunt] sup. lin. I' | plura] obiecta add. K'P' | 66 colorum] celorum (sed corr.) K' | movent] movet E'K' | sensum secundum] inv. (sed del. et i. m. corr.) I' | secundum rationem] om. K' | lucis] rationem add. K' | 67 sibi] cor (sic) add. K' | respondentem] illegibilis E' correspondentem P' | visum] est add. T' | 68 sensibili] sentiendi K'P' in eodem add. P' | 69 sentiendi differunt] inv. K' | 74 aut] ut W' | 75 sentiendi] respiciendi add. W' | 76 affectivam] effectivam W' | 77 diversae species] inv. K' | in1] om. W' | alias] alios W' | 78 apprehensiva] apprehensivam K' | 79 percipiendo] participando K'P'W' perficiendo T' | et] post add. W' | in1] om. W' | distinguuntur] distingunt E' | potentiarum] iter. P' 62 non…63 sensibilia] Cf. ibid., III, c. 1 (in ALBERTI MAGNI Comm., Cl. STROICK, pp. 151, 78-154, 86; 424b20- 425a13).

HenricusDEF.indd 96

20-12-2007 16:02:31

QUAESTIO 1

85

90

95

100

39

potentiae affectivae, sic penes diversas rationes sentiendi apprehensive distinguuntur diversae potentiae apprehensivae sub eodem genere, et similiter penes diversas rationes sentiendi affective distinguuntur diversae potentiae affectivae sub eodem genere. Sicut autem est aliquid obiectum | animae vegetativae aut sensitivae, | quia habet habitudinem ad ipsam secundum rationem obiecti, et secundum | eius distinctionem penes huiusmodi rationes distinguuntur inter se obiecta et per obiecta actus et potentiae, similiter ergo ex parte naturae intellectualis, cum sit aliquid ei per se obiectum aliter enim nullus actus neque ratio alicuius potentiae ei ascriberetur necesse est quod obiectum ei, in quantum est obiectum per se, per se habeat aliquam habitudinem ad illam, et penes distinctionem illius rationis obiecti secundum genus aut speciem erit distinctio actuum naturae intellectualis et potentiarum in ipsa.| Res autem aliqua invenitur obiecta naturae intellectuali in duplici habitudine tantum, ut habitum est supra: uno modo secundum habitudinem qua nata est esse in ea et se facere in ipsam | sub ratione esse spiritualis; alio modo secundum habitudinem qua nata est in se subsistere et alliciendo eam sibi attrahere et in se quietare. Secundum hoc ergo dupliciter habet res esse obiectum per se naturae intellectualis, et tantum dupliciter, quia non est alia habitudo rei ad ipsam. |Et propter idem solum est duplex | actus naturae intellectualis erga res, et non nisi duplex modus potentiae, duplici habitudini et rationi obiecti et duplici actui respondens. Secundum primam autem habitudinem comparatur

P' 258va K' 314vb S' 146vb

Bad. 29rE

Bad. 29v

E' 68rb A 203rb

AE'I'K'P'S'T'W' 82 sub…genere] i. m. I' | et…83 sentiendi] i. m. S' | 83 distinguuntur…84 affectivae] om. (hom., sed i. m.) I' | 85 autem] a add. (sed exp.) I' | aliquid] et omnia add. ( sed del.) T' | animae] om. K'P' | 86 habet] rationem add. (sed del.) T' | 89 sit] aliud add. W' | 90 enim] sup. lin. I' | nullus] enim add.(sed exp.) I' | ratio] neg- add. (sed del.) S' | 91 est1] sup. lin. I' | per se2] om. I'W' | 92 ad] et S' | 93 obiecti] coni.: obiectae AE'I'T' absolute K'P'S'W' | 95 autem] igitur K'P' | aliqua] quae add. K'P' | obiecta] absoluta W' | naturae] natura (sed corr.) W' | 97 habitudinem] habitudine (sed sup. lin. corr.) I' | qua] quae E'K'P'S'T'W' | qua nata] iter. (sed del.) I' | se] iter. I' | 99 quietare] quietate P' | 100 res] rationes (sed del. et i. m. corr.) I' | obiectum…se] per se obiectum K'P' | 101 tantum] dividitur add. W' | quia] quod E'K'P'S'T'W' | rei] rea (sed corr.) S' | ad] iter. I' | 102 solum] soluma (sed -a exp.) W' | duplex] dupliciter W' | nisi] sup. lin. I' in E' | 103 modus] del. et rescr. I' | habitudini] om. K' | et2] om. W' | 104 actui] actum secundum (sed corr.) S' 95 Res…96 supra] Cf. supra, art. 47, q. 2, p. 10, 28-33.

HenricusDEF.indd 97

20-12-2007 16:02:33

40

Scarp. 751a

I' 205ra

res ad naturam intellectualem ut apprehensibile quoddam, secundum secundam ut affectatum quoddam. Et secundum hoc duplex est modus potentiarum naturae intellectualis tantum, scilicet modus potentiae apprehensivae, quae vocatur intellectus aut ratio, et modus potentiae affectivae, quae vocatur voluntas, | et ita oportet ponere quod in Deo differant ut diversae potentiae voluntas et intellectus et quod non sit in ipso potentia tertia quae nec sit ratio sive intellectus aut voluntas. Et similiter oportet sentire de actibus eorum qui sunt velle | et intelligere, quod inter se differant, et quod non sit ponere aliquem alium actum in Deo differentem ab istis. Et secundum hoc concedenda est ratio ad istam partem adducta. |
Bad. 29vF

W'

171va

K' 315ra

ARTICULUS XLVIII 105

110

115

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod in divina essentia non solum differunt ratione bonum et verum, sed plurima alia, | dicendum quod verum est, sed non omnia differunt inter se secundum proprias rationes obiecti. Immo omnia alia a bono et vero, etsi differunt inter se ratione, hoc non est ratione obiecti, qua scilicet diversimode respiciunt naturam intellectualem in Deo secundum modum praedictum, sed ratione subiecti, qua scilicet natura intellectualis in Deo, quasi mota a ratione obiecti, sub ratione obiecti considerat ipsam rem secundum | illas diversas rationes, quae potius sunt rationes distinctae in re ex

120

AE'I'K'P'S'T'W' 105 secundum secundam] inv. I' | 106 affectatum] an scribendum cum Badio et Scarpario affectativum ? affectivum E'I'K'P'S'T'W' | est] om. K'P' | 107 potentiarum…modus] om. (hom.) W' | 110 potentiae] apprehensivae add. (sed del.) T' | et2…111 intellectus] iter et iter (homoeoceph.) I' | 111 ipso] neque add. E' | sive] naturae K' nec P' | intellectus] intellectualis K' | 113 quod1] iter. (sed exp.) I' | 115 adducta] ad ducta (sed del. et i. m. corr.) I' | 116 primum] ergo dicendum add. (sed del.) S' | 117 ratione] verum vel utrum add. S' rationem W' | sed] et add. K'P' et S' | alia] aliae I' summa W' | dicendum] i. m. I' | 118 est] sup. lin. I' | differunt…se] inter se differunt W' | se] ratione bonum et verum add. (cf. ratione bonum et verum in praec. lin.) W' | 119 etsi] et sed E' si W' | inter se] conf. W' | 120 obiecti] etsi differunt inter add. (sed del.) I' | naturam] respectum K' | 122 scilicet] secundum T' | quasi] vera S' | 123 sub…obiecti2] om. (hom., sed i. m.) I' | 124 sunt] sup. lin. I' | rationes2] ratione K'P' 116 in2…117 alia] Cf. supra, pp. 35, 4 - 36, 9.

HenricusDEF.indd 98

20-12-2007 16:02:34

QUAESTIO 1 125

130

135

140

145

41

consideratione animae circa eam, quam rationes secundum quas debet distingui aliquid in ipsa eius natura; sic enim differunt in Deo rationes entis et unius, et si qua sunt huiusmodi. Nunc autem, ut dictum est, non quaelibet diversitas rationum est secundum quam sumitur diversitas actuum aut potentiarum, sed illa quae est per se obiecti secundum quod est obiectum, et illae non sunt nisi duae, scilicet veri et boni, ut dictum est, penes quas | distinguuntur intelligere et velle. Et ideo secundum rationes alias, quotquot sint, non distinguuntur aliqui actus, ut dictum est. |Ad secundum, quod forma | deitatis perfectissima est, ergo plurium actionum principium, dicendum quod verum est, quod tamen cum hoc quod est principium actionum plurium, tanto est principium eorum modo simpliciori et paucioribus intermediis et minori determinatione. Unde non cognitiva non agunt neque moventur in aliquid per appetitum, nisi in id ad quod natura determinantur et habent paucas actiones et motus, quia non ordinantur ad magnum gradum perfectionis et sunt remotissima a primo principio perfecto, in quod motu suo omnia tendunt. Alia autem superiora, quia ad maiorem perfectionem ordinantur, plures habent motus et pluribus motibus ordinantur ad bonum perfectius sibi adipiscendum, sed minori determinatione, ut patet in cognitivis sensitivis tantum, in quibus forma determinatur per materiam quoad suam essentiam et suum esse et suam operationem. Et adhuc sunt plures in cognitivo rationali a forma indeterminata per materiam secundum essentiam, et sic secundum esse et quodam modo secundum operationem. Et adhuc plures formae omnino abstractae a

T' 197rb

Bad. 29vG Scarp. 751b P' 258vb

AE'I'K'P'S'T'W' 125 animae] om. E' | quam] ratione add. K' | debet] habet K' | 127 et2] sup. lin. I' | qua] quae I'T' | 130 illae] ille W' | non] similiter add. K' | 131 quas] quos T' | ideo] om. E' | 134 secundum] dicendum add. AE'I'P'S'T'W' | 135 dicendum] om. P' | cum] i. m. E' | 138 non2] i. m. I' | 139 nisi] ut I' | id] illud W' | natura] et add. W' | determinantur] indeterminantur W' | 140 quia…ordinantur] iter. K' | ad] ab T' | 141 sunt] a add. (sed exp.) I' | 144 adipiscendum] aspiciendum (sed del. et corr.) E'I' | determinatione] ratione add. W' | 147 forma] de add. S' | 148 et sic] etsi A exp. et etsi i. m. I' | esse] sup. lin. I' 134 forma…135 principium] Cf. supra, p. 36, 13-26. | 135 quod2…137 determinatione] Cf. ARIST., De Caelo, II, 12, 292a22-24; THOMAS DE AQ., In De Caelo, II, 18, n. 461-462 (ed. R. SPIAZZI, p. 232b). | 149 Et…153 est] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 101, 38 102, 47; ed. 1520, II, f. 16rM; ed. 1646, II, 713a-714a).

HenricusDEF.indd 99

20-12-2007 16:02:36

42

ARTICULUS XLVIII

materia, limitatae tamen in natura et essentia. Sed plurimae formae omnino illimitatae, quae operatur omnia in omnibus se ipsa solummodo, intelligendo et volendo omnia intelligendo et volendo se ipsam, ut in parte supra tactum est, et amplius inferius debet determinari, ut sic quantumcumque multae sint eius operationes, omnes tamen debent reduci ad actum intelligendi et volendi, quia intelligendo et volendo se ipsam omnia operatur, secundum quod ex infra determinandis patebit. | QUAESTIO

Bad. 29vH Scarp. 752a

150

155

2

UTRUM VELLE IN DEO SIT ACTIO PRINCIPALIOR QUAM INTELLIGERE

K' 315rb

S' 147ra

I' 205rb

Circa secundum arguitur quod velle sit principalior actio in Deo quam intelligere. | Primo sic. Illa actio est principalior in superiore natura quam habet omnino differentem ab actionibus naturae infimae, quam sit illa quam habet convenientem quoquo modo |cum actione naturae infimae, quia illa prior non convenit ei nisi secundum rationem qua praecellit et differt a natura infima, illa vero secunda secundum rationem qua convenit cum ipsa, et superius atque principalius in ea est illud quo differt, quam quo convenit, ut rationale in homine, quo differt a bruto, quam sensibile, quo convenit cum eodem. Velle | autem cum sit

5

10

AE'I'K'P'S'T'W' 151 omnibus] ol- (sed exp. et corr.) I' | 152 et volendo1] om. E'S'W' | et1…omnia] omnia et volendo I' | intelligendo2…volendo2] i. m. I' | et2] in add. S' | 154 multae] om. E' | 155 reduci] om. T' | 156 omnia operatur] inv. E' | 157 determinandis] determinandum I' | 2 Utrum…3 intelligere] cf. supra, p. 35, 8-9. | 5 principalior] inferiore add. (sed del.) S' | 7 superiore] superiori I' | superiore natura] inv. K'P' | 8 differentem] d- add. (sed exp.) I' | 9 quoquo] quoddam I'T'W' | 10 qua] om. S' | 12 illud] id E' | quo] quod E' | 13 convenit] quo add. W' 154 ut…157 patebit] Cf. infra, q. 2.

HenricusDEF.indd 100

20-12-2007 16:02:37

QUAESTIO 2 15

20

25

30

35

43

quiddam appetere, sicut voluntas est quidam appetitus, est actio in qua quoquo modo convenit Deus cum infimis et inanimatis etiam, quia in ipsis est appetitus et eis convenit appetere; intelligere est actio qua differt ab eis quia nullum genus cognitionis habent, ut patet ex supra determinatis. Ergo etc. Secundo sic. Actio quanto est circa obiectum simplicius et spiritualius et magis abstractum, tanto est simplicior et spiritualior et magis abstracta, quia secundum PHILOSOPHUM | actio determinatur per obiectum. Quanto autem est simplicior, spiritualior et magis abstracta, tanto est potior et principalior. Simplicius enim et magis abstractum potius est semper et principalius, propter quod vult PHILOSOPHUS Io M e t a p h y s i c a e quod demonstrationes arithmeticae potiores sunt quam geometricae, quia de simplicioribus ut de numeris, |qui simpliciores sunt magnitudine, de qua est geometria. Actio autem quae est intelligere Dei simplicior est et magis abstracta quam sit actio |quae est velle, quia intelligere est rei prout habet esse in intellectu, velle | vero prout habet esse in se. Et simplicius et magis abstractum esse habet res in intellectu quam extra in se ipsa. Ergo etc. Praeterea obiectum intellectus est verum, voluntatis autem bonum. Verum autem simplicius est et magis abstractum bono. Tertio sic. Ille actus nobilior est et principalior per quem potentia nobilius in esse perficitur. | Iste autem est intelligere, quia per ipsum

Bad. 30r

A 203va P' 259ra E' 68va

Scarp. 752b

AE'I'K'P'S'T'W' quiddam] quidem I' | 15 appetitus] qui add. I' (sed exp.) E'I'K'P'S'T'W' | qua] quo K'P' | 16 quoquo] quoddam I'K'P'T'W' | inanimatis] in animal (sed animal exp. et animatis scr.) I' | 17 appetere] et add. Bad. Scarp. (an recte?) | 21 abstractum] abstracto W' | tanto] tantum W' | 22 Philosophum] ad add. (sed exp.) S' | 27 quia] in add. S' | qui] quia W' | 30 quia] est add. (sed exp.) I' | habet…31 et] conf. E' | in] om. W' | velle2] secundo add. (sed del. et vero sup. lin.) I' | 31 esse2…res] conf. E' habet res esse K'P' | 32 quam] iter. I'W' | extra] om. I' ( habet res extra i. m.) K'P'S'W' | 33 obiectum intellectus] conf. E' | verum] om. S' | verum…34 autem] conf. E' | 34 abstractum] est add. K'P' | 35 nobilior] abstractum bono add. (sed exp.) I' | quem] animae quam P' | 36 Iste…37 perficitur] om. (hom., sed i. m.) I' 17 intelligere…19 determinatis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 1 (ed. L. HÖDL, p. 101, 18-102, 61; ed. 1520, II, f. 16rI-16vM; ed. 1646, II, 713a-714a). | 22 secundum…24 principalior] Cf. ARIST. De an., II, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 83, 58-61; 415a18-22); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, 56, p. 179); et THOMAS DE AQ. Comm. I De An., c. 8 (ed. Leon. XLV/1, p. 38). | 25 Philosophus…28 geometria] Cf. ID., Metaph., I, c. 2 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 10; 982a25-28).

HenricusDEF.indd 101

20-12-2007 16:02:38

44

W' 171vb

K' 315va

ARTICULUS XLVIII

perficitur intellectus habendo in se rem intellectam ut nobile quid; non sic velle, quia per ipsum | perficitur voluntas ut comparata ad rem nobilem existentem extra se. Nunc autem perfectius et nobilius simpliciter et absolute est habere in se nobile quid quam comparari ad nobile extra se. Ergo etc. Quarto sic. Illud est nobilius | quod viliori se minus inficitur, ut patet de luce et aere, cum transeunt per loca foeda. Sed intellectus minus inficitur intelligendo viliora se ut corporalia quam voluntas in diligendo inferiora se. Ergo etc. Quinto sic. Nobilior est potentia quae est ad nobiliorem actum seu productionem. Sed intellectus et voluntas in Deo sunt principia productionum personalium. Quasi nobilior autem est ratio productionis quae est generatio, quam productionis quae est spiratio, eo quod productum ab illa quasi nobilius est quam productum ab ista, eo quod productum ab illa, ut Filius, habet auctoritatem aut quasi auctoritatem super productum ab ista, ut super Spiritum Sanctum. Ergo etc. In contrarium est quoniam actio illa potior est et principalior quae est liberior. Talis est actio voluntatis, ut patet ex supra determinatis. Ergo etc.

40

45

50

55

| <SOLUTIO>

Bad. 30rI

Dicendum ad hoc quod de actionibus Dei, quae sunt velle et intelligere, possumus loqui dupliciter. Uno modo secundum id quod sunt aliquid in re, aut secundum suas proprias rationes quas nominant circa rem ipsam.

AE'I'K'P'S'T'W' 37 intellectus] intelligendo (sed exp. et corr.) I' in add. E'I'K'P'S'W' | 38 rem nobilem] conf. E' | 40 quid quam] quidquid W' | 43 foeda] fetida E'I'K'P'T' | 44 se] et (sed exp. et i. m. corr.) I' | 48 Quasi] quarum K' | autem] om. K'P' | 49 quae1] quaeuem (sic) (sed exp.) I' | est1] om. I' | eo] est P' ea W' | 53 et] sup. lin. S' | 54 est2] om. I' | supra determinatis] predeterminatis A | 57 id] illud E'W' | 58 aliquid] aliud W' | suas] om. S' | nominant] nominans S' 54 Talis…determinatis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 110; ed. 1520, II, f. 17vA; ed. 1646, II, 717a).

HenricusDEF.indd 102

20-12-2007 16:02:39

QUAESTIO 2 60

65

70

75

80

45

Primo modo sunt id ipsum et nullo modo differunt, quia non sunt nisi ipsa divina essentia, |ut patet ex supra determinatis, et sic neutra est potior aut principalior altera, nec habet secundum hoc locum quaestio in eis. Si ergo principalitas dicenda sit esse in eis, hoc est considerando ipsas secundum suas proprias rationes quibus inter se differunt sicut alia attributa, secundum quod habitum est supra. Sic enim in ipsis est principalitas secundum rationem in Deo eo modo quo ratione differunt, quemadmodum est principalitas in eis secundum rem in creaturis eo modo quo secundum rem differunt. Ut enim dicit PHILOSOPHUS in Io P o l i t i c a e, «quaecumque ex pluribus fiunt aliquod commune, in omnibus est | principans et subiectum, quemadmodum in harmonia commixtionis elementorum semper | est unum elementum praedominans sive principans, et in harmonia vocum est vox una consonantiam aliarum tenens, et in homine anima principans est despotico principatu, corpus vero subiectum, et intellectus principatur appetitui sensitivo regali principatu». In Deo autem ex actu voluntatis et intellectus fit aliquid commune, ut beatitudo, quae ex utroque perficitur. Oportet igitur quod alterum eorum in Deo sit principans, alterum vero subiectum. Unde, suppositis illis quibus in quadam quaestione de Quolibet determinavimus in creaturis voluntatem esse principaliorem et altiorem potentiam quam sit intellectus, | et per

T' 197va

I' 205va Scarp. 753a

S' 147rb

AE'I'K'P'S'T'W' 60 sunt1…modo2] om. (hom.) S' | id] illud W' | et] in W' | 61 divina] om. K' | ex] et E' | 62 hoc] sup. lin. I' | 63 in eis] om. W' | 64 sit] iter. sed exp. K' | 65 suas] om. K'P' | rationes] suas add. K'P' | 66 est2] om. E' | 67 differunt…69 differunt] om. (hom.) K'P' | 69 enim] dicendum add. (sed exp.) I' | 70 quaecumque] del. (sed i. m.) I' | 71 et] sup. lin. W' | 73 una] vero add. (sed exp.) I' | 74 principans est] inv. K'P' | est] om. I' | principatu] principato A | 75 appetitui] intellectui K'P' | 76 aliquid] aliquod (?) I' | ut beatitudo] inv. W' | 77 ex] est E' | igitur] iter. (sed exp.) I' | 78 in Deo] om. K'P' | in…sit] sit in Deo E'I'S'T'W' | 81 et altiorem] om. S' | et2] etiam W' 60 Primo…61 determinatis] Cf. ibid., art. 35, q. 4 (ed. G. A. WILSON, p. 36, 40-50; ed. 1520, I, f. 225rS; ed. 1646, II, 573a). | 65 secundum…66 supra] Cf. ibid., art. 39, q. 4 (ed. G. A. WILSON, pp. 197, 2 - 198, 35; ed. 1520, I, f. 247vC-D; ed. 1646, II, 632a-b). | 70 quaecumque…75 principatu] ARIST., Polit., I, c. 5 (Transl. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p. 17, 9-11; 1254a 28-31 et p. 18, 1-12; 1254a34-b6). | 80 in…83 intellectus] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, qq. 14 et 15 (ed. R. MACKEN, p. 84, 27-30 et p. 93, 58- 65; ed. 1518, f. 10vK et f. 11vN; ed. 1613, I, f. 17ra et f. 18vb).

HenricusDEF.indd 103

20-12-2007 16:02:41

46

K' 315vb P' 259rb

Bad. 30v

ARTICULUS XLVIII

consequens actum voluntatis esse principaliorem et altiorem quam sit actus | intellectus, eisdem possumus hic ostendere velle in Deo esse actionem principaliorem | et altiorem secundum rationem quam sit intelligere. Sed non oportet ibi dicta repetere, quia non restat nisi ipsa hic applicare. Verumtamen hic sciendum est in summa quod quandocumque ex aliquibus fit unum commune, ad cognoscendum quid illorum sit principalius, oportet, ut dicit PHILOSOPHUS ibidem, ambo considerare in aliquo optime disposito in eis et secundum naturam, et non in eo ut simpliciter considerato, aut ut deficit ab illa dispositione. Verbi gratia, secundum quod ponit exemplum, si velimus videre quod et quomodo anima principatur corpori, oportet hoc considerare in homine optime disposito secundum corpus et secundum animam. Quod enim in tali homine principatur vere dicendum est principari et secundum naturam, et non in homine simpliciter aut pestilente et male disposito secundum illa. In homine enim pestilente propter prave se habere et praeter naturam multoties invenitur corpus principari animae et appetitus sensitivus rationi. In homine vero bene disposito contingit e contrario. In homine autem simpliciter, licet secundum naturam dominatur id quod dominatur in optime disposito, non tamen hoc potest sicut in illo discerni, propter quod simpliciter et absolute in homine et secundum naturam principalius dicitur esse anima quam corpus, quia scilicet principatur in homine bene disposito secundum hoc, licet non principetur in homine non bene disposito secundum | hoc, et hoc quodam modo quemadmodum cum cibus dicitur sanus per

85

90

95

100

105

AE'I'K'P'S'T'W' 82 actum] i. m. I' | principaliorem] i. m. I' | et altiorem] om. K'P' | 83 intellectus] volun- (sed corr.) K' Est add. S' | 84 et] iter. E' | quam] sn add. (sed canc.) S' | 85 ibi dicta] inv. A | 86 hic2] sic I' (sed del. et i. m. corr.) E'S'W' | 87 quandocumque] del. I' quando T' | fit] sit AE'I'K'S'T' | 88 sit] fit W' | 89 naturam] maturam (sed corr.) I' | et2] om. I' (sed sup. lin.) E'S' | 90 ut2] om. E' | 91 exemplum] ibidem add. K'P' | 92 oportet] sed K' | hoc considerare] inv. W' | homine] hominebus (sic) S' | 93 secundum2] aliqua add. (sed exp.) I' | 94 est] iter. (sed exp.) I' | principari] principatus (sed corr.) K' | secundum] animam add. K'P' | 95 naturam] del. K' | male] nullae I' | 96 In] illa add. (sed exp.) I' | 98 contingit] convenit E'I' | e contrario] an scribendum e converso ? | 100 id] illud W' | disposito] om. K' | 103 quia] del. I' | 104 hoc] quod add. (sed exp.) E' | 105 dicitur] cibus add. W' | sanus] sana E' 86 Verumtamen…88 Philosophus] Cf. ARIST. Polit., I, c. 5 (Transl. Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, p. 7, 9-10; 1254a 29-30).

HenricusDEF.indd 104

20-12-2007 16:02:42

QUAESTIO 2

110

115

120

125

47

respectum ad sanitatem quae est in corpore animalis, quia scilicet est conservativum illius, ille cibus dicitur sanus simpliciter qui est sanus simpliciter sano et corpori bene se habenti, non autem ille qui est sanus corpori infirmo et male se habenti. | Ad videndum igitur quis sit principalior, | an actus voluntatis an actus intellectus, et per consequens an voluntas an intellectus, oportet ambo inspicere in eo quod secundum | ipsa est optime dispositum secundum naturam, et non in eo quod deficit ab illa dispositione optima. Quare, cum optima dispositio voluntatis et actus volendi est in volendo summe bonum et optima dispositio intellectus et eius | actus est in intelligendo summe verum - bonum enim est per se perfectio voluntatis et actus eius, verum autem intellectus et actus ipsius -, in eis autem quae sunt per se sequitur, | si simpliciter ad simpliciter, et magis ad magis et maxime ad maxime, summe bonum autem et summe verum est solummodo ipse Deus sive ipsa divina essentia, principalitatem ergo inter voluntatem | et intellectum et actuum eorum debemus inspicere in quocumque volente et intelligente secundum quod vult et intelligit Deum. In intelligendo autem et volendo Deum principalior est voluntas, quoniam in actione voluntatis perficitur voluntas in ipsa re ut ipsa habet esse in se, eo quod voluntas actione | sua inclinatur in ipsam et in ea recipitur, non autem eam in se recipit. In actione vero intellectus e contrario perficitur intellectus ipsa re ut habet esse in ipso intellectu; recipiendo enim in se ipsam rem intellectam quodam modo perficitur

Bad. 30vL A 203vb Scarp. 753b

E' 68vb

W' 172ra

K' 316ra

I' 205vb

AE'I'K'P'S'T'W' 106 sanitatem…corpore] atramenti macula cooperta est I' | 107 sanus1] sana E' | sanus2] sana E' | 108 qui] diligendum I' | 110 quis] qui P' communis I'W' | an1] litt. conf. E' et S' | an1…111 actus] voluntatis om. et an actus an del. I' | 111 an1] om. W' | voluntas] voluntate E' | an2] aut I'T' aut add. W' | 112 optime] est add. S' om. I' | 115 et1…116 verum] om. (hom.) T' | dispositio] et add. I' (sed exp.) E'W' | 116 verum…117 voluntatis] conf. E' | 117 eis autem] conf. E' | 118 sunt] i. m. I' | simpliciter et] om. S' | et] om. I' | 120 solummodo…Deus] ipse Deus solummodo K' | 122 et2] om. W' | 124 In] om. P'S'T'W' | autem] om. I'S' | 125 perficitur] om. W' | re…ipsa2] iter. (homoeoceph.) S' | ut] in W' | ipsa2] ut add. W' | 126 inclinatur…127 actione] iter. W' | ea] ipsa K'P' | 127 eam] causa add. (sed exp.) I' | 128 re ut] inv. W' | ut] iter. W' | in] om. I' | 129 intellectam] in add. E' | perficitur] perficit T' 124 In…voluntas] Cf. infra, art. 49, q. 6, pp. 137, 306 - 138, 319.

HenricusDEF.indd 105

20-12-2007 16:02:44

48

P' 259va

Bad. 30vM

T' 197vb

Scarp.

754a

S' 147va

ARTICULUS XLVIII

ipsa. Magis autem perficitur voluntas in Deo actu suo transferendo se in ipsum, quam recipiendo ipsum in se, eo quod transferendo se in Deum sub ratione boni per actum voluntatis convertitur | quodam modo in ipsum secundum quod habet esse in se ipso. Amor enim, qui est ratio volendi, est virtus conversiva et unitiva transformans amantem in amatum, ut dictum est supra. Recipiendo autem in se Deum sub ratione veri per actum intellectus assimilatur quodam modo intellectus intellecto secundum quod habet intellectum esse in ipso intelligente. Notitia enim, quae est ratio intelligendi, non est nisi virtus assimilativa. Maius autem et nobilius est converti in Deum et fieri unum quodam modo cum ipso secundum quod habet esse in se ipso, quam assimilari quodam modo ipsi secundum quod est in intelligente. | Idcirco dicendum est quod simpliciter in volente quocumque et in intelligente Deum nobilior et principalior est voluntas et actus volendi quam intellectus et actus intelligendi. Et sic propter idem dicendum est quod simpliciter et absolute principalior est voluntas seu actus volendi quam intellectus seu actus intelligendi. Unde, licet cum quis vult aut intelligit aliud a Deo, maxime quod inferius |est intelligente et volente, altior, principalior et perfectior est intellectus quam voluntas, quia dignior est in intellectu cognitio rerum corporalium quam amor earum, quia nobilius est eis assimilari secundum esse spirituale quo habent esse in ipso, quam transformari | in ipsa secundum esse quod habent in se, eo quod nobilius esse habent | inferiora secundum quod habent esse in

130

135

140

145

150

AE'I'K'P'S'T'W' 130 in1] om. A | suo] scilicet add. I' | in2] om. I' (sed sup. lin.) K'P' | 131 ipsum1…in1] om. (hom.) T' | eo] oportet S' | 133 ipsum] quod add. (sed exp.) I' | esse] quod habet esse add. (sed del.) I' | qui] quae AI'T' | 134 transformans] transforma I' | 136 intellectus1] i. m. I' | 138 Maius] magis E'I'K'P'T' enim add. W' | autem] aut E' | 139 in] om. S' | unum…modo] quodam modo unum K'P' | cum] om. W' | 140 esse] om. E' | quam] quaeritur I' | 142 Idcirco] est add. W' | volente] voluntate I' | 143 in] om. E'I'K'P'T' | Deum] divinum T' | 144 et] sive K'P' seu (cf. intellectus seu actus in inf. lin.) E'I'S'T'W' | Et…146 intelligendi] om. (hom.) K'T' | est] om. P' | 146 actus] actu W' om. S' | 147 aliud] aut I' (sed corr.) W' | et] sup. lin. W' | et volente] om. K'P' | 148 altior] et add. S' | 149 in] d- add. (sed exp.) I' | 150 quia] iter. S' | nobilius] notas E' | 151 ipso quam] eo quod P' | in3…153 superiori] esse inferiora W' | 152 esse habent] iter. K' | in] ipsius add. (sed del. A) AK'P'S'W' 133 Amor…135 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 150, 50 - (151,) 69; ed. 1520, II, f. 24rI; ed. 1646, II, 735a).

HenricusDEF.indd 106

20-12-2007 16:02:45

QUAESTIO 2

155

160

165

170

49

superiori natura quam secundum quod habent esse in se, dicente AUGUSTINO IXo D e T r i n i t a t e, capo 4o: «Maior est notitia corporis quam ipsum corpus quod notitia eius notum est; illa enim vita quaedam est in ratione cognoscentis, corpus autem non est vita», e contrario autem superiora habent esse nobilius in se quam in natura inferiori, dicente AUGUSTINO ibidem, capo 11o: «Cum Deum novimus, quamvis meliores efficiamur antequam nosceremus, illa notitia tamen inferior est quia in inferiore natura est», hoc tamen non obstat quin simpliciter altior sit voluntas, et hoc maxime | respectu Dei, quia nihil vult neque intelligit primo et per se obiective nisi se ipsum, et quod vult et intelligit alia a se, hoc non est nisi volendo et intelligendo se, ut supra dictum est in parte et amplius inferius declarabitur. Nec obstat etiam in creaturis intellectualibus, et hoc duplici de causa. Quarum prima iam tacta est, scilicet quia volens et intelligens in volendo et intelligendo inferiora non est optime dispositus secundum voluntatem et intellectum, sed deficit a nobiliori dispositione quae potest esse in eis, cuiusmodi est illa quam habent in cognoscendo Deum. Et ideo esse nobilius respectu illorum est esse nobilius secundum quid. Esse autem nobilius respectu Dei in intelligendo et volendo ipsum est esse nobilius simpliciter, et hoc quodam modo quemadmodum dicimus quod homo simpliciter est nobilior leone

K' 316rb

AE'I'K'P'S'T'W' 153 superiori] inferiori K' figura (?) P' | natura] quaeritur add. (sed del.) I' | 155 ipsum corpus] inv. P' | eius] est T' | est1] notitia eius notum est add. (cf. ead. lin.) W' | enim] sup. lin. I' | 157 inferiori] inferiora W' | dicente] dicere P' | 158 Cum] u add. (sed canc.) W' | efficiamur] in add. (sed exp.) I' quam add. K' | 159 quia in] om. P' | in] om. E'I'W' | inferiore] inferior E' inferita (sic) I' | natura] si E' | est2] eius P' | tamen2…160 hoc] iter. (homoeoceph.) I' | 160 quin] spiritualiter add. (sed del.) A | 161 nihil vult] inv. W' | se1] neque add. K' | 162 intelligit] intellectum P' | est] om. I' | 163 in parte] om. P' | et] infra add. K' | amplius] in parte add. P' | inferius] om. K' | 166 iam…est] est iam tacta AI' | est] sup. lin. I' | et] om. S' | 167 optime] optima W' | 169 cuiusmodi] cuius AE'I'P'S'T'W' | 170 respectu…171 nobilius] om. (hom.) P'S' | est esse] inv. K' | 171 respectu Dei] Dei in respectu (sed in exp.) I' | in] sup. lin. I' E'I'P'W' | et volendo] i. m. I' | 173 nobilior] melior K' | leone] conadd. (sed exp.) I' 154 Maior…156 vita] AUGUST., De Trin., IX, c. 4, n. 4 (CC lat. 50, 297,16-18). | 158 Cum…159 est2] Ibid., IX, c. 11, n. 16 (CC lat. 50, 307,13-17; PL 42, 969). | 162 et1…163 parte] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 118, 39 - (119,) 55; ed. 1520, II, f. 19rG; ed. 1646, II, 720b).

HenricusDEF.indd 107

20-12-2007 16:02:47

50

I' 206ra

Bad. 30vN

P' 259vb Bad. 31r

Scarp. 754b W' 172rb A 204ra

ARTICULUS XLVIII

secundum quod est rationale, secundum quid autem est ignobilior si comparentur inter se secundum fortitudinem | corporalem, eo quod res ab optimo quod est in ea simpliciter dicitur nobilior alia, secundum quid autem secundum illud quod est deterius in ea dicitur minus nobilis illa; aut secundum aliud exemplum, quemadmodum contingit quod in homine pernicioso aut male disposito appetitus principetur rationi. | Alia vero causa est quia bonum et verum in aliis a Deo sunt obiecta voluntatis et intellectus secundaria et quasi secundum quid, bonum autem et verum quod Deus est sunt obiecta eius prima et simpliciter. Nobilitas autem veritatis non est iudicanda simpliciter nisi respectu eius quod est obiectum suum simpliciter, secundum quod haec ratio magis pertractabatur in quaestione praedicta de Q u o l i b e t. Et redit | ista causa in idem cum praecedenti, ut patet inspicienti pertractationem | eius ibi habitam. Sic ergo principalis causa sive ratio quare voluntas debet dici simpliciter principalior potentia quam intellectus et actus illius principalior quam actus intellectus, est illa quae iam dicta est. Si quae autem aliae causae |adsignentur | huiusmodi vel ex parte potentiae vel ex parte habitus vel actus vel obiecti, secundum quod quasdam | illarum tetigimus in quaestione nominata, illae sunt secundariae et sequentes ex ista.

175

180

185

190

AE'I'K'P'S'T'W' 174 secundum2] iter. I' | ignobilior] i. m. I' | si] iter. S' | 175 comparentur] comparetur I' | fortitudinem] formidine E' | 177 autem] i. m. I' | secundum] om. E' | 178 quod] om. E'I'K'P'S'T'W' | in] om. P' | 180 Alia] Aliud P' | vero] q- add. (sed exp.) I' | verum] in aliquis add. W' | 181 secundum] om. K' et P' | 182 sunt obiecta] substantia P' | 183 simpliciter1] nobilis add. W' | 184 secundum quod] iter. (sed exp.) I' | haec] ratio est (sed del et i. m. corr.) P' | 185 magis] insib add. (sed canc.) S' | praedicta] om. T' | Et] om. P' | 187 eius] sup. lin. T' | ibi] in P' | sive] quaere add. W' | 188 voluntas] bonitas A | 190 iam] om. K' | dicta] dici W' | est] om. W' | causae] omne W' | adsignentur] adsignantur AI' | huiusmodi] huius K'P'S'T' | 191 potentiae…parte2] om. (hom.) E'S' 178 quemadmodum…179 rationi] Cf. supra, p. 46, 93-99. | 184 secundum…187 habitam] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. I, q. 14 (ed. R. MACKEN, pp. 87, 74-88, 4; ed. 1518, I, f. 11rK; ed. 1613, I, f. 17va).

HenricusDEF.indd 108

20-12-2007 16:02:48

QUAESTIO 2

|
200

205

210

215

51

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod intellectualis natura in actu volendi convenit quodam modo cum inferiori natura, non sic autem in actu intelligendi, dicendum quod hoc non est ratio quare illud in quo convenit cum inferiori natura dicatur minus principale, nisi secundum eundem gradum naturae convenit superiori et inferiori, quemadmodum sensibile convenit quodam modo homini et bruto. Nunc autem appetitus voluntatis, cum importat rationem | libertatis, multo superioris gradus naturae est quam sit appetitus bruti, ut supra dictum est. | Ad secundum, quod actio intellectus simplicior est et magis abstracta, quia est de simpliciori et magis abstracto, dicendum quod abstractio non est unius | et eiusdem a se ipso, sed differentis a differenti ut oporteat differre abstractum ab eo a quo abstrahitur. Et secundum hoc sunt diversi modi abstractionis et diversa diversimode sunt abstracta. Est enim quaedam abstractio realis unius ab alio, a quo omnino differt et re et subiecto, qualiter formae separatae, ut intelligentiae, dicuntur esse abstractae, quia sunt formae re differentes a materia, a qua realiter sunt abstractae, quia non habent materiam partem sui nec cadunt in compositionem alicuius tertii cum materia. Est autem alia abstractio rationis sive rationalis, et hoc per rationem et intellectum, quae est unius ab alio cum quo est idem, ad

Bad. 31rO

K' 316va

Bad. 31rP E' 69ra

AE'I'K'P'S'T'W' 195 in oppositum] om. K' | 196 sic] sit P'W' | 198 inferiori] inferiore A | dicatur] dicitur A | 199 convenit] cum add. K' | 201 rationem] vero add. K' | libertatis] voluntatis add. K' | 202 appetitus] cum add. (sed exp.) I' | supra…203 est] dictum est supra P' | 204 actio] actus P' | 205 abstracta] om. T' | et magis] i. m. I' | abstracto] abstracta P' | dicendum…206 abstractio] om. (sed abstracto dicendum quod i. m.) I' | 206 et] om. S' | 207 ut] ne W' | abstractum] obstructum W' | quo] ab eo add. W' | abstrahitur] abstrahere (sed corr.) K' | 208 et] in P' | 210 enim] sup. lin. T' | realis] om. K' rationalis P' | a quo] sup. lin. I' | 211 et1] om. K' | et2] om. P' | intelligentiae] intellectivae I' (sed del. et corr.) E'K'P'S'T'W' | 213 realiter] i. m. I' | quia non] inv. K' | materiam] iter. I' | nec…214 materia] om. S' | 214 tertii] est add. I' 195 intellectualis…197 intelligendi] Cf. supra, p. 42, 7-14. | 201 appetitus…203 est] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 116, 73 -76; ed. 1520, II, f. 18vE; ed. 1646, II, 719b). | 204 actio…205 abstracto] Cf. supra, p. 43, 20-24.

HenricusDEF.indd 109

20-12-2007 16:02:50

52

I' 206rb Scarp.

755a

T' 198ra S' 147vb

K' 316vb

ARTICULUS XLVIII

minus subiecto. Et est triplex, secundum quod quaedam sunt idem subiecto et differunt re, quaedam vero tantum intentione, quaedam vero tantum ratione. Primo modo est abstractio formae materialis vel a materia in qua est. Secundo modo est abstractio universalis a particulari. Tertio modo est abstractio veri a ratione boni. Primo istorum trium modorum adhuc est duplex abstractio secundum quod forma dupliciter habet esse in materia a qua abstrahitur. Quaedam enim forma habet esse in materia ut cui dat esse, ut forma substantialis, quae cum materia est idem in subiecto quod cum ipsa constituit, quae abstrahitur ab ipsa per intellectum abstractione metaphysica. Alia autem forma habet esse in materia ut a qua recipit esse, ut forma accidentalis quae est idem subiecto cum eo cui accidit, a quo abstrahitur per intellectum abstractione mathematica. | Quae duplex est secundum quod sunt duo genera formarum mathematicarum: quaedam quae per se et immediate inhaerent subiecto, ut quantitates continuae, quaedam vero quae | mediante alia, ut quantitates discretae, | sicut numeri mediante continua quae est magnitudo. Fit enim immediate abstractio discreti | a continuo. Numerus enim mathematicus potentia est in continuo, et non procedit in actum nisi divisione continui, ut secundum hoc continua quantitas sit prior discreta, secundum quod supra determinavimus loquendo de natura numeri in quaestionibus de simplicitate Dei. Et hoc modo | discretum abstrahitur a continuo abstractione arithmetica.

220

225

230

235

AE'I'K'P'S'T'W' 217 subiecto] obiecto P' | quaedam] quae (sed subl. corr.) I' quae add W' | 218 quaedam2…219 ratione] om. K' | vero tantum2] inv. P' | 219 vel] om. I' (sed sup. lin.) K' | 220 a] im (sic) W' | 221 trium modorum] inv. T' | 222 secundum…223 materia] iter. P' | 223 a] om. P' | 224 esse] materia vel ut cui dat esse add. (sed va-cat) I' | quae] e add. (sed exp.) K' | 225 in] om. K' | 226 metaphysica] mathematica I'S'W' | forma] i. m. I' | habet…227 forma] iter. (homoeoceph., sed va-cat) I' | 229 mathematica] metaphysica K'T' | duplex est] inv. K' | sunt duo] inv. P' | 231 inhaerent] inhaerentur (sed del. et corr.) I' | quantitates] quantitas P' | continuae] continua P' | continuae…232 quantitates] om. (hom., sed i. m.) I' | quaedam] quae P' | quae] om. P' | 232 mediante alia] inv. P' | sicut] sine P' | 233 Fit] sic K'P' | abstractio] disl- add. (sed exp.) K' | 234 enim] eius I' om. K'P'W' | potentia] positio K' | 235 continui] om. P' | sit] pe- add. (sed exp.) K' | 236 de] divina add. I' (sed del. ) S' (exp.) | 237 natura] materia (sed corr.) S' | quaestionibus] de quolibet add. P' 235 ut…237 Dei] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 29, q. 7 (ed. 1520, I, f. 167rS-167vV; ed. 1646, II, 447a- 448a).

HenricusDEF.indd 110

20-12-2007 16:02:51

QUAESTIO 2

240

245

250

255

260

53

|Sunt igitur sex modi abstractionis, quorum primus est abstractio realis formae ex se separatae a materia; secundus rationalis est per rationem et intellectum formae substantialis a materia simpliciter; tertius est magnitudinis | a materia sensibili; quartus numeri a magnitudine; quintus universalis a particulari; sextus rationis veri a ratione boni. Et secundum istos modos verum est quod actio quae est circa abstractum semper simplicior est et spiritualior et magis abstracta. Et sic maior rationis vera est simpliciter. Sed cum assumitur in minori quod actio talis est potior et principalior atque nobilior, hic distinguendum est, quoniam huiusmodi actiones quarum una est circa abstractum sive circa magis abstractum, alia vero vel circa non abstractum vel circa minus abstractum, aut ambo sunt eiusdem generis sive rationis aut alterius et alterius. Si primo modo, sic minor vera est. Sive enim sit actus intelligendi sive volendi, potior est ille qui est circa abstractum quam qui est circa non abstractum; et qui est circa magis abstractum quam qui est circa minus abstractum, ut patet inducendo per singulos modos abstractionis. Si secundo modo, sic adhuc minor est vera loquendo de potioritate secundum quid quae est in actu intellectus et voluntatis circa alia a primo intellecto et volito. Falsa autem est loquendo de potioritate simpliciter quae est in actu intellectus et voluntatis circa primum intellectum et primum volitum, secundum quod iam expositum est. Et hoc contingit, quia verum et bonum sic se habent inter se quod verum uno modo est ratio nobilior quam sit ratio boni, alio autem modo e converso nobilior est ratio boni quam veri. Et illa ratio qua verum est nobilius bono est secundum quid respectu illius qua bonum est nobilius

Bad. 31rQ

P' 260ra

AE'I'K'P'S'T'W' 239 modi] in causa W' | 240 formae] et add. W' | rationalis] realis E' | 241 rationem] et rationem add. (sed exp.) I' | et] om. W' | 243 rationis] ratione S' | 247 actio] quae est ratione est add. P' | talis] quia add. P' | est] cum add. W' | 248 hic] ut W' | est] om. P' | quoniam] quod P' | huiusmodi] huius P'S' | 249 sive…abstractum2] om. (hom.) P' | 250 vel1] sup. lin. I' | minus] unius P' | 251 aut] vel P' | 252 minor] ratio I' (sed del. et i. m. corr.) E'S'T'W' | enim sit] inv. P' | 253 sive] vel P' | volendi] votandi K' | qui1] om. P' | 255 singulos] omnes K' | 256 sic] om. K' sit P' | 258 a] et P' | 259 voluntatis] et add. K' | 260 Et] de add. P' | 261 contingit] convenit (sed del. et sup. lin. corr.) I' | 262 modo1] i. m. E' | quam…263 nobilior] iter. (homoeoceph., sed va-cat) I' | alio] sup. lin. I' | 264 est2] sup. lin. S' | est nobilius] inv. T' 258 Falsa…260 est] Cf. supra, p. 47, 110 - 48, 141.

HenricusDEF.indd 111

20-12-2007 16:02:53

54 Bad. 31rR Bad. 31v W' 172va Scarp. 755b

K' 317ra A 204rb

I'

206va

ARTICULUS XLVIII

vero. | Est igitur sciendum quod duplex est nobilitas, scilicet prioritatis et perfectionis. Nobilius prioritate, non perfectione, nobilius est secundum quid respectu eius quod est nobilius |perfectione. Quod patet | in esse et vivere. Esse enim est nobilius prioritate rationis et intellectus quam vivere, dicente DIONYSIO 5o cap.o D e d i v i n i s n o m i n i b u s: «Ante alias |Dei participationes esse praepositum est, et est per se esse summum eo quod est per se vivum esse»; et infra: «sicut existens Deus laudatur ut ex digniore donorum eius». Et tamen constat quod vivere perfectionem | quandam | nominat circa esse, ut supra expositum est in quaestionibus de vita, et hoc quemadmodum in corporibus et formis corporalibus generabilium et corruptibilium semper quod prius est simplicitate est minus nobile, ut elementum quam mixtum, et mixtum quam vegetabile, et vegetabile quam sensibile, et sensibile quam rationale, et hoc quia in talibus ultimum vel quasi ultimum semper addit aliquid nobilitatis super praecedens vel quasi praecedens, licet e contrario sit in ordine illorum: id quod prius est simplicitate simul est prius nobilitate, eo quod in talibus posterius semper | deficit a priori et quod est in posteriori sub ratione nobiliori est in priori. De quibus loquitur PHILOSOPHUS cum dicit IIo M e t a p h y s i c a e quod «prius in unoquoque genere nobilius est eo quod est post», quemadmodum nobilius est ens primum, ut Deus, quam alia, et calidum in igne quam in quolibet

265

270

275

280

285

AE'I'K'P'S'T'W' 267 quod est] iter. K' | 268 in] om. W' | 269 capo de] inv. P' | 270 divinis nominibus] divino E'I'W' | Ante] aut W' | 271 se2] esse add. P' | vivum] unum P'S'W' | vivum esse] i. m. I' | 272 ut] et W' | ex] om. P' | quod] om. I' (sed sup. lin.) S' (i. m.) W' | vivere] nunc W' | 275 semper] secundum A del. (secundum i. m.) I' | quod] est add. K' | prius] de add. E' | 277 quam1] elementum add. K' elementum sive add. T' | et vegetabile] i. m. I' | 278 in] an S' | semper] i. m. I' iter. W' | 280 id] om. P' | est1] om. S' | 281 posterius] om. K' | deficit] posterius add. K' | et] id (sed exp. et sup. lin. corr.) I' | 282 quod…in1] om. S' | ratione] semper ratione add. (sed exp.) I' | 283 IIo Metaphysicae] inv. W' | Metaphysicae] i. m. I' | 284 nobilius est1] inv. K' | est3] om. W' | 285 in igne] in genere (sed corr.) S' 270 Ante…271 esse2] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 5 (Dionysiaca, II, p. 337, a-b; transl. Sarraceni). | 271 sicut…272 eius] ID., De div. nom., c. 5 (Dionysiaca, II, p. 338, c-d; transl. Sarraceni). | 272 Et…274 vita] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 27, q. 1 (ed. 1520, I, f. 160vD; ed. 1646, II, 408b). | 283 prius…284 post] Cf. ARIST. Metaph., II, c. 1 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 36-37; Iunt., VIII, f. 49rF, 49vL, 50vH; 993a24-27); cf. AVERR., Comm. in Metaph., II, Comm. 4 (ed. G. DARMS, pp. 58, 21 - 59, 34).

HenricusDEF.indd 112

20-12-2007 16:02:54

QUAESTIO 2

290

295

300

305

55

alio. Quemadmodum autem esse et vivere habent istas diversas rationes nobilitatis inter se comparata, sic verum et bonum ut comparantur ad intellectum et voluntatem. Verum enim nobilius est bono, quemadmodum intellectus voluntate, in quantum non est nata voluntas moveri in bonum nisi moto intellectu in verum. Perfectior tamen est ratio boni quam veri, quia rationem boni habet res ex eo quod est in se perfectam rationem habens perfectionis, |veri autem ex eo quod nata est dare perfectionem alteri, ut intellectui, secundum quod haec patent ex supra | determinatis. Nunc autem perfectio rei quam habet ex eo quod est in se, simpliciter est perfectio et essentialis respectu perfectionis quam habet aliquid ex eo quod natum est perficere aliud. Secundum enim quod dicit AVICENNA IXo M e t a p h y s i c a e, «non potest aliqua causarum perfici per causatum essentialiter nisi accidentaliter». Per quod probat quod caelum non acquirit suam perfectionem per suum motum. Unde quia simpliciter perfectior et nobilior est ratio boni quam veri simpliciter et per se, actus terminatus et perfectus a bono est simpliciter perfectior et nobilior quam actus terminatus in vero; et hoc in primo bono et primo vero, respectu cuius actus intelligendi et volendi | simpliciter habent comparari secundum perfectius et imperfectius, nobilius et ignobilius, ut dictum est. Quamquam ergo simplicior sit ratio

E' 69rb P' 260rb

S' 148ra

AE'I'K'P'S'T'W' 286 alio] i. m. I' | autem] iter. I' | 287 comparata] composita P' compata (sic) W' | sic] sit P' secundo T' | bonum] o add. (sed exp.) I' | 289 quantum] vero add. P' | non] vero K'S'T' | est nata] inv. K' | 290 bonum] bono I' | moto] mota A | 291 boni1] bona S' | rationem] perfectionem A (sed i. m. corr.) om. E'I'W' | est] om. P' | 292 habens] habet P' habent S'W' | autem] vero K' | 293 intellectui] intellectum P'T' | haec] huius P'S' | 294 ex1] et W' | 295 et] inser. P' | 296 aliquid] aliud W' | natum] notum I' | perficere] illud add. (sed exp.) K' | 297 Avicenna] no add. (sed exp.) I' | 298 aliqua] alia P' | nisi] aladd. (sed exp.) I' sed K' | 299 probat] propter P' | caelum] ut add. W' | 300 est…boni] om. S' | 301 veri…se] om. S' | et1] om. W' | et2…302 terminatus] om. (hom.) S'W' | 302 simpliciter] simplicior et P' | vero] bono P' | 303 in] om. P' | primo2] om. I' (sed i. m.) E'S'W' | vero] non P' | actus] i. m. I' | 304 et imperfectius] om. E' | 305 ignobilius] in nobilius W' | est] om. W' 292 veri…294 determinatis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 105, 33 - (107,) 69; ed. 1520, II, f. 17rR; ed. 1646, II, 715a-716b). | 297 Metaphysicae…298 accidentaliter] AVICENNA, Metaph., IX, c. 3 (ed. S. VAN RIET, p. 471, 33-34). | 298 Per…300 motum] Cf. ibid. (ed. S. VAN RIET, p. 470, 13-16). | 302 et2…305 est] Cf. supra, pp. 53, 260 - 54, 269 et p. 55, 290-298.

HenricusDEF.indd 113

20-12-2007 16:02:56

56

Scarp. 756a K' 317rb T' 198rb Bad.

31vS

Bad. 31vT

ARTICULUS XLVIII

rei ut est abstracta ab intellectu et habet rationem veri et sic terminat actum intellectus, quam sit ratio rei in se ut habet rationem | boni et terminat actum voluntatis simpliciter tamen nobilior et perfectior est actio voluntatis in bono et in re secundum | se quam sit actio intellectus in vero et in re ut | est apud intellectum. |Ad tertium, quod potentia nobilius perficitur habendo perfectionem nobilem in se quam ad ipsam extra se existentem, dicendum quod comparari ad perfectionem nobilem extra se existentem potest aliquid dupliciter: uno modo ut omnino manens extra illam, illa omnino manente extra ipsum, quemadmodum lapis motu suo comparatus ad parietem, a quo repercutitur si fortius impingit in eum; alio modo ut subintrans illam. Quod primo modo comparatur ad aliquid nobile comparatur ad ipsum ut ad terminum solummodo, non autem ut in quo recipiatur, et ita non ut ad illud a quo perfectionem nobilitatis habeat, quam habet illud quod habet in se perfectionem nobilem. | Quod vero secundo modo comparatur ad aliquid nobile non comparatur ad ipsum ut ad terminum tantum, scilicet manentem omnino extra se, sed ut in quo recipitur. Et ita comparatur ut ad illud a quo perfectionem maiorem nobilitatis habeat, quam illud quod habet illam perfectionem nobilem receptam in se absque eo quod ipsum etiam recipiatur in illo. Unde de illo quod comparatur ad nobile ut ad terminum primo modo, bene procedit obiectio, non autem de eo quod comparatur ad nobile ut ad terminum secundo modo. Perfectius enim

310

315

320

325

AE'I'K'P'S'T'W' 307 actum] actus E'I'K'P'S'T'W' | sit] sic T' | rei] ut add. W' | rationem] rationi E' | et] ut W' | 309 in2…intellectus] om. P' | 310 in1] etiam K' | est apud] inv. W' | 311 tertium] dicendum add. (sed exp.) I' | 312 ad] in P' | extra se] ex (sed sup. lin. corr.) I' | 313 se] om. E' | 314 manens] movens P' | extra] ad add. P' | 315 manente] manentem W' | 316 comparatus] om. P' | repercutitur] re (sed i. m. corr.) I' repercutititur (sic) W' | 317 ut] iter. W' | subintrans] intrans W' | comparatur] operatur S' | 318 nobile] voluntate P' | ad2] ipsum K' om. W' | ut2] om. I' | 319 quo1] terminatur add. (sed exp.) K' | ita] in P' | ut] om. W' | 320 illud] om. T' | 321 non] ut P' om. W' | 322 ipsum] perpetuum E' | tantum] rationem add. E' (sed exp.) W' i. m. I' rationi S' | 323 se] om. K' | ut2…illud] ad illud ut K' | illud] id E' | a quo] iter. S' | 324 maiorem] manentem P' | 325 receptam…se] in se receptam K' | se] re P' | quod] per add. P' | 326 Unde de] i. m. I' | ut] et S' | 327 bene] om. T' (sed sup. lin.) P' 311 potentia…312 existentem] Cf. supra, pp. 43, 35- 44, 39.

HenricusDEF.indd 114

20-12-2007 16:02:58

QUAESTIO 2

330

335

340

345

57

est voluntatem isto modo comparari in particulari ut ad terminum ad nobile increatum quam intellectum nobilitatem illius habere in se, eo scilicet quod intellectus habet illam in se inferiori modo quam habeat esse in ipso. Universaliter enim | superiora imperfectius et minus nobiliter recipiuntur in intellectu quam habeant esse secundum se extra; inferiora autem e contrario, quia «quod in aliquo recipitur in illo recipitur per modum recipientis, non autem per modum rei receptae», ut dicitur L i b r o d e c a u s i s, et secundum hoc voluntas perfectior est intellectu, sicut velle aut amare Deum est actio perfectior quam cognoscere ipsum. Et e converso perfectius intellectum habere nobilitatem | intelligibilis creati, quam voluntatem comparari ad illam ut ad terminum, eo scilicet quod intellectus illam habet in se superiori modo quam ipsa habeat esse in se, ut secundum hoc intellectus perfectior sit voluntate, sicut intelligere lapidem est actio perfectior et nobilior quam velle lapidem. Et sic, cum tripliciter | possint comparari intellectus et voluntas, uno modo respectu intelligibilis et volibilis | simpliciter et in universali, alio modo respectu volibilis et intelligibilis creati seu inferioris quam sit intellectus, tertio|modo respectu superioris et maxime intelligibilis et volibilis increati, dicunt illi |qui volunt intellectum nobilitare super voluntatem quod simpliciter et absolute nobilior est intellectus voluntate

I' 206vb

W' 172vb

A 204va K' 317va P' 260va Scarp. 756b Bad. 32r

AE'I'K'P'S'T'W' 329 est] om. P' | voluntatem] voluntate P' | ad2…330 increatum] om. W' | 330 nobilitatem] nobilitate P' ad nobilem in creatum quam intellectu nobilitatem add. W' | eo…331 se] om. (hom.) S' | 331 in se] om. P' | quam] om. W' | habeat] habent W' | 332 in] se add. (sed exp. W') K'W' | minus] unus W' | 333 secundum] in P' esse add. (sed exp.) S' | 335 dicitur] ill- add. I' (sed exp.) in add. I'S'W' | 336 secundum] v- add. (sed exp.) K' | est] i. m. I' in add. P' | 337 est] esse P' | 338 perfectius] est add. P' | habere] nolo add. (sed exp.) I' | 339 comparari] comparare P'T' | ut] sup. lin. W' | 340 quam] quod S'W' | 341 sit…342 perfectior] om. (hom.) S' | 343 sic] om. P' | cum] est T' | 344 in] sup. lin. T' | 345 volibilis] nobilis (sed del. et i. m. corr.) I' | et] in S' om. I'W' | 346 maxime] etiam add. K' | 347 volibilis] nobilis (sed exp. et i. m. corr.) I' | qui] quod P' iter. W' | intellectum nobilitare] inv. P' | 348 voluntatem] si add. (sed exp.) I' | est] sit P'S' 334 quod…335 receptae] ANON., Liber de causis, IX (X), prop. 99 (ed. A. PATTIN, p. 160, 46-49; cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 11, 12, p. 232); ed. O. BARDENHEWER, p. 184, 15 - 17); citatur in ANON., Les Quaestiones in Librum de causis attribuées à Henri de Gand, q. 45 (ed. J. ZWAENEPOEL, p. 111, 42-43). | 347 dicunt…353 obiecti] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 82, art. 3; GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. VI, q. 10, spec. (ed. M. DE WULF - J. HOFFMANS, pp. 193 et 206).

HenricusDEF.indd 115

20-12-2007 16:02:59

58

S' 148rb

ARTICULUS XLVIII

et actio intellectus actione voluntatis, et similiter respectu alicuius obiecti determinati, licet etiam respectu alicuius obiecti voluntas potest esse nobilior intellectu et actio voluntatis nobilior actione intellectus. Nullum enim est inconveniens, ut dicunt, quod nobilius simpliciter sit minus nobile respectu alicuius obiecti. Et in hoc consistit vis et radix positionis eorum. Sed non est ita ut dicunt et supponunt. Non enim solummodo voluntas comparatur ad nobile suum ut ad terminum, in quo sit ipsa et eius actio, qui extra ipsam omnino maneat, et ipsa extra illum, quod cum ipsi supponunt, attamen nihil est quod dicunt, sicut patet. Immo voluntas comparatur ad obiectum et nobile suum quod est bonum ut receptum in ipso, ut nobilitas voliti perfectius habeatur a voluntate quam nobilitas intellecti ab ipso intellectu eo quod intellectum non habet esse in intellectu nisi secundum rationem luminis diffundentis se in intellectu et sic per modum disponentis intellectum, quemadmodum lumen in aere est solummodo sicut quaedam dispositio aeris; volitum autem habet esse in voluntate secundum rationem flammae convertentis in se voluntatem |et sic non per modum disponentis aut dispositionis, sed per identitatem et per modum in se voluntatem convertentis, quemadmodum flamma existens in aere in se convertit aerem ut per identitatem unum sit in altero. Et sic voluntas habet esse in volito sicut ei immersum per amorem, cum intellectus sit quasi omnino extra intellectum, dicente HUGONE super 7um cap.um C a e l e s t i s

350

355

360

365

370

AE'I'K'P'S'T'W' 349 et1…351 intellectus] om. P' | actione] actio T' | 350 determinati…obiecti] iter. (homoeoceph.) I' | obiecti] absoluti K'S'W' volentis add. W' | 351 nobilior2] om. K' | 352 enim] om. W' | est] c- add. (sed exp.) I' | ut…nobilius] iter. W' | minus] unus S' | 353 nobile] i. m. I' | hoc] hiis P' cum add. W' | 355 Sed] quod add. S' | ut] om. I'W' | enim] sup. lin. I' | 356 voluntas] voluntatis E' | nobile] voluntatem et -bile (sic) add. P' nobilem W' | quo] non add. K' | 357 actio] om. K' | qui] quasi E'P'S' quid (sed exp. et corr.) I' quia W' | maneat] moneat W' | cum] tamen AE'I'K'T'W' | 358 attamen] aut tamen E'I' (sed exp.) T'W' attamen K' cum add. P'S' | Immo] in modo I' | 363 intellectum] intellectu E' | 364 solummodo] est K' | sicut] sic I' | 365 esse] om. P' | voluntate] sicut add. (sed exp.) K' | rationem] rationi E' | 366 in se] om. T' | 367 in] sup. lin. E' | 368 convertit] in add. E' | ut] om. W' | 369 altero] al- (sed corr.) K' | Et] nec W' | 370 ei immersum] inv. K' | 371 Hugone] coni.: Hugo AE'I'P'S'T'W' (an recte ?) Augustino (sed exp. et Hugo scr.) K' | cap.um] om. P'

HenricusDEF.indd 116

20-12-2007 16:03:01

QUAESTIO 2

375

380

385

390

59

H i e r a r c h i a e: «Dilectio intrat ubi cognitio foris stat». Et per hoc volitum voluntatem quodam modo convertit in se ipsum, sicut amantem | in amatum. Et per hoc multo perfectius habet in se voluntas nobilitatem voliti quam intellectus nobilitatem intellecti. Et ita si secundum modum quem ponunt debeat considerari comparatio intellectus et voluntatis secundum maiorem nobilitatem et minorem, etiam secundum illum modum voluntas simpliciter est nobilior intellectu, licet respectu alicuius intellecti et voliti, | ut creati seu eius quod est inferius intellectu, nobilior sit intellectus quam voluntas, et actio intellectus quam sit actio voluntatis. Et sic omnino ex positione illorum contingit eis contrarium eius quod intendunt. |Dicimus ergo quod haec est per se et essentialis differentia intellectus et voluntatis, in qua consistit differens ipsorum nobilitas, scilicet |quod perfectio et dignitas intellectus in hoc consistit quod res intellecta existit in intellectu ut formalis dispositio in ipso, et per hoc secundum actum intelligit; perfectio vero et dignitas voluntatis in hoc consistit quod ipsa voluntas existit in re volita, ut |conversa in ipsam, quod est eius terminari in volitum ut consistit in se ipso. Perfectius autem se habet aliquid ad nobile ut quodam modo conversum in ipsum, et sic existens quasi ut natura eius, quam habere ipsum in se solummodo ut dispositionem ipsius. Et sic voluntas et intellectus | etiam comparati ad volitum et intellectum simpliciter et absolute et in universali invenitur quod voluntas est perfectior quam sit intellectus, licet intellectus sit

E' 69va

K' 317vb I' 207ra

Bad. 32rV Scarp. 757a

T' 198va

P' 260vb

AE'I'K'P'S'T'W' 372 Dilectio…ubi] distinctio in circa ut in P' | cognitio] ergo W' | 375 ita] ista W' | si] om. W' | 376 comparatio] operatio W' | voluntatis] om. W' | 379 et…quod] iter. W' | creati] crea- lac. -ti T' | est] quasi add. P' | 381 sic] om. W' | positione] om. E'I' (sed i. m.) S'W' | eis] eeis (sed exp. et corr.) I' | 383 haec] om. W' | est] sup. lin. I' etiam P' | et] sup. lin. T' | 384 ipsorum] eorum K' | 385 scilicet] sed W' | dignitas] dignis E' dignitatis W' | hoc] ex add. W' | 386 ut] in W' | in ipso] om. P' | hoc] ipsum add. (sed del.) S' | 387 dignitas] dignitatis (sed exp. et corr.) I' | 388 re] res K' | volita] volitas K' | 389 eius] om. K' | consistit] in esse suo add. P' | in2] ut S' | 390 autem] enim T' | aliquid] om. E'K'P'S'T'W' | ad] sup. lin. I' | ut] in add. P' | 391 existens] natura add. W' | quasi] natura add. (sed exp.) K' | quam] dicitur add.P' | se] et non add. P' | 392 et] om. P' | comparati] compari K' | 393 et2] om. A | et3] ut add. K' | 394 quod] et S' 372 Dilectio…stat] HUGO DE S. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dion. Areop., VI, c. 7 (PL 175, 1038D).

HenricusDEF.indd 117

20-12-2007 16:03:03

60

W'

173ra

ARTICULUS XLVIII

perfectior voluntate cum comparatur ad intellectum et volitum creatum aut inferius intellectu. Et nullum est inconveniens quod ignobilius simpliciter sit magis nobile respectu alicuius obiecti, scilicet respectu obiecti non principalis, sed secundarii et minus nobilis, ut sic in male disposito per intellectum et voluntatem, scilicet in intelligendo et amando et volendo bonum creatum, respectu illius qui vult et intelligit id quod est bonum increatum et per hoc est in optima dispositione secundum intellectum et voluntatem; solummodo contingit quod intellectus principatur voluntati, quemadmodum in homine male disposito secundum appetitum et rationem appetitus principatur rationi, ut supra dictum est. Inconveniens vero esset quod ignobilius simpliciter esset magis nobile respectu obiecti primi et principalis et magis nobilis, licet illi dicant hoc non esse inconveniens et male, quia cui nobilius convenit primum in unoquoque genere, ei simpliciter nobilius convenit genus illud, ut quod ceteris est nobilior substantia, ceteris est nobilius ens. Unde, quemadmodum ignis, quia est primum calidorum et causa omnium aliorum calidorum et caliditatis in eis, ideo est maxime |calidum et ideo etiam est simpliciter calidum, et similiter contingit circa unumquodque principiorum in quolibet genere, ut dicit PHILOSOPHUS IIo M e t a p h y s i c a e, sic cui convenit nobilius id quod est primum

395

400

405

410

AE'I'K'P'S'T'W' 395 voluntate] om. P' | comparatur] comparantur A | 396 aut…intellectu] om. K' | intellectu…398 male] linea verticali i. m. cum tribus punctis hoc notatur A | est inconveniens] inv. K' | ignobilius] intellectus P' | 397 respectu alicuius] inv. W' | scilicet…398 obiecti] om. (hom.) I' (sed i. m.) E'K'P'S'T'W' | 398 sic] scilicet E'S'W' | 399 scilicet] sic E'S'W' | in] om. I' (sed sup. lin.) K'P'T'W' | 400 amando…volendo] volendo et amando P' | creatum] cum add. K'S'T'W' et non add. P' | 402 solummodo] solum P' | contingit] convenit I' | 403 principatur] principetur K' | 405 supra] om. K' | vero] non W' | 406 respectu…nobilis] om. S' | obiecti] boni P' | et magis] inv. W' | et2…407 licet] sed (sed exp. et i. m. corr.) I' | 407 cui] convenit add. K' | nobilius convenit] inv. I'P'S'T'W' | 408 primum…convenit2] om. (hom.) K' | 409 ut] non P' om. S' | substantia] substantiae S' | 410 ignis] i. m. I' | et] sup. lin. P' | 411 caliditatis] caliditas (sed sup. lin. corr.) I' | 412 et ideo] iter. S' | et1…calidum2] iter. (homoeoceph.) W' | etiam] om. T' | contingit] convenit I' communit W' | circa] incom- (sed exp.) K' | 413 principiorum] iter. W' | 414 sic] sicut P' | convenit] contingit I'K' | id] illud E'I'K'S'T'W' 402 solummodo…405 est] Cf. supra, p. 46, 93-99. | 412 et2…413 genere] Cf. ARIST. Metaph., III, c. 3 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 49; Iunt., VIII, ff. 48rB-50vL; 998b12-999a14).

HenricusDEF.indd 118

20-12-2007 16:03:04

61

QUAESTIO 2 415

420

425

430

obiectum dignius et nobilius in intellectis et volitis et causa et ratio intelligendi et |volendi omnia alia, illud est magis nobile et | nobilius simpliciter. |Quapropter voluntas, quia est nobilior volendo Deum in quocumque volente sit, quam sit intellectus in intelligendo Deum, quod et illi concedunt, simpliciter ergo et absolute voluntas nobilior potentia est in volendo quam intellectus in intelligendo, et simpliciter et absolute nobilior est actus volendi quam intelligendi. |Et sic patet quod redit in idem investigare principalitatem inter intellectum et rationem, aspiciendo scilicet ad primum et principalem intellectum et volitum, sive ad intellectum et voluntatem in optima dispositione intelligendi et volendi, quae est in volendo et intelligendo Deum, secundum modum quem supra sumus secuti, et aspiciendo ad actum intelligendi et volendi simpliciter verum et bonum non determinando hoc vel illud, penes quem illi statuerunt principalitatem inter intellectum et voluntatem debere | investigari, et bene, licet in minore propositione et in modo prosequendi deficiant. Et ideo concludebant |intellectum esse | principaliorem, ut iam expositum est in solutione argumenti. Concludendo autem ex ea voluntatem esse principaliorem, debemus ex

K' 318ra A 204vb Bad. 32rX

Scarp. 757b

Bad. 32v I' 207rb S' 148va

AE'I'K'P'S'T'W' 415 dignius] est add. T' | in] om. W' | et3] est T' | et4] om. S' | 416 illud] id I' | nobilius] et intellectis et volitis et causa et ratio intelligendi add. (cf. lin. 415-416 supra) W' | 418 Quapropter] Quia propter I' | voluntas] om. P' | nobilior] nobilio (sic) W' | 419 intellectus] om. P' | Deum] om. T' d- (sed corr.) W' | 420 et1] om. P' | illi] ratione add. P'W' ille T' | concedunt] ratione dicunt (sed exp. et i. m. corr.) I' differunt P' dicunt W' | potentia est] inv. P' | 421 in1] sup. lin. I' | quam] in add. W' | in2] om. P' | 423 idem] et add. E'I'K'S'T'W' in add. P' | rationem] voluntatem P' et add. W' | 424 aspiciendo] accipiendo (sed i. m. corr.) S' | et1] om. S' | principalem] principale AI' | et2] om. P' | 426 volendo] involendo P' | 427 et aspiciendo] iter. (sed exp.) I' | 428 verum…non] non bonum et verum P' | 429 illi] i. m. I' | inter] om. P' | 430 et bene] i. m. I' | bene] om. P' | 431 deficiant] deficit E' deficiebant I' (sed exp. et corr.) K'P'S'T'W' | Et…concludebant] -bant (sed concludebant i. m.) E' | esse…432 principaliorem] inv. I'K'P'S'T'W' | 432 solutione] cum add. W' | 433 ea] entia (scr. ea) W' | voluntatem] voluntate W' | esse principaliorem] inv. T' 431 Et…432 argumenti] Cf. supra, pp. 57, 347 - 58, 358. Concludendo…435 quaesiti] Cf. supra, p. 44, 42-45.

HenricusDEF.indd 119

|

433

20-12-2007 16:03:06

62

Bad. 32vY

P' 261ra

K' 318rb

ARTICULUS XLVIII

contraria minore prosequi intentum, secundum quod iam declaratum est. Et patet, ut puto, ex hoc veritas quaesiti. |Ad quartum, quod intellectus minus foedatur in intelligendo viliora se quam voluntas, dicendum quod aliquid foedari viliori se, potest contingere dupliciter, aut pure passive aut pure active. De primo modo propositio illa habet veritatem, quia illa foedatio ex parte foedati est propter eius passibilitatem et materialitatem. Propter hoc enim aer magis foedatur transeundo per loca foeda quam lumen. Secundo autem modo non habet veritatem, quia illa foedatio ex parte foedati contingit propter virtutis activae vigorem, qua se magis| foedat et magis impingit se in rem foedam, quemadmodum primus angelus magis foedavit se in peccato suo quam primus homo, propter maiorem vigorem liberi arbitrii angeli quam hominis. Propter hoc enim ita impegit in bonum temporale, ut inseparabiliter ei adhaeserit, et statim obstinatus est, homo vero non. Et isto secundo modo contingit quod voluntas magis foedatur diligendo inferiora se quam foedatur intellectus intelligendo illa, et hoc ideo quia voluntas ad foedari ab ipsis active se habet ad illa, intellectus vero passive, ut patet ex praedeterminatis, et ita plus foedari contingit voluntati circa viliora se ex eius |nobilitate maiori, potius quam e converso et e contrario de intellectu.

435

440

445

450

AE'I'K'P'S'T'W' 434 prosequi] om. W' | iam] om. I'S'W' | 435 patet] super add. (sed exp.) I' | ut] in W' | puto] imputo W' | ex hoc] om. P'T' | quaesiti] ex hoc add. T' | 436 minus] unus I' (sed exp. et sup. lin. corr.) S' | 437 foedari] fadari (sic) P' | 438 contingere] considerare P' | dupliciter] dividitur W' | aut1] sup. lin. I' | 439 quia] qua W' | 440 est] quod add. K' | et materialitatem] om. E' | aer] om. P' | 441 foeda] fetida E'I'K'P'S'T'W' | 442 veritatem] veritate W' | 443 qua] quae P' | se] om. P' | foedat] feda P' | magis2] iter. (sed del.) T' | 444 rem] esse I' (sed exp.) E'P'S'W' | foedam] rem add. sup. lin. I' | 446 impegit] impedit sed del. et i. m. corr. I' impingit P' | 447 adhaeserit] adhaesit K'P'T' | non] modo P' | 448 secundo] om. I' (sed i. m.) E'K'P'S'T'W' | contingit] convenit (sed exp. et in contingit corr.) I' | 449 inferiora se] involendo feda P' | foedatur] om. P' | intellectus] iter. E' | 450 ab ipsis] iter. W' | ab…active] om. K' | illa] active ab ipsis add. K' | vero] om. P' | 451 ex] i. m. E' | contingit] sup. lin. I' | 452 se ex] inv. P' | 453 converso] contrario W' | contrario] ratio add. (sed exp.) I' 436 intellectus…437 voluntas] Cf. supra, p. 44, 42-45. | 448 Et…451 passive] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 104; ed. 1520, II, f. 16vP; ed. 1646, II, 715a).

HenricusDEF.indd 120

20-12-2007 16:03:08

QUAESTIO 2

455

460

465

470

63

|Ad quintum, quod intellectus est ad actum nobiliorem |quam voluntas, quia ille est ad actum generandi, ista autem ad actum spirandi, et actus generandi est habens auctoritatem vel quasi in suo producto respectu illius quod est productum actu spirandi, dicendum quod in rei veritate non est dignitas maior in uno actu quam in alio, nec in una persona maior quam in alia. Et si una persona habet quasi dignitatem super aliam, hoc est ratione |auctoritatis quam habet ratione ordinis naturae sive originis una persona respectu alterius. Et ideo, cum secundum praedicta duplex est dignitas prioritatis et perfectionis, dignitas vel quasi |dignitas ista non est nisi ratione quasi prioritatis, quae nullo modo est in divinis, ut infra dicetur. Et quoad hoc concessum est quod intellectus dignior vel quasi dignior potentia est quam voluntas, sed hoc est |secundum quid, cum e converso voluntas sit quasi dignior perfectione secundum praeexpositum modum, quae est dignitas simpliciter. Propter quod et voluntas etiam in Deo dignior est vel quasi dignior ratio simpliciter quam intellectus, licet quasi prioritate in ordine rationis intellectus sit dignior et ita secundum quid, secundum quod haec omnia patent ex praedeterminatis.

Bad. 32vZ E' 69vb

Scarp. 758a

T' 198vb

Scarp. 758b

AE'I'K'P'S'T'W' 454 Ad…469 ratio] iter. (sed va-cat i. m.) A | 455 ille] iste P' | 456 generandi] generand (sic) W' | 459 maior…persona2] iter. (homoeoceph.) W' | si] in add. W' | quasi] quid W' | 460 est] quam add. P' | ratione1] rationem W' | 461 originis] in add. I' (i. m.) A | Et] est P' | cum] om. I' (sed sup. lin.) E'S'W' | 462 prioritatis] prioritas K' | 464 in] iter. P' | concessum] iter. P' | 465 vel] iter. W' | vel…dignior2] om. I'(hom., sed i. m.) P' | potentia est] inv. P' | 468 et] om. K'P' | etiam] et AE'S' | est…469 dignior] iter. (homoeoceph., sed del.) I' | quasi] om. P' | 469 licet…470 intellectus] om. (hom.) S' | 470 sit] quasi add. P' | quid] quod P' | quod] om. W' | 471 haec omnia] e contra P' 454 intellectus…457 spirandi] Cf. supra, p. 44, 46-52. | 461 Et…464 divinis] Cf. infra, art. 52, q. 3, pp. 260, 54 - 262, 76. | cum…462 perfectionis] Cf. supra, pp. 54, 265-267.

HenricusDEF.indd 121

20-12-2007 16:03:09

ARTICULUS XLIX DE DEI BEATITUDINE

Bad. 32vA Scarp. 759

A 205ra

|Sequitur de Dei beatitudine. Circa quam quaeruntur octo. Primum, si beatitudo sit in Deo. Secundum, si tres personae unica beatitudine sint beatae. Tertium, si tres personae sint unus beatus vel plures beati. Quartum, si beatitudo Dei constet in uno vel in pluribus. Quintum, si Dei beatitudo sit eius essentia vel aliqua eius actio. Sextum, si aeque principaliter constet in actione intellectus et voluntatis. Septimum, si in se contineat rationes omnium beatitudinum. Octavum, si praesupponit productionem personarum. | QUAESTIO

Bad. 32vA Scarp. 759a

5

10

1

UTRUM BEATITUDO SIT IN DEO W' 173rb

Circa primum arguitur quod Deus non possit dici beatus sive | quod beatitudo non sit in Deo. Primo sic. «Beatitudo» secundum PHILOSOPHUM Io E t h i c o r u m «est praemium virtutum». Praemio autem

5

AE'I'K'P'S'T'W' 1 Articulus 49] inv. S' | Articulus...beatitudine] om. AE'I'K'P'T'W' | 2 De...beatitudine] cf. infra, lin. 4 | 4 octo] sex A | 5 Primum] Primo P' | Secundum] Secundo P' | 6 sint1] sicut W' | Tertium] Tertio P' | tres…7 beati] beatitudo Dei constet in uno vel in pluribus (sed i. m. corr.) I' | sint2] sunt W' | 7 beati] om. I'K'S'T'W' | Quartum] Quarto P' | Quartum…pluribus] om. T' | 8 Quintum] Sextum A Quinto P' | Dei] om. P' | Dei beatitudo] inv. E' | eius essentia] inv. W' | Sextum] Septimum A Sexto P' | 9 si] beatitudo Dei add. P' | aeque] om. P' | principaliter] principalius P' | constet] consistat P' | actione] actu P' | intellectus et] om. P' | et voluntatis] om. W' | voluntatis] quam intellectus add. P' | 10 Septimum] Septimo P' | beatitudinum] beatitudinem W' | Octavum] Octavo P' | 2 Utrum…Deo] cf. supra, lin. 5 | 5 non…Beatitudo] om. (hom., sed i. m.) I' | 6 Praemio] praemia S'W' 5 Beatitudo…6 virtutum] ARIST., Eth. Nic., I, c. 9 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 154, 30-31; 1099b16); etiam ANON., Auct. Arist (ed. J. HAMESSE, 12, 22, p. 234); cf. etiam THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 26, a. 1, ad 1(ed. Leon., IV, p. 301).

HenricusDEF.indd 122

20-12-2007 16:03:11

QUAESTIO 1

10

15

65

respondet meritum. Deo autem non convenit |aliquid mereri, quia hoc est indigentis. Ergo etc. Secundo sic. Secundum BOETHIUM IVo D e c o n s o l a t i o n e «beatitudo est status omnium bonorum aggregatione perfectus». In Deo autem non potest esse aliqua aggregatio, quia ipsa non est sine compositione, quae non est in Deo secundum praedeterminata. Ergo etc. | Tertio sic. Beatitudo finis est eius qui est beatus. Deo autem non est aliquis finis, | immo ipse est omnium finis. Ergo etc. In contrarium est illud quod de Deo dicit APOSTOLUS Io T i m o t h e u m ultimo: «Beatus et solus potens». Ergo etc. | <SOLUTIO>

20

Dicendum quod ex hoc dicitur beatus | quicumque beatus est quod perfecte attingit et adsequitur bonum in quod sicut in ultimum tendit appetitu ex ratione naturae suae sibi debito. |Unde dicit AUGUSTINUS Xo et XIIIo D e T r i n i t a t e: «Beatus est qui omnia habet quae vult et nihil vult male». Nunc autem licet bonum in quod sicut in ultimum tendunt omnia, sive naturali, sive animali, sive voluntario appetitu, sit summum bonum,

I' 207va

K' 318va P' 261rb

Bad. 32vB

Scarp. 759b Bad. 33r

AE'I'K'P'S'T'W' 9 Secundum] secundo (sed exp.) S' | Secundum Boethium] iter. (sed exp.) I' | 10 aggregatione] congregatione P' | 13 Tertio] tertium W' | finis est] inv. K' | est2] es T' | 14 est1] om. P' | aliquis] eis (?) (scr. eis) P' | omnium] om. T' | omnium finis] inv. K' | finis2] aliorum omnium add. T' | 15 de] sup. lin. I' | 16 ultimo] ultimi E' vult S'T'W' | Beatus] scr. ύs W' | solus] ergo add. W' | Ergo] om. W' | 17 Dicendum] ad hoc add. E'S'W' | 18 bonum] om. K' | sicut] sint S' sunt W' | ultimum] ultimo I'K'P'S'T'W' | 19 appetitu] appetitui (sed exp. et corr.) I' | suae] om. K' | debito] debite K'P'T' | 20 Xo] sup. lin. I' | 22 in1] quod (sed sup. lin. corr.) E' | quod] d- add. sed exp. K' 10 beatitudo…perfectus] BOETHIUS, Cons. Phil., III, pr. 2, n. 3 (CC lat. 94, p. 38, l. 9-10; ed. C. MORESCHINI, p. 60, 10-11); etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 25, 34, p. 289). | 12 secundum praedeterminata] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 29, q. 1 (ed. 1520, I, f. 170v-171v; ed. 1646, II, p. 435a-437b). | 16 Beatus…potens] I Tim., VI, 15. Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 26, a. 1, sed con. (ed. Leon., IV, p. 301). | 20 Beatus…21 male] AUGUST., De Trin., XIII, c. 5, n. 8 (CC lat. 50A, p. 393, 37-38). | 22 Nunc…25 loco] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 41, q. 2 (ed. L HÖDL, pp. 10, 28 - 12, 93; ed. 1520, II, f. 2rI-2vL; ed. 1646, II, p. 674a-675b); cf. infra, q. 7, p. 165, 33-35.

HenricusDEF.indd 123

20-12-2007 16:03:12

66

S' 148vb

Scarp. 760a

ARTICULUS XLIX

quod Deus est, ut habitum est in parte supra et inferius debet declarari in suo loco, aliqua tamen, etsi ipsum attingant secundum quod gradus naturae suae requirit, beata tamen esse ex hoc non dicuntur, eo quod | perfecte bonum illud non attingunt neque nata sunt attingere, hoc est, secundum id quod illud bonum est in sua natura et essentia, sed solum imperfecte, et hoc est in aliquo gradu perfectionis sibi debitae, qua aliquam effigiem particularem divinae bonitatis in se adsequuntur, ad quam suo appetitu naturali tendunt determinate, et in ipso adepto quiescunt, nihil ulterius appetendo. Et talia sunt omnia praeter illa quae sunt intellectum habentia. Intellectum autem habentia ipsum non attingunt, secundum quod gradus naturae suae requirit, ipsum perfecte adsequendo |in aliqua effigie et similitudine eius particulari, sive fuerit in se ipsis sive in aliis, sed solummodo ipsum perfecte adsequendo secundum illud quo habet esse bonum in natura et essentia sua; et hoc quia natura intellectualis in hoc excedit creaturam non intellectualem in appetitu quod omnis alia creatura appetitu suo tendit in aliquod particulare bonum et ad hoc determinatur vel ex natura, ut habentia appetitum absque cognitione, vel ex obiecti determinatione, ut habentia appetitum animalem tantum, natura autem intellectualis ad nullum bonum particulare determinatur ullo modo, sed est simpliciter boni universalis et in universali, quia omnis boni secundum quod bonum est aut aliquam rationem boni habet. Propter quod perfecte talis naturae appetitus quietari non potest,

25

30

35

40

45

AE'I'K'P'S'T'W' 24 est1] om. P' | supra] ut add. (sed exp.) S' | 25 in] om. A | loco] om. P' | attingant] attingunt K'S'W' attinguant T' | 26 beata] bene K' beatum T' | tamen] om. P'T' cum W' | esse…hoc] ex hoc esse K' | 28 id] illud E'I'K'P'S'W' | illud] id E'I'W' ad (sed exp. et id sup. lin.) S' | est] iter. W' | 29 imperfecte] perfecte E'P'T'W' om. K' | hoc] et add. W' | 30 ad] om. P' | 31 tendunt] tetigit (sed exp. et i. m. corr.) I' | tendunt determinate] inv. P' | 32 omnia] sup. lin. I' | 33 intellectum] intellectus P' | 37 illud] id add. E'S'W' id K'T' | quo] quod E'S'T'W' | 39 in] om. P' | 40 creatura] creatur (sed sup. lin. corr.) I' | 41 appetitum] i.m. E' appetunt P' | appetitum…42 appetitum] om. (hom.) P' | 42 ex] illa add. (sed exp.) K' | 43 autem] dit- add. (sed exp.) K' | determinatur] re add. (sed exp.) I' | 45 bonum est] iter. (sed secundum bonum est del.) E' | boni habet] inv. E' 32 Et…33 habentia] Cf. infra, q. 5, pp. 86, 100 - 87, 124. | 37 solummodo…38 sua] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 3 (ed. L HÖDL, p. 114, 17-31; ed. 1520, II, f. 18rC; ed. 1646, II, p. 718b 719a).

HenricusDEF.indd 124

20-12-2007 16:03:14

QUAESTIO 1

50

55

nisi perfecte adsecuto omni bono. Quare, cum illud adsequi non potest in aliquo particulari |bono neque etiam in omnibus particularibus bonis simul acceptis, quia extra illa est aliqua ratio boni quod non est particulare bonum, sed est ratio omnis boni, quo habito habetur omne bonum, cuiusmodi est solus Deus, illud ergo bonum quod appetit sicut ultimum natura intellectualis, bonum universale est, quod est Deus in se ipso, et ideo adsequendo ipsum hoc modo natura intellectualis dicitur beata ex hoc solo quod ipsum tali modo adsequitur. Quare, cum ipse Deus bonum quod ipse est, perfectissime adsequitur, quia per summam identitatem, cum alia ipsum non adsequuntur nisi per quandam unionem, ut in sequentibus quaestionibus iam amplius patebit, idcirco dicendum est quod Deus est beatus, et non simpliciter beatus, sed summe beatus. |
60

65

67

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «beatitudo est praemium virtutis», dicendum quod illud dictum PHILOSOPHI solum intelligitur de | beatitudine acquisita, qua quis est beatus beatitudinis participatione, |quam quis adsequitur merito virtutum et operum eius, vel ex puris naturalibus secundum | philosophos, vel cum gratia secundum veritatem fidei. Non autem intelligitur de beatitudine naturaliter habita,

K' 318vb

Bad. 33rC

Scarp. 760b P' 261va I' 207vb T' 199ra

AE'I'K'P'S'T'W' 47 nisi…potest] om. (hom., sed i. m.) I' | adsecuto] adsequendo W' | 48 in1] mihi (scr. mi) K' | neque] nec E' om. P' | etiam] et P' vel W' | 49 boni] radd. (sed exp.) S' | est2] sup. lin. I' | 50 est] sup. lin. I' | omnis] ratio add. W' | omne] sup. lin. I' | 51 cuiusmodi] cuius AE'I'P'S'T'W' | appetit] appetunt P' | 52 est1] om. W' | 53 ideo] non P' | adsequendo ipsum] iter. P' | natura] om. P' | 55 bonum] bonus K' | ipse est] inv. et Deus bonus add. (sed exp.) K' | est] om. P' | 57 adsequuntur] adsequitur (sed corr.) K' | quaestionibus] in add. (sed exp.) K' | 58 iam] vim W' | iam…patebit] patebit iam amplius I' | est2] om. A | non] solum add. K' sup. lin. W' | 59 beatus2] Deus P' | 60 est praemium] om. K' | 62 quis] aliquis P' | est beatus] inv. K' | 63 quis] aliquis P' si add. W' | operum] operationem (sed del. et sup. lin. corr.) I' | vel] om. K' | 65 fidei] i. m. I' 55 cum…58 patebit] Cf. infra, qq. 2-4. | 60 beatitudo…virtutis] Cf. supra, p. 64, 5- 6. | 65 Non…67 patebit] Cf. infra, q. 5, pp. 96, 324 - 97, 333 et p. 120, 877-878.

HenricusDEF.indd 125

20-12-2007 16:03:15

68

E' 70ra Bad. 33rD

A 205rb W' 173va Bad. 33rE K' 319ra

ARTICULUS XLIX

qua beatus est solus Deus, qui est beatus per essentiam, ut amplius iam infra patebit.| |Ad secundum, quod «in Deo non est bonorum aggregatio», dicendum quod aggregatio plurium bonorum potest intelligi in uno vel per compositionem, quemadmodum unitates diversae aggregantur in numero, vel per reductionem, quemadmodum omnes numeri et unitates eorum aggregantur in unitate prima, quae est principium numeri. Aggregatio bonorum primo modo ponit compositionem et non est in Deo. Aggregatio vero bonorum secundo modo est in Deo per summam simplicitatem, quemadmodum est in centro aggregatio omnium linearum procedentium a circumferentia. De hac aggregatione dicit DIONYSIUS 5o cap.o D e d i v i n i s n o m i n i b u s: «In tota omnium natura omnes per singulas naturae rationes convolutae sunt per unam inconfusam unitatem». Et inter plures rationes rerum quas exemplificando inducit, subdit: «Omnis compactio, | omnis discretio» etc. Unde, quemadmodum est in Deo compactio, sic et aggregatio, quod plane exprimit alia translatio, quae dicit sic: «In tota totorum natura omnes naturae uniuscuiusque rationes | congregatae sunt secundum unam et inconfusam unitionem». |Ad tertium, quod «Deo non est finis», dicendum quod verum est secundum rem differens a se, quemadmodum | ipse est finis aliorum.

70

75

80

85

AE'I'K'P'S'T'W' 66 essentiam] suam add. T' | 68 Ad] i. m. E' om. S'W' | secundum] secundo S' | 70 unitates] unitate P' | in] et S' | 71 omnes] iter. (sed del.) K' | unitates] numeri add. (sed exp.) K' | 74 bonorum…modo] secundo modo bonorum E'I'S'W' | est] om. P' | 75 est] om. W' | centro] centrus (?) (scr. cētr9) P' cemtro (sic) T' | omnium] bonorum add. (sed del.) K' | 76 a] ad P' | hac] haec W' | 77 Dionysius] in add. AP' capo] om. AE'I'P'S'T'W' | tota] totum P' | 78 rationes] ratione E'S'W' | convolutae] convoluntae (sed corr.) S' | 79 inter] sunt P' | exemplificando] exemplica (sed corr.) K' | 80 compactio] compositio (sed del. et i. m. corr.) I' | Unde] verum I' | 81 sic] sup. lin. I' | et] in I' | translatio] scripsi cum Badio et Scarpario testis AE'I'K'P'S'T'W' | 82 sic] sicut P' | omnes] omnis W' | rationes] rationis P' | 83 unitionem] inventionem W' | 84 quod1] in add. P' 68 in…aggregatio] Cf. supra, p. 65, 10-11. | 77 In…79 unitatem] PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA, De div. nom., c. 5, §7 (Dionysiaca, I, p. 346; transl. Eriugenae). | 80 Omnis…discretio] Ibid. (Dionysiaca, I, p. 348; transl. Eriugenae). | 82 In…83 unitionem] Ibid. (Dionysiaca, I, p. 346; transl. Sarraceni). | 84 Deo…finis] Cf. supra, p. 65, 13-14.

HenricusDEF.indd 126

20-12-2007 16:03:17

69

QUAESTIO 2

Finis autem intra se, qui secundum rationem solummodo differt a se ipso, non inconvenienter attribuitur Deo, ut infra patebit. | QUAESTIO

UTRUM 5

10

15

TRES

2

PERSONAE

UNICA BEATITUDINE SINT BEATAE

Bad. 33rF Scarp. 761a

Circa secundum arguitur quod tres personae divinae non sunt una beatitudine beatae. Primo sic. Quemadmodum non intellectualia, quae non sunt nata esse beata, se habent ad attingendum secundum aliquam assimilationem ipsum beatificans, sic intellectualia se habent ad attingendum ipsum in se ipso ut est beatificans; sed illa secundum diversas rationes perfectionum in natura et essentia diversam eius assimilationem adsequuntur; ergo similiter et ista diversam beatitudinem in illo adsequuntur. Sed diversae personae in personalitate sua diversas habent rationes perfectionum, quia diversas personales proprietates personarum constitutivas. Ergo etc. Secundo sic. Beatitudo est finis beati non consumens sed consummans, dicente AUGUSTINO XIXo D e c i v i t a t e D e i: «Finem hominum dicimus non quod consumatur ut non sit, sed quod perficiatur ut plenum sit». Sed consummans et perficiens personam secundum quod persona

AE'I'K'P'S'T'W' 86 secundum] habet P' | 2 Utrum…3 beatae] cf. supra, p. 64, 5-6 | 5 divinae] om. E' | sunt] sint K'S'T' | 7 nata] natae P' | esse] sup. lin. A | se] sed P' | ad] om. I' (sed i. m.) W' | secundum…9 attingendum] om. (hom.) T' | aliquam] translationem add. (sed del.) K' | 8 sic intellectualia] iter. I' | intellectualia] intellegibilia P' | 9 attingendum] secundum aliquam assimilationem add. (sed del.) S' | ipsum] om. W' | ipso] ipsum add. W' | 10 essentia] sua add. K' secundum add. P' | 11 et] sup. lin. T' | ista] illa P' | 12 in1] eo add. (sed exp.) I' | in1…adsequuntur] adsequuntur in illo T' | diversas] diversis (sed corr.) S' | 14 constitutivas] constituas (sic) W' | 15 sed consummans] om. P' | 16 consummans] consumans (sic) W' | Augustino] Augustinus I' | 17 hominum] omnium I'K'P'S'T'W' | ut1] uti (sed exp. et corr.) I' | 18 Sed] in add. (sed exp.) I' | consummans] consumans (sic) P' | et] ut W' Finis... 89 patebit] Cf. infra, q. 4, pp. 77, 13 - 78, 18. | 16 Finem…18 sit] AUGUST., De civ. Dei, XIX, c. 1 (CC lat. 48, p. 657, 16-17; CSEL 402, p. 363, 13-15).

HenricusDEF.indd 127

20-12-2007 16:03:19

70

S' 149ra Bad. 33v

P' 261vb

est, non est nisi proprium ei quia essentia deitatis, quae communis est, ut persona constituatur, quasi recipit | in se rationem personalis proprietatis, |ut infra debet exponi. Sed quod est proprium personae diversum sive differens est in diversis personis. Ergo etc. In contrarium est quoniam Deus non beatificatur nisi per suos actus intelligendi et volendi, quibus adsequitur ipsum beatificans, ut iam videbitur. Actus intelligendi et volendi idem | est in tribus personis, quia essentiales sunt, ut habitum est supra. Per actum autem eundem non adsequitur nisi idem obiectum. Idem est ergo beatificans sive quo sunt beatae tres personae. Sed in hoc consistit unitas beatitudinis. Ergo etc.

Scarp.

761b

20

25

| <SOLUTIO>

Bad. 33vG

I' 208ra

ARTICULUS XLIX

Notitia unitatis in hac quaestione dependet a cognitione eius quod quid est in beatitudine, quid scilicet sit re, quod determinabitur in | sequentibus quaestionibus. Et quantum pertinet ad praesens, ut in summa sit dicere, beatitudo nihil aliud est re quam ipsum obiectum volitum, ut summum bonum vel ipse actus volendi aut intelligendi ipsum sub ratione summi boni aut ipsa adsecutio illius boni per actum intelligendi aut volendi. Et quocumque modo contingat aut se habeat res, cum actus intelligendi aut volendi unus sit et idem | tribus personis, et actus unus et idem non habet nisi unum et eundem terminum quem per actum adsequitur ille cuius est actus, ut ipsa adsecutio non sit nisi

30

35

AE'I'K'P'S'T'W' 19 est2] ita W' | nisi] om. P' | essentia] om. P' | deitatis] deitas P' | communis est] inv. A | 20 constituatur] constituitur K' | 21 Sed] iter. (sed exp.) I' | est] om. K' | personae] in add. (sed exp.) I' | 22 sive…est] est sive differens T' | 23 Deus non] inv. W' | suos actus] inv. P' | 24 et volendi] om. P' | 25 Actus] in add. I' | 26 autem] om. I' | 29 Notitia] notittia (sic) W' | unitatis] quaestione P' iter. W' | a] om. W' | 30 determinabitur] conf. A | 32 dicere] conf. A om. P' | beatitudo] conf. (scr. bñido sed n exp.) A | est re] inv. E'I'K'P'T'W' | 33 volendi aut] conf. A | 34 ipsum] om. K' d- add. (sed exp.) S' | boni1] a add. (sed exp.) W' | ipsa] illa K' | adsecutio] insecutio S' | boni2] conf. A | 35 aut2] ut W' | habeat] habet I' | 36 res] et (?) add. E' | 37 unus et] non legi potest A | habet] habent E'I'S'W' an scribendum habeat ? 19 essentia…21 exponi] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 53, q. 5 (ed. 1520, II, f. 66rR - S; ed. 1646, III, p. 846b-847b). | 25 Actus…26 supra] Cf. supra, art. 47, q. 4, p. 21, 82- 84. | 29 Notitia…31 quaestionibus] Cf. infra, q. 5, p. 84, 46-52.

HenricusDEF.indd 128

20-12-2007 16:03:20

QUAESTIO 2

40

una, sicut non est nisi unum obiectum, scilicet actus et terminus, necesse ergo habemus ponere quod in Deo beatitudo sit una et eadem, et quod uno et eodem ipsae tres personae divinae beatae | sint. |
45

50

55

71

ARGUMENTA>

K' 319rb

Bad. 33vH

Ad primum in oppositum, quod «non beata secundum diversas perfectiones naturales adsequuntur diversas assimilationes ad bonum beatificans, ergo et ipsa beata diversas beatitudines», dicendum quod licet ratio aliquo modo posset concludere ex parte creaturarum beatarum, eo quod earum beatitudo consistit in quadam assimilatione ad ipsum beatificans, ut infra videbitur, illa autem assimilatio est diversa et diversorum graduum secundum gradus meritorum, et sic in diversis beatis sunt quodam modo diversae beatitudines, quia diversimode adsequuntur idem bonum beatificans, ut infra patebit, tamen nullo modo potest concludere ex parte divinarum personarum, eo quod earum beatitudo consistit in adsequendo per actum intelligendi et volendi bonum beatificans, non in quadam unione et assimilatione, sed in plena et perfectissima identitate, ut dictum est iam et iam infra amplius dicetur, quia, cum illud beatificans in quo est ista identitas personarum in eo quod sunt beatae, non est nisi unum et idem, neque similiter ipsa identitas in beatitudine, quare neque ipsa eorum beatitudo; et sic non est simile quod inductum est pro simili.

AE'I'K'P'S'T'W' 39 unum] subiectum add. W' | 41 personae] ne E' om. K' | 42 secundum] per P' | 45 ratio] non I' (sed del. et i. m. corr.) E'P'S'T'W' | 46 quod] b- add. (sed exp.) E' | 48 secundum] diversos add. K' | et] om. W' | 49 beatitudines] habitudines I' | diversimode] diversitate W' | 51 modo] om. P' | divinarum personarum] inv. W' | 53 non] nisi K' | quadam] et add. K' | 54 plena] scr. plea P' | et1] om. I' | iam1] supra P' om. T' | infra] om. K' | 55 amplius dicetur] inv. P' | illud] illa P' | ista] illa P' rescr. W' | 56 personarum…57 identitas] iter. (homoeoceph.) P' | nisi] in add. P' | 57 similiter] est vestri add. (sed exp.) W' | quare] qualiter T' | ipsa 2] ipsarum (sed corr.) S' | eorum] om. E'

42 non…44 beatitudines] Cf. supra, p. 69, 5-14. | 45 ratio…47 videbitur] Cf. infra, q. 4, p. 79, 44-53. | 47 assimilatio…50 patebit] Cf. infra, q. 6, pp. 131, 173 - 132, 183. | 54 in…55 dicetur] Cf. infra, q. 4 et 5 passim.

HenricusDEF.indd 129

20-12-2007 16:03:22

72 Bad. 33vH

T' 199rb

P' 262ra

ARTICULUS XLIX

|Ad secundum, quod «beatitudo est finis consummans et perficiens», dicendum quod duplex est consummatio: quaedam qua perficitur res in esse, et quaedam qua perficitur et consummatur in bene esse. Consummatio |primo modo non est ipsa beatitudo, sed id quo res habet esse id quod est in se; et talis consummatio in divina persona est ipsa personalis proprietas eius, et differens in diversis personis, de qua processit obiectio. Consummatio vero secundo modo est ipsa beatitudo, sive | sit rei a qua differt per essentiam, ut contingit in beatitudine creaturarum, sive rei cum qua est idem per essentiam, ut contingit in beatitudine Dei; et non est haec beatitudo alicui personae propria, sed communis tribus, sicut bonum essentiale in quo consistit divina beatitudo, ut infra amplius patebit. | QUAESTIO

Bad. 33vK Scarp. 762a

UTRUM

E' 70rb W' 173vb

60

65

70

3

TRES PERSONAE SINT UNUS BEATUS AN PLURES BEATI

Circa tertium arguitur quod tres personae non sint unus beatus, sed tres beati. Primo sic. |Beatitudo rei consistit in suo actu perfecto | respectu obiecti optimi secundum PHILOSOPHUM Xo E t h i c o r u m. Quod ergo beatus denominetur beatus, hoc est a sua actione. Sed denominatio

5

AE'I'K'P'S'T'W' 59 quod] perficiuntur (sed exp. et corr.) I' | 60 duplex] consumans (sic) P' | qua] simpliciter add. W' | 61 in1] rescr. i. m. E' perfectio K' | bene] quae E'P' | 63 habet] illud I'S'W' | habet esse] om. P' | id] illud E'I'S' | est1] om. T' | consummatio] scr. consumm- et cum et beati supra lin. et -actio seq. T' | 64 et differens] inv. W' | 65 processit] procedit P' | Consummatio] primo modo add. (sed del.) T' | 66 sive] ita add. (sed exp.) E' | contingit] convenit (sed exp. et corr.) I' | 67 est idem] inv. K' | 68 haec] om. E'W' | beatitudo] alia add. (sed del.) K' | alicui] propria add. (sed del.) I' | 69 tribus] non legi potest A personis add. E'S'W' | sicut] non legi potest A scilicet P' | 70 ut] sicut S' | 2 Utrum…3 beati] cf. supra, p. 64, 6 - 7. | 4 sint] sunt P'W' | 6 actu] sup. lin. I' | 8 denominatio] denominatione W' 63 habet] Cf. infra, q. 5, p. 88, 139-143. | non...72 patebit] Cf. infra, q. 5, p. 88, 139-143. | 6 Beatitudo…7 Ethicorum] Cf. ARIST., Eth. Nic., X, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 358, 25-26; 1177a11).

HenricusDEF.indd 130

20-12-2007 16:03:23

QUAESTIO 3

10

15

20

73

divinarum personarum ab actione secundum quod est actio egrediens, fit in plurali, secundum quod dicimus quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres creantes, | non autem unus creans. Ergo etc. Secundo sic. Bene dicitur quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt beati, et sunt tres, quare sunt tres beati. Vel sic: si sunt beati, aut ergo unus | beati, aut plures beati. Sed illa propter incongruitatem | non recipitur quod sint 'unus beati'. Ergo debet dici quod sunt plures beati, et non nisi tres. Ergo etc. In contrarium est, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus non minus sunt unum in beatitudine quam in aeternitate et potestate. Sed propter identitatem in | illis Pater et Filius et Spiritus Sanctus dicuntur non tres aeterni vel potentes, sed unus aeternus et unus potens, ut habetur in S y m b o l o ATHANASII. Ergo etc. | <SOLUTIO>

25

Dicendum ad hoc quod secundum inferius determinanda in quaestionibus de modo loquendi de Deo et de divinis praedicationibus quod circa praedicationem eorum quae conveniunt communiter tribus personis, regula est quod denominationes quae fiunt ab eis per adiectiva nomina vel participia, quando illa pure adiective tenentur, tunc semper pluraliter de tribus personis dicuntur; et hoc quia tres personae sunt ipsum substantivum eius, et adiectiva ut adiectiva substantivo debent conformari in | numero, sicut in genere et in casu. Et ideo bene dicitur

A 205va

K' 319va I' 208rb

S' 149rb

Bad. 33vL

Scarp. 762b

AE'I'K'P'S'T'W' 9 divinarum personarum] inv. E'I'K'P'S'T'W' | 10 fit] sit P' | plurali] personali P' | quod2] om. W' | 12 et1] om. AT' | 13 quare…tres2] om. (sed quare sup. lin.) W' | tres2] om. P' | si] om. W' | beati3] beatus (sed exp. et rescr. sup. lin.) K' | 15 quod1] quia scilicet P' | sint] sunt P'W' | beati'] nisi add. I' | 18 unum] sunt add. S' | in2] om. S' | Sed] om. P' | 20 vel] ut I'W' | unus2] una P' | 22 quod] an secludendum (om. Bad.) | 23 Deo…de3] om. (hom.) S' | 24 quod] quam P' | eorum] earum I'K'P' | communiter] om. T' | 25 quod] om. I' | per] om. S' | 26 vel] per add. P' | pure adiective] inv. A | 28 et] sup. lin. I' | ut…substantivo] substantivo ut adiectiva W' | 29 in1] et S' | in2] om. P' 18 Sed…21 Athanasii] Cf. Symbolum "Quicumque" (quod vocatur "Athanasianum") (ed. H DENZINGER, p. 17, n. 39; PG 28, 1582). | 22 secundum…23 praedicationibus] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 68, q. 2 (ed. 1520, II, f. 226rX-227rZ; ed. 1646, III, p. 1255b-1257a).

HenricusDEF.indd 131

20-12-2007 16:03:25

74

Bad. 34r

P' 262rb

ARTICULUS XLIX

quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt aeterni, hoc est personae aeternae, et similiter quod sunt beati, hoc est personae beatae. Quando vero tenentur substantive, tunc non dicuntur de pluribus | personis nisi singulariter et non pluraliter; et hoc ideo quia secundum eandem rationem pluribus conveniunt. Unde non bene dicimus quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres aeterni, sed solummodo quod sunt unus aeternus. Tunc autem tenentur substantive, quando eis adiungitur aliquod adiectivum adiective retentum, cuiusmodi est unus, duo vel tres vel plures, et non excipiuntur ab illa regula nisi duo casus, in quibus pluraliter denominantur plures personae ab eo quod eis convenit communiter. Quorum unus est, quando denominatio significatur verbaliter, quemadmodum significatur in participio. Unde bene dicitur quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres creantes, sicut dicitur quod sunt tres qui creant. Et forte non ita bene dicitur quod sunt unus creans, sicut non bene dicitur quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt qui creat; et hoc ideo quia secundum supra determinata omnis actio divina ut agenti attribuitur supposito secundum rationem suppositi, et ab actu | denominatur secundum quod ei attribuitur et ab ipsa egreditur sive procedit. Quare, cum egreditur ab eis, ut sunt plures agentes, pluraliter ab actu significato sub ratione actus denominantur, etiam si sit una ratio agendi in pluribus, ut est divina essentia sub ratione alicuius attributi, ut habitum est supra.

30

35

40

45

50

AE'I'K'P'S'T'W' 30 sunt] sint I' tres add. P' (sed del.) E'I'K'S'W' | est] om. I' tres add. (sed del.) P' | 31 quod] hoc (sed canc. et i. m. corr.) W' | personae beatae] inv. A | 33 pluraliter] spiritualiter (sed exp. et i. m. corr.) E' | et2] Ex I'K'S'W' | ideo] iam K' | quia] quod I' | 34 rationem] om. S' | Pater et] om. I' | 36 adiungitur] distinguuntur E'I' (sed exp. et i. m. corr.) K'S'T'W' apponitur P' | 37 cuiusmodi] cuius E'I' quibus P' | 38 excipiuntur] ex incipiuntur I'W' | 39 plures personae] inv. P' | 40 unus] una S' | unus est] inv. E'I'K'P'S'W' | est] om. T' | 41 in] principio add. P' | bene dicitur] inv. P' | 43 Et] rescr. K' | non ita] om. T' | bene] nominata add. T' | dicitur] non add. W' | 45 quia] sunt add. (sed exp.) S' | 46 secundum rationem] an scribendum sub ratione ? | rationem] ratione E'P'S'T'W' | 48 Quare] conf. E' nisi S' | cum] conf. E' | 49 ab] ac add. (sed exp.) W' | significato] significata W' | sit una] inv. P' | 51 supra] om. P' 45 quia…determinata] Cf. ibid., art. 39, q. 3 (ed. G. A. WILSON, p. 187, 15-18; ed. 1520, I, f. 246rQ; ed. 1646, II, p. 628b). | 49 si…51 supra] Cf. ibid., art. 39, q. 4 (ed. G. A. WILSON, pp. 202, 48 - 205, 13; ed. 1520, I, f. 248rF-248vK; ed. 1646, II, p. 634a-635a).

HenricusDEF.indd 132

20-12-2007 16:03:27

QUAESTIO 3

55

60

65

70

75

| Alius vero casus est, quando ratio secundum quam procedit actio a pluribus, non habet penitus et omnino rationem unius et eiusdem, immo | quodam modo plurium, qualis | est ratio communis voluntatis Patris et Filii in spirando Spiritum Sanctum. Non enim est ratio spirandi ambobus ut est voluntas simpliciter et absolute, sed ut est voluntas concors. Et sicut quodam modo respicit plures sicut quorum est, sic quodam modo habet rationem pluris. Propter quod secundum quosdam non bene dicitur quod Pater et Filius sunt unus spirator, sed duo spiratores, de quo erit sermo amplior inferius. | Descendendo igitur ad propositam quaestionem, dico quod beatitudo, quia significat per modum habitus, non actus, et secundum unam et eandem rationem convenit tribus Personis, quia ratione actus intelligendi et volendi omnino unius et eiusdem et uniformis in tribus, quo adsequuntur obiectum beatificans, ut iam infra dicetur, qui etiam etsi ponuntur secundum quosdam esse de ratione beatitudinis, adhuc convenit tribus secundum eandem rationem omnino, scilicet ratione divinae essentiae ut habet rationem potentiae volitivae vel cognitivae, idcirco simpliciter et absolute dicendum quod Pater et Filius | <et Spiritus Sanctus> debent dici unus beatus et non tres beati.

Bad. 34rM K' 319vb Scarp. 763a

Bad. 34rN

I' 208va

AE'I'K'P'S'T'W' 52 Alius] Alio P' | secundum] om. S' | quam] quod P' | 53 actio] contractio (sed corr.) K' | 55 in…Sanctum] iter. P' | 56 ratio…simpliciter] om. W' | 57 sicut1] sic ut I'K'P'T' sic in W' | modo] habet rationem pluris add. (cf. sqq.) W' | respicit…58 modo] om. (hom.) P' | 58 rationem] iter. K' | 59 dicitur] divini (sed exp. et corr.) I' iter, W' | Filius] et Spiritus sanctus add. K' | 62 significat] significatur P' | 63 eandem] c vel e add. (sed exp.) I' | actus] intellectu add. W' | 64 omnino] iter. W' | unius] quaestione add. (sed exp.) I' | et2] om. E'S'W' | tribus] personis add. (sed exp.) K' | 65 adsequuntur] adsequitur A | iam] om. E' | infra] amplius K' | 66 esse] exp. et rescr. K' | ratione] et add. W' | adhuc] ad hoc P' ad hunc W' | 68 ut] et K' | ut…cognitivae] om. P' | 69 et3…70 Sanctus] supplevimus (cf. 13, 34, 39, 46, 48) 58 Propter…60 inferius] Cf. ibid., art. 60, q. 7 (ed. 1520, II, f. 170rH; ed. 1646, III, 1106a); cf. etiam art. 54, q. 6 (ed. 1520, II, f. 96vR - S; ed. 1646, III, p. 921a) et art. 75, q. 3 (ed. 1520, II, f. 301vY; ed. 1646, III, p. 1449a). | 59 quosdam…60 spiratores] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 36, a. 4, ad 7 (ed. Leon., IV, p. 384). | 62 secundum…65 dicetur] Cf. infra, q. 4. | 66 quosdam…70 beati] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 39, a. 3 (ed. Leon., IV, pp. 399- 400).

HenricusDEF.indd 133

20-12-2007 16:03:29

76

|
Bad. 34rO

Scarp. 763b

Bad. 34rP T' 199va

W' 174ra

ARTICULUS XLIX

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «beatitudo consistit in actu», dicendum quod et licet beatitudo constaret principaliter in actu et ab actu ipso diceretur quis beatus, quia tamen | denominatio ista significatur nominaliter et per modum habitus et eadem est penitus ratio in tribus eliciendo illum actum, ideo non debent ab illo actu dici pluraliter tres beati, sed unus beatus. | Ad secundum, quod «Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt beati» etc., dicendum quod bene | dicitur quod sunt beati, quia li 'beati' pure adiective tenetur, et per eandem rationem bene dicitur quod sunt tres, et hoc praedicando utrumque divisim. Sed tamen non sequitur coniunctim quod sint tres beati, quia non secundum eandem rationem habent quod sunt beati, et quod sunt tres, quia sunt beati ratione | unius et eiusdem quod est eis commune, ut dictum est, sunt vero tres ratione differentium proprietatum. Et ideo in proposito non sequitur ex divisis coniunctum, sicut non sequitur «iste est albus, et est monachus, igitur est albus monachus», quia est albus ratione corporalis dispositionis, est vero monachus ratione regularis professionis. Est etiam in se falsa ista coniuncta «Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres beati», quia 'beati' tenetur substantive, et ideo significatur ipsa beatitudo plurificari in sua

75

80

85

AE'I'K'P'S'T'W' 71 primum] quod dicendum add. (sed exp.) I' | in1] ipso add. T' | consistit…72 beatitudo] iter. (homoeoceph.) W' | 72 et1] om. P' | constaret] consisteret K' | in actu] om. P' | et2…73 actu] i. m. E' | 73 diceretur] retur (sic) (sed sup. lin. corr.) I' | quia] quare T' | tamen] om. S' | tamen…74 et2] om. E' | denominatio] determinatio I' (sed del. et i. m. corr.) K'P'S'T'W' | 74 eadem est] inv. K' | 75 tribus] personis add. P' | illum] autem add. (sed exp.) I' | 77 secundum] dicendum add. E'I'P'S'T'W' | 78 bene] d- add. (sed exp.) I' | dicitur] iter. W' | li] licet W' | pure] et add. K' | 79 tenetur] lac. seq. T' | sunt] iter. P' | 80 divisim] lac. seq. et ut inser. T' | tamen] illud P' | 81 quod1] quid W' | sint] sunt W' | 82 sunt2] sup. lin. I' | sunt beati2] inv. P' | beati2] om. S' Dei W' | 84 non sequitur] om. P' | divisis] non sequitur add. P' | 85 albus1] i. m. W' | igitur] ergo K' | albus monachus] inv. K'T' | 86 corporalis…87 ratione] om. (sed i. m.) I' | 87 Est] Et A | etiam] conf. T' | ista] om. E' illa P' | 88 Sanctus] iter. W' | 89 beatitudo] litt. conf. add. K' 71 beatitudo…actu] Cf. supra, p. 72, 6. | 77 Pater…beati] Cf. supra, p. 73, 12-13. | 89 significatur...95 determinatis] Cf. supra, p. 74, 31-34.

HenricusDEF.indd 134

20-12-2007 16:03:30

77

QUAESTIO 4 90

essentia secundum personarum pluralitatem in earum personalitate, quod falsum est, ut patet ex supra determinatis. | QUAESTIO

UTRUM

5

10

15

BEATITUDO

4

Bad. 34rQ Scarp. 764a

DEI

CONSTET IN UNO AN IN PLURIBUS

| Circa quartum arguitur quod beatitudo Dei, qua ipse | dicitur beatus, non | consistat in uno, sed in pluribus differentibus ratione, etsi non re. Primo sic. Deus non est beatus nisi intelligendo et volendo se ipsum, quia beatitudo Dei consistit in sui fruitione, quae non est nisi in actu intelligendi et volendi. |Actus intelligendi se ipsum aut volendi non perficitur nisi ex intelligente et volente et intellecto et volito, quae inter se ratione differunt, et etiam ab actu intelligendi et volendi, ut patet secundum supra determinata. Ergo etc. Secundo sic. Si beatitudo Dei consisteret in aliquo | uno, illud non potest esse nisi summum bonum, quod ipse est, quia beatitudo habet rationem finis, et summum bonum est id quod habet rationem finis respectu omnium aliorum a se, sive re differunt ab ipso, sive ratione; unde etiam est finis respectu actus volendi, ut iam dictum est

A 205vb P' 262va K' 320ra

E' 70va

S' 149va

AE'I'K'P'S'T'W' essentia] essentiam P' | 90 personalitate] pluralitate K' | 91 est ut] i. m. I' | ut] sup. lin. E' om. W' | 2 Utrum…3 pluribus] cf. supra, p. 64, 7. | 4 dicitur…5 non] beatus, non dicitur E'K'P'S'T'W' | 5 etsi] et et (sed corr.) S' et sic I'T'W' | 7 et] sup. lin. E' | 8 quia] qua W' | sui] ratione add. P' | in2] om. T' | in actu] iter. W' | 9 actu] actus T' | aut] et P' | volendi2] se ipsum add. P' | 10 nisi] ex intelligendo add. W' | et2] sic add. (sed exp.) I' | 12 secundum] ex P' | 13 Si] Et P' | uno] vero (?) add. (sed exp.) I' | illud] om. S' | 14 bonum] om. A | beatitudo] est add. (sed exp.) S' | 15 et…16 finis] om. (hom.) P' | bonum] i. m. I' | id] illud I' | 16 omnium] omniumi (sic) (sed exp. et corr.) I' a add. (sed exp.) W' | omnium…17 respectu] om. (hom.) E' | re] sup. lin. I' om. K'S'T'W' | re differunt] inv. P' | differunt] differt A differant E'I'K' | sive2] fine K'T' | 17 etiam] et P' | respectu] vel T' | actus] a add. E'I'S'W' 9 Actus…12 determinata] Cf. supra, art. 48, q. 2, pp. 47, 119 - 48, 130. | 15 summum…18 supra] Cf. supra, q. 2, p. 70, 31-35.

HenricusDEF.indd 135

20-12-2007 16:03:32

78

ARTICULUS XLIX

supra. Sed in illo bono solo, secundum id quod est, non consistit Dei beatitudo, quia omnino illud est in ipso, et habet illud in se ex natura sua, et non consequitur ex actu intelligendi vel volendi, immo est movens sicut obiectum ad eliciendum actum intelligendi et volendi. Beatus ergo esset Deus non per suum actum intelligendi, quod falsum est, quia tunc in eo quod est beatus esset similis dormienti, et ita non in nobiliori dispositione secundum PHILOSOPHUM Io E t h i c o r u m et XIIo M e t a p h y s i c a e, quod repugnat beatitudini. Ergo etc. In contrarium est quod in illo solo consistit beatitudo quod habet rationem finis et ultimi, quia illud solum habet rationem optimi. Si ergo essent plura aliqua in quibus consisteret beatitudo, et haberent rationem finis, cum omnis multitudo reducitur ad unitatem aliam ab eis, vel quae est alicuius in eis, reducerentur ergo illa ad unam, quae haberet rationem finis respectu omnium illorum. Tale autem dicimus esse id in quo consistit beatitudo. Ergo etc.

25

30

| <SOLUTIO>

Bad. 34vR

Scarp. 764b

20

Dicendum ad hoc quod cuiusque beatitudo in hoc consistit, quod scilicet consequitur finem omnium ultimum, non quocumque modo, scilicet in aliqua eius similitudine, sicut | consequuntur ipsum inanimata, neque in ratione moventis et influentis aliquid in ipso, sed in hoc quod

35

AE'I'K'P'S'T'W' 18 Sed] etiam add. K' | id] illud I' | 19 illud1] quod add. P' | ipso…in2] om. (hom.) P' | 20 et] in domini add. K' | ex] om. I' (sed sup. lin.) E'K'P'S'T'W' | actu] actum P' | vel] et K' | est] finis add. P' | 21 sicut] ab add. W' | actum] eliciendi add. S' | et…22 intelligendi] iter. (homoeoceph.) P' | 22 quod] quid P' | 23 ita] in P' | in2] litt. add. sed eras. T' | 25 XIIo] IIIo K' | 26 quod1] quia K' quoniam P' | 27 ultimi…29 finis] om. T' | ergo essent] inv. P' | 29 cum] est K' | 30 ergo] iter. K' | ad] verbi add. P' omnia add. W' | haberet] habent (sed corr.) K' | 31 omnium] aliorum add. (sed exp.) I' | autem] ergo E' | id] illud I'K'P'W' | 33 quod2] si add. (sed exp.) I' | 34 ultimum] om. K' | 35 scilicet] sed K' om. T' | 36 et influentis] om. P' 22 Beatus…25 beatitudini] Cf. ARIST., Eth. Nic. I, c. 13 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 161, 5; 1102b5); cf. ARIST., Metaph. XII, c. 9 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 219, 18-21; Iunt., VIII, f. 334vK - L; 1074b15-18); cf. ARIST., Eth. Nic. X, c. 6 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 357, 6; 1176a33).

HenricusDEF.indd 136

20-12-2007 16:03:34

QUAESTIO 4

40

45

50

55

79

consequitur ipsum in eius natura et essentia, non quocumque modo, sed in ratione beatificantis, hoc est in ratione perficientis se ipso ut cui ipsum illabitur, et e converso cui ille immergitur. Illabi autem beatificans natura cuiusmodi non | est nisi solus Deus, ut iam infra videbitur, potest creaturae per suam essentiam dupliciter: uno modo ut naturam conservans in esse; alio modo ut perficiens ipsam in bene esse. Primo modo illabitur omni creaturae intimando se essentiae illius, | in quantum Deus intimior est cuilibet creaturae quam ipsa sibi, sicut debet declarari | loquendo de modo essendi Dei in creaturis. Sic autem non beatificat, quia sic omnis creatura esset beata. Immo oportet quod beatificans beatificato sic illabatur per suum actum, ut vice versa beatificatum possit se immergere et transferre per suum actum in ipsum beatificans, ut per hoc mutuo fiant intima sibi, et id ipsum in quantum patitur rerum natura, in quo quietatur appetitus beati, quia nihil restat ei ad quod tendat ulterius. Et hoc modo illabendo perficit quo ad bene esse. Actus autem quo natura beatificabilis se possit immergere, non est nisi actus voluntatis aut intellectus, eo quod secundum praedicta natura beatificabilis non est nisi natura intellectualis, cuius non sunt nisi duo actus, unus voluntatis et alter intellectus. Ex quibus actus intellectus non

I' 208vb

P' 262vb K' 320rb

AE'I'K'P'S'T'W' 37 consequitur] sequitur T' | 38 est] i. m. I' | ut] ipsum add. (sed del.) E' | 39 ille] ibi vel illi E' | 40 Illabi] illabitur AK'W' et add. E' et eodem causa add. (sed exp.) I' | natura] dupliciter uno modo add. (sed del.) A om. I' (sed i. m.) E'K'P'S'T'W' | cuiusmodi] cuius AE'I'S'T'W' quibus P' | 41 potest] tamen add. K' | 42 naturam] natura E'K' | conservans] conservat W' | modo2] et add. W' | 43 ipsam] eam K' | 44 omni] iter. (sed exp.) I' | se] scilicet E' | 45 quantum] quod (sed i. m. corr.) E' | quam] quantum S'T' | sibi] sunt P' litt. conf. add. T' | sicut] non est E' (sed i. m. corr. E') I' (sup. lin. corr.) S'W' | 46 loquendo] om. (et lac. E') E'S'W' | 47 non] sup. lin. I' | 48 sic] om. P' | per] om. P' | 49 beatificatum] beatificato W' | possit…actum] iter. (sed va-cat sup. lin.) I' | et] in add. P' | per…actum] om. K' | in] i. m. I' | ipsum] om. T' | 50 mutuo fiant] mutuo om. (sed scr. post fiant i. m.) E' fiant mutatio I' (sed exp. et corr.) S'T'W' inv. K'P' | intima] rescr. E' | id] ut W' | in] om. A exp. I' | 51 patitur] in add. P' | quo] patitur add. K' | 52 tendat] tendit (sic) P' | illabendo] illa beatitudo P'T' | 54 autem] de P' | possit] posset K' | 55 aut] et K' | 56 non1] bene add. (sed exp.) I' | cuius] cuiusmodi K' quibus P' | 57 alter] om. T' | Ex] E A 40 Illabi…42 dupliciter] Cf. infra, q. 5, pp. 95, 306 - 96, 317.

HenricusDEF.indd 137

20-12-2007 16:03:36

80

Bad. 34vS

Scarp. 765a T' 199vb W' 174rb

ARTICULUS XLIX

perficitur per se in tendendo ad aliud, sed in recipiendo in se aliud. Sed actus voluntatis per se perficitur tendendo in aliud ut in finem. Ad hoc ergo quod finis beatificet, necessario requiritur actus voluntatis quo se beatificatum transfert in finem, sese quasi immergendo illi et intimando, et id ipsam faciendo secundum quod possibile est, ut iam infra videbitur. Voluntas autem in actum suum procedere non potest, nisi obiecto sibi praesentato per cognitionem in intellectu, quia voluntas non movetur nisi ad bonum cognitum. |Ad hoc ergo quod beatificans beatificet, ad actum voluntatis perficiendum praeexigitur actus intellectus, quo beatificans sese praesentat voluntati. Qui, cum non perficiatur nisi in recipiendo in se obiectum quo movetur, ut actus intelligendi ipsum et cognoscendi | ex eo eliciatur, ut habitum est supra, recipere autem non | potest ipsum naturaliter, ut naturaliter ei praesentetur se ipso, quemadmodum | sensibile extra praesentatur sensui, aut intelligibile nostro intellectui in phantasmate, aut intellectui angelico per species, aut per habitus naturaliter contentos in ipso, oportet ergo ut ipsum recipiat supernaturaliter, sese voluntarie visui intellectus aperte per suam speciem praesentando, secundum quod dicit AUGUSTINUS D e v i d e n d o D e u m: «Si vult, videtur; si non vult, non videtur», ut sic in quantum beatificans, illabatur principaliter intellectui naturae intellectualis notitiam suam in ipsum causando. Et secundum hoc dicendum est ad quaestionem quod beatitudo Dei sicut et cuiusque alterius non consistit in unico, scilicet in praesentia

60

65

70

75

80

AE'I'K'P'S'T'W' 58 Sed] in add. (sed exp.) I'W' | Sed…63 potest] iter. P' | 59 voluntatis] exp. et rescr. K' | per] sub. lin. P' | per se] om. T' | 61 quasi] om. K'P' | 62 id] illud E'I'S'W' | faciendo] fac- add. (sed exp.) I' | 64 obiecto] opposito (sed exp. et corr.) I' | per cognitionem] iter. K' | cognitionem] ognitionem (sic) W' | 65 ad] secundum add. (sed exp.) I' | 66 quod] ut A | 68 in1] om. E'I'K'P'T' | recipiendo] re- et lac. et litt. conf. et lac. et -cipiendo K' | 69 actus] nneu- add. (sed del.) K' | 70 non…ipsum] ipsum non potest A | 71 se] in S' | 72 sensui] i. m. I' | aut] ut K'P' autem S' aliud W' | 75 visui] intellectui T' | 76 De] iter. S' | 77 videtur1…vult2] om. I' (hom., sed i. m. corr.) K'P' | 81 et] om. I' (sed sup. lin.) E'K'P'S'T'W' | cuiusque] cuiuslibet P' | praesentia] om. K'P' 59 Ad…63 videbitur] Cf. infra, q. 6, pp. 137, 306 - 138, 31. | 66 Ad…70 supra] Cf. supra, pp. 79, 57 - 80, 58. | 77 Si…videtur2] AUGUST., De videndo Deo, VI, c. 18 (CSEL 44, p. 289).

HenricusDEF.indd 138

20-12-2007 16:03:38

QUAESTIO 4

85

ipsius beatificantis, sed requiritur cum hoc duplex actus circa beatificans ex parte beatificati, scilicet intellectus et voluntatis, quamquam | in Deo haec tantum differant ratione, | in creaturis vero secundum | rem. Et secundum hoc concedenda sunt duo argumenta ad primam partem adducta. |
90

95

81

ARGUMENTA>

Ad argumentum in oppositum, quod id in quo consistit beatitudo, habet | rationem finis ultimi, et illud non est nisi unicum, dicendum quod beatitudo Dei consistit in aliquo dupliciter: uno modo, ut in eo quod per se et principaliter | beatificat; alio modo, ut in eo quo uniuntur beatificans et beatificatum. Primo modo beatificans finis est ultimus et tantum unicus, et sic in quantum consistit in tali, consistit in unico. Secundo modo beatificant aliqua quae sunt ut finis sub fine, | et sunt duo actus beatificati, scilicet intellectus et voluntatis; et in quantum beatitudo communiter consistit in isto et in illo, beatitudo necessario consistit in pluribus, secundum rationem in Deo, secundum rem in creaturis, | secundum quod haec melius patebunt in quaestionibus sequentibus.

K' 320va Scarp. 765b P' 263ra

Bad. 34vT

S' 149vb A 206ra

I' 209ra

E' 70vb

AE'I'K'P'S'T'W' 82 beatificantis] actu add. K' | 84 haec] hoc I' | tantum] scripsi cum Badio in Deo add. (cf. in Deo in lin. praec.) sed canc. S' | in] om. W' | secundum…rem] inv. W' | 85 Et] ut W' | secundum] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | secundum…sunt] sunt secundum hoc concedenda K'P' | sunt] iter. K' | 86 adducta] ad ductum (qui dicitur add.) W' | 88 id] illud E'I'P'S'W' | 89 habet…90 beatitudo] iter. (homoeoceph.) W' | et] ad I' (sed exp. et sup. lin. corr.) E'S'W' | 90 dupliciter] dividitur K' | uno modo] rescr. K' | 91 ut] om. I' (sup. lin.) E'K'P'S'T'W' | 93 tantum] est add. sup. lin. I' | tantum unicus] inv. K' | 94 sunt] s add. W' | et] ut K' | 95 sunt] sup. lin. I' | intellectus] et sunt duo actus add. (sed canc.) S' | et2] om. E' | 96 communiter consistit] inv. I'S' | isto] illo K' 88 id…89 unicum] Cf. supra, p. 77, 13-15.

HenricusDEF.indd 139

20-12-2007 16:03:39

82

| QUAESTIO

Bad. 34vA Scarp. 765a

UTRUM DEI

Scarp.

765b

ARTICULUS XLIX

5

BEATITUDO SIT EIUS ESSENTIA AN ALIQUA EIUS ACTIO

Circa quintum arguitur quod beatitudo Dei sit aliqua actio eius, et non eius essentia. Primo sic. Si essentia Dei esset sua beatitudo, cum essentiam habet absque operatione, tunc Deus esset beatus absque omni sua operatione. Consequens falsum est secundum iam determinata. Ergo etc. Secundo sic. Beatitudo rei consistit in optima eius dispositione. In essentia autem Dei, secundum quod est essentia, non consistit | eius optima dispositio, sed in operatione, quia dispositio qua res existit absolute similis est dormienti, et qua existit in operatione est similis vigiliae. Et melior est dispositio rei qua est similis vigiliae, quam dormitioni secundum PHILOSOPHUM Io E t h i c o r u m. Ergo etc. Unde ibidem dicit quod « felicitas est operatio quaedam». Tertio sic. Illud propter quod est natura intellectualis finis est eius et beatitudo. Hoc est operatio eius, quoniam Deus non est sine operatione, ut dicit PHILOSOPHUS Xo E t h i c o r u m.

5

10

15

AE'I'K'P'S'T'W' 2 Utrum…3 actio] cf. supra, p. 64, 8. | 4 Dei] om. S' | 5 non] om. E' | 6 Si] conf. S' | Dei] posset add. (sed canc.) S' | essentiam] suam add. I' essentia (sed exp.) K' | 7 habet] essentiam habet add. K' | 10 rei] Dei (sed i. m. corr.) P' | optima] del. T' consistit add. W' | optima eius] inv. A | dispositione] optima add. T' | In…12 dispositio1] iter. W' | 11 est] esse (sed exp. et corr.) I' | consistit] an add. (sed del.) T' | eius optima] inv. T' | 12 optima] conf. A exp. K' | dispositio1] optima add. K' | sed] si E' | in] sup. lin. P' | existit] consistit T' | 13 dormienti] conf. W' | dormienti…similis2] om. S' | 16 felicitas] fidelitas (sed del. et i. m. corr.) E' | 17 propter] om. S' | finis] i. m. I' | 18 Hoc] Haec A | 19 ut] et S' 8 Consequens…determinata] Cf. supra, q. 4, p. 81, 88-99. | 14 Et…15 Ethicorum] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 153, 5-7; 1099a1-3). | 16 felicitas…quaedam] Ibid. (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 152, 22-23; 1098b20-21). | 18 Hoc…19 Ethicorum] Cf. ibid., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 362, 17-19; p. 363, 6-8; 1178b8-9; 1178b25-27).

HenricusDEF.indd 140

20-12-2007 16:03:41

QUAESTIO 5 20

25

30

35

40

83

Et ut dicit IIo C a e l i e t m u n d i, «omnis res cuius est operatio est propter suam operationem». Ergo etc. In contrarium arguitur primo sic. Omnis actio procedit ab eo cuius est. Quod autem | ab alio procedit potius perfectionem suam ab illo recipit, quam ipsum perficiat. Finis autem rei sive beatitudo eius ipsam perficit. Ergo etc. Secundo sic. Sola divina essentia fruendum est. «Frui autem est rei alicui inhaerere propter se». Nulli autem propter se inhaerendum est nisi divinae essentiae non autem alicui operationi, quia operatio est id quo inhaeretur. «Solis autem illis fruendum est quae nos beatos faciunt», secundum AUGUSTINUM Io D e d o c t r i n a c h r i s t i a n a. Beatos | autem non facit nisi beatitudo, sicut neque albos nisi albedo. Ergo etc. Praeterea, id quod non est | nisi propter aliud, non est finis ultimus. Actio, sive Dei sive creaturae, non est nisi propter aliud, ut dicit COMMENTATOR super IIum C a e l i e t M u n d i et videbitur respondendo. Ergo etc. Praeterea, in IIo C a e l i e t M u n d i dicit PHILOSOPHUS: «Res integra bonitate non indiget operatione qua sit bona, quoniam ipsa est propter quam fit omnis operatio et actio et complementum operationis». Deus est res integra bonitate, secundum quod ibi exponit COMMENTATOR. Ergo etc. Praeterea, beatitudo est finis ultimus. Sed ultimum | simpliciter non est operatio aliqua, sed magis terminus eius in quem tendit. Et ille in Dei beatitudine non est nisi ipsa divina essentia. Ergo etc.

Scarp. 766a

K' 320vb Bad. 35r

P' 263rb

AE'I'K'P'S'T'W' 20 IIo] IIo] IIIo I' Io P' | 24 beatitudo] litt. conf. add. E' | 26 rei alicui] inv. K'P' | 28 autem] aut AE'P'S'W' | id] illud E'I'S'W' | 30 secundum] agitur add. (sed exp.) I' | Io] Io] IIo K'P' | 32 id] illud I'K'S'W' | 33 sive1] om. T' | Dei] desiderium K'P' | sive2] om. K'P' | 34 super] XIIum Metaphysicae add. (sed del. in IIum corr.) K' XIIo add. P' | 36 Praeterea] si add. E' | IIo] Io P' | 38 et2] om. W' | 41 sed] si E' aliqua add. (sed exp.) I' i.m. W' 20 omnis…21 operationem] ID., De caelo, II, c. 3 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 121, 71; 286a8-9); etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 3, 48, p. 163). | 26 Frui…27 se1] Cf. AUGUST., De doctr. christ., I, c. 4, n. 4 (CC lat. 32, p. 8, 1; CSEL 80, p. 10, 5). | 29 Solis…faciunt] Cf. ibid., I, c. 3, n. 3 (CC lat. 32, p. 8, 3; CSEL 80, p. 9, 25-26). | 32 id…34 Commentator] Cf. AVERR., De caelo, II, comm. 17 (Iunt., V, f. 106vI-M; ed. F. J. CARMODY, p. 299, 59-81). | 36 Res…38 operationis] ARIST., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 173, 67- 68 (II, 12, 292b4-6)). | 38 Deus…39 bonitate] Cf. AVERR., De caelo, II, comm. 64 (Iunt., V, f. 142vH, ed. F. J. CARMODY, p. 399, 29-30).

HenricusDEF.indd 141

20-12-2007 16:03:43

84

ARTICULUS XLIX

Praeterea, finis ultimus est quod primum est in intentione. Hoc non potest esse operatio, quia nihil operatur nisi intendendo finem. Ergo etc. | <SOLUTIO>

Bad. 35rB

I' 209rb W' 174va

T' 200ra Scarp. 766b

45

Quaestio ista quaerit de beatitudine quid sit re, tamquam id quo Deus dicatur esse beatus. Dicendum ad hoc quod cum in Deo quidquid est id ipsum est ut ipsa divina essentia, re nihil aliud est beatitudo Dei quam ipsa divina essentia, quod non quaerit quaestio. Immo cum Deus dicatur beatus, et alia sit ratio beatitudinis qua est beatus, et eius qui ipsa beatitudine est beatus, quaestio est quid sit beatitudo Dei re, largissime sumendo rem pro illa ratione qua dicitur beatus. Et est dicendum quod, cum beatitudo in creaturis, a quibus nomen ad divina translatum est, et a qua modo nostro ratio beatitudinis Deo attribuitur, consistit in fine suo ultimo, quo habet perfectionem | et complementum sui esse, ut debet exponi loquendo | de beatitudine creaturae, ratio beatitudinis in Deo est illud quod quasi perfectionem et complementum divini esse importat. Quod etiam habet rationem finis et ultimi respectu omnium eorum quae in Deo considerantur, ad quem etiam omnia | alia tendunt ut in ultimum finem, ut eo perficiantur quodam modo, quomodo et ipse Deus, quem et naturaliter appetunt, licet | diversimode, secundum quod et diversimode ipsum adsequuntur, ut in sequentibus patebit.

50

55

60

AE'I'K'P'S'T'W' 43 est2…intentione] in intentione est K' | 44 esse operatio] inv. W' | 46 quaerit] quare I' | sit re] i. m. I' | tamquam…47 beatus] Quaestio ista quare de beatitudine quid sit re, tamquam id quo Deus dicatur esse beatus I' | 47 ad hoc] om. S' | 48 id ipsum] inv. I' | re…49 divina] iter. (homoeoceph.) I' | beatitudo] rei add. (sed exp.) K' | Dei] nisi add. P' | 51 est beatus] inv. A | 52 rem] verbum conf. T' | 57 ratio] in add. W' | in Deo] om. W' | et] in add. W' | 59 considerantur] consisiderantur (sed corr.) W' | 61 quomodo] quo K'P'W' primo quo S' quoque T' | et2] om. T' | 62 et] om. K'P' 43 finis…intentione] Cf. ARIST., Eth. Nic., III, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 416, 10-11; 1112b19-24); cf. etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 12, 49, p. 236). | 53 cum…57 creaturae] Cf. infra, q. 7 passim. | 57 ratio…63 patebit] Cf. infra, pp. 85, 84 - 86, 96.

HenricusDEF.indd 142

20-12-2007 16:03:45

QUAESTIO 5

65

70

75

80

85

85

Ne tamen in aequivoco procedamus de fine, sciendum quod finis quandoque sumitur communiter pro ultimo et termino rei quocumque, quemadmodum punctus dicitur finis lineae et cutis finis animalis, ut dicit PHILOSOPHUS, Vo M e t a p h y s i c a e; quandoque vero sumitur proprie pro ultimo et termino, | quod «est bonum et optimum rei», secundum quod dicit PHILOSOPHUS IIo P h y s i c o r u m: «Finis est non omne ultimum, sed optimum». Et utroque modo finis omnium in Deo | est. |Primo enim modo finis omnium quae sunt et considerantur, tam in Deo quam in creaturis, esse Dei est sive divina essentia, ut simpliciter et absolute consideratur, et praecise quia est quasi omnium contentivum, dicente DIONYSIO 5o D e divinis n o m i n i b u s: «Deus non quodam modo est existens, sed simpliciter et incircumscripte totum in se esse coaccepit et praeaccepit». Propter quod est quasi principium a quo omnia quasi ordine quodam rationis educuntur, et in quod ut in finem et terminum reducuntur. Propter quod DIONYSIUS subdit dicens: «Ante alias Dei ipsius participationes esse praepositum est». Propter quod et prima et dignissima divinarum rationum | in Deo dicitur secundum DIONYSIUM dicentem ibidem: «Convenienter cunctis aliis principalius sicut ens Deus laudatur ex digniore donorum eius», ubi sequitur in alia translatione: «Et maxime participationum prima». |Secundo modo est finis omnium quae sunt et considerantur, tam in Deo quam in creaturis, esse Dei sive essentia eius, non secundum praecisam rationem esse vel essentiae, sed sub ratione boni, quod super

S' 150ra K' 321ra Bad. 35rC

A 206rb

Bad. 35rD

AE'I'K'P'S'T'W' 65 pro] alio (sed exp. E') E'S'W' i. m. I' | termino] Deo (sed exp. et corr.) I' | 66 dicit] dicitur T' | 67 Philosophus] om. T' | 69 est] enim K' | 70 modo] per add. (sed exp.) I' om. W' | 72 creaturis] creatura I'K'P'S'T'W' | 74 5o] cap.o add. K'P' | 76 esse] quem add. (sed exp.) I' | coaccepit] quo accepit I' (sed sup. lin. corr.) S' accepit W' | 79 subdit] scr. sub dit W' | Ante] aut W' | 80 et1] om. I' (sed sup. lin. ) E'P'S'W' | et2] om. E' | 82 Deus] o add. (sed exp.) I' | 83 alia] annus W' | 85 in2] om. E' 64 Ne…67 Metaphysicae] Cf. ARIST., Metaph., V, c. 16 (ed. PONZALLI, p. 179, 15 - 180, 21; 1021b25-29). | 68 est…rei] ID., Phys., II, c. 2 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER - J. BRAMS, p. 53, 10-11; 194a32). | 69 Finis…70 optimum] Cf. ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, 62, p. 145). | 75 Deus…76 praeaccepit] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 5, § 4 (Dionysiaca, 1, pp. 333-334; transl. Sarraceni). | 79 Ante…est] Ibid., c. 5, § 5 (Dionysiaca, 1, p. 337; transl. Sarraceni). | 81 Convenienter…82 eius] Ibid., c. 5, § 5 (Dionysiaca, 1, p. 338; transl. Sarraceni). | 83 Et…prima] Ibid., c. 5, § 3 (Dionysiaca, 1, p. 328; transl. Eriugenae).

HenricusDEF.indd 143

20-12-2007 16:03:46

86

P' 263va

Bad.

35rE

E' 71ra Scarp. 767a

ARTICULUS XLIX

rationem absolutam ipsius esse addit rationem respectus ad appetitum. Esse enim sive essentia Dei secundum hoc | est illud bonum quod omnia appetunt, ut eo perficiantur secundum gradum et modum naturae suae, secundum quod dicit DIONYSIUS 4o D e d i v i n i s n o m i n i b u s: «Omnia ad se ipsam bonitas convertit» etc., ut habetur in quaestione sequenti. Et de fine isto secundo modo hic loquimur: hoc enim modo beatitudo habet rationem finis, quia consistit in adeptione iam dicti boni, quod dicit respectum ad appetitum in quantum natum est movere appetitum ad consecutionem sui, et hoc per actum proprium suae naturae convenientem. | Ob hoc enim quaelibet res est propter suam operationem, quod per eam finem suum nata est attingere, ut dicetur in sequentibus. Sed de tali bono quod sic habet rationem finis, contingit loqui dupliciter: uno | modo ut in se consideratur tamquam attingibile et perfectivum omnium; alio modo secundum quod natum est attingi a diversis diversimode | secundum diversitatem graduum et naturae suae. Primo modo est finis per indifferentiam, quantum est de ratione sua, se habens ad omnia, nec habet rationem beatitudinis aut beatificativi, nisi omnia nata essent dici beata in ipsum attingendo qualicumque modo. Secundo modo diversimode est finis diversorum, secundum quod diversimode ipsum adsequuntur, et sunt duo modi in genere, quoniam quaedam eorum consequuntur ipsum actione sua pure naturali,

90

95

100

105

AE'I'K'P'S'T'W' 87 absolutam…rationem2] om. (hom.) K'P' | ipsius esse] i. m. T' | addit] iter. (sed del.) S | 88 illud] om. W' | illud bonum] inv. A | 91 etc.] i. m. cum signo inser. E' et add. T' | 92 modo] loco S' | hic…93 modo] om. (hom., sed i. m.) I' | 94 quod] om. S' | respectum] iam add. W' | 95 movere] proprie I' | consecutionem] assequtionem K'P' | sui] om. S' | 99 bono] loco (sed corr.) S' | 100 dupliciter] distinguitur vel dividitur (scr. dź) W' | 101 perfectivum] perfectam (sed exp. et i. m. corr.) I' | attingi] attingere P'T' | 103 est1] iter. I' | 104 nec] scilicet add. (sed exp.) I' | habet] habens P' | 105 beatificativi] beatificati AE'I'P'S'W' beatificantis T' | beata] beati W' | 108 ipsum] om. I' (sed sup. lin.) E'K'P'S'T'W' | et…109 actione] rescr. i. m. I' | 109 consequuntur] adsequuntur I'K'P'S'T'W' 88 bonum…89 appetunt] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 1 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 141, 6-7; 1094a2-3); cf. etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 12, 1, p. 232). | 91 Omnia...convertit] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 4, § 4 (Dionysiaca, 1, p. 167; transl. Eriugenae). | in…92 sequenti] Cf. infra, q. 6, p. 138, 315-325.

HenricusDEF.indd 144

20-12-2007 16:03:48

QUAESTIO 5 110

115

120

125

130

87

quaedam vero actione intellectuali. Primo modo consequuntur ipsum omnia non intellectualia, et hoc non attingendo immediate essentiam illius boni in se et immediate, sed solum in quadam effigie et similitudine ipsius, quae est proprius finis illarum intra, sed | diversus secundum diversitatem naturarum, | per quem ordinantur ulterius secundum rationem cuiusdam respectus in essentiam illius boni ultimi. Et illum finem proprium quoddam entium non acquirit aliqua sua actione nisi modica et imperfecta, qua et conservat ipsum, ut infima creatura, sicut terra. Quaedam vero acquirunt ipsum sua operatione perfectiori, et conservant sibi, ut alia elementa et corpora caelestia, quantum pertinet ad eorum perfectionem corporalem, ut corpora sunt, sed hoc diversimode. | Quaedam enim hoc bonum consequuntur pluribus motibus sive actionibus, quaedam paucioribus; et quaedam perfectius, quaedam imperfectius, secundum quod debet exponi loquendo de creaturis, et de hoc erit sermo in parte iam inferius. Secundo modo consequuntur illum finem intellectualia actione intellectuali cognitiva et volitiva, et in istis habet primo | rationem beatitudinis et beatificantis, sed diversimode, secundum quod diversimode sua operatione intellectuali illud consequuntur. Quaedam enim consequuntur illud immediate in essentia illius; quaedam vero non immediate in eius essentia, sed in aliqua effigie et similitudine eius. Isto secundo modo ipsum consequuntur homines pro statu vitae praesentis, etiam ex puris naturalibus. Ex qua consecutione philosophi

K' 321rb I' 209va

Bad. 35rF

Bad. 35v

AE'I'K'P'S'T'W' 110 Primo…111 intellectualia] om. S' | 111 et] per E' ut W' | immediate] an secludendum ? | 113 ipsius] om. S' | illarum] illorum T' | 114 diversitatem] iter. S' | 115 rationem] rationis I' | cuiusdam respectus] inv. K' | in] om. S' | ultimi] ulterius I' | 117 imperfecta] impressione add. (sed exp.) I' | et2] om. S' | 118 acquirunt] requirunt (sed corr.) W' | ipsum] ipsius (sed corr.) W' | operatione] actione K' | 119 ut] talia add. (sed exp.) I' | ut alia] del. et rescr. S' | 120 corporalem] iter. K' | 121 Quaedam] vero add. (sed exp.) P' quodam W' | bonum] i. m. E' | 122 quaedam perfectius] om. K'P' | 123 secundum] sed W' | 126 volitiva] iter. K' | 127 quod] illud add. W' | 128 sua operatione] inv. T' | Quaedam] modo add. W' | 129 consequuntur] consequntur (sic) W' | 130 eius essentia] inv. K'P' | aliqua] f add. (sed exp.) I' | effigie] effigies (sed exp. et corr.) I' | 131 consequuntur] consequntur (sic) W' | 132 etiam] et S' 116 Et…122 paucioribus] Cf. ARIST., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 172, 60-62 (II, 12, 292a22-24)). | 122 et…124 inferius] Cf. infra, pp. 114, 737 - 115, 745. | 132 Ex…136 speculativas] Cf. ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 12, 209-211, p. 247; 15, 119, p. 261).

HenricusDEF.indd 145

20-12-2007 16:03:50

88 W' 174vb

P' 263vb

Scarp. 767b T' 200rb S' 150rb

Bad. 35vG

K' 321va

ARTICULUS XLIX

ponebant in | homine beatitudinem duplicem secundum duplicem consecutionem illius: unam politicam circa actionem boni moralis; aliam speculativam, et illam esse supremam circa speculationem veri secundum scientias speculativas. Et in isto modo in superiori effigie et similitudine consequuntur homines illud bonum, sed in infimo gradu beatitudinis. | Primo modo consequuntur beatitudinem Deus, et beati in gloria, sive angeli sive homines, quoniam bonum illud, quod est ipsa divina essentia, immediate in essentia eius consequuntur, propter quod | in superiori gradu participant beatitudinem, et sunt quasi dii, ut | infra | dicetur. Unde, nomine Dei omnes sic bonos comprehendens PHILOSOPHUS, distinguit beatitudinem horum a beatitudine hominum in statu praesenti, sub differentia ad illa quae non sunt nata beatificari, cum dicit Xo E t h i c o r u m: «Diis quidem omnis vita beata, hominibus autem in quantum similitudo quaedam talis operationis existit. Aliorum autem nullum felix, quia | nequaquam communicant speculationem». De istis autem quae istud bonum immediate consequuntur sua operatione intellectuali, subdistinguendum, quoniam quoddam eorum consequitur ipsum per essentiam eius et essentialiter, quaedam | vero per essentiam eius, sed participatione.

135

140

145

150

AE'I'K'P'S'T'W' 133 in] iter. W' | beatitudinem] beatitudine i. m. E' | 134 moralis] et add. W' | 135 esse] om. A exp. (?) I' | circa] actionem add. (sed exp.) T' | veri] om. K'P'T' | 136 secundum] scientiam add. (sed exp.) K' | in1] an secludendum ? | 137 consequuntur] consecuntur in W' | homines] in add. (sed exp.) E'I'S' | illud] in illud add. W' | in] om. I' | 139 consequuntur] consecuntur W' | 140 ipsa] i. m. I' | 141 immediate] in mediate W' | consequuntur] consecunur W' | 143 Dei] homines add. W' | 145 ad illa] om. W' | 146 Diis] Dii P'T' | in…147 autem] om. (hom.) S' | 148 speculationem] speculationum W' | 149 immediate] in mediate W' | consequuntur] consecuntur W' | 150 subdistinguendum] subdistinguit AS'T' | quoniam] quia K'P' | quoddam] quaedam K'P' | 151 per…vero] i. m. E' | et…152 eius] om. (hom.) E' | vero] exp. et del. et non sup. lin. T' | 152 sed] per add. (sed exp.) I' 139 beatitudinem…143 dicetur] Cf. infra, q. 6, p. 139, 345-348. | 142 quasi dii] Cf. BOETHIUS, Cons. Phil., III, pr. 10, n. 25 (CC lat. 94, p. 38, l. 9-10; ed. C. MORESCHINI, p. 84, 85-86).; | 146 Diis…148 speculationem] ARIST., Eth. Nic., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 363, 6-9; 1178b25-28).

HenricusDEF.indd 146

20-12-2007 16:03:52

QUAESTIO 5

155

160

165

170

175

89

Primo modo solus Deus Trinitas ipsum consequitur, quia consequitur sua operatione suam essentiam et essentialiter, quia in reali identitate et unione naturali. Secundo modo alii beati, quia licet consequuntur immediate ipsam divinam essentiam sua operatione, hoc tamen fit in diversitate essentiae et unione, per gratiam tantum, de qua nihil ad praesens, nisi quatenus pertinet ad illa quae dicenda sunt circa Dei beatitudinem in consequendo suam essentiam sub | ratione boni et essentialiter. De cuius consecutione sciendum est quod Deus suam essentiam sub ratione boni dupliciter consequitur: uno modo naturaliter et absolute, in quantum ipse per essentiam est ipsa bonitas sua; alio modo per suam operationem intellectualem ex consecutione eius. Primo modo non dicitur beatus, sicut neque aliqua creatura ex eo quod habet per naturam, et in quantum eam sic consequitur, non se habet ad ipsum Deum sicut finis extra in quem tendit sua operatione, sed solum sicut forma naturaliter habita absque omni actione et operatione. Et ideo quamvis habet rationem perfectionis formae, | non tamen finis. Et propterea non est in illa completa ratio perfectionis, qualis est in fine. Perfectio enim quae est ex fine maioris perfectionis rationem | habet quam illa quae est ex forma, ut iam patebit. Quod autem Deus beatus dicitur, hoc contingit ex consecutione eius secundo modo, quoniam in illa solummodo consequitur eam secundum rationem finis, quod non potest contingere aliter vel per suam operationem, sicut neque in quacumque re alia. Finis enim non

A 206va

I' 209vb

Bad. 35vH

AE'I'K'P'S'T'W' 153 solus] se add. (sed exp.) E' | 154 essentialiter] quaedam per essentiam eius add. (sed del. cf. lin. praec.) T' | 156 quia] et (sed i. m. corr.) W' | consequuntur] abbreviatio obscura (scr. 9secc) W' | immediate] in mediate W' | 157 sua operatione] om. K'P' | 158 unione] uniore (sed corr.) K' | qua…159 dicenda] sua quidam S' | 159 pertinet] illa (sed exp.) K' om. P' | dicenda] differentia K' | 161 cuius] om. K'P' | 163 ipse…essentiam] per essentiam ipse K' | 164 operationem…ex] om. S' | consecutione] secutionem S' | 165 dicitur] est K' | sicut] om. S' | 166 eam] con- add.(sed exp.) K' | sic] scilicet S' | consequitur] consequuntur (sed corr.) K' | 167 sicut] ad add. (sed exp.) K' | in] ad K' | 168 actione…169 operatione] operatione et actione K'P' | 170 propterea] propter ea K'S'T'W' | in illa] om. T' inv. W' | 171 ex fine] om. W' | fine2] n- add. (sed exp.) K' | 172 illa] illam S' | 173 beatus] perfectus K'P' | contingit] convenit AE'K'P' communiter S' communit W' | consecutione] secutione W' | 174 in] i. m. I' | consequitur] consequntur (sic) W' | eam] sup. lin. I' | 175 secundum] exp. et rescr. K' | potest] i. m. W' | vel] quod I' (sed vel sup. lin.) E'S'T'W' | 176 suam] sua T' | in quacumque] i. m. I'

HenricusDEF.indd 147

20-12-2007 16:03:54

90

Scarp. 768a

P' 264ra K'

321vb

E' 71rb

ARTICULUS XLIX

consequitur, nisi in quantum est effectus causarum. Effectus autem causarum esse non potest, nisi ordine quodam sit quasi prius causa causarum. Neutrum autem fit sine propria rei operatione intellectuali cognitionis et voluntatis, secundum quod explicabitur in quaestione sequenti. Unde quia res, secundum | quod existit in sua operatione secunda, est velut in actu respectu eius, ut absolute consideratur secundum suam essentiam, quia ut sic est quasi aliquid in habitu et in potentia, nobilior est autem dispositio rei secundum quod est in actu, quam secundum quod est in potentia aut in habitu, et nobilior est ratio perfectionis qua perficitur secundum quod est in actu, quam qua perficitur secundum quod est in potentia aut in habitu, ideo perfectio qua perficitur sua essentia sub ratione boni consequendo ipsam per suam operationem secundum quam est ut existens in actu, nobilior est quam illa qua consequitur | eam per suam naturam, ut respectu actus est quasi in potentia et | in habitu. Et secundum hoc beatitudo Dei in hoc consistit, quod finis suus, qui est essentia sua, in quantum est ut causa causarum se habens, quasi moveat divinum intellectum in actum intelligendi sub | ratione veri et sic ipsum informet ut bonum cognitum, et similiter actum intelligendi eius. Intellectum enim in quantum intellectum, est forma intellectus, et ipse est quodam modo intelligibile, etiam in illis quae intelligunt aliud a se, secundum PHILOSOPHUM IIIo

180

185

190

195

AE'I'K'P'S'T'W' 177 consequitur] sequitur W' | est] om. S' | causarum Effectus] i. m. I' | 178 quasi…179 fit] om. W' | prius] plus I'K'P'S'T' | causa causarum] inv. I' | 182 velut] velud K' (vd) T'W' | consideratur] om. I' (i. m.) E'K'P'S'T'W' | 183 aliquid] aliud W' | in potentia] impotentia W' | 184 est1] actu add. W' | autem] enim T' | quod] quam S' quid W' | in…185 est1] om. (hom.) W' | 186 quam] secundum add. I' | 187 in1] actu add. (sed exp.) I' | 188 qua] quia W' | sua essentia] lac. inter sua et essentia K' | ipsam] ipsum W' | 189 nobilior] nobiliori (sed exp. et corr.) S' | 190 qua] quae P' | consequitur] sequitur W' | 191 est] sup. lin. I' | 192 finis] filius W' | 193 habens] habent W' | intellectum] i. m. I' | 194 veri] verum i. m. A | informet] informat K' | bonum] bonam P' | 195 enim] om. W' | 196 intellectus] eius. Intellectum (sed va - cat) I' | est2] om. T' | 197 etiam] om. E' 178 causa causarum] Cf. ANON., Liber de causis, XVII (XVIII), prop. 148 (ed. A. PATTIN, p. 174, 54-55); AVICENNA, Metaph., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 338, 16); THOMAS DE AQ., In principiis naturae, c. 4 (ed. Leon., XLIII, p. 44, 35). | 193 causa causarum] Cf. supra, 178-181. | 195 Intellectum…198 anima] Cf. ARIST., De an., III, c. 4 et 5 (in ALBERTI MAGNI, Comm., ed. Cl. STROICK, p. 198, 83- 85; 430a3-5; 430a19-20).

HenricusDEF.indd 148

20-12-2007 16:03:57

QUAESTIO 5

200

205

210

215

91

D e a n i m a. Bonum autem cognitum in intellectu allicit voluntatem, quae allecta sua actione quasi movet se in finem, ipsum sibi adipiscendo sub ratione boni et finis ut est causa causarum, et per hoc vi amoris quasi transformatur in finem, et summe eidem conformatur, in quo consistit beatitudinis complementum, ut patebit in quaestione sequenti; et ideo tanto magis quanto per maiorem identitatem unitur sibi secundum actum intellectus et voluntatis quam cuicumque alteri. Maiorem enim identitatem unionis sequitur maior cognitio, maior dilectio, et per consequens maior delectatio iuxta illud quod dicit AVICENNA loquens | de beatitudine Dei in IXo M e t a p h y s i c a e: «Cuius perfectio est nobilior et abundantior et sibi vicinior. Et cuius actio est perfectior et nobilior et apprehensio in se fortior, illius delectatio quam habet est excellentior et gloriosior sine dubio». Propter quod etiam dicit PHILOSOPHUS in XIIo M e t a p h y s i c a e: «Voluptas est actio illius, quia intelligit per se id quod est nobilius per se quando intelligit se». Desideratum autem est valde nobile et voluptuosum. Ex quo concludit: «Est igitur Deus in fine nobilitatis». Consistit ergo | summe beatitudo Dei in perfecta conformitate et quasi assimilatione per operationem intellectualem, intellectus scilicet et voluntatis ad se ipsum sive ad suum | esse sive essentiam sub ratione boni et finis omnium ultimi. Nunc autem ita est, secundum quod dicit |

W' 175ra

S' 150va Bad. 35vI Bad. 36r

AE'I'K'P'S'T'W' 198 autem] aut W' | in] om. W' | voluntatem] votem P' | 199 actione] atramenti macula coopertum est E' | quasi] om. K'P' | se in] inv. E' | adipiscendo] aspiciendo I' (sed del. et i. m. corr.) P'S' accipiendo W' | 200 ut] et I' (sed exp. et sup. lin. corr.) E'S'W' | 202 quaestione] quaestio W' | 203 per] amorem add. P' | 204 secundum] rem add. (sed exp.) I' | cuicumque] quicumque (scr. qi93) T'W' | 205 cognitio maior] om. (hom.) K'P' | 206 delectatio] et sibi add. (sed exp.) I' | 208 et1…209 nobilior] i. m. I' | abundantior] bundantior (sic) E' | abundantior…209 et2] om. (hom.) S' | 209 est] esse P' | 210 excellentior] est add. P' | etiam] om. K'P'T' | 211 in] om. P' | id] illud I' (sed exp. et rescr.) E'S'W' | 213 et] om. E' | Ex] Et T' | 216 et] sup. lin. S' lac. seq. T' | 217 voluntatis] volitis W' | ad2] om. S' | ratione] lac. seq. T' | 218 est] sup. lin. I' 200 causa causarum] Cf. supra, p. 90, 177-179. | et2…202 sequenti] Cf. infra, q. 6, p. 141, 394- 400. | 208 Cuius…210 dubio] AVICENNA, Metaph., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 508, 2226). | 211 Voluptas…212 se2] ARIST., Metaph., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 8-10; 1072b16 et 18). | 213 Est…214 nobilitatis] Ibid., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 21-22; 1072b29).

HenricusDEF.indd 149

20-12-2007 16:03:59

92

Scarp. 768b I' 210ra T' 200va

K' 322ra

A 206vb P' 264rb

ARTICULUS XLIX

AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e: cum res in assimilando alicui rei habet finem suum et res ipsa finis est, et assimilatio ipsa finis est, hoc est dictu, res illa | per quam et in qua fit assimilatio finis est, etiam si secundum se consideretur | absque hoc quod sit terminus actus per quem perficitur illa assimilatio, et habet rationem finis differentis ab eo cuius | est finis, vel secundum rem respectu creaturarum, vel secundum rationem respectu Dei, et similiter finis est actio ipsa qua perficitur assimilatio, ut in se comprehendit rem illam ut terminum actionis, et est utrumque quodam modo ut terminus et finis intra. Primo modo secundum praedicta habet rationem finis universalis omnium, et non proprie beatificantis, sed solum secundo modo. Et cum | in hoc toto, licet sit idem re, in Deo sit considerare duo differentia secundum rationem, scilicet et rationem ipsius actus intellectualis et rationem ipsius obiecti, super hoc proposita est quaestio praesens, cum utroque ipsorum simul perficitur ratio beatitudinis, ita quod neutrum possit eam perficere sine altero, in quo ipsorum debet dici consistere Dei beatitudo, ut possit dici quod ipsum sit principaliter Dei beatitudo. Nec potest dici interimendo | quaestionem quod in neutro possit dici consistere principaliter, simpliciter et absolute, eo quod non secundum rationem eandem consistat in eis, | quia in uno eorum consistit secundum rationem actus, in alio vero secundum rationem obiecti, quoniam quandocumque aliqua se habent in ratione finis respectu alicuius, cum impossibile est duos fines esse aequaliter

220

225

230

235

240

AE'I'K'P'S'T'W' 219 Avicenna] lac. seq. T' | rei] res T' | 220 finem] i. m. I' | ipsa2] om. K'P' | hoc…221 est] om. (hom.) S' | 221 res] lac. seq. T' | si] lac. seq. T' | 222 absque] omni add. K'P' | 223 ab] lac. seq. T' | 224 rem] om. T' | respectu] respectum T' | 227 terminus] tres W' | intra…228 finis] om. (hom.) S' | 228 universalis] respectu add. P' | 229 secundo] secundum I' (i. m.) E'W' | 230 sit idem] inv. K'P' | 231 secundum] modum add. W' | 232 est] et S' | quaestio] quando W' | 233 utroque] modo add. K'P' | ipsorum simul] inv. K'P' | 234 quod] n- add. (sed exp.) K' | possit] i. m. I' | perficere] i. m. E' | 235 Dei beatitudo] inv. K' | dici2] om. P' | 236 interimendo] in terminando K'P' interminando W' | in] sup. lin. A | 237 dici] intellegendo add. (sed exp.) I' | simpliciter] om. T' | eo] ea T'W' | 239 rationem] est add. (sed exp.) I' | vero] om. E'I'K'P'S'T'W' | 240 se] sese (sed corr.) T' | 241 esse aequaliter] inv. E'I'T'W' aequaliter est S' 219 cum…221 dictu] Cf. AVICENNA, Metaph., VI, c. 4 (ed. S. VAN RIET, p. 325, 46- 48).

HenricusDEF.indd 150

20-12-2007 16:04:01

QUAESTIO 5

245

250

255

260

93

alicuius, | sive secundum eandem rationem, sive secundum diversas, ut patet inducendo in singulis, oportet igitur quod unus illorum sit sub altero. In finibus autem sic se habentibus, licet sunt diversarum rationum, necessario unus est principalior, quia diversitas eorum in ratione finis, cum se habeat per ordinem, non potest esse pure aequivoca in ratione finis, sed ad minus oportet quod sit analoga, et inter analogice se habentia in aliquo uno bene fit comparatio secundum illud. Nunc autem ita se habet in finibus ordinatis, quorum unus est sub alio, ut semper ultimus, sub quo est alius, principalis est respectu illius et formalis et perfectivus. Quare cum praedicta duo in proposito sic se habeant adinvicem quod ipsum obiectum est ultimus finis et formalis respectu actus sive operationis, quia non est operatio nisi propter illius consecutionem, et in se habet rationem fluxus, et non quietis nisi in quantum ipsum attingit, licet non sit factivum illius, quemadmodum est propter aliud actio «quae dicitur factio», secundum PHILOSOPHUM in Io et in Xo E t h i c o r u m, idcirco dicimus quod principalius beatitudo Dei consistat in ipso obiecto quam in ipsa eius operatione intellectuali, et quod ipsa divina essentia sub ratione boni consecuta a Deo per operationem suam simpliciter et absolute debet dici Dei beatitudo, et non ipsa operatio | nisi quatenus attingitur per ipsam obiectum et ipsa illo informatur. Aliter enim operatio nullo modo posset habere rationem

Bad. 36rK

Scarp. 769a

AE'I'K'P'S'T'W' 242 secundum1] rem add. (sed del.) T' | eandem] om. AE' | sive secundum2] om. W' | secundum2] rationem add. S' | 246 pure] poena P' | 247 analoga] analogica K'P'S'T'W' | 248 bene fit] benefit E'K'P'S' | 249 autem] om. I' | 250 ut] sup. lin. I' et W' | et] sup. lin. T' | 251 perfectivus] perfectissimus (sed exp. et i. m. corr.) I' | 252 quod] habent add. W' | 253 actus] actous (sic) (sed corr.) W' | 255 non] | sit] sic E'S' per add. (sed exp.) P' | factivum] del. et rescr. K' | 257 dicimus] abbreviatio obscura W' | 258 quam] quoniam E'K' | ipsa] est add. W' | eius operatione] inv. W' | 259 sub] vel S' | a] om. W' | 260 et2] om. W' | 261 attingitur…ipsam] | per…obiectum] per ipsam attingitur AK'P' | obiectum] essentiam K' | et] iter. T' in W' | 262 illo] illa E' 251 Quare…256 factio] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 1; VI, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 141, 8-9; p. 257, 29-30; 1094a4; 1140b6-7) | 256 quae…factio] Cf. ARIST., Eth. Nic., VI, 4 et 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 256, 13-30 et p. 257, 25-29; 1040a1-16 et 1140b3-7) et I, 1 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 141, 6-10; 1094a3-6); cf. etiam THOMAS DE AQ., Sententia libri Ethicorum, I, l. 1 (ed. Leon., XLVII/1, p. 6, 197-198); cf. etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 1, 226, p. 134). | 257 idcirco…262 informatur] Cf. infra, art. 50, q. 2, pp. 195, 218 - 196, 228.

HenricusDEF.indd 151

20-12-2007 16:04:03

94

K' 322rb

I' 210rb

Bad. 36rL W' 175rb E' 71va

ARTICULUS XLIX

perfectionis respectu operantis. Si enim operatio praecise consideretur infra limites suos, operatio habet esse perfecta, quia procedit a perfecto, et non e converso. Et ita cum secundum AVICENNA, ut videbitur in quaestione sequenti, est quidam finis per essentiam, est et alius finis necessarius, finis per essentiam dicendus est solum obiectum, et non |operatio, nisi sicut necessarius ad illum adipiscendum. Et sicut hoc dicimus de beatitudine Dei, multo fortius et dicimus de beatitudine omnium beatorum, quorum operatio non est quid increatum, sicut est operatio Dei, ut nullo modo posset esse aeque nobile, neque secundum rem neque secundum rationem ipsi obiecto quod Deus est, sicut in Deo aequaliter nobile est re actio et obiectum, licet differant in hoc ratione. Magnum autem est inconveniens dicere quod illud in quo | principaliter consistit nostra beatitudo, ut quo sumus beati, sit quid creatum aut creatura, dicente HUGONE super 7um C a e l e s t i s h i e r a r c h i a e: «Sumus in ipso, et ipse in nobis, ut non sit aliud | extra ipsum, in quo beatificemur, sicut aliud non potest esse praeter ipsum, a quo creemur». Ad intelligendum autem quomodo potius | esse sive essentia Dei sub ratione boni debet dici Dei beatitudo et finis omnium quam alterius | rationis in Deo et sub ratione boni, ut sapientia vel potentia aut huiusmodi, sciendum quod licet omnia quae in Deo considerantur habent rationem boni, sicut potentia et quaecumque alia habent rationem veri et entis, sicut tamen ratio entis sive esse in Deo quasi prima est et simplicissima et amplissima in continentia, super quam

265

270

275

280

285

AE'I'K'P'S'T'W' 263 Si…operatio] i. m. I' | 264 operatio…esse] habet esse operatio W' | 265 Avicenna] verbum quod non legi potest add. S' | ut] infra add. K'P' | 267 finis] et add. W' | est] om. W' | solum] solus (sed corr.) W' | 268 nisi] om. W' | necessarius] finis per essentiam (cf. lin. praec.) W' | hoc] modo add. K'P' | 269 Dei] respectus add. (sed exp.) I' | et] sup. lin. W' | 270 beatorum] bonorum AE'K'P'T' | quid] aliquid K'P' | 271 nobile] bile (sed no i. m.) E' | 275 sit] sic P' | quid] quod AE'I'T' | 7um] 2um A cap.o add. E'P'S'T'W' | 277 ut] et (sed del. et sup. lin. corr.) I' | aliud] alius P' | extra ipsum] subl. A | 278 a] om. K'P' | creemur] creamur T'W' | 279 quomodo] quoniam (scr. qūo T') T'W' | potius] possumus (sed sup. lin. corr.) A lac. seq. T' | essentia] suam (sed sup. lin. corr.) A | 280 Dei] om. K' | finis] lac. seq. T' | quam] an supplendum ? | 281 et] etiam K'P'T' | ut] supra add. (sed exp.) I' | sapientia] et add. K'P' | 284 tamen] cum E'S'W' | ratio] et add. W' | 285 et amplissima] i. m. E' | amplissima] amplicissima P' 265 Et…268 adipiscendum] Cf. AVICENNA, Metaph., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 333, 4-7); cf. infra, q. 6, p. 133, 211-214. | 277 Sumus…278 creemur] HUGO DE S. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dion. Areop., II, c. 1 (PL 175, 955C).

HenricusDEF.indd 152

20-12-2007 16:04:05

QUAESTIO 5

290

295

300

305

95

primo cadit intellectus noster, sic et ratio | veri et boni, ut considerantur circa esse Dei, rationem veri et boni simplicissimi et amplissimi habent. Sicut enim esse continet generaliter omnes rationes entis, sic esse sub ratione veri continet omnem rationem veri, et sub ratione boni omnem rationem boni. Propter quod, ut sic consideratur, propriissime habet rationem finis omnium et voliti simplicissimi ut [sicut] quemadmodum Deus intelligendo suum esse sub ratione veri intelligit in eo omnes alias rationes essendi in ipso, sic volendo suum esse sub ratione boni vult | omnes alias rationes quae sunt in eo sub ratione boni. Et sic quidquid est verum in creaturis reducitur ad unum verum secundum rem in Deo, in quo sunt plures rationes verorum, quia vera sapientia, vera potentia et huiusmodi, quae omnes reducuntur ad verum in ratione essendi, et quidquid est boni et omnium talium omnes rationes creaturarum, | in quantum omnia habent rationem boni in creaturis, reducuntur ad unum bonum reale in Deo, in quo sunt plures rationes boni. Bona est enim sapientia, bona est potentia et huiusmodi quae omnes reducuntur ad bonum in ratione essendi, ut sic Deus dicatur A et Ω, principium et finis, ratione eius quod est aliquid secundum rem respectu omnis creaturae, et ratione | eius quod est aliquid in ratione essendi | et respectu omnis creaturae, et simul respectu omnium aliarum rationum quae considerantur in Deo. Et per hunc modum neque divina essentia neque esse Dei neque aliquid in Deo consideratum sub ratione essentiae aut esse | aut aliquorum huiusmodi habet rationem beatitudinis aut finis beatificantis Deum aut creaturam, sed solum esse divinum, in quantum

P' 264va

S' 150vb

Scarp. 769b

T' 200vb Bad. 36v

K' 322va

AE'I'K'P'S'T'W' 286 noster] om. W' | 287 Dei] et add. I' (sed exp.) E'K'P'S'T'W' | amplissimi] amplicissimi P' | 288 continet] generalis add. (sed exp.) W' | sic] ut add. sup. lin. I' sicut W' | 289 veri1] abbrevatio obscura (scr. voi) W' | continet] om. W' | veri2…290 rationem] om. (hom.) W' | 291 et voliti] inv. W' | sicut] seclusi | quemadmodum] om. T' | 295 in1…verum2] om. (hom., sed i. m.) I' | reducitur] lac. seq. T' | unum] in ratione add. (sed del.) W' | 296 rationes] horum add. I' | quia] lac. seq. T' | 299 unum] lac. seq. T' | 300 sunt] om. T' | est] sup. lin. S' lac. seq. T' | 301 huiusmodi] om. W' | 302 bonum] lac. seq. T | A…Ω] scr. alpha et ω AK' scr. alpha et o E'I'P'T'W' scr. alpha et O S' | et1] lac. seq. T | 303 aliquid] in ratione add. S' aliud W' | 304 eius] creatis (sed corr.) E' | aliquid] secundum rem add. (sed exp.) A | 305 simul] simile P' | 306 neque] rem (?) sed corr. A | 307 esse…neque2] om. (hom.) K'P' | Dei] om. E'T'W' | Dei neque] i. m. I' | neque2] in E' | 308 aliquorum] alicui aliqualiter (sed exp. et corr.) I' | huiusmodi] huius in omne (sed exp. et corr.) I' | huiusmodi habet] inv. W' | 309 sed] iter. K' si T' | esse] ratione E'I' (sed exp. et i. m. corr.) S'W'

HenricusDEF.indd 153

20-12-2007 16:04:08

96

A 207ra

habet rationem veri simpliciter continentis omnem rationem veri et boni simpliciter continentis rationem omnis boni, non autem proprie loquendo, sapientia divina etiam sub ratione qua est bona, neque potentia sub ratione qua est bona, quia talis ratio boni non continet omnem rationem boni, quia ratio boni quod est sapientia, in quantum est sapientia, | non continet quasi sub se, ut ita loquar, bonum quod est esse, in quantum est esse absolute, sed e converso, quemadmodum ratio sapientiae non continet rationem esse universaliter, sed e converso. Et sic patet quod licet esse Dei sit quasi primum et simplicissimum, ad quod reducuntur omnia in quantum sunt simpliciter et absolute, in quantum tamen sunt appetentia, non reducuntur ad ipsum sub ratione qua est esse, sed sub ratione qua est verum et bonum et maxime sub ratione qua est bonum, quia in ipsa consistit principaliter ratio beatitudinis, ut in sequenti quaestione videbitur. |
Bad. 36vM

I' 210va

ARTICULUS XLIX 310

315

320

ARGUMENTA>

Ad illud ergo quod «essentia Dei non est Dei beatitudo, quia tunc esset beatus absque omni actu», patet quid dicendum est secundum iam dicta, quia bene verum est quod divina essentia non est dicenda finis Dei sive sua beatitudo, ut in se et absolute consideratur, secundum quod procedit obiecto, quia sic Deus in eo quod | esset beatus, esset similis dormienti, et non esset in ratione melioris dispositionis, in qua debet esse in quantum beatus est. Illa enim est ei in quantum existit in suo

325

330

AE'I'K'P'S'T'W' 310 simpliciter…rationem2] om. S' | 311 continentis…omnis] i. m. I' | 312 loquendo] de add. K' | divina] i. m. I' | neque…313 bona] om. (hom.) K'W' | 313 sub] del et rescr. S' | 314 omnem] atramenti macula coopertum est I' | 315 est1] om. K' | sapientia] iter. W' | 316 in…esse2] om. (hom.) E' | quemadmodum] secundum (sed del. et i. m. corr.) I' | quemadmodum…317 converso] iter. (homoeoceph.) K' | 321 est2] esse add. I' (sed exp.) E' | 323 quaestione] quaestio W' | 324 Dei2] om. W' | tunc] o add. (sed exp.) E' | 325 beatus] o add. (sed exp.) W' | dicendum] quod add. W' | est] i. m. I' | 326 dicta] om. S' | 327 sua] summa T' | consideratur] contingit (sed exp. et corr.) I' | secundum] sup. lin. I' | 328 procedit] procedendum W' | quia] quod W' | 330 ei] eei (sed exp. et corr.) I' | quantum2] beatus add. (sed exp.) K' 319 in2…323 videbitur] Cf. infra, q. 6, pp. 146, 512 - 147, 525. essentia…325 actu] Cf. supra, p. 82, 6-8.

HenricusDEF.indd 154

|

324

20-12-2007 16:04:10

QUAESTIO 5

335

340

345

350

97

actu intelligendi et volendi, quemadmodum quaelibet alia res in nobiliori dispositione est secundum quod existit in suo actu, quam secundum quod existit alio modo. Propter quod dicit PHILOSOPHUS in XIIo M e t a p h y s i c a e quod «voluptas est actio illius, et vigilia | et sensus et intellectus sunt voluptuosa». Unde licet divina essentia non sit eius beatitudo in se considerata et absolute, considerata tamen ut est terminus divinae operationis |secundum intellectum et voluntatem, re vera ipsa est Dei beatitudo, ut dictum est. Unde non potest argumentum concludere quod aliqua divina actio vel operatio sit principaliter secundum rem Dei beatitudo, sed quod essentia sua non | est eius beatitudo absque omni sua operatione. Per quod patet responsio ad secundum. Ad tertium, quod PHILOSOPHUS determinat quid sit operatio, et Io et Xo E t h i c o r u m, dicendum quod PHILOSOPHUS quando dicit quod felicitas sive beatitudo est operatio, non sumit ibi | operationem intellectus aut voluntatis praecise, excludendo obiectum intellectum et volitum, ut secundum praedictam rationem per operationem intelligendi et volendi se habet ad intelligentem et volentem. Aliter enim diceremus quod bonum increatum esset extra essentiam beatitudinis creaturae intellectualis, quod falsum est, quia nihil citra bonum increatum creaturam intellectualem satiare potest, ut declarari debet loquendo de eius beatitudine. Finis enim eius non est nisi apud quem est quies. Sumit ergo PHILOSOPHUS in dicto suo operationem ut comprehendit in se

P' 264vb

Scarp. 770a

Bad. 36vN

K' 322vb

AE'I'K'P'S'T'W' 331 quemadmodum] et add. K'P' | alia res] inv. E'I'K'P'S'W' | 332 est] om. I' (sup. lin.) K' ( i. m.) E'P'S'T' | 334 voluptas] rescr. i. m. I' | est] om. K' | 336 divinae] et add. W' | 337 operationis] operationes W' | 338 non] om. W' | argumentum concludere] inv. K' | 339 divina actio] inv. K'P' | 340 sed] neque E' | 341 sua] actione add. I' | 343 determinat] probat T' | quid] coni.: quod (conf. I') AE'I'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 344 et] in add. K'P' | 346 excludendo] excludendum W' | 347 ut] sed T' | per] et (sed corr.) W' | 348 se…enim] i. m. I' | volentem] voluntatem (sed i. m. corr.) E' | 349 increatum] iter. K' | creaturae intellectualis] om. I' | 351 satiare] sociare W' | 352 nisi] eius add. K' | quem] non add. (sed exp.) K' | 353 Philosophus…suo] in dicto suo Philosophus A | operationem] suam add. K'P' 334 voluptas…335 voluptuosa] ARIST., Metaph., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 8-10; 1072b16-18); cf. supra, p. 91, 211-212. | 335 Unde…338 est] Cf. supra, pp. 93, 257 - 94, 273. | 343 Ad…operatio] Cf. supra, p. 82, 17-19. | et…345 operatio] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 7 et X, c. 6 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 150, 16-25 et p. 357, 1-13; 1097b22-33 et 1176a30-b5). | 350 quia…352 beatitudine] Cf. infra, q. 7, p. 166, 56-65.

HenricusDEF.indd 155

20-12-2007 16:04:12

98

W' 175va

S' 151ra

E' 71vb

Scarp. 770b

ARTICULUS XLIX

obiectum intellectum sub ratione eius quod quasi informat intelligentem, et obiectum volitum sub ratione qua in ipsum transubstantiatur volens secundum | praedictum modum. Sic autem de operatione loquendo verum est quod est ipsa beatitudo et nihil aliud, quia comprehendit in se omnem rationem in qua potest consistere beatitudo secundum triplicem rationem finis, in quantum verum intellectum ut forma intelligentis informat intelligentem, et bonum volitum ut forma volentis transformat in se volentem, qui habet rationem finis ultimi, qui est finis continens finem, in quantum verum simpliciter intellectum et bonum simpliciter volitum habet rationem finis; et similiter continens finem, in quantum actus intelligendi et volendi praecise dicuntur finis sive beatitudo, ut dictum est. Et hoc modo loquens de actione COMMENTATOR super IIum C a e l i e t M u n d i dicit quod «fines sunt actiones |tantum». Et sic restringendo operationem quam PHILOSOPHUS extendit, si proprie velimus loqui de eo quod vere debet dici beatitudo ut finis ultimus, qui non est sub fine, non debemus dicere quod operatio sit finis aut beatitudo, immo operatio est id cuius est finis, licet aliter quam | operans est id cuius est finis, quia id cuius causa fit aliquid dupliciter dicitur esse huius, ut cuius et quo, sicut dicitur in Io P h y s i c o r u m et expressius in IIo D e a n i m a: ut cuius, quemadmodum «anima est finis corporis organici cuius est forma»; ut quo, quemadmodum «anima est finis operationis naturalis per quam producitur in corpore organico». Ubi ponit PHILOSOPHUS dictam |

355

360

365

370

375

AE'I'K'P'S'T'W' 354 quod quasi] per quem K' | 355 et] ut K'P' | sub] secundum K'P' | sub ratione] iter. A | 356 transubstantiatur] transubiectur (sed i. m. corr.) E' | autem] enim K'P' | 357 quod] iter. I' | est ipsa] inv. K'P' | beatitudo] iter. P' | 358 qua] quo E'S'W' | consistere] existente K' | 361 qui] quia W' | 362 finis2] fineis (sed corr.) W' | finem] om. K'P' | 365 beatitudo] iter. K' | 367 restringendo] restinguendo W' | 369 ut…fine] i. m. I' | 370 immo] mino W' | 371 est id1] inv. W' | id2] illud I' | 372 dupliciter] om. K'P' | dicitur] del. et rescr. | 373 in2] om. E'I'K'P'S'T'W' | 375 finis] corporis organici cuius est forma add. (sed del.) K' | quam] non add. W' 364 et1…365 est] Cf. supra, q. 4, pp. 79, 57 - 80, 63. | 367 fines…tantum] AVERR., De caelo, II, comm. 17 (Iunt., V, f. 106vG). | 372 finis…373 quo] Cf. ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 6, 82, p. 181). | quia…373 Physicorum] Cf. ARIST., Phys., II, c. 2 (transl. vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, pp. 54, 2 - 55, 4; 194a35-b9 ). | 374 anima2…376 organico] ID., De an., II, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 83, 66-67; 415b2-3); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, 41, p. 177).

HenricusDEF.indd 156

20-12-2007 16:04:14

QUAESTIO 5

380

385

390

395

400

99

propositionem ad insinuandum quod anima aliter est finis corporis organici, aliter operationis naturae. De quibus immediate probavit prius quod respectu illorum duorum anima est causa finalis sive propter quid, ut ex hoc clarum sit quod PHILOSOPHUS intendit ibi distinguere duos modos ex parte eius quod habet causam finalem respectu ipsius causae finalis unius et eiusdem, secundum quos uno | modo dicitur esse causa finalis unius et alio modo alterius; non quod intendit distinguere duos modos ex parte ipsius | causae finalis respectu unius et eiusdem, secundum quos uno modo | unum dicitur illorum esse finis et alio modo aliud, quemadmodum aliqui solent dicere quod finis | dicitur dupliciter, cuius et quo, id est res in qua invenitur ratio boni, quae est obiectum voluntatis, et usus sive operatio eius circa ipsum, et quod secundum hoc obiectum volitum est finis ut cuius, ipsa vero operatio intellectus circa ipsum est finis ut quo. Immo sic debet dici quod obiectum volitum est finis volentis et intelligentis, ut cuius est principaliter | finis; est autem finis operationis volendi et intelligendi, ut quo intelligens et volens acquirit sive adipiscitur | sibi finem in obiecto volito et intellecto. Unde PHILOSOPHUS XIIo M e t a p h y s i c a e loquens de beatitudine Dei dicit quod fit «per acquisitionem intellecti», insinuans per hoc quod in praecisa operatione intellectuali non consistit nisi in quantum per ipsam ipsum intellectum quodam modo acquiritur intelligenti secundum praedeterminatum modum, ut sic etiam secundum PHILOSOPHUM praecise sumendo operationem, ponendum est quod principalius consistat beatitudo in obiecto quam in operatione.

K' 323ra P' 265ra I' 210vb T' 201ra

Bad. 37r Bad. 37rO

AE'I'K'P'S'T'W' 377 aliter] om. K' | 378 aliter] et aliter add. K' | probavit prius] inv. E'I'S'T'W' | 379 causa finalis] inv. K' | finalis] om. T' | quid] aliquid quod W' | 380 intendit] u- add. (sed exp.) S' | 381 ex parte] i. m. I' | causam] causa W' | ipsius] illius W' | 383 quod] om. E'K'P'S'T'W' | 384 parte] s- add. (sed exp.) W' | 385 finis] eius add. A I' (sup. lin.) | alio] aliud (sed del. et corr. K') K'P' | 387 dupliciter] dividitur (?) W' | id] idem I'W' | 388 usus] visus T' | quod] hoc add. (sed exp.) K' | 389 est] ratio add. E' | ut…391 finis] om. (hom.) T' | cuius] est add. W' | 390 ut] in A exp. et in sup. lin. I' | 391 et] etiam add. E'I'S'W' | 392 operationis] operatio W' | 393 intelligens] intellectus E'S'W' | 396 in] practica add. K' | praecisa] praecisio (sed -o exp.) I' | praecisa operatione] inv. K' | 397 ipsum] om. K' | intellectum] om. I' (sed i. m.) E'W' | 398 sic] sicut W' 386 aliqui…390 quo] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol. Ia IIae q. 4, art. 2 et art. 3 (ed. Leon., VI, p. 38 et pp. 39- 40). | 395 per…intellecti] ARIST., Metaph., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 12-13; 1072b20-21).

HenricusDEF.indd 157

20-12-2007 16:04:16

100

A 207rb

Scarp. 771a K' 323rb

ARTICULUS XLIX

Quamquam enim sic consistat in utroque, ut etiam aliquo modo operatio poterit dici ipsa beatitudo, et sic ab utroque eorum denominetur | beatus, et utrumque eorum sit finis beatificati, licet diversimode, ut unum eorum est finis ut quod principaliter intenditur, alterum vero ut quo illud obtinetur, licet hoc non pertinet ad intentionem PHILOSOPHI in dicto suo, maxime circa felicitatem hominis, quam non potuit ponere in obiecto cognito et amato, ut iam infra patebit, quia tamen quandoque aliquid aliqualiter potest denominari a pluribus, ita quod ab uno principaliter et propter se, ab alio autem secundario et propter aliud, cum absolute et simpliciter quaeritur quid sit illud a quo denominatur tale, debet reddi in responsione illud a quo principaliter tale denominatur et melius respondetur quam si reddatur alterum. Verbi gratia, si quis bona facit proximo suo diligenti Deum et ob hoc dicitur bonus, ipse potest denominari bonus, et quia facit propter proximum, et quia facit propter Deum; quia tamen facit propter Deum principaliter et intuitu Dei, non autem propter proximum, nisi | quia in ipso agnoscit Deum, cum absolute quaeritur quare ipse est bonus, etsi | bene respondetur quia bona facit propter proximum, melius respondetur quia bona facit propter Deum, quia etsi faceret proximo non propter Deum, non vere posset dici bonus. Quare quamvis in proposito aliquis potest denominari beatus et ab operatione qua tendit in finem, et ab ipso fine quem adipiscitur illa operatione, quia tamen a fine principaliter denominatur beatus, tamquam ab illo quod intendit principaliter, et ab operatione tamquam ab illo quod intendit propter finem, et ita secundario, in quantum scilicet ipso finis adipiscitur, quia si

405

410

415

420

425

AE'I'K'P'S'T'W' 401 consistat] ut add. (sed exp.) K' consistit W' | etiam] in add. E' (sed exp.) I'W' om. K' | 402 operatio] etiam add. K' | 405 ut] in (sed del. et sup. lin. corr.) I' | illud] id S' | obtinetur] operetinetur (sic) I' | 407 iam] om. K'P' | 408 aliquid aliqualiter] inv. K' | 409 ita] exp. et rescr. I' | 410 et simpliciter] i. m. I' | 411 quaeritur] om. E'I'S'W' | sit] a add. (sed exp.) K' | reddi] om. et lac. S' | 414 dicitur] Deus add. (sed del.) S' om. T' | potest] debet K'P' | 415 et1] om. K' | 417 autem] eim (sic) K' | 418 ipse…bonus] est bonus ipse I' (sed del. et i. m. corr.) E'K'P'S'T'W' | quia] quod K' | 419 proximum…420 propter2] iter. (homoeoceph.) K' om. (hom.) W' | 422 beatus] om. T' verus W' | 423 tamen] cum K'P' | principaliter…424 beatus] beatus denominatur principaliter E'I'K'P'S'T'W' | 424 principaliter…425 intendit] om. (hom.) K'P' | et] sup. lin. I' | 425 et ita] inv. W' | 426 ipso] ipse E'I'K'P'S'T'W' | si] om. W' 406 maxime…408 patebit] Cf. infra, p. 110, 642- 646.

HenricusDEF.indd 158

20-12-2007 16:04:19

QUAESTIO 5

430

435

440

445

101

praescribatur finis a substantia actionis, non propter illam posset dici beatus, cum quaeritur absolute quid sit illud a quo iste dicitur beatus, etsi quoquo modo bene dicitur quod sit operatio eius qua tendit in finem, melius tamen dicitur quod sit ipse finis sive operationis obiectum. Sicut enim in genere causae formalis | res magis habet denominari | a forma | proxima et ultima quam a prima remota, sic e converso in genere causae finalis magis debet denominari a fine ultimo remoto quam a fine proximo, quia sicut forma proxima est perfectior in ratione formae quam remota, et est prima in intentione, licet sit ultima | in exsecutione, sic finis remotus est perfectior in ratione finis quam propinquus, et prior in intentione, licet ultimus in exsecutione, ut sic denominatione quae est in genere causae finalis, qualis est ista qua dicitur aliquis esse beatus, magis debet res denominari a fine qui est extra, quam a fine qui est intra, quamvis | finis extra non penitus manet extra, immo per ipsum actum fit intra, secundum quod infra amplius videbitur. Quare cum illud a quo quis dicitur beatus est sua beatitudo, sicut illud a quo quis dicitur albus est sua albedo, multo melius ergo est dicere quod beatitudo rei sit eius finis ultimus, qui est obiectum operationis, quam dicere quod sit ipsa operatio. Et est temerarium in hoc sequi dictum PHILOSOPHI, ut iam patebit. Sic ergo operatio, sive intellectus sive voluntatis, non potest esse ultimus finis eius, secundum quod praecise sumitur, ut ideo nullo modo possit in ipsa principaliter

P' 265rb Bad. 37rP W' 175vb

I' 211ra

S' 151rb

AE'I'K'P'S'T'W' 427 posset] an scribendum possit ? | 428 cum quaeritur] cumque I' | illud] id E'W' | quo] lex add. W' | 429 modo] dicitur add. (sed exp.) W' | qua] d- add. (sed exp.) I' | 430 sit] om. K'P' | ipse] quare E' | finis] sit add. K'P' | 432 forma] formari P' | forma…433 a] om. (hom.) S' | prima] primo W' | 433 causae] omne W' | 435 prima] secunda K'P' | in] om. W' | 437 ut] de add. (sed exp.) I' | sic] est add. W' | 438 quae] qua T' | est1] conf. T' | causae] omne (et hic signum insertionis add.) W' | 439 res denominari] inv. A | 440 est] cadd. K' | quamvis] fe- add. (sed exp.) S' | non] i. m. W' | 442 quo] sub add. (sed exp.) I' qua T' | dicitur beatus] inv. K'P' | 443 illud] id E'K'P'T' | quis] om. K'P' | est1] dicitur K'P' ex W' | sua] beatitudo add. P' | ergo] om. K' | 444 sit] est K' | 445 temerarium] conf. A | 446 dictum Philosophi] inv. E'I'K'P'S'T'W' | Sic] del. et sicut i. m. I' | 447 non] conf. A | 448 praecise] praesise (sic) W' | possit] posset AE' conf. T' 440 quamvis…442 videbitur] Cf. infra, p. 102, 459-462. | 445 Et…446 patebit] Cf. ARIST., Metaph., IX, c. 8 (ed. B. BÜRKE, p. 59, 7- 8; 1050a21); cf. etiam ID., Eth. Nic., I, c. 1 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 141, 5-11; 1094a1-6).

HenricusDEF.indd 159

20-12-2007 16:04:21

102

K' 323va

Scarp. 771b Bad. 37rQ E' 72ra

T' 201rb

ARTICULUS XLIX

consistere beatitudo, ut aperte iam patebit. Quod enim operatio ut fruitio vel usus aliquis circa rem potius est finis operantis, quam res ipsa, ut quod pecunia non est finis principalis | alicuius, sed potius habere et possidere ipsam aut expendere seu erogare, hoc contingit in rebus quae sunt ad finem, nullo autem modo in re illa quae obiective est finis ad quem sunt omnia alia et ipse | ad nihil aliud a se. Ad quartum, quod «operatio est finis cuiuslibet cuius est operatio, quia est propter | suam operationem», dicendum est distinguendo de rebus quarum est finis, quae sunt subiectae fini. Est enim quaedam res quae tantum habet finem intra se et nullo modo extra; et est res alia | quae non tantum finem habet intra se, sed etiam extra. Quae sic se habent per ordinem, quia res quae habet finem extra se ipsa et sua actio ordinantur, sicut ad finem, ad rem quae non habet finem extra et ad eius actionem. Res primo modo solus Deus est; res secundo modo est omnis creatura. Unde si comparemus multas causas finales quae sunt in creaturis et illam quae est in creatore ad invicem, duplex est ordo in ipsis, vel scilicet incipiendo ab una extremitate, scilicet a fine summo, vel ab infimo. Verbi gratia, secundum quod dicit COMMENTATOR in expositione dictae propositionis, «si dicamus quod motus caeli est propter actionem rei aeternae divinae, cum omne ens habeat actionem, et elementorum | contrarietas est propter motum caeli, et generatio est propter elementorum contrarietatem; et e converso, si dicamus quare est generatio, propter contrarietatem elementorum, et elementa contraria quare, sunt propter motum caeli, et motus caeli quare, est propter actionem divinam, et hic quiescit desiderium humanum». Et de utroque genere

450

455

460

465

470

AE'I'K'P'S'T'W' 449 enim] ergo (?) T' | ut2] s- add. (sed exp.) E' | 450 rem] rems (sed exp. et corr.) S' | 452 expendere] expende E'P'S' | seu] sive P' | 455 Ad] quod licet add. (sed exp.) K' | quod] lic- add. (sed exp.) K' | 459 non tantum] inv. P' | etiam] sup. lin. S' | Quae sic] i. m. I' | 460 et…actio] actio et sua I' | 462 solus…modo2] om. (hom., sed i. m. P') K'P'T' | Deus] sup. lin. I' | 463 Unde] et add. E' | 465 scilicet] secundum E' | scilicet a] conf. A | infimo] infino (sed exp. et corr.) K' | 466 Commentator] om. T' | dictae] in add. W' | 469 et2…470 contrarietatem] om. (hom.) W' | 470 et] ut E' | 471 contraria quare] inv. E'I'K'P'S'T'W' | sunt] fiunt W' | propter2] om. T' | 472 actionem] et add. W' | hic] om. W' 455 operatio1…456 operationem] Cf. supra, p. 83, 20-21. | 466 dictae propositionis] Cf. supra, p. 83, 20-21. | 467 si…472 humanum] AVERR., De caelo, II, comm. 17 (Iunt., V, f. 106vI-K; ed. F. J. CARMODY, p. 299, 59- 67).

HenricusDEF.indd 160

20-12-2007 16:04:23

QUAESTIO 5

475

480

485

490

103

rerum verum est quod omnis rei est aliqua operatio, et quod res est propter suam operationem ut | propter finem. |Sed distinguendum est de fine, quia secundum AVICENNAM VIo M e t a p h y s i c a e: «Est finis per essentiam qui est finis per se. Et | est finis necessarius ad illum qui est per se, et pertinet ad fines per accidens». Verbi gratia, per simile circa causam formalem in serra, ut per ipsam perficiatur incidere, causa per se est quod sit dentata; causa vero necessaria est quod sit durities in materia. Finis primo modo non convenit alicui operationi, ut praecise accipitur non includens in se | terminum eius secundum modum praedictum, quia impossibile est simpliciter, ut operatio praecise considerata quaecumque sit finis alicuius ultimus. Quod patet in actione voluntatis et intellectus, quae ponitur esse ultimus finis, primo ex comparatione | ad obiectum, secundo ex comparatione ad subiectum. In comparatione ad obiectum, hoc est | ad intellectum et volitum, hoc aperte patet, quia actus intelligendi et volendi necessario terminatur primo et principalius, sicut in finem, ad intellectum et volitum quod est res, quam ad se ipsa. Quamvis enim aliquis intelligit se intelligere aut velle sive velit se velle et intelligere, primi tamen intellecti et voliti rationem, ad quae terminantur actus intelligendi et volendi, non potest habere et intelligere et velle, | quia nihil potest intelligere quod intelligat aut velit, nisi aliquid intelligat et velit quod non sit ipsum intelligere et velle, quemadmodum impossibile est quod primum visibile sit ipsum videre, cum visus videt

P' 265va Bad. 37rR Bad. 37v

A 207va

I' 211rb K' 323vb

Scarp. 772a

AE'I'K'P'S'T'W' 473 est2] in W' | aliqua] aliquo W' | quod2] omnis add. K'P' | 474 Sed] om. W' | Sed…475 fine] om. S' | est] divina add. (sed del.) W' | 476 finis2] rescr. i. m. E' | 477 et pertinet] om. W' | simile] p- add. (sed exp.) K' | causam] genera E' | 478 causa] causam W' | per2…est] est per se K'P' | 479 dentata] debita (?) (scr. deita) T' de natura I' (sed del. et i. m. corr.) W' | 480 non includens] inv. W' | 481 in…praedictum] om. S' | eius] quod add. I' | secundum] iter. W' | 482 operatio] quae add. K'P' | 483 Quod] ut K'P' | 484 ex] sup. lin. S' | 485 In] conf. T' | ad2] operatio add. (sed exp.) I' | 488 quod] illegibilis E' quia S' | quam] om. E'I' (i. m.) S'W' | 489 aut…490 intelligere] om. (hom.) W' | velit] om. P' | velit se] inv. K' | 490 primi tamen] primitivum E' (sed del. et primum essentiam i. m.) I'K'T' | 491 habere] om. W' | et2…velle] velle et intelligere A | 492 quod] quid E'I'T'W' | nisi…493 velit] om. (hom.) S' | aliquid] quid (sed i. m. corr. P') K'P' | intelligat2] om. W' | 493 et1] aut K'P' | et2] aut K'P' | 494 quod] est add. K'P' | visibile] om. K'P' | videt] vide T' 475 Est…479 durities] Cf. AVICENNA, Metaph., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 333, 4-5 et 9-10).

HenricusDEF.indd 161

20-12-2007 16:04:26

104

W' 176ra S' 151va

P'

265vb

ARTICULUS XLIX

se videre. Non enim potest aliquis videre se videre, nisi videat aliquod primo visibile, ut lucem vel colorem, quod non est ipse actus videndi. Idem patet in comparatione ad subiectum, hoc est ad intellectum et voluntatem, sive ad intelligentem et volentem, quoniam actus intelligendi et volendi est effectus et causatum ab intelligente et volente aut quasi effectus et causatum. Nunc autem causatum et factum perfectionem in esse habet a sua causa per se, non autem e converso. Propter quod probat AVICENNA IXo M e t a p h y s i c a e quod motus caeli non est finis motoris eius, quia est effectus eius, dicens: «Id quod factum est acquirit suam perfectionem ab eo a quo factum est. Inconveniens est igitur ut e converso perficiat substantiam sui agentis. Perfectio enim haec inferior | est perfectione agentis causae. Id autem quod inferius est non acquirit id quod nobilius est | et dignius, sed fortasse id quod inferius est praeparat nobiliori suum instrumentum et suam naturam quousque ipsum nobilius habeat esse in aliqua rerum». Et per hoc insinuat quod esse finem secundo modo bene convenit alicui operationi, sed tamen non omni. Ad cuius intellectum oportet distinguere operationem. Est enim quaedam operatio qua res acquirit finem suum, in qua consistit sua perfectio, sed non conservatur per eam; est autem alia operatio qua finis acquiritur et conservatur. Operatio primo modo motus est qui quiescit pervento ad finem intentum ab agente, et hoc sive sit finis ad quem pervenit motus per se, et est terminus motus, sive sit finis qui non | est per se terminus motus,

495

500

505

510

515

AE'I'K'P'S'T'W' 495 Non…videre3] om. (hom.) W' | videre3] i. m. I' | 497 subiectum] obiectum P' | ad2] quod (sed corr.) S' | 498 ad] iter. E' | intelligentem…volentem] intellegibilitatem et voluntatem (sed del. et i. m. corr.) E' intelligibilitatem et voluntatem W' | volentem] voluntatem I' | quoniam] quia E' | 499 et causatum] atramenti macula coopertum est E' | causatum] tantum W' | 500 aut quasi] ut quod S' | 501 in] est add. (sed exp.) I' | 502 Avicenna] Avicenne (sed i. m. corr.) E' | quod2…503 motoris] quod motus caeli non est finis sui (?) motus i. m. E' | 503 finis] in add. W' | motoris] motus W' | 504 a quo] sup. lin. I' | a…est2] factum est a quo | 505 perficiat] perficia S'W' | substantiam] substantia E'S'W' | est] om. S' | 506 causae] esse E'S' | id] illud S' | 507 id] illud S' | praeparat] in add. E'I'S'W' | suum] e add. K' | 508 naturam] an scribendum materiam cum Avic. ? | 509 rerum] non legi potest (sed re i. m.) E' | 510 tamen] cum S'W' | non] ad add. (sed exp.) W' | 511 quaedam operatio] inv. K' | operatio] est add. W' | 514 motus est] inv. E' | finem] fine W' | 515 intentum] conf. A | 516 terminus1] per se add. (sed exp.) K' 503 Id…509 rerum] Ibid., IX, c. 2 (ed. S. VAN RIET, p. 456, 40-46). | 513 est…518 est] Cf. ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 327, 84-87).

HenricusDEF.indd 162

20-12-2007 16:04:28

QUAESTIO 5

520

525

530

535

105

sed aliquid aliud, sed non pervenitur ad illud nisi per motum, secundum quod «exemplum de primo est», ut dicit AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e, «quod hominem aliquando taedet esse in uno loco, et imaginatur formam alterius loci et quia desiderat esse ibi, movetur tunc ad illum locum et pervenit |motus ad illum. Exemplum vero de secundo est quod homo aliquando imaginatur amicum suum et desiderat videre illum; unde movetur ad locum in quo putat se invenire illum, et motus pervenit ad locum illum, quod non est desideratum, sed aliud, quod est inventio amici», quod est terminus per accidens respectu motus, et non finis, sed eius qui movetur, quia ut dicit AVICENNA, «fine existente propter quem res est, et quem intendit res, non destruitur res, sed per eum perficitur res. Motus autem destruitur perventione eius». Tali quidem operationi, quae non proprie dicitur operatio, nullo modo convenit quod sit finis rei motae. | Solum ergo de operatione secundo modo et de fine secundo modo intelligitur dictum PHILOSOPHI, quod res est propter suam operationem, et hoc non est propter ipsam operationem, sed quia operans suum finem non attingit sine sua operatione neque ipsam conservare potest. Propter quod vult AVICENNA quod finis ultimus intentus a caelo et motore eius non est motus eius neque aliquid | cuius esse in effectu acquiritur per motum, sed quod bonitas pura et aliquid extra a motore | intentum sit ultimus eius finis. De quo sciendum quod dupliciter potest

K' 324ra

Scarp. 772b

I' 211va Bad. 37vS

AE'I'K'P'S'T'W' 517 motum] modum K' | secundum] sed W' | 519 hominem] homines T' | hominem…taedet] conf. A | aliquando] om. K'P'T' | aliquando taedet] om. I' (sed taedet i. m.) E'S'W' | esse] est W' | 520 esse ibi] inv. K'P' | 521 vero] om. (cum signo inser. sed nihil inser.) P' | aliquando] yma - add. (sed exp.) K' scr. alñ T'W' | 522 et] om. W' | unde…illum2] om. (hom.) P' | movetur] videtur (sed corr.) S' | invenire] videre K'P' | 523 et motus] iter. E'S'W' | et…illum] om. (hom.) K' | est1] v- add. (sed exp.) S' | est desideratum] inv. K' | 524 inventio] inventario (sed del. et i. m. corr.) E' invenio (sed del. et i. m. corr.) I' mutatio K'P'T'W' | 526 quem1] om. S' | res2] et add. W' | 528 modo] om. S' | 529 de1] iter. W' | 530 quod…operationem] quomodo res est propter operationem, i. m. E' | 531 est] per se A per se add. i. m. I' | 532 conservare] consuare P'S' | 534 neque] in K' | aliquid] aliud W' | cuius] iter. W' | esse] est (sed corr.) T' | 535 sed] oportet add. S' | bonitas pura] inv. K'P' | pura] non (?) add. i. m. A | motore] moto re K' | 536 ultimus eius] inv. A | dupliciter] dividitur W' 519 quod…524 amici] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, pp. 327, 88 - 328, 99). | 525 fine…527 eius] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 340, 64-66). | 529 Solum…532 potest] Cf. ARIST., Metaph., IX, c. 8 (ed. B. BÜRKE, p. 59, 9; 1050a23); cf. etiam ID., Eth. Nic., I, c. 1 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 141, 5-11; 1094a1- 6). | 533 finis…536 finis] Cf. AVICENNA, Metaph., IX, c. 3 (ed. S. VAN RIET, p. 465, 97-00, p. 474, 93-97, et p. 475, 13-17).

HenricusDEF.indd 163

20-12-2007 16:04:31

106 E' 72rb

T' 201va

Bad. 37vT

A

207vb

K' 324rb

ARTICULUS XLIX

considerari: uno modo ratione | causalitatis suae, alio modo ratione sui esse, qua est res ens et natura aliqua. Differunt enim hae duae rationes in eodem. Et licet in aliis generibus causae, secundum quod dicit AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e, «res aliquando est causata in sua causalitate», hoc est quod habet a causa priori quod possit esse causa posterioris, «aliquando vero est causata in suo esse», hoc est quod habeat ab alio quod existat, in causa tamen finali hoc est generale quod ipsa causalitate sua est causa omnium aliarum causarum, scilicet efficientis, materialis et formalis, | et ipsa penitus nullam habet causam respectu suae causalitatis. Esse autem causae finalis duplex est: unum in intellectu, aliud in ipsa rei existentia. Primo modo adhuc nulla alia est prior ea, sed ipsa est causa causarum, secundum quod dicit AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e: «In anima finis prior est agente, et postea imaginatur apud se actionem et dispositionem recipientis et qualitatem formae». Secundo modo subdistinguit | AVICENNA in IXo M e t a p h y s i c a e quod finis aut ex se habet esse in effectu aut non, sed acquiritur ei per operationem. Secundus modus nullo modo convenit fini ultimo eadem ratione qua ipsa actio non potest esse finis | ultimus, ut ostensum est iam, licet conveniat alicui fini inferiori, secundum quod dicit AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e: «Cum aliquis fabricat sibi domum ut habitet eam, ipsa | inquisitio inhabitationis inducit eum ad fabricandum et est ei prima causa

540

545

550

555

AE'I'K'P'S'T'W' 537 sui] suae (sed corr.) S' | 538 qua] quae E' quia W' | et] om. E' | 542 a] sua add. K' | 543 est1] i. m. I' | 544 quod] in add. Bad.(an recte ?) | 546 nullam] i. m. I' | Esse] Est S'W' | 547 causae] om. T' | 548 prior ea] inv. A | 550 finis] est add. K' | est] in add. T' in W' | et2] in W' | 551 dispositionem] dispositione E'S'W' | qualitatem] causalitatem K'P'T'W' | 552 Avicenna] om. K'P' | IXo] an scribendum VIo ? non legi potest E' | 553 finis] dicit add. W' | ex] om. K'P' | effectu] effectus E' effectum S' | non sed] om. K'P' | 556 ipsa actio] inv. A | ostensum] consequens vero W' | ostensum…iam] iam ostensum est K'P' | 557 dicit] om. K' | 558 Metaphysicae] dicit add. K' | domum] iter. W' | habitet] inhabitet A in- sup. lin. I' 541 res…543 esse] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 337, 95-96). | In…551 formae] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 338, 9-11). | subdistinguit…554 operationem] Cf. ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 21-23). | 558 Cum…561 habitator] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 51-55).

HenricusDEF.indd 164

549 552 338, 340,

20-12-2007 16:04:33

QUAESTIO 5 560

565

570

575

580

107

fabricandi, in quantum ipse est fabricator. Et | est causatum in quantum ipse est habitator». Primus autem modus est proprius fini ultimo. Unde dicit AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e quod ista «causa non est causa in quantum inventa, sed in quantum est aliquid. Unde secundum modum quo habet esse in intellectu est causa causarum aliarum in | earum causalitate; secundum modum vero quo iam habet esse in effectu, est causatum omnium simpliciter in sua entitate. Si enim non habuerit esse in effectu, sed suum esse fuerit praeter suum esse in effectu, tunc nulla aliarum causarum erit | sibi causa, nec etiam agens qui facit ei habere esse. Igitur causa finalis non est causa causata ceterarum causarum secundum quod est causa | finalis, sed secundum quod iam est aliquid in effectu. Cum enim non habet esse in effectu, non est causata ullo modo». Ex quo concludit «quod igitur per essentiam est causa finalis, est causa ceterarum causarum, sed ex modo quo eius intentio iam habet esse in effectu, accidit ei ut sit causata», non scilicet in se, sed in eis quorum est finis, quoad eius adeptionem. Est enim alius modus quo finis fit in eis quae sunt ad finem et subiecta fini, ab eo quo fit in se, sicut alius est modus in causa formali, quo scilicet anima fit in corpore, et quo fit in se, quamvis isti duo modi sunt unum subiecto, ut dicit COMMENTATOR in expositione propositionis quam exponimus. Unde et in isto casu subdistinguit | AVICENNA in IXo M e t a p h y s i c a e de actione quod «aut est talis quod huiusmodi, bonitas possit acquiri per eam et perveniri ad eam, vel nullo modo, sed sit huiusmodi bonitas remota omnino ab eo» cuius est actio.

Bad. 38r

P' 266ra

S' 151vb Scarp. 773a

W' 176rb

AE'I'K'P'S'T'W' 560 fabricandi] bricandi (sic) P' | est1] a add. (sed exp.) W' | est2] sup. lin. A | ipse2] om. K' | 561 Unde] exp. et rescr. K' | 562 quod] est add. W' | causa1] om. W' | 563 aliquid] res K' | 564 causa] om. W' | aliarum in] s- (sed exp.) E' | 565 iam] homo K' | causatum] rescr. i. m. K' | omnium] aliarum add. T' | 566 non] om. K' | in] etiam W' | effectu] se add. E' | 567 erit…causa] om. P' | 568 esse] om. W' | causa causata] i. m. I' | 571 ceterarum] autem add. W' | 572 eius] iter. T' | 574 fit1] sit K'P' | 575 in1] conf. S' | anima] in add. E' | fit] sit K'P' | 576 fit] sit P' | isti] sup. lin. T' | duo modi] inv. K'P' | modi] conf. S' | 577 quam] dicit add. W' | exponimus] exposuimus P'T'W' | 580 modo] et add. P' | sed] si P'W' | 581 eo] omnino add. P' 562 quod…570 modo] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 338, 14-23). | 570 quod…572 causata] Ibid., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 339, 27-30; cf. pp. 338, 24 -339, 25). | 573 modus…576 subiecto] Cf. AVERR., De caelo, II, 17 (Iunt., V, f. 106vG; ed. F. J. CARMODY, p. 298, 44-46). Cf. supra, pp. 83, 20-21; 102, 467-472. | 579 aut…581 actio] Cf. AVICENNA, Metaph., IX, c. 2 (ed. S. VAN RIET, p. 456, 32-34).

HenricusDEF.indd 165

20-12-2007 16:04:35

108

K' 324va I' 211vb

ARTICULUS XLIX

Hoc secundo modo ipsa est finis creaturarum non intellectualium, quae, cum moventur ad illam acquirendam per motum suum et non possunt ipsam acquirere ut perveniant ad essentiam eius, necessario moventur ad acquirendum in se aliquid quo aliquo modo habetur in se illa perfectio. Aliter enim cessaret motus eorum omnino. Cum igitur, ut dicit, «bonitas inquisita per motum sit existens per se, cuius natura est ut non apprehendatur, omnem autem bonitatem cuius haec est natura non inquirit quod movetur, nisi assimiletur ei secundum quod possibile est», primo modo est finis intellectualium in statu gloriae, licet diversimode hoc convenit per suam actionem Deo et angelis atque hominibus, ut iam videbitur. Et secundum hoc in genere | duo sunt modi perfectionis, | quibus res perficiuntur bono increato, quod est finis per essentiam. Quaedam enim perficiuntur ipso per ipsam essentiam boni increati, ut intellectuales naturae: Deus et angeli et homines in statu gloriae; quaedam vero in participatione alicuius similitudinis eius, et hoc dupliciter: vel per operationem naturalem absque intellectu et voluntate illam sibi acquirendo, quod convenit omnibus non intellectualibus; vel per operationem rationis acquirendo illam cum intellectu et voluntate, quod convenit hominibus citra statum gloriae. Sed et differenter sua actione acquiritur dicta perfectio Deo et angelis et hominibus in statu gloriae, et etiam hominibus, et aliis creaturis in statu praesentis vitae. Illis enim in gloria sua perfectio statim acquiritur tota in initio habendi eam, licet hoc non dicatur proprie quoad Deum, ut iam patebit. Istis autem, quia non poterit eis acquiri sua perfectio in initio, perficitur in eis per motum, ut perveniat, secundum

585

590

595

600

605

AE'I'K'P'S'T'W' 582 modo] omnino I' (sed i. m. corr.) W' | non] om. K' | 585 ad] iter. E' | 587 sit] sic E'K' | 591 atque] et K'P' | 593 perficiuntur] ipso per ipsam add. (sed del.) T' | 594 ipsam essentiam] inv. K'P' | 596 similitudinis] et add. (sed exp.) S' | vel…597 operationem] conf. E' | 597 illam] iter. S' | illam…599 voluntate] om. (hom., sed i. m.) A | 600 convenit] omnibus add. W' | citra statum] conf. E' | 601 Sed…differenter] conf. E' | et1] om. (sed sup. lin. T') K'T' | differenter sua] conf. S' | sua] sed add. (sed exp.) S' | et2] om. P' | 602 et1] o- add. (sed exp.) W' | et1…etiam] conf. E' | etiam] in S'W' | hominibus et] om. W' | 603 vitae…enim] conf. E' | 604 tota…licet] conf. E' | in initio] iniquo (sed del. et i. m. corr.) I' | 605 eis] ei A om. K'P' | 606 in1] om. W' | perficitur] om. I' | secundum] sup. lin. E' 587 bonitas…589 est1] Ibid., IX, c. 2 (ed. S. VAN RIET, p. 457, 57-60). | 589 finis…591 videbitur] Cf. infra, q. 6, pp. 131, 173 - 132, 188.

HenricusDEF.indd 166

20-12-2007 16:04:38

QUAESTIO 5

610

615

620

625

109

quod perfectius | est esse substantiae eius in suis dispositionibus consimile illi, et deinde maneat in huiusmodi assimilatione in perseverantia, et hoc vel in eodem numero, secundum | quod est ei possibile, vel saltem in eodem secundum speciem. Et sicut convenit in generabilibus et corruptibilibus istam perfectionem conservare in specie per successionem individuorum, simili modo dicit AVICENNA de caelo quod quia perfecta assimilatio sua non potest haberi ab ipso existendo in unico ubi, ideo habet eam successione perpetua ab uno ubi in aliud, et ita per motum, ut motus non sit ipsa perfectio corporis caelestis, nisi quia per ipsum habet perfectam assimilationem ad primum quam possibile est ipsum habere per naturam. Et consimiliter est de actione voluntatis et intellectus in hominibus secundum statum vitae praesentis, quia per ipsam habetur perfecta assimilatio ad quam potest homo attingere in praesenti, quae non est | nisi in aliquo gradu assimilationis, non attingendo divinitatis essentiam. Et consistit ista perfectio iuxta determinata a PHILOSOPHO in Io et Xo E t h i c o r u m in actione hominis secundum virtutem perfectam, a qua propter habitus confirmationem nullo modo possit deflecti secundum exigentiam naturae suae. Unde et secundum duplex genus virtutis, scilicet moralis et intellectualis, posuit huiusmodi perfectionem duplicem: | unam secundum felicitatem politicam, aliam vero secundum felicitatem civilem, et hanc perfectam et supremam, et illam imperfectam; et hoc

Scarp. 773b P' 266rb

E' 72va

T' 201vb

AE'I'K'P'S'T'W' 607 substantiae] conf. (sub- (?)) S' | 608 illi] supra (?) E' | in2] et W' | 609 quod] hoc add. (sed exp.) K' | 610 saltem] conf. E' | in eodem] om. K' | sicut] om. T' | convenit] an scribendum contingit ? | 611 in] om. W' | 612 Avicenna] iter. K' | 614 ubi2] om. W' | 615 ut] conf. et per add. S' | 619 secundum statum] inv. W' | 624 possit] iter.T' | 625 naturae] ne (sed corr.) K' | 626 duplex genus] inv. K' | scilicet] secundum E' | moralis] mobilis vel nobilis S' | et2] om. S' | 627 posuit] ponunt I' (sed del. et i. m. corr.) K' | huiusmodi] hoc (sed del. et i. m. corr.) I' | 628 secundum1] conf. T' | 629 civilem] contemplationem K'P' | imperfectam] perfectam (sed sup. lin. corr.) E' perfectionem W' 612 Avicenna…617 naturam] Cf. AVICENNA, Metaph., IX, c. 2 (ed. S. VAN RIET, pp. 458, 73- 459, 86; 460, 5- 6). | 622 Et…625 suae] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 7 et X, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 151, 11-14 et pp. 358, 25 - 359, 1; 1098a16-17 et 1177a13-17). | 626 Unde…627 duplicem] Cf. supra, pp. 87, 131 - 88, 136.

HenricusDEF.indd 167

20-12-2007 16:04:40

110

K'

324vb

S' 152ra A 208ra

Bad. 38v

Scarp.

774a

ARTICULUS XLIX

secundum AVICENNAM in IXo M e t a p h y s i c a e, in quantum per cognitionem intellectualem in ipso quiescit dispositio | totius, ut quanto dispositio huiusmodi in eo est perfectior, tanto est beatior, iuxta illud quod dicit PHILOSOPHUS in Xo E t h i c o r u m: |«In quantum protendit speculatio, et felicitas, et in quibus magis existit speculatio, et felices esse»; et hoc maxime quoad speculationem Primi | Principii sub ratione finis omnium, sed non in nuda eius essentia in vita ista, et ut ex scientiis speculativis et puris naturalibus potest cognosci, quia quidquid ex scientiis speculativis | ex puris naturalibus potest sciri de Deo, non cognoscitur ab homine nisi in sensibilibus. Ultra enim non possunt se extendere scientiae speculativae principia, quia ab eis sunt accepta sensu et experientia, secundum PHILOSOPHUM in Io M e t a p h y s i c a e et in fine P o s t e r i o r u m. Obiective ergo sensibilia non potest excedere naturalis cognitio hominis de Deo, quare neque sua beatitudo. Sensibilia autem cognita vel amata non possunt plus intellectum et voluntatem in homine perficere quam actus intelligendi et volendi, et maxime quam actus intelligendi, immo minus. Nobilior | enim est actus intelligendi ea et volendi quam sint ipsa in sua natura, eo quod sunt in nobiliore natura, quemadmodum et ipsa cum per actum intelligendi habent esse in intellectu, nobilius habent ibi esse quam in natura sua,

630

635

640

645

AE'I'K'P'S'T'W' 630 in1] om. E'I'K'P'T'W' | 631 cognitionem] in add. E' et add. T' | ut] et (sed exp. et i. m. corr.) I' | 632 eo] ibidem T' | 633 in] om. P' | quantum] quanto E'P'T'W' | 634 speculatio et1] inv. E'W' | et1] om. S' | 636 in2] et (sed sup. lin. corr.) S' | 637 cognosci…638 potest] om. (hom.) S' | 639 cognoscitur] de Deo add. (cf. de Deo in praec. lin.) S' | 640 scientiae] iter. E' | 642 Obiective] subiective W' | non potest] i. m. I' | 643 cognitio] i. m. I' | 644 cognita] cognitum S' | plus intellectum] inv. K' | 645 intelligendi] quam add. W' | et1…647 intelligendi] om. (hom.) K'P' | 646 quam] maxime add. (sed del.) T' | intelligendi] et add. W' | enim est] inv. E'I'S'T'W' | 647 quam] sint ipsa esse (sed del.) S' | 648 nobiliore] nobiliori I' | 649 sua] om. K' 630 in2…632 beatior] Cf. AVICENNA, Metaph., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 516, 83- 87). | 633 In…634 esse] ARIST., Eth. Nic., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 363, 9-11; 1178b28-30). | 639 Ultra…641 experientia] Cf. ID., Metaph., I, c. 1 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 7, 18-19; 981a2-3); cf. ID., Anal. Post., II, c. 19 (Transl. Iacobi, ed. L. MINIO-PALUELLO-B. DOD, pp. 106, 15 - 107, 7; Transl. Gerardi, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 281, 20 - 282, 4; 100a5-15); cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 38, q. 1 (ed. G. A. WILSON, pp. 160, 3 - 163, 81; ed. 1520, I, f. 242vQ-243rS; ed. 1646, II, 618a-619b). | 646 Nobilior…649 sua] Cf. AUGUST., De Trin., IX, c. 4 (CC lat. 50, pp. 297-298, 1-35).

HenricusDEF.indd 168

20-12-2007 16:04:42

QUAESTIO 5 650

655

660

665

670

111

secundum quod dicit AUGUSTINUS IXo D e T r i n i t a t e cap.o 4o. Beatitudo autem semper debet poni in eo quod est nobilius. PHILOSOPHUS igitur hominis beatitudinem in praesenti in rebus | intellectis aut volitis ponere non | debuit, sed in actu intelligendi tantum, etiam discernendo ab actu ipsa intellecta ut intellecta sunt, potius quam in actu volendi, quia nobilius est sensibilia intelligere quam velle, ut habitum est supra. Nec etiam in hoc aliter sentiendum est, si speculetur Deum modo supremo quo possit ex puris naturalibus, ut | modo generalissimo supra determinato, de quo loquitur AUGUSTINUS VIIIo D e T r i n i t a t e, sub ratione veri cap.o 2o, et cap.o 3o sub ratione boni: «In qua quidem speculatione de re non transitoria contingit nobis transitoria cognitio», ut dicit libro | XIIIo cap.o 14o. In qua etiam PHILOSOPHUS dicit summe consistere humanam beatitudinem, XIIo M e t a p h y s i c a e sic inquiens: «Aestimatur quod intellectum est divinum magis quam hoc». Id est, secundum COMMENTATOREM, «ille intellectus divinus, quia est semper actu, manifestum est ipsum nobiliorem esse intellectu qui est in nobis», et hoc quia intellectus noster non est in continuo actu dicto modo intelligendi Deum, ut iam dictum est. Unde subdit: «Si Deus est semper sicut nos in aliqua hora, et est», ut dicit COMMENTATOR, «quando dividetur a potentia, hoc est mirum». Et si magis sic est semper quam nos in una hora, in eo scilicet quod ipse nudam suam essentiam contemplatur, nos autem non nisi in

Bad. 38vV W' 176va

I' 212ra

P' 266va

AE'I'K'P'S'T'W' 650 De] om. T' | Trinitate] Civitate Dei E'I'K'P'S'T'W' | 651 autem] ergo K' igitur P' | 652 igitur] ergo K' | 653 non] iter. W' | actu] conf. S' | 655 quam1] om. S' | 660 capo2] cap.o2] om. E'K'P'W' | sub ratione2] iter. I' | qua] conf. verbum add. W' | 661 nobis…cognitio] om. S' | 664 Id] quid W' | 665 actu] actus E'K'P'S'W' | 666 et] Ex E'K'P'T' | hoc] sup. lin. A | 667 non] om. A | 669 dividetur] an scribendum denudatur cum Averroe? | 670 quam] quem S' | eo] Deo W' 652 Philosophus…656 supra] Cf. ARIST., Eth. Nic., X, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 358, 26sqq.; 1177a13sqq.); cf. supra, art. 48, q. 2, pp. 59, 383 - 60, 396. | 657 Nec…659 determinato] Cf. AUGUST., De Trin., VIII, c. 2, n. 3 (CC lat. 50, pp. 270, 31- 271, 40); et VIII, c. 3, n. 5 (CC lat. 50, pp. 273, 45 274, 80). | 660 In…661 cognitio] Ibid., XII, c. 14, n. 23 (CC lat. 50, p. 376, 61). | 664 Aestimatur…hoc] ARIST., Metaph., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 16; 1072b23). | 665 ille…666 nobis] AVERR., Metaph., XII comm. 39 (Iunt., VIII, f. 322rE-F). | 667 intellectus…668 Deum] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 22, q. 2 (ed. 1520, I, f. 130vQ; ed. 1646, II, p. 331a). | 668 Si…670 mirum] ARIST., Metaph., XII, c. 7 (1072b24); AVERR., Metaph., XII comm. 39 (Iunt., VIII, f. 321rM et 322rF-G).

HenricusDEF.indd 169

20-12-2007 16:04:45

112

K' 325ra

Scarp. 774b

Bad. 38vX

ARTICULUS XLIX

effigie creaturae, «hoc», inquit, «est magis mirum», quid sit. Certe verum est, nec potest sciri citra statum gloriae nisi in generali attributo, de quo continuo subdit, «Et est vita, quia actio intellectus | vita est», etc. Et sicut posuit hoc PHILOSOPHUS de homine et bene, sic posuit de corpore caelesti ratione suae animae, ponendo ipsum esse corpus animatum. Sic igitur patet quomodo perfectio secundum finem ultimum consistit in operatione sive actione illorum quae non attingunt essentiam Primi, nisi in aliqua eius effigie, et in homine secundum statum vitae praesentis, non quia illa sit ultimus finis, sed quia per ipsam habetur et conservatur illa assimilatio, quae non ex se, sed ex ordine ad finem extra, quem non attingit in substantia, dicitur ultimus finis. In Deo autem et in beatis contingit illa perfectio per hoc quod nudam divinam essentiam attingunt sua actione intellectuali et voluntaria, sed Deus per essentiam et essentialem identitatem intelligentis et intellecti, volentis | et voliti. Et ideo ipse solus essentialiter et per essentiam suam est beatus; quilibet autem alius beatus per eandem essentiam, sed per eius participationem, non per identitatem, et ideo participative solum, etsi per essentiam non suam sed divinam. | Per dicta plane patet quomodo intelligendum est illud dictum PHILOSOPHI: «Omne habens actionem sive operationem est propter illam ut propter finem suum», quoniam non habet hoc intelligi de actione qua res non habens perfectionem movetur ad ipsam acquirendam, si non per

675

680

685

690

AE'I'K'P'S'T'W' 672 est2] om. K' | 674 vita1] est add. (sed exp.) I' | sicut] sic K'P' | 676 animae] et add. I' | 677 quomodo] quando E' quoniam K'T' | 680 et] om. E'W' | 681 quem] quam K' | 682 substantia] quem non attingit add. (cf. quem non attingit in ead. lin.) W' | 683 nudam] quidam T' | 686 est] sit E' | 687 eius] certius (abbreviatio conf.) P' | 688 ideo] per add. T' | participative] participatione T' | 690 Per] Propter S' | plane] del. K' | est illud] sup. lin. I' | 692 habet] patet (?) S' | hoc] om. T' 672 hoc…mirum] Ibid., (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 17; 1072b24). | 674 Et1…est2] Ibid., Metaph., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 19-20; 1072b26-27); etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 1, 269, p. 138). | 675 corpore…676 animatum] Cf. ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 2, 285, p. 139). | 691 Omne…692 suum] Cf. ID., De caelo, II, 3 (transl. Michaelis Scoti in Averrois Comm., Iunt., V, f. 106vB; ed. F. J. CARMODY, p. 297, 6; 286a8-9); cf. ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 3, 48, p. 163) et THOMAS DE AQ., Quaest. disp. de virtutibus in communi, art. 1, resp. (ed. E. ODETTO, p. 708b) et supra, p. 83, 20-27.

HenricusDEF.indd 170

20-12-2007 16:04:47

QUAESTIO 5

695

700

705

710

715

113

eam simul conservet acquisitam, quemadmodum deambulatio est actio qua sanitas acquiritur et cessat ipsa acquisita. Talis enim actio Deo non convenit, ut dicit PHILOSOPHUS alibi in IIo C a e l i e t m u n d i, unde ratio ultima assumpta erat. Et patet per hoc responsio ad illam. Sed habet intelligi de actione qua acquirit suam perfectionem, sive non statim, sed per motum et successionem acquirendo | eam prius non habitam, et similiter conservando, quemadmodum habent eam et acquirunt individua generabilium | et corruptibilium et similiter conservant; vel licet non acquirendo prius non habitam, conservando tamen eam habitam, quemadmodum habent eam corpora caelestia secundum philosophos, sive statim acquirendo eam sua actione per alium et per actionis eiusdem immutabilitatem eam | conservando, quemadmodum habent eam beati, Deo se non | naturaliter, sed voluntarie intellectui eorum praesentando; vel non acquirendo, sed naturaliter eam sua actione habendo et conservando, quemadmodum habet eam solus Deus. Nec est intelligendum quod res est propter huiusmodi actionem ut propter suum finem essentialem, sed ut propter finem necessarium ad illum finem alium, vel qui est ipsa divina essentia immediate, vel qui est aliqua effigies vel similitudo vel imitatio eius, non attingendo | illam essentiam, secundum modum supra dictum, ut in sequenti quaestione amplius dicetur; sine quo quidem fine necessario finis ille essentialis, vel alius |

E' 72vb S' 152rb

T' 202ra P' 266vb

K' 325rb I' 212rb

AE'I'K'P'S'T'W' 694 eam] ipsam add. (sed exp.) K' | simul conservet] inv. K' | acquisitam] acquisitum et et add. S' | quemadmodum…695 acquiritur] om. S' | 695 acquiritur] acquiritum W' | ipsa] ipsam S' | Deo] om. K'P' | 696 IIo] Io P'S'T' | 697 per hoc] om. K' | 698 suam] sua T' | 699 et] transmutationem add. (sed del.) K' | 701 individua generabilium] inv. K' | 702 conservant] conservando P' | habitam] et add. T' | 703 eam1] prius K'P' | 705 eam] omnium K' | 706 habent] iter. E' | beati] non add. (sed exp.) K' | 707 praesentando] an scribendum praesentante ? | 709 eam] om. W' | 711 suum finem] inv. A | ut] in res I' | propter2] suum add. (sed exp.) K' | 712 alium] obiectum S' | vel1] sup. lin. I' | aliqua] alia P' | 713 attingendo] vel (?) add. (sed del.) A | 714 ut] sup. lin. I' | sequenti quaestione] inv. A 695 Talis…697 erat] Cf. ID., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, pp. 172, 82 - 173, 67; 292a22-23; 292b4-6); cf. THOMAS DE AQ., In libros de caelo et mundo, II, 18, n. 461 (ed. R. SPIAZZI, p. 232b). | 710 Nec…715 dicetur] Cf. supra, p. 112, 682-685. Cf. infra q. 6, pp. 135, 262 - 136, 270.

HenricusDEF.indd 171

20-12-2007 16:04:49

114

Bad. 39r

A 208rb

Bad. 39rY Scarp.

775a

W' 176vb

ARTICULUS XLIX

sub eo, esse non habet nec conservari. Unde operatio illa est finis sub fine, ordinatus ad finem principalem, | in quo consistit ipsa perfectio esse rei. Sed intelligendum quod aliter actio in Deo est ad huiusmodi finem, qui est perfectio sua in esse, |aliter vero actio in creaturis, quia, ut dicit COMMENTATOR in expositione dictae propositionis, «actio entium quae non sunt semper entia, verbi gratia, hominis actio, prima intentione est propter aliud, secunda propter se. In rebus autem divinis e converso actio earum est prima intentione propter suum esse, et secunda propter aliud. Et hoc», ut dicit, «exponendum et declarandum | est in scientia universali», scilicet in M e t a p h y s i c a. | Et debet sic exponi, ut puto, quod actio Dei essentialis, | intelligere et velle, est Deo prima intentione propter suum esse, quia, cum sit Primum Ens et ideo in eo quod est res et natura quaedam, non ordinatur ad aliud neque est propter aliud ad quod ordinatur sicut in terminum et finem, in gradu naturae perfectionem non habet in ordine ad aliud, et ideo actio sua prima intentione non potest esse nisi propter aeternitatem sui esse. Et quia bonitatis suae est, ut fluat ab ipso esse aliorum entium sua actione voluntaria et intellectuali, et acquiratur eis perfectio sua, secundum quod possibile est eis - quod enim habet actionem ex se in se, habet actionem in alio, et non est hoc nisi spirituale et incorporeum, ut solus Deus -, actio vero non solum generabilis et corruptibilis, sed etiam cuiuslibet creaturae prima intentione est propter aliud a se, quia super ipsam est res et natura alia a se, ad quam ordinatur sicut in terminum ultimum secundum gradum naturae, tale autem necessario est primum in intentione, et omne aliud sub ipso existens secundum intentionem, ut

720

725

730

735

740

AE'I'K'P'S'T'W' 716 non] post add. (sed exp.) K' | 717 perfectio] rei add. (sed exp.) K' | 719 aliter actio] inv. K'P' | in…est] iter. (sed del.) I' est in Deo K' | 721 actio] om. S' | 724 esse] om. S' | 725 universali] an scribendum divinali cum Averroe? | scilicet in] om. I' (sed sup. lin.) E'S'W' | in2] om. T' | 728 Ens] eius (sed del. et corr.) I' | 729 propter] ad add. (sed del.) S' | aliud2] iter. W' | 732 aeternitatem] eundem (sed del. et i. m. corr.) I' | 734 intellectuali] intellegibilia I' (sed del. et i. m. corr.) E'W' intellegibili K' | 735 eis] et add. K'P' ei W' | enim…se2] non K'P' | ex…736 actionem] iter. (homoeoceph.) K' | 736 habet actionem] inv. W' | et2] integrum add. (sed del.) K' | 737 etiam] et AE'W' | 738 cuiuslibet] naturae add. P' | prima] primo T' | est] sup. lin. A | super] sunt S' | 739 se] et add. I' | in] om. E' | 741 ipso] illud quia cum perfectio add. (sed exp.) W' 721 actio…725 universali] AVERR., De caelo, II, comm. 17 (Iunt., V, f. 106vI-M; ed. F. J. CARMODY, pp. 299, 83 - 300, 91).

HenricusDEF.indd 172

20-12-2007 16:04:52

QUAESTIO 5

745

750

755

760

765

115

velit hoc propter illud, quia cum perfectio creaturae non attingentis divinam essentiam sit aliqua effigies, et non habet rationem effigiei qua est res absolute, sed sub ratione qua est illius effigies quod habet rationem finis, hoc est ei ex ordinatione ad ulteriorem finem, oportet ergo quod ille primo intendatur, et perfectio rei in suo esse secunda intentione. Et secundum hoc caelum movetur prima intentione propter suum amatum et desideratum, secunda vero intentione propter esse sui perfectionem, ut assimilationem ad ipsum sibi possibilem per naturam acquirat - et istae sunt duae eius intentiones per se -; tertio autem, sed per accidens, intendit generationem inferiorum, secundum quod | determinat AVICENNA in | IXo M e t a p h y s i c a e. Similiter etiam est in perfectione creaturae intellectualis in gloria quod habet duplicem intentionem praedictam. Cum enim sua perfectio sit similiter in quadam perfecta assimilatione ad divini esse perfectionem, in eo videlicet quod essentiam illam attingit per intellectum et voluntatem quadam participatione tantum, et unione gratiae, non naturae, nec habet ista assimilatio, in eo quod est quaedam participatio, rationem perfectionis, nisi quia est effigies quaedam imparticipati quod ei respondet, non secundum aliquam rationem absoluti, quia participatum, in quantum participatum ens, respectum quendam ponit ad imparticipatum a quo dependet in esse, quod respectu illius necessario habet rationem finis, et non illud quod ordinatur ad hoc, oportet igitur quod talis natura, quantumcumque beata, | prima intentione agit actionem intelligendi et volendi propter aliud, scilicet propter perfectionem in beatitudine Dei, secundum actionem illius intelligendi et volendi, et secunda intentione propter perfectionem sibi propriam in esse et in propria beatitudine.

P' 267ra K' 325va

Scarp. 775b

AE'I'K'P'S'T'W' 742 hoc] haec (?) A | cum] est K' | 743 sit] sic E'I'T' | et…habet] iter. K' | qua] quia E'K'P'S'T'W atramenti macula coopertum est I' | 744 est1] conf. E' | 745 ei…ordinatione] ex ordinatione ei K' | 746 quod] i. m. E' | 748 intentione] om. K' | esse] i. m. I' | 752 in] om. P' | 753 in2] vi S' | 755 sit] ut E' | 761 ens] eius W' | respectum] ens add. W' | 762 imparticipatum] participatum W' | 764 ad hoc] iter. W' | oportet…766 aliud] om. K'P' | 765 propter…767 volendi] iter. (homoeoceph.) K'P' | 766 aliud] iter. W' | in] bit- add. (sed exp.) K' 750 tertio…752 Metaphysicae] Cf. AVICENNA, Metaph., IX, c. 4 (ed. S. VAN RIET, pp. 487, 89 - 488, 92).

HenricusDEF.indd 173

20-12-2007 16:04:54

116

Bad. 39rZ S' 152va

I' 212va

E' 73ra T' 202rb K' 325vb

ARTICULUS XLIX

Et propter hoc omnis creatura plus appetit perfectionem quae est in esse Dei quam quae est in se ipsa. Et omnis creatura intellectualis plus appetit et diligit appetitu naturaliter ordinato beatitudinem et bonum Dei quam beatitudinem et bonum proprium. Et est | beatitudo Dei, qua sibi | ipsi perfecte conformatur per actum intelligendi et in se ipsum quodam modo perfecte transformatur per actum volendi, ut magis videbitur in quaestione sequenti, finis ultimus omnis alterius perfectionis quae est in creaturis, et complementum omnis actionis et operationis propter quam est omnis actio et operatio, sive in Deo, sive in | creaturis, ut finis iste, qui est divina perfectio, qua Deus ipse est Deus sua totalitate et per esse suum in intellectu, sit causa omnium causarum, et in alio genere causae et in eodem, tam in Deo quam in creaturis, sit etiam quodam modo causa sui ipsius, ut ipsa sit causatum quodam modo sui ipsius et aliarum causarum, non quoad esse suum in intellectu - quoad illud enim, sicut quoad rationem suae causalitatis, semper est prior et causa causarum -; | nec quoad esse suum in natura et essentia, sive existentia sua - hoc enim habet ex se, | in quantum est ipsa divina essentia, quae, nisi sic haberet esse in effectu ex se et primo, nec posset in se habere rationem causalitatis primae, sed si haberet, oporteret | illam habere ab aliquo alio, a quo haberet esse in effectu, secundum quod haec omnia patent ex iam expositis -, sed est solum quasi causatum sui et aliorum quoad esse suum in eis quae sunt subiecta ei et perfecta ab ipso sicut a fine, secundum modum praedictum, ut id ipsum quod est finis, per esse suum quod habet in se et ex se, licet per multa media vel secundum rem vel tantum secundum rationem differentia, est

770

775

780

785

790

AE'I'K'P'S'T'W' 769 perfectionem…771 appetit] om. (hom.) W' | 770 Dei] alio modo add. W' | 771 ordinato] ad add. (sed exp.) K' | beatitudinem] beatitudine P' | 773 ipsi perfecte] inv. W' | 774 actum] intelligendi et add. (sed et exp.) W' | ut] et T' | 775 in quaestione] om. W' | 776 omnis] om. P' | 777 et] omnis add. K' | 778 divina] actio add. (sed exp.) A | est2] iter. W' | est Deus] inv. S' | 779 sua] ista W' | totalitate] ipsum (sed del. et causalitate i. m.) E' | sit…782 intellectu] om. (hom.) W' | causarum] om. K'P' | 780 in alio] sup. lin. I' | 781 ut…782 ipsius] om. I' (hom., sed i. m.) E'K'P'S'T' | 783 sicut] qucum (sic) add. (sed exp.) K' | 786 sic] om. T' | effectu] effectum K' | 788 secundum] sed W' | 791 sicut] om. E' | id] illud I' ad W' | 792 quod2] ad S'W' 781 causa…causatum] Cf. ANON., Liber de causis, XXV (XXVI), prop. 189 (ed. A. PATTIN, pp. 189, 3 - 190, 4); etiam PROCLUS, Elem. theol., 46 (ed. H. BOESE, p. 27, 3). | 787 sed…789 expositis] Cf. supra, pp. 105, 533 - 106, 554; p. 107, 561-574.

HenricusDEF.indd 174

20-12-2007 16:04:57

QUAESTIO 5

795

800

805

810

117

causa sive principium esse sui in eo cuius est finis et perfectio. Et sic secundum aliud et aliud esse secundum | rationem est causa et causatum sui ipsius. Unde et quia causatum semper habet reduci ad causam, finis huiusmodi secundum esse quod habet in sibi | subiectis, habet reduci ad se ipsum secundum esse quod habet in se, ut secundum hoc ad principalem quaestionem dicendum sit quod simpliciter et absolute beatitudo Dei, non tantum Dei sed et omnium beatorum, | sit ipsa divina essentia sub ratione boni simpliciter, secundum quod est aliquid secundum se et ex se existens in effectu, habens ex se rationem causalitatis suae, finalis scilicet, quae est prima, et suprema omnium et | nobilissima, ita quod, si Deus habet se in ratione triplicis causae, finalis, efficientis et formalis, ratio causae finalis in eo nobilissima est. Propter quod dicit AVICENNA in VIIo M e t a p h y s i c a e: «Si de unaquaque causarum esset scientia per se, nobilior inter eas esset scientia de finali, et ipsa esset sapientia, et haec etiam | nobilior est reliquis partibus huius scientiae». Et postquam divina essentia secundum se sub ratione qua est bonum simpliciter, absolute et simpliciter sit ipsa beatitudo omnium beatorum, beatitudo Dei habet esse modo supremo per hoc quod habet esse in eo modo supremo ut perfectio eius. Unde etiam dicit PHILOSOPHUS in IIo C a e l i e t m u n d i quod «bonum completum est

Bad. 39v A 208va

P' 267rb

Scarp. 776a

W' 177ra

AE'I'K'P'S'T'W' 795 secundum2] super E' | 796 Unde] iter. K' | quia] causa (?) E' | 798 habet2] esse add. S' | 799 hoc] om. E'(et hoc ad quaestione i. m.) I' (sup. lin.) P'S'W' | ad principalem] inv. W' | 800 Dei2] om. S' | et] om. (sup. lin. I'P') E'I'P'S'W' | beatorum] aliorum K'P' | 802 aliquid] aliud W' | et…se3] om. (hom.) W' | existens] tenens (?) W' | ex2] quod W' | 803 suprema] supprema (sic) E'P' | 804 habet] in add. W' | se…ratione] an scribendum in se rationem ? | in] om. I'W' | triplicis] triplicit (sic) E' | 805 et] iter. W' | 806 in] om. P' | Si…808 scientiae] finis est nobilissima cause add. i. m. E' | de] om. K' | 807 esset1] si causae add. W' | scientia1] om. K'P' | esset2] et W' | de] causa add. K' | 809 divina] scientia add. (sed exp.) K' | 810 simpliciter1] et add. T'W' | absolute et] inv. E' | 811 beatorum] bonorum AK'P' | esse] ipso add. I' | modo] i. m. I' | supremo] suppremo (sic) E'S' | per…812 supremo] om. (hom.) K'P' | 812 supremo] suppremo (sic) E'S' | dicit] subdit P' 806 Si…808 scientiae] AVICENNA, Metaph., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, p. 348, 20 - 23). | 813 bonum…814 unum] ARIST., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 173, 71-72 (ad litt.); 292b10).

HenricusDEF.indd 175

20-12-2007 16:04:59

118

K' 326ra

Bad. 39vA

ARTICULUS XLIX

unum». Et ut dicit ibi COMMENTATOR, «et omnia alia entia non intendunt nisi ut assimilentur perfecte nobili quod est Deus, secundum quod in natura eorum est acquirere de assimilatione». Unde et sub perfectione eius est perfectio intellectualium creaturarum in gloria; et sub illa etiam daemonum in effigie et similitudine quadam secundum scientias speculativas rerum creatarum, et ipsius Dei, quantum in creaturis intellectu potentia naturali possit cognosci; et sub illa corporum caelestium ratione qua animata sunt, secundum opinionem philosophorum; et sub illa hominum secundum statum naturae in praesenti vita; et sub illa corporum caelestium ratione qua corpora sunt, et sub illa sensibilium, et sub illa vegetabilium, et sub illa mixtorum inanimatorum, et sub illa elementorum, et sub illa primae materiae, secundum quod de omnibus istis perfectionibus debet haberi disputatio specialis in propriis locis. Et posuerunt Stoici in gradu quolibet | perfectionis in singulis praedictis rationem beatitudinis, secundum quod dicit COMMENTATOR versus finem Xi E t h i c o r u m: «Secundum Stoicos secundum naturam vivere beate vivere est, ut sit felicitas extremum naturalis appetitus, qua sortita natura finem habet et nihil amplius desiderat praeter retinere bonum ipsi, et non perdere. Hoc autem existit et irrationalibus. Participant ergo et irrationalia felicitate», et eadem ratione omnia alia sub ipsis, ut patet ex dictis. Sed PHILOSOPHUS perfectionem dictam in | non intellectualibus beatitudinem esse negat

815

820

825

830

835

AE'I'K'P'S'T'W' 814 et] om. K'P' | non] ratione add. K' | 815 assimilentur] assimiletur W' | perfecte] perfectione S'W' | 817 sub perfectione] inv. W' | 819 quadam] quodam W' | rerum] respectu K'P' | 820 quantum] quod S' quam T' nunquam W' | 821 et…caelestium] in actione beatifica seu sancta i. m. E' | 822 et] om. W' | hominum] conf. (scr. hom vel forte bom) AS' | hominum…825 illa3] om. (hom.) T' | secundum2] om. S' | 823 naturae] om. P' | et sub] i. m. I' | 824 sensibilium…825 illa1] om. (hom., sed i. m.) S' | 825 inanimatorum] in animatorum P' | primae] potentiae (sed del. et i. m. corr.) I' | 828 quolibet] quodlibet W' | 830 finem] fine P' | 831 beate] an scribendum beate cum Michaele? | sit] om. T' | 832 et2] sup. lin. T' | 833 et1] om. I' | irrationalia] irrationabilia E'I'K'P'T'W' | 834 sub] a add. (sed exp.) K' | dictis] praedictis P' | 835 non] om. W' 814 et…816 assimilatione] AVERR., De caelo, II, comm. 64 (Iunt., V, f. 142vH; ed. F. J. CARMODY, p. 399, 29-31); cf. etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 3, 69, p. 165). | 830 Secundum…833 felicitate] MICHAEL EPHESIUS, In Ethicam Nicom., X, c. 10 (ed. H. P. F. MERCKEN, pp. 441, 48-51 et 442, 64-68).

HenricusDEF.indd 176

20-12-2007 16:05:02

QUAESTIO 5

840

845

850

855

119

dicens: «Diis omnibus vita beata; hominibus autem in quantum similitudo quaedam talis operationis existit; aliorum autem animalium nullum felix, quia nequaquam communicat speculationem». Sed disputatio super hoc est de nomine tantum. Ad primum in contrarium, «quod procedit ab alio ab eo perfectionem recipit, et non est sua perfectio», dicendum secundum praedicta quod non |est perfectio eius ut finis per essentiam, sed ut finis necessarius. | Non enim in alicuius desiderio, sive fuerit creatum sive increatum, principaliter intenditur eius actio, neque aliquid acquisitum per actionem seu operationem, quod scilicet simpliciter per ipsam habet esse in effectu aut in ipso operante, sed ipsum bonum simpliciter quod est ratio omnis boni, cuiusmodi est ipsa divina essentia, | sub ratione boni simpliciter et universalis boni considerata, quemadmodum posuit, et optime, PLATO quod ut est boni huius vel illius, ut ipsius Dei vel creaturae, ordinatur ad se ipsum ut est | secundum se bonum, sicut dictum est. Quod enim est bonum huius vel illius, hoc consistit in quadam conformitate et assimilatione secundum actum vel operationem ad illud secundum se consideratum quod principaliter intenditur. Et propter illud intentio cuiusque, in quantum illud est suum bonum, est assimilari illi, ut ipsum sit in illo et ille in ipso, secundum quod possibile est et perfectius esse habet, vel per essentiam et essentialiter, vel per essentiam et participative, vel per similitudinem et

I' 212vb Scarp. 776b

P' 267va

S' 152vb

AE'I'K'P'S'T'W' 836 beata] bona AE'I'K'P' | hominibus] scripsi cum Badio et Aristotele: omnibus AE'I'K'P'S'T'W' | 837 autem] obiectum add. W' | animalium] absolu- (sed del. et obiectum scr., sed del. et corr.) S' | 838 speculationem] sec- (sed exp. et corr.) W' | Sed] Si S' | 840 quod1] supplevi: om. AE'I'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | ab2] om. W' | 841 sua] suo W' | 843 sive2] vel A | 844 neque] abbreviatio obscura (scr. 3 9 , sed neque sup. lin.) E' ut K' debet S'W' quid add. W' | aliquid] ad S' | 845 seu] sive K'P' | simpliciter] del. et rescr. i. m. I' | 846 in2] om. W' | operante] ipso add. K' | 847 cuiusmodi] cuius modus E' cuius I' (sed modi i. m.) S'W' | 848 universalis] universali W' personis i. m. E' | 849 huius] om. W' | 851 bonum] ut add. W' | 852 et] vel (sed sup. lin. corr.) K' | 853 illud] id E' | quod] et W' | 854 cuiusque] intentio add. S' | 855 bonum] et add. W' | 856 est] om. K'P' | esse habet] inv. K'P' | 857 vel2…858 participative] om. (hom.) K'P' 836 Diis…838 speculationem] ARIST., Eth. Nic., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 363, 6-9; 1178b25-28). | 840 quod1…843 necessarius] Cf. supra, p. 83, 22-24. | 849 quod…851 est1] Cf. supra, pp. 94, 279 - 95, 290. | 856 per…858 praedictis] Cf. supra, p. 115, 754-758.

HenricusDEF.indd 177

20-12-2007 16:05:04

120

E' 73rb

K' 326rb

T' 202va A 208vb Bad. 39vB Bad. 40r

ARTICULUS XLIX

participative tantum, ut patet ex praedictis. Et quia ista assimilatio non fit nisi per rei actionem, tertio in intentione cadit actio, ut necessario ad illam tamquam motus quidam atque transitus et servitium sive instrumentum in illud quod principaliter intenditur. Ad quod cum | pervenitur per intellectualem operationem et voluntariam, tunc intellectualis natura omnino occupatur circa hoc, et sistit per intentionem. Sed tamen ex illo prius secundum ordinem quendam pervenit ex illo «hoc quod inferius est in ordine» rationis, tamquam necessarium ad perveniendum in illud, «et hoc | est assimilare illi secundum possibilitatem», ut dicit AVICENNA IXo M e t a p h y s i c a e. Illud autem necessarium, etsi procedat ab eo cuius est, sive sit operatio, sive assimilatio, et «ex hoc non potest habere rationem perfectionis», ut procedit obiectio, in quantum tamen assimilatio respicit id cui assimilat et est quasi ipsum in illo cui assimilat, bene potest assimilatio ipsa et similiter actio per quam habetur habere rationem perfectionis eius a quo quodam modo procedunt, etiam etsi illa assimilatio | omnino accidentalis sit, quemadmodum in illis quae divinam essentiam immediate non attingunt, ex hoc habet rationem magis | nobilis quam sit ipsa substantia cuius est, ut possit dici eius perfectio. | Ad secundum, quod | «sola divina essentia fruendum est, et tale est ipsa beatitudo», dicendum quod verum est tamquam id quod primo intenditur, et in quo ultimo sistit propter se, tamquam in fine universali

860

865

870

875

AE'I'K'P'S'T'W' 858 ista] om. I' (sed i. m.) E'K'P'S'T'W' | 859 per] om. W' | rei actionem] inv. K' | in] om. (sed sup. lin. I') E'I'S'W' | 861 intenditur] ibi vel illi add. (scr. ιι E'W') E'I'W' ibi add. S' | 863 et] quod S' | 864 prius…865 illo] iter. (homoeoceph.) W' | 865 pervenit] provenit (?) A | hoc] sup. lin. I' | in] om. K'P' | 866 perveniendum] proveniendum (?) A | assimilare] an scribendum assimilari cum Avic.? | 867 possibilitatem] pluralitatem A rescr. i. m. I' | 868 procedat] procedit W' | sive2] sit add. E'I'K'P'S'T'W' | 869 et…870 assimilatio] om. (hom.) W' | rationem] pass- add. (sed del.) K' | 870 tamen…respicit] respicit tamen assimilatio K'P' | id] illud I'K'P'S'W' | cui] illud add. (sed exp.) K' | assimilat] an scribendum assimilatur ? assimilatio (sed corr.) K' | et] om. E'I'K'P'S'T'W' | 871 quasi] in add. W' | ipsum…similiter] om. K'P' | ipsum…872 habetur] iter. K'P' | assimilat] an scribendum assimilatur ? | et] sup. lin. I' | 873 omnino…sit] i. m. E' | 874 in] om. K'P' | divinam] aut add. K' | 875 habet] om. E' | ipsa substantia] inv. W' | 877 secundum] dicendum add. I' | sola] scientia (sed del. et sup. lin. corr.) A | sola divina] secunda (sed exp. et i. m. corr.) I' | fruendum] exp. et rescr. I' | 878 quod2] quo K' 865 hoc…869 perfectionis] AVICENNA, Metaph., IX, c. 2 (ed. S. VAN RIET, p. 461, 37-38). | 877 sola…878 beatitudo] Cf. supra, p. 83, 26-29.

HenricusDEF.indd 178

20-12-2007 16:05:07

QUAESTIO 5 880

885

890

895

900

121

omnium. Sub isto tamen ordine beatitudo rei, ut est huius vel illius, consistit in modo habendi illam, per quandam conformitatem et assimilationem in modo habendi illam in se diversimode in Deo | et in singulis speciebus creaturarum, et etiam in actionibus suis quibus acquirunt vel habent huiusmodi | assimilationem, ut dictum est et iam amplius dicetur. | Ad illud, quod «finis praecedit omnem operationem et ita id quod est ipsa beatitudo», dicendum quod verum est maxime de ultimo fine per essentiam, qui non tam praecedit ordine quodam secundum suum esse in effectu quam et in intellectu omnia alia quibus devenitur ad ipsum quod est unicum desideratum. Et omnia alia sunt quasi fluxus ad ipsum, ut dicit AVICENNA. Nihilominus tamen alia sub illo fine simul bene possunt habere rationem finis, ut patet secundum determinata. Ad illud, quod «non est actio nisi propter aliud intenta etc.», dicendum quod verum est de omni genere actionis secundum praedeterminata, et ideo | nullo modo habet rationem ultimi nec rationem perfectam beatitudinis. Potest tamen habere rationem finis sub fine et sic beatitudinis, ut dictum est. | Ad aliud, quod «res integra bonitate, ut Deus, non indiget operatione qua sit bona», dicendum quod duplex est operatio secundum praedicta. Quaedam qua beatitudo habita conservatur: talis operatio Deo convenit, et in tali consistit sua beatitudo, ut patet ex praedeterminatis. Alia vero est operatio qua beatitudo acquiritur, sive conservetur | cum hoc, sive non, et sive aliquando prius fuerit non habita, | sive non.

Scarp. 777a W' 177rb Bad. 40rC

P' 267vb

Bad. 40rD

I' 213ra K' 326va

AE'I'K'P'S'T'W' 880 est huius] inv. I' | 881 consistit] om. E' | 882 in se] om. K'P' | et] ut W' | 884 huiusmodi] om. E' | 886 id] illud I'W' | 888 tam] tamen (sed i. m. corr.) K' | 889 et] om. I' (an recte ?) | in2] sup. lin. S' | omnia] illa add. K'P' intellectu add. (sed del.) S' | 890 unicum] et add. (sed exp.) A | alia] sup. lin. I' | 891 sub] ab S' | 892 determinata] praedeterminata P' | 893 illud] sup. lin. I' | 895 et] om. T' | ideo] conf. T' | 896 perfectam…rationem2] iter. (homoeoceph.) S' | 898 integra] integralis (sed exp. et corr.) S' | operatione] i. m. I' | 899 qua] quae K' 880 Sub…885 dicetur] Cf. supra, p. 91, 215-218. | 886 finis…887 beatitudo] Cf. supra, p. 83, 36-37. | 890 Et…891 Avicenna] Cf. AVICENNA, Metaph., VII, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 427, 76 - 428, 79). | 891 Nihilominus…892 determinata] Cf. supra, p. 93, 244-256. | 893 non…etc] Cf. supra, p. 83, 36-37. | 896 Potest…897 est] Cf. supra, p. 98, 368-372. | 898 res…899 bona] Cf. supra, p. 83, 36-38. | 899 duplex…901 praedeterminatis] Cf. supra, pp. 104, 514 - 105, 521.

HenricusDEF.indd 179

20-12-2007 16:05:09

122

S' 153ra Scarp. 777b

ARTICULUS XLIX

Sine tali operatione Deus habet suum bonum et suam beatitudinem, quia eam habet naturaliter per realem identitatem qua ipse est sua beatitudo, licet sub ratione beatitudinis sive beatificantis et beatificati non habet eam, nisi per suam operationem qua sibi ipsi unitur ut differens a se ipso secundum rationem beatificantis et beatificati. Unde quod diximus supra secundum PHILOSOPHUM, quod Deus sua intellectuali operatione acquirat suam beatitudinem, ipse ibi large loquitur de acquisitione, accipiendo ‘acquisitionem’ pro actionis necessitate sine qua Deus suam beatitudinem habere non potest sub ratione beatificantis, ut dictum est. Quaedam autem alia habent eam per suam operationem qua sibi eam acquirunt meritorie cum gratia, vel perfecte attingendo divinam essentiam, ut beati in gloria, vel imperfecte attingendo solam eius similitudinem, ut homines in praesenti vita per gratiam fidei, vel ex puris naturalibus secundum philosophos, et hoc non attingendo divinam essentiam nisi in aliqua eius similitudine. Et hoc bene exprimit PHILOSOPHUS | littera sua qua dicit: «Nobile perfecte completum est illud quod est nobile sine actione et sine operatione qua acquirit nobilitatem. Et illud quod est propinquum nobili est illud quod acquirit ipsum una actione | parva». Ubi dicit COMMENTATOR: «Illud quod acquirit nobilitatem perfectam sine actione, est illud cuius actio est sua substantia, scilicet intellectus abstractus, et omnia alia quae dicuntur esse huiusmodi non dicuntur nisi per similitudinem». Adverte quod dicit «acquirit sine actione», loquendo de acquisitione communiter dicta, quae

905

910

915

920

925

AE'I'K'P'S'T'W' 905 habet] eam add. W' | qua] iter. I' | ipse] ipsa W' | 906 et] om. W' | 907 non…908 beatificati] om. (hom.) T' | sibi] iter. I' | 908 ut] et K'P' | rationem] et add. S' | 910 acquirat] acquirit I'K'P' scr. acqirt T' | 911 actionis] acquisitionis I'K'P'S'T'W' | 912 habere…potest] non potest habere AE' | 916 solam] solum K' | 917 puris naturalibus] inv. K' | 919 similitudine] natura totum add. K'P' | Et] secundum add. I'P'S'T'W' | bene…920 Philosophus] Philosophus bene exprimit AE' | 921 actione…operatione] operatione et sine actione K'P' | nobilitatem] nobilitate W' | 922 actione] per add. I' | 924 sua substantia] inv. P' | substantia] om. S' | 925 dicuntur1] dicunt S' | dicit] Averroes T' | dicit…926 actione] actione dicit sine acquirit W' | 926 acquirit] animae (sed exp. et i. m. corr.) I' | acquirit…actione] sine actione acquirit T' 909 Deus…913 est] Cf. supra, p. 91, 210-212. | 920 Nobile…922 parva] AVERR., De caelo, II, comm. 62 (Iunt., V, f. 140rE; ed. F. J. CARMODY, p. 392, 1-4). | 923 Illud…926 actione] Cf. AVERR., De caelo, II, comm. 62 (Iunt., V, f. 140rF-rG; ed. F. J. CARMODY, p. 392, 10-13).

HenricusDEF.indd 180

20-12-2007 16:05:12

QUAESTIO 5

930

935

940

945

950

123

non est sine actione qua habetur, et de actione qua proprie acquiritur. Unde et secundum diversos modos habendi huiusmodi bonum secundum possibilitatem suae naturae distinguit quattuor ordines rerum, quorum quilibet habet latitudinem praeter ultimum. Quorum primus, ut dicit, est ordo entium quae comprehendunt nobilitatem perfectam absque operatione, et diversificantur secundum magis et minus. Haec autem sunt entia abstracta, ut sunt intelligentiae, quae secundum PHILOSOPHUM dii sunt, omnes habentes unum primum et supremum in isto ordine, quem ponit esse perfectissimum, et omnes ponit esse beatos per essentiam, et essentialiter, et nullo modo participative neque per acquisitionem, sed tamen per eorum propriam intellectualem operationem, secundum quod dicit in Xo E t h i c o r u m: «Perfecta felicitas, quoniam speculativa quaedam est operatio, et hinc | utique apparebit. Deos enim | magis | suspicati sumus beatos et felices esse» etc. Secundus ordo est eorum quae appropinquant perfectae nobilitati per operationem, et hoc duobus modis. Aut per modicam operationem, et hoc non invenitur nisi in corporibus caelestibus, et non est nisi primus orbis, qui movetur motu diurno; quia enim est nobilius eorum quae sunt illius generis, necesse est ut acquirat nobilitatem quae est in illo genere unica actione, secundum quod illud quod est paucarum actionum est melius quam illud quod plurium. Aut per multam operationem, et invenitur in corporibus caelestibus aliis, et in novissimo eorum quae sunt hic, scilicet in homine. Tertius est ordo eorum quae non possunt comprehendere nobilitatem propinquam nobilitati perfectae, neque multa operatione

E' 73va P' 268ra K' 326vb

AE'I'K'P'S'T'W' 928 huiusmodi bonum] bonum huiusmodi (sed signis inversionis additis transposuit) A | 929 ordines rerum] rescr. i. m. E' | 930 primus] est add. (sed exp.) K' | 933 quae] et S' | 935 esse perfectissimum] inv. K'P' | omnes] omnis W' | 936 modo] om. W' | 937 propriam] i. m. I' | 938 operationem] -nem exp. (sed corr.) K' | 940 beatos] del. et rescr. beatus T' | 941 eorum] orum (sic) E' | appropinquant] appropinquat W' | 942 duobus…943 corporibus] om. T' | modis] et hoc add. (sed exp.) S' | 943 movetur] movet E' | 946 quod1] om. (sed sup. lin. E') E'S'W' | illud] id W' | 947 illud] om. A | quod] est add. K'P' | 949 eorum] abbreviatio conf. W' | quae] qui E'K'P'S'T'W' | non] om. T' | comprehendere] apprehendere AE'I' 929 distinguit…rerum] Cf. ARIST., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, pp. 172, 82 - p. 173, 67; 292a22-b25; 292b4- 6); cf. THOMAS DE AQ., In libros de caelo et mundo, II, 18, n. 462 (ed. R. SPIAZZI, p. 232b). | 938 Perfecta…940 esse] ARIST., Eth. Nic., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 362, 17-19; 1178b9).

HenricusDEF.indd 181

20-12-2007 16:05:14

124

T' 202vb

Bad.

40rE

W' 177va

ARTICULUS XLIX

neque modica, sed tamen comprehendunt nobilitatem minorem propinquam perfectae nobilitati; et sunt alia a corporibus caelestibus et hominibus, praeter terram. Quartus ordo est terra, quae non potest comprehendere nobilitatem per operationem, sed fere per | quietem tantum. | Ad duo ultima argumenta, quod «operatio non est ultimus finis, ergo nec beatitudo», dicendum quod verum est, perfectam rationem beatitudinis habendo; aliquam tamen rationem eius habet etiam, cum praecise accipitur, ut patet ex iam praedeterminatis. | | QUAESTIO

Bad. 40vF Scarp. 778a

955

6

UTRUM BEATITUDO DEI CONSTET AEQUE PRINCIPALITER IN ACTIONE INTELLECTUS ET VOLUNTATIS A 209ra I' 213rb

| Circa sextum arguitur quod beatitudo Dei principalius consistat in actione intellectus quam voluntatis. | Primo sic. I o a n n i s XVIIo dicitur: «Haec est vita aeterna, ut cognoscant te, Deum verum». Vita aeterna est ipsa beatitudo, et cognitio in intellectu consistit. Ergo etc. Secundo sic. PHILOSOPHUS ostendit Xo E t h i c o r u m quod felicitas consistit in actione speculationis, quae non pertinet nisi ad intellectum. Ergo etc.

5

10

AE'I'K'P'S'T'W' 952 perfectae] om. K'P' | 956 ultimus finis] inv. P' 2Utrum...4 voluntatis] cf. supra, p. 64, 8-9. | 5 consistat] sistat E' | 8 et] ut W' | 10 Secundo] Secundum E' | 11 consistit] consistat W's | 12 intellectum] intellectu W' 956 operatio…957 beatitudo] Cf. supra, p. 83, 40-42. | 957 verum...959 praedeterminatis] Cf. supra, p. 99, 390- 400. | 7 Haec…8 verum] Ioann., XVII, 3; cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, IV, dist. 49, q. 1, art. 1, qula 2, sed contra (1) (ed. Parma, IV, p. 1182a) et ID., Summa Theol., Ia IIae, q. 3, art. 4, sed contra (ed. Leon., VI, p. 29). | 10 Philosophus…12 intellectum] Cf. ARIST., Eth. Nic., X, c. 7 et c. 10 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 359, 1-5 et p. 362, 17-19; 1177a17-21 et 1178b7-9); etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 12, 209, p. 247); cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, IV, dist. 49, q. 1, art. 1, qula 2, sed contra (3) (ed. Parma, IV, p. 1182a).

HenricusDEF.indd 182

20-12-2007 16:05:16

QUAESTIO 6

15

20

25

30

35

125

Tertio sic. Ubi est sufficientia, et beatitudo. Sed haec consistit in notitia intellectus | iuxta illud I o a n n i s XIVo: «Domine, ostende nobis patrem et sufficit nobis». Ergo etc. Quarto sic. Per illam virtutem per quam res movetur in finem antequam habeatur, solummodo quiescit in ipso cum habetur, sicut patet de motu gravis deorsum et de quiete eius ibidem. Sed per voluntatem et actum eius movetur in finem non habitum. Ergo in ipso solummodo quiescit cum habetur, et hoc per actum intellectus. In quiete autem tali non consistit beatitudo, sed ipsa solummodo est sequela eius. Ergo etc. Quinto sic. Actus ille est perfectior quo habito alio non indigemus quam e converso. Habito actu videndi non indigemus actu amandi, quia cessat desiderium, non autem e converso; immo | existente actu amandi per desiderium, | tendimus in actum videndi et illo indigemus. Ergo etc. Sexto sic. In illo actu perfectius consistit beatitudo quo perfectius adsequimur obiectum beatificans. Sed perfectius adsequimur obiectum beatificans per actum intellectus quam per actum voluntatis, quia perfectius adsequitur | aliquis rem suo actu qui adsequitur illam ut existentem in se ipso, quam ut existentem in alio. Intellectus actu suo adsequitur obiectum ut existens in se, voluntas ut existens in alio. Ergo etc. Septimo sic. In illo actu magis consistit beatitudo secundum quem magis unitur obiectum beatificans beatificato. Sed hoc est intellectus respectu voluntatis, quia unitur intellectui actione | ipsius Dei illabentis intellectui, non unitur autem voluntati nisi per actum ipsius voluntatis.

Scarp. 778b

K' 327ra Scarp. 799a

S' 153rb

P' 268rb

AE'I'K'P'S'T'W' 16 Quarto] Quartum E' | illam] illa A | 17 antequam] ergo etc. arguitur (sed del.) I' | ipso] ipsum I'K'P'S'T'W' | cum] causa P' | 18 eius] eiusdem P'W' | 19 et…eius] eius et actum K'P' | 20 solummodo] solum T' | et hoc] inv. W' | per] om. W' | 21 sed ipsa] iter. W' | ipsa] om. K'P' | est] in W' | 23 est] iter. S' | 24 quam…indigemus] om. (hom.) W' | Habito] habitudo K' | indigemus] quid e converso add. (sed exp.) I' | amandi] del. et rescr. K' per desiderium add. (sed del.) T' | 25 cessat] quam e converso habito actu videndi non indigemus actu amandi quia cessat add. W' tendit (sed del. cum signo inser. sed nihil inser.) K' | amandi] quia cessat add. W' | 26 per] i. m. W' | et] in W' | 27 actu] exp. et rescr. K' | 32 existens2] obiectum K'P' | 34 actu] autem S' | magis] iter. W' | 35 obiectum] obiecti W' | 36 quia unitur] om. K' | actione] ratione (sed corr.) T' | ipsius] del. et rescr. S' 14 Domine…15 nobis] Ioann., XIV, 8. | 16 Per…18 deorsum] Cf. ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 3, 31, p. 162 et 3, 80, p. 165).

HenricusDEF.indd 183

20-12-2007 16:05:19

126

ARTICULUS XLIX

Fortius autem unit se Deus creaturae suo actu quam creatura Deo se uniat suo actu. Ergo etc. In contrarium est quoniam beatitudo in eo quod habet rationem finis, est beatitudo, quia finis est nobilissima ratio esse, ut iam visum est supra. Beatitudo autem in eo quod habet rationem boni, habet rationem finis. Ergo beatitudo in eo quod habet rationem boni, est beatitudo, sed ratio boni non est per se obiectum nisi voluntatis. Perfectio autem ex obiecto proveniens circa actum principaliter consistit circa virtutem et actum virtutis, cuius est per se obiectum. Ergo perfectio ex beatitudine habita principaliter consistit in voluntate et in actu voluntatis.

40

45

| <SOLUTIO>

Bad. 40vG

Hic oportet supponere ex determinatis in quaestione praecedente quod non intelligimus in ista quaestione beatitudinem consistere in actu intellectus aut voluntatis, quasi actus ipse sit finis essentialiter desideratus ut summum bonum et ultimum bonum, quo perficiatur natura intellectualis per se ut suo fine ultimo a se adipiscendo. Quod enim tale est rationem primi obiecti habet et respectu voluntatis et respectu intellectus, quia ordine quodam primo movet intellectum ad sui apprehensionem et ipsum apprehensum per intellectum ut bonum cognitum movet voluntatem ad sui desiderium et appetitum, ita quod, nisi hoc sit primum intellectum et volitum, operatio intellectus aut voluntatis non potest esse intellectum quid et volitum, reflectendo scilicet intellectum super actum suum aut voluntatis vel voluntatem super alterum eorum. Eo ergo ipso quod beatitudo est finis ultimus et

50

55

60

AE'I'K'P'S'T'W' 38 autem] aut K'P'S'W' | 40 in…41 beatitudo] om. (hom., sed i. m.) I' | 42 supra] ergo etc. K'P' | 43 Ergo] etc. add. W' | habet] om. A | 44 nisi] obiectum add. K'P' | 46 beatitudine] habitudine add. S' iter. W' | 47 habita] habitudine (sed corr.) E' habitu W' | in2] om. S' | 48 Hic] N- (sed eras. et corr.) K' | quaestione] quaestio S'W' | praecedente] praecedentes (sed. -s exp.) A praecedenti I'P'S'T'W' om. K' | 51 et ultimum] inv. W' | 52 a se] asse (sed corr.) W' | Quod] quoniam W' | 53 enim] quod enim add. W' | et1] in T' | 54 primo] modo K' | intellectum] primo add. K' | 55 bonum] intellectum add. (sed del.) A | 56 movet voluntatem] inv. K' | 58 quid] quia E' | 59 scilicet] sed W' | vel] aut K'P' | 60 est] om. I' (sed sup. lin. ) E'S'W' 40 beatitudo…42 supra] Cf. supra, q. 5, p. 117, 804- 805. | adipiscendo] Cf. supra, q. 5 passim.

HenricusDEF.indd 184

48 Hic…52

20-12-2007 16:05:21

QUAESTIO 6

65

70

75

80

127

primum obiectum | voluntatis et intellectus et per hoc principium omnium | actionum et operationum quae in beatitudine sunt tamquam quaedam ordinata in finem; igitur neque actus intellectus neque actus voluntatis potest esse | essentialis beatitudo, quae debet esse finis ultimus beati, neque pertinet ad ipsam ut obiectum intellectum aut volitum in quo consistat. Nec tamen sequitur ex hoc quod non pertinet ad ipsam ut actus eius per quem attingit finem illum ut obiectum beatificans. Vanum est ergo quod aliqui nituntur excludere actum | voluntatis a beatitudine, quia non potest esse primum volitum. Eadem enim ratione excluditur actus intellectus, quia nec potest esse primum intellectum aut volitum. Est ergo sciendum quod actus intellectus et voluntatis, quia non possunt | esse fines ultimi - nec in hoc aliquis haesitare debet visis determinatis in praecedenti quaestione -, si ergo in ipsis consistat aliqua ratio beatitudinis, oportet quod illa sit tamquam finis sub fine. Actio autem vel operatio non est sicut finis sub fine, nisi quia est sicut finis interior | coniungens exteriori vel secundum rem vel secundum rationem primum propter beatitudinem creaturarum, secundum propter beatitudinem Dei, ut habitum est supra. Quare cum talis finis interior non pertinet ad beatitudinem, nisi quia pertingat exteriorem et ei coniungit intelligentem et volentem, ille igitur actus simpliciter dicetur plus pertinere ad beatitudinem qui magis fini exteriori coniungit, et maxime sub illa | ratione qua beatificans est ita etiam quod, si alter eorum tantum coniungat fini illi sub ratione qua | beatificans est, licet |

K' 327rb E' 73vb Scarp. 779b

I' 213va

Bad. 40vH

W' 177vb

T' 203ra A 209rb P' 268va

AE'I'K'P'S'T'W' 61 et2] om. W' | 62 operationum] operationem W' | 63 quaedam ordinata] inv. W' | 66 consistat] consistit I'S'T'W' | ex hoc] i. m. I' | 67 illum] om. S' | 69 volitum] volitam W' | 74 praecedenti quaestione] inv. A | si] sic W' | 75 ratio beatitudinis] inv. P' | 76 non] omnia T' | 77 coniungens] contingens (del. sed rescr. i. m.) E'I'P'S'T'W' om. K' | 78 creaturarum…79 beatitudinem] iter. (homoeoceph.) K' | 79 finis interior] inv. K' | 80 pertingat] ad add. K'P' pertinguat (sic) T' | 81 intelligentem] iter. W' | 82 magis] magi (sic) T' | et maxime] iter. S' | 84 coniungat] contingat T' | qua] quia W' 68 Vanum…69 volitum] Cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, IV, dist. 49, q. 1, art. 1, qula 2, sol. (ed. Parma, IV, p. 1184a) et ID., Summa Theol., Ia, q. 26, a. 2 (ed. Leon., IV, p. 302) et IaIIae, q. 3, a. 4 (ed. Leon., VI, pp. 29 30). | 72 Est…74 quaestione] Cf. supra, q. 5, pp. 101, 446 - 102, 449. | 75 Actio…79 supra] Cf. supra, q. 5, p. 98, 368-372.

HenricusDEF.indd 185

20-12-2007 16:05:23

128

Bad. 41r

K'

327va

S' 153va

Scarp. 780a

ARTICULUS XLIX

alius sub alia ratione illi coniungat, ille qui illi coniungit sub ratione qua beatificans est solus dicetur pertinere ad beatitudinem et esse beatitudo quaedam ut finis sub fine, alius vero non. Propter hoc enim operationes rerum naturalium dicuntur esse fines earum, quia scilicet per ipsas pertingunt secundum assimilationem quandam, quae est earum finis interior, ad divinam bonitatem, quae est earum finis exterior sicut omnium aliorum. Et propter eandem rationem in illa virtute principaliter existit beatitudo | vel solum in illa cuius actus principaliter aut solum cum fine ultimo coniungit ipsum attingendo. Et dicunt aliqui quod fini exteriori ultimo sub ratione qua beatificans est plus coniungitur actus intellectus quam actus voluntatis et plus pertingit ad illum ut ipsum adsequatur | intellectus sive natura intellectualis per intellectum, quam pertingat ad ipsum actus voluntatis, ita quod si ipsum adsequatur voluntas sive ipse volens per voluntatem | et actum eius, quod hoc solum contingit per actionem intellectus et nullo modo per actionem voluntatis, quasi voluntas et eius actio non disponant ad pertingendum et adsequendum beatitudinem, nisi meritorie eam praeveniendo in nobis, et quod ad beatitudinis actum in nobis | non pertinet nisi concomitative. Quod ponunt in nobis per hunc modum, dicendo videlicet quod actus voluntatis non est neque intelligitur, nisi ut antecedens adsecutionem finis et ad coniunctionem cum ipso, velut motus quidam in finem quo voluntas ex se finem ultimum adsequi non potest, licet in finem adsecutum quiescat, alio

85

90

95

100

105

AE'I'K'P'S'T'W' 85 coniungat] contingat I' (sed exp. et sup. lin. corr.) E'K'P'S'T'W' | coniungit] contingit T' quia add. W' | 86 est] om. E' | beatitudo] ut add. (sed exp.) K' | 87 fine] ratione W' | 88 earum] eorum S'W' | per] sup. lin. P' | ipsas] ipsos E' | 89 pertingunt] contingunt K' extingunt P' | 90 ad…finis] om. W' | quae] iter. S' | 91 omnium] Deum W' | 92 existit] consistit T' | vel solum] iter. A | in] om. I' (sed sup. lin.) E'S'W' | 93 aut] oportet vel ostendit (ot ) W' | 94 ultimo] attinge add. (sed exp.) K' | 95 coniungitur] coniungit E'I'K'P'S'T'W' | 96 pertingit] pertinet K'P' | ad] i. m. W' | 97 intellectum] per add. K' | quam] quem K' | pertingat] pertingit P' | 98 sive] sub (sed corr.) W' | volens] voluntas W' | 100 actionem] actio E' | 101 ad] aut W' | et] ad add. K'P' | 102 beatitudinis] in add. W' | 104 dicendo] adeo W' | dicendo videlicet] inv. S' | 105 intelligitur] intellectus K'P' | finis] finem T' | ad] an secludendum ? | 106 finem1] fine in A | ex] om. S' 94 Et…97 voluntatis] Cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, IV, dist. 49, q. 1, art. 1, qula 2, sol. (ed. Parma, IV, p. 1184a) et ID., Summa Theol., IaIIae, q. 1, a. 1, ad 2 (ed. Leon., VI, pp. 6 - 7). | 103 Quod…107 quiescat] Cf. THOMAS DE AQ., Summa contra gent., III, 26 (ed. Leon., XIV, p. 71b, 28-49).

HenricusDEF.indd 186

20-12-2007 16:05:26

QUAESTIO 6

110

115

120

125

130

129

modo iam voluntate se habente in finem quam prius vel e converso, sive ipso alio modo se habente ad voluntatem quam prius, quod non potest facere ipsa voluntas sibi per aliquem suum actum, sed potius intellectus, qui suo actu finem per se adsequitur et attingit, et facit finem sic se habere ad voluntatem ut voluntas, quae prius eius flagrabat desiderio, iam in ipso quiescat. Solus autem talis est finis interior in genere actuum, qui coniungitur exteriori, et ita ut in quo solo aut maxime consistit beatitudo sicut in fine interiore, immo qui est ipsa beatitudo, quemadmodum finis interior debet dici beatitudo ut actus sub fine exteriori, qui est essentia principalis obiecti; quemadmodum si finis alicuius exterior sit pecunia quam actione suae voluntatis desiderat habere et possidere, nec potest eam actione suae voluntatis sibi acquirere sed tantum alterius dono possit eam accipere et possidere, finis interior est non aliquis actus voluntatis sed tantummodo actus accipiendi et possidendi ipsam pecuniam, quo adsequitur finem exteriorem et quo ipsum attingit possidens, per quod ipsa pecunia | iam sic se habet ad eius voluntatem ut ipsa in illa possit quiescere iuxta illud quod dixit ille in L U C A: «Anima mea, habes multa bona | reposita in annos plurimos, quiesce, epulare» etc. Quod autem ita sit, sicut dictum est, ex parte voluntatis et actus eius, et similiter | ex parte intellectus et actus eius, hoc declarant sic. Dicunt enim quod actus voluntatis non est | alius quam quo aliquis ordinatur in finem ultimum quem praesupponit, non ut iam adeptum, sed ut adipiscendum, et in quem fertur per desiderium et appetitum ut in rem absentem, et ita non potest ex se adsequi, ut in

I' 213vb Bad. 41rI K' 327vb P' 268vb

AE'I'K'P'S'T'W' 108 iam] ex add. E' | voluntate] voluntatem W' | sive] seu W' | 109 habente] habent W' | 110 ipsa] ipso P' | actum] om. E'I'(sed i. m.) S'W' | 111 qui] in K'P'T' | sic] om. W' | 112 voluntatem] et add. W' | quae] qua P'S' | flagrabat] fragrabat T' | 113 iam] om. A | 115 sicut…beatitudo2] iter. (homoeoceph.) I' | 117 exteriori] interiori (sed. sup. lin. corr.) S' | essentia] om. I' (sed i. m.) E'S'W' | 118 sit] sic T' | desiderat] sibi acquirere add. (sed del. et exp.) K' | 119 potest] tamen A | actione] se add. (sed exp.) W' | sibi acquirere] inv. K' | 120 possit] posset AI' | accipere] accipe P' | 121 est] om. I' | sed] quantum add. (sed exp.) W' | 124 ad] iter. S' | ut] ad W's | 125 dixit] exp. et rescr. K' | ille] om. E' | habes] habet S' | reposita] def. S' | annos] an S' | 126 plurimos] def. S' | 128 hoc] om. E' | sic] sup. lin. I' scilicet W' | enim] autem S' | 129 aliquis] i. m. W' | in] ad (sed sup. lin. corr.) K' | non] om. K' | 130 ut2] sup. lin. S' 125 Anima…126 epulare] Luc., XII, 19.

HenricusDEF.indd 187

20-12-2007 16:05:29

130

Scarp. 780b

W' 178ra

Bad. 41rK

T' 203rb

ARTICULUS XLIX

eum quiescat sicut in iam praesentem, eo quod ex desiderio finis sive ex actu desiderandi finem in quantum huiusmodi numquam haberetur finis adsecutio, sed tantum motus quidam in finem adhuc adipiscendum. Et manifestum est ex se quod quies et delectatio non potest esse in finem, nisi ut iam praesens est et cessat motus ut est ad finem. Cum ergo finis non possit esse praesens nisi per eius adsecutionem, et hoc per aliquem actum eius cui est praesens, oportet quod ille sit actus alius ab actu voluntatis, qui non est nisi actus intellectus, scilicet visio Dei, qua Deum desideratum per voluntatem iam ipse desiderans consequitur, attingit, et | adipiscitur eum, et coniungitur ei, non per suum actum et ut existentem in ipsa eius voluntate, sed ut existentem in intellectu, scilicet per apertam visionem, quae est per se actio sive operatio ipsius intellectus eo quod omne cognitum in quantum cognitum praesens est et coniunctum cognoscenti | atque existens in ipso; et hoc per actum intellectus non ut per se agentis naturaliter quod Deus non visus videatur ab intellectu sicut agit naturaliter et per se, ut obiectum intellectuale existens in phantasmate non intellectum intelligatur | actu, sed ut naturaliter percipientis Dei praesentiam cum se voluerit manifestare, quia secundum AUGUSTINUM D e v i d e n d o D e u m «si vult, videtur; si non vult, non videtur»; et hoc quemadmodum in exemplo supra dicto de pecunia | desiderata, cum alter voluerit eam dare,

135

140

145

150

AI'K'P'S'T'W' 133 haberetur] habere S' | 134 tantum] n- add. (sed exp.) K' | in finem] om. S' | 135 potest] i. m. I' | 136 ut2…ad] non est ut W' | ergo] ut add. W' | 137 eius] om. K'P' | aliquem] add. (sed exp.) S' | 139 scilicet] intellectus add. (sed del.) K' | 140 voluntatem] v- add. (sed exp.) K' | et] om. K'P' | 142 in1…existentem2] iter. (homoeoceph.) W' | 143 apertam] videtur (?) T' | operatio] del. et rescr. W' | ipsius intellectus] inv. K'P' | 144 intellectus] i. m. I' | cognitum1] cum add. S' | 146 visus] vistus (sed corr.) K'P' | 148 intellectuale] habet add. (sed exp.) K' intelligibile W' | phantasmate] i. m. I' | intelligatur] i. m. I' | 149 percipientis] participere (sed exp. et percipiente sup. lin. corr.) A percipiente I' (sed exp. et i. m. corr.) K'S'W' | voluerit] voluerunt W' | 150 Augustinum] Augustinus I'P'W' | 151 vult non] om. S' | videtur2] de (?) add. S' | quemadmodum] sicut add. P'S'T'W' | 152 supra] om. K' | dicto] praedicto K' | desiderata] om. P' | dare desiderans] inv. K'

150 si…151 videtur2] AUGUST., De videndo Deo, VI, c. 18 (CSEL 44, p. 289, 17). | 151 exemplo…152 desiderata] Cf. supra, p. 129, 119 - 126.

HenricusDEF.indd 188

20-12-2007 16:05:31

QUAESTIO 6

155

160

165

170

131

desiderans alio actu suo eam accipit et possidet quam fuit actus quo eam prius concupivit; si enim per actum huiusmodi voluntatis eam habere et possidere potuisset, statim ab initio voluntatis eam consecutus fuisset. Et sic quia ultimus finis extra solo actu intellectus ut praesens consequitur, qui coniungit illi ut finis intra, igitur finis hominis | intra et beatitudo in solo actu intellectus consistit, et ipse est ipsa beatitudo intra et nullo modo actus voluntatis. Et quod in eo nullo modo consistit, nisi sicut in eo cuius ipsa beatitudo quae est finis extra,| est obiectum primo appetitum | ut absens, et in quo secundo, mediante actu intellectus, quietatur, ut in eo quod per actum intellectus sibi factum est praesens, quae quietatio in fine in ipso quietato est delectatio ex praesentia finis, in qua quodam modo completur beatitudo, ut per hoc quodam modo possit dici beatitudo iuxta illud quod dicit AUGUSTINUS Xo C o n f e s s i o n u m: «Beatitudo est gaudium de veritate», gaudium scilicet in affectu de veritate visa in intellectu. Unde et secundum hoc volunt exponere illud AUGUSTINI Xo D e T r i n i t a t e cap.o 10o: «Fruimur cognitis in quibus voluntas propter se delectata conquiescat», ut voluntas quiescat in cognito ut cognitum | est et existens in cognoscente et sic per actionem intellectus volitum, | ut existens in intellectu se habet ad voluntatem ut in ipso quiescat cessante appetitu non per actionem suam neque ut existens in ipsa. Et sicut hoc convenit per diversitatem realem inter finem interiorem et exteriorem, et inter

A 209va

K' 328ra S' 153vb

P' 269ra Bad. 41v

AI'K'P'S'T'W' 153 eam1] actum I' | accipit] accipiat W' | 155 statim] eam K' | eam] statim K' om. S'W' | 156 extra] ex S' | actu] actus W' | 157 finis1] extra add. K' | 159 actus…modo2] om. (hom.) S' | nisi sicut] inv. W' | 161 quo] om. S' | mediante actu] inv. K'P' | 162 actum] alterum (sed corr.) K' | 163 in1…delectatio] iter. K'P' | quietato] quietatio T' | delectatio] dilectatio W' | 164 ut] et W' | 166 gaudium scilicet] om. K'P' | 167 veritate] gaudium add. W' | in] om. W' | 168 Augustini] Augustinus I'P'W' | 169 Fruimur] fruimus (sic) P' | propter…170 voluntas] om. (hom.) S' | 170 conquiescat] conquiescit K'P' | voluntas] et add. W' | quiescat] quiescit S' | cognito] cognitio W' | et] om. W' | existens] ens (sed corr.) T' | 172 ad] a W' | 173 existens] ut add. S'W' | convenit] communit W' | 174 interiorem] exteriorem (sed sup. lin. corr.) S' 166 Beatitudo…veritate] ID., Conf., X, c. 23, n. 33 (CC lat. 27, p. 173, 10; CSEL 33, p. 252, 14); cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia IIae, q. 3, art. 4, resp. (ed. Leon. VI, p. 29). | 169 Fruimur…170 conquiescat] AUGUST.,., De Trin., X, c. 10, n. 13 (CC lat. 50, p. 327, 23-24); cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, I, dist. 1, q. 1, art. 1, arg 1 et resp. (ed. P. MANDONNET, I, pp. 32-35).

HenricusDEF.indd 189

20-12-2007 16:05:34

132

I'

214ra

Scarp. 781a

K' 328rb

ARTICULUS XLIX

actus voluntatis et intellectus inter se, et ab ipso intelligente et volente in beatificatione creaturae intellectualis in | gloria, sic convenit per diversitatem illorum secundum rationem tantum in beatificatione Dei. Quamquam enim deitas sub ratione boni simpliciter sit finis omnium, quem omnia appetunt per essentiam extra omnes creaturas, et specialiter | sit finis qui est beatitudo omnium intellectualium in gloria beatorum, sive sit Creator sive creatura, eorum tamen non est finis ut beatificans, nisi per hoc quod ipsam per intellectum et voluntatem adsequantur, et attingant et ei uniantur. Per hoc etiam id quod generaliter est finis omnium, et specialiter finis qui est beatitudo intellectualium in gloria, finis est diversimode diversorum, secundum quod diversimode secundum diversum modum unitatis et unitionis ipsum attingunt aliter Deus, aliter creatura, secundum quod patet ex supra determinatis et iam patebit. In qua unione respectu creaturarum beatarum est finis extra differens secundum rem ab eo cuius est, respectu vero Dei beati est finis extra secundum rationem tantum, differens sola ratione ab ipso. Et secundum hoc beatitudo Dei, quae est ut finis ultimus beatificans, licet sit principaliter ipsa Dei essentia, qua beatificatur et quodam modo perficitur, beatitudo tamen beatificans eum ut actus et finis intra coniungens illi fini, est actus intellectus ipsius, sicut et contingit in nobis, praeter hoc quod in nobis omnia ista differunt re, in Deo vero sola ratione, ut dictum est. Et secundum hoc isti ad quaestionem dicerent quod beatitudo principalius aut solum tamquam in actu et | in fine sub

175

180

185

190

195

AI'K'P'S'T'W' 175 intellectus] i. m. I' | 177 beatificatione] beatudine W' | 178 Quamquam] quacumque W' | 179 quem] coni.: quod AI'K'P'S'T'W' Bad. | omnes] omne S' | 181 sive1] vel (sed i. m. corr.) S' | 183 attingant] intelligant I' (sed del. et i. m. corr.) P'S'W' | id] illud I'W' | quod] sup. lin. A | 185 diversimode diversorum] inv. I'S'T'W' | quod…186 secundum] om. (hom.) K'P' | 186 unitionis…187 creatura] Nota quod beatitudo consistit in unione diversimodi i. m. A | 187 secundum] sup. lin. I' | supra determinatis] sapdeterminatis (sed corr.) K' | et] ut W' | 189 secundum] sed (sed corr.) S' | Dei beati] inv. W' | 190 extra] rationem add. K'P' | secundum] i. m. I' | sola] solum W' | ab] eo add. (sed del. A) AP'T' | 192 sit] sicut S' | 193 tamen] autem T' | eum] cum K'P'S' | 194 ipsius] rationis K'P' | 195 sola] s- add. (sed exp.) S' | 196 ratione] sup. lin. P' | Et] Est P' | 197 et] quod K' | sub fine] om. (hom.) S' 185 finis…188 patebit] Cf. supra, q. 5, p. 108, 589-591. | 190 Et…196 ratione] Cf. supra, p. 131, 156-158. | 193 actus…196 est] Cf. supra, p. 131, 156-158. | 197 beatitudo…198 nobis] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 26, a. 2 (ed. Leon., IV, p. 302).

HenricusDEF.indd 190

20-12-2007 16:05:37

QUAESTIO 6

200

205

210

215

220

133

fine consistit in actu intellectus Dei, non voluntatis, sicut et in nobis. Haec, ut puto, est positio eorum, firmitas | et modus. Ut autem videamus huiusmodi dictorum firmitatem, quasi a capite inchoando singula percurramus. Quod ergo dicunt quod fini exteriori ultimo beatificanti plus coniungit actus intellectus quam voluntatis et plus pertingit ad ipsum vel potius solus actus intellectus ad illum dicto modo pertingit et non actus voluntatis, licet ex illo in quantum pertingit intellectus, aliquid consequatur in voluntate, ut delectatio et quies in qua perficitur beatitudo secundum praedictum modum, non est verum; immo contrarium est verum. Voluntas enim suo actu plus pertingit in finem ultimum et ipsi coniungit maxime sub ratione qua beatificans est, quam intellectus sua operatione, vel potius sola voluntas attingit ad illum sub ratione qua beatificans. Ad cuius intellectum sciendum est quod quia finis uno modo est causa causarum, alio vero modo effectus causarum, secundum quod determinat AVICENNA VIo M e t a p h y s i c a e et habitum est in quaestione praecedenti, idcirco duplex est ordo motionis inter finem et illa quae | secundum alia | genera causarum ordinantur in finem, et ex illo duplici ordine unus completur quasi circulus, incipiens a fine ultimo ut est causa causarum, et terminatus in eundem ut est causatum earum. | Quod clare patet circa opus artificiale humanum, quia secundum primum ordinem finis ultimus, qui est extra, primo sub ratione veri movet efficientem sive agentem, ut ipsum apprehendat sub ratione boni cogniti per intellectum,

Bad. 41vL

P' 269rb W' 178rb

Scarp. 781b

AI'K'P'S'T'W' 198 non] om. S' | 200 videamus] videmus I'W' | huiusmodi] i. m. I' fir- add. (sed canc.) T' | 201 exteriori] modo add. (sed del.) S' | exteriori ultimo] inv. K' | 202 voluntatis et] inv. W' | et…204 voluntatis] om. (hom.) T' | 203 intellectus] om. W' | 204 et] om. S' | 205 aliquid] aliud W' | delectatio] di- (sed exp. et corr.) K' dilectio I'P'S'W' | 207 est] om. W' | verum] ut add. W' | enim] iter. W' | 208 coniungit] iungit K'P'S'T'W' | qua] om. I' (sed i. m.) S'W' | 209 sola] solai (sic) T' | 210 beatificans] est quam intellectus sua operatione add. (cf. supra, lin. 209 - 210, sed del.) A | est] om. I'S'W' | 213 et] ut W' | est] om. S' | 214 quae] qui (?) A sunt add. (sed exp.) K'T' | alia] aliam W' | alia…215 causarum] genera causarum alia K' | 215 in] inter P' | in finem] om. K' | et…217 earum] om. W' | ex] i. m. I' | 217 causatum earum] causa causarum I' (sed exp. et i. m. corr.) K'P'S'T' efficiens add. post causa P' | 218 opus] om. K'P'T' | humanum] om. K'P' | ordinem…228 cessat] linea verticali i. m. cum tribus punctis hoc notatur A | 219 sive] e add. (sed exp.) K' | 220 boni] et add. W' 201 quod…206 verum] Loc. cit. | 210 Ad…213 Metaphysicae] Cf. AVICENNA, Metaph., VI, c. 5 (ed. S. VAN RIET, pp. 338, 24 - 339, 30). | 213 et…praecedenti] Cf. supra, q. 5, p. 107, 561-569.

HenricusDEF.indd 191

20-12-2007 16:05:40

134

S' 154ra

T' 203va Bad. 41vM K' 328va A 209vb

ARTICULUS XLIX

et sub ratione boni movet voluntatem alliciendo ipsam ad se desiderandum, et terminatur ordo primae motionis, et statim incipit ordo secundae motionis. Voluntas enim | allecta bonitate finis ipsum concupiscit adipisci, et movet intellectum ad concipiendum formam motionum et omnium aliorum quae sunt necessaria ad ipsum pertingendum, quibus conceptis movet in operationis exsecutionem omnia necessaria ut finis conceptus adipiscatur cum effectu, et quousque adipiscatur, non cessat et ipso adepto terminatur ordo secundae motionis. Verbi gratia, si quis carpentarius | existens | debeat domum facere | ad inhabitandum ut defendatur a caumatibus | et pluviis, primo concipit formam inhabitationis in intellectu et eius bonitate allicitur ad eius amorem et appetitum voluntas, quae mota et concupiscens movet intellectum ad concipiendum formam domus et dispositionem lapidum et lignorum et omnium instrumentorum et motionum necessariarum, ut forma domus concepta inducatur in materia, quod est finis in quantum est aedificator, sed est finis sub fine in quantum debet esse inhabitator. Forma autem domus perfecte inducta in materia, iam attingit finem extra et est domus inhabitatio. Quod si contingeret quod forma domus non esset in materia, sed in intellectu tantum, aut quod maius est, in se separata potens se facere in intellectum aliquem, si vellet, et nequaquam, si non vellet, nec

225

230

235

240

AI'K'P'S'T'W' 221 ad] sup. lin. S' | 222 primae] exp. et rescr. K' cognitionis add. P' | statim…223 motionis] iter. S' | 223 secundae] primae K'S' | motionis] secundae add. K' | 224 movet] movent S' | 225 et omnium] inv. W' | omnium aliorum] inv. K'P' | ad] apiscendum add. W' | 227 necessaria] necessita K' | cum…228 adipiscatur] om. (hom.) S' | 228 adipiscatur] adipiscantur W' | cessat] cesset K'P'S'T'W' | et] om. K'P'S'T'W' | et ipso] in primo (sed del. et i. m. corr.) I' | ipso] in primo T' im (sic) primo W' | 229 si] sicut S' | quis] om. S' | 230 inhabitandum] habitandum I' (sed corr.) S'W' | defendatur] deffendatur (sic) T' | caumatibus…et] i. m. I' | 231 intellectu] intellectum S' | et] om. S' | 232 amorem] ca- et lac. et -norem W' | mota] nata (sed corr.) K' | 235 necessariarum] necessariorum I'S' | ut forma] om. S' | concepta] om. K'P' | inducatur] inducantur W' | 236 est1] de add. (sed exp.) S' | aedificator] edificatorum W' | 237 inhabitator] habitator W' | 240 aut] aliud W' | maius] scripsi cum Badio: magnus AI'K'P'S'T' magis W' | se1] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 241 et…vellet2] om. (hom.) T' | si non] inv. W' 230 domum…231 pluviis] Cf. ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, 12, p. 175); ARIST., De an., I, c. 1 (in ALBERTI MAGNI, Comm., ed. Cl. STROICK, p. 13, 76; in AVERR. Comm., ed. St. CRAWFORD, pp. 22, 11 - 23, 13).

HenricusDEF.indd 192

20-12-2007 16:05:42

QUAESTIO 6

245

250

255

260

265

135

quaereretur eius corporalis et materialis inhabitatio, sed spiritualis tantum, ut voluntas vel potius habens voluntatem eam spiritualiter vellet inhabitare, tunc | non quaereretur materia, neque forma instrumentorum et motionum quibus forma domus induceretur in materia, sed forma domus se ipsam secundum se ipsam, non sub aliqua specie aliena, faceret se in intellectum. Qui eam non haberet in se naturaliter, sed posset promereri ut in ipsam per essentiam suam veniret, et moveret, et alliceret sua bonitate et fructu inhabitationis voluntatem | ad se concupiscendum, quae allecta moveret volentem ad concipiendum formam necessariorum ad ipsam promerendam, quibus conceptis moveret voluntas illa in actum quousque per essentiam suam in intellectum se faceret. Quo facto statim voluntas vel habens voluntatem per voluntatem se transferret in | eam et eam inhabitaret. Quod si intellectus naturaliter illam in se haberet, ad nihil amplius moveret, sed per actum voluntatis se in eam transferret et eam inhabitaret. | Quo viso descendendo ad propositum dicimus quod in ordine primo | finis non est principium motionis sub ratione qua est finis et bonum, sed sub ratione qua est forma et quoddam verum. Sub tali enim ratione movet primo intellectum eliciendo ex ipso ut iam formato per ipsam actum cognoscendi se et intelligendi, sicut quoddam bonum. Intellectu vero sic moto ipsum bonum iam cognitum sub ratione finis metaphorice movet voluntatem ad | se appetendum tamquam bonum, et ad prosequendum ea quae sunt necessaria ad hoc ut ipsum adipiscatur, et prius non cessat, dum tamen per essentiam non sit naturaliter in intellectu, quemadmodum divina essentia non est in intellectu creato

I' 214rb

Bad. 42r

Scarp. 782a

Bad. 42rN P' 269va

K' 328vb

AI'K'P'S'T'W' 243 spiritualiter] simpliciter (sed exp. et i. m. corr.) A | 246 sub] om. T' | 249 inhabitationis] ad add. W' | voluntatem] om. K'P' | 250 allecta] allata S' | volentem] voluntatem K'P' volententem (sic) W' | 252 voluntas…253 statim] linea verticali i. m. cum tribus punctis hoc notatur A | 253 se] satis S'W' | vel] etiam et I' | voluntatem] volentem (sed corr.) W' | 254 per voluntatem] om. K'P' | et] ut I' (sed exp.) W' | Quod…255 intellectus] om. S' | Quod…256 inhabitaret] om. A "va-cat" i. m. I' exp. et rescr. K' | 255 haberet] habet S' | 256 et] ut W' | inhabitaret] habitaret W' | 257 descendendo] descendo W' | dicimus] om. K'P' | 258 finis2] atramenti macula coopertum est (sed i. m. rescr.) I' | finis2…259 bonum] bonum et finis K'P' | 261 ipsam] ipsum W' | actum] sup. lin. I' | et] ut W' | quoddam] exp. et rescr. K' | 264 ea] om. K'P' | 266 divina…est] non est divina essentia A | essentia] exp. et rescr. K' 262 finis metaphorice] Cf. ARIST., De gen. et corr., I, c. 7, 324b14-15; ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 4, 15, p. 168).

HenricusDEF.indd 193

20-12-2007 16:05:45

136

Bad. 42rO

S' 154rb

W' 178va

ARTICULUS XLIX

sub ratione cogniti, licet sub ratione conservantis. Si autem per essentiam et naturaliter sit in intellectu sub ratione cogniti, quemadmodum divina essentia est in intellectu divino, statim voluntas transfert se in ipsum. Similiter et voluntas creata cum per essentiam se praesentaverit visui intellectus, et hoc absque omni actu appetitus aut concupiscentiae intermedio, immo eadem vi qua in ipsam non habitam movebatur per appetitum, ipsa iam habita in intellectu ut forma quodam modo intellectus, cessante iam omni motu appetitus, fertur in ipsum per actum amandi sub ratione finis terminantis et complentis et satiantis omne desiderium appetitus iuxta illud P s a l m i: «Satiabor cum apparuerit gloria tua». Cum apparuerit gloria visionis in intellectu, satiabor, | completo omni desiderio in affectu. Et est hic opus considerare triplicem differentiam in adipiscendo tale quid per intellectum et voluntatem et in coniunctione sua cum illis, | ex quibus patebit in quo illorum, et in cuius actu principaliter consistat beatitudo. Quarum prima est quod finis ille se ipsum facit in intellectum creatum et naturaliter est in intellectu divino increato. Nec fit in ipso, immo naturaliter est in ipso existens. Et per hoc quod finis sub | ratione veri existit in intellectu, ipse intellectus quasi unum existens ex intellectu et intelligibili elicit actum intelligendi ex intellectu per intelligibile, tamquam per formale principium existens in eo, ut ordine quodam rationis quasi primo existit illud in intellectu sicut forma, et quasi secundo elicitur ex intellectu actus intelligendi et est ipse actus intelligendi quasi forma quaedam in intellectu super utrumque illorum in

270

275

280

285

290

AI'K'P'S'T'W' 267 ratione2] s- add. (sed exp.) S' | autem] et add. I' | 269 voluntas] iter. S' | 270 creata] est add. (sed exp.) K' | 272 eadem] eandem W' | vi] visio (?) (scr. vio.) W' | 273 iam] non K'P' | habita…275 satiantis] linea verticali i. m. cum tribus punctis hoc notatur A | 274 omni] tamen K' causa P' | 276 omne] esse S'W' | apparuerit…277 tua] scr. ap. glo. t. P'S' | 279 considerare] iter. T' | adipiscendo] spiciendo I' (sed del. et i. m. corr.) T' dipiscendo (sed sup. lin. corr.) W' | 280 et1] om. I'K' | 281 quo] quorum S' | 283 quod] quia S' | facit] i. m. I' | 285 immo] cum ipso add. (sed exp.) K' | sub] iter. W' | ratione] finis add. (sed del.) K' | 286 intellectu1] sub add. W' | 287 intelligibili…per] iter. W' | intellectu] et intelligibili elicit add. (sed exp.) K' | 290 ipse] motus add. S' sup. lin. T' 276 Satiabor…277 tua] Ps. XVI, 15.

HenricusDEF.indd 194

20-12-2007 16:05:48

QUAESTIO 6

295

300

305

310

137

quantum actum eliciunt, licet ipsum obiectum actus intelligendi, ut est terminus eius, est quasi forma ipsius actus. E converso autem contingit in actione voluntatis. Voluntas enim primo allecta sua actione se ipsam transfert in ipsum | obiectum sibi praesens primo in intellectu et per actum suum facit quod illud idem sit sibi praesens secundo verius quam sit sibi aut intellectui praesens in intellectu, et verius existens in ipsa voluntate | quam in ipso intellectu maxime sub ratione finis beatificantis, | ut iam patebit. Falsum est ergo dictum illorum quoad illum articulum quo dicunt quod actus intellectus coniungit | fini ultimo, immo finis sub ratione formae se coniungit intellectui ad eliciendum actum intelligendi. Verum | autem est quod ipsa voluntas se suo actu volendi unit eidem sub ratione finis et pertingit ad ipsum, quod non facit intellectus per suum actum neque omnino adipiscitur ipsum propter eandem rationem. Ex quo sequitur secunda differentia, quod licet illud ultimum uniatur quodam modo intellectui et pertingat intellectus ad ipsum atque ipsum adipiscatur, licet non actione sua, sed ipso se ipso illabendo intellectui creato vel naturaliter in divino intellectu | existendo, perfectius tamen illud adipiscitur voluntas sua operatione et unitur eidem, illo cooperante, quam | intellectui uniat se ipsum, quia intellectui non unitur se ipso, nisi ut forma quaedam intellectus non inhaerens, sed expressa in ipso et assimilans quodam modo sibi intellectum, secundum quod intellectus secundum actum est intellecta secundum actum,

Scarp. 782b

K' 329ra Bad. 42rP T' 203vb P' 269vb

I' 214va A 210ra

AI'K'P'S'T'W' 294 E…autem] om. S' | Voluntas] om. S' | 297 secundo verius] inv. K'P' | in] om. S' | 298 intellectu1] intellectui (sed corr.) S' | ipsa] prima T' | 299 ratione] patebat add. S' | ergo] dicere (sed del.) S' | 301 immo] illo add. I' | 302 Verum] iter. W' | 303 unit] vult I' (sed del. et i. m. corr.) K'P' | eidem] idem I' (sed del. et i. m. corr.) K'W' | 306 sequitur] quodam modo facit add. S'W' | secunda] om. S' | quod] illud quod add. W' | 308 sed] non se add. (sed exp.) W' | 311 illo] illa K'P' loco S' | intellectui1] intellectum K' | intellectui2] intellectum K' | 313 ipso] ipsum W' 294 Voluntas…299 patebit] Cf. supra, q. 4, p. 80, 58-63. | 300 actus…302 intelligendi] Cf. supra, p. 128, 94 - 103. | 308 illabendo] Cf. K. Emery Jr., "The Image of God Deep in the Mind: the Continuity of Cognition, according to Henry of Ghent," in: J. A. Aertsen et al., Nach der Verurteilung von 1277, Berlin/New York, 2001, spec. pp. 78- 83. | 312 sed…315 anima] Cf. ARIST., De an., III, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., Cl. STROICK, p. 201, 85-86; 430a2-5).

HenricusDEF.indd 195

20-12-2007 16:05:50

138

Bad. 42v

K'

329rb

Scarp. 783a S' 154va

ARTICULUS XLIX

secundum determinationem PHILOSOPHI IIIo D e a n i m a. Voluntas autem unit se illi non ut formae assimilanti, sed ut fini et bono, quasi sese vi amoris per actum suum in illud quasi transsubstantiando sive transformando et convertendo. Amor enim, sive actus amoris, qui est actus voluntatis, vim quandam conversivam habet amantis in amatum, iuxta illud quod dicit DIONYSIUS 4o capo D e d i v i n i s n o m i n i b u s: «Omnia ad se ipsam bonitas convertit et optimum est, in quod omnia convertuntur, sicut in propriam singulorum summitatem et illud concupiscunt omnia, intellectualia quidem et rationalia scienter, sensibilia vero sensibiliter, sensus autem expertia insito motu vitalis appetitus, tantummodo autem existentia ad solam essentialem participationem». Et infra: «Est autem ecstaticus divinus amor, non sinens se ipsa esse amantes, sed amandorum»; hoc est: non sinit quod maneant ipsi qui erant, sed facit ut sint ipsi qui ab eis amantur. Quod declarat continuo per illud quod dixit PAULUS de se ipso, subdens: | «Proinde et Paulus magnus, excellentia divini amoris factus et mente excedente sua, virtutem adsumens divino ore: ‘Vivo ego’, ait, ‘iam non ego, vivit autem in me Christus’, ut vere amator et ‘mente | excedens’, sic inquit, Deo, non ipsam sui vivens sed ipsam amatoris vitam ut nimis dilectissimam». Et infra: «Dilectum quidem et amatum vocant bonum et optimum, amorem vero et | dilectionem, ut moventem et ut reducentem virtutem in eum qui est in se ipsum solum ipsum per se ipsum bonum | et optimum et amatorium motum simplum per se ipsum activum praeexistentem in

315

320

325

330

335

AI'K'P'S'T'W' 315 IIIo] om. W' | 316 se] om. I' | sed] non W' | fini] sed add. W' | 317 sese] se S'W' | 321 nominibus] om. I' | et] ad W' | 324 expertia] experientia K'T' | autem2] om. I'K'P'S'T'W' | 325 Et] Ut W' | autem] om. S' | 326 se] ut add. W' | ipsa] ipsos K' | sinit] sunt I' (sed canc. et i. m. corr.) K' | maneant] sint P' | 327 ut] quod I'K'P'S'T' qui W' | 328 et Paulus] inv. K'P' | 330 divino] v- (sed exp.) S' | non ego] om. S' | autem in] non S' | 331 inquit] in quid T' | 332 vitam] om. K'P' | ut] sup. lin. S' | nimis] unius I' (sed del. et i. m. corr.) K'P'T'W' | 333 ut2] om. I'S'W' | 334 ipsum3] so add. (sed exp.) P' om. W' | 335 et1] ut W' | optimum] in add. P' | amatorium motum] inv. W' 315 Voluntas…318 convertendo] Cf. HENR. DE GAND. Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 151, 65- 69; ed. 1520, II, f. 24rI; ed. 1646, II, p. 735a). | 321 Omnia…325 participationem] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 4, §4 (Dionysiaca, I, pp. 167-169; transl. Eriugenae). | 325 Est…326 amandorum] Ibid., c. 4, §13 (Dionysiaca, I, p. 215; transl. Eriugenae). | 328 Proinde…332 dilectissimam] Ibid., c. 4, §13 (Dionysiaca, I, pp. 216-217; transl. Eriugenae). Cf. Gal., II, 20. | 332 Dilectum…337 se] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 4, §14 (Dionysiaca, I, pp. 221-223; transl. Eriugenae).

HenricusDEF.indd 196

20-12-2007 16:05:53

QUAESTIO 6

340

345

350

355

139

optimo et ex optimo in existentibus emanantem, | et iterum in optimum convertentem se». Quid est ergo? Numquid amato perfectius unit amor in actu voluntatis amantem quam in intellectu uniatur cognitum cognoscenti, utique quanto magis est idem esse quodam | modo quam simile? Propter quod non dicitur de cognitione quod sit vis unitiva, sicut hoc dicit DIONYSIUS de amore subdens: «Amorem, sive divinum, sive angelicum, sive intellectualem, sive animalem, sive naturalem dicamus, unitivam quandam et continuativam intelligamus virtutem». Unde propter illam identitatem cum fine ultimo, qui Deus est, tamquam in quo consistit perfectio beatitudinis, dixit BOETHIUS quod «omnis beatus Deus est», et hoc per essentiam deitatis, licet participative, ut habitum est in praecedenti quaestione. Quod bene exprimit DIONYSIUS, cum dicit 1o cap.o E c c l e s i a s t i c a e H i e r a r c h i a e: «Deificatio est ad Deum sicut est possibile et assimilatio et unitio. Universae autem hic communis hierarchiae finis, et ad Deum, et ad divina intenta dilectio divinitus et potenter sanctificata». Unde | et quia maior est illa per voluntatem unitio et intimior quam sit illa per intellectum assimilatio, ideo HUGO super 7um cap.um C a e l e s t i s H i e r a r c h i a e dicit: «Dilectio superveniens scientiae maior est intelligentia; plus enim diligitur quam intelligitur. Dilectio intrat ubi scientia foris

Bad. 42vQ

P' 270ra

W' 178vb

AI'K'P'S'T'W' 338 Numquid] iter. S' | 339 voluntatis…intellectu] iter. K'P' | in] iter. A om. W' | 342 dicit] subdit K'P' | amore] d add. (sed exp.) W' | 343 unitivam] iter. P' | 345 cum] qui K' | 346 perfectio] ratio K'P' | 347 omnis] beatitudinis add. W' | est] om. I' (sed i. m.) W' | 349 1o] 2o W' | 1o cap.o] inv. K'P' | Hierarchiae] hi- al. man. S' | Deificatio] diversificatio K' | 350 sicut…351 Deum] om. (hom.) T' | est possibile] inv. K'P' | possibile] impossibile I'W' | et1] om. W' | hic] hinc I'W' | hic communis] om. K'P' | 354 illa] illo I' | intellectum] intellectu W' | 7um] 8um W' | cap.um] om. P'T' | 355 Hierarchiae] cap.o add. P' | 356 intrat] intra add. (sed del.) P' | scientia foris] inv. P' 342 Amorem…344 virtutem] Ibid., c. 4, §15 (Dionysiaca, I, p. 225; transl. Eriugenae). | 345 propter…348 quaestione] Cf. supra, q. 5, p. 112, 685- 689. | 347 omnis…est] BOETHIUS, Cons. Phil., III, prosa 10 (CC lat. 94, p. 53, 76; ed. C. MORESCHINI, p. 84, 85); etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 25, 51, p. 290). | 349 Deificatio…352 sanctificata] PS.-DIONYSIUS, De eccles. hier., c. 1, §3 (Dionysiaca, IV, pp. 1090-91; transl. Sarraceni et Eriugenae). | 355 Dilectio…357 stat] HUGO DE S. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dion. Areop., VI, c. 7 (PL 175, 1038D); cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, IV, dist. 49, q. 1, art. 1, qula 2, arg. 5 et ad 5um (ed. Parma, IV, p. 1182a et 1184b).

HenricusDEF.indd 197

20-12-2007 16:05:56

140

K' 329va

I'

214vb

T' 204ra

Scarp. 783b

Bad. 42vR A 210rb

ARTICULUS XLIX

stat». Et infra: «Nec dissimulare valens donec ad amatum perveniat, eo adhuc amplius sitiens intrat in ipsum et est cum ipso et tam prope, ut si fieri possit, hoc idem ipsum sit quod ipse». Et infra: «Ut prae amore illius quod solum diligitur, ille etiam qui amat quodam modo a semetipso despiciatur. Fit ergo miro quodam modo, ut dum per dilectionis ignem in ipsum sustollitur qui est supra se, per vim amoris expelli incipiat et exire etiam | a se». Unde quia perfectio rei consistit in quadam unione cum suo perfectibili, idcirco quanto maior fit unio voluntatis bono ut fini per amorem quam fiat intellectus vero ut formae per cognitionem, tanto maior est perfectio rei a fine sub ratione | finis quam sub ratione formae. Ex quo sequitur tertia differentia quod magis perficiatur res actione voluntatis, qua habet bonum ultimum sibi obiectum sub ratione boni et finis, quam actione intellectus, qua habet ipsum obiectum sub ratione veri et formae. Et est finis iste quem attingit | intellectus omnino sub fine quem attingit voluntas, sicut finis qui est forma domus sub illo qui est inhabitatio domus. Domus nostra spiritualis quam habemus inhabitare, bonum nostrum est. De qua dixit Christus: «In domo patris mei | mansiones multae sunt», secundum diversa scilicet genera praemissorum in una cohabitatione per primum unum substantiale, iuxta illud «Quam bonum et quam iucundum habitare fratres in unum», quod scilicet est id ipsum, quia deitas, in qua nulla est diversitas. «Amando enim», ut dicit AUGUSTINUS sermone 2o S u p e r I o a n n e m, «habitamus | corde».

360

365

370

375

AI'K'P'S'T'W' 357 stat] sunt W' | 358 sitiens] sciens I' | tam] cum S' | possit] in add. T' | 359 ipse] ipsum W' | Ut] et K'P' | prae] post K' | 360 etiam] et T' | a…modo2] iter. (homoeoceph.) W' | semetipso] conspiciatur add. (sed exp.) K' | Fit] Sic K'P' | ergo] quo W' | 361 se] et add. K'P' | 362 etiam] est I' | 363 consistit] existit W' | 366 fine] fire (sic) T' | 371 sub] ratione finis add. (sed exp.) K' | 372 Domus] om. W' | 374 mansiones multae] multae mansiones (sed signis inversionis additis transposuit) A | 375 per primum] om. S' | 378 enim] om. W' 357 Nec…359 ipse] Ibid., VI, c. 7 (PL 175, 1038D-1039A). | 359 Ut…362 se] Ibid., VI, c. 7 (PL 175, 1039D). | 363 quia…367 formae] Cf. supra, q. 5, p. 89, 170-172. | 367 Ex…370 formae] Cf. supra, art. 48, q. 2, p. 47, 115-118. | 373 In…374 sunt] Ioann., XIV, 2. | 376 Quam…unum] Ps., CXXXII, 1. | 377 Amando…379 corde] AUGUST., In Ioannis Evangelium, tract. 2, n. 11 (CC lat. 36, p. 17, 9-10).

HenricusDEF.indd 198

20-12-2007 16:05:59

QUAESTIO 6 380

385

390

395

400

405

141

Patet igitur ex dictis quod multo perfectius adipiscitur finem voluntas actu suo quam intellectus; et etiam quod licet ipsum intellectus aliquo modo adipiscatur, hoc non est sub ratione finis et beatificantis, sicut ipsum adipiscitur voluntas, sed solum sub ratione formae et ad complementum | beatitudinis disponentis propter quam est, quemadmodum forma domus propter eius inhabitationem. Quare cum, ut dicunt, ille actus solummodo est finis interior qui unit et coniungit fini exteriori, et ita in quo consistit beatitudo ipsa, quemadmodum potest constare in actu secundum determinata in praecedenti quaestione, idcirco simpliciter est dicendum, si ita sit, quod in solo actu voluntatis consistit beatitudo et nullo modo in actu intellectus. Et bene verum est quod nullo modo consistit in actu intellectus, ut quo finis adipiscitur aut qui coniungit fini, maxime sub ratione beatificantis. In ipso tamen consistit in quantum finem attingit sub ratione | formae, ipsum quodam modo informantis, et hoc in quantum actus intelligendi sive visionis, elicitus per illam formam illapsam intellectui ex ipso intellectu, terminatur ad eandem, per quod ipsa fit perfecte quasi forma intellectus ut est actu intelligens, et per | hoc habetur finis qui est quasi forma domus, quae ordinatur ad finem, qui est inhabitatio, quem adipiscitur actus voluntatis, ut dictum est, et in illo consistit beatitudinis complementum. Quod ergo praedicti ulterius | dicunt, quod actus voluntatis non intelligitur nisi ut antecedens adsecutionem finis, veluti motus quidam ad ipsum etc., istud dictum est quasi non sit alius actus voluntatis quam appetere absens et desiderare, quod falsissimum est. Tunc enim voluntas Dei et beatorum nullum actum omnino haberent et fruitio actio non

P' 270rb

S' 154vb

K' 329vb

Bad. 42vS

AI'K'P'S'T'W' 380 perfectius] fectius (sic) T' | 381 etiam] est I' | intellectus2…382 modo] aliquo modo intellectus K' | 383 adipiscitur] om. W' | solum] om. W' | formae] sup. lin. I'S' bonae W' | 384 propter] exp. et rescr. K' | 386 interior] superior K' | 387 et coniungit] inv. W' | et1…consistit] om. S' | 389 est] om. K'P' | dicendum] est add. (sed exp.) I' | 390 consistit] consistat AK' | consistit…391 intellectus] om. S' | et] sup. lin. I' | 391 Et…392 intellectus] om. (hom.) W' | 392 ut] in I' | maxime] beatificantis add. (sed exp.) K' | 393 ratione] qua add. (sed del.) S' | tamen] cum W' | 395 elicitus] elicitur I'K'P' | 397 forma] iter. S' | actu] intellectus add. (sed del.) S' | intelligens] intellectus I'S' | et] ut S' | 399 et] om. I' (sed i. m.) W' | 401 voluntatis] intelligitur add. (sed exp.) K' | 402 antecedens] actus W' | 405 et2] sunt add. (sed exp.) W' 401 Quod…403 etc] Cf. supra, p. 128, 103-107.

HenricusDEF.indd 199

20-12-2007 16:06:01

142

Bad.

43rS

Scarp. 784a

W'

179ra

I' 215ra

P' 270va

ARTICULUS XLIX

diceretur voluntatis, sed passio eo quod obiectum ibi semper est praesens. Est etiam aperte contra illud quod iam dictum est secundum beatum DIONYSIUM, ubi dicit: «Amorem esse ut moventem et reducentem virtutem in eum qui est in se ipsum, et amatorium motum activum praeexistentem in optimo et ex optimo in existentibus emanantem et iterum in optimum convertentem se». Per hoc enim quod bonum absens desideratum praesens | factum est in intellectu secundum actum, non tam ex eo quod est motivum intellectus in actum, sed potius ex hoc quod est terminus| intellectualis operationis, ex ipso tamquam ex bono cognito emanat actus amatorius in voluntatem, quo iam cessante desiderio convertit se in ipsum altero actu voluntatis perfectiori et nobiliori, quo se fini imprimit et immergit atque inhaeret et ipso fruitur, in quo perfectio beatitudinis consistit. Et ad istam consecutionem finis ordinatur illa quae fit per actum intellectus. Et huic dicto melius convenit exemplum de avaro et pecunia: perfectius enim habetur finis per actum voluntatis et possidetur, quam intellectus, immo nec possidetur aut habetur per intellectum, | aut actum eius sub ratione boni et finis | sive beatificantis, sed solum sub ratione veri, ut dictum est. Unde AUGUSTINUS D e m o r i b u s e c c l e s i a e: «Bonorum summa Deus nobis est. Deus est nobis summum bonum. Neque infra remanendum nobis est neque ultra quaerendum. Alterum enim periculo | fit, alterum nullum». Et infra: «Secutio Dei beatitudinis appetitus est, adsecutio

410

415

420

425

AI'K'P'S'T'W' 406 passio] est add. W' | est praesens] inv. A | 407 Est] Sed W' | 408 ut] et T'W' | 410 optimo2] optinendi W' | in1] om. W' | 412 ex] om. K'P' | 413 intellectualis operationis] inv. K'P' | 414 amatorius] amatoris W' | 415 in1] et W' | ipsum] exp. et rescr. K' | altero] om. K' | 416 actu] actum (sed corr.) K' | 417 inhaeret] haeret W' | et] in T'W' | Et] om. W' | 418 istam] om. P' | quae] qua S' | fit] sit P' | per actum] om. K' | 420 quam…421 immo] i. m. I' | quam…421 aut1] om. W' | 421 possidetur] quod intellectus immo nec possidetur nec add. S' | possidetur aut] i. m. I' | aut1] nec K'P'T' om. S' nec add. W' | aut2] ut (sed exp. et sup. lin. corr.) I' | 424 Deus1…est1] om. I'K'P'S'T'W' | 425 nobis est] est nobis (sed signis inversionis additis transposuit) A | periculo…fit] an scribendum periculosum cum Augustino? (cf. Quodl. XIII, q. 9, ed. J. DECORTE, p. 59, 53). | 426 fit] sit P' | alterum] altero P' | infra] quam add. K' | adsecutio] est add. (sed del.) S' 408 Amorem…411 se] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 4, §14 (Dionysiaca, I, pp. 221-223; transl. Eriugenae). | 419 Et…423 est] Cf. supra, p. 140, 367-370. | 424 Bonorum…426 nullum] AUGUST., De mor. eccl., I, c. 8, n. 13 (CSEL 90, p. 15, 21-16, 3). | 426 Secutio…427 beatitas] Ibid., I, c. 11, n. 18 (CSEL 90, p. 21, 11-12).

HenricusDEF.indd 200

20-12-2007 16:06:04

QUAESTIO 6

430

435

440

445

143

autem ipsa beatitas». Et infra: «Id autem est solus Deus, cui haerere certe non valemus nisi amore, dilectione, caritate». Et infra: «Si sapientia et veritas non totis animi viribus concupiscatur, inveniri nullo modo potest. At si quaeratur ut dignum est, subtrahere sese atque abscondere a suis dilectoribus non potest. Amore petitur, | amore quaeritur, amore pulsatur, amore revelatur, amore denique in eo quod revelatum fuerit permanetur», et hoc tamquam proprietate cui respondet superior actio. Propter quod dicit super illud P s a l m i 17: «Ascendit super cherubim, exaltatus est super plenitudinem scientiae, ut nemo ad eum perveniret nisi per caritatem». Unde cum secundum DIONYSIUM 6o cap.o Caelestis H i e r a r c h i a e omnes caelestes intellectus a deiformibus proprietatibus habent denominationes altiores circa Deum immediate collocare, tamquam ab altiori proprietate seraphim, hoc est ardentes | sive calefacientes, nominantur. Quod si forte praeter actum voluntatis imperfectum et praecedentem notitiam imperfectam, qui est | desiderare, ponant alium actum voluntatis, qui est amare, imperfectum quidem, cum nondum habetur perfecte ut praesens per intellectum, perfectum vero, cum per intellectum perfecte habetur, in ipso tamen esse beatitudinem principaliter negant, dicentes quod amare non potest esse ultimus finis, quia amatur bonum non solum quando habetur, sed etiam quando non habetur. Ex amore enim est quod non habitum desiderio quaeratur, et si amor iam habiti | sit perfectior, hoc causatur ex hoc quod bonum

K' 330ra

Bad. 43rT T' 204rb

Bad. 43rV

AI'K'P'S'T'W' 427 Id] illud I' om. W' | Deus] om. W' | non valemus] inv. W' | 428 veritas] caritas (sed del. et corr.) K' | 429 animi] aut W' | inveniri] om. K' | modo] invenit add. (sed exp. et inveniri scr.) K' | At] aut I'K'P'W' | At…430 potest] om. (hom.) T' | 430 atque] om. I' (sed i. m.) K'P'S'W' | dilectoribus…432 proprietate] linea verticali i. m. cum tribus punctis hoc notatur A | 431 amore quaeritur] iter. i. m. K' | quaeritur…amore4] om. (hom.) S' | 433 super] quod (sed del. et i. m. corr.) I' om. W' | 17] 18 I' | 434 ut…435 caritatem] om. S' | 435 cum] om. K'P' | 6o] 1o W' | 436 intellectus] om. S' | 439 nominantur] nominatur (sed corr.) I' | 440 Quod] Quidam T' | imperfectum…442 voluntatis] iter. (homoeoceph.) W' | 442 qui] quia W' | nondum] non W' | 443 perfecte] perfectione W' | 444 perfecte] om. T' | habetur] non potest add. W' | 446 quando1] quantum (sed exp. et corr.) I' | 447 est] om. K'P' | habitum] est add. (sed exp.) S' | 448 quod…449 amatum] iter. W' | bonum] om. W' 427 Id…428 caritate] Ibid., I, c. 14, n. 24 (CSEL 90, p. 29, 6-7). | 428 Si…432 permanetur] Ibid., I, c. 17, n. 31 (CSEL 90, p. 35, 16-36). | 433 Ascendit…435 caritatem] ID., Enarr. in Ps., Ps. 17, 11 (CC lat. 38, p. 96, 6-8). | 435 Unde…439 nominantur] Cf. PS.-DIONYSIUS, De cael. hier., c. 7, §1 (Dionysiaca, III, pp. 835 - 37; transl. Eriugenae).

HenricusDEF.indd 201

20-12-2007 16:06:07

144

A 210va S' 155ra Scarp. 784b

P' 270vb

K' 330rb

I' 215rb

ARTICULUS XLIX

amatum iam praesens habetur. Hoc autem quod praesens habetur est per intellectum. Aliud ergo est habere bonum quod est finis, |quam amare. Sed ad hoc est dicendum quod amare | licet non sit ultimus finis simpliciter, est tamen ultimus | in genere actuum. Non autem illud amare imperfectum, quo non habitum desideratur, sed perfectum, quo iam habito quis perfecte fruitur, ex eo quidem quod praesens habetur, primo per intellectum ut forma, sed secundo multo perfectius per voluntatem, ut finis beatificans, ut dictum est et dicetur. Et quod ulterius adsumunt, quod voluntas finem suum suo actu non adsequitur, quia tunc ex eo quod finem appeteret, iam ei praesens esset, non est verum, sicut cupido non ex hoc adest pecunia quod eam concupiscit. Et bene verum est quod isto actu suo imperfecto, qui est quasi motus existens in potentia, non potest eum adsequi cum sit absens, ut per ipsum fiat praesens, quemadmodum nec desiderans domum inhabitare, ex hoc desiderio habet domum praesentem ad inhabitandum. Immo oportet quod per intellectum sibi prius formet domum | in intellectu secundum exigentiam finis et eius determinationem, qui est inhabitatio, qua formata, si non esset domus in materia, statim voluntate ferretur in eam ad inhabitandum, ut dictum est supra. | Et isto actu solummodo adipisceretur finem intra, qui est forma domus in mente, coniungendo cum fine extra, qui est inhabitatio, et esset vanus ille finis adeptus per intellectum, nisi alius finis adipisceretur per voluntatem. Et ita, sicut habita forma domus apta ad inhabitandum in fine ultimo, qui est forma domus, numquam quiesceret aedificator qui eam sibi fabricavit ad inhabitandum, nisi eam adipisceretur sicut finem, inhabitando in ea, aut vanum esset | et frustra et inutile eam fecisse, sic

450

455

460

465

470

AI'K'P'S'T'W' 449 autem] iam P' | quod] prae (sed del. et sup. lin. corr.) S' | praesens habetur2] inv. K'P' | 450 ergo est] inv. A | 451 est dicendum] inv. W' | quod] quia W' | sit] fit K' | 455 per1] om. W' | sed] om. S' (sup. lin.) W' | secundo] sub I' (sed exp. et i. m. corr.) K'W' | 456 finis] om. S' | 457 finem suum] inv. W' | 458 non] om. S' | 460 suo] om. K'P' | 461 motus] iter. S' | eum] om. P' | 462 nec] om. T' | 463 ad] ut W' | 464 per] i. m. W' | prius] presens add. (sed exp.) K' | 465 secundum] om. W' | eius] conf. S' | 467 eam] ut add. (sed exp.) S' eum W' | 471 sicut] sic I'K'P'T' | apta…inhabitandum] ad inhabitandum apta K' | inhabitandum] habitandum W' | 472 aedificator] habitator K'P' | 473 ad inhabitandum] om. T' | 474 inhabitando] inhabitandi I'K'P' | ea] et add. (sed exp.) I' | vanum] bonum W' | et2] om. I' (sed i. m.) W' | sic] sicut W' 452 Non…456 dicetur] Cf. supra, pp. 129, 126 - 130, 136. | 464 Immo…468 supra] Cf. supra, p. 140, 370-372.

HenricusDEF.indd 202

20-12-2007 16:06:10

QUAESTIO 6 475

480

485

490

495

145

habito ultimo fine in intellectu sub ratione formae aptae ad fruendum in fine isto qui est forma et finis in intellectu, numquam quiesceret qui eam concupivit, nisi adipisceretur sibi ut finem fruendo ea. Et ita modicum esset multum videre divinam essentiam, immo quasi vanum, si voluntas modo perfectiori et modo ulteriori non adsequeretur eam et sub ratione finis ulterioris ad quem ordinatur caritas tamquam | donum supremum. Quod aperte testatur AUGUSTINUS D e v e r b i s D o m i n i, sermone 11o, ubi loquens de excellentia caritatis dicit: «Quod commune est Patri et Filio, per hoc nos voluerunt habere communionem et inter nos et secum, hoc est per Spiritum Sanctum et donum Dei. In hoc enim reconciliamur divinitati, eaque delectamur. Nam quid nobis prodesset quidquid boni noscemus, nisi etiam diligeremus? Sicut autem veritate discimus, ita caritate diligimus, ut et plenius cognoscamus et beati cognito perfruamur». Re vera caritate diligimus in | vita ista et meremur ut per | speciem plenius cognoscamus et tunc demum cognito perfruamur et perfecte per hoc simus beati. Falsum est ergo quod quietatio | est in fine ut est praesens intellectui, sicut dicunt. Immo, posito per impossibile quod sit ita et non sequatur per actum voluntatis fruitio, qua tamquam actione perfecta voluntatis fieret alia et perfectior finis adeptio, nullo modo esset voluntas quietata et ita nec beata, quemadmodum libidinosi amatores formarum muliebrium non sunt contenti visione nec quiescunt, nisi cum ea fruantur tactu et corporum coniunctione. Unde qui tollunt illum actum secundum voluntatis et perfectionem quae per ipsum ex coniunctione cum fine ultimo

Bad. 43rX

W' 179rb Bad. 43v Scarp. 785a

AI'K'P'S'T'W' 475 habito] immo add. W' | ultimo fine] inv. A | in1] om. W' | 476 est] in add. K'P' | 477 ut] in add. I' | 479 et2] ut W' | 480 supremum] donum add. W' | 482 commune] omne W' | Patri] Patre W' | 483 Filio] Filius W' | et1] om. K'P' | per2] om. T' | 484 divinitati] deitati I' | 485 nobis] est add. K'P' | prodesset] prodest I'K'P' | 486 et] sup. lin. I' | 487 beati] tunc demum (cf. lin. inf.) T' | perfruamur] et perfecte et per hoc simus beati add. (cf. lin. inf.) T' | 488 Re] De (sed corr.) K' | Re…490 beati] om. T' | in] iter. W' | ista] ita P' | meremur] meremus K' | 489 demum] domum W' | 490 perfecte] et add. I'K'P'S'W' | est ergo] inv. I' | est2…491 fine] in fine est K' | 492 fruitio…493 voluntatis] om. (hom.) S' | qua tamquam] quadam qua W' | 493 fieret] rescr. i. m. I' | alia] sup. lin. A | alia et] om. I' | 497 tollunt] illud add. W' | 498 perfectionem] perfectior W' 482 Quod…487 perfruamur] AUGUST., Sermones, sermo 71 (ed. P. VERBRAKEN, p. 82; PL 38, 454). | 490 quietatio…491 intellectui] Cf. supra, p. 131, 159-167.

HenricusDEF.indd 203

20-12-2007 16:06:13

146

Bad. 43vY K' 330va P' 271ra

T' 204va S' 155rb

ARTICULUS XLIX

adipiscitur, profecto negant nos posse esse beatos, aut tollunt quod perfectius est et in beatitudine maius, | licet hoc non intendant. | Et est hic advertendum quod voluntas suo actu secundo sibi finem | suum adsequitur et sibi facit eum praesentem, in quantum actu amatorio quasi transformatur amans in amatum, qui est perfectior modus quam quo est praesens ut forma in intellectu. Quod si non esset talis praesentia et unio per actum voluntatis, tunc in visione intellectus esset perfecta beatitudo, quia non restaret actus aliquis voluntatis quo perfectius ipsum adsequeretur. Tunc enim desiderium praecedens non esset, nisi ut videretur per sui praesentiam in intellectu, qua habita cessaret omnis appetitus eius et perfecte quietaretur, quia non esset aliter natum ipsum consequi quam per praesentiam eius in intellectu. Et sic nihil de essentia beatitudinis esset in voluntate, sed solummodo concomitans delectatio ex illa praesentia, tamquam passio quaedam superveniens visioni, in quo perficitur | sententia illorum. Sed non est ita, quia ut patet ex praedictis, non cessat appetitus, nisi voluntas suo actu perfectius finem | adipiscatur quam adeptus sit ipsum intellectus. Unde et appetitus praecedens principalius erat finis ut esset obiectum in quod transformaretur voluntas, quam ut esset obiectum quo informaretur intellectus, et etiam principalius erat ipsius actus voluntatis ut perfecte bonum amaret, quam intellectus ut perfecte verum cognosceret. Semper enim potentia principalius se appetit perfici in suo proprio actu quam aliam in actu suo. Unde cum eadem est ratio finis et appetibilis et per consequens beatificantis, ut finis ergo principaliter beatificans tamquam obiectum, est bonum sub ratione boni; ut finis sub fine est verum sub ratione veri obiective; et principaliter beatificans et

500

505

510

515

520

AI'K'P'S'T'W' 500 est] om. K' | et] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 503 transformatur] transforns (sed corr.) K' | amans] ama- (sed del. et rescr.) K' | 505 talis…506 esset] om. (hom.) S' | tunc] circa (?) K' | 506 quia] qua W' | 508 qua habita] quo habito K' | 509 perfecte] perfectione W' | 510 per] suam add. (sed exp.) K' | intellectu] in W' | Et] om. W' | 511 solummodo] solum AT' | 512 concomitans] illa praesentia add. I' (sed del.) S' illa praesens add. W' | illa] iter. T' | quaedam] quidam (?) W' | 514 cessat] cesset a (sed exp. et corr.) K' | 515 finem] si S' | 516 in quod] quo (sed sup. lin. corr.) I' | 519 verum] bonum P' | 521 et] om. I' (sup. lin.) K'P'S'W' | 522 consequens] conveniens W' | 523 ut] et W' | finis] et add. W' | 524 et2] ut add. K'P' 512 concomitans…513 visioni] Cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, IV, q. 49, art. 1, qula 2, sol. (ed. Parma, IV, p. 1184b); ID., Summa contra gent., III, 26 (ed. Leon., XIV, p. 72a18-36, 28-49).

HenricusDEF.indd 204

20-12-2007 16:06:16

QUAESTIO 6 525

530

535

540

545

147

finis ut actus est actus voluntatis, et finis sub fine actus intellectus. Et sic omnino principalius est |beatitudo in voluntate quam in intellectu. Unde quia secundum AUGUSTINUM XIo D e c i v i t a t e D e i «ea re frui dicimur quae nos non ad | aliud |referenda delectat», obiectum autem intellectus et eius actus | referenda sunt ad actum voluntatis et similiter actus voluntatis ad eius obiectum, ut per ipsum adsequitur, propriissime ergo solo obiecto voluntatis in quantum huiusmodi fruendum est et in ipso solo ut tale perfecta ratio beatitudinis consistit. Unde secundum hoc debet | exponi supra posita definitio ‘frui’. «Fruimur enim visis» etc., non ratione qua visa et ut in visione consistunt, sed ut praevio actu visionis fertur suo actu voluntas in ipsa et quiescit in cognito, non ut cognitum est et existens in intellectu et ut non cesset appetitus in eo ut sic existens, sed ut quiescat in prius cognito et ut iam amato, existens in voluntate vel potius voluntas in ipso sua actione transformatur. Unde illa adeptio per intellectum non est finis qui est beatitudo, nisi sub fine qui est adeptio eius per voluntatem, et ita sicut finis necessarius et ministerialis ad finem | principalem. Et est prima coniunctio cum fine per intellectum imperfecta et perfecta per voluntatem, cui supervenit perfecta delectatio in eadem voluntate ex actu fruitionis et degustationis divinae dulcedinis per actum voluntatis, multo maior quam posset in ea supervenire ex actu et visione intellectus, ut nullam perfectionem consequatur voluntas per redundantiam ab intellectu et eius actu, sed magis e converso. Per hoc enim quod secundum praedicta «amor

A 210vb Bad. 43vZ I' 215va Scarp. 785b

K' 330vb

P' 271rb

AI'K'P'S'T'W' 525 finis1] et add. P' | Et] exp. et rescr. K' | 527 secundum] rescr. i. m. I' | Augustinum] Augustinus I'P'T'W' | Dei] co add. et lacuna seq. A | 528 frui] fru (sed exp. et corr.) K' | dicimur] dicitur add. W' | nos] om. S' | nos non] inv. W' | ad] ab W' | aliud] alio ad add. W' | 529 et1] sup. lin. S' | similiter] sic I' (sed sup. lin. corr.) S'W' | 530 actus] actum W' | per] i. m. I' | 531 solo obiecto] inv. K'P' | huiusmodi] huius (scr. hi9) I'S'T'W' | est] sup. lin. I' | et] e (sed sup. lin. corr.) I' | 534 etc] om. K' | 535 ipsa] ipso K' | 536 et1] om. I' ut W' | et2] om. W' | 537 prius] praevius W' | 538 in] s- add. (sed exp.) W' | ipso] ipsa K' | transformatur] transformantur W' | 540 ita] ipsa (sed del. et sup. lin. corr.) I' | 542 per voluntatem] i. m. S' | cui] cum K'P' | 546 ab] ex K'P' | 547 quod] om. S' 528 ea…delectat] AUGUST., De civ. Dei, XI, c. 25 (CC lat. 48, p. 344, 25-26; CSEL 401, p. 549, 16-17). | 533 Fruimur…visis] Cf. ID., De Trin., X, c. 10, n. 13 (CC lat. 50, p. 327, 23); cf. supra, p. 131, 169-170. | 547 amor…548 stat] Cf. HUGO DE S. VICTORE, Comm. in Hier. cael. Dion. Areop., VI, c. 7 (PL 175, 1038D); cf. supra, pp. 139, 349 - 140, 359.

HenricusDEF.indd 205

20-12-2007 16:06:19

148

W' 179va

K' 331ra Scarp. 786a Bad. 44r

ARTICULUS XLIX

penetrat ubi scientia praeveniens amorem foris stat», illa penetratio, quia non potest latere intellectum, facit viam | ut ulterius penetret per cognitionem sequendo amorem quam penetrare potuit ipsum praeveniendo. Et per hunc modum ex eo quod voluntas suo actu finem attingit, redundantia quaedam claritatis fit in intellectu, qua limpidius contemplatur veritatem increatam, pedisequa existens voluntatis, quam ipsam contemplatur existens eius praevia, ita quod si intellectus videns penetrare voluntatem per amorem, si foris remaneret stans, anxiaretur et summo desiderio naturali intus admitti peteret, quia aliter in intellectu actus visionis gloriosae compleri non posset. Unde sic, licet foris stetit, ut amorem praeveniens, et plus diligitur Deus amore sequente quam intelligatur notitia praeveniente, secundum quod dictum est supra secundum HUGONEM, in quantum tamen sequitur amorem, intrat cum ipso et parificatur ipsi ut tantum intelligatur quantum diligitur, et in ista aequalitate beatitudo perficitur et in obiecto beatificante et voluntate in eo permanente, iuxta illud quod dictum est supra secundum AUGUSTINUM: «Amore revelatur, amore denique in eo quod revelatum fuerit, permanetur», bono cognito | per intellectum inflammante amorem ad penetrandum, et amore penetrante, bono amato illuminante intellectum ad cognoscendum. | Per quod semper quasi iterato inflammatur amor ad penetrandum, | et semper quasi illuminatur intellectus ad cognoscendum, ut notitia inflammans,

550

555

560

565

AI'K'P'S'T'W' 548 quia] qui S' | 550 penetrare] non add. K'P' | 552 quaedam claritatis] inv. I'K'P'S'T'W' | fit] sit K'P' | limpidius] limpididus (sed in limpidois mut.) W' | 553 increatam] increatatam (sic) W' | pedisequa] pedisseca K'P'S' pedisecqua T' pediscam vel pedis eam W' | 554 contemplatur] contemplabatur A | 555 anxiaretur] anaxaretur (sic) W' | 556 intus] unus unus (sic) W' | in] om. W' | intellectu] intellectus W' | 557 actus] om. W' | non] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 560 tamen] om. S' tam W' | 561 sequitur] consequitur S' | et] om. I' (sed sup. lin.) W' | parificatur] del. et rescr. S' perficitur W' | ut] in add. K'P' | 562 in] om. W' | et2] om. W' | 563 obiecto] oubo (sic) W' | beatificante] beatificare W' | et] in add. K'P' | 564 Augustinum] Augustinus P'T'W' | 565 quod] iter. W' | permanetur] permanente W' 552 redundantia] Cf. BONAVENTURA, Sent. I, d. 1, art. 2, q. unic., concl. 1, ad 1 (ed. Quaracchi, I, p. 37a). | 558 Unde…560 Hugonem] Cf. supra, pp. 139, 354 - 140, 359. | 564 Amore…565 permanetur] Cf. supra, p. 143, 432.

HenricusDEF.indd 206

20-12-2007 16:06:21

QUAESTIO 6 570

575

provocando appetitum, semper tollat fastidium, et amor penetrans inhaerendo ei quod appetitur semper inveniat satietatis complementum. Et sicut praedicta intelligimus in beatitudine creaturae penes differentiam realem eorum quae ad beatitudinem illarum concurrunt, sic intelligenda sunt circa beatitudinem Dei penes differentiam illorum secundum rationem tantum. |
580

585

149

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, de I o a n n i s XVIIo, «Haec est vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum», verum est eo modo quo intelligere est vivere quoddam et similiter velle. Et ideo similiter haec est vita aeterna, ut diligant te verum Deum. Unde non arguit hoc aliquam principalitatem, sed quod in utroque actu consistit beatitudo. Ad aliud de I o a n n i s XIVo, «Domine, ostende nobis Patrem, et | sufficit nobis», dicendum quod sufficiebat pro illo | desiderio quod tunc habebant non usquequaque regulatum, non attendentes perfecte | in visione beata inseparabilem esse notitiam personarum. Propter quod Dominus quasi reducens eos ad regulam, subiunxit: «Philippe, qui videt me videt et Patrem meum». Desiderium autem perfectum vere beatorum non completur in sola visione, nec unius personae, nec totius Trinitatis, etsi per impossibile dilectio secludatur, ut dictum est.

Bad. 44rA

I' 215vb P' 271va S' 155va T' 204vb

AI'K'P'S'T'W' 570 provocando] provocandum (sed del. et corr.) K' | appetitum] appetitu W' | tollat] tollant W' | 571 satietatis] saietatis (sic) W' | 573 illarum] illam K'P' illorum W' | 574 sunt] super W' | 578 verum Deum] inv. P' | est1] ergo add. I'K'P'S'W' | 579 similiter1] simpliciter (?) W' | similiter2] e add. (sed exp.) K' | 580 verum Deum] inv. K' | 581 principalitatem] principalettatem (sic) W' | utroque] unoquoque I' (sed del. et i. m. corr.) P'S'T' | 582 XIVo] XVo (sed exp. et corr.) K' | 584 usquequaque] usqueque K'T' (scr. uſ3q3) W' | regulatum] coni.: relatum AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | attendentes] appetentes (sed exp. et i. m. corr.) I' | perfecte] per fidem I' (sed exp. et i. m. corr.) K'P'S'W' | 585 personarum] persona T' | 587 vere] de I' (sed exp. et sup. lin. corr. ) W' 577 Haec…578 Deum] Ioann., XVII, 3; cf. supra, p. 124, 7- 8. | 582 Domine…583 nobis] Cf. supra, p. 125, 14-15. | 586 Philippe…587 meum] Ioann., XIV, 9. | 587 Desiderium…589 est] Cf. supra, p. 148, 551-557.

HenricusDEF.indd 207

20-12-2007 16:06:24

150

Bad. 44rB

K' 331rb

Scarp. 786b A 211ra

ARTICULUS XLIX

Quod si forte illud dictum, «Philippe», recta et perfecta regula fidei erat solidatum, ut veritatem solidam habeat dictum eius, tunc dictum illud, sicut et illa dicta quae videntur ponere beatitudinem in sola visione, ut est illud «Visio est tota merces», debet exponi pro actu videndi, ut in se ipso contineat etiam quidquid necessario ipsum concomitatur. Quia enim non potest videri nisi summe diligatur, ideo et in tali visione intelligitur etiam dilectio, sicut et in visione Patris intelligitur visio totius Trinitatis, quia inseparabilis est. Vel potest dici quod talia dicta possunt intelligi comparando Dei visionem ad visionem creaturarum. | Ad secundum, de PHILOSOPHO quod felicitatem ponit in actu speculationis, dicendum ad hoc quod PHILOSOPHUS ibi sub speculatione comprehendit actionem totius partis intellectivae, scilicet cognitivae et volitivae, secundum quod ambae sunt circa divina et separata, | cognitiva in illa intelligendo, volitiva in illa amando. Sed distinguit ibi speculationem contra factionem, quae fit per habitum artis et contra actionem quae est secundum virtutes morales, argumentando sic, secundum quod COMMENTATOR dicit ibidem: «In quo Deo felicem esse et beatitudo est, in hoc et nobis, | ut possibile; Deo autem felicem esse et beatitudo eius est in | speculatione; ergo et in nobis. Deo autem esse felicitatem in speculatione ostendit dicens quod omnis operatio vel activa est vel factiva vel

590

595

600

605

AI'K'P'S'T'W' 591 solidatum] solitatum W' | solidam] solidatam (sed exp.) K' solitam W' | habeat] solidam add. K' | dictum2] om. W' | 592 illud] eius T' | et] in add. (sed exp.) I' | 593 videndi] fidei T' | 594 ipso] scripsi cum Badio: ipsum AI'K'P'S'T'W' | concomitatur] comitatur AI'S' communicatur T'W' | 595 potest] oportet T' | ideo] i. m. W' | 596 intelligitur1] visio add. W' | 597 possunt] om. W' | 598 intelligi] post add. W' | comparando] compande (sic) W' | visionem2] iter. K' | creaturarum] creatura (sed i. m. corr.) I' | 600 ibi] non add. (sed exp.) S' | 601 totius partis] inv. S' | partis] actus (sed del. et i. m. corr.) I' | scilicet] sed S' | 603 in1] sup. lin. S' | 604 factionem] in add. W' | quae] quando K'P' | artis] et actionem add. W' | 605 virtutes] virtus (sed del. et corr.) S' | 606 Deo] Dei S'W' | 607 ut possibile] impossibile W' | 608 speculatione] speculationem P' | 609 omnis] exp. A | factiva vel] om. (hom.) T' 593 Visio…merces] AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 90, 2 (CC lat. 39, p. 1277, 13 14); cf. THOMAS DE AQ., Scriptum super Sententiarum librum, I, dist. 1, q. 1, art. 1, arg. 2 (ed. P. MANDONNET, I, p. 32); ID., Summa Theol., Ia, q. 26, a. 2, sed contra (ed. Leon., IV, p. 302). | 599 de…600 speculationis] Cf. supra, p. 124, 10-12. | 600 Philosophus…603 amando] Loc. cit. | 606 In…611 speculatio] MICHAEL EPHESIUS, Ennar. in Moralium Aristotelis, X, c. 10 (ed. H. P. F. MERCKEN, p. 439, 99- 02 et p. 440, 05- 07).

HenricusDEF.indd 208

20-12-2007 16:06:27

QUAESTIO 6 610

615

620

625

630

151

speculativa. Si igitur divinum operans neque facit factibilia neque agit opera moralia, relinquitur quod non est ei operatio nisi speculatio». Et est manifestum quod insufficiens esset eius divisio nisi sub speculatione comprehenderet operationem voluntatis, quae est velle et amare bonum praesens divinum, in cuius speculatione ponit hominis ultimam felicitatem, tamquam in nobilissimo speculato. Illud enim velle non est facere per habitum artis ipsa factibilia, ut domum vel scamnum, neque agere per virtutes morales opera iustitiae, temperantiae aut fortitudinis. Et tamen Deus non caret illa operatione suae voluntatis in amando se ipsum cum se speculatur, | quod non est ponere ignorasse PHILOSOPHUM. Et si ipse ignorasset nec posuisset, theologi tamen hoc non debent ignorare, sed supponere. Et quod hoc non ignoravit, sed quod comprehendit volitivam cum cognitiva sub speculatione, et quod non distinguat volitivam a cognitiva in attribuendo alicui potentiae felicitatem speculativam, | patet ex hoc quod dicit in principio illius partis: «Si autem est felicitas secundum virtutem operatio, rationabile secundum optimam. Haec autem utique optimi. Sive utique intelligit hoc, sive aliud quid quidem, utique hoc secundum naturam videtur principari et dominari», ubi dicit antiqua translatio: «Sive hoc sit intellectus, sive alia potentia cognata ipsi, de qua putatur quod dominatur naturaliter universis volitivae potentiis». Et constat quod illa non est nisi voluntas, quae est suprema potentia, ut habitum est supra. Et licet non dividat operationem voluntatis ab operatione cognitivae in speculando, potius tamen videtur felicitatem attribuere cognitivae quam volitivae, quia posuit forte voluntatem de necessitate

W' 179vb

P' 271vb

AI'K'P'S'T'W' 610 Si igitur] Sequitur AW' | 613 comprehenderet] comprehenderetur K'P' | operationem voluntatis] voluntatis operatio K'P' inv. I'S'T'W' | quae] i. m. I' | 614 praesens] per add. S' | ultimam felicitatem] inv. K' | 615 speculato] speculando W' | 616 scamnum] del. (sed i. m.) I' | 620 Et] om. (sed sup. lin. I') I'W' | 622 quod1] om. K'P' | cognitiva] cognitivam W' | 623 distinguat] distinguit W' | alicui potentiae] inv. A | 624 principio] in add. (sed exp.) I' | 626 Haec] hoc I'T'W' | intelligit] intellectuali (?) T' | hoc] haec S' | aliud] illud K'P'S'T'W' | quid] scripsi cum Aristotele: quod AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 627 hoc] hec I' sit intellectus sive alia add. (cf. lin. seq.) K'P' | principari] principi P' | 628 antiqua] alia (?) K' | hoc] haec I' | ipsi] illi K'P' | 629 potentiis] potentiae K'P' | 630 non] iter. I' | suprema] supprema (sic) W' 625 Si…627 dominari] ARIST., Eth. Nic., X, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 358, 25-28; 1177a12-15). | 628 Sive…629 potentiis] Ibid. (Transl. Hermanni Alemanni in AVERROIS Comm., X, c. 7, Iunt., III, f. 153rD; 1177a12 - 15). | 629 Et…631 supra] Cf. supra, art. 48, q. 2, p. 61, 422-425.

HenricusDEF.indd 209

20-12-2007 16:06:30

152 K' 331va I' 216ra

Bad. 44rC Scarp. 787a Bad. 44v

S' 155vb

T' 205ra

ARTICULUS XLIX

sequi determinationem rationis et per | hoc actionem voluntatis debere referri ad | rationem, ex cuius habitu stabiliuntur operationes et rationis primo, et voluntatis ex consequenti. Unde in voluntate nullum habitum posuit regulantem ipsam in volendo secundum opinionem plurium. Licet ergo in actione voluntatis esset perfectio beatitudinis, propter tamen habitum regulantem existentem in cognitiva, potius ei beatitudinem tribuit. Ex quo plane patet quod vanum sit theologis sequi PHILOSOPHUM in ponendo felicitatem in pura speculatione intellectus, tam in Deo quam in beatis, eo quod PHILOSOPHUS sic posuit eam in homine, qui aliter ponere nec debuit nec potuit secundum praedicta. | Sed forte dicet aliquis quod PHILOSOPHUS | etiam deorum beatitudinem non minus ponit in pura speculatione | intellectus, non voluntatis aut obiecti intellectus, quam hominum. Quod patet ex hoc quod per beatitudinem Dei, quam ponit in intellectu, probat beatitudinem hominum solum esse in speculatione intellectus, ut dictum est. Et potest dici quod hoc non arguit quin deorum beatitudinem bene posuisse potuit principaliter in voluntate, | etiam si voluntas sequeretur rationem, quia etsi poneret beatitudinem Dei principaliter in voluntate, aliquo tamen modo necesse habuit eam ponere in intellectu et in actu eius, sicut et nos | ponimus eam. Et tunc similitudinem suam adducit non pro tota beatitudine, sed solummodo pro portione illa qua consistit

635

640

645

650

655

AI'K'P'S'T'W' 634 hoc] om. K' | 635 stabiliuntur] rationes add. K' et add. I' (sed exp.) S'T' | operationes et] inv. W' | 638 volendo] o- add. (sed exp.) I' | secundum] posuit add. W' | 639 regulantem] regulatem (sed sup. lin. corr.) I' | 640 beatitudinem] beatitudine K'P' | plane] om. K'P' | 641 quod] quam AI' | sit] est T' | theologis] theologitis (sed corr.) W' | 644 praedicta] praedictum W' | 647 intellectus] intellecti K'P' intelligit W' | 648 per] om. I' (sed sup. lin.) S'T'W' | 649 solum] in add. (sed exp.) A | intellectus] non voluntatis add. (sed del.) T' | 650 dici] dupliciter W' | 651 posuisse] potuisse AI'K'P'S' possuisse (sic) W' | etiam] et iam (sed exp. et i. m. corr.) I' | 652 poneret] ratione add. (sed del.) S' | | principaliter] voluntatem add. W' | 654 ponimus eam] inv. A 2 ponimus…similitudinem] i. m. T' | 655 tota] sua add. W' | pro ] i. m. I' | pro portione] proportione T'W' | qua] quae W' 637 in1…638 plurium] Cf. GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. XIV, q. 3 (ed. J. HOFFMANS, pp. 341-342); cf. B. KENT, Virtues of the Will Washington, DC., 1995, pp. 212-237. | 640 Ex…644 praedicta] Cf. supra, q. 5, p. 110, 633-634. | 645 Philosophus…647 hominum] Cf. AUGUST., De civ. Dei, IX, c. 8 (CC lat. 47, p. 257, 23-25). | 647 Quod…650 est] Cf. supra, p. 150, 606-608.

HenricusDEF.indd 210

20-12-2007 16:06:33

QUAESTIO 6

660

665

670

675

153

in intellectu, quod sufficit ei ad suum propositum. An vero deorum beatitudinem posuit in sola actione intellectus, an principaliter in voluntate et in obiecto eius, de hoc nihil habemus ab ipso, nec in Xo E t h i c o r u m nec in XIIo M e t a p h y s i c a e, ubi loquitur de hoc, et non alibi quantum videre | potui. Ad quartum, quod res solummodo quiescit in finem adeptum per virtutem illam qua movetur in finem distantem etc., dicendum quod in re qualibet alia a Deo differunt eius actio qua movetur in finem distantem et eius operatio circa finem iam sibi coniunctum, quemadmodum in homine differunt desiderium sive appetitus quo tendit in finem et amor quo fruitur fine, et procedunt ambo | ab eadem virtute, et ab utroque istorum differt quies qua res fine adepto quiescit in ipso, quoniam utrumque illorum est ab ipsa virtute rei, quies autem non est a virtute, sed a defectu virtutis, natae causare motum sibi contrarium. Verbi gratia, grave cum est extra centrum, | virtute suae gravitatis habet actionem qua movetur ad centrum et acquirit ipsum sibi, cumque fuerit ei acquisitus, tunc per eandem virtutem habet operationem qua se tenet in centro, in quo habet perfectionem sui esse. Quam quidem operationem ex cessatione motus ad centrum concomitatur quies, ut illius motus privatio, quae non est a virtute, sed a defectu illius virtutis, et hoc duplicis. Primo illius qua prius movebatur ad centrum, non in sua essentia, sed a sua imperfectione qua erat in potentia et causativa motus

Bad. 44vD

P' 272ra

K' 331vb

AI'K'P'S'T'W' 656 quod] non solum add. K'P' solum add. I' (sed exp.) S'T'W' | vero] in Deo W' | 658 in1] sup. lin. A iter. W' | obiecto eius] inv. K'P' | nec] neque K'P' | 659 nec] neque K'P' | in] i. m. I' | 661 finem] et add. W' | 662 illam] om. T' | qua] quae S'T'W' | movetur] illam add. W' | quod] res add. (sed exp.) K' | 663 qualibet] quaelibet S' | differunt] deberent (sed del. et i. m. corr.) I' | 665 differunt] deberent W' | desiderium] desideria P' | sive] et (sed i. m. corr.) K' | 666 et amor] om. W' | amor] anor (sic) S' | 667 istorum] illorum (sed del. et i. m. corr.) I' | res] est add. (sed exp.) P' | 669 est…virtute] a virtute est I' | sibi contrarium] inv. K'P' | 671 grave cum] gravetum (sic) W' | virtute] virtutis W' | 673 acquisitus] acquisitum Bad. Scarp. (an recte?) | 674 in2] et W' | 675 ex cessatione] excessatione (sic) T' | 676 non] i. m. K' | 677 movebatur] movetur (sed exp. et corr.) K' | 678 in potentia] impotentia W' 656 An…660 potui] Cf. ARIST., Eth. Nic., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 362, 17 - 363, 11; 1178b10-29); ID., Metaph., XII, c. 7 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 214, 14-23; 1072b22-30). | 661 res…662 distantem] Cf. supra, p. 125, 16-20.

HenricusDEF.indd 211

20-12-2007 16:06:36

154

Scarp. 787b W' 180ra A 211rb

I' 216rb

ARTICULUS XLIX

quam amittit acquirendo perfectionem et actum contrarium illi potentiae ex hoc quod attingit centrum. Secundo causatur illa quies a defectu virtutis exterioris, quae violenter posset ipsam movere extra centrum. Unde aspiciendo ad defectum virtutis isto duplici modo, dicit AVERROES in fine D e s u b s t a n t i a o r b i s: «Omnis motus est a virtute. Et omne quod caret causis motus, necesse est habere quietem, quae est eius privatio, et | privatio non est a potentia. Et terra debet habere quietem infinitam, quae est privatio motus, quia caret agente motum | in ea cum quies sit privatio et non habitus, | sicut aestimaverunt quidam qui dixerunt quod quies est in ea per virtutem, immo inest necessario per privationem virtutis». Falsum est ergo quod res solummodo quiescit in fine per virtutem qua movetur ad ipsum, immo nec quiescit in ipso | per virtutem, sed potius per defectum eius, ut dictum est. Et per illam virtutem habet operationem qua se tenet in fine et perfectionem suam in illo, quemadmodum terra se tenet in centro et per hoc habet suam perfectionem. Propter hoc dicit PHILOSOPHUS IIo C a e l i e t m u n d i, quod «terra non movetur omnino». Ubi dicit COMMENTATOR quod «terra non potest comprehendere nobilitatem per operationem, sed fere per quietem tantum, quia est valde vile». Dicit autem «fere» quia vilis est sua operatio qua se tenet in centro, et modica, ut modicum distet a privatione et quiete. Est tamen operatio aliqua in qua

680

685

690

695

AI'K'P'S'T'W' 679 amittit] annutis W' | 680 centrum] illud add. K' | illa] iter. S' | 681 ipsam] ipsum W' | 682 isto] modo add. K'P' | duplici] dupplici (sic) T' | 684 quae] qui P'W' | 685 terra] terrae W' | quietem] quietam W' | quae] qui W' | 687 quidam] om. A | 688 ergo] om. S' | quod] cum K' secundum add. S' | 689 solummodo] om. K' | fine] finem AK'P'S'T' ipso W' | virtutem] virteutem (sed corr. et sed potius add.) W' | qua] quae P' | ad ipsum] iter. W' | ipsum] in add. (sed exp.) I' | 690 immo] i. m. I' | virtutem] vir- et tem sup. lin. S' | 691 se tenet] inv. I' | 692 fine] coni. (cf. 694: "in illo", "in centro" et 703: "in fine"): finem A'I'K'P'S'T'W' | se tenet] inv. I'K'P'S'T'W' (cf. supra, lin. 691 et infra, lin. 697: "se tenet"). | in2] et I' (sed exp. et sup. lin. corr.) W' | 693 perfectionem] operationem I' (sed del et i. m. corr.) K'P'S'T'W' | hoc2] quod T' | 694 non] sup. lin. K' | movetur…695 non] om. (hom.) W' | 696 per1] om. W' | fere] sine Aver. | 697 fere] forte K'P' | est] sed add. I'S'W' | qua] quae K' | se tenet] inv. K'P' | 698 distet a] om. W' | privatione…quiete] et quiete privatione W' | qua] quae W' 683 Omnis…688 virtutis] AVERR., De subst. orbis, c. 5 (Iunt., IX, f. 11rA-C). | 688 Falsum…691 est] Cf. supra, p. 153, 668-669. | 694 quod…omnino] Cf. ARIST., De caelo, II, c. 12 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. P. HOSSFELD, p. 175, 91 (ad litt.) 292b19). | 695 terra…696 vile] AVERR., De caelo, II comm. 66 (Iunt., V, f. 143vM et 144rA; ed. F. J. CARMODY, p. 403, 41- 49).

HenricusDEF.indd 212

20-12-2007 16:06:39

QUAESTIO 6

700

705

710

715

720

155

consistit sua perfectio, differens ab operatione | sua quae est actio qua movetur ad centrum ut ipsum comprehendat cum est extra ipsum. Consimiliter, descendendo ad propositum, dico quod voluntate movetur in finem non habitum actione imperfecta, quae est actio, non operatio, et non quiescit per ipsam in fine, cum habetur, sed tenet potius se in fine et immergit se illi | sua operatione in qua consistit sua perfectio, cessante motu in finem. Ex cuius cessatione operationem illam circa finem concomitatur quies, quae est privatio illius motus et non est a virtute, sed potius a defectu virtutis secundum dictum modum. Unde licet in ista quiete voluntatis non consistat | beatitudo, bene tamen consistit in operatione illa cui est quies ista adnexa, per quam voluntatem | potius praesens fit finis quam per actum intellectus, ut dictum est et iam amplius dicetur. Ad quintum, quod «habito actu videndi per intellectum, non indigemus actu amandi per voluntatem», sed e converso, quia habito actu videndi cessat desiderium, non habito autem actu videndi et habito actu amandi habetur desiderium videndi, sicut cum quis amat amicum, non videns eum, desiderat ipsum videre, cum autem ipsum videt, nihil ulterius desiderat, dicendum quod duplex est actio voluntatis: una quae est proprie motus in finem, ut est actio appetendi aut desiderandi; | alia quae proprie est operatio | circa finem, ut est actio amandi, quae ante visionem est imperfecta, sed perfecta post visionem. Quod igitur dicitur, «habito actu videndi per intellectum non indigemus actu amandi per voluntatem, sed e converso», dicendum

Bad. 44vE

K' 332ra

P' 272rb Bad. 44vF

Bad. 44vG S' 156ra

AI'K'P'S'T'W' 699 differens] dicens vel dominus (sed del. et i. m. corr.) I' Deus (?) W' | 700 comprehendat] apprehendat A | 701 Consimiliter] cum similiter W' | voluntate] voluntatem K' | 702 movetur] om. K'P' | 703 cum] tamen I' | 704 potius se] inv. K'P'T' | se1] om. I'S'W' | immergit] coniungit T' | 706 concomitatur] ex communicatur (sic) W' | illius] om. I' (sed i. m.) S'W' | 707 a1] om. I' (sed i. m.) S'W' | 708 consistat] consistit W' | 709 tamen] i. m. I' | quies] om. S' | 710 fit] sit K' | 711 est] intellectus add. P' | iam] om. P' | dicetur] n- add. (sed exp.) K' | 712 videndi] volendi P' | 713 converso] contrario W' | 714 videndi1…actu2] om. (hom.) K'P' | cessat…videndi2] om. I' (hom., sed i. m.) W' | 715 amat] iter. W' | 716 eum] ipsum K' | 717 voluntatis…718 actio] om. (hom.) S' | 719 ante] aut W' | 720 sed perfecta] inv. W' | post] om. W' | 722 converso] contrario W' 708 Unde…711 dicetur] Cf. supra., p. 140, 363-367. | 712 habito…717 desiderat] Cf. supra, p. 125, 23-26. | 721 habito…722 converso] Cf. supra, p. 125, 24-25.

HenricusDEF.indd 213

20-12-2007 16:06:42

156 Scarp. 788a T' 205rb

Bad. 45r

K' 332rb Bad. 45rH

ARTICULUS XLIX

quod si actus amandi sumatur pro actu desiderandi, verum est, quia | iam voluntas adepta est finem, non tam | per actum intellectus quam per actum ipsius voluntatis, ut iam dicetur. Et sic bene concludit quod actus videndi est perfectior quam actus appetendi sive desiderandi, secundum quod procedit minoris probatio. Et tamen hic potest distingui maior, quod scilicet ille actus est | perfectior quo habito non indigemus, quam sit e converso ille quo habito indigemus alio, quia habito uno actu indigemus alio dupliciter: uno modo propter illum alium principaliter, alio modo propter aliquem ulteriorem ad quem ille alius disponit. Ille quo indigemus alio primo modo, verum est quod est imperfectior, et ille alius perfectior. Et sic non contingit in proposito, ut iam dicetur. Secundo autem modo posset dici quod non oportet quod sit verum. Et sic habito actu desiderandi indigemus actu videndi non propter ipsum principaliter, sed potius propter actum amandi qui illum concomitatur, quemadmodum desiderans videre amicum, hoc non desiderat principaliter propter videre, sed propter actum amoris ferventem qui concomitatur, in quo summe delectatur; qui si non esset delectabilis, visio | modicum delectaret aut potius contristaret | si cessaret amicitia et per consequens actio amationis. Si vero sumatur actus amandi proprie, dicendum quod «habito actu videndi non indigeamus tali actu amandi», hoc potest esse ex duplici causa: aut quia iam simul habemus illum, et nihil dicitur indigere, eo quod perfecte obtinet. Sic est vera pars ista, sed pars contraria est falsa, scilicet quod habito actu amandi indigemus actu

725

730

735

740

745

AI'K'P'S'T'W' 724 per] par T' | 728 maior] conf. S' | 729 quo1] quod (sed exp. et corr.) S' | non] om. S' | quam…730 indigemus1] om. (hom.) S' | quam…731 modo1] iter. W' | quam…732 indigemus] om. (hom.) W' | 730 dupliciter] dividitur W' | 731 alium] i. m. I' | 732 Ille] a add. S' | 734 contingit] communit W' | dicetur] exp. et rescr. I' | 736 sed] propter add. (sed exp.) I' semet W' | 737 concomitatur] conf. A comitatur I' (sed sup. lin. corr.) T' | 739 videre] conf. A videt I' (sed corr.) W' | sed] iter. S' | concomitatur] concomitantur P' comitatur I' (sed sup. lin. corr.) T' | 741 si] i. m. I' | et] sup. lin. I' | 742 quod] actus amandi add. (sed exp.) K' | 743 actu1] i. m. I' | indigeamus] indigemus P'T' | 744 ex] quod W' | quia] sup. lin. I' | iam] simus add. W' | 745 obtinet] optinet K'P'T'W' om. S' | pars2] per W' | 746 scilicet] om. I' (sed sup. lin.) K'P'S'T'W' | actu1] iter. K' 728 ille…730 alio1] Cf. supra, p. 125, 23-24. | 733 Et…734 dicetur] Loc. cit. | 743 habito…amandi] Cf. supra, p. 125, 24. | 746 habito…747 videndi] Cf. supra, p. 125, 25-26.

HenricusDEF.indd 214

20-12-2007 16:06:45

QUAESTIO 6

750

755

760

765

157

videndi, immo necessario simul habentur. Et secundum hoc non valet probatio, quia procedit in aequivoco de actu desiderii. Aut quia super actum intelligendi nullo modo requiritur actus amandi ad perfectionem intellectualis naturae. Sic pars ista simpliciter est falsa secundum praedeterminata. Et pars contraria | est distinguenda, scilicet quod habito actu amandi indigemus actu videndi, dicendo quod hoc potest | intelligi dupliciter: uno modo quia actus videndi pertinet ad ulteriorem perfectionem quam sit ille actus amandi, et sic est falsa secundum determinata; aut quia actus videndi est de perfectione naturae quae est perfecta per actum amandi, licet in inferiore gradu, quemadmodum de perfectione beati est quod habeat cognitionem naturalem omnium rerum naturalium, in qua posuit PHILOSOPHUS hominis | felicitatem, ad quam tamen non potest pervenire nisi in statu beatitudinis gloriosae, licet visio gloriosa est superior perfectio, infra tamen actum amoris gloriosum, et sic est vera. Amans enim finem adeptum necessario indiget | visione, tamquam perfectione | inferiori ministeriali, sicut dominus indiget servo. Sed in neutro modo valet probatio, quia procedit in aequivoco. Unde si per impossibile ponantur actus amandi et videndi singuli, videns indigeret actu amandi, | et appeteret ipsum tamquam ulteriorem perfectionem. Amans autem indigeret actu videndi, et ipsum appeteret tamquam perfectionem sibi necessariam et ministerialem, et quae est de perfectione naturae eius, licet secundum aliam potentiam. Sic etiam, si per impossibile beatus poneretur corporaliter esse privatus

P' 272va I' 216va

W' 180rb

A 211va Scarp. 788b

Bad. 45rI

AI'K'P'S'T'W' 747 habentur] habent P' | 749 modo] sequitur add. (sed exp. ) K' | actus] rei add. (sed exp.) I' | 750 simpliciter] est add. K' | simpliciter est] inv. AK' | 752 amandi] amando (?) T' | dicendo] dicendum I'K'P'S'T'W' | 754 secundum] post add. P' | 755 determinata] determinatio (sed exp. et i. m. corr.) I' praedeterminata K' | 756 in] om. I'K'P'S'T'W' | 758 hominis] om. K'P' | 759 tamen] om. S' | statu] habitudinis add. W' | 760 superior perfectio] perfectior superior K'P' | tamen] cum S' | 761 adeptum] adeptam S'W' | 763 dominus] domus I'S'T'W' | servo] suo W' | modo] om. S' | 764 ponantur] ponant W' | 765 singuli] singula K'P' | et] sup. lin. I' | appeteret] quaereret K'P' | 767 sibi] eius S' om. W' | 768 eius] omnes W' | 769 impossibile] etiam add. K'P' | poneretur corporaliter] inv. AK'P' 752 habito…videndi] Loc. cit. | 756 quemadmodum…758 felicitatem] Cf. ARIST., Eth. Nic., X, c. 10 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 362, 17-19; 1178b7-9).

HenricusDEF.indd 215

20-12-2007 16:06:48

158

Bad.

45rK

K' 332va

S' 156rb

ARTICULUS XLIX

uno oculo, appeteret ipsum restitui sibi. Et sic simpliciter perfectius esset et beatius Deum amare | et non videre quam videre et non amare. Ad sextum, quod «per actum intellectus adsequitur intellectus obiectum beatificans ut existens in semet ipso» et ita perfectius quam voluntas, quae adsequitur ipsum ut existens in alio, | scilicet in intellectu, dicendum quod verum est quod voluntas non adsequitur obiectum nisi iam existat in alio, ut in intellectu. Sed non est verum quod non adsequatur ipsum, nisi ut existens in alio. Immo obiectum beatificans quod existit in intellectu sub ratione veri et formae expressae, non impressae etiam existit in se ipso ut natura omnino separata. Quod quidem non est natum alliciendo movere voluntatem, ut finis ad sui consecutionem, nisi prius vel natura vel ratione existat in intellectu. Existens tamen in intellectu movet voluntatem, non ut existens in intellectu, quia | sic moveret ipsam non sub ratione finis, sed solum sub ratione formae, quia aliter non habet esse in intellectu, sed solum movet voluntatem ut aliquid existens in se ipsa. Unde et illa quae secundum rem habent esse extra intellectum et non in intellectu nisi per hoc quod ab ipso apprehenduntur sicut species et forma quaedam, licet non movent voluntatem nisi quia prius moverunt intellectum et sunt in ipso, voluntatem tamen non movent alliciendo ipsam ad se adsequendum ut est in intellectu, sed ut habet vel ut nata est habere esse in se vel in materia extra intellectum. Cumque voluntas sic mota fuerit ab obiecto ut

770

775

780

785

790

AI'K'P'S'T'W' 770 Et] sup. lin. I' | 771 esset] b- add. (sed del.) W' | et beatius] om. K'P' | quam…amare2] i. m. I' | 773 semet] se A | ipso] ipsum W' | 774 quae] qui W' | adsequitur] in add. (sed exp.) I' | alio] immo obiectum beatificans add. (sed del.) K' | in2] om. I' (sed i. m.) W' | 775 adsequitur] ipsum add. K' | 776 nisi] ut P' | 777 Immo] ita I' (sed del. et i. m. corr.) S' imi (sic) W' | 778 formae] forma P' | expressae] scripsi cum Scarpario: expressa AI'K'P'S'T'W' | 779 non] e add. (sed exp.) K' | non impressae] non impressa i. m. I' | impressae] scripsi cum Scarpario: impressa AI'K'P'S'T'W' | etiam] et I' non S' | 780 quidem] quidam T' | non est] iter. (sed del.) S' | voluntatem] intellectum A (sed i. m. corr.) I'K'P'S'T' intellectu W' | 782 tamen] sup. lin. I' | 783 sub2] sed (sed del. et corr.) I' | 785 ipsa] ipso W' | 786 esse] sup. lin. I' | in] om. S'T' | 788 movent] moveret K' | quia] ex (sed exp. et sup. lin. corr.) S' | 789 tamen] sub lin. W' | ad] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | se] om. K'P'S'T'W' | 790 sed] se W' | habere] om. W' | esse] om. K'P'W' | 791 intellectum] in intellectu W' 772 per…775 intellectu] Cf. supra, p. 125, 28-32. | 778 formae…779 impressae] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 108, 90-92; ed. 1520, II, f. 17rS; ed. 1646, II, p. 716b).

HenricusDEF.indd 216

20-12-2007 16:06:51

QUAESTIO 6

795

800

805

810

815

159

est existens in se ipso, tunc voluntas, allecta motu suo proprio transfert se in huiusmodi obiectum, non ut existens in intellectu, sed ut aliquid existens in se ipso; et hoc tali modo, ut quasi derelinquens quod est ipse convertatur | in id quod non est ipse, et fiat quantum possibile est, secundum naturam quodam modo id ipsum quod est obiectum, sicut praedictum est. Ex quo perfectius adsequitur voluntas obiectum, ut ipsum est existens in se ipso, quam ipsum adsequatur intellectus ut ipsum est existens in ipso, quia magis | constituitur unum in huiusmodi adsecutionibus ex voluntate et obiecto | volito quam ex intellectu et obiecto cognito. Ad ultimum, quod directe videtur esse contra hoc ultimo dictum, quod scilicet obiectum beatificans magis unitur intellectui quam voluntati, quia intellectui unitur actione infinita ipsius Dei illabentis voluntarie, non autem voluntati nisi per actum finitum ipsius voluntatis, fortius autem unit se obiectum suo actu infinito illi cui se unit, quam quod uniat se illi suo actu finito, dicendum quod obiectum beatificans habet esse actu suo in voluntate | uno modo et | voluntas actu suo in ipso alio modo, cum ipsum habeat actu | suo uno modo esse in intellectu et non intellectus ullo modo in ipso habet esse actu suo, | sed actus eius solummodo terminatur ad ipsum. Et illo modo quo obiectum habet esse in voluntate tantum, actu suo unitur voluntati perfectius quam intellectui. Illo vero modo quo voluntas actu suo habet esse in ipso obiecto, multo magis unitur ei quam ipsi uniatur intellectus actu illius. Et sic simpliciter et absolute plus unitur obiecto beatificanti res per voluntatem et actum eius quam per intellectum et actum eius quemcumque.

P' 272vb

Scarp. 789a Bad. 45rL

T' 205va Bad. 45v K' 332vb I' 216vb

AI'K'P'S'T'W' 793 huiusmodi] huius I'S'T'W' | non] scr. ñt (sed exp. et corr.) I' | aliquid] aliud non ur W' | aliquid existens] iter. W' | 794 quasi] om. S' | derelinquens] delinquens K' | 795 id] illud I'S'W' | quantum] non add. S' | 796 modo] in add. (sed exp.) I' | 798 se] om. S' | quam…799 ipso] om. (hom.) S' | 799 huiusmodi] huius I'S'T'W' | 800 ex1] om. W' | volito] om. T' | 808 actu2] sine add. (sed exp.) K' | actu suo2] inv. P' | suo2] non add. (sed exp.) I' | 809 esse] sup. lin. K' | 810 esse] in add. K' | 811 obiectum] tantum add. I'K'S'T'W' | 812 esse] est I' (sed sup. lin. corr.) S'W' | tantum] om. I'K'P'S'T'W' | 814 actu] in add. (sed exp.) I' | 815 et] i- add. (sed exp.) S' | plus] prius I' (sed del. et sup. lin. corr.) P'W' 794 et…797 est] Cf. supra, p. 137, 294-299. | 802 quod…807 finito] Cf. supra, pp. 125, 34 - 126, 39.

HenricusDEF.indd 217

20-12-2007 16:06:54

160 Bad. 45vM

W' 180va

A 211vb

Scarp. 789b

ARTICULUS XLIX

| Ad cuius intellectum sciendum est quod obiectum beatificans actione sua illabendi unit se intellectui ut forma et habet esse in ipso secundum illum modum essendi in quo species habet esse in materia, praeter hoc quod non habet esse in ipso ut forma impressa, sed expressa. Et sic constituitur unum ex eis sicut ex intellectu et intelligibili, licet non omnino sicut ex forma et materia, ut alibi exposuimus. Nunc autem quia intellectus et voluntas non distant loco neque subiecto, sed solum in modo quodam et ordine in diversimode se habendo ad obiectum, ut alibi exposuimus in quaestione de potentiis animae, ideo, cum obiectum actu suo illabendi unit se intellectui ut forma movens ipsum, eliciendo ex ipso actum intelligendi, simul duratione, etsi ordine quodam naturae aut rationis, eodem actu unit se voluntati ut finis movens ipsam alliciendo ad illud, ut actu suo in ipsum feratur. | Et in tantum unit se obiectum actu suo illabendi voluntati ut finis et habet esse in ipso sicut motivum in mobili, quantum se unit actu eodem intellectui ut forma et habet esse in ipso sicut intelligibile in intellectu aut forma in subiecto. Et nihil operatur ad unionem | aliquam obiecti cum intellectu actus intelligendi, sed ipse solummodo terminatur in obiectum dicto modo unitum. Sed actus voluntatis quo voluntas allecta fertur in obiectum, operatur unionem voluntatis cum obiecto acumine suae penetrationis virtute amoris, multo maiorem | quam erat unio

820

825

830

835

AI'K'P'S'T'W' 818 cuius] evidentiam add. (sed exp.) I' | 821 ut] sup. lin. S' | sed expressa] iter. W' | 823 omnino] obiecto P' | ex] et W' | 824 loco] sive add. S' | subiecto] solutio W' | 825 et] om. S' | in2] et (sed del. et sup. lin. corr.) I' | diversimode] diversitate S'W' | 829 aut] et K'P' | eodem] est W' | actu] om. I' (sed i. m.) S'W' | 830 illud] id K'P'T' | ut] om. S' in W' | 831 suo] divino I' (sed exp. et i. m. corr.) S'W' om. T' | 832 se unit] inv. K'P' | eodem] est W' | 833 ut] et (sed exp. et sup. lin. corr.) I' om. S' | forma] ut add. (sed exp.) I' | et…834 forma] iter. (homoeoceph.) S' | ipso] et add. W' | sicut] ill- add. (sed exp.) K' | 834 ad] aut W' | obiecti] obiectum P' | 836 quo] coni.: qua AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | allecta fertur] inv. K' | 837 in obiectum] inv. W' | acumine] active I' (sed exp. et i. m. corr.) W' | 838 penetrationis] penetrationes W' | multo] om. K'P' | unio] u- add. (sed exp.) I' 818 Ad…822 expressa] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 2 (ed G. A. WILSON, p. 265, 27-34; ed. 1520, I, f. 257rB; ed. 1646, II, p. 657a); et cf. ID., Quaest. ord. (Summa), art. 45, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 108, 90-92; ed. 1520, II, f. 17rS; ed. 1646, II, p. 716b). | 822 Et…823 exposuimus] Cf. ID., Quodl. IV, q. 7 (ed. 1518, 93rO-96vH; ed. 1613, I, p. 148ra-151vb). | 823 Nunc…826 animae] Cf. supra, art. 48, q. 2.

HenricusDEF.indd 218

20-12-2007 16:06:57

QUAESTIO 6

840

845

850

855

860

161

praecedens obiectum, vel cum intellectu vel cum voluntate, | secundum praedeterminatum modum. Et non solum actus voluntatis terminatur in obiectum, immo per ipsum voluntas fit in obiecto modo illo quo aliquid habet esse in alio ut in optimo et fine; quo modo ‘essendi in’ perfectior causatur unio et unitas eius quod ‘est | in’ cum illo cui inest quam aliquo alio modo | ‘essendi in’. Et quod adsumitur in argumento, quod actus infinitatis plus unit quam finitatis, dicendum quod licet divina actio ex comparatione ad agentem | et ut ab ipso egreditur, habet infinitatem, ex comparatione tamen ad id in quod recipitur et ut in id recipitur, quia non recipitur in illo nisi secundum modum receptibilitatis illius, necessario habet finitatem et non unit, nisi secundum modum quo subiectum est receptibile unionis. Non obstante ergo diversitate actionum praedicta, quibus obiectum se unit intellectui et voluntas unit se obiecto, quia tamen intellectus non est receptibilis tantae profundationis intelligibilis in ipso neque suo actu tantum natus est speculando penetrare ipsum, quantae profundationis voluntatis in obiectum receptibile est ipsum obiectum, et quantum voluntas suo actu nata est amando penetrare ipsum obiectum, ut patet ex supra dictis, idcirco voluntas suo actu amatorio plus unit se obiecto et plus ipsum penetrat, quam faciat intellectus. Nec obsistit in hoc infinitas actus illabendi ex parte eius a quo est, cum sit finitas utrobique ex parte eius in quod actus recipiuntur;

P' 273ra

K' 333ra Bad. 45vN

S' 156va

AI'K'P'S'T'W' 839 praecedens] praesens AI'K'P'T'W' | 841 immo] primo S' | fit] sit P' per ipsum add. (sed del.) S' | 843 inest] est in W' | quam] om. W' | aliquo] om. K'P'S'T' | 844 alio] om. I'W' | 845 infinitatis] infinitus AI' | 846 quam] quare W' | finitatis] finitus AI' | 847 comparatione] cum add. W' | 848 id1] illud I' aliquid W' | et…recipitur3] om. (hom.) T' | id2] illud I'S' | 849 necessario habet] inv. K'P' | 850 secundum] in add. W' | quo] modo add. K'P' quamvis W' | 851 ergo] iter. (sed exp.) S' | actionum praedicta] inv. A | 852 unit1…se2] om. (hom.) W' | 853 intelligibilis] intellectualis I'K'P'S'T'W' | 854 actu] actui (sed exp. et corr.) I' | speculando] speculari K' speculare P' | penetrare] om. K'P' | 855 quantae] quanto K'P' | profundationis] et add. W' | 857 ipsum] om. S' | ut] prima add. (sed exp.) I' | dictis] determinatum K' determinatis P' | 858 faciat] facit I' (sed sup. lin. corr.) P'S'T'W' | 859 obsistit] obstat K'P' obsistat S'T' | 860 sit] fit I'K' | recipiuntur] iter. K' 845 actus…846 finitatis] Cf. supra, pp. 125, 34 - 126, 39. | 848 non…849 illius] Cf. ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 11, 12, p. 232); ANON., Liber de causis, IX, prop. 99 (ed. A. PATTIN, p. 72, 46-49). | 856 quantum…857 dictis] Cf. supra, pp. 147, 547 - 148, 548.

HenricusDEF.indd 219

20-12-2007 16:07:00

162

I'

217ra

Bad. 45vO

Scarp.

790a

K' 333rb

ARTICULUS XLIX

et hoc quemadmodum licet lux solis, quantum est ex se et ut egreditur a sole, magis nata est profundari in visum et se uniendo illi ipsum movere ad actum videndi quam lux candelae, quantum tamen est ex parte recipientis, lux candelae magis nata est profundari in visum cati et se uniendo illi ipsum movere ad actum videndi quam lux solis nata est profundari | in visum vespertilionis et se uniendo illi ipsum movere ad actum videndi. Et praeterea actus amandi quo voluntas fertur in obiectum non penitus caret infinitate ex parte eius a quo egreditur. Dicimus enim quod actum amandi gloriosum non elicit voluntas | ex se in virtute sua naturali sola, sed in virtute divina, et hoc dupliciter: uno modo, quia per habitum caritatis creatae quo voluntas informatur; alio modo per ipsum Spiritum Sanctum, qui ut caritas increata existens est in voluntate sicut motor in mobili, ad eliciendum actum amatorium beatificantem, quem sine eius impulsu immediate natura voluntatis cum suo habitu caritatis creatae, etiam per motum communem Spiritus Sancti, | quomodo nec mediante habitu ad eliciendos actus aliarum virtutum, scilicet spei et fidei in via, non sufficit elicere, propter illius actus excellentiam et summam efficaciam in tantum uniendo obiecto | et ipsum penetrando, sicut supra expositum est; ut sic dicamus secundum quod dicit

865

870

875

880

AI'K'P'S'T'W' 861 hoc] licet S' | licet] scilicet I' (sed i. m. corr.) K'P'S'T'W' | et2] sup. lin. I' | 862 visum] cati add. (cf. lin. seq.) S'W' | 863 tamen] om. S'W' | 864 est] sup. lin. I' | profundari] est add. I' | et] in W' | 865 uniendo] unito W' | quam…867 videndi] om. (hom.) K' | 866 vespertilionis] vespertililonis (sed corr.) W' | 868 quo…870 amandi] iter. (homoeoceph.) T' | 869 infinitate] i. m. I' | Dicimus…870 elicit] om. W' | 870 actum] actus T' | in virtute] inv. W' | 871 dupliciter] dividitur W' | 872 per] s- add. (sed exp.) I' | ipsum] om. K'P'W' | 873 Spiritum Sanctum] scilicet I'S'T' | qui] ex add. (sed exp.) S' | ut caritas] inv. W' | 874 beatificantem] om. K' | quem] quod (sed del. et i. m. corr.) I' | quem sine] quod sive W' | 875 immediate] immediato AI' immedietate W' | 876 etiam] et S'W' | motum] modum K'P' | quomodo] quando W' | 877 habitu] h- add. (sed exp.) I' | 878 illius] ipsius add. (sed exp.) S' | 879 in] ut I' (sed exp. et sup. lin. corr.) K'P'S'T'W' | obiecto] i. m. W' 864 visum cati] Cf. ISIDORUS, Etymologiae, XII, 2, 38 (ed. J. ANDRÉ, pp. 120-121). | 866 visum vespertilionis] Cf. ARIST., Metaph., II, c. 1 (ed. G. DARMS, p. 53, 15); cf. ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 1, 35, p. 118); cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 4 (ed G. A. WILSON, p. 270, 33-34; ed. 1520, I, f. 258rL; ed. 1646, II, p. 659b); cf. C. STEEL, Der Adler und die Nachteule, Thomas und Albert über die Möglichtkeit der Metaphysik, Münster, 2001, pp. 2-19 et 29. | 878 illius…880 est] Cf. supra, pp. 147, 547 - 148, 563.

HenricusDEF.indd 220

20-12-2007 16:07:03

QUAESTIO 6

885

890

895

900

163

MAGISTER in S e n t e n t i i s quod «alios actus atque motus virtutum operatur Spiritus Sanctus mediantibus virtutibus quarum actus sunt, ut puta actum fidei, qui est credere, | fide media, et actum spei, id est sperare, media spe», ita quod non oportet dicere quod cum hoc aliquo modo speciali praeter communem modum agendi, scilicet si | moveat immediate ad istos actus eliciendos, «actum vero diligendi» seu amandi «id est diligere, operatur», non «per se tantum sine alicuius virtutis medio», licet hoc dicat MAGISTER SENTENTIARUM, in quo non tenetur, sed mediante habitu virtutis quae est caritas creata. Et cum hoc praeter communem modum quo mediate et immediate dicitur operari omnia opera creaturarum, | operatur | immediate illum actum, eliciendo ex voluntate modo quodam speciali. Ex nullo enim habitu creato secundum communem cursum actionum creaturarum posset elici actus immediate coniungens Primo Principio. Sicut enim obiectum beatificans sub ratione veri et formae immediate illabitur intellectui ut movens sicut forma et efficiens actum intelligendi et sese facit videri et elicit immediate ex intellectu actum intelligendi gloriosum, qui terminatur in ipsum ut in intellectum, licet sit | habitus sapientiae creatae in intellectu, sive mediante illo etiam eliciat illum actum, sive non, sic obiectum beatificans sub ratione boni et finis immediate illabitur voluntati ut movens sicut finis alliciendo et sic efficiens motum amandi et sese facit amari et elicit immediate, ut dictum est, actum amandi gloriosum, qui terminatur in ipsum ut in amatum, licet sit habitus caritatis creatae in voluntate, mediante quo etiam elicit illum.

P' 273rb T' 205vb

Scarp. 790b Bad. 46r

W' 180vb

AI'K'P'S'T'W' 881 actus] iter. S' | 882 Sanctus] scilicet W' | 886 actus] om. T' | seu] sive K'P' | 887 Magister] primo add. I'S'T'W' | 888 habitu] h- add. (sed exp.) K' | 889 Et] ut W' | praeter] i. m. W' | 890 operari] immo modo add. W' | 891 immediate…actum] illum actum immediate A | eliciendo] alliciendo T' | 894 Sicut] Sic I' (sed del. et sup. lin. corr.) AK'P'S'W' | 895 intellectui] intellectu I' | 897 intellectum] coni. (cf. 903: "ut in amatum"): intellectu AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 898 sive] in add. (sed exp.) I' suae W' | eliciat] elicit W' | 900 illabitur] bono add. W' | sic] sup. lin. I' | 901 motum amandi] iter. W' | et1…902 amandi] om. (hom.) S' | 903 quo] elicit add. (sed exp.) T' 881 alios…883 spe] PETRUS LOMBARDUS, Sent., I, d. 17, c. 6 (ed. Quaracchi 1971, pp. 151, 24 - 152, 1; PL 192, 59). | 886 id…887 medio] Loc. cit. | 902 actum…904 illum] Cf. supra, p. 162, 869-873.

HenricusDEF.indd 221

20-12-2007 16:07:06

164

ARTICULUS XLIX

| QUAESTIO

Bad. 46rP Scarp. 790a

7

UTRUM BEATITUDO DEI CONTINEAT IN SE RATIONES OMNIUM BEATITUDINUM

A 212ra S' 156vb Scarp. 790b K' 333va

Circa septimum arguitur quod divina beatitudo non contineat in se omnes rationes omnium beatitudinum aliarum. Primo sic. Beatitudo philosophorum est ficta beatitudo, dicente AUGUSTINO quod eam sibi fabricaverunt. In Dei autem beatitudine nihil est fictum. Ergo etc. Secundo sic. Quidam philosophorum beatitudinem constituerunt in rebus corporalibus, ut EPICUREI, quidam in honoribus, et sic | de ceteris in quibus non consistit | divina beatitudo. Ergo etc. In contrarium est quod non est beatitudo | aliqua, quantumcumque vana, quin sit in bono aliquo constituta. Unde unusquisque philosophorum in eo quod hominis melius | esse dicebat, beatitudinem ipsius posuit et propter illam omnia alia fore agenda, tamquam ad bonum ultimum. Sed beatitudo Dei est summum bonum, quod omnem rationem boni in se debet continere, sicut summe perfectum rationem omnis perfectionis. Ergo etc.

I'

10

15

| <SOLUTIO>

Bad. 46rQ

217rb

5

Dicendum ad hoc quod cum respectu alicuius appetitus est aliquod bonum ultimum adipiscendum quod primo | natum est ipsum movere et quod primo et per se naturaliter appetit, quantumcumque

20

AI'K'P'S'T'W' 2 Utrum...3 beatitudinum] cf. supra, p. 64, 106 omnes] omnium K'P' | omnium beatitudinum] inv. T' | 8 Augustino] Augustinus P'T' | 11 ut] ex S' | Epicurei] Epicuri I' | 12 divina] diversa S' | 14 quin] quid P' | sit] conf. A est I'K'P'S'T'W' | 15 hominis] huius (sed del. et i. m. corr.) I' | 16 alia] om. W' | 18 se] habet add. P' | 19 rationem] ratione T' | omnis] rationis add. (sed del.) S' | 21 primo] primum P' | natum] notum (sed del.) K' | est] naturm add. K' | 22 primo] per K' | et2] est (sed corr.) K' 7 Beatitudo…9 fictum] Cf. AUGUST., De civ. Dei, XIX, c. 4 (CC lat. 48, p. 669, 200-201; CSEL 402, p. 380, 1-2) et etiam ANON., Contra Philosophos, V (CC lat. 58, p. 321, 1060-1062). | 10 Quidam…12 beatitudo] Cf. CICERO, Tusculanae disputationes III, c. 21, n. 50 (ed. G. FOHLEN, vol. 2, pp. 30 - 31; ed. M. POHLENZ, p. 94).

HenricusDEF.indd 222

20-12-2007 16:07:09

QUAESTIO 7

25

30

35

40

45

165

indeterminato appetitu, quidquid appetit sicut finem aut est illud bonum in se ipso, ut determinate appetit ipsum, | aut in aliqua eius effigie et resplendentia. Si primo modo, hoc necessario est secundum rei veritatem ipse finis. Si secundo modo, hoc est illud quod appetitus sibi finem statuit: | vel naturaliter, ut non intellectualia; vel per voluntatis electionem, ut intellectualia a vero fine aberrantia, et hoc non nisi per rationem finis, hoc est propter aliquam finis effigiem aut resplendentiam quam in illo conspicit, propter quod pro fine illud appetit, licet erret, non in appetendo tale quid, sed in appetendo tantum ubi et sub tali ratione sub qua ut finem appetere non debuit. Nunc autem ita est, secundum quod supra tactum est, quod cum omnia bonum appetunt, illud non est nisi bonum unicuique quod est omnium bonorum ultimum. Et primo naturaliter omnium movet appetitum, licet quaedam non attingunt ipsum neque nata sunt attingere nisi in aliqua eius effigie in qua contenta sunt et per quam in bonum ultimum fixa sunt; et ad ipsum referuntur quantum possibile est eis secundum suam naturam. Quaedam vero nata sunt ipsum attingere et ipsum attingendo in ipso beatificari, sicut intellectualia, ut habitum est supra. Quidquid ergo appetit omne appetens ut finem suum aut est illud bonum in se ipso determinate, qualiter debent ipsum appetere intellectualia, quae nata sunt ipsum attingere; aut est illud bonum in aliqua eius effigie in qua naturaliter appetunt ipsum naturalia omnia non intellectualia, et intellectualia quadam effigie et resplendentiam quandam in bono inferiori creato pro vero bono increato appetentia, et hoc vel per errorem electionis principaliter vel principaliter per errorem rationis.

Scarp. 791a

P' 273va

AI'K'P'S'T'W' 23 finem] iter. K' | est illud] inv. K'P' | 24 aut] sup. lin. A | 25 Si] sic W' | hoc…est] i. m. I' | 27 voluntatis] voluntatem S'W' | 28 a] om. W' | 29 finis1] scilicet add. (sed exp.) I' fine (?) S' | hoc…propter] propter hoc est W' | aliquam] vel aliam (scr. aam) P' | 31 tale…appetendo2] iter. (homoeoceph.) K' | sed] sit W' | 32 debuit] debet (sed exp. et i. m. corr.) I' | 33 ita est] om. S' | est1] quod add. K'P' om. I' (sed sup. lin.) W' | 34 unicuique] del. (sed i. m.) I' | 35 naturaliter omnium] inv. T' | 37 nisi in] neque S' | in1] om. I' (sed sup. lin.) W' | contenta] contenti AW' | 39 nata] iter. W' | ipsum] iter. (sed exp.) I' | 40 intellectualia] intellectuali I' (sed sup. lin. corr.) S' intellectualis W' | est] om. K'P' | 42 ipso determinate] inv. T' | 44 eius] om. K'P' | 45 quandam] quamdam K' quadam I'P'S'W' | 46 vero bono] inv. I'K'P'S'T'W' 33 Nunc…35 ultimum] Cf. supra, q. 1, pp. 65, 22 - 66, 24. | 39 Quaedam…41 supra] Cf. supra, q. 5, p. 88, 143-152.

HenricusDEF.indd 223

20-12-2007 16:07:12

166

K' 333vb

T' 206ra Scarp. 791b

P' 273vb Bad. 46rR

ARTICULUS XLIX

Primo modo finem et beatitudinem suam posuerunt EPICUREI in deliciis et bonis corporalibus et alii in honoribus, | alii vero in divitiis aut in aliis bonis temporalibus per malitiam electionis, qualiter omnis peccans mortaliter in bono transitorio finem sibi statuit. Secundo modo finem et beatitudinem hominis posuit PHILOSOPHUS in operatione intellectus speculativi in actu existentis secundum omnia speculabilia speculanda ex creaturis mediante sensu secundum scientias speculativas, et maxime in speculatione Primi Principii, secundum quod possibile erat ex sensibus ipsum speculari. In cuius speculatione etsi homo ad summum, ut intellectus eius, secundum talia esset omnino adeptus et perfecte in actu, perfectio habita in ista speculatione non est nisi quid creatum et effigies illius speculationis quae adipiscitur in videndo nude per essentiam ipsum bonum increatum. Unde, esto quod finem istum et | quemcumque alium in quo homines statuunt suam beatitudinem homo | aliquis esset adeptus, nondum satiatus esset suus appetitus, sed ad ulteriorem delectationem anhelaret et ad ulteriorem speculationem, quae non consistunt nisi in nuda deitatis visione et fruitione per suam essentiam. De qua dicit BOETHIUS: «Mentibus | hominum naturaliter inserta est summi verique boni cupiditas» etc. Quidquid ergo tales appetunt in beatitudine non vera, sed ab ipsis | per errorem, ut dictum est, constituta et fabricata, etsi non appetunt ipsum determinate ut verum et ultimum finem, appetunt

50

55

60

65

AI'K'P'S'T'W' 48 et] in (sed sup. lin. corr.) S' | Epicurei] Epicuri I' | 49 vero] om. K'P' | 50 aliis] anima vel alias W' | temporalibus] corporalibus P' | 51 sibi] om. S' | sibi…52 modo] i. m. I' | 53 Philosophus] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | speculativi] speculativa I' speculative S'W' | 55 secundum] summas add. (sed del.) S' | 57 ut] vel Bad. (an recte?) | 58 perfecte] perfectum W' | 60 nude] unde S'W' | 61 quemcumque] quaecumque (sed exp. et corr.) K' a add. W' | 62 homo] litt. conf. T' | 63 nondum] non de I' (sed i. m. corr.) S'W' | suus] finis K'P' | 64 anhelaret] autem velaret W' | 65 essentiam] essentia T' | 66 inserta] infra W' | est] omnium add. (sed exp.) P' | boni] b- (abbreviatio om.) T' | 67 in] Dei add. (sed exp.) K' | 68 per] iter. I' | 69 ut] in W' | et] ut add. (sup. lin. S'T') I'K'P'S'T' 48 finem…51 statuit] Cf. CICERO, Tusculanae disputationes III, c. 21, n. 50 (ed. G. FOHLEN, vol. 2, pp. 30 - 31; ed. M. POHLENZ, p. 343). | 52 finem…56 speculari] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 12 et X, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 159, 24-26 et p. 359, 1-7; 1102a1-2 et 1177a15-23). | 66 Mentibus…67 cupiditas] BOETHIUS, Cons. Phil., III, prosa 2 (CC lat. 94, p. 38, 9-10; ed. C. MORESCHINI, p. 60, 13-14). | 67 Quidquid…68 est] Cf. supra, pp. 165, 43 - 166, 47.

HenricusDEF.indd 224

20-12-2007 16:07:15

QUAESTIO 7 70

75

80

85

90

167

tamen ipsum ut aliquam effigiem et resplendentiam illius, in qua per errorem contenti esse se putant, licet in veritate non sunt. Ut effigiem autem et | resplendentiam illius illud non appeterent, nisi | in illo esset quidquid est appetibilis in eo quod appetunt, licet modo supereminentiori, a quo movetur primo et per se appetitus, licet confuse et in generali, quoniam secundum determinationem AUGUSTINI | VIIIo D e T r i n i t a t e, a cap.o 4o usque ad 7um, quidquid in alio nobis placet, «non in se ipso nobis placet, sed in illa arte divina, ubi nisi illud |diligeremus, nullo modo illud diligeremus quod ex illa diligimus. Ipsa vero», ut dicit, «est forma et veritas, non quo aliunde diligatur. Pudeat ergo, cum talia non amantur nisi quia bona sunt, eis inhaerendo non amare ipsum bonum unde bona sunt». Quidquid ergo est boni et appetibilis in quacumque alia beatitudine ab ea qua Deus in se est beatus, in beatitudine Dei totum est. Illud | autem est ratio beatitudinis illius propter quam quaeritur. Idcirco dicendum est simpliciter et absolute quod omnis ratio cuiuslibet | alterius beatitudinis propter quam quaeritur et propter quam dicenda est habere rationem beatitudinis in beatitudine Dei, qua ipse est beatus, perfectissime continetur, et placet atque delectat in illa quidquid placet atque delectat in aliis sub modo multo eminentiori, qui veritatem boni et | delectabilis non eximit, sed potius auget. Et, ut dictum est, eodem est homo beatus, et Deus. Consimiliter omnis ratio alterius beatitudinis in vera hominis beatitudine continetur. Et simul in summa etiam quidquid extra eam tamquam bonum et delectabile continetur; et sparsim a diversis et variis quaeritur in praesenti exterius quod in solo uno quaerendum est

W' 181ra Bad. 46v

S' 157ra I' 217va

Bad. 46vS

K' 334ra

A 212rb

AI'K'P'S'T'W' 72 illud] om. W' | nisi] non T' | in] om. T' | 73 appetibilis] appetibile K'P' | 75 et] om. S' | quoniam] quondam T' | Augustini] Augustinus K'P' Philosophi (del. et Augustinus scr.) T' | 76 a] om. I'K'P'S' | cap.o 4o] inv. AK'T'W' | ad 7um] adeptium T' | 77 non in] nomen W' | nobis] nomen W' | placet] placi (sic) et nobis add. W' | sed] om. T' | diligeremus] om. W' | 78 illud] id K'T' | 79 et] etiam T' | non1] post T' | Pudeat] ipsi steat (def.) W' | 80 sunt1] ut add. W' | 81 ergo] om. S' | 85 quam1] i. m. I' | 86 dicenda] dicendi (sed del. et i. m. corr.) I' | 87 beatus] scilicet T' | 89 boni] litt. conf. T' | Et] om. W' | 91 Consimiliter] cum similiter W' | omnis] om. K'P' | 92 Et] similiter add. (sed exp.) I' | etiam quidquid] del. et rescr. I' | eam] eum W' | 93 et variis] inv. W' | variis] et add. (sed exp.) I' | 94 solo uno] inv. K'P' 77 non…80 sunt2] AUGUST., De Trin., VIII, c. 3, n. 5 et c. 6, n. 9 (CC lat. 50, p. 273, 52-59 et p. 283, 125-130). | 89 Et…90 Deus] Cf. supra, q. 5, p. 116, 780.

HenricusDEF.indd 225

20-12-2007 16:07:18

168

Scarp. 792a

P'

274ra

Scarp. 792b

ARTICULUS XLIX

interius. Quam attingunt qui quaerunt ea in illo perseveranter et ab ea repelluntur qui quaerunt ea extra ipsum, secundum quod AUGUSTINUS exemplificans in uno illorum dicit VIIIo D e T r i n i t a t e cap.o 7o: «Qui quaerunt Deum per istas potestates quae mundo praesunt vel partibus mundi auferuntur ab eo longeque iactantur non intervallis locorum sed diversitate affectuum. Exterius enim conantur ire et interiora sua deserunt, | quibus interior est Deus», in quo simul omne bonum habetur dicente Domino ad Moysen: «Ego ostendam tibi omne bonum». Hinc etiam dicit AUGUSTINUS D e s e n t e n t i a P r o s p e r i: «Deus tibi totum est quod recte desideras» etc., ut supra in quaestione 2a de perfectione Dei. Et hoc est quod dicit BOETHIUS in principio IIIo D e c o n s o l a t i o n e: «Omnium mortalium cura quam variorum | studiorum labor exercet» etc., per totum capitulum multum notandum, et cap.o sequenti: «Vos, o terrena animalia, tenui licet imagine, vestrum tamen principium somniatis verumque illum beatitudinis finem, licet minime perspicaci, qualicumque tamen cognitione percipitis eoque vos ad verum bonum naturalis ducit intentio, sed ab eodem multiplex error abducit». Et infra in

95

100

105

110

AI'K'P'S'T'W' 95 Quam] Quem K'T'W' | ab] ob (sed exp. et corr.) K' | ea2] eo W' | 96 qui] iter. W' | ea] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 97 illorum] rescr. S' | 7o] 6o T' | 98 istas] tunc add. (sed exp.) I' | praesunt] possunt I'S'W' per add. S' | 99 longeque] longe beatitudine (sed del. et corr.) T' | locorum] litt. conf. T' | affectuum] effectuum W' | 100 quibus] quomodo I' | 102 tibi] donum add. W' | bonum] om. W' | Hinc] om. W' | dicit Augustinus] i. m. W' | 103 tibi] tui K' ubi T' | est] sup. lin. I' | desideras] desiderans I' | 105 IIIo] tractatu T'W' | mortalium] moralium I' | 107 notandum] vacandum S'W' | terrena] eterna (sed exp. et i. m. corr.) I' | 108 imagine] imaginis W' | 109 vos] sup. lin. I' nos K'P' | 110 in] sup. lin. W' 97 Qui…100 Deus] AUGUST., De Trin., VIII, c. 7, n. 11 (CC lat. 50, p. 285, 35-39). | 101 Ego…102 bonum] Exod., XXXIII, 19. | 103 Deus…desideras] PROSPER AQUITANUS, Liber Sententiarum ex Augustino, sent. 334 (CC lat. 68A, p. 342, 6-9); cf. etiam HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 42, q. 2 (ed. L. HÖDL, p. 44, 5-6; ed. 1520, II, f. 7vV; ed. 1646, II, 688a). | 105 Omnium…106 exercet] BOETHIUS, Cons. Phil., III, prosa 2 (CC lat. 94, p. 38, 2-5; ed. C. MORESCHINI, pp. 59, 2 - 60, 4); etiam ANON., Auct. Arist., (ed J. HAMESSE, 25, 32, p. 289). | 107 Vos…110 abducit] Ibid., prosa 3 (CC lat. 94, p. 41, 1-5; ed. C. MORESCHINI, p. 64, 1- 6).

HenricusDEF.indd 226

20-12-2007 16:07:21

169

QUAESTIO 8

quodam alio capitulo: «Quod simplex est indivisumque natura, | id error humanus separat et a vero atque perfecto ad falsum imperfectumque traducit». |
115

120

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod aliqua «beatitudo est ficta», dicendum quod est ficta quoad hoc quod bonum quod in ea quaeritur, in re creata aut temporali quaeritur in qua et finis statuitur, et non est in Deo secundum modum quo est in creatura et quo in ea quaeritur et finis statuitur. Quo tamen ad id quod in ea est bonum et delectabile, secundum modum supereminentiorem totum est in Deo sub ratione | veri et perfecti. Propter quod probat BOETHIUS post capitulum iam signatum per plura capitula quod vanitas erat ponere in praedictis beatitudinem extra Deum, quia extra ipsum sparsa sunt et diminuta. Et per hoc etiam patet ad secundum. | QUAESTIO

8

Scarp. 792b

Bad. 46vT

K' 334rb

Bad. 46vV Scarp. 792a

UTRUM BEATITUDO DEI PRAESUPPONIT PRODUCTIONEM PERSONARUM 5

Circa octavum arguitur quod perfecta ratio beatitudinis Dei non supponit productionem personarum.

AI'K'P'S'T'W' 111 indivisumque] quae add. (sed exp.) I' | 112 imperfectumque] perfectumque I' (sed sup. lin. corr.) S'T' | 113 est] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 114 quod2] est add. P' quia W' | in] i. m. I' | ea] eo P' eam T' | 115 aut temporali] iter. W' | in2…116 in2] om. T' | 116 quo2] -que i. m. cum signo inser. I' | 117 id] illud I'S'W' | 120 per] i. m. I' | 121 beatitudinem] extra divinam add. W' | 122 Et] om. I'T'W' | etiam] om. K' | 2 Utrum…3 personarum] cf. supra, p. 64, 10-11. | 6 supponit] ad add. W' 111 Quod...112 traducit] Ibid., prosa 9 (CC lat. 94, p. 49, 9-11; ed. C. MORESCHINI, p. 76, 10-12). | 113 beatitudo…ficta] Cf. supra, q. 7, p. 164, 7. | 119 probat…121 diminuta] Cf. BOETHIUS, Cons. Phil., III, prosa 10 (CC lat. 94, pp. 53, 20 - 56, 124; ed. C. MORESCHINI, pp. 81, 22 - 84, 85); etiam ANON., Auct. Arist., (ed J. HAMESSE, 25, 50, p. 290).

HenricusDEF.indd 227

20-12-2007 16:07:23

170

Scarp. 792b I'

217vb

T'

206rb

Primo sic. Beatitudo Dei est in Deo de essentialibus, quia est communis tribus, ut patet ex praedictis. Sed essentialia non praesupponunt personarum productionem, quia sunt quasi fundamenta productionum, ut habitum est supra et amplius videbitur infra. Ergo etc. Secundo sic. Beatitudo est summum bonum. Sed divina essentia, ut est summum bonum, non praesupponit productionem personarum, quia nihil bonitatis additur essentiae in persona, quia non est bonum in divinis nisi essentiale. Ergo etc. | In contrarium est quoniam non est ratio beatitudinis in Deo, nisi quia Deus operatione sua intellectuali | voluntatis et intellectus consequitur bonum quod ipse est, ut patet ex supra determinatis. Ergo non est perfecta ratio beatitudinis in Deo, nisi consequatur ipsum perfecta operatione intellectuali. Sed perfecta operatio intellectualis supponit personarum productionem, ut ostensum est in 1a quaestione disputationis | VIae de Q u o l i b e t. Ergo etc.

Scarp.

793a

10

15

20

| <SOLUTIO>

Bad. 46vX

S' 157rb

ARTICULUS XLIX

Dicendum ad hoc, secundum quod ultima obiectio procedit | et secundum quod determinatum est supra, deitas neque sub ratione qua deitas est, neque etiam sub ratione qua in se bonitas quaedam est, rationem beatitudinis habet. Tunc enim Deus beatus esset et perfectam rationem nobilitatis haberet absque | eo quod consideraretur esse in actu in operatione intellectuali, etiam consideratus

25

AI'K'P'S'T'W' 7 Dei] om. T' | est in] exp. et rescr. K' | 8 communis] omnis W' | 10 videbitur infra] inv. K'P' | infra] om. W' | Ergo etc] om. P' | 11 summum] quoddam (sed exp.) K' | bonum] summum add. K' t- add. (sed exp.) W' | Sed…12 bonum] om. (hom.) W' | 12 praesupponit] supponit K' | 13 additur] super add. (sed del.) A | quia2] iter. (sed exp.) I' | 14 nisi] om. W' | 24 ratione1] etiam add. W' | qua1…ratione2] om. (hom.) W' | ratione2] in creatis (?) beati add. (sed canc.) S' | 26 rationem] i. m. I' n- add. (sed exp.) W' | 27 in2] iter. S' 7 Beatitudo…8 praedictis] Cf. supra, q. 2, p. 72, 66-70. | 8 Sed…10 infra] Cf. art. 47, q. 4, p. 21, 82-84; et supra, q. 2, p. 70, 25-26; et infra, p. 172, 52-56. | 16 Deus…17 determinatis] Cf. supra, q. 5, pp. 88, 139 - 89, 155. | 19 Sed…21 Quolibet] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. VI, q. 1 (ed. G. A. WILSON, pp. 12, 41 14, 75; ed. 1518, I, f. 216rX-216rZ; ed. 1613, I, f. 325va-325vb). | 23 secundum…25 habet] Cf. supra, q. 5, p. 84, 51-63.

HenricusDEF.indd 228

20-12-2007 16:07:26

QUAESTIO 8

30

35

40

45

171

ut dormiens. Quod est contra PHILOSOPHUM in | XIIo M e t a p h y s i c a e, ubi dicit: «Si nihil intelligit, quid est illud nobile quod in est ei?». Et sic Deus esset beatus, non existens in quasi digniori et nobiliori sua dispositione, quod est contra rationem beatitudinis secundum praedeterminata. Sed quod deitas sub ratione summi boni continentis | in se omnem rationem boni habet in se rationem beatitudinis, hoc contingit per hoc, quod ille cuius est eam consequitur | per actionem suam intellectualem, ut bonum suum secundum iam determinatum modum, ita quod ad rationem beatitudinis Dei requiritur per se et essentialiter actio Dei intellectualis, ut qua id sibi acquirit quod est in se summum bonum, ut sit ei summum bonum, et hoc sub ratione veri, ut est bonum intellectus, et sub ratione boni, ut | est bonum voluntatis, secundum modum determinatum supra. Quare cum ita est quod, quandocumque aliquid per se requiritur ad rationem alicuius, et perfecta ratio illius requiritur ad perfectam rationem eius, ut si aliquid requiritur in homine ut in eo sit ratio albi, ad perfectam rationem albi in eo requiritur perfecta ratio illius. Sicut ergo ad rationem beatitudinis divinae requiritur eius operatio intellectualis, consimiliter ad perfectam rationem beatitudinis in eo requiritur perfecta ratio operationis intellectualis. Intellectualis autem operatio ex parte intellectus non perficitur | in Deo sine Verbo producto, neque ex parte voluntatis sine Amore producto, ut patet ex dictis in quaestione praefata

W' 181rb

P' 274rb Bad. 47r

K' 334va

A 212va

AI'K'P'S'T'W' 28 est] supra add. (sed exp.) I' | in] iter. W' | XIIo] Xo S' | 29 Metaphysicae] exp. et rescr. K' | intelligit] iter. S' | 30 Deus] iter. K' | 32 secundum] hoc add. (sed exp.) I' | praedeterminata] non (conf.) W' | Sed quod] iter. I' | 33 se2] essentiam add. T' | 34 consequitur] coni- (sed exp. et corr.) I' | 35 suum] om. S' sui W' | secundum] om. W' | iam] om. K' | 37 intellectualis] essentialis K'P' | ut] prout (sed del. et corr.) I' | id] illud I'S'W' om. T' | 38 hoc] haec A | 39 ut1] et W' | 41 ita] ista I' (sed del. et sup. lin. corr.) S'W' | quandocumque] quantacumque K' | 43 aliquid] quid S' | in2] om. S'W' | eo] homine (sed del. et corr.) I' | ad] ab I' | 44 albi] album S'W' | 45 ad] perfectam S'W' | operatio] comparatio W' | 46 perfectam] om. K'P' | 47 Intellectualis] om. W' | 48 Verbo producto] inv. W' | ex] sup. lin. A | 49 sine] sive K' 29 Si…30 ei] ARIST., Metaph., XII, c. 9 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 219, 20-21; 1074b18). | 30 Et…32 praedeterminata] Cf. supra, q. 5, pp. 96, 330 - 97, 333. | 32 deitas…40 supra] Cf. supra, q. 6, pp. 133, 217 - 134, 223. | 48 neque…50 Quolibet] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. VI, q. 1 (ed. G. A. WILSON, pp. 12, 41 - 14, 75; ed. 1518, I, f. 216rX-216rZ; ed. 1613, I, f. 325va-325vb).

HenricusDEF.indd 229

20-12-2007 16:07:29

172 Bad. 47rY

Scarp.

793b

I' 218ra K' 334vb

ARTICULUS XLIX

de Q u o l i b e t. Idcirco | absolute dicendum quod ad perfectam rationem beatitudinis in Deo requiritur Personarum productio, sicut et ad perfectam rationem intellectualis operationis. Et sic ordine quodam rationis beatitudo Dei quasi praesupponit personarum productionem, ut licet divina essentia sub ratione summi boni sit in Patre ex se et ipsam consequatur actu simplicis intelligentiae, quasi non praesupponendo personarum productionem, ex hoc non habet perfectam rationem beatitudinis, sed solummodo ex hoc quod eam consequitur actu intellectuali perfecto ex Verbi et Spiritus Sancti productione, ut intellectu non solum simplicis essentiae, sed perfecto ex Verbi conceptione concipiat quaelibet Personarum in simplici intelligentia et in Verbo summum bonum sub ratione veri, et voluntate non solum simplicis amoris, sed perfecta ex Amore producto feratur quaelibet Personarum et voluntate simplicis amoris et Amoris producti in ipsum sub ratione summi boni, ut consimiliter perfectio naturae creatae secundum beatitudinem non sit solummodo concedenda per intellectum, | quo intelligit essentiam sub ratione summi boni secundum se, sed etiam ut intelligitur in ratione Verbi, neque ferendo se per voluntatem in ipsam essentiam sub ratione summi boni secundum se, sed etiam ut diligitur in ratione Amoris producti. Est enim in Verbo perfecta ratio veri cogniti, et in Amore producto perfecta ratio boni amati, ut non sine Verbo perficitur operatio intellectualis in aliqua trium Personarum, quia eodem Verbo perficitur intellectus trium Personarum, licet ab unica tantum procedat. Et similiter est | de Amore procedente respectu operationis voluntatis, ut habitum est | supra. Consimiliter non sine Verbo divino perficitur operatio intellectualis alicuius creaturae, neque operatio voluntatis sine

50

55

60

65

70

75

AI'K'P'S'T'W' 51 et] om. I'W' | 53 Dei] Deus W' | 54 ex] in S' | 55 quasi] quod I' | 56 personarum] d- add. (sed exp.) I' | hoc] sup. lin. I' | 57 eam] exp. et rescr. K' | 59 simplicis] intelligere add. (sed exp.) K' | sed] abbreviatio conf. W' | 62 perfecta] coni.: perfecto AI'K'P'S'T'W' | 63 voluntate] et add. (sed exp. S') S'W' | simplicis] et add. I'S' | et2] sup. lin. S' | et Amoris] om. I' | Amoris] om. S'W' | 66 summi boni] inv. I' | 67 etiam ut] inv. (ut exp. W') I'W' | ut] om. S' | 68 per] sup. lin. W' | secundum] ex T' | 70 Verbo] producto add. P' | 71 producto] om. W' | 72 quia…73 Personarum] om. (hom.) S'W' | 73 ab] ob W' | 74 procedente] producente I' (sed del. et i. m. corr.) K'P' | 75 Consimiliter] cum similiter W' 74 Et…75 supra] Cf. ID., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 1 (ed. L. HÖDL, pp. 129, 19 - 130, 41; ed. 1520, II, f. 20vB; ed. 1646, II, 725a-726a).

HenricusDEF.indd 230

20-12-2007 16:07:32

QUAESTIO 8

80

85

90

95

100

173

Amore procedente, sicut debet declarari loquendo de beatitudine creaturae, ut omnes intellectus tam creati quam increati non perficiantur nisi in Verbo divino producto, similiter neque operatio voluntatis nisi in Amore divino producto, ut | omnino in uno et eodem Dei beatitudo et sanctorum compleatur, licet diversimode illud consequatur, ut propter hoc etiam alia sit beatitudo Dei, alia intellectualis naturae creatae, et diversarum intellectualium naturarum creatarum similiter diversae, secundum quod diversimode per intellectum et voluntatem eam consequuntur. Verumtamen | sicut contingit distinguere de operatione intellectuali quod potest considerari dupliciter, uno modo ut pure essentialis est et consideratur absque ratione verbi aut amoris procedentis, alio modo ut continet in se rationem verbi et amoris procedentis, sic contingit distinguere de Dei beatitudine quod est loqui de ea dupliciter: uno modo ut consistit in divina essentia secundum quod consequitur eam operatione intellectuali ut pure essentialis est, vel secundum quod continet in se rationem Verbi et Amoris procedentis. Primo modo beatitudo Dei non praesupponit secundum rationem nostram intelligendi nisi Personam cuius est, sicut neque actus quo adsequitur. | Et sic beatitudo, ut est Patris, non supponit productionem Personarum, sicut neque eius intelligere essentiale, et sic convenit ordine quodam rationis tribus Personis, ut Patri ex se, Filio a Patre, et Spiritui Sancto ab utroque, secundum quod supra determinatum est de intelligere essentiali. Secundo autem modo quasi supponit productionem Personarum, et absque omni ordine rationis convenit tribus, quemadmodum

P' 274va

Bad. 47rZ

S' 157va

AI'K'P'S'T'W' 78 omnes] quatenus (?) add. S' | 80 divino] et add. (sed exp.) I' | et1] ut W' | 83 diversarum] diversorum I'K' | 88 ratione] consideratione K'P' | aut] et K'P' ut (sed exp. et i. m. corr.) S' | 89 in] om. W' | et] sup. lin. K' | 90 sic] Sicut I' | beatitudine] iter. S' | loqui…91 ea] de ea loqui T' | 92 consequitur] conveniet T' | 93 et] om. W' | procedentis] producentis (sed del. et i. m. corr.) I' | 94 Dei] i. m. I' | rationem nostram] inv. K'P'T' | 95 sicut] sic ut K'S' | neque] ut quae I' (sed del. et corr.) W' | 96 ut] non S' | supponit] praesupponit K' | 97 convenit] communit W' | 99 supra…est] determinatum est supra K'P' | 102 convenit] communit W' 77 sicut…78 creaturae] In secunda parte imperfecta. | 96 Et…100 essentiali] Cf. ibid., art. 40, q. 6 (ed. G. A. WILSON, p. 276, 21-33; ed. 1520, I, f. 259vE; ed. 1646, II, p. 662a-b).

HenricusDEF.indd 231

20-12-2007 16:07:35

174

Scarp. 794a

W' 181va

convenit eis actus creandi absque ordine rationis. Licet enim quod creet et quo creet, Filius habet a Patre et Spiritus Sanctus ab utroque, tamen respectus ad creaturas non fundatur super eam, nisi ut iam est trium. Primo autem | modo beatitudo Dei quasi imperfectam rationem beatitudinis habet, sicut et actio quam consequitur quasi imperfectam habet rationem operationis intellectualis. Secundo autem modo habet perfectam rationem | beatitudinis, sicut et actio qua consequitur habet quasi perfectam rationem actionis intellectualis. |
Bad. 47rZ

K' 335ra T' 206va

Scarp. 794b Bad.

47v

ARTICULUS XLIX

105

110

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «beatitudo in Deo est de essentialibus», dicendum quod verum est, et hoc quia convenit tribus ratione essentiae, quae est communis tribus et non dicit super communem rationem essentiae communis | nisi | rationem communis cuiusdam respectus. Sed essentia potest esse tribus communis sub ratione communis respectus dupliciter: aut quod ille respectus fundatus in essentia communicatur ab una Persona aliis, sicut et ipsa essentia, aut non habet esse in essentia, nisi ut iam aliis est communicata. Primo modo fundantur illa attributa quae sunt sapientia, bonitas et huiusmodi, quae ordine quodam rationis conveniunt | tribus, quia Patri ex se et Filio a Patre et Spiritui Sancto ab utroque. Non sic autem fundatur | in communi essentia ratio beatitudinis perfectae, sed illius tantum quae est

115

120

AI'K'P'S'T'W' 103 quod…104 et1] om. W' | creet] screet (sed exp. et esset i. m.) I' | 104 creet] screet (sed exp. et esset i. m.) I' conf. W' | habet] ei add. (sed exp.) W' | Spiritus] Spiritu K' | 105 fundatur] fundantur W' | 106 rationem] i. m. I' | 107 quam] i. m. I' | 109 rationem] actionis add. K'P' operationis add. W' | qua] quam K'P' | 111 in1] om. I' | de] om. I'K'P'T' | 112 essentialibus] essentialis I' | est] om. T' | tribus] personis add. Bad. Scarp. (sed cf. supra p. 170, 8 et p. 173, 102) | 114 communem rationem] rationem rationem (sed exp. et rationem communem et signis inversionis additis transposuit) A | communis1] tribus et non dicit add. (cf. lin. praec.) I' | nisi…rationem2] om. W' | rationem2] cuiusdam add. (sed del.) K' | 115 Sed essentia] om. W' | 117 ab] i. m. S' | Persona aliis] personalis W' | 120 conveniunt] convenit I' (sed del. et i. m. corr.) K'P' | tribus] iter. K' | quia] om. K'P' | 121 fundatur] secundum essentiam add. W' | 122 communi] omnia T' 111 beatitudo…112 essentialibus] Cf. supra, p. 170, 7.

HenricusDEF.indd 232

20-12-2007 16:07:38

QUAESTIO 8

125

130

135

175

quasi imperfecta. Secundo autem modo, scilicet in quantum tres Personae simul perfecte eam consequuntur, non nisi perfecto actu intelligendi in Verbo et perfecto actu amandi in Amore procedente, ut dictum est, fundatur super eam ratio beatitudinis perfectae, ut dictum est. Ad secundum, quod divina essentia habet rationem summi boni absque eo quod supponat productionem Personarum, dicendum secundum praedicta quod summum bonum | potest considerari in se vel ut est consecutum a Persona sua operatione intellectuali. Primo modo non habet rationem beatitudinis, sed secundo modo tantum, et hoc dupliciter secundum iam distinctum modum. Et uno modo non supponit Personarum productionem, alio vero modo quasi supponit ipsam, ut dictum est.

P' 274vb

AI'K'P'S'T'W' 124 simul] om. T' | 125 intelligendi…actu] om. (hom.) S' | actu] om. K'P' | 126 super eam] om. I' (sed i. m.) K'P'S'T'W' | perfectae] perfectius I'S'W' super eam add. I' (sed exp.) K'P'S'T'W' | 128 quod] de I' (sed exp. et sup. lin. corr.) S'W' | 130 summum] secundum (sed exp.) S' | bonum] summum add. S' | 131 intellectuali] unde add. W' | 133 modum] om. I' (sed i. m.) S'W' | 134 vero] om. I' autem K'P' 123 in…127 est] Cf. supra, p. 172, 56- 69. | 128 divina…129 Personarum] Cf. supra, p. 170, 11-14. | 134 alio…135 est] Cf. supra, p. 172, 52-56.

HenricusDEF.indd 233

20-12-2007 16:07:40

ARTICULUS L

Bad. 47vA Scarp. 795

DE DELECTATIONE ET AFFECTIONE DEI A 212vb I' 218rb

| Sequitur de delectatione Dei. Et quia ipsa est affectio, ideo circa hoc quaerenda sunt duo. Primum de affectione in generali, utrum in Deo sit ponenda affectio. Secundum de affectione | delectationis in speciali, utrum sit in Deo ut aliquid adnexum eius beatitudini. | QUAESTIO

Bad. 47vA Scarp .795a

5

1

UTRUM IN DEO SIT PONENDA AFFECTIO Circa primum arguitur quod in Deo sit ponere affectionem. Primo sic. In quo est ponere principium, et principiatum. Amor autem est principium et origo omnium affectionum, quia omnis affectio aut est circa bonum vel iam habitum, ut gaudium, delectatio et huiusmodi, aut circa adipiscendum, ut spes, aut circa malum iam habitum, ut dolor vel tristitia, aut circa expectatum, ut timor. Et circa ambo non est affectio nisi ex amore, quia non possidetur bonum neque expectatur nisi ex amore, quia est proprium obiectum; nec detestatur malum habitum, nec refugit expectatum nisi ex amore boni contrarii habiti vel expectati vel deperditi. Amor autem habet esse in Deo, ut habitum est supra. Ergo etc.

5

10

AI'K'P'S'T'W' 1Articulus...3 Dei] om. AK'P'T'W' 2De...3 Dei] cf. infra, lin. 5 om. S'5 delectatione] dilectione K'P' | quia] conf. verbum et de delectatione ratione Dei add. S' | ipsa est] inv. W' | affectio] ut add. A | 6 hoc] in add. S' | quaerenda] inquirenda A | Primum] primo I'P'S' | 7 delectationis] dilectionis K'P' | 2 Utrum…affectio] cf. supra, lin. 6-7. | 5 et] ut W' | 7 gaudium] et huiusmodi add. (sed exp.) K' | delectatio] dilectio K'P' | et] om. S' | 8 iam] om. T' | 9 timor] est add. W' | 10 non1] ut P' | 11 neque] nec K' | 12 nec1] Neque I'K'P'T' | nec2] neque I'K'P'T' 13 Amor…14 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 143, 15-16; ed. 1520, II, f. 23rA; ed. 1646, II, 732a).

HenricusDEF.indd 234

20-12-2007 16:07:42

QUAESTIO 1 15

20

177

Secundo sic. Quod voluntatem expedit in sua actione ponendum est esse in Deo, quia ipse habet voluntatem summe expeditam. Affectio est huiusmodi, quia in idem tendit cum | voluntate recta; vult enim punire iratus quod vult punire rectus iudex. Ergo etc. In contrarium est quoniam affectiones omnes passiones sunt absolute; qualem non est ponere in Deo secundum superius determinata. Ergo etc. | <SOLUTIO>

25

30

Dicendum ad hoc quod omnis affectio | in creaturis, sive naturalis sive animalis sive rationalis, de genere qualitatis est in tertia specie qualitatis, quia passio dicitur vel passibilis qualitas - et hoc quia est causativa passionis de praedicamento passionis - vel causata ab illa vel mediate vel immediate, et hoc vel large accepto nomine ‘passionis’ ad illam quae est salus et receptio, quae est in natura rei, et per affectionem, vel stricte ad illam quae est abiectio secundum contrarias dispositiones. Et secundum rationem nominis dicitur ‘affectio’ quasi ‘affixio’. Et | est advertendum quod affectio dupliciter potest significari, et hoc | vel per modum habitus, vel per modum fieri, et in utroque modo dupliciter, vel

K' 335rb

Bad. 47vB

Scarp. 795b

S' 157vb Bad. 47vC

AI'K'P'S'T'W' 16 Affectio] affectione S' affectionem W' | 17 est] om. I'S'W' | in] sup. lin. K' | 19 est] sup. lin. I' | 21 determinata] om. W' | 22 sive] sine K' | 24 quia1] quae T' | 25 de…passionis2] om. (hom.) K'P' | vel2] i. m. I' iam P' | 28 abiectio] obiecto I' (sed exp. et i. m. corr.) S'W' | 29 affixio] affectio (sed del. et corr.) I' | Et2] om. K'P' | est] autem add. K'P' | 30 dupliciter potest] inv. K' | et] per add. I' (sed del. et ex i. m.) S'W' | per] om. W' | 31 in] om. I' (sed i. m.) S'W' 19 affectiones…21 determinata] Cf. ibid., art. 46, q. 2 (ed. L. HÖDL, pp. 133, 80 - 134, 88; ed. 1520, II, f. 21rH; ed. 1646, II, 727b); cf. etiam q. 3 (ed. L. HÖDL, p. 144, 35-38; ed. 1520, II, f. 23rB; ed. 1646, II, 732b); cf. etiam q. 4 (ed. L. HÖDL, p. 152, 95; ed. 1520, II, f. 24rK; ed. 1646, II, 735b). | 23 de…24 qualitatis] Cf. ARIST., Categ., c. 8 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 25, 9 - 27, 3 ; Transl. Moerbeke, ed. ID., pp. 103, 9 - 104, 25; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, pp. 346, 22 - 348, 83; 9a28 - 10a10). | 27 salus…28 contrarias] Cf. ARIST., De an., II, c. 5, (in ALBERTI MAGNI, Comm., ed. Cl. STROICK, p. 100, 64 ; 417b2-4); etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 6, 94, p. 182 et 6, 95, p. 182); etiam THOMAS DE AQ., Comm. II De an., lect. 11 (ed. Leon., XXIV, p. 14).

HenricusDEF.indd 235

20-12-2007 16:07:45

178

P' 275ra

Scarp. 796a

ARTICULUS L

ut firma et de difficili mobilis, vel ut cito transiens et de facili mobilis. Affectio significata per modum habitus est ut dispositio irrationabilitatis et verecundiae et huiusmodi, quae disponunt ad affectiones significatas per modum fieri, ut sunt irasci, verecundari et huiusmodi. Quae cum sint innatae aut confirmatae quasi innatae ne de difficili amoveantur, cum sunt significatae per modum habitus, neque de facili | cessent, cum significantur per modum fieri, tunc dicuntur passibiles qualitates. Cum vero insunt a causa transeunte cito et de facili amoventur, cum significantur per modum habitus, nec de facili neque cito cessant, cum significantur per modum fieri, tunc dicuntur passiones, non passiones de praedicamento passionis, quia illa passio fundatur | cum actione in eodem motu aut mutatione sive aliquo se habente per modum alicuius cuius esse consistit in transitu et fieri quod terminatur ad aliquid, ut ad substantiam, qualitatem, quantitatem, aut ubi; ita quod actio et passio in essentia illius communis non dicunt nisi diversos respectus secundum superius determinata; ita etiam quod numquam est passio pertinens ad praedicamentum passionis sine actione, et e converso, sive large sive

35

40

45

AI'K'P'S'T'W' 32 firma] forma W' | de1] om. I' | 33 irrationabilitatis] an scribendum irascibilitatis ? ignobilitatis K'P' | 35 sunt] super add. (sed exp.) I' suprascripti (sed corr.) W' | verecundari] verecundiari (sic) W' | 36 innatae1] natae K'P' | de] om. W' | de difficili] divisibili (sed del. et i. m. corr.) I' | 37 sunt] abbreviatio obscura K' | cessent] coni.: cessant AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 38 dicuntur] dicunt S'W' | passibiles] passio (sed corr.) K' | 39 insunt] sunt K' | cito] incito (sed corr.) P' | amoventur] amoveantur A | cum] vero add. I' (sed exp.) K'P'S'T'W' | 40 nec…neque] et AK' del. et et i. m. I' | neque] nec T' | cessant] transeunt K' | 41 tunc dicuntur] non dicitur (sed del. et i. m. corr.) I' | 42 fundatur] fundantur W' | cum] super K'P' | 44 esse] est W' | transitu] transitum S'W' | et] in add. T'W' | terminatur] determinatur K'P' | ad1] aliud add. W' | 45 quantitatem] om. I' (sed i. m.) K'P'S'T'W' | 47 etiam] per S' 32 de1…mobilis1] Cf. ARIST., Categ., c. 8 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 24, 12; Transl. Moerbeke, ed. ID., p. 102, 16; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, p. 311, 48; 9a3). | cito…mobilis2] Cf. ibid., c. 8 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 24, 6- 8; Transl. Moerbeke, ed. ID., p. 102, 9-11; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, p. 311, 40-42; 8b35-37). | 42 passio…43 motu] Cf. ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 2, 101, p. 148). | 45 actio…47 determinata] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 5 (ed. R. MACKEN, p. 96, 91-94; ed. 1520, I, f. 199vP; ed. 1646, II, p. 508b).

HenricusDEF.indd 236

20-12-2007 16:07:48

QUAESTIO 1

50

55

60

65

70

179

stricte accipiantur. Affectiones autem non sunt motus aut mutationes aut aliquid existens in fluxu aut transitu, neque dicunt respectus | fundatos in tali aliquo, sed dicunt aliquid absolutum cuius esse consistit in facto esse ut per se causatum per motum aut mutationem, ut sunt affectiones significatae per modum habitus, aut consequens ad aliquid sic causatum, ut | sunt affectiones significatae per modum fieri. Irasci enim vel verecundari totum est simul et consistit in quodam facto esse manenti ad perseverantiam alicuius ad quod sequitur, sive mediate sive immediate, quod est per se terminus alicuius transmutationis. Huiusmodi enim affectiones non fiunt nisi ad modum illarum dispositionum quae sunt termini | transmutationum, vel quae fiunt in termino transmutationum, ut ad modum illuminationis medii, vel ad modum relationum, et hoc per aliquid in quod fit | per se transmutatio. Ad accensionem enim sive inflammationem caloris circa cor sequitur affectio irascendi sive ira secundum actum aut secundum habitum, quae est dispositio ut de facili quis irascatur secundum actum. Et sic de omnibus aliis affectionibus. Secundum nullam enim affectionum fit per se alteratio, sicut neque circa | habitus animae aut corporis. Si igitur loquamur de affectionibus secundum identitatem rei qua sunt in creaturis, | dicendum quod nullo modo habent esse in Deo, sicut neque illa quae per proprietatem transferimus a creaturis ad Deum, ut sunt bonitas, sapientia, et huiusmodi quae non secundum eandem

W' 181vb

K' 335va

T' 206vb Bad. 48r

Bad. 48rD

A 213ra

AI'K'P'S'T'W' 49 accipiantur] (cf. supra, lin. 28: accepto) sumantur I'K'P'S'T'W' | non] si K' | non sunt] om. S' | 51 absolutum] obiectum S' | 52 facto] infacto W' | causatum] et motum add. W' | per2] permut- (sed del.) S' | aut] autem W' om. I' (hom., sed i. m.) S'W' | 53 ad] ut K'P' | 54 modum] habitus add. (sed exp. et del.) K' | 55 et consistit] om. K'P' | quodam] quodammodo W' | 58 enim] autem T' | fiunt] conf. A sunt I'K'P'S'T' | 59 termini] nisi K' actus add. (sed del.) S' | vel…60 transmutationum] sup. lin. T' | 60 termino] terminum W' | 61 hoc per] inv. I'K'P'S'T'W' | in] vel add. P' om. T' | se] sup. lin. W' | 63 ira] sup. lin. I' | 64 facili] quis aguntur add. (sed del.) S' | 65 Et] ut W' | 68 igitur] ergo T' | 69 Deo] in add. T' | 70 proprietatem] conf. T' | 71 non secundum] conf. T' 65 Secundum…67 corporis] Cf. ARIST., Phys., VII, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, pp. 265, 13 - 266, 5; 246a17-b8). | 71 ut…73 supereminentiorem] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 42, q. 2 (ed. R. MACKEN, p. 40, 42- 47 et pp. 45, 83 - 46, 88 et p. 49, 87-95; ed. 1520, I, f. 190rO et 191rT et 191vZ; ed. 1646, II, p. 486b et 488b et 490a).

HenricusDEF.indd 237

20-12-2007 16:07:52

180 I' 218va

P' 275rb Scarp.

796b

K' 335vb Bad. 48rE

ARTICULUS L

naturam rei attribuuntur | Deo qua sunt in creaturis, sed secundum naturam supereminentiorem. Propter quod iuxta determinationem beati DIONYSII Deus non est dicendus simpliciter bonus aut sapiens, sed superbonus et supersapiens, et cetera huiusmodi. Unde si secundum eandem naturam rei aliquid quod est in creaturis transferatur ad divina, hoc non potest fieri per proprietatem, sed per similitudinem quandam. An autem aliqua affectionum Deo per proprietatem sit attribuenda et quae sic et quae non, considerandum | est secundum regulam supra expositam. Quaecumque enim affectiones de ratione sui nominis defectum aliquem | aut rationem imperfectionis important per proprietatem Deo attribui non possunt, sed solum per quandam similitudinem; quae vero nominis ratione et impositionis eius ad significandum nullam rationem defectus aut imperfectionis important nihil impedit quin per proprietatem ponantur esse in Deo, quia simpliciter et absolute illa melius est esse ipsum quam non ipsum. Quia igitur nomen affectionis, quantum est de ratione nominis, dicit quandam affixionem et adhaerentiam quasi per quandam compositionem cum eo cuius est, quod nullo modo convenit Deo, idcirco, quantum est de ratione nominis, nulla affectio omnino Deo potest attribui. Et secundum hoc dicitur quod affectio ratione generis Deo attribui non potest. Si autem loquamur de affectione ratione | rei cui | nomen imponitur, sic ratione speciei, hoc est secundum quod nomine speciei

75

80

85

90

AI'K'P'S'T'W' 72 sunt] om. K'P' | 73 determinationem] d- add. (sed exp.) K' | 75 superbonus] super per bonus (sed exp. et corr.) I' | et1] aut (sed exp. et sup. lin. corr.) K' | si secundum] conf. T' | 76 transferatur] transferretur K'P'S' | 77 non] om. P' | potest] est (?) T' | per1] i. m. I' | 78 per] om. T' | per proprietatem] om. K'P' | 79 non] et add. P' est add. I'S'W' | 81 per…84 important] om. (hom.) A | 83 nominis ratione] inv. K' | 84 defectus] etiam sanctas I'W' | imperfectionis] om. S' | important] importaret (sed exp. et corr.) K' | 85 ponantur esse] om. S' | 86 est esse] eius (sed del. et i. m. corr.) I' | 87 nominis] nomini T' | 88 eo] o T' | 89 idcirco] enim add. A sup. lin. I' | 90 Deo] affectio add. (sed exp.) I' | 91 quod] quia W' | 93 loquamur] loquitur K' | nomen] omnem T' | 94 sic] sicut T' 74 Deus…75 huiusmodi] Cf. PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA, De div. nom., c. 2, §3 (Dionysiaca, 1, pp. 71-72; transl. Sarraceni). | 78 An…80 expositam] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 42, q. 2 (ed. R. MACKEN, p. 40, 42-47 et pp. 45, 83 - 46, 88 et p. 49, 87-95; ed. 1520, I, f. 190rO et 191rT et 191vZ; ed. 1646, II, p. 486b et p. 488b et p. 490a).

HenricusDEF.indd 238

20-12-2007 16:07:55

QUAESTIO 1 95

100

105

110

115

120

181

signficatur, affectio quaedam | potest Deo attribui per proprietatem et quaedam non. Illae enim quae ratione rei significatae in creaturis rationem imperfectionis aut defectus important Deo attribui non possunt nisi per similitudinem, ut sunt ira, tristitia, quia important cruciatum et habent malum praesens pro obiecto, cruciatus autem et malum nullo modo per proprietatem in Deo possunt esse; similiter spes aut desiderium, quia dicunt boni non praesentis expectationem, Deus autem nullius boni habet defectum quia nullum expectat; similiter timor, quia est respectu mali expectati, quod Deo inesse non potest; similiter poenitentia, quia est respectu mali praeteriti, quod Deo inesse non potest; neque invidia, quia omnibus favet et nullius bonum potest ei derogare. Similiter est de ira et ceteris huiusmodi, quae maxime habent esse in parte sensitiva. Unde talia si dicuntur esse in Deo, hoc solum est metaphorice per similitudinem effectus. Quia enim interdum voluntas ex ordine sapientiae in eundem effectum tendit in quem et passio sive affectio, quemadmodum iudex punit voluntate tranquilla per iustitiam sicut commotus per iram, idcirco quia Deus agit voluntate tranquilla quae nos agimus ex passione, ideo actio sua sive voluntas in talia agendo nominatur nomine passionis. Et hoc modo passiones sive affectiones praedictae solummodo attribuuntur Deo, ut dicatur iratus, quia ex ordine iustitiae voluntarie punit, et similiter misericors, quia miseriis hominum subvenit ad modum miserentis per benevolentiam; et sic de aliis. Et per eundem modum attribuuntur ei membra et organa corporis, ut oculus, pes et manus, quia agit consimilia illis quae per illa organa solent exerceri. Affectiones autem illae quae ratione sui | nominis non important defectum aut imperfectionem neque similiter | ratione rei cui nomen imponitur, bene possunt per proprietatem Deo attribui, sive in

S' 158ra

Scarp. 797a P' 275va

AI'K'P'S'T'W' 95 signficatur] signum S' | potest] a add. S' | 98 tristitia] et add. T' | 99 cruciatum] crucatum (sic) T' cruciant W' | obiecto] ratio W' | 100 modo] conf. T' | in…esse] possunt esse in Deo A | 103 quod] in add. K'P' | inesse] esse K'P' | 104 est] om. A | quod Deo] del. et rescr. i. m. I' | inesse] sup. lin. S' conf. T' | 105 nullius] melius (sed del. et i. m. corr.) K' | ei] sup. lin. S' | 106 ceteris] cetera I' | 107 esse2…Deo] Deo inesse K'P' | 109 in eundem] iter. (sed del.) I' | sive] effectus add. K' | 111 sicut] iter. S' | commotus] cum motus W' | voluntate] iter. (sed exp.) I' | tranquilla] transquilla (sic) W' | 113 sive] actiones add. S' | 115 voluntarie] voluntatis (sed del et corr.) K' | punit] pervenit K' | similiter] simpliciter W' | 116 subvenit] subiecit (sed exp. et corr.) P' | 117 aliis] alias vel animal (scr. aľ) W' | ei] om. K'P'W' | 120 aut imperfectionem] i. m. I' 120 neque…124 sequenti] Cf. infra, q. 2, p. 187, 38-39 .

HenricusDEF.indd 239

20-12-2007 16:07:58

182

ARTICULUS L

nobis pertineant ad partem sensitivam sive ad intellectivam, qualis est delectatio, gaudium, et huiusmodi, de quibus erit sermo in quaestione sequenti. |
Bad. 48rF

W' 182ra K' 336ra

I' 218vb

T' 207ra

Bad.

48rG

ARGUMENTA>

Quod ergo arguitur primo, quod omnes affectiones sunt in Deo quia fundamentum omnium in ipso est ut amor, dicendum quod nomen ‘amoris’ aequivocum est. Uno enim modo | nominat simplicem actum voluntatis, et est idem iste amor quod | amatio. Alio vero modo nominat habitum qui est principium elicitivum actus volendi et radix atque origo et fundamentum virtutum, de quo locuti sumus in quadam quaestione superius. Tertio modo nominat affectionem sive passionem in sensitiva parte, aut per modum habitus, aut per modum fieri significatam. Isto tertio modo est origo omnium affectionum in sensitiva parte. Secundo modo est origo passionum quae sunt in intellectiva | parte, quarum quaedam dicuntur passiones tantum et non affectiones, ut sunt omnes actiones voluntatis et intellectus, sive rationem perfectionis simpliciter importent, ut intelligere et velle simpliciter dicta, sive rationem imperfectionis importent, ut | desiderare, sperare, quorum esse consistit non in fieri, sed in quodam facto esse, non sicut consistit esse actionis aut factionis. | Unde circa huiusmodi non contingit in nobis alteratio per se, quia sunt ut perfectiones rei. Dicere autem alteratum esse recipientem

125

130

135

140

AI'K'P'S'T'W' 122 pertineant] pertineat W' | ad2] om. I'K'P'S'T'W' | intellectivam] intellectualem I'K'P'S'T'W' | est] om. T' | 123 delectatio] et add. T' | 127 enim modo] inv. K' | simplicem] duplicem K'P' | actum] actionem K' | 131 quaestione] questio W' | 132 aut1…modum1] om. K' | 134 origo] n- add. (sed exp.) K' | in] om. W' | 135 intellectiva] passionum add. W' | quarum] lac. seq. K' | 136 ut] et A et i. m. I' | 137 perfectionis simpliciter] inv. W' | importent] imparem W' | 138 ut] sunt add. I'K'P'S'T'W' | 139 desiderare] om. W' | desiderare sperare] inv. I'S'T' | sperare] om. P' | 141 huiusmodi…contingit] non convenit huiusmodi W' | contingit] coni. convenit AI'K'P'S'T'W'. 125 omnes…126 amor] Cf. supra, p. 176, 4- 8. | 128 Alio…131 superius] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 46, q. 4 (ed. L. HÖDL, pp. 153, 29 155, 77; ed. 1520, II, f. 24vL-N; ed. 1646, II, 736a-b). | 130 de…131 superius] Cf. ibid., art. 46, qq. 3 - 4 (ed. L. HÖDL, p. 154, 52 - 155, 99; ed. 1520, II, f. 24vM - 25rN; ed. 1646, II, 736b - 737a).

HenricusDEF.indd 240

20-12-2007 16:08:01

QUAESTIO 1

145

150

155

160

165

183

finem et perfectionem ridiculum est, ut dicit PHILOSOPHUS VIIo P h y s i c o r u m, ubi dicit COMMENTATOR quod «cognitio non fit in cognoscente, ita quod pars cognoscens sit transmutata, sed fit quando aliquid aliud transmutatur, sicut est dispositio in omnibus relativis». Et dicuntur passiones, | quia sequuntur per se et immediate passionem de genere passionis quocumque modo fiat; non autem affectiones, quia non se habent ad id cuius sunt, per modum impressionis in illis, | sed potius per modum expressionis ex illis. Propter quod etiam significant per modum actionis, licet non significant aliquid quod est de praedicamento actionis aut reducibile ad illud. Quaedam vero sunt passiones et etiam affectiones, ut sunt gaudium et delectatio et huiusmodi, secundum quod sunt in intellectiva parte, quorum esse simpliciter non consistit in fieri, sed in quodam facto esse. Unde circa huiusmodi non contingit alteratio per se | in nobis, sicut neque circa praedicta. Dicuntur tamen passiones, quia sequuntur aliquam passionem in nobis, sed aliter quam praedicta, quia illa sequuntur immediate passionem illam quae est de genere passionis qua fit alteratio aliqua, etsi non illa quae est per | qualitates sensibiles, nisi a remotis, ut est alteratio per intelligibile receptum in intelligente, ad quam immediate sequitur operatio intelligendi in intellectu et mediante illa, licet non agente illa, operatio volendi in voluntate. Ista vero | sequitur non immediate passionem illam de praedicamento passionis, sed illam quae consistit in facto esse et sequitur illam. Delectatio enim intellectualis immediate sequitur actum intelligendi et volendi. Quae

Bad. 48v

A 213rb

S' 158rb

Scarp. 797b

P' 275vb

AI'K'P'S'T'W' 143 ridiculum] rudiculum T' | Philosophus] om. A | 144 Physicorum…dicit] dicit ubi Physicorum W' | dicit] dicitur A | Commentator] iter. K' | in] per add. (sed exp.) I' | 145 fit] sit I' (sed exp. et i. m. corr.) T'W' | 146 relativis] regularis K' regulis P'S'W' | 147 et] sup. lin. I' | 149 sed] i. m. I' | 150 actionis] sed add. W' | 151 de] genere add. (sed exp.) K' | 153 sunt2] iter. K' | 154 in] om. W' | 155 facto] factum W' | 156 Unde] sed add. W' | huiusmodi] om. W' | contingit] convenit A consistit et huiusmodi add. K' coniungit S' | 158 illa] om. K'P' | 160 non] fit add. S' | qualitates] quantitates P' in add. S' | 161 in] om. I' (sed i. m.) W' | 162 intellectu] intelligendi (sed del. et corr.) I' | illa] om. S' | 163 vero…sequitur] vero sequitur] inv. W' 144 cognitio…146 relativis] Cf. ARIST., Phys., VII, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, p. 265, 16-17; 246a25-26); AVERR., Phys. VII Comm. 20 (Iunt., IV, f. 322vH). | 166 Quae…169 sequenti] Cf. infra, q. 2, p. 198, 277-279.

HenricusDEF.indd 241

20-12-2007 16:08:04

184

K' 336rb

Bad. 48vH

ARTICULUS L

etiam dicitur affectio, quia se habet ad id cuius est per modum impressionis ab operatione intelligendi et volendi circa suum obiectum, | sed principaliter ab ipso obiecto, ut patebit in quaestione sequenti. Patet ergo quomodo amor est principium quasi secundum genus causae efficientis omnium passionum et affectionum, etiam illarum quae important rationem defectus et imperfectionis; qui bene dicitur in Deo, licet non illae affectiones vel passiones, eo quod ratione sui nominis aut rei secundum quod nomen imponitur ad ipsam significandam, nullam rationem defectus aut imperfectionis importat, sicut faciunt illa principiata. Hoc enim est praecise quare aliquid dicitur esse per proprietatem in Deo vel non; non autem natura rei absolutae. Quod si esset huiusmodi causa in principio, similiter et esset in principiato, | ut procedit obiectio. Ad secundum, quod affectiones expediunt actionem, dicendum quod verum est. Unde propter istam proprietatem affectio quaelibet potius Deo esset attribuenda per proprietatem quam non attribuenda. Sed cum aliqua proprietas defectus vel imperfectionis est adnexa, illa plus impedit quam multae aliae possent conferre, quia in Deo non solum debet esse perfectio omnis, sed etiam debet esse in ipso absque omni defectu et imperfectione adnexa. Ad tertium, quod omnes affectiones sunt absolute passiones, quae non possunt esse in Deo, dicendum quod verum est secundum quod habent rationem passionum quae sunt de praedicamento passionis, aut quae sunt a passione quae est de praedicamento passionis causatae, sive

170

175

180

185

190

AI'K'P'S'T'W' 167 id] illud I' | 168 ab operatione] ad operationem W' | obiectum] subiectum P' | 169 ipso] i. m. I' | 170 quomodo] quando W' | quomodo…genus] iter. S' | genus] qui est add. (sed est exp.) K' ergo (scr. go) W' | 172 important] importat W' | et…175 defectus] om. I' (hom., sed i. m.) S'W' | qui] quia P' | 173 quod ratione] om. K'P' | 176 praecise] quod add. (sed exp.) K' | esse] om. K'P' | 177 Quod] quia I' (sed del. et sup. lin. corr.) T' | 183 vel] aut K'P' | illa] prius add. W' | 184 non] est add. (sed exp.) I' | 185 perfectio omnis] perfectionis I' (sed exp. et sup. lin. corr.) W' | 186 defectu] deffectum (sic) T' | adnexa] ante exum (sed del. et corr.) K' | 187 tertium] dicendum add. I' (sed exp.) S' | omnes] omnis W' | absolute] obstante (?) W' | 188 possunt] i. m. I' | esse] iter. W' | 189 aut…190 passionis] om. (hom.) T' | 190 de] in I' (sed exp. et sup. lin. corr.) S' im (sic) W' 180 affectiones…actionem] Cf. supra, p. 177, 15-17. | 187 omnes…188 Deo] Cf. supra, p. 177, 19-20.

HenricusDEF.indd 242

20-12-2007 16:08:07

185

QUAESTIO 2

195

200

mediate sive immediate, quia illa quae est de praedicamento passionis, secundum id in quo fundatur, nullo modo potest esse in Deo, licet sit in ipso secundum rationem puri respectus quem importat, ut habitum est supra. Secundum vero quod habent rationem passionum quasi causatarum immediate et solummodo a passione quae est de praedicamento passionis secundum rationem tantum, quemadmodum in Deo actio intelligendi et volendi quasi sequuntur rationem informationis divini intellectus a forma suae essentiae, vel causatarum ab ista mediate sed immediate ab illa quae est velle | et intelligere, quae habet rationem actionis et passionis tantum secundum rationem | sui respectus tantum, non autem eius super quod fundatur in creaturis, ut sunt gaudium et delectatio, | de istis non est verum quin bene possint esse in Deo, quia nullam rationem imperfectionis penitus dicunt. | QUAESTIO

2

Scarp. 798a I' 219ra Scarp. 798b

Bad. 48vI Scarp. 798a

UTRUM AFFECTIO QUAE EST DELECTATIO SIT IN DEO UT ALIQUID ADNEXUM EIUS BEATITUDINI 5

Circa secundum arguitur quod delectatio non sit in Deo. Primo sic. Quod est in creaturis non attribuitur Deo nisi sit omnibus et semper «melius esse | ipsum quam non ipsum», secundum regulam ANSELMI. Sed

W' 182rb

AI'K'P'S'T'W' 191 sive immediate] i. m. I' | quia] est add. W' | 192 secundum…fundatur] iter. (sed del.) I' | id] illud S'W' | quo] est add. S' | fundatur] in add. T' | 194 quasi] quae W' | 195 causatarum] scr. cum Badio tantarum AI'K'P'S'T'W' | 197 rationem] om. K'P' | informationis] informationi K' informationem P' informatis (sed del. et corr.) T' | 198 divini] i. m. I' | 199 sed] exp. (et vel sup. lin.) I' vel A | 200 actionis] accidentis K' | secundum…tantum2] om. (hom.) K'P' | tantum2] narrantur add. W' | 202 delectatio] et add. sup. lin. (sed exp.) I' dec(sed del. et corr.) S' | bene] om. K'P' 1 Utrum...3 beatitudini] cf. supra, p. 176, 7- 8. | 4 sit] est (sed exp. et corr.) S' | 5 est] sit add. (sed del.) I' | 6 melius] est add. I'W' | secundum] secundam S' | regulam] om. S' 191 quia…194 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 5 (ed. R. MACKEN, p. 96, 91-94; ed. 1520, I, f. 199vP; ed. 1646, II, p. 508b). | 5 Quod…6 Anselmi] ANSELMUS, Proslogion, c. 5 (ed. F. SCHMITT, p. 104, 14 - 17).

HenricusDEF.indd 243

20-12-2007 16:08:10

186 K' 336va

P' 276ra

T'

207rb

Scarp. 798b

S'

158va

ARTICULUS L

in delectatione non est omnibus et semper «melius esse ipsum quam | non ipsum», quia in aliquo actu melius est omnibus non delectari quam delectari, ut in actu fornicationis, adulterii et huiusmodi, quia quanto in tali actu aliquis plus delectatur, tanto magis peccat | et maiora tormenta meretur iuxta illud: «Quantum glorificavit se et in deliciis fuit, tantum date ei de tormento et luctu». Ergo etc. Secundo sic. Quod est communiter in pluribus est in eis secundum causam communem. Quare cum delectatio sit in brutis, si esset etiam in Deo, esset in eis communiter, ergo et per causam communem. | Consequens falsum est, quia delectatio in brutis est ex sensu in appetitu sensitivo. Talis autem causa non habet esse in Deo, quia neque sensus neque appetitus habent esse in Deo. Ergo etc. | In contrarium est illud P s a l m i : «Delectationes in dextera tua usque in finem». Et P r o v e r b i o r u m IXo dicitur de sapientia increata: «Delectabar per singulos dies ludens coram eo». Et PHILOSOPHUS dicit VIIo E t h i c o r u m: «Deus semper gaudet una et simplici delectatione». Quod autem delectatio non sit adnexa divinae beatitudini, arguit primo sic, quia delectatio est sui gratia et secundum se, non propter aliud, eligibilis, dicente PHILOSOPHO in Xo E t h i c o r u m: «Maxime eligibile quod non propter alterum neque | alterius gratia eligimus». Tale autem confessum est esse delectationem. Talis autem est ipsa beatitudo vel aliquid eius, non autem adnexum ei. Ergo etc.

10

15

20

25

AI'K'P'S'T'W' 7 quam…8 ipsum] om. (hom.) S' | 8 ipsum] esse K' | 9 adulterii] alterii (scr. alťii) W' | quanto] conf. A cito add. T'W' | 11 tantum] om. (sed i. m. I') I'P'S'T'W' | de] om. I'S'W' | 12 Ergo etc] n- (sed exp.) K' om. I'P'T'W' | 15 etiam] conf. A | 16 in…est2] est in brutis K'P' | est2] esset W' | 17 sensu] sensibili (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'W' | non] est add. (sed exp.) I' | Deo] eo I' | 19 Psalmi] Psalmus AI'T'W' | 20 IXo] Xo K' om. P' | 21 per] sibi add. (sed exp.) I' | Philosophus] Philosophos et dies add. W' | dicit] est add. (sed exp. et gratia scr.) I' in add. K'P'T' c- add. W' | 24 gratia] quia (sed exp. et corr.) W' | se] et add. K'P' | non] exp. (sed et propter i. m.) I' | propter aliud] om. I' | 28 non] si K' 11 Quantum…12 luctu] Apoc., XVIII, 7. | 19 Delectationes…20 finem] Ps., XV, 11. | 21 Delectabar…eo] Prov., VIII, 30. | 22 Deus…delectatione] ARIST., Eth. Nic., VII, c. 14 (transl. Grosseteste. ed. R. A. GAUTHIER, p. 297, 21; 1154b26); etiam ANON., Auct. Arist., (ed. J. HAMESSE, 12, 132, p. 242). | 25 Maxime…26 eligimus] Ibid., X, c. 2 (transl. Grosseteste. ed. R. A. GAUTHIER, p. 346, 19-21; 1172b20-21).

HenricusDEF.indd 244

20-12-2007 16:08:13

QUAESTIO 2

30

35

40

187

| Secundo sic. Perfectio operationis et finis non minus essentialiter pertinet ad beatitudinem quam ipsa operatio. Sed operatio | pertinet ad beatitudinem ut aliquid eius non ei adnexum. Delectatio autem est perfectio operationis, dicente PHILOSOPHO in eodem: «Perficit autem operationem delectatio ut superveniens quidam finis». Sequitur enim operationem. Ergo etc. In contrarium est quoniam si esset aliquid felicitatis, delectatio in omni operatione | per se quaereretur, quia est finis omnis operationis. Consequens est falsum, dicente PHILOSOPHO in Xo E t h i c o r u m: «Circa multa studium faceremus, etsi neque unam inferant delectationem, puta videre, recordari, scire, virtutes habere. Si autem ex necessitate sequuntur his delectationes, nihil differt. Eligeremus enim haec etsi non fieret ab his delectatio». Quare cum non habet beatitudo esse sine delectatione, «propter quod beatum nominant a gaudere», ut dicit in VIIo E t h i c o r u m, et cum non sit aliquid eius, non potest inseparabiliter se habere | ad ipsam, nisi ut adnexum ei. Ergo etc. | <SOLUTIO>

45

Bad. 49r A 213va

Scarp. 799a

K' 336vb

Bad. 49rK

Hic oportet primo videre quid sit delectatio re. Et ex hoc iuxta regulam ANSELMI videre quomodo Deo summe debet attribui. Est

AI'K'P'S'T'W' 29 Perfectio] omnino add. (sed exp.) S' | non minus] om. K' | minus] unus W' | 30 Sed] ipsa add. (sed exp.) K' | 31 beatitudinem] non add. (sed exp.) K' | 33 operationem delectatio] inv. K' | enim] in S' | 35 aliquid] aliud W' | 36 quaereretur] sequeretur (sed exp. et corr.) P' | 37 falsum] ergo etc. add. (sed del. et exp.) I' | 38 unam] om. K'P' una S' unum W' | 39 recordari] decorari I'K'P'S'T'W' | scire] sive K'P' | sequuntur] sequitur P'T'W' consequitur S' | his] has K' | 40 haec] hoc AK'T' | 41 non] ipso K'P' | delectatione] dilectione I' | 42 ut] et sup. lin. W' | in] om. A | cum] om. K'P' | non] tantum add. K'P' | sit] aliud add. W' | 43 non] om. K'P' | 45 primo] primum I'S'W' | sit] de hoc add. (sed exp.) K' | ex] om. (sed i. m. I') I'K'P'S'T'W' | 46 Anselmi] Anselmus I' 32 Perficit…33 finis] Ibid., X, c. 4 (transl. Grosseteste. ed. R. A. GAUTHIER, p. 353, 8-9; 1174b32). | 38 Circa…40 delectatio] Ibid., X, c. 3 (transl. Grosseteste. ed. R. A. GAUTHIER, p. 350, 17-21; 1174a4-8). | 41 propter…42 gaudere] Ibid., VII, c. 11 (transl. Grosseteste. ed. R. A. GAUTHIER, p. 291, 8; 1152b7). | 45 Et…46 attribui] Cf. ANSELMUS, Proslogion, c. 5 (ed. F. SCHMITT, p. 104, 14-17).

HenricusDEF.indd 245

20-12-2007 16:08:17

188

P' 276rb

I'

219rb

ARTICULUS L

autem delectatio, ut dicit PHILOSOPHUS in Io R h e t o r i c a e, «motus quidam animae et constitutio simul tota sensibilis in existentem naturam». Ad cuius intellectum sciendum est quod quaelibet res existens in rerum natura, ad aliquam dispositionem secundum naturam suam habet ordinari ut ad sibi convenientem, per quam habet suam naturalem perfectionem in esse sibi congruentem aut per quam habet illam sibi acquirere, ad quam quantum est de se solum est in potentia. Et sine illa in esse naturae suae est imperfectio, cumque illam sibi habuerit praesentem et unitam, concipit suavitatem quandam mulcebrem quasi distillantem ex ea, in qua quasi in fine et sibi sufficienti quiescit suus appetitus. Id autem quod in se sic concipit, et in quod quiescit, quod in | se continet dictam suavitatem, seu quod potius est ipsa suavitas, secundum genus praedicamenti qualitas est in tertia specie qualitatis. Et est passibilis qualitas, cum permanens est et de difficili mobilis habens causam permanentem. | Est autem passio sive affectio cum cito transit et de facili mobilis est. Nec quod hic dicimus, delectationem esse qualitatem, contrariatur illi quod dicit PHILOSOPHUS Xo E t h i c o r u m, quod «neque delectatio neque virtutis operationes sunt qualitates». Intelligit enim hoc de qualitate quae est habitus aut virtus in prima specie qualitatis, ut patet inspicienti. Et est id in quo consistit delectatio, immo re est ipsa delectatio qua delectans delectatur, sicut albedo re est ipsa dealbatio qua quis dealbatus est, licet non sit motus ille qui est dealbatio qua generatur

50

55

60

65

AI'K'P'S'T'W' 47 Io] ex add. W' | 48 simul…sensibilis] sensibilis simul tota K'P' | 50 rerum] rem T' | 53 acquirere] acquireri I' | est1] om. S' | in] inquirere W' | 54 naturae] in add. I' | habuerit] sibi add. I' | 57 in1…quod3] i. m. I' | sic] sit W' | 59 est] om. K'P' | 60 passibilis] possibilis W' | de] om. A exp. I' | difficili] facili (sed exp. et i. m. corr.) I' | habens] habent W' | 62 et] sup. lin. S' | quod hic] scr. cum Badio contra hoc AI'K'P'S'T'W' | quod…dicimus] dictam K'P' | dicimus] i. m. I' | 63 qualitatem] habet a add. K'P' | contrariatur] contrariari I'K'S'T'W' | 64 neque2] om. T' | 65 qualitate] qualitatem K' | 66 id] illud W' | in quo] om. W' | 67 delectatur] electatur A | re est] inv. K'P' | dealbatio] et add. T' | qua2] est add. S' | 68 ille] illa W' | dealbatio] albatio W' 47 motus…48 naturam] ARIST., Rhet., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 18-20; 1369b33 - 1370a1). | 59 genus…qualitatis] Cf. ID., Categ., c. 8 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 25, 9-17; Transl. Moerbeke, ed. ID., p. 103, 9-17; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, p. 346, 22 - 32; 9a28 - 9b1). | 64 neque1…qualitates] ID., Eth. Nic., X, c. 3 (transl. Grosseteste. ed. R. A. GAUTHIER, p. 348, 10-12; 1173a13-15).

HenricusDEF.indd 246

20-12-2007 16:08:20

QUAESTIO 2

70

75

80

85

90

189

albedo; et etiam sicut dilectum et cognitum est ipsa beatitudo et beatificatio qua quis beatus effectus est. Nihil enim aliud re additur subiecto quo in illo est dealbatio formaliter quam albedo. Et differunt secundum aliquos dealbatio secundum quod nominat dispositionem subiecti, non motum ad ipsum, et ipsa albedo sola ratione, quia quod est albedo, ut consideratur | secundum essentiam suam, idem est dealbatio, secundum quod consideratur ut est dispositio subiecti. Vel dicitur dealbatio, ut est in acquisitione, albedo vero, ut iam est acquisita. Sic et de aliis, ut non restet dicere quod album est album albedine et dealbatione, neque quod delectans delectatur delectatione aut qualitate illa alias | innominata, neque quod beatus | dicatur esse beatus aut beatificatione aut dicto obiecto, quorum utrumque potest dici beatitudo. Dispositio autem | huiusmodi quae sic dicitur delectatio, si sit in re non cognitiva, tunc est delectatio pure naturalis, qua res huiusmodi delectatur appetitu naturali in tali qualitate in ipsam distillante ex coniuncto sibi convenienti. Et hoc dupliciter, sive ut in qua habet suam naturalem perfectionem, dicente AVICENNA in fine | VIIIo M e t a p h y s i c a e: «Delectatio cuiusque virtutis plena est perfectionis suae acquisitio et ideo sensus delectabilia sunt sensata convenientia et irae vindicta et spei consecutio et uniuscuiusque rei id quod est proprium ei», quemadmodum delectatur arbor cum secundum actum fecunda est floribus et fructibus (unde etiam tunc metaphorice dicitur ridere, quod est signum

Scarp. 799b

W' 182va K' 337ra Bad. 49rL

S' 158vb

AI'K'P'S'T'W' 69 etiam] sup. lin. I' est W' | 70 est] om. (sed sup. lin. I') I'S'W' | 71 in] non T' | dealbatio] est add. K' | 72 aliquos] qui nos quos (sed del. et i. m. corr.) I' qui quos W' | quod] quae (sed del. et sup. lin. corr.) I' | 73 quod] non P' | 75 ut est] inv. S' | subiecti] abbreviatio obscura (scr. ſb’r) P' | 76 in…est2] i. m. I' | vero] autem K'P' | iam] om. I' | iam…acquisita] est acquisita iam K' | 79 quod beatus] inv. K' | esse beatus] inv. K'P' | aut] om. AP' | 81 quae] sup. lin. I' | 82 non] sup. lin. I' cognita add. K'P' | tunc] non add. W' | est] om. K'P' | 83 appetitu] appetitum (sed exp. et corr.) I' | distillante] distillente (sic) W' | 86 cuiusque] uniuscuiusque K' | 87 sensus] iter. A | sensata] sensa W' | et2…vindicta] om. (sed i. m. I') I'W' | irae…et3] om. S' | 88 id] illud I'S' | ei] esse (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'S'W' | 89 est] om. T' | et fructibus] iter. (sed exp.) I' | 90 etiam] et T' om. W' | tunc] tunci (sed exp. et corr.) W' | metaphorice] mathematice P' | dicitur] reddere add. W' 72 aliquos] non invenimus. | 86 Delectatio…88 ei] AVICENNA, Metaph., VIII, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 433, 97-99). | 90 metaphorice…ridere] Cf. THOMAS DE AQ. Super Sent., I, dist. 22, q. 1, art. 2, arg. 3 et ad 3m (ed. P. MANDONNET, pp. 534 et 536); ID., Summa Theol., Ia, q. 13, art. 6, resp. (ed. Leon., IV, p. 150).

HenricusDEF.indd 247

20-12-2007 16:08:24

190

T' 207va

P' 276va

A 213vb

Bad. 49v Bad. 49vM

Scarp. 800a

ARTICULUS L

delectationis et laetitiae in proprie ridente); sive ut ex qua acquirit suam perfectionem, quemadmodum delectatur arbor plantata in loco uberi | quae luxum et effluentiam habet nutrimenti sibi praesentis. Quod tamen improprie dicitur delectatio, nec sapientes nomen delectationis solent rei non cognitivae tribuere. Si vero delectatio sit in re sensitiva, tunc est delectatio animalis, quemadmodum delectatur animal in sua naturali | pinguedine et sanitatis dispositione in illa existente, et hoc ex sensu quo illam suavitatem exinde stillantem in appetitu sensibili percipit. Et est tanto maior ista delectatio sensibilis animalis, quam si esset absque sensu pure naturalis, quanto spiritualius unitur conveniens convenienti in sensu quo spiritualiter in se illam concipit et percipit, quam si sine sensu solum materialiter ei coniungeretur. De qua dicit AVICENNA IXo M e t a p h y s i c a e: «Omnis virtus animalis habet | delectationem et bonum quae sunt sibi propria et delectatio voluptatis et bonitas eius est ut perveniat ad eam qualitas sensibilis conveniens. Conveniens autem unicuique per essentiam est adeptio perfectionis in effectu, ut sentiat | illam fieri et delectetur secundum eius qualitatem». Si vero delectatio illa fuerit in re rationali aut intellectuali, tunc dicitur delectatio intellectualis, quemadmodum delectatur homo ex cognitione veri in re unita ei per intellectum et in fruitione boni uniti ei per voluntatem, quae percipit per intellectum et circa | quae delectatur per voluntatis appetitum. Et est tanto maior ista delectatio spiritualis, etiam circa eandem rem, quam sit illa delectatio animalis, quanto perfectius unitur res conveniens convenienti per intellectum et

95

100

105

110

115

AI'K'P'S'T'W' 91 delectationis] dilectationis W' | laetitiae] letine (sic) I' | 92 arbor] iter. I' | 93 luxum] fluxum K' lutum T' | et] exp. I' | effluentiam] fluentiam W' | 94 dicitur] om. S' | 96 delectatio1] dilecta W' | est] sup. lin. I' | 98 hoc] sup. lin. S' | quo] ad add. K'P' | 99 suavitatem] sanitatem P' | appetitu] appetibili K' | tanto] caro S' | 102 solum] solummodo K'P' | 104 delectationem] dilectionem I' delectationis W' | 105 voluptatis] voluntatis (sed exp. et i. m. corr.) I' | bonitas] bonitatis (sed exp. et sup. lin. corr.) I' | 106 est] om. S' | 107 sentiat] sensiat (sic) S' | delectetur] delectatur I'P'S'W' | 109 delectatio] dilectio I' abbreviatio obscura (scr. ďſto) W' | aut intellectuali] om. K'P' | 110 dicitur] om. K'P' | delectatio] est add. K'P' | 111 ei1] sibi K'P' | uniti] om. W' | 113 voluntatis] vo- et lac. -untatis W' | 114 etiam] et W' | illa] illam S' 104 Omnis…108 qualitatem] AVICENNA, Metaph., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 507, 9-13 et 508, 18-19 et 27-28).

HenricusDEF.indd 248

20-12-2007 16:08:27

QUAESTIO 2

120

125

130

191

intellectualem appetitum quam per sensum et sensitivum appetitum. Unde AVICENNA in IXo M e t a p h y s i c a e, comparans delectationem animalem sive corporalem delectationi intellectuali, dicit | sic: «Lex nostra, quam | dedit Mahomet, ostendit dispositionem felicitatis et miseriae quae sunt secundum corpus. Et est alia quae apprehenditur intellectu. Sapientibus vero theologicis multo magis cupiditas fuit habere hanc felicitatem quam felicitatem corporum, quae quamvis datur eis, tamen non attendunt eam, nec appretiati sunt eam comparatione huius felicitatis quae est coniuncta primae veritati. Et prudens homo non oportet quod omnis eius delectatio sit sicut delectatio asini et quod prima principia, quae sunt proxima domino saeculorum, careant omni delectatione et gaudio». Rationem vero quare delectatio intellectualis excedit corporalem animalem subdit | dicens: «Quoniam poterit comparari perfectionibus amabilibus aliarum virium, in quibus perficitur delectatio apprehendentium, vel quae erit dispositio eius cuius applicatio est contingentia superficierum, comparatione eius quod infunditur in substantiam sui receptibilis, ita quod sit unum id sine discretione, quoniam intelligentia et intellectus et intellectum sunt unum vel paene unum. Anima rationalis plura numero comprehendit, et plus scrutatur apprehensum et plus exspoliat illud ab eis quae sunt in eis accidentaliter et ipsa penetrat interiora apprehensi et exteriora. Quomodo ergo apprehensio haec | poterit comparari illi

I' 219va K' 337rb

Bad. 49vN

P' 276vb

AI'K'P'S'T'W' 116 quam…appetitum2] om. (hom.) K'P' | sensitivum] et add. S' | 117 in…comparans] comparans in IXo Metaphysicae I'S'W' | 118 delectationi] delectationem W' | 120 apprehenditur] comprehenditur I'K'P'S'T'W' in add. P' | 121 magis] sup. lin. A | felicitatem1] om. T' | quam felicitatem] om. (hom.) S' | 122 non] om. W' | appretiati sunt] appretiatur K'P' | 123 comparatione] comparationem W' | est coniuncta] inv. K'P' | prudens] pendens (sed exp. et corr.) K'P' | 124 oportet] an supplendum ? | eius] om. I' | et] est S' | prima] secundum K'P' om. T' primo W' | 125 saeculorum] delectatio intellectualis add. W' | delectatione] dilectione I' | 126 delectatio] delectationem W' | corporalem] intellectualem K' | 127 perfectionibus] aliarum add. (sed exp.) A | 128 perficitur] perfectio (sed exp. et corr.) K' | delectatio] dilectio W' | 129 superficierum] superficies non (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'S' superficiens non W' | 130 id] illud W' | 131 unum2] numero add. T' | 132 plura] plus K'P'T' | numero] om. T' | 133 illud] id (sed del. et corr.) S' | eis2] quae sunt add. S' | 134 Quomodo] quando W' | haec] hic W' 118 Lex…126 gaudio] Ibid., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 507, 95-98 et 1-5 et 509, 37-39). | 127 Quoniam…136 bestiali] Ibid., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 511, 84-85, 87- 88, 90-94 et 97 - 512, 3).

HenricusDEF.indd 249

20-12-2007 16:08:31

192

S' 159ra

W'

182vb

K' 337va Scarp. 800b

Bad. 49vO

ARTICULUS L

apprehensioni, vel quomodo haec delectatio poterit comparari delectationi sensibili vel bestiali ?». Idem in fine libri VIIIi: «Delectatio non est nisi apprehensio convenientis secundum quod conveniens est; unde sensibilis delectatio est sensibilitas conveniens et intelligibilis delectatio est ut intelligat conveniens. Oportet autem quod apprehensio qua intellectus apprehendit intellectum fortior est quam apprehensio qua sentiens apprehendit sensatum, quia intellectus intelligit quidquid potest exspoliari ab alio et unitur cum eo, et fit ipsum, et apprehendit | illud in quantum est ipsum, non autem id quod apparet de eo. Non sic autem sensus cum sensato; igitur delectatio quae est nobis de eo quod intelligimus conveniens, maior est quam ea qua sentimus conveniens, ita quod non est comparatio inter illas. Contingit autem quod virtus apprehendens non delectatur in quo oportet | delectari, propter aliqua accidentia, sicut infirmus non delectatur in dulci, sed respuit illud». Secundum quod dicit libro IXo: «Quia nos in hoc nostro saeculo et nostro corpore demersi sumus in multa turpia, ideo non | sentimus illam delectationem cum apud nos fuerit aliquid de causis | eius». De delectatione praetacta naturali nihil ad praesens, neque de delectatione sensibili animali, quam videtur PHILOSOPHUS praedicta descriptione definire per hoc quod dicit quod est motus sensibilis. Sed ut extendamus | ad illam quae intellectualis est, exponamus illud quod dicit sensibilis sic, id est perceptibilis, ut sit communis ad omnem

135

140

145

150

155

AI'K'P'S'T'W' 135 quomodo] quando W' | comparari] illi add. K'P' de add. (sed exp.) S' | vel2] om. et ut sup. lin. W' | 136 bestiali] poterit comparari delectationi add. (sed canc.) S' | 140 fortior] om. W' | est] sit K'P' | qua2] quam P' quia W' | 141 quia] in add. (sed exp.) S' | et] om. AT'W' | 142 quantum] inquantum W' | 143 id] illud I'W' | de eo] Deo I'K'P'S'W' | delectatio] dilectio W' | 144 eo] Deo (sed exp. et i. m. corr. I') I'K'P'S'W' | intelligimus] scr. cum Badio et Avicenna intellectus AI'K'P'S'T'W' | qua] quam (?) P' | 147 in] et (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'S'W' | Secundum] sup. lin. I' | dicit] ideo Avicenna add. (sed del. et exp.) I' | 148 libro] liber AK'P'S'T' | Quia] quod S' | nos] i. m. I' | hoc] om. K'P' | saeculo] solummodo vel solutio (scr. ſoi’o) S'W' | nostro corpore] inv. W' | 149 sentimus] enim add. W' | 151 De] om. W' | de] om. P' | 153 est motus] inv. I'S'W' | Sed…155 sensibilis] i. m. I' | ut] om. S' | 154 intellectualis est] inv. K'P'S'T'W' | illud] id K'P' | 155 sic] sed (?) W' | id] quod add. T' illud W's 137 Delectatio…147 illud] Ibid., VIII, c. 7 (ed. S. VAN RIET, pp. 432, 67-70 et 76 - 433, 86). | 148 Quia…150 eius] Ibid., IX, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 512, 4-6). | 151 de…153 sensibilis] Cf. ARIST., Rhet., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 18-20; 1369b33 - 1370a1); cf. supra, pp. 187, 50 - 188, 52. | 153 Sed…156 cognitivam] Cf. supra, pp. 187, 45 - 188, 48.

HenricusDEF.indd 250

20-12-2007 16:08:35

QUAESTIO 2

160

165

170

175

193

delectationem cognitivam. Et patet ex iam dictis quomodo illa descriptio perfecte explicat essentiam et naturam delectationis. Per illam enim particulam qua dicitur quod est motus, tangitur eius genus, ut motum largissime accipiamus pro qualitate impressa delectanti ex praesentia delectabilis, quae dicitur motus, non quia sua essentia in motu aut mutatione consistit - hoc enim non est verum -, sed potius consistit in permanentia et perfecto esse quod est totum simul, ut iam dicetur. Sed dicitur ‘motus’, quia fit per quandam impressionem quae est motus, | aut verius quasi subita mutatio quaedam, ut iam dicetur. In essentia autem sua ipsa non est nisi passio aut affectio sive passibilis qualitas, ut dictum est. Unde exponendo quid intellexit per ‘motum’, dixit PHILOSOPHUS addens «et constitutio», ut legamus ‘et’ pro ‘id est’. Et nominatur qualitas ista ‘delectatio’, quemadmodum si albedo diceretur ‘albatio’, si non esset nomen hoc impositum quod est ‘albedo’. Et dicitur delectatio secundum rationem nominis ‘quasi delectatio’, ut per metaphoram sensibilis rei a qua nomen imponitur intelligamus occultum quid quod nomine ‘delectationis’ debemus intelligere. Incidit | enim delectatio a praesentia delectabilis in delectante, quasi gutta quaedam spiritualis dulcedinis, ad modum quo in os parvuli suggentis ubera et immergentis se in ipsa et coniungentis lactis dulcedo distillat, | quam sentiendo delectatur | ex uberum praesentia, ut sic dicatur delectatio

T' 207vb

I' 219vb

A 214ra P' 277ra

AI'K'P'S'T'W' 156 delectationem] dilectionem I' | Et] ut W' | 157 perfecte] perfectione S'T' | essentiam] iter. W' | 158 qua] quae K' quod P'S'T' | qua dicitur] om. (sed i. m. I') I'W' | dicitur quod] om. K'P'S'T' | genus] ergo W' | 159 qualitate] qualitatem K' | 160 sua essentia] inv. S' | motu] at add. (sed exp.) I' | aut] in add. (sed exp.) I' | 161 mutatione] mutationem S'W' | in permanentia] impermanentia W' | 162 perfecto] perfectio S'W' | ut] om. P' | 163 quia] iter. (sed del. et exp.) I' | 164 quasi] quae est add. (sed est exp.) W' | subita] materia add. (sed exp.) I' subiecta K'P'W' | 165 ipsa] i. m. I' | 166 est] om. S' | 167 id] illud S'W' | 168 ista] om. I' | 169 hoc impositum] inv. I'K'P'S'T'W' | est] om. P' | 170 rationem] ratione T' | delectatio2] del. et rescr. i. m. I' delatio K' | per] om. W' | 171 a qua] cui K'P' | 172 quid] sup. lin. I' aliquid P' | Incidit] Inducit S' | 173 gutta] guta (sic) T' | quaedam] quidam W' | 174 in] sup. lin. S' | os] hos S'W' 162 Sed…164 dicetur] Cf. supra, q. 1, p. 179, 51-54. | 164 In…166 est] Cf. supra, p. 188, 59-62. | 166 Unde…169 albedo] Cf. ARIST., Rhet., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 18-20; 1369b33 - 1370a1); cf. supra, pp. 187, 46 - 188, 48. | 173 gutta…174 dulcedinis] Cf. AELREDUS RIEVALLENSIS, De speculo caritatis, II, 13 (ed. A. HOSTE et C. TALBOT, p. 81, 573). | 176 ut] Cf. supra, pp. 189, 90 - 190, 99.

HenricusDEF.indd 251

20-12-2007 16:08:38

194

K' 337vb

Bad. 50r

Scarp. 801a

Bad.

50rP

ARTICULUS L

quasi in virtutem coniunctam cum suo convenienti secundum modum praedeterminatum quaedam descendens de ipso sive de obiecto delectabili ‘lactatio’, per quam intelligimus illam qualitatem quam vocamus ‘delectationem’, quasi dulcedinem quandam, quasi motu quodam lactationis impressam, quae quia, ut dictum est, non est ipse motus lactationis, sed res sive qualitas praedicta constituta in | esse per ipsum. Exponit se dicens «motus et», pro «id est, constitutio», hoc est res quaedam constituta in esse per illum motum. Cetera autem quae ponit in illa descriptione sunt quasi | differentiae quibus discernitur delectatio ab aliis, et quibus explicatur modus quo habet causari in delectante. Unde per hoc quod dicit «animae» tangit eius subiectum sive causam materialem in qua fit ad differentiam | delectationis naturalis quae est in inanimatis. Et quia ista qualitas non habet inesse animae secundum id quod est in natura et essentia absolute, sed solummodo in quantum est perfecta suo convenienti in natura sibi coniuncto, ideo exponendo quod dixit «animae», subdit, «in naturam existentem», scilicet in suo actu perfecto per sibi conveniens in natura coniunctum quod proprie est esse existentem. Sola enim proprie res illa dicitur existens natura quae in suo esse perfecto consistit. Unde dicit PHILOSOPHUS Io R h e t o r i c a e: «Necesse est delectabile esse in id quod est secundum | naturam», ut haec sit definitio quam intendit PHILOSOPHUS: «Delectatio est constitutio

180

185

190

195

AI'K'P'S'T'W' 177 virtutem] dilectam add. (sed exp.) K' | cum] in P' | 178 praedeterminatum] determinatum I'S'W' | quaedam] quidam S'W' | 180 quasi1] iter. W' | 181 impressam…182 lactationis] i. m. A | quae] quod (sed exp. et i. m. corr. I') I'T'W' | 182 lactationis] locutionis S' | qualitas] qualitates (sed corr.) S' | 183 id] illud W' | hoc] haec P'S' | est2] i. m. I' | 184 ponit] i. m. I' | 185 differentiae] dictam S' | 186 causari] corpori W' | in] om. I'W' | 187 hoc] os S' | 189 inanimatis] animatis K'P' inanimationis animatis W' | id] illud W' | 190 sed] i. m. I' | 191 in] om. W' | 193 conveniens] convenienta (sed del. et corr.) T' | coniunctum] coniuncta T' | 194 Sola] sompnia (sic) W' | proprie] om. S' | illa] i. m. I' | suo] d- add. (sed exp.) S' | 195 esse] est W' | perfecto] perfectio W' | 196 id] illud W' | sit] fit (sed exp. et i. m. corr.) I' 181 quia…183 ipsum] Cf. supra, p. 193, 167-162. | 183 motus…constitutio] Cf. ARIST., Rhet., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 18-20; 1369b33 - 1370a1); cf. supra, pp. 187, 46 - 188, 48. | 187 animae] Cf. ibid., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 18-20; 1369b33 - 1370a1); cf. supra, pp. 187, 46 - 188, 48. | 196 Necesse…naturam] Ibid., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 23-24; 1370a3-4). | 197 Delectatio…198 tota] Ibid., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 18-20; 1369b33 1370a1); cf. supra, pp. 187, 46 - 188, 48.

HenricusDEF.indd 252

20-12-2007 16:08:42

QUAESTIO 2

200

205

210

215

195

sensibilis», id est perceptibilis, «in existentem naturam simul tota». Et est li «constitutio», loco generis et dicitur «constitutio», quia delectatio consistit in quodam facto esse, et hoc quia non consistit in solo fieri et quia non est ipsum fieri, ut ipsa generatio qua fit aliquid sive mutatio qua fit | conveniens coniunctum convenienti, sicut posuit PLATO secundum PHILOSOPHUM Xo E t h i c o r u m. Immo est quiddam productum manens ad permanentiam suae causae et habet esse in termino motus quo acquiritur conveniens convenienti. Fiunt enim simul in termino illius motus et ipsa operatio intellectualis qua consequitur intellectus illud conveniens et ipsa operatio quae est intelligere et velle, quo consequitur voluntas bonum sibi conveniens et ipsa delectatio, quemadmodum subitae mutationes et illa quae per illas generantur fiunt in termino motuum, licet operatio praecedat natura huiusmodi delectationem in creaturis, quae est causa illius. Unde sicut operatio intelligendi et volendi est quaedam constitutio tota simul permanens, potius assimilata quieti quam fluxui, sic et delectatio. Nec differunt nisi in hoc quod delectatio est quiddam impressum delectanti, intelligere autem et velle est quiddam expressum in intelligente et volente. Propter quod delectari significat modo passionis, intelligere autem et velle modo actionis. Propter quod delectatio dicitur proprie passio, licet accepto nomine ‘passionis’, ut dictum est supra, non operatio.| Intelligere | vero et velle dicuntur operatio proprie non passio, licet secundum

S' 159rb

W' 183ra P' 277rb

AI'K'P'S'T'W' 198 in] om. (sed i. m. I') I'S'W' | tota] totam T' | li] om. AS' | 199 dicitur] dilectio et add. (sed delectio del.) W' | 200 quodam] modo add. W' | facto] om. W' | in] fe- add. (sed exp.) S' iter. T' | 201 ut] est add. K'P' | aliquid] aliud W' | 204 in termino] numero T'W' | in…206 illius] numerio unius (sed exp. et i. m. corr.) I' | 207 illud] id K' | quae] qua S' | et2] s- add. (sed exp.) I' | 209 illas] illa I' | 210 in termino] numerio W' | praecedat] praecedit W' | 211 delectationem] dilectionem I' | 212 permanens] permaniens (sic) T' | 213 potius] i. m. T' | quieti] convenienti (sed exp. et i. m. corr. I') I'P'S'W' | sic] enim add. (sed exp. I') I'S'T'W' | differunt] differt (sed exp. et i. m. corr.) I' | 215 est] modo actionis (sed exp. et va-cat sup. lin.) A | et2] iter. (sed exp.) W' | volente] voluntate W' | 217 dicitur proprie] inv. K'P' | licet] et add. S' sed (sed del. et i. m. corr. I') I'W' | 218 est] simpliciter add. W' 200 et2…203 Ethicorum] Cf. ID., Eth. Nic., X, c. 3 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 348, 26 - 349, 1; 1173a30-31). | 217 Propter…218 operatio] Cf. supra, q. 1, p. 177, 24-26. | 218 Intelligere…221 sunt] Cf. ARIST., De an., III, c. 3 (in ALBERTI MAGNI, Comm., ed. Cl. STROICK, p. 172, 84-86; 427b17-18).

HenricusDEF.indd 253

20-12-2007 16:08:46

196

K'

338ra

Scarp.

801b

I' 220ra

Bad. 50rQ T' 208ra

ARTICULUS L

PHILOSOPHUM in IIIo D e a n i m a intelligere et velle passiones quaedam sunt. «Delectatio | vero est operatio quaedam», ut dicit PHILOSOPHUS Xo E t h i c o r u m. Cetera vero in dicta definitione tenent locum differentiae, ut dictum est. Per hoc enim quod dicit «in existentem naturam», tangit subiectum sive causam materialem, ut dictum est, quae communis et generalis potest esse ad naturam creatam in sua delectatione et ad increatam in sua, secundum quod ambae per suas | operationes consistunt in suo esse, ex quo sequitur delectatio, secundum supra determinatum modum. Quod vero dicitur «sensibilis», hoc est perceptibilis, est ad differentiam delectationis quae est in animatis vegetabilibus; «simul tota» ad differentiam eorum quae per motum acquirunt suam perfectionem, partem scilicet acquirendo post partem. Delectatio enim provenit | tota simul, sive fuerit sensibilis sive intellectualis. De sensibili nihil ad praesens, sed solum de illa quae intellectualis est. Quae proprio nomine ‘gaudium’ appellatur, quia gaudium est proprie illa sola delectatio quae est partis intellectivae, super quam addunt suo nomine quasdam metaphoricas proprietates ‘laetitia’, ‘voluptas’, ‘exsultatio’ et cetera quaecumque ad ipsam pertinentia. Dicitur enim | ‘laetitia’ quasi ‘latitia’, eo quod | delectans delectatione se dilatat, quasi sinum extendendo ut bonum illud a quo delectatio procedit et eius influentiam perfecte capiat, per quod delectatione inflammatur desiderium non movens in non habitum, sed excludens omne fastidium. Dicitur autem ‘voluptas’, quia non habens ad quod acquirendum

220

225

230

235

240

AI'K'P'S'T'W' 220 IIIo] secundo A primo (sed exp. et secundo i. m. I') I'K'P'S'T'W' | De] dem(sed del. et corr.) S' | 222 in] sup. lin. T' | dicta] in add. (sed exp.) T' | 224 materialem] naturalem P' | 226 secundum] per T' | 227 suo] actu add. S' | 228 determinatum] determinata (sed del. et corr.) K' determinatam W' | Quod] in add. (sed exp.) I' | dicitur] dicit S' | 229 animatis] in add. W' | 230 tota] toto A | 232 sive1] est (sed i. m. corr.) W' | 235 est1…sola] proprie est sola illa A | partis] pars (sed exp. et corr.) I' | 237 exsultatio] dexultatio (sed exp. et corr.) P' excultatio S' | 239 sinum] si unum S'W' | extendendo] existendo W' | 240 et] ut W' | 241 excludens] excludent S'W' | 242 acquirendum] inquirendum (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'P'S'T'W' 221 Delectatio…quaedam2] ID., Eth. Nic., X, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 355, 20-21; 1175b27). | 222 Cetera…223 est] Cf. supra, pp. 187, 50 - 188, 52. | 223 Per…228 modum] Cf. supra, art. 49, q. 4, p. 79, 40- 43. | 228 hoc…229 est1] Cf. supra, pp. 194, 197 - 195, 198. | 238 laetitia…latitia] Cf. THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia IIae, q. 31, art. 3, ad 3m (ed. Leon. VI, p. 217).

HenricusDEF.indd 254

20-12-2007 16:08:49

QUAESTIO 2

245

250

255

260

197

moveatur in se quasi volvitur. Est enim delectatio finis quidam passionum in quam omnes aliae ordinantur, sicut omnes ab amore oriuntur sicut a principio, dicente AUGUSTINO super illud P s a l m i: «Scrutans corda et renes Deus finis curae delectatio est; quia eo quisque curis et cogitationibus nititur, ut ad suam delectationem perveniat». Dicitur autem ‘exsultatio’ quasi ‘extra se saltatio’, eo quod dilatatus desiderio quasi se ipsum nil reputat, sed suo delectabili omnino se ingerit et quasi exuendo quod est in illud transit per quod impletur omne desiderium, iuxta illud I s a i a e LXo loquentis de delectatione in visione gloriosa: «Tunc | videbis et afflues, et admirabitur et dilatabitur cor tuum». Ex quo est advertendum quod cum in causando delectationem duo concurrunt, | motus scilicet sive operatio circa obiectum et ipsum obiectum praesens et unitum per huius operationem, sicut in causando beatitudinem, quod sicut ipsum obiectum secundum praedeterminata in beatificando est per se beatificans et causa ut finis perficiens | principaliter, sic et in delectando est per se et principaliter delectans tamquam id de quo principaliter est delectatio et a quo lactatio | delectationis principaliter descendit. Operatio autem non est alterius | eorum causa nisi quatenus terminatur in obiectum, quod dupliciter potest contingere: uno modo secundum quod ipsa operatio est medium assequendi illud obiectum, secundum praedeterminata; alio modo ut

A 214rb

Bad. 50rR

K' 338rb P' 277va S' 159va

AI'K'P'S'T'W' 243 delectatio] electio (scr. elcō) P' | 244 omnes1] e- add. (sed exp.) S' | aliae] scr. ae S' | 245 super] Augustino add. (sed exp.) I' | 246 corda…renes] om. I' | renes] remota (scr. re) S' | eo] quod add. sup. lin. I' est T' | et2] om. K'P' | 248 quod] dilectatus add. W' | 249 nil] nihil (sed del. et corr.) S' | exuendo] exeundo S'W' | 250 impletur] completur (sed exp. et corr.) S' | omne] i. m. I' | 251 loquentis] loquens (sed sup. lin. corr. I') I'K'P'S'W' | 252 admirabitur] mirabitur K'P' | 254 duo concurrunt] inv. I' | duo…motus] motus duo concurrunt W' | obiectum] subiectum I' | et] per add. W' | 255 huius] vel huiusmodi (scr. h9i) P' | 256 quod] om. P' | 258 sic] sup. lin. I' | et1] om. W' | est…se] per se est K'P' | 259 est] om. K'P' de quo add. W' | 261 nisi] sup. lin. I' | 263 assequendi] adsequenda (sed exp. et corr.) S' | secundum] i. m. I' 243 Est…245 principio] Cf. ibid., q. 25, art. 2 (ed. Leon. VI, pp. 184 - 185). | 246 Scrutans…247 perveniat] AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 7, 9 (CC lat. 38, p. 42, 11-12 et 33-35). | 248 exsultatio…saltatio] Cf. BERNARDUS CLARAEVALLENSIS, Sermones super Psalmos ("Qui habitat"), sermo 7, § 5 ( Opera Omnia, ed. J. LECLERQ et H. ROCHAIS, 4, p. 416, 8). | 251 Tunc…252 tuum] Is., LX, 5. | 255 sicut…258 principaliter1] Cf. super, art. 49, q. 5, p. 93, 251-262. | 262 uno…263 praedeterminata] Cf. super, Art. 49, q. 5, p. 93, 251-262.

HenricusDEF.indd 255

20-12-2007 16:08:53

198

Scarp. 802a Bad. 50v

ARTICULUS L

ipsa sit obiectum beatificans de quo concipitur delectatio. Primo modo manifestum est quod non est causa delectationis nisi ministerialiter, sicut | neque beatificationis, non ut | principaliter beatificans, de quo principaliter concipitur delectatio, sed ut ipsum per quod habetur id de quo concipitur delectatio principaliter et quod est principaliter beatificans. Secundo autem modo est causa quoquo modo beatificans secundum praedeterminata et ut id de quo concipitur et a quo influitur delectatio, ut quando aliquis delectatur de ipso actu contemplandi aut amandi Deum, sed in hoc non est causa delectandi principaliter sicut neque beatificandi. Non enim operatio est obiectum contemplandi aut amandi ut quis contempletur se contemplari vel amare aut ut amet se contemplari et amare, nisi quia contemplatur et amat aliquid praeter actum quod est per se et primo contemplatum et amatum, secundum quod habitum est supra. Quare similiter non delectatur in contemplando vel amando, nisi propter hoc quod delectatur principaliter in contemplato et amato, quod tanto magis causativum est delectatonis, quanto magis est delectabile. Delectabile enim est factivum delectationis, ut dicitur Io R h e t o r i c a e. Quare cum eodem principaliter beatificatur et delectatur, patet veritas supra determinata, quod beatitudo principaliter consistit in obiecto et non in actu. Ulterius quia voluntatis est proprie delectari et magis ex actu proprio et obiecto eius quam ex actu et obiecto alieno, sicut et quaelibet alia virtus, patet etiam quod beatitudo consistit principalius in actu voluntatis quam intellectus.

265

270

275

280

285

AI'K'P'S'T'W' 265 causa] om. I' | nisi] om. W' | sicut…267 principaliter] i. m. I' | 267 principaliter] om. S' | ut] per add. P'T' | ipsum per] inv. K' | quod] de quo principaliter (cf. lin. praec.) K' | id] illud I'W' | 269 Secundo…beatificans2] om. (hom.) W' | autem] inser. T' | quoquo] uoniam (sed exp. et corr.) K' | 270 et2] sup. lin. I' | influitur] iter. S' | 272 Deum…274 amandi] om. (hom.) A "va-cat" sup. lin. I' | 273 enim] om. K' | 274 vel amare] om. S' | aut] at S' om. T' | aut ut] inv. W' | ut2] om. K'P' | amet] ut add. (sed exp.) W' | 275 amare] et add. (sed exp.) W' | nisi] verbi vel ubi S' | et2] ut W' | aliquid] aliqua T' | praeter] propter S' per T' | 278 principaliter] om. T' | in] om. W' | 281 Io] scr. pomo (sed exp. et corr.) W' | 283 consistit] consistat (sed i. m. corr. I') I'K'P'S'W' | obiecto] iter. (sed exp. I') I'S'W' | in2] sup. lin. S' | 285 sicut] est add. (sed exp. P') K'P' | 286 consistit] consistat A 280 Delectabile…281 delectationis] Cf. ARIST., Rhet., I, c. 11 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 45, 23-27; 1370a3-7). | 281 Quare…283 actu] Cf. supra, q. 1, p. 184, 169-170.

HenricusDEF.indd 256

20-12-2007 16:08:56

QUAESTIO 2

290

295

300

305

199

Viso ergo ex praedictis quid sit delectatio | re et definitione, patet quod de ratione rei nominis | nihil nisi rationem boni et perfecti importat quod omnia appetunt et licet non ut finem principalem, ut concomitans tamen et adnexum illi, propter quod et ‘finis’ dicitur secundum AUGUSTINUM. Unde et PHILOSOPHUS dicit Io R h e t o r i c a e quod «necesse est delectationem bonam esse» . Si enim mala est, hoc non est ex genere suo, sed accidit ei ex subiecto in quod et circa quod est. Similiter si aliquam habeat rationem defectus | aut imperfectionis sibi adnexam, hoc contingit ei secundum | esse quod habet in creaturis. Quare cum talia Deo attribuuntur per proprietatem secundum regulam supra expositam, Deo ergo attribuenda est delectatio, absque omni tamen ratione defectus et imperfectionis quae potest ipsi contingere in creaturis, et hoc quemadmodum attribuuntur ei alia attributa secundum superius determinata. Et sic delectatio simpliciter dicenda est esse in Deo. Et haec perfectissima, tum quia contemplatio qua comprehendit se est fortior et amor | quo diligit se est ferventior, tum quia perfectio sua qua delectatur est sibi unitior, dicente de eo AVICENNA | in fine VIIIi M e t a p h y s i c a e: «Cum intelligentia intelligentis et intellecti unum sint certissime, ideo sui ipsius est maximus amator et amatum et magis delectans et delectatum. Est excellentior apprehensor cum excellentiore

Bad. 50vS I' 220rb

W' 183rb K' 338va

P' 277vb Scarp. 802b

AI'K'P'S'T'W' 288 ergo] om. T' | et] ratione add. (sed exp.) K' | 289 quod] om. A | 290 non ut] inv. K'P' | 292 Augustinum] Augustinus P' | 294 ei] om. K'P' | 295 aut] vel K'P' | 296 sibi] om. T' | contingit] convenit (sed exp. et sup. lin. corr.) AI' communit W' | 298 per] i. m. P' | secundum] ii- vel u- add. (sed exp.) W' | 300 tamen] cum S' | 303 est] sup. lin. S' | 304 comprehendit] apprehendit S' | et] om. W' | ferventior] fluentior (sed del. et i. m. corr.) I' | 305 tum] tamen S'W' | quia] est add. W' | unitior] intimior K'P' vicinior S'T'W' | eo] se K'P' | 306 intelligentis] intelligimus K'P'S' | 307 intellecti] intellectum add. (i. m. I') AI'S' | unum sint] inv. et sententia add. W' | ideo] cito K' | maximus] maxime P' | 308 apprehensor] apprehensior W' 288 Viso…292 Augustinum] Cf. AUGUST., Enarr. in Ps., Ps 7, 9 (CC lat. 38, p. 42, 11-12 et 33-35). | 293 necesse…esse] ARIST., Rhet., I, c. 6 (transl. Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER, p. 26, 9-13; 1362b5-9); cf. etiam ID., Eth. Nic., VII, c. 13 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 294, 11-12; 1153b4). | 298 Quare…299 expositam] Cf. supra, p. 185, 4-6. | 301 et…302 determinata] Cf. supra, p. 185, 4-6. | 306 Cum…311 ei] AVICENNA, Metaph., VIII, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 432, 65-67 et 70-73).

HenricusDEF.indd 257

20-12-2007 16:09:00

200

T' 208rb

ARTICULUS L

apprehensione excellentioris apprehensi. Ideo est excellentior delectator cum excellentiore delectatione in excellentiori delectato, et hoc est in quo | nihil comparatur ei». Hinc etiam dicit PHILOSOPHUS VIIo E t h i c o r u m: «Cuius natura simplex est, semper eadem actio delectabilissima erit, propter quod Deus semper una et simplici gaudet delectatione». |
Bad. 50vT

310

ARGUMENTA>

Ad primum, quod delectari non semper «melius est esse ipsum quam non ipsum», ut circa actum fornicationis, dicendum quod de delectatione est loqui dupliciter: uno modo simpliciter et in genere, non determinando hanc vel illam, vel huic vel illi vel alio modo determinando hanc vel illam, huic vel illi. Determinando eam secundum aliquem horum modorum, primo modo dicendum quod delectatio est bonum simpliciter et absolute, quia ipsa simpliciter est bonum cuicumque bene disposito secundum suam naturam et quod tali bonum est simpliciter bonum est, sicut simpliciter est sanum quod est sanum sano. Unde quod «omnia delectationem appetunt, hoc signum est non solum quod sit bonum, sed quod sit

315

320

AI'K'P'S'T'W' 309 apprehensione] apprehensionis W' | apprehensi] apprehensionis (sed corr.) P' | cum excellentiore] cum sup. lin. et excellentiore i. m. I' | 310 in1] om. (sed i. m. I') I'S'W' | excellentiori] excellentiore (sed corr.) P' | est in] om. K' | in quo] om. P' | quo] cum K' | 312 simplex] om. W' | est] simpliciter add. W' | semper] i. m. I' | delectabilissima] est add. W' | propter] de add. (sed exp.) I' | 313 simplici] simplicia W' | 314 primum] rationem add. S' | esse ipsum] inv. K'P' | 315 non] esse add. K' | actum] i. m. I' | fornicationis] fortitudinis (cf. supra, p. 186, 9) AP'S'T'W' | de] om. (sed sup. lin. I') I'S'W' | 316 non] nunc I'S'W' | 317 determinando] delectando K' | huic] hinc (sed i. m. corr.) I' illi W' | illi vel] om. W' | vel4] om. Bad. (an recte?) | 318 huic] hinc (sed i. m. corr.) I' | 320 bonum] donum (sed exp. et i. m. corr.) K' | et…321 bonum] om. P' | 321 ipsa] om. K' | bene disposito] rescr. i. m. I' | 322 est1] cuicumque add. (cf. lin. praec.) I' | bonum2] om. W' | est2] sed W' | simpliciter2] bonum add. W' | 323 est sanum1] inv. K'P' | quod1…sanum2] rescr. i. m. I' 312 Cuius…313 delectatione] ARIST., Eth. Nic., VII, c. 14 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 297, 19-21; 1154b25-26); etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 12, 132, p. 242). | 314 delectari…315 fornicationis] Cf. supra, pp. 185, 6 - 186, 10. | 323 omnia…325 optimum] ARIST., Eth. Nic., VII, c. 13 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 295, 6-8; 1153b25).

HenricusDEF.indd 258

20-12-2007 16:09:04

QUAESTIO 2 325

330

335

340

345

201

aliqualiter optimum», ut dicit PHILOSOPHUS VIIo E t h i c o r u m. Et re vera est aliqualiter optimum, quia, ut ibidem determinat, consequitur ad id quod simpliciter est optimum unicuique quod optimum principaliter omnia appetunt, de quo dicit quod «omnia habent quoddam divinum», quod scilicet est sua ultima perfectio qua attingunt sua naturali | operatione bonum divinum vel secundum eius essentiam vel secundum participationem alicuius | similitudinis, ut habitum est supra. Ex cuius adeptione | naturaliter singula bona delectatione delectantur, sed non eodem modo, sicut non sunt naturae eaedem. Neque id bonum divinum in cuius adeptione delectantur eodem modo consequuntur. Sicut tamen bono proprio ordinantur in bonum ultimum et illud appetunt, licet stant in proprio bono quieta per naturam, quia illud ultimum non possunt aliter attingere, sic propria delectatione sua ordinantur in illam perfectam delectationem quae est per essentiam in bono ultimo, et illam appetunt; sed stant in propria delectatione quieta, quia ulteriorem attingere non possunt. Unde dicit ibidem COMMENTATOR: «Omnia naturaliter habent aliquod divinum in ipsis seminatum et divinam quandam refulgentiam et cognoscunt delectationem optimum esse; non potentes autem divina delectatione delectari, | corporali delectationi immanent et ea gaudent». Divinam delectationem appellant illam quae | procedit ex operatione intellectuali, qua gaudet homo «secundum quod divinum aliquid in ipso existit», ut dicitur Xo E t h i c o r u m. Quod divinum non solum | est substantia

S' 159vb K' 338vb A 214va

Bad. 51r Scarp. 803a P' 278ra

AI'K'P'S'T'W' 325 re…326 est] est re vera S' | 326 ut] videlicet K' | 327 id] illud S'W' | est optimum] inv. P' | optimum1…optimum2] i. m. I' | quod2] iter. A | principaliter omnia] inv. T' | 329 scilicet] res (sed del. I') I'W' litt. conf. T' | est] om. P' | 332 adeptione] operatione I' | naturaliter…delectatione] i. m. I' | 333 id] illud I' | 334 adeptione] adeptionem S' | tamen] i. m. I' | 335 bonum] u- add. (sed exp.) W' | et…336 ultimum] i. m. I' | 336 proprio bono] inv. K' | bono] quia add. W' | 337 illam] illa I' | 339 ulteriorem] ulterior et est add. W' | 340 Unde] ibi W' | ibidem] unde add. W' | 341 aliquod] aliquid K' | et] in W' | divinam] et add. W' | 342 cognoscunt] cognoscat (sed del. et i. m. corr.) I' | delectationem] delectatione I'S'W' | 343 delectationi] delectatione W' | immanent] maneat (sed exp. et manent scr.) K' | 344 appellant] et add. I' | ex] i. m. I' | 345 qua] quia (sed exp. et corr.) S' om. W' | ipso] eo K'P' | 346 Xo] IXo I' 2 (sic) K' 328 omnia2…divinum] Ibid., c. 13 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 295, 13-14; 1153b32). | 329 est…331 supra] Cf. supra, art. 49, q. 5, p. 85, 79-83. | 340 Omnia…343 gaudent] ANON., In Eth. Nic., VII, c. 17 (ed. H. MERCKEN, p. 91, 61-65). | 345 secundum…existit] ARIST., Eth. Nic., X, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 360, 18; 1177b28).

HenricusDEF.indd 259

20-12-2007 16:09:07

202

I' 220va Bad. 51rV

W' 183va

ARTICULUS L

intellectus, ut dicunt aliqui, sed quod attingit de Deo operatione intellectuali, et hoc secundum philosophos in aliqua similitudine ad illud quod Deus de se ipso attingit sua operatione | intellectuali; sed secundum fideles in ipsa nuda essentia, quam attingit in gloria sua intellectuali operatione et delectando eadem delectatione | illa participative qua Deus ipse delectatur essentialiter. Secundo autem modo, scilicet ut delectatio est haec vel illa, huius vel illius, quia non eadem delectatione secundum speciem neque eodem proprio bono delectantur omnia, sicut neque eadem est natura, aut naturae dispositio in omnibus eadem, sic adhuc de ea est loqui dupliciter, quia delectatio haec vel illa aut consideratur circa illum cui competit secundum suam naturam, aut circa illum cui non competit secundum suam naturam. Secundum primum modum delectatio haec vel illa competit alicui secundum suam naturam, quia sequitur illud quod pertinet ad perfectionem naturae, aut quia sequitur illud quod pertinet ad necessitatem et indigentiam naturae. Primo modo delectatio haec vel illa simpliciter est bona respectu illius cuius naturae competit, licet non respectu illius cuius naturae non competit, propter quod secundum hoc adhuc est bona simpliciter, sed prava secundum quid, quemadmodum secundum DIONYSIUM esse iracundum laudabile est in cane, quod non est laudabile in homine. Secundo modo subdistinguendum, | quia aut sequitur illud quod pertinet ad necessitatem pro quanto pertinet ad eam,

350

355

360

365

AI'K'P'S'T'W' 347 intellectus] intellectualis K' | 349 Deus] om. K' | ipso] de add. (sed exp.) I' Deus add. K' | attingit] i. m. I' de add. S'W' | intellectuali] attingit add. (sed exp.) I' | 351 delectando] illa add. K'P' | 352 participative] participatione I' | 353 autem modo] inv. K' | scilicet] est K' | 354 quia] qui (sed sup. lin. corr.) I' | eadem] vel add. W' | 355 proprio] modo add. (sed exp.) I' | 356 eadem] exp. I' | 357 dupliciter] dicit S'W' | circa] secundum K'P' | 359 haec] om. S' | 360 naturam] nec add. P' | 361 ad] aut W' | perfectionem…362 ad] om. (hom.) K'P'S' | naturae] signum inser. sed nihil inser. I' | aut] infinitatem add. W' | quia…362 necessitatem] om. W' | 362 naturae] om. P' | modo] materiae I' | 363 bona] bonum K'P' | illius] om. (signum inser. sed nihil inser.) S' | 364 hoc] haec W' | 365 sed] om. W' | 366 iracundum] iracunde W' | 367 subdistinguendum] est add. sup. lin. I' | quia] iter. W' | 368 illud] id K'P'T' | pertinet1] aut add. W' | necessitatem…ad2] om. (hom.) W' 347 aliqui] non invenimus. | 364 secundum…367 homine] Cf. PS.-DIONYSIUS AREOPAGITA, De cael. hier., c. 2, § 3 (Dionysiaca, II, p. 765-766; transl. Eriugenae); THOMAS DE AQ., Super Sent., II, dist. 35, q. 1, art. 5, solutio (ed. P. MANDONNET, p. 912).

HenricusDEF.indd 260

20-12-2007 16:09:11

QUAESTIO 2

370

375

380

385

203

aut | sequitur in excessu. Primo modo delectatio est bona simpliciter, sed pro tanto secundum accidens pro quanto non pertinet ad naturae perfectionem, sed ad indigentiam. Unde sunt delectationes naturales circa necessaria in vivere et bene vivere, ut sunt delectationes naturales in cibo et potu necessario et coitu licito et huiusmodi, quia per delectationes huiusmodi adnexas melius proficiunt naturae in sua operatione et in acquisitione finis ad quem sunt quam sine eis. Unde de talibus dicit PHILOSOPHUS in VIIo E t h i c o r u m quod sunt «medicinae indigentibus et per accidens studiosae». Si autem talis delectatio sequitur excessum, scilicet circa talia assumpta, ultra quam sit necessarium naturae, sic illi malae sunt, simpliciter tamen in se bonae, quia per se sequuntur substantiam actionis et bonae essent illi qui usque ad illum excessum indigeret illis quibus sunt adnexae. Unde dicit PHILOSOPHUS VIIo E t h i c o r u m: «Corporalium | autem bonorum superabundantia pravum, et persequendo superabundantiam est pravus sed non necessarias». Si vero delectatio haec vel illa sit circa illum cui non competit secundum naturam suam, aut ergo nulli alii nata est competere secundum suam naturam, aut nata est alicui competere secundum suam naturam. Si primo modo, illa non sunt vere delectabilia, | sed videntur tantum propter pravam dispositionem delectantis, secundum quod

K' 339ra

Scarp. 803b

T' 208va

AI'K'P'S'T'W' 369 aut] cui P'W' | delectatio] non add. K'P' | bona] bonum I'K'P'W' | simpliciter] om. K' | 370 secundum] Augustinum W' | secundum accidens] iter. (sed exp.) I' | 372 circa…naturales] om. (hom.) S' | in] et W' | et] in add. K' | 373 necessario] om. K' | coitu] cohabitu I' | quia] cum W' | per] om. T' | 374 proficiunt] natura add. W' | 375 ad] in K'P' | sunt…376 Philosophus] iter. (sed "va-cat" i. m.) I' | 377 et] inser. I' | talis delectatio] inv. K'P' | 378 circa] alia add. (sed exp.) S' | 379 illi] ille K' | tamen] cum W' | bonae] tales delectationes add. i. m. I' | 380 usque] utrique (sed i. m. corr.) I' | 383 est] esse I'S'W' | sed…necessarias] i. m. I' | necessarias] necessitas K' | 384 delectatio…non] i. m. I' | 385 naturam suam] inv. P' | 386 suam1] om. S' | naturam…competere] iter. I' | aut…387 naturam] iter. (homoeoceph.) W' | 387 sunt vere] est W' | vere] naturae K' | delectabilia] delectabile T' | 388 tantum propter] verum secundum S' | propter] secundum I'K'P'T'W' 376 medicinae…377 studiosae] ARIST., Eth. Nic., VII, c. 14 (transl. Grosseteste, | 382 ed. R. A. GAUTHIER, p. 296, 24-26; 1154a35-1154b2). Corporalium…383 necessarias] Ibid., VII, c. 14 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 296, 5-6; 1154a16-17).

HenricusDEF.indd 261

20-12-2007 16:09:14

204

Bad. 51rX S' 160ra

P' 278rb

I' 220vb K' 339rb

ARTICULUS L

mulieres impraegnatae delectantur in comedendo carbones, ubi secundum rem nulla est delectatio, sed tantum videtur esse; sicut si febricitanti dulce videatur | amarum, | non subest tamen aliqua amaritudo sed videtur tantum. De talibus delectationibus dicit PHILOSOPHUS Xo E t h i c o r u m: «Ad praeferentes probrosissima delectationum dicit utique aliquis quoniam non sunt delectabilia. Non enim si male dispositis delectabilia | sunt, aestimandum est ipsa esse delectabilia simpliciter tamen his, quemadmodum neque laborantibus sana vel dulcia vel amara», supple: simpliciter sunt talia. Si vero nata sunt alicui competere secundum suam naturam et esse ei delectabilia, simpliciter sunt delectabilia et simpliciter est delectatio bona, respectu autem alicuius mala, et ita secundum quid, ut delectari in irasci bonum est cani, licet sit simpliciter malum. Simpliciter ergo et absolute delectatio bona est. Et similiter delectatio haec vel illa, et si sit mala, hoc est huic, quia ipsi non est necessaria, sed abundans, ut est illa quae contingit in fornicatione, quae etsi forte esset ei necessaria secundum corpus, non tamen talis est ei necessaria secundum regulam rectae rationis. Et sic | simpliciter et absolute semper melius est delectari quam non, licet non huic, et | ita secundum quid non est melius. Et de eo quod simpliciter est melius esse ipsum quam

390

395

400

405

AI'K'P'S'T'W' 390 si] om. I'K'S'T'W' | 391 febricitanti] febricitati K' silbricanti (sed del. et corr.) S' | aliqua] aliqui qua (sed del.) I' | 392 amaritudo] maritudo (sed sup. lin. corr.) I' | De] sup. lin. W' | 393 probrosissima] probosissima (sed i. m. corr.) I' | 395 sunt…delectabilia2] iter. (homoeoceph.) W' | tamen] et non K'P' sed non T' | 396 supple] simpliciter (sed del. et i. m. corr.) I' | 397 Si…alicui] i. m. I' | 398 sunt] est W' | et2…399 bona] om. W' | 400 delectari] delectanti K' | in] om. K'S'T'W' | 401 similiter] simpliciter P' | delectatio2] om. T' | 402 haec] hic W' | illa] delectatio add. I'K'P'S'T'W' | sed] super add. (sup. lin. I') I'K'P' | 403 contingit] convenit A communiter (sed del. et i. m. corr.) I' | in] om. W' | fornicatione] confornicatione W' | 406 semper melius] inv. W' | melius] de ipsum add. (sed del.) S' | est] om. P'T' | non1] delectari add. K' | 407 de eo] Deo (sed exp. et i. m. corr.) I' 389 mulieres…carbones] Cf. ARIST., Eth. Nic., VII, c. 7 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 281, 136; 1148b28); RAIMUNDUS LULLUS, De novis fallaciis, II, 6 (ed. C. LOHR, p. 32, 269-270). | 391 febricitanti…amarum] Cf. AUGUST., Enarr. in Ps., Ps. 18, 2, 11 (CC lat. 38, ed. E. DEKKERS - I. FRAIPONT, p. 111, 9 10); THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia q. 85, art. 6, resp. (ed. Leon. V, p. 342) et Ia IIae, q. 31, art. 7, resp. (ed. Leon. VI, p. 222). | 393 Ad…396 amara] ARIST., Eth. Nic., X, c. 3 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 349, 26 - 350, 2; 1173b21-24). | 407 melius2…408 ipsum] Cf. ANSELMUS, Proslogion, c. 5 (ed. F. SCHMITT, p. 104, 14-17).

HenricusDEF.indd 262

20-12-2007 16:09:18

QUAESTIO 2

410

415

420

425

205

non ipsum, tenet regula ANSELMI, etiam licet secundum quid non esset melius | huic. Et est unus articulus pertinens ad illam regulam, quem superius in eius expositione non tetigimus nisi implicite. Et ita, licet delectatio alicui sit mala, nihil obest quin Deo possit attribui. Vel potest responderi distinguendo quod quaedam | sunt corporales delectationes, de quibus dicit PHILOSOPHUS VIIo E t h i c o r u m quod «assumpserunt nominis hereditatem», ut secundum COMMENTATOR «solae et principaliter delectationes appellarentur» quae possunt esse pravae, quas non semper est melius esse ipsum quam non ipsum, quia in ipsis potest esse excessus, ut non sint bonae, sicut dictum est; aliae vero sunt delectationes spirituales, quas homines multi esse non putant quia non experiuntur eas, quae non sunt nisi bonae, nec recipiunt excessum secundum PHILOSOPHUM Xo | E t h i c o r u m, licet non sint summum bonum aut non habeant rationem summi boni, quia delectatio non potest esse ipsa beatitudo, sed passio in beatificato adnexa beatitudini, fluens a beatificante in quantum beatificans est, secundum praedeterminata; et quod secundum istas delectationes delectari semper melius est esse ipsum, quam non ipsum, et ideo ab istis nomen ‘delectationis’ attribuitur Deo, licet non ab aliis. Sed primo modo dicitur melius, quia simpliciter | et per se et secundum omnem delectationem quae delectatio non est apparens

A 214vb

Bad. 51rY

Scarp. 804a

Bad. 51v

AI'K'P'S'T'W' 408 quid] quod S'T' | 409 Et est] inv. T' | pertinens] particularis (sed exp. et i. m. corr.) I' | 410 in] et W' | expositione] tetigimus add. (sed del.) K' | 411 mala] et add. S'W' | 413 corporales delectationes] inv. K'P' | quibus] sit add. W' | dicit Philosophus] inv. W' | 415 quae] quod (sed del. et i. m. corr. I') I'W' | 417 in] sup. lin. I' | ipsis] ipsum P' | 419 quae] quia W' | 421 sint] sunt (sed exp. et i. m. corr.) I' | habeant] habent K'P' | 423 a] et S' | beatificans] i. m. I' | 425 delectari] om. T' | 426 attribuitur] adeo W' | 427 simpliciter] semper (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'K'P'T' | et2] om. (sed sup. lin. I') I'K'P'S'T'W' | 428 omnem] communem P' | est] appetunt add. W' 414 assumpserunt…hereditatem] ARIST., Eth. Nic., VII, c. 13 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 295, 14-15; 1153b33). | secundum…415 appellarentur] ANON., In Eth. Nic., VII, c. 17 (ed. H. MERCKEN, p. 91, 69-70); cf. AVERR., Eth., X comm. 7 (Iunt., III, f. 153rD). | 417 quia…418 est] Cf. supra, p. 201, 340-343. | 418 aliae…420 excessum] Cf. ARIST., Eth. Nic., X, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 357, 26 - 358, 7; 1176b19-27); cf. etiam ibid., X, c. 8 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 363, 30-31; 1179a15-16). | 423 fluens…424 praedeterminata] Cf. supra, p. 199, 289-292.

HenricusDEF.indd 263

20-12-2007 16:09:22

206

Bad. 51vZ

P' 278va W' 183vb

K' 339va

S' 160rb

ARTICULUS L

tantum, melius est esse ipsum quam non ipsum. Et quod secundum corporales delectationes melius est non esse ipsum aliquando, hoc solum est secundum quid, ut dictum est. Ab omni autem eo quod simpliciter melius est esse ipsum quam non ipsum, sive fuerit | dispositio corporalis sive spiritualis, indifferenter potest nomen transferri ad divina. Ad secundum, quod non est aliquid commune Deo et brutis, ut causa communis in delectando, dicendum quod immo secundum modum quo eis convenit delectatio, scilicet analogice. Analogice enim dicitur de delectationibus corporalibus et spiritualibus. Et est causa analoga appetitus sensibilis et intellectualis, quia analogice sunt appetitus. Dicitur etiam analogice ‘delectatio’ de illa quae est Dei et quae est creaturae, sicut analogice | dicitur ‘appetitus’ de illo qui est Dei et de illo qui est creaturae, licet maior sit differentia analogiae | inter appetitum corporalem sive sensibilem creaturae et intellectualem Dei quam inter appetitum Dei intellectualem et intellectualem creaturae. Ad illud quod arguebatur primo, quod delectatio | sit aliquid beatitudinis quia est sui gratia et secundum se eligibilis, dicendum quod aliquid est sui gratia et secundum se eligibile quod ita est eligibile quod eligibile esset etsi nihil aliud exinde nobis deberet provenire. Sed sic contingit aliquid esse eligibile dupliciter: uno modo quod sic est eligibile, ita quod nullo modo est eligibile propter aliud, sed omnia alia propter ipsum; alio modo ita quod cum hoc est etiam eligibile propter aliud. De eo quod est eligibile sui gratia et secundum se primo | modo, verum est

430

435

440

445

450

AI'K'P'S'T'W' 429 esse] om. (sed sup. lin. I') I'S'W' | 430 delectationes] om. A exp. I' | 433 sive] vel W' | spiritualis] sive add. W' | 435 est] aliud W' | commune] iter. S' | 437 analogice] a voluntate S' | Analogice] A voluntate S' | enim] i. m. I' | 438 de] i. m. I' | 439 analoga] analogiae K' analogice P' | sunt] iter. (sed exp. I') I'S' | 440 etiam] esse (sed exp. et i. m. corr. I') I'S'W' | et] de illa add. K' | 441 dicitur…442 analogiae] om. P' | qui] quae illo (sed del. et corr.) I' quae W' | et] sup. lin. I' iter. S' | 447 eligibile1] eligibilis (sed exp. et corr.) dicendum add. W' | 448 eligibile] om. S' | aliud] ad (sed exp. et corr.) I' | sic] om. K' sit P' | 449 contingit] convenit A om. P' | uno] exp. et rescr. K' | sic est] sit I'K'S'T'W' sit eo P' | eligibile2] dicitur add. (sed exp.) I' | 450 ita] est add. W' | modo est] inv. AW' | est eligibile] inv. W' | sed…451 etiam] iter. (sed "va-cat" sup. lin.) I' | 451 ita] om. I' | etiam] de add. A Deo add. (sed exp. I') I'K'P'S'T'W' | De eo] Deo W' | 452 est1] sup. lin. I' | se] et add. K' 429 Et…431 est2] Cf. supra, p. 205, 412- 418. | 435 non…436 delectando] Cf. supra, p. 186, 13-16. | 445 delectatio…446 eligibilis] Cf. supra, p. 186, 20-21.

HenricusDEF.indd 264

20-12-2007 16:09:26

QUAESTIO 2

455

460

465

470

475

207

quod ipsum est beatitudo vel aliquid eius. Et sic nihil est sui gratia et secundum se eligibile nisi bonum increatum, et non virtus neque operatio perfectissima secundum virtutem neque ipsa delectatio nec universaliter aliquid creatum. Non autem est verum de eo quod est eligibile sui gratia et secundum se secundo modo. Sic enim virtutes sunt propter se eligibiles et propter aliud et similiter actus earum et delectatio ipsa, etsi singula | essent, iuxta illud quod processit obiectio in contrarium. Quomodo autem est delectatio propter aliud iam dicetur. | Quod autem arguitur secundo, quod delectatio est perfectio et finis operationis, dicendum primo de perfectione, secundo de fine. Quantum est de perfectione, dicendum quod aliquid est perfectio alterius dupliciter: uno modo ut formalis dispositio | eius, ut illud propter quod est; alio modo ut dispositio in subiecto per quam perfecte habet elici operatio de eo quod est perfectio operis beatificantis. Primo modo verum est quod est principaliter beatitudo, quia est obiectum formale operationis et terminus eius. Sed haec non est delectatio quae est perfectio operationis, quia nec est obiectum eius formale et principale, sed solummodo illud a quo spiritualiter quasi distillat secundum praedictum modum dispositio illa quae dicitur ‘delectatio’. Nec est illud propter quod ipsa operatio, licet per operationem habet causari in quantum delectatum attingit per suam operationem id a quo distillat delectatio. De eo autem quod est perfectio operationis beatificantis secundo modo, non est verum quod sit beatitudo vel aliquid beatitudinis, quale est delectatio. Sed intelligendum quod dispositio in subiecto secundum quam habet perfici operatio habet

Scarp. 804b I' 221ra

T' 208vb

AI'K'P'S'T'W' 455 ipsa] iter. (sed exp.) S' | nec] neque K'T' | 457 enim] et K' | 458 aliud] ad add. W' | 459 essent] s- add. (sed exp.) I' | illud] secundum add. K' | 460 Quomodo] quo W' | 461 et finis] inv. K'P' | 462 operationis] dividitur primo add. W' | de1] primo add. (sed exp.) I' | perfectione] secundum add. W' | 464 dispositio eius] dispositionis K'P' | ut2] eius add. (sed exp.) I' | 465 ut dispositio] inv. W' | 466 est] opere add. S' opera W' | perfectio] perfecte K' | operis] operationis AK' | 468 haec] hoc I'T' | 469 perfectio operationis] inv. W' | nec] non P' | eius] est (sed del. et sup. lin. corr.) I' | 470 illud] i. m. I' | a] om. W' | distillat] quasi add. K'P' | 471 praedictum] n- add. (sed exp.) I' | dispositio] autem add. I' | delectatio] quod add. K' | 472 quod] est add. (sed sup. lin. I') I'K'P' | quod ipsa] i. m. S' | 473 id] illud I'S'W' | 474 autem] aut K' om. (sed sup. lin. S') P'S' 460 Quomodo…dicetur] Cf. supra, p. 186, 27-32. | 468 Sed…471 delectatio] Cf. supra, p. 193, 167-172.

HenricusDEF.indd 265

20-12-2007 16:09:29

208

K' 339vb

P' 278vb A 215ra

Scarp. 805a

ARTICULUS L

aliquid esse dupliciter: uno modo omnino praeveniens operationem quo substantia operationis elicitur; alio modo ut sequens operationem quo substantia actionis intenditur et firmatur. Primo modo se habet sensibile ad sensum in eliciendo actum sentiendi et intelligibile ad intellectum aut habitus in ipso | ad eliciendum actum intelligendi, et sic non perficit delectatio operationem. Propter quod, cum dixit PHILOSOPHUS quod «perficit operationem delectatio», continuo subiungit: «non autem secundum eundum modum et delectatio perficit et sensibile». Ubi dicit COMMENTATOR: «Non secundum eundem modum perficit operationem delectatio et sensum sensibile». Sensibile quidem perficit sensum, ut ducens ipsum a potentia in actum. Delectatio autem non sic se habet ad operationem. | Non enim est extra ipsam et prius hac». Est et alia differentia, quia sensibile perficit sensum ut forma, non ut efficiens causa, | delectatio autem perficit operationem non ut forma eius, sed ut dispositio subiecti elicientis. Et ideo, cum dixit PHILOSOPHUS quod «non secundum eundem modum delectatio perficit et sensibile», continuo subiunxit: «quemadmodum neque sanitas et medicus». Sanitas enim perficit formaliter, medicus vero effective. Et sic dicendum est quod delectatio non perficit operationem ut forma eius, neque ut dispositio in subiecto elicitiva eius quoad suam | substantiam, sed secundum COMMENTATOREM «perficere dicitur delectatio operationem ut

480

485

490

495

AI'K'P'S'T'W' 480 intenditur] utenditur (sed del. et corr.) S' | se] om. W' | habet] se add. (sed del.) I' | 481 sensum] sensatam (sed del. et corr.) S' super W' | in] se W' | intelligibile] intelligibilis W' | ad2] actum add. (sed exp.) K' | 482 habitus] in metus add. P' | 483 Propter…484 delectatio] om. P' iter. et operatio add. W' | quod1] etiam add. sup. lin. I' | cum] om. I'K'S'T'W' | 484 operationem delectatio] inv. K' | 485 eundum modum] eodem nullo P' inv. W' | et2] om. K' | dicit] secundum add. W' | 486 secundum] quidem add. (sed exp.) I' | modum] om. I' | 487 ducens] dicentes W' | ipsum] eum T' | a] de T' | in] quantum add. S' | 488 ipsam] om. W' | et] etiam W' | prius] et add. W' | 489 non…490 forma] om. (hom.) I' | 490 forma] operationem sed add. W' | 491 ut] sup. lin. I' | elicientis] efficientis W' | 492 quod] om. T' | modum] delectatum (?) add. W' | 493 sensibile] et add. S' | 495 est] om. I'K'P'S'T'W' | 497 delectatio] delectationem (sed corr. I') I'S'T' | operationem] co add. W' 483 quod2…485 sensibile] ARIST., Eth. Nic., X, c. 4 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 352, 22 - 353, 1; 1174b24-25). | 486 Non…489 hac] MICHAEL EPHESIUS, In Eth. Nic., X, c. 4 (ed. H. MERCKEN, p. 369, 24-26 et 30; p. 370, 55-57). | 492 quod…493 medicus] ARIST., Eth. Nic., X, c. 4 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, pp. 352, 23 - 353, 2; 1174b24-26). | 497 perficere…498 coaugmentans] MICHAEL EPHESIUS, In Eth. Nic., X, c. 4 (ed. H. MERCKEN, p. 370, 59).

HenricusDEF.indd 266

20-12-2007 16:09:33

QUAESTIO 2

500

505

510

515

209

coaugmentans» et confirmans. Propter quod dicit PHILOSOPHUS ibidem: «Coauget operationem propria delectatio». Ubi dicit COMMENTATOR, «Et causa in hoc est, quoniam qui faciunt cum delectatione, actio eorum est vehementius exquisita». Et postmodum subdit PHILOSOPHUS: «Propria delectatio confirmat operationes et diuturniores et meliores facit». Et sic per operationem causatur delectatio in quantum per ipsam comprehenditur delectans a quo distillat in delectatum, qua informatum ardentiori amore fertur in obiectum et per hoc intendit operationem, et firmat ipsum firmius tenendo se per actum in obiectum, et per hoc etiam coauget et firmat beatitudinem in beato, quamquam totum simul fiat in eodem instanti et quamquam omnia haec in Deo habeant considerari ut sola ratione differentia. Unde quia sic coniuncta sunt delectatio et operatio, dicit PHILOSOPHUS quod «delectatio est operatio eius qui secundum | naturam habitus». Et in Xo dicit quod «delectationes propinquae sunt operationibus et indiscretae sic ut habeat dubitationem si idem est operatio delectationi». Determinat tamen quod differunt, et est planissima differentia, in hoc scilicet quod delectatio est quasi quid | impressum ei quod delectatur, operatio | vero est quasi quid expressum ab | ipso. Et ideo delectatio proprie significat per modum passionis, minus proprie vero dicitur ‘operatio’, et

Bad. 52r

S' 160va Scarp. 805b I' 221rb

AI'K'P'S'T'W' 498 coaugmentans] augmentis W' | dicit] dixit I'K'P'T' | Philosophus] exp. et rescr. K' | 499 Ubi] Ut T' | 501 exquisita] vehementius add. W' | subdit] om. W' | 502 facit] iter. W' | sic] sup. lin. W' | 503 ipsam] operationem add. i. m. I' | delectans] delectatio T' | 504 informatum] reformatum P' | amore] amor W' | 505 firmat] confirmat K'T' | 507 beato] bono I'K' | totum simul] inv. K' | totum…508 quamquam] om. (hom.) W' | 508 quamquam] in Deo add. (sed del.) S' | habeant] coni.: habent AI'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 509 Unde quia] om. (sed unde i. m.) W' | coniuncta] et add. (sed exp.) P' | 512 habeat] habent I' | idem] eidem W' | 513 tamen] om. P' | 514 quasi quid] aliquid K'P' | 516 significat…proprie] iter. (homoeoceph.) I' | modum] modam W' 499 Coauget…delectatio] ARIST., Eth. Nic., X, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 354, 18; 1175a31). | Et…501 exquisita] AVERR., Eth., X comm. 5 (Iunt., III, f. 150rC). | 501 Propria…502 facit] ARIST., Eth. Nic., X, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 355, 7-8; 1175b14). | 510 delectatio…511 habitus] Ibid., VII, c. 12 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 293, 12-13; 1153a14). | 511 quod…512 delectationi] Ibid., X, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 355, 25-28; 1175b30-33).

HenricusDEF.indd 267

20-12-2007 16:09:37

210

K' 340ra

W' 184ra

P' 279ra

ARTICULUS L

operatio minus proprie dicitur ‘passio’. Ambo tamen sunt de tertia specie qualitatis, quia passibiles qualitates, passiones sequentes | quae fiunt ab intelligibili in intellectu in producendo actum intelligendi et a bono, licet metaphorice, in voluntate ad eliciendum actum volendi, ad quos sequitur | delectatio, ut finis non principalis neque principaliter intentus, «sed ut quidam finis superveniens», quasi naturaliter fini principali adnexus, quia in quantum distillat in delectantem, sic sequens actionem, licet quasi a posteriori, non in anterius habet rationem finis cuiusdam; in quantum tamen cum distillata fuerit, est principium et dispositio qua efficacius elicitur actus in obiectum. Et sic quamquam PHILOSOPHUS dimittat in dubio an delectatio sit propter operationem an e converso, visis tamen praedictis, non amplius manet dubium | quin delectatio sit propter operationem intendendam et firmandam, non autem e converso operatio propter delectationem, licet fit per ipsam. Unde delectatio non est nisi propter aliud intenta, scilicet propter fortiorem finis adeptionem et ut operans firmius et perfectius persistat in operatione.

520

525

530

AI'K'P'S'T'W' 517 dicitur] loqui sup. lin. S' | 518 quia…qualitates] om. W' | passiones] om. P' | 519 in1] om. (sed sup. lin. I') I'S' | intellectu] intellectum A | et] ut W' | 520 metaphorice] mediante K' et add. W' | in] om. K' | ad1] actum add. (sed del.) K' | 522 intentus] om. P' | quidam] quidem I'W' | quidam finis] inv. T' | naturaliter…principali] fini principali naturaliter P' | 523 sic] fit (sed exp. et sup. lin. corr. I') I'K' | 524 non] in divinis (?) add. (sed del.) S' | in quantum] om. K' | 528 dubium] debant add. (sed exp.) S' | 529 operationem] i. m. I' | 530 fit] sit I'K'W' 517 tertia…518 passiones] Cf. ID., Categ., c. 8 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 25, 9 - 27, 3 ; Transl. Moerbeke, ed. ID., pp. 103, 9 104, 25; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, pp. 346, 22 - 348, 83; 9a28 10a10). | 522 sed…superveniens] ID., Eth. Nic., X, c. 4 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 353, 9; 1174b33). | 526 Et…527 converso] Cf. ibid., X, c. 4 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 354, 3-8; 1175a15-19).

HenricusDEF.indd 268

20-12-2007 16:09:40

ARTICULUS LI

Bad. 52rA Scarp. 806

DE DIFFERENTIA ATTRIBUTORUM DIVINORUM INTER SE 5

10

15

Pertractatis dubitabilibus quae pertinent ad divinas proprietates communes sive attributa eius, ut considerantur in se et absolute, sequitur de illis quae pertinent ad ipsa, secundum quod comparantur inter se et ad ipsam divinam essentiam. Et sunt duo: primum de differentia attributorum inter se et ab ipsa essentia; secundum vero est de ordine ipsorum inter se et ad illa quae in ipsa divina essentia considerantur. | Circa primum istorum quaeruntur tria. Primum si attributa in Deo aliquam habeant inter se differentiam. Secundum si quaedam illorum differant inter se plus, quaedam vero minus. Tertium si differentia eorum ponat aliquam compositionem in Deo. | QUAESTIO

1

T' 209ra

Bad. 52rA Scarp. 806a

UTRUM ATTRIBUTA IN DEO ALIQUAM HABEANT INTER SE DIFFERENTIAM Circa primum arguitur quod attributa in Deo nullo modo differant inter se, neque a substantia sive a divina essentia. Primo sic. Omnis

AI'K'P'S'T'W' 3 Articulus...se] om. AK'P'T'W' | De...4 se] om. S' cf. infra, lin. 9 | 6 eius] eiusdem I' (sed exp. et corr.) S' | 7 quod] q- add. (sed exp.) I' | 8 primum] est add. T' | 9 vero est] om. K'P' | 10 ad] om. W' | illa] alia I'K'S'T'W' se P' | 12 Circa…tria] om. I'S'W' | quaeruntur] inquaeruntur T' | 13 aliquam] om. K'P' | quaedam] quidam I'S'W' | 14 se] om. P' | 15 eorum] earum S' | 1 Utrum…2 differentiam] cf. supra, lin. 12-13. | 4 a2] om. I'W' 4 Omnis…6 indivisioni] Cf. ARIST., Metaph., IV, c. 2 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 62, 9-10 et 19-22; 1004a10 et 1004a20-21); cf. ibid., X, c. 3 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, pp. 189, 24 - 190, 2; 1054a20-23).

HenricusDEF.indd 269

20-12-2007 16:09:42

212

Scarp. 806b K' 340rb

ARTICULUS LI

differentia sive diversitas ponit pluralitatem sive multitudinem, quae opponitur unitati, sicut divisio indivisioni secundum PHILOSOPHUM IVo et Xo M e t a p h y s i c a e. Omnis ergo differentia sive diversitas ponit divisionem unius. In Deo autem non est unum, nisi divina essentia, quae non capit divisionem. Ergo in Deo nulla est omnino differentia sive diversitas. Secundo sic. Quidquid est in Deo, unum est, ubi non occurrit relationis oppositio, sicut dicit BOETHIUS libro D e T r i n i t a t e. Sed in attributis comparatis | inter se aut ad ipsam essentiam nulla occurrit relationis oppositio, quia ipsa non occurrit nisi inter illa quorum unum dicitur relative ad alterum. Relative autem non dicitur unum attributum | ad alterum, neque ad ipsam essentiam. Bonitas enim non dicitur relative ad potentiam, neque ad aliquid aliorum, neque ad ipsam essentiam. Ergo etc. Quia autem inter se differant secundum rem, arguitur sic. Secundum PHILOSOPHUM «potentiae distinguuntur per actus, actus vero per obiecta». In Deo vero quasi potentiae sunt ordinatae ad actus intellectus et voluntatis, quorum actus non solum intelligere et velle essentialia, sed

5

10

15

20

AI'K'P'S'T'W' 5 diversitas] diversurie (sic) S' | 6 opponitur] u- add. (sed exp.) I' | sicut] in add. (sed exp.) S' | indivisioni] indivisionem I' (sed del. et i. m. corr.) S'W' | 7 et] sup. lin. I' | 8 divina] quae add. (sed exp.) I' | 9 Ergo] om. I'S'W' | nulla] ergo add. i. m. I' non K' | omnino] nulla add. K' | differentia…10 diversitas] diversitas aut differentia A | 11 Deo] u- add. (sed exp.) W' | 12 sicut…14 oppositio] om. (hom.) W' | 13 ipsam] divinam add. K' | 14 oppositio] compositio (sed comparatio i. m.) I' | nisi] om. K'P' | 15 relative…alterum] ad alterum relative I'K'P'S'T'W' | Relative…17 relative] om. P' | autem] vero K' a add. (sed exp.) S' | 20 actus1] at add. I' | actus2] om. S' | per2] et S' | per obiecta] om. W' | 21 ordinatae] ordina (sic) W' | actus] et add. W' | 22 voluntatis] voluntas A | solum] sunt add. i. m. I' divinum S' | essentialia] essentia W' 11 ubi…12 oppositio] Cf. BOETHIUS, De Trin., 6 (ed. C. MORESCHINI, p. 180, 339-341); ANSELMUS, De processione Spiritus Sancti, 1 (ed. F. SCHMITT, pp. 180, 27 - 181, 4); THOMAS DE AQ., Quodl. IV, q. 4, art. 2 sed contra (ed. Leon., XXV, p. 327, 9-13). | 20 potentiae…21 obiecta] ARIST., De an., II, c. 4 (in ALBERTI MAGNI Comm., ed. Cl. STROICK, p. 83, 58- 62); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 6, 56, p. 179); et THOMAS DE AQ., Summa Theol., Ia, q. 77, art. 3 (ed. Leon., IV, p. 241). | 21 In…24 infra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 40, q. 6 (ed. G. A. WILSON, p. 276, 21-33; ed. 1520, I, f. 258vB; ed. 1646, II, p. 662a); cf. etiam supra, art. 47, q. 2, pp. 11, 63 - 12, 68; cf. infra, art. 58, q. 1 (ed. 1520, II f. 123rF; ed. 1646, III, p. 991a-b) et art. 61, q. 1 (ed. 1520, II f. 174rM-Q; ed. 1646, III, p. 1116a - 1117b).

HenricusDEF.indd 270

20-12-2007 16:09:46

QUAESTIO 1

25

30

35

40

213

etiam dicere notionale et | spirare, ut habitum est supra et amplius videbitur infra. Illorum autem termini sunt Filius et Spiritus Sanctus. Filius autem et Spiritus Sanctus realem differentiam habent inter se, quia secundum AUGUSTINUM in Io D e d o c t r i n a c h r i s t i a n a «Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt res | quibus fruendum est». | Ergo realiter differunt intellectus et voluntas. Ipsa autem sunt attributa communia tribus, ut habitum est supra. Ergo etc. Quia autem differant non ex comparatione et respectu aliquo, arguitur sic. Quaecumque differunt in aliquo ex comparatione et respectu, aut hoc contingit ex respectu et comparatione quam habent inter se, aut quam habent ad aliqua alia diversimode, aut quam habent alia diversimode ad ipsa. Non primo modo, quia, ut dictum est, non dicuntur relative inter se, neque ad essentiam neque ad aliquid existens in ea. Non secundo modo, quia cum respectu illius non possunt esse | ad intra, oportet quod sint ad extra, quae non sunt | nisi creaturae, ad quae non habet respectum et comparationem Deus ab aeterno, qualis debet esse ista comparatio, cum attributa habent esse in Deo ab aeterno per aliquid quod est intra se, nisi per ideas; ideae autem non sunt attributa. Neque tertio modo, cum illa alia respectum habentia ad illa quae sunt in Deo non sunt nisi creaturae; | differunt ergo attributa in Deo, quia creaturae aut ea quae sunt in creaturis habent respectum et

A 215rb

Scarp. 807a I' 221va

Bad. 52v P' 279rb

S' 160vb

AI'K'P'S'T'W' 23 notionale] notionales ut (sed ut exp.) K' | et1] exp. K' | 24 sunt] finit AW' sinit (?) P' | 25 realem] talem I'S'W' | quia] qui ponitur A | 26 Augustinum] Augustinus P' | in] om. T' (sed i. m.) I'K'P'S'W' | 28 differunt] i. m. I' et add. W' | Ipsa] ipsi I' (sed exp. et sup. lin. corr.) T'W' | communia] om. K' omnino W' | 30 Quia] Quod I' | differant] differunt AS'W' | non] est add. W' | 31 sic] om. I' consequentiae add. W' | et] ut (sed exp. et sup. lin. corr.) I' | 32 contingit] convenit A sit P' abbrev. obsc. W' | et] in I'S'W' | 33 se] om. P' | aut1] iter. W' | ad] aut W' | aliqua] alia P' | alia] om. I' | quam2] om. K'P' | 35 dicuntur] i. m. I' | relative…se] inter se relative K'P' | neque2] om. S' | ad2] aliquid W' | 36 quia] qui I'W' | possunt] post W' | 37 intra] interim W' | sint] sunt W' | ad2] alia add. sup. lin. I' | 39 comparatio] comparatione W' | cum] tamen K' | in] a (sed exp. et sup. lin. corr.) P' | 40 per1] ad W' | nisi] nihil W' | autem…41 attributa] attributa autem non sunt W' | non sunt] om. S' | 42 creaturae] differt add. W' | 43 sunt…creaturis] in creaturis sunt K' 26 Pater…27 est] AUGUST., De doctr. christ., I, c. 5, n. 5 (CC lat. 32, p. 9, 1-2; CSEL 80, p. 10, 22-23). | 27 realiter…29 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 62, 65-69; ed. 1520, I, f. 194rO; ed. 1646, II, p. 495b).

HenricusDEF.indd 271

20-12-2007 16:09:50

214

K' 340va

W' 184rb

ARTICULUS LI

comparationem ad illa; aut ergo hoc fit comparatione quam habent creaturae ad illa quae sunt in Deo ab aeterno, aut ex tempore. Non ab aeterno, quia ab aeterno non habent essentiae creaturarum aliquam comparationem ad Deum, nisi quia ipse habet comparationem per ideas ad ipsas; non enim sunt creaturae aliquid, neque per essentiam, neque per existentiam, nisi ex respectu ad Deum ut ad causam; effectus autem non habet primo aliquem respectum ad causam, nisi quia causa prius habuit respectum aliquem in causando ipsum. Neque ex tempore, quia tunc temporale esset causa et ratio aeterni, cum attributa sint in Deo ab aeterno sicut et personae, quia super essentiam et rationes attributorum | fundantur personales emanationes, ut habitum est supra et patebit infra. Praeterea tunc Deus non diceretur bonus, nisi quia creatura esset bona, neque sapiens, nisi quia creatura esset sapiens, quod falsum est, quia contrarium potius est verum. Ergo etc. Quod autem non differant ex consideratione intellectus | et respectus ad ipsum, arguitur sic. Non enim differunt ex consideratione intellectus creati, quia tunc non essent in Deo nisi esset talis intellectus consideratio; consequens falsum est secundum iam dicta. Neque etiam ex consideratione intellectus increati, quia intellectus increatus non habet rationem intellectus in Deo, nisi quia in ipso differunt ante actum considerandi intellectus et intellectum et actus intelligendi aliquo modo, quia non est consideratio nisi ipso actu intelligendi, ut ratione differt ab

45

50

55

60

65

AI'K'P'S'T'W' 44 hoc] om. S' | fit] sit P' | comparatione] comparationem K'T' | quam] aut W's | 45 sunt] fiunt W' | 46 quia…aeterno2] om. (hom.) S' | essentiae] esse P' | aliquam] aliam (scr. aam) P' | 47 ad…comparationem2] iter. (homoeoceph.) S' | per] ad W' | 48 neque1] nisi P' | per] esse neque per add. K'P' | 49 nisi] om. W' | ex] sup. lin. W' | respectu] nisi add. W' | 50 primo] modo add. P' | aliquem…causam] ad causam aliquem respectum K'P' | 51 ex] in K' | 52 esset] esse W' | causa] tria (scr. tla) K' | ratio] rationum K' | aeterni cum] om. K' | sint] sunt W' | 55 non] i. m. K' | 56 esset] bona add. (sed exp.) K' | est quia] sup. lin. I' | 58 autem] om. (i. m. K') K'P' | non] exp. K' | differant] differunt W' | et] i. m. I' | et…60 intellectus1] om. (hom.) A | 59 arguitur] etiam add. I' | 60 talis intellectus] inv. T' | 61 consideratio] -io exp. W' | 63 habet] habent (sed exp. et corr.) I' | in2] i. m. I' eo add. (sed exp.) S' | 64 intellectum] intellectus T' | 65 ut] secundum add. sup. lin. I' | ratione] rationem W' 51 Neque…55 infra] Cf. ibid., art. 39, q. 2 (ed. G. A. WILSON, pp. 179, 23 - 181, 53; ed. 1520, I, f. 245rI-K; ed. 1646, II, p. 626a-b); cf. infra, art. 58, q. 2 (ed. 1520, II, f. 127rK-L; ed. 1646, III, p. 1000b).

HenricusDEF.indd 272

20-12-2007 16:09:54

QUAESTIO 1

70

75

80

215

aliis; quare consimiliter | si attributa aliqua differant in Deo, hoc non est nisi sicut aliqua absoluta. Contra primum tamen arguitur, quoniam si non differrent, essent omnino synonyma in Deo, quod falsum est. Aliter enim Deus non verius diceretur esse intelligens secundum intellectum quam secundum voluntatem; nec potius diceretur Filius procedere a Patre modo intellectualis operationis quam voluntariae, quod falsum est, ut infra patebit. Quod non differant re, manifeste arguitur, quia non re absoluta, quia tunc in Deo esset realis diversitas, quod falsum est secundum supra determinata. Neque re relata, quia sic non differunt nisi personae aut proprietates personales. Qualia non sunt attributa, eo quod sunt communia tribus personis | secundum supra determinata. Similiter quod non differant absolute, sed solum ex respectu et comparatione, arguitur sic, quoniam illa absoluta aut differrent in aliquo positive aut negative. Non positive, quia plura absoluta ponibilia | non sunt in eodem, nisi per aliquam compositionem, qualis non est in Deo propter pluralitatem attributorum, ut in sequenti quaestione patebit. Nec negative, quia negatio nihil dignitatis ponit, quod necessario ponunt

Scarp. 807b

T' 209rb

P' 279va

AI'K'P'S'T'W' 66 si attributa] inv. W' | aliqua] alia P'T' | 67 sicut] om. W' | aliqua] alia P' | absoluta] absolutam K' obiecta I'S'W' | 70 esse] om. K'P' | secundum2] item add. (sed exp.) K' | 72 intellectualis] notionalis I' (sed exp. et i. m. corr.) K'P'S'T'W' | 74 Quod] termini add. (sed exp. et enim i. m.) K' enim add. P'S'T'W' | quia] quod S' | 75 falsum est] iter. S' | 76 re] om. I'K'P' | differunt] differat A dicerentur K' different T' differt I'W' et add. (sed exp.) I' | 77 personales] personalia I' (sed i. m. corr.) S'W' | Qualia] om. I'S'W' | eo] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 79 solum] secundo (sed exp. et corr.) I' om. K'P' | et] om. S'W' | 80 comparatione] incomparatione I'S'W' | absoluta] ablata K' | aliquo] alio P' | 81 quia] sup. lin. I' | absoluta ponibilia] inv. P' | ponibilia] passibilia I' (sed i. m. corr.) W' | non…82 eodem] in eodem non sunt A | 82 aliquam] aliam (scr. aam) P' | compositionem] expositione I' (sed del. et i. m. corr.) W' | 83 in] om. I' | 84 nihil dignitatis] om. P' | quod] necessarius add. W' 71 nec…73 patebit] Cf. ibid., art 54, q. 3 (ed. 1520, II, f. 79rO-P; ed. 1646, II, pp. 880b- 881a). | 74 quia…76 determinata] Cf. ibid., art 28, q. 4 (ed. 1520, I, f. 167vT-X; ed. 1646, II, p. 426a-b). | 77 Qualia…78 determinata] Cf. supra, art. 49, q. 8, pp. 174, 111 - 175, 127. | 81 Non…83 patebit] Cf. infra, q. 2, pp. 231, 96 - 232, 117. | 83 Nec…86 Anselmi] Cf. ANSELMUS, Proslogion, c. 5 (ed. F. SCHMITT, p. 104, 14-17).

HenricusDEF.indd 273

20-12-2007 16:09:58

216 I' 221vb

attributa in Deo, quia melius est Deo esse ipsa | quam non ipsa, secundum regulam ANSELMI. Ergo etc.

A 215va

85

| <SOLUTIO>

Bad. 52vB

K' 340vb

ARTICULUS LI

Quaestionem istam determinavimus anno praeterito in quadam quaestione de Q u o l i b e t, ex qua aliqua succincte capientes et reliqua ex ibi declaratis supponentes, dicimus quod aliquam | differentiam debemus ponere inter attributa propter tacta in antepaenultima ratione; quod tamen non differant re simpliciter dicta, nec re relationis, ut probat paenultima ratio; quod etiam non differant aliquo positivo absoluto. Et tunc non restat nisi quod differant aliquo absoluto negativo aut positivo respectivo. Non negativo, ut probat ultima ratio, et secundum quod supra ostensum est in determinando de attributis, nihil in Deo habet rationem attributi, etiam quod negatione exprimitur, | ut immortale, infinitum, quin omnia ponantur in Deo ad exprimendum et movendum intellectum ad concipiendum aliquid positive. Restat ergo id in quo omnes concordant, quod attributa non differant aliquo quod ponatur in Deo, nisi respectivo, ut aliam rationem respectus importet unum quam aliud. Et dicunt aliqui quod differunt ex respectu ad ea quae sunt in

90

95

100

AI'K'P'S'T'W' 85 ipsa2] non add. W' | 87 in quadam] om. S' | 88 succincte] necessitate I' (sed exp. et i. m. corr.) W' | 89 declaratis] declarates W' | 92 differant] differt (sed exp. et corr.) I' | positivo…93 aliquo] om. (hom.) S' | absoluto] obiecto W' | 93 quod] non add. (sed exp.) K' | differant] exp. et rescr. K' | absoluto] om. T' | negativo] positivo T' | 94 respectivo] responsio T' | et] quia add. K' tunc quia add. P' s- add. (sed exp.) S' | 95 determinando] determinato (sed del. et corr.) K' | habet] om. I' | 96 ut] nunc K'P' | 97 quin] quia S'W' qui T' | omnia] nomina I'S'T'W' | movendum] modum I' (sed exp. et i. m. corr.) K'W' | 98 id] illud I' | quo] illud add. W' | 99 differant] differunt K'W' q- add. (sed exp.) W' | 100 respectivo] rue (sic) W' | 101 aliud] exp. et rescr. K' | ad] ex S' 87 Quaestionem…90 ratione] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. V, q. 1 (ed. 1518, I, f. 153vA-154rA; ed. 1613, I, f. 226va-227rb); cf. supra, p. 215, 69-77. | 94 Non…98 positive] Cf. supra, pp. 215, 79 - 216, 86; cf. etiam art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 57, 32-42; ed. 1520, I, f. 193rK; ed. 1646, II, 494a). | 101 Et…102 creaturis] Cf. AEGIDIUS ROMANUS, In Sent. I, dist. 2, q. 3, art. 2 (ed. 1521, f. 18rE - F; f.18vI) et I, dist. 2, q. 3, art. 3 (f. 18vN - O) et GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. VII, q. 1 (ed. J. HOFFMANS, pp. 271 - 273). | Et…103 Quolibet] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. V, q. 1 (ed. 1518, I, f. 153vA-154rA; ed. 1613, I, f. 226va-227rb).

HenricusDEF.indd 274

20-12-2007 16:10:02

QUAESTIO 1

105

110

115

120

217

creaturis, qui moti erant ratione posita in praedicta quaestione de Q u o l i b e t quod quaecumque plura differentia ratione tantum habent alia sibi correspondentia re | differentia, pluralitas illorum differentium ratione et eorum differentia accipienda est ex respectu et comparatione ad illa quae sunt plura et differentia re, sicut patet de dextro et sinistro, quae ratione | differunt in columna, et hoc non nisi ex respectu ad dextrum et sinistrum, quae differunt secundum rem, et in principio et fine in eodem puncto non nisi respectu diversarum linearum. Divina autem attributa habent sibi respondentia in creaturis | re differentia, ut sunt bonitas, sapientia, et huiusmodi. Hoc non potest stare, quoniam quandocumque dicuntur hoc modo plura et diversa ratione esse in aliquo ex respectu et comparatione ad diversa re in alio, oportet quod illa diversitas rationis sequatur ex illa diversitate reali propter diversum modum habendi id in quo sunt diversa ratione, ad id in quo sunt diversa re. Numquam enim columna diceretur respectu hominis esse dextra, nisi situm suum haberet ad illam partem, nec postmodum sinistra, nisi situm mutaret. Si ergo diversitas illa secundum rationem est in Deo ex | respectu ad diversa quibus respondent in creatura, oportet quod respectus huiusmodi sequantur in Deo ex aliquo modo se habendi ad creaturam, qui non est nisi secundum aliquod genus causae, maxime efficientis. Nisi enim illa diversa re in illis efficeret, respectum ad illa non haberet, ut eis denominaretur, sicut columna a | dextra hominis non diceretur dextra

Scarp. 808a

S' 161ra

Bad. 52vC

Bad. 53r

K' 341ra

AI'K'P'S'T'W' 102 qui] quae W' | posita] om. S' | in] quadam add. (sed exp.) K' | in praedicta] impraedicta W' | praedicta quaestione] inv. K' | de] iter. W' | 103 differentia ratione] inv. K' | 104 differentium] differentia I'K'P'S'T'W' pluralitas illorum differentia add. I' | 105 est] om. W' | et comparatione] incomparatione et W' | 106 sunt] se (s- sup. lin.) S' | re] et comparatione ad illa add. (cf. lin. praec.) P' | de] ex K'P' | 108 et3] in add. K'P' | 112 quandocumque] quaecumque I' | 113 diversa] ratione esse in aliquo add. (sed del.) I' | 114 re] iter. S' | alio] quo add. (sed exp.) W' | 115 id] illud I'W' | sunt] iter. I' | 116 ratione…diversa] om. (hom.) W' | id] illud I'S' | Numquam] Nunc quam I' Non quam K' | columna] a add. (sed exp.) I' | 117 respectu] i. m. K' | dextra] in add. (sed exp.) I' | 118 postmodum] iter. (sed exp.) I' | 119 est] esset K'P' | ex] om. K'P' | 120 in1] sup. lin. in al. man. P' | sequantur] sequatur I' | 122 aliquod] om. I' | genus] ergo (scr. go) W' | causae] causas S' | maxime] om. K'P' | 123 efficeret] edificaret T' | haberet] habent I' (sed exp. et sup. lin. corr.) S'W' | ut eis] iter. (sed exp.) I' | 124 denominaretur] dominaretur (sed i. m. corr.) A | a] ad W'

HenricusDEF.indd 275

20-12-2007 16:10:05

218 P' 279vb

Bad. 53rD W' 184va

I' 222ra

Scarp. 808b Bad. 53rE

ARTICULUS LI

nisi iuxta | eam esset situata. Et sic sequeretur quod omnia huiusmodi attributa Deo attribuerentur secundum genus causae efficientis tantum, secundum quod opinati sunt AVICENNA et RABBI MOYSES, ut patet ex supra determinatis circa significata attributorum, et sic non diceretur iustus nisi quia facit nos iustos, neque sapiens nisi quia facit nos sapientes. Quod falsum est, quia contrarium magis est verum. Non enim nos faceret sapientes nisi prius sapiens esset, et sic de aliis. Et praeterea ista | attributio non fit per proprietatem, sed per similitudinem et metaphoram tantum. Omnis enim attributio qua aliquid attribuitur Deo propter similitudinem quam habet ad id quod est | in creatura, ut quod Deus est agnus, quia mansuetudinem habet quasi agnus, vel quia effectus Dei est in creatura, ut dicatur aliquid scire quia scire illud nos facit, quemadmodum frigus dicitur pigrum, quia pigros nos facit, aut quia similem effectum agit cum | eo quod est in creatura, ut quod dicitur iratus, quia punit ad modum irati, aut quod habet oculum, quia videt res quodam modo sicut nos videmus oculo: omnis, inquam, talis attributio per similitudinem et metaphoram fit. Sed attributa vera Deo non secundum | metaphoram sed secundum proprietatem debent attribui, ut patet ex supra determinatis. Ideo dicunt isti ulterius quod verum est quod respectus illi sequuntur in Deo ex | modo quodam se

125

130

135

140

AI'K'P'S'T'W' 125 iuxta…eam] non (sed del. et i. m. corr.) I' | eam] causa os (sed exp. et del.) S' | 126 attributa] ut tributa S' | causae] sub add. (sed exp.) S' esse W' | efficientis] sunt add. S' | 127 et] om. I' | 129 nisi1] non S' | facit1] faceret K' | sapiens] sapientes W' | facit2] faceret K' | 131 nos faceret] inv. K' | et sic] om. W' | praeterea…132 sed] iter. (sed "va-cat" sup. lin.) I' | 132 fit] sit K'S' sic W' | per1] om. W' | 133 tantum] om. P' | 134 habet] habent I' (sed del. et i. m. corr.) W' | id] illud I'S'W' | 135 quasi] a add. W' | 136 quia] quod (sed exp.) S' | quia scire] om. P' | 137 quia] non add. W' | 138 agit] om. T' | 139 ad] iter. I' | quod] quia P' | 140 quodam modo] exp. et rescr. K' | 141 et] om. I'S'W' | 143 attribui] debet add. (sed exp.) W' 125 Et…130 sapientes] Cf. AVICENNA, Metaph., VIII, c. 7 (ed. S. VAN RIET, p. 430, 32- 40); cf. MOSES MAIMONIDES, Dux neutrorum, III, c. 33 (ed. 1520, f. 92v 93r) et I, c. 60 (ed. 1520, f. 24r - 24v); cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 59, 81 - 86, p. 64, 13-15 et p. 70, 86-1; ed. 1520, I, f. 193rN, 194rO et 195rR; ed. 1646, II, p. 494b, p. 496a et p. 498b). | 141 Sed…143 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 57, 32- 42; ed. 1520, I, f. 193rK; ed. 1646, II, p. 494a). | 143 Ideo…147 creaturis] Cf. AEGIDIUS ROMANUS, In Sent. I, dist. 2, q. 3, art. 2 (ed. 1521, f. 18rE - F; f.18vI) et I, dist. 2, q. 3, art. 3 (f. 18vN - O) et GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. VII, q. 1 (ed. J. HOFFMANS, pp. 271 - 273).

HenricusDEF.indd 276

20-12-2007 16:10:09

QUAESTIO 1 145

150

155

160

165

219

habendi ad creaturas, non ex se, quia hoc non esset nisi secundum genus causae efficientis, sed ex consideratione intellectus comparantis et quasi applicantis divinam essentiam eis quae diversa sunt re in creaturis, ita quod illa non dicerentur esse diversa in Deo nisi ex consideratione intellectus. Et licet secundum rem in ipsa essentia ut in radice essent ab aeterno, in illa tamen absque consideratione intellectus applicantis divinam essentiam creaturis non haberent aliquam rationem diversitatis, sed ista diversitas habetur diversimode ex consideratione intellectus increati et creati. Ex consideratione | intellectus increati ab aeterno habent esse diversa sive differentia in Deo, applicando scilicet divinam essentiam ad rerum essentiam, et ut diversitas illa habet esse in illis habitualiter; ex consideratione vero intellectus creati ex tempore, applicando scilicet divinam essentiam ad rerum existentiam, et ut diversitas illa habet esse | in rebus actualiter. Et per hoc respondetur ad duo membra in quarta ratione praeposita, dicendo de intellectu | increato quod non habet esse differens in Deo ab intellecto et actu intelligendi, nisi ex consideratione intellectus, sicut neque alia attributa differunt inter se - quamvis enim actus considerandi non est nisi ex intellectu secundum rationem aliam quam sit ratio intellecti, differentia tamen actualis non est nisi ex consideratione intellectus; aliter enim est in divina essentia quasi in radice et quasi in potentia tantum, ut est expositum in dicta quaestione -

T' 209va

K' 341rb Bad. 53rF

AI'K'P'S'T'W' 145 esset nisi] est (sed i. m. corr.) I' | 146 consideratione] in add. W' | 147 applicantis] complicantis (sed exp. et corr.) K' | 148 ita] ista (sed corr.) W' | illa] om. S' | in Deo] ideo P' | 149 intellectus] applicantis add. (sed del.) A | licet] et add. I' | ab] exp. et rescr. I' | 150 illa] illo P' | tamen] cum W' | 152 habetur] habet I' (sed del. et i. m. corr.) S'W' | diversimode] lac. et -simode A diversimodi K' de add. W' | 153 et creati] om. I' (sed i. m.) W' | et…intellectus] om. S' | et…increati2] om. P' | consideratione] considerationem I' | 154 habent] i. m. I' | 155 et] om. I' | 156 ex2] quod P' | tempore] scilicet in add. I' scilicet add. W' | 157 existentiam] essentiam I'W' | 158 habet] om. S' | esse] in illis habitualiter add. (sed exp.) K' | 159 respondetur] respondent I'K'P'S'T'W' | ratione] quaestione et lac. K' | 160 increato] creato K'P' | esse differens] inv. K' | 161 in] a S' | intelligendi] exp. et rescr. K' | 163 actus] om. T' | nisi] intellectus add. P' | aliam] om. I'S'W' | 164 tamen] cum W' | 165 aliter] eras. et signum inser. sed nihil inser. P' | enim] iter. K' | quasi] quam K' | 166 est] expoi (sic) add. K' | dicta] i. m. W' 159 Et…162 se] Cf. supra, pp. 214, 59 - 215, 67. | 165 aliter…166 quaestione] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 57, 32-42; ed. 1520, I, f. 193rK; ed. 1646, II, p. 494a).

HenricusDEF.indd 277

20-12-2007 16:10:14

220 A 215vb S' 161rb P' 280ra

Bad. 53rG

Scarp. 809a

Bad. 53rH

ARTICULUS LI

; similiter de intellectu creato quod ex | eius consideratione non habet distinctio illa esse in Deo nisi ex tempore, ita quod nisi esset distinctio ab intellectu, non essent attributa in Deo distincta | nisi ex tempore, nec essent in ipso nisi sicut in radice et quasi in potentia ab aeterno. | Est ergo dictum illorum quod attributa non differunt in Deo secundum rationem nisi ex respectu ad differentia secundum rem eis correspondentia in creaturis, et hoc secundum quod ambo cadunt in consideratione intellectus, licet in hoc differat quod uno simplici intuitu intellectus divinus omnium illorum differentias concipit, intellectus vero creatus non nisi successive quia pelagus infinitatis divinae essentiae simul comprehendere non | potest. Et continet dictum istud duo in summa, quorum primum est quod differentia attributorum non sumitur nisi ex comparatione ad correspondentia eis diversa re in creaturis, secundum | est quod non sumitur etiam secundum hoc quod habent res esse in se absolute, sed solummodo secundum quod cadunt in consideratione intellectus. Nec est litigium de isto, quia bene verum est quod absque consideratione intellectus divina essentia non habet habitudinem ad ea quae sunt in creaturis, nisi secundum rationem causae, secundum | quam non sumitur ratio attributorum, ut dictum est. Absque etiam consideratione intellectus et opere eius, quidquid est in Deo non habet rationem aliam quam simplicis essentiae, in qua secundum quod huiusmodi sicut in radice et quasi in potentia, habent esse omnia alia et essentialia et personalia, ut supra satis expositum est

170

175

180

185

AI'K'P'S'T'W' 167 similiter] supra K'P' | de] in add. K' | quod] cum I' (sed exp. et sup. lin. corr.) K'P'S'T'W' | habet] sup. lin. I' | 168 distinctio1] om. W' | nisi2] non W' | distinctio2] dispositio W' | 169 in] om. I' (sed sup. lin.) K'P'S'T'W' | 170 sicut] sic S'W' | in3] om. W' | 172 ex] in K'P' | ad] et S' | differentia] ubi add. W' | 173 secundum] quod hoc add. K' om. I' (sed sup. lin.) S'W' | 174 in] et W' | differat] differant (sed exp. et corr.) K' | 175 omnium] causam W' | 176 pelagus] prologus W' | 177 non] om. AI'S'T'W' | istud] illud P'T' | 179 nisi] sup. lin. P' | comparatione] operatione I' | correspondentia] correspondentiam W' | eis] om. S' | 180 est] hoc W' | 181 res] habent add. (sed del.) T' | esse] et add. W' | secundum] om. I' (sed sup. lin.) S'W' | in2] ex S' | 182 litigium] legitimi P' | 183 habet] contra T' | 186 opere] operatione I'K'P'S'T'W' | 189 alia] om. S' 176 pelagus…essentiae] Cf. IOANNES DAMASC., De fide orthodoxa, I, c. 9, n. 2 (ed. E. BUYTAERT, p. 49, 17). | 182 quia…186 est1] Loc. cit. et supra, pp. 217, 112 218, 131.

HenricusDEF.indd 278

20-12-2007 16:10:18

QUAESTIO 1 190

195

200

205

221

saepius. Sed totum litigium est de primo, scilicet an ad distinctionem attributorum oportet considerationem intellectus deflecti ad illa quae eis | respondent in creaturis re differentia. Et est circa hoc advertendum quod distinctionem attributorum contingit ponere ex intellectus consideratione dupliciter, aut quoad innotescentiam | illius distinctionis et diversitatis apud intellectum considerantem, aut quoad ipsorum existentiam absolutam in illa. Utroque modo bene verum est quod non habet esse in Deo ex consideratione intellectus creati, nisi in consideratione intellectus attributa divinae essentiae comparentur ad sibi correspondentia in creaturis, quia intellectus creatus nihil omnino circa divinam essentiam concipit, nisi ex aliquo modo sibi correspondenti in creaturis, non solum rationem attributi, sed etiam nec rationem divinae essentiae, aut esse eius, quia Deum esse non conicit, nisi quia concipit esse in creaturis. Similiter neque personarum distinctionem conicit supposita | fide, nisi ex eis quae considerat circa creaturas, secundum quod de hoc amplius tractatum est in praenominata | quaestione. Unde si nullo modo diversitas attributorum | esset in Deo nisi ex consideratione intellectus creati, bene verum esset quod dicit opinio illorum, sed sic, ut dictum est, non diceretur ullo modo sapiens aut

K' 341va

I' 222rb

Bad. 53v Bad. 53vI W' 184vb

AI'K'P'S'T'W' 190 litigium] lie (sed del. et corr.) T' | scilicet] ad (sed exp.) I' | distinctionem] distinctionum W' | 191 quae] in add. I' | 192 est] iter. I' | 193 intellectus] exp. et rescr. K' | 194 dupliciter] om. I' | quoad] aut W' | innotescentiam] innocentiam (sed sup. lin. corr.) I' | 195 et] om. W' | considerantem] considerandum (sed del. et i. m. corr.) I' | quoad] ipsam add. W' | ipsorum] ipsarum P' | 197 intellectus] exp. et rescr. K' | creati…198 intellectus] om. (hom.) P' | in2] ex K' | 198 intellectus] del. et rescr. S' | essentiae] existentiae A om. I' | 199 correspondentia] respondentia K'P' | quia] ut add. (sed exp.) I' | intellectus] in add. K'P' | nihil omnino] inv. K' | 200 sibi] om. K' eo (sed exp.) P' | correspondenti] respondenti K'P' | 201 solum] secundum add. A debet sic add. P' | rationem1] om. P' | 202 conicit] convicit I'P'T'W' | quia2] om. P' | concipit] om. I' conspicit A | 203 esse] concipit add. i. m. I' | conicit] convicit I'P'S'T'W' | 204 nisi] om. P' | considerat] considerantur I'K'P'S'T'W' | secundum] sup. lin. I' | 205 tractatum] tactum A | 206 esset] esse I' (sed sup. lin. corr.) W' | 207 esset] esse (sed sup. lin. corr.) I' | quod dicit] inv. W' | opinio illorum] inv. A | 208 non] n- add. S' 203 Similiter…205 quaestione] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 1 (ed. R. MACKEN, p. 31, 73 - 77; ed. 1520, I, f. 188vC; ed. 1646, II, p. 483b). | 207 bene…208 illorum] Cf. GODEFRIDUS DE FONTIBUS, Quodl. VI, q. 10 (ed. M. DE WULF - J. HOFFMANS, pp. 193 et 206). | dicit…208 illorum] non invenimus.

HenricusDEF.indd 279

20-12-2007 16:10:22

222

Scarp. 809b P' 280rb

Bad. 53vK K' 341vb

T' 209vb

ARTICULUS LI

bonus aut aliquid huiusmodi ab aeterno nisi secundum genus causae efficientis, et hoc in habitu tantummodo, ut expositum est in dicta quaestione. Illud autem falsum est, quia formaliter debent poni in Deo, et hoc ab aeterno, ut existentia ipsorum in creatura, etiam si in habitu, non sit ratio existendi ea in Deo, sed e converso magis, tum quia in creatura habent rationem imperfecti et in Deo rationem perfecti, ratio autem perfecti semper absolute praecedit rationem imperfecti et est ratio illius, non autem e converso, tum quia differentia attributorum fundamentalis est respectu distinctionis personarum, quae nullo modo | dicenda est esse in Deo ex aliquo respectu ad creaturas, secundum quod omnia haec exposita | sunt ibidem. Quamvis ergo distinctio attributorum non est sumenda nisi ex consideratione intellectus, et hoc non creati, quapropter necessario sumenda est ex consideratione intellectus increati absque omni respectu et comparatione ad illas, vel secundum rem vel secundum | considerationem - accipitur autem illa pluralitas ex consideratione | intellectus circa divinam essentiam, ut cadit in eius consideratione non quasi simplicis intelligentiae, sed quasi considerantis eam sub rationibus quorundam respectuum ad se ipsam, sub quibusdam rationibus aliorum respectuum, considerando scilicet ipsam sub ratione veri in respectu | ad se ipsam sub ratione intellectus et se ipsam sub ratione voluntatis in respectu ad se ipsam sub ratione boni; verum enim et bonum sunt duae primae rationes quasi additae in Deo super rationem esse, quae dicunt respectus ad intellectum et voluntatem et e converso et per hoc ad illa quae se habent in Deo per

210

215

220

225

230

AI'K'P'S'T'W' 209 bonus] al- add. (sed exp.) I' | aliquid huiusmodi] inv. T' | 210 ut] ex add. (sed exp.) I' | 211 est] sup. lin. I' | 212 hoc] om. K'P' | etiam si] etiam AI' | 213 ea] om. I'K'P'S'T'W' | converso] contra K'P' | tum] tamen K'P'W' | 214 creatura] etiam si in habitu non sit ratio existendi add. (cf. lin. praec.) W' | ratio…215 perfecti] om. (hom.) P' | 216 non] lac. A | tum] tamen W' | 219 omnia haec] inv. K'P' | 220 intellectus] om. P' | 222 et] in W' | 223 autem] om. T' | 225 consideratione] intellectus circa divinam essentiam ut cadit add. (cf. lin. praec.) I' | quasi1] enim K'P' | 226 considerantis] consensus K'W' | 227 quibusdam] quibus (sed del. et i. m. corr.) I' | 228 veri…ratione2] i. m. I' | 229 voluntatis…ratione2] om. I' (sed i. m.) S'W' | 230 bonum] domino (sed exp. et corr.) W' | 231 esse] causae K' | 232 hoc] autem add. I' (sed exp.) S'W' 210 et…211 quaestione] Cf. ibid., art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 57, 32-42; ed. 1520, I, f. 193rK; ed. 1646, II, p. 494a). | 218 secundum…219 ibidem] Cf. ibid., art. 25, q. 2 (ed. 1520, I, f. 149vO-P; ed. 1646, II, pp. 382b-383a).

HenricusDEF.indd 280

20-12-2007 16:10:25

QUAESTIO 1

235

240

245

250

223

modum habitus aut actus essentialis, per quae omnia obiecta ulterius respectum et ordinem quendam habent ad emanationes personales, ad quas sicut ad diversa re et distincta quodam modo habet respectum diversitas attributorum - secundum tamen rationem magis est diversitas | attributorum ratio diversitatis notionalium, large loquendo de diversitate, quam e converso, in quantum attributa diversa pertinentia ad intellectum et voluntatem sunt fundamenta emanationum, quarum una procedit modo intellectualis operationis et alia modo voluntariae, ut habitum est supra et habebitur amplius infra, ut secundum hoc licet attributa habeant quendam respectum ad emanationes personales, | non tamen diversitas seu differentia eorum sumitur ex respectu ad diversitatem emanationum, ut diversitas emanationum possit dici ratio diversitatis attributorum, quemadmodum dextrum et sinistrum in homine est ratio quare dicantur esse dextrum et sinistrum in columna, ut secundum hoc debeat dici quod differentia attributorum accipitur in Deo ex consideratione intellectus, maxime divini, secundum iam dictum modum expositum | sufficienter in quaestione praenominata, et hoc absque omni respectu et comparatione ad aliqua re differentia vel diversa (quomodo autem non est simile de dextro et sinistro in columna, ibidem bene declaratum est).

S' 161va

A 216ra

I' 222va

AI'K'P'S'T'W' 233 obiecta] abstracta I' | 234 et] ad S' | quendam] om. I' | 235 et] ad I' (sed exp. et sup. lin. corr.) S'W' | respectum] respectu AS'T'W' per (sed exp. et i. m. corr.) I' | 239 emanationum] in add. T' | 241 et] om. S' | 243 diversitas…differentia] differentias seu diversitas W' | 244 emanationum1] possit add. W' | dici] om. W' | 246 homine…in] om. (hom.) P' iter. (homoeoceph.) S' | esse] om. K' | 247 debeat] habeat K'P' | 248 secundum] sed in I' (sed exp. et i. m. corr.) K'P'T'W' | iam] inquam (sed del.) S' | 249 expositum] expositis T'W' | sufficienter] sufficit K' | hoc] rescr. (sed exp.) I' | 250 aliqua] exteriora add. i. m. (sed exp.) I' | 251 quomodo] quoniam I'S'T'W' | simile] secundum S' | 252 est] om. T' 236 secundum…241 infra] Cf. ibid., art. 35, q. 8 (ed. G. A. WILSON, pp. 79, 92 80, 6; ed. 1520, I, f. 231rI; ed. 1646, II, pp. 587b-588a); cf. etiam art. 39, q. 4; cf. infra, q. 2, pp. 231, 96 - 232, 117. | 247 ut…249 praenominata] Cf. ID., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 1 (ed. R. MACKEN, p. 31, 73-77; ed. 1520, I, f. 188vC; ed. 1646, II, p. 483b).

HenricusDEF.indd 281

20-12-2007 16:10:29

224

|
Bad. 53vL

Scarp. 810a

K' 342ra

Bad. 53vM

P'

280va

ARTICULUS LI

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod omnis differentia et diversitas ponit unius divisionem, dicendum ad hoc quod unum et multum sunt prima contraria sub ente et differunt sicut divisio et indivisio, secundum | PHILOSOPHUM Xo M e t a p h y s i c a e. Et secundum quod considerantur circa substantias et essentias rerum, primo sequitur ipsa idem et diversum sive conveniens et differens, et fundatur idem super unitatem, hoc est super rei indivisionem | quam res habet in se, diversum vero et differens super multitudinem, hoc est super rei divisionem vel quam habet una res in se, a qua dicitur diversum, vel quam habet una res ab alia, a qua dicitur differens. In hoc enim secundum | PHILOSOPHUM Xo M e t a p h y s i c a e differunt diversum et differens, quia diversum dicitur res absolute, quia in se continet diversa re, sive sint materia et forma, sive partes quantitativae, vel quaecumque alia - quae quia in Deo esse non possunt, ideo in ipso non | recipitur nomen hoc quod est ‘diversum’ vel ‘diversitas’ -, ‘differens’ autem non dicitur nisi relative sicut et conveniens, quia non est differens nisi ab aliquo differens, sicut non est conveniens nisi alicui conveniens. Et illa quae inter se differunt, quoad illa quibus differunt oportet re absoluta esse ab invicem divisa, ut sunt diversa genera, vel diversae species, vel diversa individua sub eadem specie. Et quia sic plura adhuc non convenit ponere in Deo, ideo neque nomen quod est ‘differens’

255

260

265

270

AI'K'P'S'T'W' 254 divisionem] dicere T' | quod] om. P' | 255 differunt] dicerent W' | 256 Metaphysicae] et secundum Philosophum Xo Metaphysicae add. S' | 257 substantias] om. S' | sequitur] cum add. I' (sed exp.) S'W' | 259 est] om. W' | 261 vel1…diversum] i. m. I' | una res] inv. I'K'P'S'T'W' | in…262 res] om. (hom.) I' | dicitur] debent P' om. S' | 262 una] unam W' | In…264 differens] om. (hom.) P' | 263 differunt…264 differens] distinguitur diversum et (?) differens i. m. al. man. A | 264 res] in add. (sed exp.) I' | 265 re] se (sed exp. et corr.) W' | sint] finis (?) S' si W' | 266 non2] nomen (cf. seq.) W' | 269 non] om. I' | 270 differunt1] quia ad illa add. (sed del.) I' differens W' | quoad] quia S'W' | illa2] quo ad illa add. S'W' | 271 ut] aut K'P' | diversa…272 diversa] i. m. I' | 272 sic] sicut I'S'W' | 273 convenit] conveniunt I'K'P'S'W' | ideo] om. S' | neque] nec K' 253 omnis…254 divisionem] Cf. supra, pp. 211, 4 - 212, 6. | Metaphysicae] Cf. ARIST., Metaph., X, c. 3 (Transl. VUILLEMIN-DIEM, pp. 189, 24 - 190, 2; 1054a20-23). | 262 ibid., X, c. 3 (Transl. anon., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, 1054b23-27).

HenricusDEF.indd 282

254 unum…256 anon., ed. G. In…266 alia] Cf. p. 191, 11-15;

20-12-2007 16:10:33

QUAESTIO 1

275

280

285

290

225

proprie recipi debet in Deo, secundum quod procedit ratio ista; immo quia omnis pluralitas in Deo consistit in ratione respectus qui fundatur in rei eiusdem simplicitate, ideo comparatio talium plurium, quia est absque omni eorum divisione, debet habere alia nomina a praedictis quibus exprimi debet eorum non-identitas, quia in ipsis est in quantum in eis est pluralitas, sed nulla differentia proprie dicta aut diversitas, quae quidem nomina sunt ‘distinctio’ aut | ‘discretio’, ut distinctio sit quasi diversitas plurium secundum relationes reales, discretio vero sit quasi diversitas | plurium quasi | secundum relationes rationis. Large tamen sumendo ‘diversitatem’ et ‘differentiam’, secundum quod utuntur eis sancti pro ‘distinctione’ et ‘discretione’, possunt accipi in divinis. Quod ergo dicitur, quod in Deo totum est idem ubi non occurrit relationis oppositio, verum est secundum rem absque omni distinctione personali, non tamen absque differentia rationis, quae habet esse ex alio genere respectus quam sit ille qui distinguit | personas, ut habitum est superius. Ad secundum, quod obiecta actuum intellectus et voluntatis differunt re in Deo, ergo et ipsi actus et similiter voluntas et intellectus, dicendum quod duplex est obiectum: quoddam quod est ratio constitutiva ipsius actus, ut color visus et sonus auditus; aliud vero est obiectum quod est constitutum in esse per actum, ut in proposito personae Filii et Spiritus Sancti per actus dicendi et spirandi. De obiectis

W' 185ra Scarp. 810b Bad. 54r

Bad. 54rN

AI'K'P'S'T'W' 274 immo] potius add. K'P' | 276 rei] Dei (sed exp. et corr.) K' | eiusdem] exp. (rescr. i. m.) I' | quia est] del. et rescr. I' | 278 quia] quae (sed i. m. corr.) I' | est] sup. lin. I' | in2] per add. (sed exp.) I' | 279 pluralitas] iter. W' | proprie dicta] iter. (sed del.) I' | dicta] differentia (sed exp. et corr.) K' | 280 distinctio1] non legi potest W' | distinctio2] distinctivo W' | sit] scilicet W' | quasi] quae W' | 284 Quod] quid P' | 286 omni] om. I'S'W' | distinctione] quasi add. K' | 287 absque] omni add. I'K'P'S'W' | differentia] omni add. T' | ex] in T' | alio] aliquo K'P' | genere] genus W' | 288 superius] om. P' | 289 obiecta] obiectum W' | 290 similiter…292 actus] iter. W' | 292 color] colorum AI'P'S'T' | sonus] sonorum K'P' | 293 quod] et K'P' | 294 Sancti] iter. P' scilicet add. T' | obiectis] vero add. K'P' obiecti W' 284 Quod…288 superius] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 35, q. 8 et art. 39, q. 4. | 285 ubi…286 oppositio] Cf. supra, p. 212, 12-13. | 289 obiecta…290 intellectus] Cf. supra, pp. 212, 19 - 213, 28. | 294 De...295 Philosophii] Cf. ARIST., Eth. Nic., I, c. 1; VI, c. 5 (transl. Grosseteste, ed. R. A. GAUTHIER, p. 141, 8-9; p. 257, 29-30; 1094a4; 1140b6-7).

HenricusDEF.indd 283

20-12-2007 16:10:37

226

K'

342rb

Bad. 54rO

T' 210ra I'

222vb

S' 161vb

ARTICULUS LI

primo modo habet veritatem dictum PHILOSOPHI, et talia in Deo non sunt nisi | verum et bonum vel quaecumque alia sub ratione veri et boni, quae sola ratione differunt sicut et actus et eorum potentiae. Non autem habet veritatem | de obiectis secundo modo, de quibus processit obiecto. Ad tertium, quod ex nulla comparatione aut respectu differunt, dicendum quod falsum est. Immo differunt ex respectu et comparatione quem intellectus considerat in ipsis inter se comparatis, non quibus dicuntur relative ad invicem, sed quibus quodam modo sese respiciunt. Multi enim sunt modi respectuum, et secundum quosdam sese respicientia [sese] dicuntur relative ad invicem, secundum quosdam | vero non, | ut habitum est supra. De aliis obiectis quid sit dicendum, patet ex iam dictis. |

| QUAESTIO

Bad. 54rP Scarp. 811a

295

300

305

2

UTRUM ATTRIBUTORUM DEO

QUAEDAM DIFFERANT INTER SE PLUS, QUAEDAM VERO MINUS Circa secundum arguitur quod in differentia attributorum non sit accipere magis et minus. Primo sic. Ubi est accipere magis et minus, non

5

AI'K'P'S'T'W' 295 veritatem] ut add. I' (sed exp.) S'W' | 296 nisi] et add. (sed exp.) K' | verum] bonum (sed del. et corr.) K' | vel] et K'P' | 297 quae] quod T'W' | et2] om. P' | 298 habet] licet add. S' | secundo] o add. (sed exp.) I' | processit] procedit I'P'S'T'W' | 300 tertium] dicendum add. K' | 302 considerat] consistat W' | inter] in tertio W' | 303 relative] om. S'W' | 305 respicientia] respicientes K' secundum add. P' respicia W' | sese] seclusi : om. Bad. Scarp. | dicuntur] dicunt S' | relative] relativis K' | 307 sit] scit W' | 1 Utrum…3 minus] cf. supra, p. 211, 13-14. | 5 accipere1] accipe P' | accipere2] accipe P' 300 ex…differunt] Cf. supra, q. 1, p. 213, 28-34. | 304 Multi…306 non] non invenimus. | Multi…306 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 35, q. 8 (ed. G. A. WILSON, p. 88, 00-10; ed. 1520, I, f. 232rT; ed. 1646, II, 590b).

HenricusDEF.indd 284

20-12-2007 16:10:40

QUAESTIO 2

10

15

227

est summa simplicitas, quia non habent esse magis et minus nisi in habente partes, ut habitum est in quaestione quadam de magis et minus. In habente autem partes non est simplicitas summa. | In Deo autem quoad omnia quae in eo sunt est summa simplicitas, ut habitum est de simplicitate Dei. Ergo etc. Secundo sic. In S y m b o l o ATHANASII dicitur: «In Trinitate nihil prius aut posterius, nihil magis aut minus». | Attributa autem omnia sunt in Trinitate, quia sunt in essentia et in singulis personis. Ergo sicut in eis non est prius aut posterius, ut infra videbitur, similiter neque magis et minus. Ergo etc. In contrarium est quoniam attributa illa quae pertinent ad intellectum plus differunt ab illis quae pertinent ad voluntatem quam illa differunt inter se, plus enim differunt veritas et bonitas quam sapientia et veritas. | <SOLUTIO>

20

P' 280vb

A 216rb

Bad. 54rQ

Dicendum ad hoc quod differt quaerere utrum attributa ipsa in se suscipiant magis et minus, an ipsa differentia qua attributa differunt inter se. Alterius enim generis rerum sunt ipsa attributa, et alterius ipsa attributorum differentia, et hoc non solum in divinis, sed etiam in rebus naturalibus aliud genus rerum sunt ipsa quae differunt, quae sunt

AI'K'P'S'T'W' 6 est] accipere add. (sed exp.) K' om. I' (sed i. m.) S'W' | in] ut K'P' | 7 habente] habentes K' | habitum] in add. (sed exp.) I' | quaestione quadam] inv. K'P' | 8 habente] unde (?) W' | non] quae P' | simplicitas summa] inv. K'P' | autem2] om. K'P'T' | 9 est1] om. K' omnia add. (sed exp.) W' | est2] esse (sed del. et corr.) I' | 11 dicitur] om. K'P' | 12 prius] respectus (sed exp. et corr.) W' | magis] maius I' | minus] et add. W' | 17 intellectum…ad] om. I' (hom., sed i. m.) S' | quae] differunt add. (sed del.) T' | illa] quae add. I' (sed del.) K'P'S'T'W' | 18 et] ad W' | 21 an] aut I'S' | ipsa] om. K' | attributa differunt] inv. T' | 22 inter] sup. lin. I' | ipsa attributa] inv. K' | 23 differentia] genera P' dividitur W' | sed] in add. (sed exp.) S' | etiam] quae T' | 24 naturalibus] natura lib (scr. nalib) W' | aliud] aut P' | quae1] om. KP' | differunt] differentia K'P' 6 quia…7 minus] Cf. ID., Quodl. IV, q. 15 (ed. 1518, I, f. 128vN; ed. 1613, I, f. 201ra). | 8 In2…10 Dei] Cf. ID., Quaest. ord. (Summa), art. 28, q. 1 (ed. 1520, I, f. 165vR; ed. 1646, II, 420a). | 11 In2…12 minus] Symbolum "Quicumque" (quod vocatur "Athanasianum") (ed. H. DENZINGER, p. 18, n. 39; PG 28, 1582). | 13 Ergo…15 minus] Cf. infra, art. 52, q. 3, pp. 259, 31 - 261, 60.

HenricusDEF.indd 285

20-12-2007 16:10:43

228

K' 342va Scarp.

811b

ARTICULUS LI

subiecta inter se differentia, ut rationale et irrationale sub animali, aliud vero ipsa eorum differentia, quoniam ipsae res subiectae differentiae sunt res primae intentionis, ipsa vero ratio quae dicitur differentia eorum est res secundae intentionis, quae est quintum universale praedicabile. Et iterum, res subiectae differentiae sunt res naturae, ipsa vero differentia est res rationis, quae est quasi accidens | rei naturae. Accidit enim essentiae et naturae rei quod sit | universale aut particulare, ut saepius habitum est supra secundum AVICENNAM. Quantum ergo ad ipsa attributa in Deo non intelligitur ista quaestio habere locum, quia re nihil important nisi divinam essentiam cum respectu, ut habitum est supra. Essentia autem non recipit magis aut minus propter eius simplicitatem neque respectus, quia secundum PHILOSOPHUM «proprium est relationi non suscipere magis aut minus». De eo ergo quod est res rationis circa attributa ex consideratione intellectus secundum iam praedeterminata, quod est res secundae intentionis, intelligenda est solummodo proposita quaestio, utrum in ipsa differentia sit accipere magis et minus, ut quaedam attributa magis differant inter se quam quaedam alia. Et est hic sciendum quod

25

30

35

40

AI'K'P'S'T'W' 25 subiecta] substantia (sed exp. et i. m. corr.) I' | animali] alteri W' | 26 vero] vera W' | ipsa] q- add. (sed exp.) I' | differentiae] om. I'K'S'T'W' | 28 quintum] quantum I'K'S'T' communiunt P' | 29 praedicabile] scr. pabl'e K'P'T' | 30 accidens] actus I'K'P'S'T'W' | rei] om. S' | rei naturae] inv. K'P' | 32 habitum] dictum P' | supra secundum] inv. W' | 33 Quantum] quod I' (sed exp. et i. m. corr.) W' | 35 ut] i. m. I' | autem] est S' | recipit] suscipit K'P' | 36 respectus] respectu T' | 37 relationi] re add. (sed exp.) I' | aut] et S'(sed exp. et sup. lin. corr.) I' | 38 est] omnis add. (sed exp.) I' | res] om. AI'K'P'S'W' | circa] secundum (sed exp. et i. m. corr.) K' | 40 quaestio] quaestione W' | in] si S' | 41 sit] iter. T' | accipere] acciperentur W' | et] vel K' aut T' | ut] om. W' | 42 differant] differunt W' | alia] alio W' | est] om. P' sic add. W' | hic] hoc W' 28 res…29 praedicabile] Cf. PORPHYRIUS, Isagoge, XIV, 15-19 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO - B. G. DOD, pp. 14, 15 - 19, 17). | 31 Accidit…32 Avicennam] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 43, q. 2 (ed. L. HÖDL, pp. 51, 5 - 53, 63; ed. 1520, II, f. 8vF-9rH; ed. 1646, II, 692a- 693a); cf. etiam AVICENNA, Metaph., V, c. 1 (ed. S. VAN RIET, pp. 228, 19 - 229, 41). | 33 Quantum…35 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 66, 71-74; ed. 1520, I, f. 194vP; ed. 1646, II, 497a); cf. supra, q. 1. | 37 proprium…minus] ARIST., Categ., c. 7 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 18, 26 - 19, 1; Transl. Moerbeke, ed. ID., p. 96, 9-15; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, p. 239, 15-22; 6b19-27). | 38 De…42 alia] Cf. supra, q. 1, p. 219, 159-162.

HenricusDEF.indd 286

20-12-2007 16:10:47

QUAESTIO 2

45

50

55

60

65

229

differentia illorum quae differunt fundatur essentialiter in divisione seu distinctione sive discretione eorum ad invicem. Unde et secundum modos divisionum per se et per accidens sumit PORPHYRIUS modos differentiarum, quod «quaedam sunt per se, quaedam vero per accidens». In eis autem quae recipiunt magis et minus, causa eius quod est magis et minus ex parte essentiae eorum accipienda est, ut declaravimus in dicta quaestione de magis et minus. Ex parte ergo divisionis sive distinctionis sive discretionis differentium, consideranda est ratio eius quod est magis et minus in ipsa differentia. Divisio autem non est nisi alicuius in quo uniuntur et quodam modo sunt unum ipsa divisa. Et est divisio contraria unioni in illo uno, ita quod radix eius quod est magis et minus in divisione consistit in eo quod est magis et minus circa unionem, | quia quae magis sunt | unum, et minus differunt, et quae minus, magis differunt. Divisio | autem sive distinctio seu | discretio aliquorum ab invicem sub aliquo uno dupliciter potest fieri: uno modo omnino ex natura rei et | originaliter et completive; alio modo ex natura rei solummodo originaliter, sed completive ex consideratione intellectus. Primo modo non est nisi differentia eorum quae | realiter differunt inter se, quod potest fieri dupliciter: vel re absoluta, quod non fit nisi in creaturis per divisionem propria acceptione differentium ab invicem, quorum tanto maior est differentia, quanto magis ab invicem dividuntur et minus in aliquo in quo conveniant uniuntur, quemadmodum maior est differentia differentium genere quam differentium specie, et maior |

P' 281ra Bad. 54rS I' 223ra W' 185rb Bad. 54v Scarp. 812a

K' 342vb

AI'K'P'S'T'W' 43 in…seu] seu divisione in W' | seu] in add. T' | 44 sive discretione] om. K'P' | 45 modos1] modum W' | accidens] actus K'P'T' | sumit] sunt I'K'P'S'T' | Porphyrius] propter I' (sed del. et i. m. corr.) K'P'S'T'W' | modos2] del. (sed i. m.) I' | 47 autem] vero K'P' om. T' | 49 ergo] vero P' | 50 differentium] cum add. W' | est1] i. m. I' | 51 alicuius] acui (sic) W' | 52 uniuntur] uni utuntur (sed exp. et i. m. corr.) I' | est] om. I' (sed i. m.) S'W' | 53 quod2] eius add. (sed exp.) S' | 54 in1…et] om. I' (hom., sed i. m.) S'W' | 56 seu] d vel a add. (sed exp.) I' | seu…discretio] om. P' | 57 aliquo] alio modo P' | dupliciter] om. W' | potest] dicitur add. W' | 58 et completive] om. I'S'W' | 59 solummodo] solum non (sed del. et i. m. corr.) I' | 60 differentia] om. I' | 61 fit] sit K'P' | 62 propria] proprie (sed exp. et corr.) K' | 64 et] om. P' | minus] unius P' | conveniant] convenient K' conveniunt P'W' (an recte?) | maior] maiorem W' | 65 est] om. W' | quam] quod W' 46 quaedam1…accidens] PORPHYRIUS, Isagoge, IX, 12-13 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 15, 22-23). | In…49 minus] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. IV, q. 15 (ed. 1518, I, f. 124vN; ed. 1613, I, f. 199ra).

HenricusDEF.indd 287

20-12-2007 16:10:52

230

S'

162ra

Bad.

54vT

T'

210rb

A 216va

ARTICULUS LI

differentium specie quam numero, et hoc nullo modo cadit in divinis attributis; vel re relativa, quod non fit adhuc in divinis attributis, sed cadit in divinis personis, non per divisionem, sed per distinctionem differentium personarum absque omni divisione et distinctione unius et communis essentiae. Si qua vero sit ratio eius quod est magis et minus in differentia | seu distinctione eorum inter se, ut utrum plus differant sive distinguantur Pater et Filius a Spiritu Sancto quam inter se, inferius debet declarari. Secundo autem modo est differentia eorum quae in una simplici et indivisa et indistincta natura rei conveniunt circa quam operationem intellectus, cuius est discernere indiscreta et quodam modo dividere adunata, iuxta determinationem | COMMENTATORIS super XIIum M e t a p h y s i c a e. Talium autem discretio per intellectum completive potest fieri dupliciter: vel penes conceptus absolutos, vel penes conceptus respectivos. Primo modo fit per intellectum generis et differentiae in conceptu speciei et | fit per distinctionem et divisionem intellectualem differentium intentionum, quorum tanto maior est differentia, quanto | ab invicem dividuntur et minus conveniunt sive uniuntur in aliquo uno, quemadmodum cum in homine differunt intentione substantia, corporeum, vegetabile, sensibile, rationale, plus differunt intentione corporeum a substantia quam a vegetabili et inferioribus, et vegetabile plus ab utroque illorum quam a sensibili et rationali, et sensibile plus ab

70

75

80

85

AI'K'P'S'T'W' 66 quam] quod W' | hoc] om. I'K'P'S'T'W' | 67 vel…attributis2] om. (hom.) P' | 69 omni] omnino S' | et1] in S' | 70 communis] communit W' | qua] quis K' qui P' | vero] quaerat quae add. K' quae P' | 71 seu] sive P' | ut] om. I' et W' | 72 distinguantur] distinguendo I' (sed exp. et i. m. corr.) W' | 73 autem] om. I' | 74 quam] aliquam Bad. Scarp. (an recte?) | 75 operationem] operatio K'P' | 76 adunata] adunatorem (sed del. et corr.) K' | 77 Talium] Alium P' | 80 intellectum] d- add. (sed exp.) S' | 81 fit] sic K'P' | intellectualem] intellectualiter I'S'W' | 82 quorum tanto] atramenti macula coopertum est T' | 83 ab] ad K'P' | conveniunt sive] om. I' | aliquo] alio modo P' | 85 corporeum] atramenti macula coopertum est T' | vegetabile…86 substantia] iter. I' (corporeum om.) W' | 86 a1] sup. lin. S' | a1…vegetabile] iter. I' | quam…vegetabili] om. I' | 87 et rationali] om. I'K'P'S'W' atramenti macula coopertum est T' 70 Si…73 declarari] Cf. ID., Quaest. ord. (Summa), art. 55, q. 1 (ed. 1520, II, f. 244rO-244vP; ed. 1646, III, 1301b-1302a). | 73 Secundo…77 Metaphysicae] Cf. AVERR., Metaph., XII, comm. 39 (Iunt., VIII, f. 322vM).

HenricusDEF.indd 288

20-12-2007 16:10:56

QUAESTIO 2

90

95

100

105

110

231

illis quam a rationali, quia semper superius in quantum dividitur contra suum contrarium sub suo superiori in se continet sibi inferiora. Secundo autem modo fit discretio per intellectum attributorum in deitate ab invicem et ab essentia et ab omnibus quae in ipsa considerantur, sive sint proprietates notionales sive personae. Sola enim ratione attributa inter se et ab essentia et a proprietatibus notionalibus et a personis differunt, quemadmodum etiam sola ratione differunt essentia, personae, et notiones inter se, de quibus proposita est quaestio. Ad quam dicendum est secundum iam | determinata quod sicut illa quae differunt per divisionem rerum, minus differunt quae minus ab invicem dividuntur et magis sunt unum,| et magis differunt quae magis ab invicem dividuntur et minus sunt unum, quemadmodum | diversa genere plus differunt quam diversa specie, eo quod | cum dividuntur ab invicem secundum differentiam diversa genere, manent unum in membris dividentia diversa specie, sic ista quae sola ratione differunt secundum discretionem rationum, minus differunt quae primo discernuntur ut differentia, quam illa quae manent discernenda in membris illis. Quare cum discernimus ratione absolutum in Deo a relativo, sub absoluto autem continentur essentia et omnia attributa essentialia; illud autem absolutum cum discernimus in absolutum sub ratione absoluti et absolutum sub ratione respectus, et sub absoluto sub ratione respectus continentur rationes | omnium attributorum, et hoc cum discernimus in illa quae pertinent ad voluntatem et intellectum, et sub ambobus plura attributa continentur; minus ergo differunt attributa

Bad. 54vV Scarp. 812b P' 281rb K' 343ra

I' 223rb

AI'K'P'S'T'W' 89 suo] uno W' | inferiora] inferiores S' inferioris W' | 90 discretio] distinctio S' | 93 essentia] sensibili (sed exp. et corr.) I' | a] om. I'P'S'T'W' | proprietatibus] et add. W' | 94 a] om. W' | 96 est] om. P' | 97 per…differunt2] om. (hom.) W' | quae2] et S' | 98 et1] etiam K'P' | differunt quae] inv. W' | 99 quemadmodum] quem aliquid S' | 100 genere] genera K'P' | diversa] quam add. W' | 101 genere] gratiae (sed exp. et i. m. corr.) I' | 103 secundum] rem add. (sed exp.) I' | 104 manent] manens S' | 105 cum] om. W' | 106 relativo] relatione W' | sub] subiecto (sed exp. et corr.) I' | absoluto] obiecto S'T'W' | omnia] omnino (sed del. et exp.) K' | attributa] omnia add. K' | 107 absolutum1] obiectum T' iter. W' | 108 ratione2] in add. W' | et2] om. K' | et2…109 respectus] om. (hom.) P' | 110 voluntatem…intellectum] intellectum et voluntatem K' | et1] om. W' | intellectum] intl- add. (sed del.) W' | et2] om. K'P' | 111 plura] iter. W' | differunt] a personis add. (sed del.) W' 92 Sola…95 quaestio] Cf. supra, q. 1, p. 215, 81-85 et pp. 223, 236-241.

HenricusDEF.indd 289

20-12-2007 16:10:59

232

ARTICULUS LI

ab essentia, quam ipsa attributa aut essentia differant a personis et notionibus, et minus differunt attributa inter se quam ab essentia, et minus illa quae pertinent ad voluntatem inter se, quam differant ab illis quae pertinent ad intellectum. Et secundum hanc regulam iudicanda est differentia secundum magis et minus quorumcumque differentium et quocumque modo differentium, sive in Deo sive in creaturis. |
Bad. 54vX

Bad. 54vY

W' 185va

115

ARGUMENTA>

Quod arguitur primo in contrarium, quod «non est summa simplicitas, ubi est accipere magis et minus», dicendum quod verum est quando accipiuntur in re quae est primae intentionis. Sic enim in nullo eorum quae considerantur in Deo est accipere magis aut minus propter summam eius simplicitatem. Non autem est verum quando accipiuntur in re quae est secundae intentionis, quae est omnino res rationis circa rem naturae, ut cadit in intellectus consideratione. In qua intentione secunda bene possunt comparari secundum magis et minus illa quae sunt in Deo, licet nullum eorum in se ipso recipiat huiusmodi comparationem, quemadmodum licet substantia nulla in se ipsa | neque in genere, neque in specie, neque in individuo recipiat magis aut minus unus enim homo secundum numerum non est quandoque magis, quandoque minus homo se ipso, neque unus est magis vel minus homo aut animal quam alter - bene tamen in actu substandi, qui nominat rem secundae intentionis, comparatur una substantia alteri secundum magis

120

125

130

AI'K'P'S'T'W' 112 ab…attributa] iter. (homoeoceph.) P' | differant] differunt K'P'S' | 114 illa] om. I' | illa…pertinent] iter. T' | 115 quae…116 minus] i. m. I' | iudicanda] iudicandam W' | 116 differentia] dura S' | 118 Quod] autem add. K'P' | 120 in re] om. K'P' | re] te S' est add. W' | est] sunt K' | primae] considerationis add. (sed exp.) I' | 121 est] exp. et rescr. I' | aut] et (sed sup. lin. corr. A) AP' | 123 secundae] primae (sed exp. et corr.) I' | 124 in] om. P' | intellectus] in add. W' | 127 substantia] sub P' | 128 in3] om. I'W' | aut] et (sed exp. et sup. lin. corr. S') S'W' | 129 homo secundum] inv. W' | 130 quandoque] quando K' | minus1] unus W' | 131 aut animal] om. P' | aut…alter] quam alter aut animal K' | bene tamen] verumtamen (sed exp. et i. m. corr.) I' | tamen] autem T' cum W' | in] iter. K' | actu] om. K'P' | substandi] substantia K' | qui] quae K' | rem] se add. S' 118 non…119 minus] Cf. supra, pp. 226, 5 - 227, 6.

HenricusDEF.indd 290

20-12-2007 16:11:03

QUAESTIO 2

135

140

145

150

233

et minus, secundum quod prima substantia magis dicitur substare quam secunda. Et similiter in proposito quaedam | attributa magis dicuntur differre inter se quam quaedam alia, | quia pluribus rationibus differunt, quia ratione illa qua attributa pertinentia ad divinum intellectum differunt | ab illis quae pertinent ad eius voluntatem, non differunt ipsa inter se. Sed illa differentia | qua differunt inter se etiam differunt quodam modo ab illis quae pertinent ad intellectum, quemadmodum differunt bonum et verum quod verum et alia quae pertinent ad intellectum in hoc conveniunt quod communiter referuntur ad actum intellectus, bonum vero et alia quae pertinent ad voluntatem ad actum voluntatis communiter referuntur. Verum autem differt ab ipso intellectu quod verum est motivum intellectus, intellectus autem | non est | motivum sui ipsius. In quo etiam differt a bono, quia bonum sub ratione boni non est motivum intellectus. Et sic contingit in omnibus aliis si quis | inspiciat. Per idem patet ad secundum: verum enim est quod in tota Trinitate nihil est magis aut minus quantum est ex parte rei naturae, quae est primae intentionis, nullum tamen est inconveniens, si sit in ea magis et minus ex parte rei rationis, quae est secundae intentionis, ut dictum est.

W' 185va S' 162rb K' 343rb Scarp. 813a Bad. 55r

P' 281va Scarp. 813b Bad. 55rZ

AI'K'P'S'T'W' 135 differre] dicere P' | quam] i. m. I' | 136 illa] quaedam alia quia pluribus add. (cf. eadem lin.) I' om. P' | qua] quo P' | pertinentia] iter. (sed exp.) I' | divinum] om. K' unum I' (sed exp. et i. m. corr.) P'S'W'' | 137 ipsa] om. (sed i. m. S') S'W' | 138 se1] ipsa add. W' | qua] quae W' | etiam differunt] om. I' | 139 quemadmodum...141 intellectum] i. m. I' | 140 differunt] scr. bzñt W' | quod] quia K'P' | 141 quod] quia P' | ad] iter. W' | 142 alia…voluntatem] iter. (sed "va-cat" sup. lin.) I' | 144 intellectus intellectus] om. S' | 145 motivum] motivus K' | 146 sic] i. m. I' | contingit] sit P' communiter W' | 148 ad] alia W' | 149 magis] maius S'T' | est2] i. m. I' | 150 tamen] inde P' | 151 et] aut (sed del. et corr.) K' 148 verum…152 dictum] Cf. supra, p. 228, 38-42.

HenricusDEF.indd 291

20-12-2007 16:11:06

234

ARTICULUS LI

| QUAESTIO

Bad. 55rA Scarp. 813a

3

UTRUM DIFFERENTIA ATTRIBUTORUM PONIT ALIQUAM DIFFERENTIAM IN DEO

A 216vb

T' 210va Scarp. 813b

I' 223va

Circa tertium arguitur quod differentia attributorum et pluralitas in Deo ponit aliquam compositionem. Primo sic. Illud quo res recedit a summa simplicitate necessario ponit in ea aliquam | compositionem, quia a simplicitate non receditur nisi per compositionem. Sed pluralitate divinorum attributorum recedit divina essentia a summa simplicitate, quia ratio simplicitatis consistit in unitate et ratio compositionis in multitudine. Maior autem est unitas in qua est multitudo nec re nec ratione, quam in qua est ratione, qualis est multitudo attributorum, ergo et maior | simplicitas. Hoc autem non esset | nisi multitudine attributorum aliquo modo esset recessus a divina simplicitate. Ergo etc. Secundo sic. Quod facit rem non esse penitus id ipsum ponit in ea aliquam compositionem, quia ponit in ea hoc et hoc, quae non sunt in eodem sine compositione. Pluralitas attributorum est huiusmodi, quia attributa in essentia non sunt penitus id | ipsum, quia tunc essent nomina eorum synonyma. Ergo etc. In contrarium est quia quanto aliquid habet maiorem compositionem, tanto habet maiorem limitationem. Quod ergo omnino repugnat limitationi nullam omnino ponit compositionem. Pluralitas

5

10

15

20

AI'K'P'S'T'W' 1 Utrum…2 Deo] Cf. supra, p. 211, 14-15. | 4 differentia…pluralitas] pluralitas attributorum et differentia K'P' | 5 compositionem] operationem S' | 6 aliquam] aliqua W' | 7 a] om. I' (sed i. m.) W' | compositionem] comparationem (sed del. et corr. K') K'S' | 8 'divinorum] receditur non per compositionem (sed "va-cat" et corr.) I | a] om. I' (sed i. m.) S'W' | 9 quia] rem add. (sed exp.) I' | 10 Maior autem] inv. P' | qua] non add. i. m. I'K' | 12 simplicitas] atramenti macula coopertum est T' | esset] i. m. I' | 13 recessus] atramenti macula coopertum est T' | 14 non…penitus] penitus non esse K' | id] illud S' ad W' | ponit…17 ipsum] iter. (homoeoceph., sed "va-cat") I' | 15 et hoc] iter. I' | 16 huiusmodi] om. W' | 17 penitus] a add. (sed exp.) I' | id] illud S' | tunc] ipsum add. W' | 19 quia] quoniam AT' | 20 omnino] om. K'P' | omnino repugnat] inv. I'T' | 21 limitationi] limitatione I'S' | nullam…22 limitationi] iter. (homoeoceph.) W' | Pluralitas] an supplendum ? 7 Sed…13 simplicitate] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 28, q. 1 (ed. 1520, I, f. 165rN; ed. 1646, II, p. 419a-b).

HenricusDEF.indd 292

20-12-2007 16:11:10

QUAESTIO 3

25

235

attributorum omnino repugnat limitationi. Deus enim ex hoc quod est omnino illimitatus, habet attributorum | pluralitatem ex natura simplicis essentiae suae, nec posset eam sic | habere, si aliquo modo esset limitatus, sicut nec potest eam habere aliqua creatura. Ergo etc. | <SOLUTIO>

30

35

40

Dicendum ad hoc quod illud quod in aliquo habet esse, quocumque modo sit, non potest ponere in illo rationem contrariam illi, secundum quam habet esse in illo, quia tunc suo esse destrueret se ipsum, quod omnino est impossibile. Unde, si nigredo habet esse et causari in aliquo subiecto ex caliditate, ipsa non potest in illo ex suo esse ponere dispositionem contrariam caliditati, scilicet frigiditatem; sic enim suo esse suum esse destrueret. Sic autem est in proposito quod pluralitas attributorum originaliter et sicut in radice habet esse in divina essentia, licet completive ab operatione intellectus, cuius est unita vel potius quae sunt unum et id ipsum discernere. Aliter enim attributum esset purum figmentum intellectus, si radicem non haberet in re, circa quam operatione intellectus posset discerni. Illud autem quod sic in divina essentia est sicut | in radice, ut completive operatione intellectus possit discerni in ea, provenit ex infinitate simplicitatis et illimitationis eius, qua est purum esse et nihil nisi esse. Propter hoc enim oportet quod in se habeat rationem omnis esse et ita omnis esse perfectionem per essentiam, quae est in quocumque alio per participationem et per hoc

Scarp. 814a K' 343va

Bad. 55rB

P' 281vb

AI'K'P'S'T'W' 22 repugnat] omnino add. W' | limitationi] limitationem P'S'W' | 23 illimitatus] generalius add. S' | 24 nec] neque S'W' | 26 illud] id I' | 27 ponere] om. (sed i. m. I') I'S'W' | rationem…28 illo] iter. (homoeoceph.) W' | 28 secundum] om. (sed sup. lin. I') I'K'P'S'T'W' | quam] humanum add. T' | habet] iter. (sed exp.) I' | 29 omnino] esse add. (sed exp.) I' | nigredo] nimgredo (sic) W' | 30 ex1] et S' | 32 destrueret] ergo add. (sed del.) I' | Sic] Ergo I'S'T'W' | autem est] om. I' | in…pluralitas] pluralitas quod in proposito W' | 35 id] illud S'W' | 36 haberet] haberes S' habens W' | 37 posset] an scribendum possit ? | quod] iter. (sed exp.) I' | 38 essentia est] iter. (sed exp.) I' | completive] conpletem W' | 40 hoc] sup. lin. S' | 41 habeat] habeant T' | et…esse2] om. (hom.) W' | perfectionem] quae add. (sed exp.) K' et add. W' 34 intellectus…35 discernere] Cf. supra, q. 2, p. 230, 73-77; cf. AVERR., Metaph., XII, comm. 39 (Iunt., VIII, f. 322vM). | 42 et…44 perfectionem] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 42, q. 2 (ed. L. HÖDL, pp. 36, 20 - 46, 86; ed. 1520, II, f. 6vR-8rA; ed. 1646, II, pp. 685b-689b).

HenricusDEF.indd 293

20-12-2007 16:11:14

236 Bad. 55rC

W' 185vb

sub ratione eminentiori et ita veriori, secundum | quod haec omnia patent ex supra determinatis circa divinam perfectionem. Cum igitur omnia divina attributa et generaliter quaecumque diversas rationes important in divina essentia, rationes perfectionum important, licet aliter attributa, aliter proprietates divini esse et rationes personales et rationes ideales et quaecumque in divina essentia considerantur sub aliqua pluralitate, nullo igitur modo possunt ponere in divina essentia aliquid contrarium suae simplicitati et infinitati. Contrarium autem esset quicumque modus compositionis. Idcirco simpliciter dicendum est quod pluralitas attributorum in Deo nec ponit nec ponere potest aliquam rationem compositionis, neque similiter propter idem pluralitas personarum sive quorumcumque aliorum quae | in Deo considerantur, secundum quod processit ultima ratio. |
Bad. 55rD

S' 162va K' 343vb Scarp.

814b

Bad. 55v

ARTICULUS LI

45

50

55

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «pluralitate attributorum receditur a divina simplicitate», dicendum quod falsum est, immo potius fundatur in illa. | Et quod arguitur ad eius probationem, quod pluralitate attributorum receditur a divina unitate, in qua | consistit eius simplicitas, dicendum quod in Deo praeter unitatem personalem est duplex unitas essentialis, quaedam rei, quaedam vero rationis. | Prima est ipsius divinae essentiae secundum quod est res et natura aliqua, de qua habitum est supra quomodo est singularitas quaedam. Secunda vero est attributorum singulorum, et singulorum quae in | Deo ponunt

60

AI'K'P'S'T'W' 43 eminentiori] enuntiari T' | veriori] verioris S'W' | 44 determinatis] divinis W' | 45 generaliter] qualiter W' | 46 in] om. W' | rationes] in add. P' | licet] haec add. W' | 47 attributa] iter. W' | et1] om. W' | 48 in divina] inv. W' | essentia] esse S' | 50 et infinitati] del. et rescr. I' | 52 nec1] non K'P' | ponit] potuit W' | 57 divina] unitate add. (sed exp.) A | 58 arguitur] in add. W' | ad eius] inv. W' | probationem…59 eius] i. m. I' | 62 essentiae] respectum add. W' | res] est add. sup. lin. S' | 63 Secunda vero] inv. W' 56 pluralitate…57 simplicitate] Cf. supra, p. 234, 7- 8. | 61 Prima…65 tantum] Cf. ibid., art. 25, q. 3 (ed. 1520, I, f. 153rB-156rT; ed. 1646, II, pp. 390a-397a); cf. etiam art. 39, q. 3 (ed. G. A. WILSON, pp. 184, 36 - 186, 89; ed. 1520, I, f. 245vN-246rP; ed. 1646, II, pp. 627a-628b); et etiam art. 42, q. 2 (ed. L. HÖDL, pp. 39, 72 - 40, 7; ed. 1520, II, f. 6vS-7rS; ed. 1646, II, p. 686a-b).

HenricusDEF.indd 294

20-12-2007 16:11:18

QUAESTIO 3 65

70

75

80

85

237

differentiam secundum rationem tantum. In prima unitate consistit divina simplicitas infinita, propter quod ipsa est origo et fundamentum omnis alterius unitatis et etiam pluralitatis secundum ipsam, sive sit personarum, sive attributorum, quae, ut dictum est, non derogat primae unitati, sed magis attestatur ipsi, nec est minor propter istam multitudinem. Unde ad illam propositionem | quae dicit «maior est unitas in qua nulla omnino est multitudo, nec re nec ratione, quam sit illa in qua est multitudo ratione, etsi non re», dicendum quod cum omnis multitudo secundum PHILOSOPHUM est una plura, quod multitudo existens in unitate aut est unitatum | eiusdem rationis aut alterius. Primo modo habet illa propositio veritatem, et hoc modo in quacumque unitate divina nulla est multitudo. In divina enim essentia una non est multitudo unitatum quae sunt ipsa essentia re vel ratione plures. Similiter in divina veritate, quae est unica secundum rationem differens ab essentia, nulla est multitudo unitatum quae sunt ipsa sapientia re vel ratione plures sapientiae, | nisi per ipsius sapientiae quae est essentialis quasi contractionem ad personale, secundum quod dicitur sapientia ingenita et genita. Differt enim sapientia essentialis secundum rationem ut est in Patre sub ratione ingeniti, et ut est in Filio sub ratione | geniti. Secundo autem modo habet falsitatem. Nullo enim modo est maior unitas realis essentiae in qua nulla est multitudo ratione; immo contrarium verum est quod quanto maior est unitas realis essentiae, tanto maior est in ipsa multitudo rationum, iuxta illam propositionem:

Bad. 55vE

I' 223vb

P' 282ra

A 217ra

AI'K'P'S'T'W' 68 quae] quia I' | ut] vera S' | 70 multitudinem] unde et illam add. (cf. sqq.) W' | est] i. m. I' | 71 unitas] est add. P' | omnino] omninoi (sed corr.) I' | omnino est] inv. K'P'W' | nec1] est add. P' | re nec] om. (hom.) W' | quam…72 ratione] i. m. I' | sit] om. K' | 72 cum] om. K'P' | 74 est] unit add. (sed exp.) I' | 76 enim essentia] inv. W' | essentia] nulla add. (sed exp.) K' | 77 unitatum] om. K'P' | 79 sunt] est P' | 80 plures] similiter in divina veritate add. (sed del.) W' | sapientiae2] om. P' | 82 enim] tantum K' | 83 ut1…Patre] conf. W' | sub ratione1] om. P' | et…84 geniti] iter. S' | est2] om. I' | in2] om. W' | 84 enim] autem K'P' | enim modo] inv. W' | 85 est] realis add. P' | multitudo] realis add. K' | 86 verum est] inv. P' | quod] quia K' | 87 in] om. W' | illam] illum W' 65 In…70 multitudinem] Cf. ibid., art. 28, q. 1 (ed. 1520, I, f. 165rN; ed. 1646, II, p. 419a). | 70 maior…72 re] Cf. supra, p. 234, 10-11. | 72 cum…75 alterius] Cf. ARIST., Metaph., X, c. 1(Transl. ANON., ed. G. VUILLEMIN-DIEM, p. 187, 14-15; 1053a30).

HenricusDEF.indd 295

20-12-2007 16:11:21

238

T' 210vb K' 344ra

Scarp. 815a

ARTICULUS LI

«Omnis virtus quanto magis est unita, tanto magis est infinita». Unde et in creaturis, quanto realis unitas essentiae maior est et simplicior, tanto plurium rationum virtualium in se est contentiva, et quanto minor, tanto est pauciorum rationum virtualium contentiva. Hinc contingit quod inferiora naturalia paucas habent | rationes virtuales et paucas operationes et viles. Unde et terra, quae infimum gradum perfectionis habet, habet ipsum quasi absque operatione, ut dicit | COMMENTATOR super IIum C a e l i e t M u n d i. Et superiora elementa magis spiritualia, quia maiorem habent unitatem et simplicitatem, quia minus de materia, plus habent de motu et operatione, quibus acquirunt suam perfectionem. Et ut dicit COMMENTATOR ibidem, et universaliter quanto creatura est superior, simplicior et maioris | unitatis et plus appropinquata Primo Principio, tanto est plurium rationum virtualium et operationum circa inferiora se, ita quod semper illa quae agunt inferiora per diversa re divisa et dispersa, agit superius per unicum et perfectius, ut cum planta forma sua tantum vegetat, brutum forma sua vegetat et sentit, homo autem forma sua vegetat, sentit et intelligit, et

90

95

100

AI'K'P'S'T'W' 88 quanto] maior add. (sed del.) K' | unita] in vita W' | et] om. T' | 89 unitas] uni- lac. et litt. conf. et lac. -tas W' | 90 virtualium] vir- lac. cum litt. conf. et -tualium sup. lin. W' est add. W' | contentiva] iter. K' | et…91 contentiva] om. (hom.) T' | 91 est] om. W' | contentiva] et I' | contingit] sit P' | 93 quae] quod W' | 94 habet ipsum] ipsum gradum habet I' inv. K'P'S'T'W' | quasi absque] inv. W' | 95 Caeli] causa (sed exp. et corr.) I' | magis] n- add. (sed exp.) K' | spiritualia] om. S' | 96 materia] habent add. K' | 98 universaliter] vult K' | 99 superior] et add. W' | plus] magis K'P' | 100 Primo Principio] om. I'S'W' | est] i. m. I' | rationum virtualium] iter. (sed exp.) I' | 101 ita] ira (sed exp. et corr.) I' | illa…102 inferiora] i. m. I' | 103 ut] et W' | cum] tantum K' | forma1…vegetat] vegetat suo brutum sua forma (sed suo brutum exp.) I' vegetat sua forma K'P'S'T'W' | brutum…104 vegetat1] vegetat forma brutum sua (sed sua exp.) I' | forma sua2] inv. K'P'S'T'W' | 104 sentit1] senit I' | forma] om. K' | forma sua] inv. I'S'T'W' | sua] iter. P' | vegetat2] et add. K' et senex homo autem sua forma vegetat add. (cf. lin. praec.) W' | sentit2] senit I' 88 Omnis…infinita] ANON., Liber de causis, XVI (XVII), prop. 138 (ed. A PATTIN, p. 1, 15-16; ed. O. BARDENHEWER, p. 179, 1-2). | 93 Unde…104 sentit1] Cf. AVERR., De caelo, II, comm. 66 (Iunt., V, f. 143vM-144rB; ed. F. J. CARMODY, p. 403, 41-49); et cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 3 (ed. G. A. WILSON, pp. 176, 45 - 178, 84; ed. 1520, I, f. 244vE-245rG; ed. 1646, II, pp. 624b- 625b). | 98 et…100 Principio] Cf. AVERR., De caelo, II, comm. 66 (Iunt., V, f. 143vL-M; ed. F. J. CARMODY, p. 402, 10-27).

HenricusDEF.indd 296

20-12-2007 16:11:26

QUAESTIO 3 105

110

115

120

125

239

quod brutum cognoscit pluribus potentiis sensitivis, homo cognoscit una potentia intellectiva, et sic semper quanto est superior ad plura se extendit. Propter quod dicitur in commentario dictae propositionis: «In omni propinquo uni principio est infinitas plus quam in virtute longinqua ab eo. Quod est, quia quanto magis unitur, magnificatur et vehementior fit et efficit operationes mirabiliores; et quanto magis partitur et dividitur, minoratur | et debilitatur et efficit operationes viles virtus unita». Ad secundum, quod pluralitas attributorum facit essentiam non esse penitus id ipsum etc., dicendum quod sicut iam distinctum est de unitate essentiali, quod est vel rei vel rationis, sic distinguendum est de ‘id ipsum’ quod aliquid est id ipsum re, vel id ipsum ratione. Quod facit rem non esse penitus id ipsum re, necessario ponit in ea aliquam compositionem propter diversitatem secundum rem. De eo vero quod facit rem non esse penitus id ipsum secundum rationem, distinguendum: aut secundum rationem absolutam, aut secundum rationem respectivam. De | eo quod facit ipsam non esse id ipsum primo modo, adhuc ponit in re aliquam compositionem propter diversitatem intentionum. Ratione enim absoluta penitus | non differunt nisi diversa intentione, qualium compositionem est invenire in omni creatura, ut habitum est supra. Secundo autem modo diversitas rationum in nulla re ponit compositionem, quia respectus nihil realitatis

Bad. 55vF

P' 282rb W' 186ra

AI'K'P'S'T'W' 105 brutum] brut- W' | homo cognoscit] iter. K' | 106 potentia] om. K'P' | sic] sit add. (sed exp.) I' | quanto est] inv. W' | quanto…superior] est superior quanto I'S' | 108 infinitas] unifinitas (sic) S' | 109 magnificatur] magnificator W' | et2] om. S'W' | 110 mirabiliores] miracules I' mirales mirales (sic) W' | partitur] particulariter K' | dividitur] n- add. (sed exp.) K' | 111 virtus] vir add. (sed del.) S' | 113 penitus] om. I'K'P'S'T'W' | iam] de add. (sed exp.) P' | 114 essentiali] essentiale (sed exp. et corr.) I' | est1] sup. lin. I' | vel1] om. T' | 115 vel] ad add. (sed exp.) I' | 116 id] sup. lin. I' | 118 esse penitus] inv. K'P' | 119 distinguendum] est add. sup. lin. I' | aut1…absolutam] aut secundum rationem distinguendum (sed "va-cat" et corr.) I' | 120 respectivam] appetivam S' | 124 supra] habitum est add. (sed exp. I') I'W' hinc si est add. S' | autem] om. I'W' 107 In…111 unita] ANON., Liber de causis, XVI (XVII), props. 139-141 (ed. A. PATTIN, pp. 83, 19 - 84, 31; ed. O. BARDENHEWER, p. 179, 4-12). | 112 pluralitas…113 etc] Cf. supra, p. 234, 16-18. | 122 Ratione…124 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 28, q. 4 (ed. 1520, I, f. 168rX; ed. 1646, II, p. 427a). | 124 Secundo…126 fundamenti] Cf. ibid., art. 34, q. 2 (ed. R. MACKEN, pp. 173, 24 - 174, 39; ed. 1520, I, f. 212rR; ed. 1646, II, p. 540a).

HenricusDEF.indd 297

20-12-2007 16:11:30

240 S' 162vb I' 224ra K' 344rb

Scarp.

815b

Bad.

Bad.

56r

56rG

ARTICULUS LI

habet praeter | realitatem sui fundamenti. Unde super suum fundamentum non dicit rem | aliam a suo fundamento, sed solummodo | rationem quae est ad aliquid esse, quae est alia a ratione sui fundamenti quae est aliquid absolute esse, sed solummodo ad aliquid esse. Aliter enim necessario faceret compositionem cum suo fundamento, nisi appellemus ‘rem’ ipsum respectum ad aliud esse et tunc est solummodo disputatio de nomine. Ipse enim respectus purus, qui non est nisi ad aliud esse, sive appelletur ‘res’ sive non, nullam compositionem facit cum absoluto quod est suum fundamentum, et hoc quia ipsa res fundamenti quasi subintrat rationem respectus, ut quae secundum se est absolutum | quid, nullo ei addito omnino, absque omni sua mutatione, ex solo modo habendi aliquid ad ipsum, assumit rationem respectus, ut id ipsum quod quantum est ex se nihil respicit, aliquid respicit ex solo modo habendi aliquid ad ipsum. Propter quod dicit AUGUSTINUS VIIo D e T r i n i t a t e, cap.o 1o: «Omnis essentia quae relative dicitur est etiam | aliquid excepto relativo, sicut si nummus non esset aliqua substantia, nec arrha, posset relative dici». Quemadmodum enim nummus fit pretium aut arrha per alicuius institutionem, ut substantia nummi assumat in se sine cuiuscumque rei additione rationem pretii aut arrhae, quae est ipsum ad aliud esse, sic deitas ipsa quasi fit, immo, ut verius dicam, est completive sapientia, bonitas et cetera huiusmodi per | intellectus considerationem et discretionem secundum praedicta, ut ipsa deitas assumat in se rationem bonitatis, sapientiae et ceterorum absque cuiuscumque additione, secundum quod supra determinatum est de

130

135

140

145

AI'K'P'S'T'W' 126 super] om. I' supra K'P' | 127 aliam] aliquam (sed exp. et sup. lin. corr.) S' | solummodo] modo add. (sed exp.) I' ad aliquid esse aliter enim add. (sed del.) K' inde add. S'W' | 128 rationem] ratio (sed del. et sup. lin. corr.) I' | ad] om. W' | a] om. AI'P'S'T'W' | 129 est] om. A | 133 qui] quasi add. (sed del.) I' | 134 suum fundamentum] inv. K' | 135 res] om. K'P' | 136 est] om. K'P' | est absolutum] inv. W' | absolutum] absolute P' | 137 ad] om. S' | 138 se nihil] nihil re (sed re exp. et in se corr.) I' | 140 dicit] ad add. (sed exp.) I' | 142 substantia] non esset add. (sed exp.) I' | nec] nisi K' | arrha] altera (sed exp. et i. m. corr.) K' | relative] regularem (sed exp. et i. m. corr. I') I'W' | fit] sit I' | 143 ut] et W' | nummi] fit add. (sed exp.) K' | 147 et discretionem] om. S' 140 Omnis…142 dici] AUGUST., De Trin., VII, c. 1, n. 2 (CC lat. 50, p. 247, 106-107 et 114-115). | 145 sic…150 attributorum] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 32, q. 4 (ed. R. MACKEN, p. 57, 32-42; ed. 1520, I, f. 193rK-L; ed. 1646, II, p. 494a).

HenricusDEF.indd 298

20-12-2007 16:11:34

QUAESTIO 3 150

155

160

165

241

significatis attributorum. Et sicut est de respectibus rationum in attributis, sic est de respectibus realium relationum in personis praeter hoc quod illarum plurificatio est per distinctionem ex natura rei et divinarum proportionum, non autem ex consideratione intellectus per ipsius discretionem, quemadmodum constat plurificatio attributorum. | Pluralitas enim personarum est distinctione per divinas productiones; pluralitas vero attributorum est discretione per intellectus discretionem. Nulla autem est pluralitas in divinis per divisionem, propter quod non proprie accipiuntur in divinis huiusmodi nomina ‘aliud’, ‘diversus’, ‘differens’, sed solummodo distinctum quoad personas et discretum quoad attributa et alias divinas rationes. Unde quia ista distinctio et discretio non est nisi per rationem respectus, tantae simplicitatis est persona aut attributum, quantae est essentia, et etiam tantae simplicitatis est ipsa essentia cum personis et | attributis, | quantae est essentia praeter ipsa. Et sic in proposito, licet secundum rationem non sit id ipsum bonum esse et sapientem esse, sicut quod amplius est, nec Patrem esse et Filium esse, hoc nullam compositionem omnino ponit in Deo, sed infinitam simplicitatem eius attestatur, ut dictum est.

A 217rb

K' 344va P' 282va

AI'K'P'S'T'W' 150 respectibus…151 de] i. m. I' | in] et S' | 151 sic] sicut P' | 152 rei] i. m. I' | 154 quemadmodum] conf. (sed i. m.) I' quoniam W' autem add. T'W' | constat] construit W' | 155 est] om. I' | distinctione] attributorum add. (sed del.) S' | per] secundum K'P' | divinas] attri- add. (sed exp.) S' | 156 pluralitas…discretione] i. m. I' | vero] om. K'P' | discretione] exp. I' distinctione K'P'W' | 157 divisionem] divisione W' | 160 et1] om. S'W' ad add. W' | et discretio] om. T' | 161 tantae] tantus W' | 163 essentia1] om. I'S'W' | et] om. W' | 164 secundum] om. (sed inser. I') I'S'W' | id] illud W' | 165 est] i. m. I' | 166 et] nec (sed exp. et sup. lin. corr. A) AP'S'W' | 167 Deo] Deum (sed exp. et corr.) I' 165 nec…167 est] Cf. supra, p. 235, 35- 42.

HenricusDEF.indd 299

20-12-2007 16:11:37

ARTICULUS LII

Bad. 56rG Scarp. 816

DE ORDINE ATTRIBUTORUM, QUI SEQUITUR EORUM PLURALITATEM A 217rb T' 211ra

|Sequitur de ordine attributorum, qui sequitur eorum pluralitatem. Et circa hoc sunt quattuor dubitabilia. Primum, si sit ponere aliquem ordinem in divinis. Secundum, si ille ordo sit rationis tantum, vel naturae tantum, vel utriusque. Tertium, si ordo in divinis sit sine priori et posteriori. Quartum, si ordo in divinis sit sine primo, secundo et tertio. | QUAESTIO

A 217rb Bad. 56rH Scarp. 817a

5

10

1

UTRUM SIT PONERE ALIQUEM ORDINEM IN DIVINIS

Bad.

56rH

Circa primum arguitur quod non sit ordo in divinis. | Primo sic. AUGUSTINUS dicit libro XIXo D e c i v i t a t e D e i cap.o 13o: «Ordo est parium dispariumque rerum sua cuique tribuens dispositio». Sed in Deo nulla est imparitas sicut nec inaequalitas. Ergo etc.

5

AI'K'P'S'T'W' Articulus...3 pluralitatem] om. AK'P'T'W' | 2 De...4 pluralitatem] om. S' cf. infra, lin. 5 | 5 ordine] articulus LII add. S' | eorum] rerum K'P' | 7 si] id add. (sed exp.) W' | 9 et2] sup. lin. W' | 2 Utrum…3 divinis] cf. supra, lin. 6-7. | 5 primum] sic add. K' | arguitur] sic add. P' | 6 libro XIXo] inv. K' | 13o] 14o W' | est parium] om. I' | 7 parium] om. S'W' | dispariumque] dispersi quo W' | sua] loca add. K'P' | est] om. I' | 8 imparitas] disparitas K'P' | inaequalitas] equalitas AS'T'W' 1 Quaestio...3 divinis] Cf. THOMAS DE AQ., Super Sent., I, dist. 20, q. 1, art. 3, qula 1 (ed. P. MANDONNET, pp. 508 - 509). | 6 Ordo…7 dispositio] AUGUST., De civ. Dei, XIX, c. 13 (CC lat. 48, p. 679, 11-12; CSEL 40/2, p. 395, 16-17).

HenricusDEF.indd 300

20-12-2007 16:11:40

QUAESTIO 1

10

15

243

Secundo sic. Ordo non est nisi plurium et absolutorum: plurium, quia ubi non est nisi unum, non est ordo, quia nihil | habet ordinem ad se ipsum; absolutorum, quia in relativis non est ordo, quia relativa secundum PHILOSOPHUM «sunt simul natura»; ubi autem est simultas, non est ordo. In Deo autem non est nisi unitas essentiae et relationum sive respectuum pluralitas, ut habitum est supra. Ergo etc. In contrarium est quoniam quidquid est dignitatis simpliciter ut melius sit esse ipsum quam non ipsum, in Deo est ponendum, secundum regulam ANSELMI supra expositam. Sed secundum ordinem melius est cuique, sive per possibile sive per impossibile, quod sit in eo ordo et sit ordinatum, quam non sit in eo ordo nec sit ordinatum quid. Ergo etc. | <SOLUTIO>

20

25

Dicendum quod ordo de ratione et significato sui nominis aliquid importat materialiter ut in quo fundatur, et hoc est multitudo sive pluralitas aliqua, quia in uno in quantum unum nullus potest esse ordo. Aliquid etiam importat formaliter a quo nomen imponitur, quod denotat quasi dispositionem aliquam circa | illa in quibus materialiter vel quasi materialiter fundatur. Penitus quidem absolutum ut unum existens non est plurium, neque requirit pluralitatem eorum in quibus subsistit. Oportet igitur quod ordo rationem respectus importet inter illa quorum

I' 224rb

Bad. 56rI

S' 163ra

AI'K'P'S'T'W' 9 absolutorum] quia add. (sed exp.) S' | 10 est1] iter. W' | nihil] est add. W' | 11 absolutorum] absolute K' obiectorum W' | in] sup. lin. I' | 12 sunt simul] inv. P' | 13 est1] i. m. I' potest esse K'P' | 15 est2] om. I' (sed i. m.) S'W' | est dignitatis] inv. I' | 16 in Deo] ideo non I' (sed del. et i. m. corr.) ideo S'W' | est ponendum] inv. A | 17 secundum ordinem] exp. I' | 18 sive1] om. I' | possibile…impossibile] impossibile sive per possibile K' | 19 quam] quod I' | ordo] om. S'W' | sit2] sic T' | 19 Dicendum] ad hoc add. K'P' | significato] cognito P'S'T'W' congruo K' | nominis] non minus I' (sed del. et i. m. corr.) K'P' unus W' | 20 in] om. I' | 21 in1] sup. lin. I' | 22 formaliter] om. I'S'W' | 26 inter] i. m. W' | illa] alia (sed del. et sup. lin. corr.) A 12 sunt…natura] ARIST., Categ., c. 7 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 21, 1; Transl. Moerbeke, ed. ID., p. 99, 77; in SIMPLICII Comm. Categ., ed. A. PATTIN, p. 258, 75; 7b15). | 13 In…14 supra] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 25, q. 3 (ed. 1520, I, f. 153rB-156rT; ed. 1646, II, p. 390a-397a). | 15 quidquid…17 expositam] Cf. ANSELMUS, Proslogion, c. 5 (ed. F. S. SCHMITT, p. 104, 15-16).

HenricusDEF.indd 301

20-12-2007 16:11:43

244 K' 344vb W' 186rb

Scarp. 817b P'

282vb

Bad.

56v

Bad. 56vK

ARTICULUS LII

est. Relatio autem | sive respectus, cum sit aequiparantiae et disquiparantiae, in relativis quidem | aequiparantiae non est ordo, eo quod secundum eundem modum quo unum eorum se habet ad alterum, sic et e converso. Quemadmodum enim duorum similium unum eorum se habet ad alterum, sic et e converso, propter quod in ipsis sub similitudine qua dicuntur similes non est ordo. Oportet ergo quod ordo tantummodo rationem respectus disquiparantiae importet et sit in ordinatis, idcirco scilicet quia aliter unum eorum se habet ad alterum, aliter autem e converso. | Nec hoc adhuc sufficit, quia etsi aliter et aliter relativa sese respiciunt, | si respectus ille sit absque omni comparatione ad determinatum aliquod principium, non est ordo in relativis, ut patet in dissimilibus, quae sub ratione dissimilis nullum ordinem habent. Oportet ergo quod ordo formaliter relationem disquiparantiae importet cum comparatione ad aliquod principium determinatum, ita quod illa comparatio | sit ratio formans et completiva eius, immo quod non sit alia ratio formalis in ordine, sed quod et ipsa ordinata et ipsi respectus eorum materialia sunt ordini, ut ordo nihil aliud sit illorum quae inter se habent respectus diversos, quam comparatio inter se cum respectu et comparatione ad aliquod | principium determinatum, et hoc dupliciter: aut quod ratio illa principii consistat in altero comparatorum, ut unus respectus includatur in altero quodam modo, vel quod illa ratio principii consistat in aliquo tertio diverso aut discreto aut distincto ab utroque illorum. Primo modo est ordo in illis quorum unum habet aliquo modo rationem principii alterius. Secundo modo est ordo in illis quae diversimode se habent ad illud principium. Cum igitur in Deo sit ponere pluralitatem habentium respectus in se diversos et rationem principii secundum utrumque iam dictorum

30

35

40

45

50

AI'K'P'S'T'W' 28 in…quidem] relationis K'P' | 30 Quemadmodum…31 converso] om. (hom., sed quemadmodum habet ad converso i. m.) T' | 31 converso] quemadmodum enim duorum add. (cf. lin. praec.) W' | 32 qua] quia W' | ergo] exp. et igitur scr. I' igitur K'T' | 33 tantummodo] enim modo add. W' | sit] sic I' | 34 scilicet quia] inv. K'P' | 36 respectus] et add. (sed exp.) I' | 38 habent] habent ordinem add. W' | 39 ergo] igitur I'K'T' | quod ordo] quae W' | 40 comparatione] operatione S'W' | ita] illa W' | 41 formans] formalis I'K' | 42 et1] est K'S'T'W' | 43 quae inter] inv. P' | 44 diversos] om. W' | comparatio] operatio W' | et] in K' | 45 dupliciter] differant (sed exp. et i. m. corr.) I' | 46 aut] om. I' | ut] aut K'P' | 47 quod] om. K'P' | 48 aut2] exp. et rescr. I' | aut distincto] om. S' | 49 habet] i. m. I' | 50 principii] respectu add. i. m. I' | 51 illud] id I' | 52 habentium] i. m. K'

HenricusDEF.indd 302

20-12-2007 16:11:48

QUAESTIO 1

55

60

65

70

75

245

modorum, in Deo igitur dicimus ordinem esse ponendum, non in eo quod unitatem tenet in Deo, sed in eis quae pluralitatem ponunt in eo. In essentia enim secundum se, | ut est essentia, nullus est ordo, quia nulla pluralitas. Etiam in ipsa essentia ordinem habent quaecumque pluralitatem ponunt in Deo. Similiter neque in sapientia ut sapientia est, neque in bonitate ut bonitas est, neque in quocumque alio quod non nisi unitatem habet in Deo, sed solum in respectibus et relationibus, et quae secundum ipsos ponunt pluralitatem in Deo, est ordo, et hoc in quantum in eis est respectus et comparatio ad aliquid | unum quod habet in se rationem principii respectu aliorum quoquo modo. Unde quia, ut dictum est, ratio ordinis quam formaliter significat est respectus ad huiusmodi | principium ipsorum ordinatorum vel alterius eorum, ut exponetur in quaestione sequenti, | ratio autem principii simpliciter et absolute habet esse in divinis, et respectus ad ipsum, licet non sit in eis simpliciter ratio multitudinis aut pluralitatis, sed cum determinatione, scilicet pluralitas sive multitudo personarum, | aut rationum, secundum quod supra expositum est loquendo de numero in divinis, idcirco dicendum est quod ordo sit simpliciter in divinis, non cum determinatione, scilicet personarum aut rationum, quia non respicit pluralitatem nisi materialiter, sed respectum ad principium formaliter, ita quod propterea licet quantum est ex parte pluralitatis ordinatorum, non esset in divinis dicendus ordo esse nisi cum determinatione iam dicta, tamen quantum est ex parte respectus ad principium, simpliciter dicendum est ordo esse in divinis et ita absolute absque omni

A 217va

Bad. 56vL

K' 345ra I' 224va

Scarp. 818a

AI'K'P'S'T'W' 55 ponunt] scr. ponū W' | ponunt in] exp. et rescr. i. m. I' | 56 enim] om. K'P' | 57 pluralitas] est add. i. m. I' | Etiam in] exp. I' | 61 est] ergo add. (sed exp.) I' | 62 respectus] ordo K' | comparatio] respectus et comparatio add. K' | 63 Unde] om. P' ut T' | 64 est1] scilicet add. W' | significat] signat (sed del. et significat ordo i. m.) I' | 65 ut] est add. S' | 67 ipsum] non add. W' | 68 ratio] om. W' | 69 scilicet] sit W' | 70 supra] om. I' | loquendo] supra I' | 71 est quod] inv. W' | cum] tamen (sed i. m. corr.) I' | 72 scilicet] om. K' | 73 sed] uadd. (sed exp.) I' | respectum] an scribendum respectu ? | formaliter] ea add. (sed exp.) W' | 74 propterea] propter ea K'S'T'W' | 75 dicendus ordo] inv. K'P' | 77 dicendum] dicendus K'P'T' 64 ut…65 eorum] Cf. supra, p. 244, 45- 48. | ratio…66 sequenti] Cf. infra, q. 2, pp. 250, 44 - 253, 115. | 69 pluralitas…70 divinis] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 29, q. 7 (ed. 1520, I, f. 174vR-177rF; ed. 1646, II, pp. 446b-452b). | 77 ordo…79 sequenti] Cf. infra, q. 2, p. 253, 111-115.

HenricusDEF.indd 303

20-12-2007 16:11:52

246

ARTICULUS LII

determinatione, secundum quod haec omnia magis patebunt in quaestione sequenti. |
Bad. 56vM

P' 283ra T' 211rb

Bad. 56vN

S' 163rb

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «ordo | est dispositio parium impariumque», | dicendum quod ad intellectum huius descriptionis primo intelligendum est qualiter ordo est in corporibus, de quorum ordine ad litteram loquitur AUGUSTINUS, secundo quomodo debet ordo extendi ad incorporalia. | Quoad primum sciendum est quod ordo non est in corporalibus per se nisi disparium; et si parium, hoc non est secundum rationem qua paria sunt, sed solum secundum rationem qua sunt imparia, large sumendo ‘paritatem’ et ‘imparitatem’ pro quacumque diversitate vel dissimilitudine ordinatorum, sicut accipit ea AUGUSTINUS. Verbi gratia, si diversa tempora ordinem habent inter se, hoc non est ratione qua paritatem habent et convenientiam, scilicet ratione qua sunt tempora simpliciter, sed ratione qua disparitatem | et disconvenientiam habent, scilicet quia diversimode respiciunt praesens quod instat. Secundum hoc enim habent ordinem secundum prius et posterius. Est enim prius in futuro propinquius praesenti, et remotius est posterius; e contrario autem est de praeteritis. Et iterum quae inter se habent ordinem, quia unum est principium alterius, ut in creaturis pater et filius, hoc non est

80

85

90

95

AI'K'P'S'T'W' 79 quaestione] questio (sed exp. et corr.) I' | 80 dispositio] non add. W' | parium] om. W' | 81 huius] om. W' | 82 intelligendum est] intelligenda AI'S'T'W' | in] divinis add. (sed del.) K' | 83 litteram] regulatam (scr. rl’ata3) W' | Augustinus] om. A | quomodo] quando I'W' | 85 est 1] om. T' | 86 nisi] per add. (sed exp.) I' | est] nisi add. (sed del.) K' | 87 paria…qua] om. (hom.) S' | solum] solummodo I'K'P'S' | imparia] paria T' | 88 sumendo] suendo (sic) S' | imparitatem] a add. (sed exp.) I' | 89 dissimilitudine ordinatorum] dissimilitudinatorum (sic) W' | ea] eam K'P' | 91 paritatem…qua] om. (hom.) W' | habent] inter se add. (sed exp.) P' | 93 diversimode] diversitate P' | respiciunt] pespiciunt (sic) W' | 94 enim2] etiam AK'S' | 95 propinquius] in add. (sed exp.) K' | posterius] est enim prius in futuro propinquius add. (cf. lin. praec.) W' | contrario] contraria A | 97 est1] sup. lin. I' | principium] primum I' (sed exp. et i. m. corr.) T' 80 ordo…81 impariumque] Cf. supra, p. 242, 6-7. | 87 large…89 Augustinus] Cf. supra, p. 242, 6-7.

HenricusDEF.indd 304

20-12-2007 16:12:19

QUAESTIO 1

100

105

110

115

120

247

ratione qua sunt unum in forma, sed ratione qua sunt diversi, et sic diversi ut unus sit a quo alter et alius sit qui ab alio, et non e converso. Et quamvis ordo non sit in ordinatis nisi secundum quod sunt imparia, non tamen sunt ordinata nisi paria, quia in quantum sunt ordinata, quantumcumque sunt imparia, ad paritatem quandam sunt redacta. Propter quod dicit AUGUSTINUS: «Pax omnium | rerum <est> tranquillitas ordinis». Ubi continuo sequitur assumptum in argumento: «Ordo est |parium dispariumque» etc.: disparium, in quantum sunt ordinabilia quaedam; | parium, in quantum iam sunt ad ordinem redacta. | Quoad secundum sciendum quod si descriptio dicta debeat | esse generalis de omni ordine, ista imparitas tunc debet extendi ad quamcumque distinctionem sive discretionem, ut imparitas sit in ordine personarum ex ipsa distinctione et paritas ex eorum ordine, et similiter in ordine attributorum inter se vel ad personalia ex ipsorum discretione, et differentia secundum rationem est in eis imparitas, ex ordine autem paritas. Et secundum hunc modum extenso nomine non est inconveniens imparitatem ponere in divinis, loquendo autem de imparitate proprie, prout dicit excessum in quantitate, omnino est inconveniens, secundum quod processit obiectio. | Ad secundum, quod in relativis non est ordo, et secundum alia non potest esse ordo in Deo, quia non est in ipso aliorum pluralitas, dicendum quod respectus in aliquibus vel inter aliquos dupliciter potest considerari: uno modo secundum quod respicit extrema in quibus est, ut extrema sunt simpliciter; | alio modo ut respicit in altero ipsorum vel in aliquo tertio rationem principii. Primo modo in relativis | et respectibus

Scarp. 818b E' 74ra K' 345rb W' 186va Bad. 56vO

Bad. 56vP

Bad. 57r I' 224vb

AE'I'K'P'S'T'W' 99 qui] om. P' | 100 sit] nisi add. K'T' | sunt] del. er rescr. i. m. I' sup. lin. S' | imparia] paria T' | 103 est] om. AE'I'S'W' et K'P'T' ut add. S' | tranquillitas] uadd. (sed exp.) S' | 104 Ubi] ut S'W' | 105 dispariumque] rerum add. T' | 110 eorum] earum S'T' | 113 paritas] imparitas W' | extenso] extensae W' | 114 loquendo] ad add. (sed exp.) I' | 118 non potest] i. m. I' | ordo] iter. K' | aliorum] quorum (sed exp. et i. m. corr.) K' propter add. S' | 120 secundum quod] ut T' | quibus] extrema add. (sed del.) S' | 122 et] conf. A in E'S' | respectibus] rebus (sed exp. et sup. lin. corr.) I' 103 Pax…105 dispariumque] AUGUST., De civ. Dei, XIX, c. 13 (CC lat. 48, p. 679, 10-11; CSEL 40/2, p. 395, 15-16). | 117 in…118 pluralitas] Cf. supra, p. 243, 11-14.

HenricusDEF.indd 305

20-12-2007 16:12:23

248

P' 283rb

ARTICULUS LII

non solum non est ordo, sed neque etiam ratio principiationis aut causalitatis. Unde sicut dicit | PHILOSOPHUS quod relativa «sunt simul natura», sic etiam dicit quod «neutrum est causa alteri ut sit». Secundo autem modo in ipsis non solum est ordo, sed etiam potest esse et est frequenter in ipsis ratio principiationis et causalitatis. Pater enim in divinis est principium Filii et in creaturis est causa filii, et non e converso. | QUAESTIO

Bad. 57rQ Scarp. 819a

125

2

UTRUM ORDO SIT RATIONIS TANTUM AN NATURAE TANTUM AN UTRIUSQUE

A 217vb

Circa secundum arguitur quod ordo naturae non sit in Deo. Primo sic. Non est ordo alicuius nisi fuerit plurificatum, quia unius secundum quod unum nullus est ordo, ut dictum est. Natura in Deo non est plurificata. Ergo etc. Secundo sic. In Deo idem est natura et essentia. | Sed in Deo non est ordo essentiae, quare nec naturae. Tertio sic. Ordo naturae non est nisi eorum quae sunt ordinata per se, quia natura est principium per se. Sed ordo personarum inter se non potest esse per se, quoniam secundum COMMENTATOREM super Vum

5

10

AE'I'K'P'S'T'W' 123 principiationis] principii rationis (sed del. at i. m. corr.) E' principia rationis I'T'W' | 124 causalitatis] causalitas T' lac. W' | 125 sit] sic S'W' | 126 modo] lac. P' | solum…ordo] est ordo solum K' | et] ut W' | 127 principiationis] principia rationis I'W' | 128 Filii] Filium (sed exp. et corr.) I' | 2 Utrum…3 utriusque] cf. supra, p. 242, 7-8. | 5 fuerit] ferunt K' | 6 ut] secundum quod E'I'K'P'S'T'W' | est3] om. P' | 8 sic] om. W' | idem est] inv. K' | est] ex add. (sed del. et exp.) E' om. P' | 11 quia…se2] iter. (sed "va-cat") I' | ordo] per se sed primum add. (sed exp.) I' 124 sunt...125 sit] ARIST., Categ., c. 13 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 38, 23-24; Transl. Moerbeke, ed. ID., p. 115, 11; in SIMPLICII Comm., ed. A. PATTIN, p. 583, 78-79; 14b31). | 4 arguitur] Cf. AEGIDIUS ROMANUS, In Sent., I, dist. 20, q. 1, art. 2 (ed. 1521, f. 115vb-116ra) et THOMAS DE AQ., Super Sent., I, dist. 20, q. 1, art. 3, qula 2 (ed. P. MANDONNET, pp. 509 - 510). | 5 unius…7 plurificata] Cf. supra, q. 1, pp. 243, 19 - 246, 79. | 11 natura…se2] Cf. ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 2, 50, p. 144; ARIST., Phys., II, 1, 192b20 - 23). | Sed…15 post] Cf. AVERR., Phys., V, comm. 13 (Iunt., IV, f. 218vI-K).

HenricusDEF.indd 306

20-12-2007 16:12:27

QUAESTIO 2

15

20

25

30

35

249

P h y s i c o r u m individua sub eadem forma ordinem non habent inter se per se, sed solum per accidens. Aliter enim, ut dicit, non esset homo ab homine in infinitum ante et post. Personae autem divinae sunt in eadem forma divinitatis subsistentis. Ergo etc. Quia non sit in Deo ordo rationis, arguitur primo sic. Non est ordo in aliquibus nisi ex respectu ad aliquod principium. Sed in eis quae sola ratione differunt in Deo non est sumere rationem principii, quia neque | principiati, eo quod unum eorum non est ab altero. Ergo etc. Secundo sic. Differentia rationis in Deo non est originaliter nisi ab ipsa essentia et completive ab actu intellectus. Ordo autem sequitur rationem differentiae, ut iam dictum est. Ordo ergo rationis inter ea quae in Deo differunt ratione aut habet esse in ipsis ab ipsa essentia, aut ab ipso intellectu. Non ab essentia, quia in ipsa habent unitatem; non ab intellectu, | quia ipse conceptu suo potest secundum varios ordines illa concipere, alias posterius quod nunc concipit prius. Ergo etc. Quia autem sit uterque ordo in divinis, arguitur primo sic. Ubicumque est pluralitas sine ordine, est confusio. In Deo nulla est confusio, quia ipsa est ratio imperfectionis. In ipso autem est pluralitas personarum, quae est in Deo secundum naturam, et est in ipso pluralitas attributorum, quae est in ipso secundum rationem. Ergo etc. Secundo sic. Quaecumque plura pacifice continentur in eodem ordinem habent inter se, dicente AUGUSTINO XIXo D e c i v i t a t e D e i: «Pax omnium rerum, tranquillitas ordinis est». Utraque autem pluralitas attributorum et personarum pacifice et summa pace in Deo continentur. Ergo etc.

K' 345va

Scarp. 819b

AE'I'K'P'S'T'W' 13 ordinem…habent] del. et rescr. K' | inter] iter. E' | 14 per se] om. K'P'S' | homo] secundum add. (sed exp.) E' | 16 divinitatis] diversitatis (sed exp. et i. m. corr.) I' | subsistentis] exp. et rescr. i. m. I' | 18 ordo] rationis arguitur add. (sed exp.) I' | ad] om. K' | aliquod] aliquid W' | 19 sumere] summae W' | 20 principiati] principati W' | 21 sic] i. m. I' | est] om. K'P'T' | originaliter nisi] inv. A | 23 ea] est P' | 25 ab1] i. m. W' | quia] iter. I' | 26 potest] om. K'P' | varios] modos add. (sed del.) K' | ordines] potest add. K'P' | 28 Quia] Quod K'P' | autem] om. K'P' | uterque] eorum add. W' | 29 est1] iter. (sed exp.) I' | Deo] autem add. K'P' | 30 ipsa] sup. lin. S' | ipso] ipsa AK'P'S'T'W' | 33 eodem] eadem K'P' | 35 est] tranquilli add. (sed exp.) P' | 36 pace] i. m. E' | 37 Ergo etc.] om. S' 22 Ordo…23 est] Cf. supra, q. 1, p. 247, 111-112. | 35 Pax…est] AUGUST., De civ. Dei, XIX, c. 13 (CC lat. 48, p. 679, 10-11; CSEL 40/2, p. 395, 15-16).

HenricusDEF.indd 307

20-12-2007 16:12:31

250 S' 163va

T' 211va P' 283va

Quod sit ordo naturae, dicit AUGUSTINUS | libro IIIo C o n t r a M a x i m i n u m: «Genitum», inquit, «a genitore mitti oportebat. Verum hoc non est inaequalitas substantiae, sed ordo naturae». Quod sit ordo rationis, patet, | quia in Deo sunt intellectus <et> voluntas differentia ratione, quae non sunt sine ordine, quia incognita non possumus velle secundum AUGUSTINUM. Ergo etc. |

Scarp.

820a

40

| <SOLUTIO>

Bad. 57rR

I' 225ra

ARTICULUS LII

Dicendum ad hoc quod cum secundum determinata in praecedenti quaestione ordo formaliter dicit respectum et comparationem alicuius vel aliquorum ad aliquid ut ad principium determinatum, in quocumque ergo vel in quibuscumque est reperire pluralitatem aliquam et in illa aliquid habens rationem principii ad quod habent alia respectum et comparationem, in illo et in illis ponenda | est ratio ordinis secundum modum quo in illis est ratio principii et respectus ad illud. Et secundum | quod diversimode est in eis invenire rationem principii, secundum hoc est in eis diversimode invenire rationem ordinis. Et cum plures sunt rationes principii ad quas respectum habent creaturae, et secundum hoc plures modi ordinum inveniuntur in eis comparatis inter se et ad Deum. In Deo autem est invenire duplicem rationem principii: unam ex natura rei in se ipsa completive, aliam vero ex natura rei originaliter, sed completive non ex

45

50

55

AE'I'K'P'S'T'W' 38 Quod] Quia E'S' | 40 substantiae] similiter K' | 41 Quod] Quia E'S' | et] suppl. cum Badio et Scarpario | 42 quae] quod A quia I' | 43 possumus] scr. sed del. et passus i. m. T' passus AE'S'T'W' | etc] ordo formaliter dicit add. (cf. lin. seq.) W' | 44 in praecedenti] imprecedenti W' | 45 praecedenti] praecedente I' | respectum] respectu E'W' | 46 vel] ad W' | aliquorum] vel aliud add. W' | principium determinatum] inv. K' | 47 ergo] om. K'P' | in2] om. K'P' | 49 comparationem] comparata E' | ponenda] posita K'P'W's | 50 modum] modia K' | et…52 principii] om. (hom.) K'P' | 51 illud] id I' | 52 principii…53 rationem] om. (hom.) W' | diversimode] om. E'I'K'P'S'T' | 53 sunt] om. E' | 54 respectum] secundum E' | 55 inter se] om. S' | et] om. A sup. lin. T' | Deum] eum W' | autem] non add. E'I'S'T'W' | 56 invenire] invenitur W' | rei] originaliter add. W' | 57 completive1] completem (sic) W' | aliam] alia W' 39 Genitum…40 naturae] ID., Contra Maximinum Arianum (PL 42, 775). | 41 in…43 Augustinum] Cf. ID., De Trin., X, c. 1-2, n. 3-4 (CC lat. 50, p. 315, 122; p. 316, 27-29); et cf. ID., In Ioannis Evangelium, tract. 96, n. 4 (CC lat. 36, p. 571, 9-12). | 44 cum…51 illud] Cf. supra, q. 1, p. 244, 39- 49.

HenricusDEF.indd 308

20-12-2007 16:12:35

QUAESTIO 2

60

65

70

75

80

251

se ipsa ut habet esse in se ipsa, sed ab intellectu ut cadit in consideratione intellectus, et hoc secundum quod duplex pluralitas habet esse in Deo, scilicet differentium inter se secundum | rem realium relationum, ut est pluralitas Personarum et notionum personalium, | et | differentium secundum rationem tantum, ut attributorum inter se et a personalibus. Ratio principii primo modo est in illo qui est in divinis, non ab alio sed a quo alii, ut in Patre respectu Filii et Spiritus Sancti et etiam in illo qui est ab alio ex hoc quod ab ipso, licet non solum ab ipso est alius, ut in Filio respectu Spiritus Sancti. Secundo autem modo ratio principii est secundum intellectus considerationem in illo, quod rationem magis simplicis importat, hoc est de quo simplicior conceptus natus est formari, sive quod primo natum est ab intellectu concipi, ut ab illo quasi procedat ad conceptum aliorum. | Verbi gratia, tale principium omnium eorum quae in Deo considerantur est ratio esse, quae includitur in qualibet aliarum divinarum rationum et generaliter omnium quae in Deo considerantur, ut sunt vivere, intelligere, velle et cetera huiusmodi. Hoc etiam modo omnia essentialia in Deo rationem fundamentalis principii habent respectu personalium; hoc etiam modo ea quae pertinent ad intellectum quandam rationem principii habent | ad illa quae pertinent ad voluntatem; hoc etiam modo quaedam essentialia, ut sunt in persona una, quandam rationem principii sive primitatis habent respectu eorundem, ut sunt in aliis personis, et si qui alii consimiles modi inveniantur | in diversis. Quare cum, ut dictum est, respectus alicuius ad id quod respectu sui habet quamcumque rationem principii, vel aliquorum ad illud idem quod habet respectu eorum

W' 186vb Bad. 57rS K' 345vb

E' 74rb

Bad. 57rT

Bad. 57v

AE'I'K'P'S'T'W' 58 ut1…ipsa2] om. (hom.) E' | ut2…59 intellectus] om. I' | 64 ut…respectu] in Patre respectu ut W' | 65 licet…ipso2] om. (hom.) I' | solum] om. T' | 67 est] et S' | intellectus] intellectu S' | 68 rationem] m- add. (sed exp.) K' | magis simplicis] inv. T' | simplicior conceptus] inv. AT' | 69 concipi] concipii (sic) W' | 70 quasi] quod S' | procedat] procedit W' | ad] quod W' | aliorum] aliq- (sed exp. et corr.) W' | 71 est…73 considerantur] om. (hom.) W' | 73 vivere] et add. S' | 74 cetera] om. K'P' | omnia] omniia (sic) W' | 75 habent] om. W' | personalium] et add. S' | 76 ea] om. K'P' | quandam] quoddam S' | habent] habere S'W' | 78 quandam] quadam T' qua habent (et dam i. m.) W' | 79 eorundem] eorundam (sic) T' | personis] om. I' | si] ei T' | qui] quam T' | 80 modi] nunquam (sed exp. et i. m. corr.) I' | in diversis] indivisus (sed del. et corr.) S' | 81 id] illud E'I'S'W' | habet] habent W' | 82 illud] id (?) A id I'K'P'S'T' | idem] om. K'P' 80 Quare…83 formalis] Ibid.

HenricusDEF.indd 309

20-12-2007 16:12:39

252

A 218ra

Scarp. 820b

Bad. 57vV P' 283vb

K' 346ra

ARTICULUS LII

rationem principii est ratio formalis, secundum duplicem igitur rationem principii in Deo, scilicet secundum rem | in se consideratam et secundum rationem, in quantum res divina cadit in consideratione intellectus, secundum hoc dico quod praetermissis aliis modis ordinis, qui fundantur super respectum ad principium, cuius ratio non cadit in divinis, de quibus habitum est supra in quaestione de uniformitate divinarum actionum, solummodo duo modi | ordinis ponendi sunt in divinis, scilicet naturae et rationis. Et significat ordo, ut communiter consideratur ad utrumque modum in Deo, respectum ad principium, et hoc communiter ad respectum rei et rationis; et secundum quod quasi contrahitur ad ordinem naturae, significat respectum notionalem | indistincte | sive in communi. Quod autem ordo sit in Deo primo modo, qui scilicet est in Trinitate Personarum inter Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, hoc potest intelligi dupliciter, quia hoc ‘huius’ in proposito potest dici quia est huius ut subiecti, vel quia est huius ut rationis principiativae. Primo modo non intelligitur quod sit ordo naturae in divinis, sed Personarum. Natura enim non ordinatur, quia, ut natura est, nullam habet in se distinctionem. Sed secundo modo intelligitur ordo naturae | esse in divinis, eo scilicet quod ratio principii

85

90

95

100

AE'I'K'P'S'T'W' 83 ratio] secundo K' | formalis] ordinis add. i. m. I' | 84 principii…85 rationem] om. (hom.) S' | consideratam] scilicet secundum (sed exp.) I' | 86 secundum] scilicet E' | 87 non] iter. A | 89 divinarum] actione add. (sed del.) K' | modi] modio (sed exp. et corr.) W' | 91 et] ut W' | 92 rei] Dei (sed exp. et i. m. corr.) E' | et2] om. K'P' | et2…94 communi] iter. T' | 93 naturae] om. W' | significat] re- add. (sed exp.) K' | 94 communi] et secundum quod quasi contrahitur ad ordinem rationis significat respectum notionalem indistincte sive in communi add. et communis sup. lin. add. A et secundum quod quasi contra habitus communis add. I' et secundum quod quasi contra habitus add. E'S' | in Deo] contrahitur ad ordinem rationis significat respectum notionalem indistincte sive in communi add. (cf. lin. praec.) E'I'S' | communi] sup. lin. A om. E'S' | Quod] Quia E'S' | in2…95 modo] primo modo in Deo W' | 96 hoc2] om. K'P' | huius] modo add. W' | in] atramenti macula coopertum est E' | in proposito] non oppositione (sed del.) I' | 97 potest] ut T' | ut1] in W' | quia2] om. I' | ut2] in W' | 98 modo] iter. W't | 99 naturae] causa add. E' | in] om. AE'I'P' | 100 est] non add. (sed exp.) P' | 101 ordo] om. W' | quod ratio] inv. P' 86 praetermissis…89 actionum] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 221, 40 - 251, 26; ed. 1520, I, f. 251rB-255vG; ed. 1646, II, pp. 641b- 651b). | 100 Sed…103 est] Cf. supra, q. 1, pp. 244, 49 246, 79.

HenricusDEF.indd 310

20-12-2007 16:12:43

QUAESTIO 2

105

110

115

quae est in aliquo est causa vel quasi causa quod in illo sit ordo illorum quae respectum quendam habent ad illud principium, ut dictum est. Ratio autem primi principii quam Persona una habet respectu aliarum est quod habet rationem naturae in producendo alium a se modo naturae, | quemadmodum Pater producit Filium. Quamquam enim eo quod Pater et Filius communiter producunt Spiritum Sanctum, est ordo inter productum huiusmodi et producentes et non producunt ipsum modo naturae nisi concomitative, sed modo voluntatis, ut infra debet declarari, totus tamen ordo in Trinitate dicitur ‘ordo naturae’ propter primam rationem producendi quae procedit modo naturae. Et per consimilem modum alter ordo in divinis dicitur ‘ordo rationis’, non quia ratio sit id quod ordinatur, | sed quia id quod in isto ordine habet rationem principii non habet ipsam completive ex natura rei in se, sed ex consideratione intellectus secundum modum praedeterminatum. |
120

253

ARGUMENTA>

I' 225rb

S' 163vb

Bad. 57vX

Per dicta patet ad primum in oppositum, quod «in Deo non est ordo naturae, quia in ipso non est natura plurificata», dicendum quod verum est subiective, quasi tamen causative bene est ibi. Nec requirit iste secundus modus naturae plurificationem, sed quod solummodo sit condicio principii secundum quam habet rationem principii, respectu AE'I'K'P'S'T'W' 102 causa vel] om. K'P' | quod] sup. lin. I' | sit ordo] inv. W' | illorum] om. W' | 103 principium] iter. W' | ut] om. K' | 104 una] om. T' | una habet] inv. W' | respectu] respectum K' | aliarum…105 producendo] iter. (sed naturae om.) W' | 105 quod] quae E' | naturae] om. E'I'K'P'S'T'W' | producendo] produdo (sic) E' | 106 enim] pro add. (sed exp.) K' in S' | 108 productum] producto (sed exp. et corr.) W' | producunt] producant T' producuntur W' | 109 concomitative] communicative K'P' | 110 Trinitate] ut infra add. (sed del.) S' ut add. W' | dicitur] videtur I' om. W' | naturae] om. S' | 111 procedit] producit K'P' | 112 in] vel (?) W' | rationis] om. S' | 113 id1] illud ratio W' | quod1] est add. (sed exp.) S' | id2] illud E'S'W' | ordine] om. W' | 116 dicta] predicta K'P' | ad] quod (sed exp. et sup. lin. corr.) S' an scribendum ad? | 117 est] nisi add. W' | 118 tamen] cum S' | ibi] om. T' | 119 secundus] o add. (sed exp.) P' | 120 condicio] q- (sed del. et i. m. corr.) E' ratio K'P' quod S'W' | condicio principii] del. I' 109 ut…111 naturae] Cf. infra, q. 4, p. 270, 77-82. | 113 id2…115 praedeterminatum] Cf. supra, pp. 250, 56 - 251, 59. | 116 in2…117 plurificata] Cf. supra, p. 248, 4-7. | 119 solummodo…121 est] Cf. supra, p. 250, 48-51.

HenricusDEF.indd 311

20-12-2007 16:12:48

254

Bad. 57vY

Scarp.

821a

T' 211vb

Bad. 57vZ

W' 187ra

K' 346rb

ARTICULUS LII

cuius attenditur ratio ordinis, ut dictum est. Si autem esset ordo naturae primo | modo, tunc oporteret naturam plurificari, ut procedit obiectio. Ad secundum, quod «in Deo sunt idem natura et essentia», dicendum quod verum est re, differunt tamen ratione. Nam essentia est ratio penitus absoluta. Natura autem dicit condicionem principii productivi, secundum quod | dicit PHILOSOPHUS Vo M e t a p h y s i c a e: «Natura est ex quo pullulat». Propter quod natura potest esse condicio in principio, per quod habet rationem essendi principium secundum quod attenditur ratio ordinis, | non autem essentia. Et propter hoc secundum iam dicta potest dici ‘ordo naturae’, licet non possit dici ‘ordo essentiae’, quia per hoc non posset intelligi alia habitudo quam quod essentia ordinaretur, | quod falsum est. Ad tertium, quod Personae divinae ordinantur sicut individua sub eadem specie, dicendum quod in duobus modis ordinis naturae praedictis cadunt per se et per accidens. In ordine naturae subiective per se ordinem habent inter se illa quae differunt in gradu entis; et sic ordinem habent per se omnia quae sunt in mundo sub Ente Primo. Per accidens autem ordinem habent inter se individua | sub eadem specie, scilicet vel tempore vel loco vel dignitate vel aliquo huiusmodi; per se autem nequaquam, quia non est in eis ‘ante’ quoad gradum naturae secundum PHILOSOPHUM Vo M e t a p h y s i c a e. In ordine autem naturae causali est ordo per se in omni genere causarum et causatorum illorum quae inter se differunt in forma, sed se habent | ad invicem

125

130

135

140

AE'I'K'P'S'T'W' 121 est] om. S' | autem] contingit (?) W' | 124 re] om. I' | Nam] est add. W' | 125 ratio] ratione (sed exp. et corr.) W' | ratio penitus] inv. K' | dicit] debet W' | condicionem] quomodo cumque W' | 127 est] sup. lin. I' | quo] qua K' | pullulat] pullilat (sic) S' | 128 in principio] iter. W' | quod] iter. W' | habet] habent (sed exp. et corr.) E' | 129 ratio] primi add. (sed exp.) I' | 130 Et] iter. I' | 131 dici] essentiae (sed exp. et sup. lin. corr.) S' | posset] dici add. (sed exp.) K' utt (sic) add. (sed -t exp.) W' | 132 quam quod] quamquam W' | essentia] essentiam (sed exp. et corr.) S' | 133 divinae] om. K'P' | 134 dicendum] om. W' | 136 illa] om. I' | 137 in mundo] om. K'P' in Deo I' (sed del. et i. m. corr.) S'T'W' | 138 habent] habet T' | 139 vel2] om. S' | aliquo] aliquid K' | 140 est] esse (sed exp. et corr.) I' | 141 autem] causae add. (sed del.) T' | 142 naturae causali] inv. K' | causali] om. T' | est] iter. T' | 143 illorum] om. T' | sed] et K'P' 123 in…essentia] Cf. supra, p. 248, 8. | 127 Natura…pullulat] ARIST., Metaph., V, c. 4 (ed. PONZALLI, p. 90, 3; 1014b16). | 129 non…131 essentiae] Cf. supra, p. 252, 90-94. | 133 Personae…134 specie] Cf. supra, pp. 248, 10 - 249, 14. | 139 per…141 Metaphysicae] Cf. ARIST., Metaph., V, c. 30 (ed. R. PONZALLI, p. 233, 8-10; 1025a21-23).

HenricusDEF.indd 312

20-12-2007 16:12:52

QUAESTIO 2

145

150

155

160

255

secundum idem genus causae. Verbi gratia, in genere causae moventis primum movens movet | intelligentiam, intelligentia caelum, caelum vero movet elementum, elementum autem mixtum. Et si plura sint huiusmodi, omnia per se sunt ordinata et non vadit processus in illis in infinitum, immo necesse est stare ex parte ‘ante’ in movens immobile per se et per accidens et ex parte ‘post’ in motum non movens secundum PHILOSOPHI determinationem in VIIIo P h y s i c o r u m. In ordine vero naturae causali est ordo per accidens in omni genere causarum et causatorum illorum quae inter se conveniunt in forma atoma, sed se habent inter se secundum idem genus causae. Verbi gratia, si sub forma hominis Socrates generat Platonem, Plato Aristotelem et sic deinceps, omnium istorum ordo in genere causae moventis est per accidens, quia generare non convenit istis ratione formae secundum quod forma est, sed ratione esse imperfecti quod in quolibet suo individuo, secundum quod alibi exposuimus. Et secundum | PHILOSOPHUM vadit in infinitum ex parte ‘ante’ et ex parte ‘post’. Et super istorum ordinem fundatum est argumentum | et non valet in proposito, quia non est simile de Personis divinis subsistentibus in forma deitatis et de individuis sub eadem specie, quia licet in divinis sit una forma singularis trium, quae non | habet rationem universalis generis aut speciei, neque Personae subsistentes in ea habent rationem

P' 284ra

A 218rb E' 74va

I' 225va

AE'I'K'P'S'T'W' 145 intelligentia] i. m. I' | caelum2] om. (sed i. m. E') E'S' | 146 vero] om. S' | sint] sunt E'I'K'P'S'T'W' | 147 omnia] om. T' | sunt] om. K'P' | vadit] cadit T' | in illis] talis K' | 148 in] move add. (sed del.) K' | 149 et2] om. T'W' | 151 naturae causali] inv. K' | 153 atoma] activa E' scr. athoa K'T' scr. atthoa S'W' | idem genus] inv. W' | gratia] sub add. (sed exp.) I' | 154 Socrates] Sororum K'S' sortes I'W' | generat] Philosophum add. W' | 156 convenit] in add. I'K'P'W' | 157 esse] causae T' | quod2] om. (lac. E') E'S' | in] iter. W' | 158 Et…159 Philosophum] secundum Philosophum et W' | 159 infinitum] et add. K'P' | et…parte2] ex parte et W' | 161 subsistentibus] iter. W' | 162 specie] om. I' (sed i. m.) P'S'T'W' | divinis] individuis I'K'P'S'T'W' | sit] se W' | 164 Personae] per se K'P' | subsistentes] subsistentesi (sed exp. et corr.) W' 148 immo…150 Physicorum] Cf. ID., Phys., VIII, c. 5 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, p. 298, 6-10; 256b20-24). | 156 generare…159 post] Cf. HENR. DE GAND., Quodl. VI, q. 1 (ed. G. A. WILSON, pp. 1-32; ed. 1518, f. 214vO-218vT; ed. 1613, I, f. 324ra-328rb); cf. etiam ARIST., Metaph., V, c. 11 (ed. R. PONZALLI, p. 137, 2-5; 1018b8-11); cf. etiam ID., Phys., IV, c. 14 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, p. 187, 15-18; 223a4-9).

HenricusDEF.indd 313

20-12-2007 16:12:57

256 Scarp. 821b

Bad.

58r

Bad. 58rA

Bad. 58rB

K' 346va

S'

164ra

ARTICULUS LII

particularis, magis tamen habent rationem individuorum | diversarum specierum propter proprietates personales constitutivas personarum diversas, magis quasi specie quam quasi numero, et sic magis subsistunt in forma deitatis et in forma generis, quam quasi in forma speciei specialissimae, et sic se habent plus ad modum eorum quae in genere causae moventis habent ordinem per se, quam illorum quae habent ordinem per accidens sub eadem specie. | Propter quod ordo in Personis debet dici vere per se et est ad modum illorum quae habent inter se ordinem per se in genere causae moventis. | Ad quartum, quod «in divinis non est ordo rationis, quia in eis quae sola ratione differunt, non est accipere rationem principii», dicendum quod verum est secundum rem, ut procedit obiectio. Sic enim principium habent inter se tantummodo Personae, quae in divinis habent ordinem naturae. Secundum rationem tamen bene potest in eis aliquid habere rationem principii, ut iam dictum | est et in quaestionibus sequentibus amplius dicetur. Ad quintum, quod «ordo rationis non potest esse in Deo ab ipsa essentia neque ab intellectu», | dicendum quod immo; eo enim modo quo in divinis est pluralitas rationum originaliter ab ipsa essentia potente sub diversis rationibus considerari et completive ab intellectu considerante ipsum in actu sub diversis rationibus secundum praedeterminatum modum, sic ratio principii | habet esse inter differentia sola ratione in divinis, originaliter ab essentia et completive a ratione considerante secundum actum id quod natura rei habet in se quasi in potentia absque intellectus consideratione, et ex consequenti

165

170

175

180

185

AE'I'K'P'S'T'W' 165 particularis] particulare (sed del. et i. m. corr.) I' | particularis…rationem] om. (hom.) P' | habent] habet K' | 166 propter proprietates] inv. W' | personales] personarum (sed exp. et corr.) W' | constitutivas] constitutas (sed del et i. m. corr.) I' | 168 forma deitatis] formadeitatis (sed del. et corr.) K' | 170 se…171 per] i. m. I' | 171 quod] causa add. (sed exp.) I' | 172 debet] om. S' | 174 quartum] dicendum add. (sed del.) I' | 175 est] ordo add. (sed exp.) K' | 176 est] om. S' | rem ut] quod E'K'P'S'T'W' i. m. I' | procedit] processit K' | obiectio] obiecto AE'I'P'S'T'W' | 178 ordinem] ratione I' (sed exp. et i. m. corr.) E'S'W' rationem K'P'T' | 179 et] om. S'W' | quaestionibus] et in add. W' | 180 sequentibus] cum add. W' | 182 eo] e W' | eo…modo] iter. (sed exp.) I' | 187 ratione] om. W' | 188 id] illud S'W' | 189 et] sup. lin. I' 174 in1…175 principii] Cf. supra, p. 249, 17-20. | 178 Secundum…179 est] Cf. supra, p. 250, 48-51. | Secundum…180 dicetur] Cf. infra, q. 3, p. 262, 78-89 et q. 4, pp. 269, 62 - 270, 79. | 181 ordo…182 intellectu] Cf. supra, p. 249, 23-26.

HenricusDEF.indd 314

20-12-2007 16:13:01

QUAESTIO 2 190

195

200

205

210

257

similiter est ibi ordo rationis originaliter ex natura rei, sed completive | ex consideratione intellectus. Et quod arguebatur quod «non est ab essentia, quia non habet nisi unitatem», dicendum quod verum est realem et similiter non habet actu ex se nisi unitatem | rationis, sed quasi in potentia habet in se rationum pluralitatem, quae opere intellectus quasi deducuntur ad actum, secundum quod intellectus unita et indistincta natus est distinguere, secundum quod determinat COMMENTATOR super XIIum M e t a p h y s i c a e, ubi docet quod secundum illum modum rationum diversitas est accipienda. Quod etiam arguebatur quod «non est ab intellectu, quia potest vario ordine illas rationes concipere», dicendum quod est conceptus secundum condicionem et naturam concepti procedens in concipiendo et est conceptus procedens secundum condicionem voluntatis. Primo modo non potest conceptus concipere | rationes sub alio ordine quam natae sunt habere. Est enim in ipsis aptitudo ut intellectus discurrat ab eo quod habet rationem principii ad alia, ut ab esse ad vivere, a vivere ad intelligere et ab illo ad velle et non e converso; et ab intellectu concipiente ipsa ut talia habet esse completive ordo rationis in divinis, sive fuerit ille intellectus discursivus sive non. Secundo autem modo intellectus discursivus potest differentia ratione vario ordine concipere concipiendo primo velle et ultimo | esse; et a tali conceptu | non

Bad. 58rC

P' 284rb

Scarp. 822a

Scarp. 822b T' 212ra

AE'I'K'P'S'T'W' 190 similiter] consimiliter A | 193 unitatem] unitate E' | est] om. (sed sup. lin. E') E'S'T'W' | 194 quasi] quia P' quam S' | 195 opere] operatione K'P' | deducuntur] reducuntur K' | 196 et] om. S' | indistincta] distincta W' | natus] iter. W' | 197 XIIum] XXIIum (sed exp. et corr.) W' | 199 accipienda] accidenta W' | 200 Quod] Quia E'S' | etiam] om. E'I'K'P'S'T'W' | arguebatur…intellectu] ab intellectu arguebatur non est W' | quod] om. E'I'K'P'S'W' | non…intellectu] ab intellectu non est T' | 201 quod] non add. I' (sed del.) S'T'W' | 202 secundum…203 conceptus] om. (hom.) W' | in concipiendo] exp. K' om. S' | 203 et…procedens] om. K'S' | 204 potest] om. W' | alio] aliquo K' | 205 sunt] sub add. (sed exp.) I' | in ipsis] inv. W' | aptitudo] accipiendo W' | 206 alia] aliam W' | ab] eo add. W' | a vivere] om. W' | 208 ipsa] quod I' | talia] om. K' | 209 ille intellectus] inv. A | intellectus] iter. I' | sive2] autem add. W' | 211 concipiendo] habet W' | a] in T' 192 non1…193 unitatem] Cf. supra, p. 249, 25. | 197 secundum…199 accipienda] Cf. AVERR., Metaph., XII, comm. 39 (Iunt., VIII, f. 322vM). | 200 non…201 concipere] Cf. supra, p. 249, 25-27.

HenricusDEF.indd 315

20-12-2007 16:13:05

258

W' 187rb

ARTICULUS LII

habetur completive ratio ordinis intenti. Ex quo patet quod ordo rationis non est a puro conceptu intellectus, quia tunc non esset nisi vanus et fictitius, sed quodam modo | est a re et quasi naturalis, in quantum una rationum est ratio ut ab ipsa intellectus discursivus discurrat ad alias et non e converso, ut dictum est et amplius iam dicetur. Alia omnia argumenta sequentia concedenda sunt.

| QUAESTIO

A 218rb Bad. 58rD Scarp. 822a

215

3

UTRUM ORDO IN DIVINIS SIT SINE PRIORI ET SINE POSTERIORI

K' 346vb I' 225vb

Scarp. 822b

Circa tertium arguitur quod ordo in divinis non sit sine priori et posteriori. Primo sic. Sicut se habent ordinata ad invicem inter se in aliis modis ordinis respectu | sui principii, sic, ut videtur, in ordine naturae et rationis. Sed in omnibus aliis | ordinatis secundum ordinem est accipere prius et posterius, ut patet in creaturis ordinatis per se et per accidens secundum quodcumque genus ordinis et etiam in ordinatis secundum tempus et secundum locum et secundum alios modos ordinis. Ergo etc. Secundo sic. In quibuscumque ordinatis non est prius et posterius est falsitas, quia simul | contrariatur immediate ei quod est prius et posterius in ordine, sicut aequale ei quod est magis et minus in

5

10

AE'I'K'P'S'T'W' 213 puro] concep- add. S' | conceptu intellectus] inv. K'P' | intellectus] intellecti add. (sed exp.) I' | 214 vanus] varius K' | sed] Et K' | 215 ipsa] ipso W' | 216 iam] om. K'P' | 217 dicetur] et add. W' | 218 sequentia…sunt] concedenda sunt sequentia E' | 2 Utrum…3 posteriori] cf. supra, p. 242, 8-9. | 5 invicem] ordinata add. W' | 6 sui] om. W' | videtur] habet S' | in] om. W' | 7 ordinem] i. m. E' sup. lin. I' om. S' | ordinem est] om. W' | 12 et…13 est1] ut W' | 13 falsitas] simulas (sic) W' | quia] non est add. W' | ei] per add. (sed exp.) P' | 14 ei] om. W' 212 Ex…217 dicetur] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 36, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 136, 52 - 137, 79; ed. 1520, I, f. 239rQ; ed. 1646, II, pp. 608b- 609a); cf. infra, art. 52, q. 4, pp. 272, 120-140.

HenricusDEF.indd 316

20-12-2007 16:13:09

QUAESTIO 3 15

20

25

30

259

quantitate. Sed non est dicere quod ordinata in divinis sint simul, quia quaecumque sunt simul in aliquo ordine rationem eiusdem respectus et comparationem habent ad principium respectu cuius dicuntur esse ordinata, | ut patet in eis quae sunt simul tempore aut simul loco, prout patet ex definitione eius quod est simul esse Vo P h y s i c o r u m. Quaecumque ordinata sunt non habent rationem eiusdem respectus ad principium. Secundum alium enim et alium respectum se habent Filius et Spiritus Sanctus ad Patrem et intelligere et vivere ad esse, quia Spiritus, in quantum procedit a Filio et ordinem naturae habet ad ipsum, respicit Patrem mediante Filio, Filius autem respicit Patrem immediate. Similiter secundum rationem vivere respicit immediate esse, quia non dicit nisi quasi modum essendi, | intelligere autem secundum rationem respicit | mediate vivere, quia dicit modum vivendi. Ergo etc. In oppositum est illud quod dicitur in S y m b o l o ATHANASII: «In Trinitate neque prius aut posterius». Cum ergo in Trinitate sunt et ordinata ordine naturae et ordine rationis, ergo etc. | <SOLUTIO> Quaestio ista et similiter sequens pertinet ad modum explicandi unumquodque ordinatorum secundum propriam rationem ordinis sui quam habet respectu principii differentem a propria ratione | ordinis

A 218va

Scarp. 823a P' 284va

Bad. 58rE

E' 74vb

AE'I'K'P'S'T'W' 15 ordinata] ordinatata (sic) W' | sint] sunt W' | quia…16 simul] om. (hom.) S' | 16 simul] i. m. I' | rationem] licet add. (sed exp.) I' | eiusdem respectus] inv. K' | et] per add. E' | 17 respectu] om. I' (sed i. m.) E'K'P'S'T'W' | dicuntur] dicunt E'S'W' | 18 ut] quod (sed exp. et sup. lin. corr.) E' eis ut add. W' | 19 Vo] Metaphysicae add. W' | 21 enim et] curra (?) W' | 22 Sanctus] om. T' | ad2] et W' | 23 et] om. K'P' | ad] et W' | 24 immediate] exp. et rescr. K' | 25 vivere…26 modum] om. W' | respicit] esse add. sup. lin. I' vivere add. (sed exp.) K' | 28 quod] quo P' | 29 In Trinitate] i. m. I' | aut] neque K'P' | in…sunt] sunt in Trinitate S' | et] om. S'W' | 30 ordine naturae] inv. K' | 31 Quaestio] Quo W' | Quaestio…explicandi] affirmo scr. i. m. E' | explicandi] neque add. W' | 32 sui] secundum I' | 33 respectu…34 habet] om. (hom.) W' 18 prout…19 Physicorum] Cf. ARIST., Phys., V, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, p. 200, 9-10; 226b22); cf. etiam ID., Categ., c. 13 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, p. 38, 16-19; 14b24-27). | 29 In…posterius] Symbolum "Quicumque" (quod vocatur "Athanasianum") (ed. H. DENZINGER, p. 18, n. 39; PG 28, 1582).

HenricusDEF.indd 317

20-12-2007 16:13:12

260

S' 164rb Bad. 58v K' 347ra

ARTICULUS LII

quam habet quodcumque aliud, quemadmodum in creaturis patet in ordine elementorum quod propria ratio ordinis quam habet terra differentem a rationibus ordinis quas habent alia elementa est quod terra dicitur esse infima, et propria ratio ignis est quod dicitur esse supremus; et communis ratio aquae et aeris respectu illorum est quod dicuntur esse media et propriae rationes utriusque quibus differunt ordine inter se est quod aqua dicatur esse sub aere et aer supra aquam. Unde cum non habemus dictiones proprias ad explicandum proprias rationes ordinatorum | in divinis, sed oportet ea transferri a creaturis, videtur aliquibus difficile intelligere quod ordo sit in aliquibus, quin eo modo quo ponitur in | eis ordo, ponantur in eis ad explicandum proprias rationes illorum quas habent in ordine, prius et posterius, ut sicut ordo transfertur a creaturis ad divina, secundum aliam tamen rationem rei significatae et eminentiorem quam sit in creaturis, consimiliter transferantur ab eisdem prius et posterius, ut sicut quia in aliquibus est ordo secundum locum, est et prius et posterius secundum locum, et quia secundum tempus, similiter prius et posterius secundum tempus, consimiliter sicut in aliquibus, ut in divinis Personis, est ordo secundum naturam seu secundum originem, sic consimiliter prius et posterius secundum originem, sicut in attributis secundum rationem, consimiliter prius et posterius secundum rationem. Quare cum notitia nominum

35

40

45

50

AE'I'K'P'S'T'W' 34 in1…patet] patet in creaturis T' | 35 habet…36 quas] iter. (homoeoceph.) W' | 36 quas] correxi quam AE'I'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | habent] habenti (sed exp. et corr.) W' | habent alia] habet terra (sed del. et corr.) S' | est] in add. E'T' | 37 infima…esse2] om. (hom.) I' | est] om. W' | esse2] suppo (sic) add. (sed exp.) K' | 38 aquae] aqua T' | quod] quae S' | dicuntur] dicunt E'P' | 39 media] mundia (sic) W' | se] iter. (sed exp.) K' | 40 dicatur] an scribendum dicitur ? | 41 habemus] habens W' | dictiones] dixiones (sic) W' | 42 sed] om. S' | ea] eam T' | 43 eo] eodem E'I'K'P'S'T'W' | 44 in1…ordo] ordo in eis K' | explicandum] explicantur K' ex polirundum (sic) W' | 45 in ordine] om. I' | 46 secundum] sed K'P' | aliam tamen] inv. I'K'P'S'T'W' | 47 consimiliter] cum similiter W' | 48 transferantur] etiam eminentiorem add. W' | 49 et1] om. E'I'K'P'S'T'W' | 51 consimiliter] quibus add. (sed exp.) W' | ut] sicut K'P' | 52 seu] sive K'P' | secundum] om. K'P' | originem] ordinem T' | consimiliter] cum similiter W' 40 Unde…49 locum2] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, p. 249, 48-63; ed. 1520, I, f. 254vB; ed. 1646, II, p. 649a). | 54 Quare…60 potest] Cf. ANSELMUS, Proslogion, c. 5 (ed. F. SCHMITT, p. 104, 15-16).

HenricusDEF.indd 318

20-12-2007 16:13:17

QUAESTIO 3 55

60

65

70

75

261

transferendorum a creaturis ad divina habetur ex regula ANSELMI superius exposita, quoniam quae nihil nisi dignitatis important ut simpliciter sit melius esse ipsum quam non ipsum, poni debent in Deo, cui nihil deest quod est dignitatis simpliciter, quae vero aliquid indignitatis important | nullo modo debent ei attribui, in quo nihil indignitatis esse potest. Est igitur sciendum quod cum in ratione contingunt sive concurrunt ista tria, scilicet ratio respectus et ratio principii et ratio prioris et posterioris seu eius quod est ‘ante’ et ‘post’, ipsa super diversa fundantur, propter | quod differunt ratione inter se. Ratio enim respectus est in aliquibus ex comparatione simplici | quam habent inter se sive ad aliud sive ad alia et potest esse ubi non est ratio principii neque prioris aut posterioris, quemadmodum est respectus unius ad alterum in duobus similibus quae ex se nihil indignitatis important, sed potius aliquid dignitatis, propter quod transfertur ad divina et dicuntur in Deo esse relationes et respectus. Ratio autem principii est in aliquibus in quantum habent aliquod primum in suo genere, sive fuerit primum causalitate, quia ab ipso sunt alia, sive sit primum | in naturae dignitate aut simplicitate, sive in situ locali, sive in temporis successione vel | in aliquo aliorum modorum tactorum in quaestione signata, | sive a PHILOSOPHO expressorum Vo M e t a p h y s i c a e in capite de ‘ante’ et

Bad. 58vF

Scarp. 823b I' 226ra

P' 284vb W' 187va Bad. 58vG

AE'I'K'P'S'T'W' 55 ad divina] iter. (sed exp.) I' | habetur] habet W' | 56 dignitatis] indignitatis I'S'W' | 57 poni] ponitur (?) E' | 58 quae] quod AW' | 59 ei] om. (sed sup. lin. E') E'I'S'W' | 60 indignitatis] dignitatis S' | esse potest] inv. W' | 61 in ratione] om. (sed i. m. E') AE' | ordinis] suppl. cum Scarpario: om. I' (sed ordine i.m.) AE'K'P'S'T'W' Bad. | 62 ratio1] non S'W' | et1] etiam W' | ratio2] nadd. (sed exp.) K' | 63 diversa] i. m. I' | 64 ratione] sup. lin. S' | 65 habent] quam add. W' | 66 se] et add. E' | alia] aliud (sed exp. et corr.) W' | et…esse] del. et rescr. S' | ubi] nisi I'W' | 67 est] om. K'P' | 69 transfertur] transferuntur K'P' | dicuntur] dicunt W' | 70 et respectus] iter. (sed exp.) I' | respectus] et add. (sed exp.) S' | 71 primum1] exp. et rescr. K' | 73 temporis] ratione (sed del. et i. m. corr.) E' termini K' | successione] successioncui (sed exp. et corr.) W' | 75 expressorum] in add. T' | capite] capitulo A 70 Ratio…74 signata] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 242, 85 - 244, 21; ed. 1520, I, f. 254rY-A; ed. 1646, II, p. 648b). | 74 a…76 post] Cf. ARIST., Metaph., V, c. 11 (ed. R. PONZALLI, p. 137, 2-5; 1018b8); cf. etiam ID., Categ., c. 12 (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO, pp. 37, 26 - 38, 1; 14b4-5); cf. etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 31, 36, p. 304).

HenricusDEF.indd 319

20-12-2007 16:13:21

262

K' 347rb

T' 212rb A 218vb

ARTICULUS LII

‘post’. Ratio autem principii et principiati similiter nihil indignitatis important, sed potius dignitatis; ideo in Deo ponuntur, ut infra patebit. Unde, ut dictum est, ordo fundatur in respectu quem habet aliquid aut aliqua ad aliquid ut ad principium, sive ut a quo habent esse, sive quocumque alio modo, aut in respectu quem habent aliqua inter se in comparatione ad illud principium. Ideo ordo simpliciter recipi debet in divinis | sicut et ratio talis respectus et comparationis. Ratio autem eius quod est ‘ante’ fundatur in habitudine quam habet res cui convenit ratio principii, ut est res et essentia aliqua, non ut habens rationem principii, ad rem quae respicit eam sub ratione principii, ut similiter illa res quaedam est. Et e converso ratio eius quod est ‘post’ fundatur in habitudine | quam habet res respiciens aliam in ratione principii, | in quantum ambae res sunt, aut in habitudine quam habent, ut res sunt, illa inter se, quae respectum habent ad aliquid sub ratione principii. Verbi gratia, in creaturis quamvis aliqua sint simul et coaequaeva duratione secundum quod sunt aliquid in rerum natura et secundum quod respectum habent ad invicem secundum rationem principii et principiati, nihilominus tamen una illarum secundum id quod est in essentia sua dependet ab alia, et non e converso. Verbi gratia, licet lux et radius sunt coaequaeva et simul secundum rationem principii et principiati, in essentia sua radius dependet a luce et non e converso. Similiter est de sono et cantu, propter quod in talibus invenitur ‘ante’ et

80

85

90

95

AE'I'K'P'S'T'W' 76 autem] quod E' aut W' | indignitatis] dignitatis K' | 77 important…dignitatis] om. W' | ideo] om. K' | ideo…ponuntur] om. S' | 78 Unde] om. E' (sed i. m.) I'S'W' | fundatur] fundantur W' | 79 ut2] ad W' | ut2…sive2] om. (hom.) I' | 80 quocumque] quecumque (sed exp. et corr.) K' | 82 et1] om. (sed sup. lin. E') E'S'W' | et ratio] inv. I' | talis…83 ratio] om. (hom.) W' | 83 habet] habent E'S' | ratio] ratione P' | 84 ut2] nisi W' | habens] habent S' | 85 quae] quam T' | ratione] rationemi (sed exp. et corr.) W' | 87 habitudine] habitudinem W' | habet res] inv. P' | aliam] illam T' | 88 ambae] sert- add. (sed exp.) K' | aut…sunt2] iter. (homoeoceph.) S' | 89 respectum] re speciem K' | 90 sint] sunt I'W' | coaequaeva] communum qua (sed i. m. corr.) P' | 91 secundum1] om. W' | aliquid] om. S' | natura] naturaliter add. A | 93 tamen] cum W' | una illarum] inv. K'P' | id] illud I' (sed corr.) W' | in] sup. lin. E' | 94 licet] si K'P' om. T' | et2] radix add. (sed exp.) K' om. W' | 95 coaequaeva] continua qua W' | 97 Similiter] om. S' | in] ras. K' 76 Ratio…77 patebit] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 54, q. 2 (ed. 1520, II, f. 78vM; ed. 1646, III, pp. 878b- 879b). | 78 ordo…81 principium] Cf. supra, q. 1, p. 244, 39-49.

HenricusDEF.indd 320

20-12-2007 16:13:26

QUAESTIO 3

100

105

110

115

120

263

‘post’, quia semper illud quod in essentia sua non dependet ab alio dicitur ‘ante’ et illud quod dependet ab illo dicitur ‘post’. Et propter hoc in creaturis, etsi esse haberent coaeternum Deo, sicut posuerunt philosophi, Creator tamen esset ante et creatura post natura et intellectu. Et etiam secundum quod dicit | AVICENNA, non-esse in ipsa essentia creaturae est ante eius esse prioritate essentiae, hoc est in quantum essentia ex se nata esset non esse, si ipsum non reciperet ab alio, licet semper ipsum et de | necessitate haberet ab alio. Et secundum hunc modum ‘ante’ et ‘post’ fundantur in habitudine rerum quam habent ad invicem secundum id quod sunt absque ratione causalitatis. Sed tunc maxime dicitur ‘ante’ quod sic non dependet ab alio, ut etiam tempore secundum id quod est, potest alterum praecedere, sicut in hominibus pater praecedit filium. Et hoc modo principium lineae dicitur esse ante, quia esset etsi non | esset illud quod est post, et similiter incorporea respectu corporeorum et caelum respectu elementarium et universaliter in quibuscumque invenitur ‘ante’ et ‘post’, ex huiusmodi habitudine habetur in eis, non ex ratione simplicis respectus, neque cum hoc ex ratione comparationis ad aliquid ut ad principium, et ita neque ex ratione ordinis qui in hoc fundatur, ut dictum est, ut secundum hoc de ratione ordinis non sunt ‘ante’ et ‘post’; | immo potest esse perfecta ratio ordinis, etsi non sint illa. Nec debet esse alicui difficile inspicienti | iam dicta intelligere | ordinem absque priori et posteriori, quia prius et posterius non coincidunt in ordine nisi ratione rerum ordini | subiectarum et ita ratione materiae suae tantum, non autem ratione | suae formae. Qui ergo vult videre an in divinis cum ratione ordinis

Scarp. 824a

Bad. 58vH

S' 164va

K' 347va P' 285ra I' 226rb E' 75ra Bad. 58vI

AE'I'K'P'S'T'W' 98 non] sup. lin. I' | alio] in (?) add. T' | 99 dicitur1] et add. (sed exp.) S' | illo] alio E'K' | hoc] om. E' (sed sup. lin.) I' ( i. m.) S'W' | 103 creaturae] et add. E' | eius] om. I' | 104 ex] in S' | si] se W' | non reciperet] inv. W' | 105 alio] secundum add. W' | 107 id] illud E'I'S'W' | sunt] habent K'P' | ratione causalitatis] inv. K' | 108 maxime] autem add. W' | tempore secundum] inv. W' | 109 id] illud E'I'S'W' | 110 praecedit] om. E'I'S'W' | praecedit filium] inv. K' | modo] post et add. (sed exp.) K' | ante] om. K' | 111 similiter] sic E'I'S'W' | 113 quibuscumque] quibus P' (sed i. m. corr.) I'S'T'W' | invenitur] et add. (sed exp.) S' | 114 habetur] habere S'W' | 116 ut2] et E'S'W' | 117 ante] et rectus (?) add. T' | 118 sint] sunt W' | Nec] ut W' | inspicienti] simplicitati add. (sed del.) E' in simplicitati S'W' | 119 quia] ut add. S' | 120 posterius] et add. (sed exp.) K' 102 Et…103 essentiae] Cf. AVICENNA, Metaph., VIII, c. 4 (ed. S. VAN RIET, p. 397, 49-51). | 115 et…116 est] Cf. supra, q. 1, p. 244, 39-49.

HenricusDEF.indd 321

20-12-2007 16:13:31

264

Bad. 59r

Bad. 59rK Scarp. 824b

ARTICULUS LII

recipi debeant ‘ante’ et ‘post’, aspicere debet ad subiecta ordini secundum se, ut sunt res et natura aliqua in se. Nunc autem clarum est <non esse> rem subiectam ordini in divinis, etiam largissime sumendo rem ad illud quod etiam est aliquid secundum rationem tantum: in divinis non potest | esse res subiecta ordini nisi ipsa divina essentia aut respectus existens in ea, quia plura secundum praedeterminata non est invenire in divinis quam essentiam et respectum sive relationem. Essentia autem non est nisi unica in ipsis ordinatis et ideo ratione ipsius non potest in ordinatis esse ‘ante’ aut ‘post’, quia ‘ante’ et ‘post’ semper aliquam diversitatem requirunt in eis super quae fundantur, ut patet in praedictis. Respectus autem etsi sint plures et personales et rationales, in quantum tamen respectus sunt, non sunt simul natura et intelligentia, quia respectus in quantum respectus sive relatio nullam rationem prioritatis habet ad respectum sive relationem. Neque ergo ratione divinae essentiae, neque ratione respectuum sive relationum | in illa possunt in Deo fundari aut esse ‘ante’ et ‘post’. Quare cum non sit reperire | in divinis plura in quibus potest fundari ‘ante’ et ‘post’, simpliciter igitur et absolute concedere oportet quod etsi in divinis sit ordo, est tamen sine omni ‘ante’ et ‘post’, priori et posteriori in ipsis ordinatis. |
Bad. 59rL

125

130

135

140

ARGUMENTA>

Quod ergo arguitur primo in oppositum, quod «in omnibus aliis modis ordinum et ordinatorum est invenire prius et posterius, ergo et in istis qui sunt in divinis», dicendum quod bene sequeretur si prius et posterius consequerentur ordinem ratione eius quod est formale, scilicet

145

AE'I'K'P'S'T'W' 125 non esse] suppl.: om. AE'I'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | 126 etiam] om. W' | 128 plura] quia add. S' | 130 ipsis] eis (sed exp. K') K'P' | ordinatis] secundis add. K' | 131 aut] et E'I'S' | 132 aliquam] aliam (scr. aam) P' aliqua T' | ut…133 praedictis] om. S' | 133 sint] sunt I'S'T'W' | sint plures] plures sunt K'P' | rationales] etiam add. W' | 134 non] exp. E' del. I' om. K'P's | 137 respectuum] respectum W' | 138 in Deo] om. K'P' | aut esse] i. m. A | 139 non] om. K'P' | sit] scit W' | 141 etsi] si K'P' | 143 aliis] i. m. K' | aliis modis] inv. P' | 145 divinis] om. E' | si…146 consequerentur] om. S' | 146 ratione] rationem W' 130 Essentia…133 praedictis] Cf. supra, q. 2, p. 255, 153-164. | 143 in2…145 divinis] Cf. supra, p. 258, 7-8.

HenricusDEF.indd 322

20-12-2007 16:13:35

QUAESTIO 3

150

155

160

165

265

habitudinis ad principium. Nunc ergo, ut dictum est, sequitur ratione materialis in ordinatis, quae alia est in ordinibus circa creaturas, alia in ordinibus divinis. Idcirco bene possunt consequi prius et posterius | ordinem in creaturis, nullo tamen modo ordinem in Deo, ut patet ex iam determinatis. Propter quod AUGUSTINUS divinis personis attribuit ordinem ratione principiationis quae est in ipsis, cum tamen removeat ab eis prius et posterius, cum dicit libro IIIo C o n t r a M a x i m i n u m: «Genitum a genitore mitti oportebat, verum hoc non est inaequalitas substantiae, sed ordo naturae, non quod alter | prior esset altero, sed | quod alter esset ex altero». Ad secundum, quod «in divinis ordinibus non est ordinatorum simultas, ergo est in eis prius et posterius», dicendum quod illa regula contrariorum non intelligitur nisi circa suum proprium subiectum, sicut et intelligitur consimilis regula de | privative oppositis. Circa non-proprium vero subiectum, circa quod non est natum esse unum illorum et ita neque aliud, non habet veritatem, ut visus cum non habet esse circa lapidem, non sequitur ‘lapis non est videns, ergo est caecus’. Similiter cum aequalitas | non habet esse circa colorem unum comparatum ad quemdam alium colorem, non sequitur ‘color non est aequalis colori, ergo est ei inaequalis, ut maior vel minor’. Sic autem est in proposito quod cum simul prius et posterius consequuntur ordinata

W' 187vb

K' 347vb Bad. 59rM

A 219ra

P' 285rb

AE'I'K'P'S'T'W' 147 ut] om. E' (sed sup. lin.) I'( autem ut i. m.) S'W' | dictum] predictum E'I'S'W' | 148 quae] iter. W' | circa…149 ordinibus] om. (hom.) W' | 149 bene] vero add. I' | 152 ratione] om. S' | cum…153 posterius] igitur scr. i. m. E' | removeat] remaneat (sed exp. et sup. lin. corr.) S' | 156 divinis] ordinis add. W' | 157 simultas] i. m. I' | ergo] non add. P' | est] om. I' exp. W' | est…158 contrariorum] iter. S' | illa] quia (sed del. et corr.) I' | 158 intelligitur] intellectus W' | subiectum] obiectum W' | sicut…159 intelligitur] iter. W' | 159 intelligitur] nisi circa suum proprium subiectum add. (cf. lin. praec.) I' | consimilis] cum similis W' | 160 vero] non S'W' | 161 habet1] habeat K'P' | 163 aequalitas] vera add. (sed exp.) I' | colorem] iter. (sed exp.) I' | 164 comparatum] comparatur K'P' compertum W' | est] om. K'P' | 165 ergo] gratia (sed del. et corr.) I' | inaequalis] colori add. I' | est2] sup. lin. I' | 166 simul] sicut K'P' | et] vel I' | consequuntur] ordinem add. (sed del.) K' 147 Nunc…149 divinis] Cf. supra, p. 258, 7-8. | 149 Idcirco…151 determinatis] Cf. supra, p. 261, 56-60. | 154 Genitum…155 altero2] AUGUST., Contra Maximinum Arianum (ed. PL 42, 775). | 156 in…157 posterius] Cf. supra, p. 258, 12. | 165 Sic...167 divinis] Cf. supra, pp. 263, 118 - 264, 124.

HenricusDEF.indd 323

20-12-2007 16:13:39

266

ARTICULUS LII

ratione materiae, qualis non habet esse in divinis, ut dictum est, neutrum illorum habet esse circa ordinata in divinis. Et ideo non sequitur in eis quod si non habent esse simul, ut bene probat obiectio, quod se habeant secundum prius et posterius. | QUAESTIO

Bad. 59rN Scarp. 825a

4

UTRUM ORDO IN DIVINIS SIT SINE PRIMO, SECUNDO ET TERTIO

I' 226va

T' 212va

Circa quartum arguitur quod in ordine divino non est primum, secundum et tertium. Primo sic. ‘Primum’, ‘secundum’ et ‘tertium’ dicunt proprias rationes ordinatorum secundum rationes et significationes numerorum. Sed significationes numerorum et rationes eorum non sunt sine priori et posteriori, quia sicut dualitas est secunda post unitatem et trinitas tertia, similiter unitas est prior, et dualitas posterior | unitate, et trinitas sive ternarius posterior dualitate. Ubicumque ergo accipiuntur primum, secundum et tertium, similiter et prius et posterius. Cum ergo, ut dictum est, in divinis non sunt accipienda prius et posterius, quare similiter neque primum, secundum aut tertium. Secundo | sic. Primum, secundum et tertium in quantum huiusmodi sunt quaedam consequenter entia. In divinis autem non sunt

5

10

15

AE'I'K'P'S'T'W' 167 in divinis] om. I' iter. W' | 168 non] sup. lin. E' | 169 esse] om. (sed sup. lin. E') E'I'S'W' | habeant] habent (sed corr.) W' | 2 Utrum…3 tertio] ccf. supra, p. 242, 9-10. | 4 divino] divine W' | primum] et add. K'P' | 5 et1] om. A | Primum] et add. K'P' | tertium2] om. I' cetera W' | 6 ordinatorum…rationes2] om. (hom.) T' | 7 Sed…numerorum2] om. (hom.) W' | numerorum2] om. K' | 8 priori] primo K'P' | secunda] om. T' | 9 post] d- add. (sed exp.) P' | similiter] sic K'P' | 11 et1] om. A | et2] om. I' | 12 Cum…13 posterius] om. (hom.) T' | ut…est] est ut ductum (sic) W' | 13 primum] neque add. (sed exp.) K' | 14 aut] et K'P' | 16 consequenter] communiter W' 12 Cum…13 posterius] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 247, 27 - 248, 37; ed. 1520, I, f. 255rD; ed. 1646, II, p. 650a).

HenricusDEF.indd 324

20-12-2007 16:13:43

QUAESTIO 4

20

25

30

267

aliqua | consequenter entia, quia consequenter entia secundum PHILOSOPHUM Vo et VIo P h y s i c o r u m non sunt nisi illa quae sunt eiusdem rationis. Dicitur enim domus domui consequenter ens, cum non sit alia domus media etsi aliquid aliud sit medium. Differentia personaliter sive notionaliter vel secundum rationem in divinis non sunt eiusdem rationis, sed diversarum. Alia enim est ratio Patris in quantum Pater et Filii in quantum Filius et Spiritus Sancti in quantum Spiritus Sanctus et esse et vivere et intelligere et ceterorum talium in quibus consistit ordo divinis. Ergo etc. Contrarium apparet in ordinatione naturae, quoniam secundum AUGUSTINUM IVo D e T r i n i t a t e: «Pater est principium totius deitatis» et secundum PHILOSOPHUM Vo M e t a p h y s i c a e | «primum et principium idem». Ergo Pater est primum in deitate. Sed non est primum nisi habeat secundum sibi | respondens. Ergo etc. Similiter apparet contrarium in ordine rationis per illud quod dicit DIONYSIUS cap.o 5o D e d i v i n i s n o m i n i b u s: «Ante sui alia participantia esse praemittitur»; et infra: «Merito ens Deus ut praestantia aliorum sibi donorum laudatur»; et infra: «Prima igitur ipsius per se ipsum esse

S' 164vb

Scarp. 825b K' 348ra

AE'I'K'P'S'T'W' 18 sunt2] huiusmodi add. W' | 19 domui…ens] consequenter ens domui K' | 20 media] medias W' | medium] mundum (sed del. et i. m. corr.) I' | Differentia] dicitur P'W' | 21 rationem] rationis (?) W' | 22 est] inser. T' | Patris] om. W' | 23 Spiritus2] scilicet W' | 24 et1] om. W' | et2] om. T' | et3] om. W' | ceterorum] ceterum S' | 26 apparet] om. (sed i. m. AI') AE'I'K'P'S'T'W' | naturae] est add. I'P'S'T'W' | quoniam] quo (sed i. m. corr.) E' | quoniam…27 Augustinum] secundum Augustinus quoniam W' | 27 Augustinum] Augustinus P'W' | IVo] VIIIo K'P' | 30 secundum sibi] inv. E' | sibi] eorum add. K' | respondens] correspondens P' | 31 contrarium] iter. P' | in ordine] i. m. I' | dicit] om. (sed i. m. E') E'I'S'W' | 32 Ante] quando qui nominatur W' | 33 Deus] om. P' | ut] et S' | aliorum] quorum K'P' | 34 laudatur] laudantur P'W' | ipsius…ipsum] per se ipsum ipsius W' 17 consequenter2…19 rationis] Cf. ARIST., Phys., V, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-BRAMS, 201, 1-10; 226b35-227a5). | 27 Pater…deitatis] AUGUST., De Trin., IV, c. 20, n. 29 (CC lat. 50, p. 200, 121-122). | 28 primum…29 idem] ARIST., Metaph., V, c. 1 (ed. PONZALLI, p. 62, 19-20; 1013a17-19); etiam ANON., Auct. Arist. (ed. J. HAMESSE, 1, 118, p. 124 ad litt.). | 32 Ante…33 praemittitur] PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 5, §5 (Dionysiaca, I, p. 337; transl. Eriugenae). | 33 Merito…34 laudatur] Ibid., c. 5, §5 (Dionysiaca, I, p. 338; transl. Eriugenae). | 34 Prima…35 donationum] Ibid., c. 5, §5 (Dionysiaca, I, p. 342; transl. Eriugenae).

HenricusDEF.indd 325

20-12-2007 16:13:47

268

ARTICULUS LII

donationum». Ubi dicit alia translatio: «Ante alias Dei ipsius participationes esse praepositum est: convenienter igitur alius principalius sicut existens Deus laudatur ex digniore donorum eius». Esse ergo est prima rationum in Deo. Sed non est primum sine secundo, ut prius. Ergo etc. | <SOLUTIO>

Bad. 59rO

Bad. 59v

P' 285va E' 75rb

Scarp. 826a

35

Dicendum ad hoc, secundum quod supra tactum est, quod quaecumque ordinata sunt differentiam | aliquam habent in ordine. Aliter enim Filius nullo modo esset media Persona secundum rem inter Patrem et Spiritum Sanctum. Neque vivere esset media ratio secundum rationem inter esse et intelligere. Et secundum quod habent differentiam in ordine et proprias | rationes, sic necesse habent a nobis propriis | vocabulis exprimi, non autem illis quae sunt ‘prius’ et ‘posterius’, quoniam etsi ‘prius’ et ‘posterius’ non significant nisi circumstantiam rationum quibus differunt ordinata ut inter se ordinem habent, illa circumstantia non sumitur ex parte differentiarum secundum ordinem, sed secundum materias subiectas ordini, quae nullo modo potest esse in Deo, ut dictum est. Unde etsi circumstantiae importatae vocabulis istis ‘primum’, ‘secundum’, et ‘tertium’ non essent aliae quam importatae illis vocabulis ‘ante’ et ‘post’, sive ‘prius’ et ‘posterius’, nullo modo istae reciperentur in divinis, sicut neque illae, nisi extenso nomine, quemadmodum extendit ipsum DIONYSIUS in supra dicta | auctoritate.

40

45

50

AE'I'K'P'S'T'W' 35 alia translatio] at E' | Dei ipsius] inv. K'P' | 36 convenienter] convenit o-(sed exp. et corr.) K' | alius] an scribendum aliis cum Sarraceno ? alias (sed exp. et corr.) I' | sicut] sunt W' | 37 est] esse (sed exp. et corr.) I' | 38 primum] prima E'I'S'W' | sine] i. m. I' | secundo] secundum (sed exp. et corr.) I' | 40 differentiam] differentium (sed del.) K' | aliquam] differentiam add. K' | 41 nullo modo] non E'I'K'P'S'T'W' | 42 esset…ratio] media ratio esset T' | 43 esse] est W' | secundum] om. S' | 44 a nobis] quibus (sed del. et corr.) I' | 46 posterius2] s- add. S' | 47 circumstantiam…48 illa] iter. W' | 49 materias] et add. W' | 50 importatae vocabulis] in parte nobilis (sed del. et i. m. corr.) I' | 51 et] om. A | 52 illis vocabulis] inv. K' | 53 reciperentur] reperirentur I'K'P'S'T'W' | 54 extendit] extendat W' | in] om. E' ut T' 35 Ante…37 eius] Ibid., c. 5, §5 (Dionysiaca, I, pp. 337-338; transl. Sarraceni). | 39 secundum…40 ordine] Cf. supra, q. 1, pp. 243, 19 - 244, 35. | 49 secundum…50 est] Cf. supra, q. 2, pp. 252, 94 - 253, 111 et q. 3, pp. 263, 118 264, 142. | 53 extenso…54 auctoritate] Cf. PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 5, §5 (Dionysiaca, I, p. 337; transl. Sarraceni).

HenricusDEF.indd 326

20-12-2007 16:13:51

QUAESTIO 4 55

60

65

70

75

269

Si ergo debeant recipi in divinis, oportet quod circumstantia quam important sumatur ex parte differentiarum secundum ordinem ipsum, nullo autem modo secundum subiecta ordini. Quin rationes propriae ordinatorum sint diversae secundum rationes ipsius ordinis, nullus potest negare. Aliter | enim Filius non diceretur aliquo modo esse in ordine Personarum immediatior Patri quam Spiritus Sanctus, neque in ordine rationum vivere immediatius secundum rationem se haberet ad esse quam intelligere. Et patet quod istae rationes differentes, cum sumuntur respectu alicuius principii quod non sumuntur nisi secundum rationem mediati et immediati, quae fundantur in quadam consequentia aliorum ex principio. Quare cum rationes quibus aliqua exprimuntur fore consequenter entia propriissime exprimuntur nominibus istis quae sunt ‘primum’, ‘secundum’, ‘tertium’ et huiusmodi, vel si | alia sint, dentur, | aut si indigemus ea et dari non possint, et rationes dignitatis sunt sic se habere ut ex isto procedat iste, vel ex isto procedatur in illum, et ideo nomina ipsa exprimentia debent et possunt poni in divinis ordinibus, aut ergo ista | nomina ‘primum’, ‘secundum’ et ‘tertium’ ponere debemus in divinis ordinibus tamquam omnino propria, aut uti debemus eis, quia magis propria non habemus, etsi aliquam proprietatem importent. Ubi, si timendum est de occasione errandi propter improprietatem, ponatur temperamentum quod sit

W' 188ra

K' 348rb I' 226vb

A 219rb

AE'I'K'P'S'T'W' 55 ergo] beant (sic) add. W' | debeant] debebant W' | debeant recipi] inv. K'P' | 56 ex] et (?) E' | 57 modo] si add. (sed exp.) S' | Quin…58 ordinis] om. T' | 58 sint] sit I' sunt W' | 59 aliquo] om. S' | aliquo…esse] esse aliquo modo K' | 62 quam] in E'T' et K'P' om. AS'W' | istae] iste I' | 63 respectu] ratione K'P' | nisi] neque (i. m. W') P'W' | 64 quadam] quedam K' | consequentia] communium (sed del. et corr.) K' | 66 fore] forme W' | entia] essentia I' (sed exp. et i. m. corr.) E'S'W' | 67 secundum] et add. E'I'K'P'S'T'W' | alia] de add. (sed exp.) I' | 68 dentur] dantur K' | aut] dicit E'S'W' | ea] om. A del. I' | possint] possit (sed exp. et corr. K') E'K'P' | et2] sup. lin. K' | dignitatis] non add. P' | 69 natae] suppl.: om. AE'I'K'P'S'T'W' Bad. Scarp. | sunt] et add. S' | vel] isto add. W' | 70 procedatur] procedat T' | nomina…exprimentia] notitia ipsa expri- (sed del. et i. m. corr.) K' | 71 ergo] igitur E'K' | 72 et] om. AS'W' | 73 aut…propria2] om. (hom.) W' | 74 Ubi] ut I'K'P'T' | si] sit I' (sed exp. et corr.) W' | timendum] terminandum K' | occasione] actione I' (sed exp. et i. m. corr.) S'T'W' | 75 temperamentum] recti intellectus add. (sed del.) T' 71 aut…74 importent] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 247, 27 - 248, 37; ed. 1520, I, f. 255rD; ed. 1646, II, p. 650a).

HenricusDEF.indd 327

20-12-2007 16:13:56

270

Bad. 59vP

P' 285vb Bad. 59vQ S' 165ra Scarp. 826b

ARTICULUS LII

signum reductionis intellectus ad temperamentum recti intellectus per ‘quasi’ vel ‘sicut’ vel ‘quemadmodum’, aut aliquid huiusmodi. Et sic in ordine naturae dicamus Patrem esse primam Personam, Filium vero secundam, Spiritum autem Sanctum tertiam, vel saltem | quasi. Sed, ut puto, non est opus apponere ‘quasi’, sed minus in ordine Personarum quam rationum, quia Personarum est maior distinctio quam sit rationum discretio. Et consistit illa distinctio in re absque comparatione ad intellectum comprehendentem, non autem rationum discretio, ut patet ex dictis, et etiam secundum aliam habitudinem ex parte rei secundum se Personarum ordinatarum inter se quam in istis rationum inter se ordinatarum secundum considerationem intellectus. Differentia enim secundum ordinem in Personis ordinatis sumitur penes huiusmodi circumstantias quae sunt ‘a quo alius et non ab alio’, quod convenit soli Patri, propter quod dicitur primus; et ‘qui | ab alio et a quo alius’, quod convenit soli Filio, propter quod dicitur secundus; et ‘qui ab aliis, a quo nullus’, quod convenit Spiritui Sancto, | propter quod | dicitur tertius. Differentia vero secundum ordinem in ordinatis | differentibus ratione tantum sumitur penes huiusmodi circumstantias quae sunt ‘a quo in aliud et in quod ab alio’; verbi gratia, in creaturis punctus dicitur principium lineae et ex respectu ad ipsum sumitur ordo partium lineae, quia a puncto procedit fluxus in primam partem lineae signandam et ab

80

85

90

95

AE'I'K'P'S'T'W' 76 per] vel K' | 77 quemadmodum] quem ad W' | aut] om. E'W' | huiusmodi] huius I' | 78 Personam] personarum T' | 79 autem] om. E'I'W' | autem Sanctum] inv. K'P'T' | Sanctum] scilicet I' | tertiam] autem add. I' (sed exp.) W' vero add. (sed exp. et autem add.) S' | 80 apponere] oppones W' | 81 quia] quaeritur (sed exp. et Quare scr.) K' | 82 comparatione] om. S' | 83 rationum] personarum (sed exp. et i. m. corr.) K' | discretio] distinctio I' | 85 inter1…86 ordinatarum] om. (hom.) S' | 87 ordinem] originem I' | huiusmodi] huius I' | 88 quae] et S' | quod] non add. (sed exp.) W' | 89 primus…qui] iter. I' | a quo] i. m. E' | 90 secundus] secundo W' | 93 huiusmodi] huius I' | quo] in quo add. (sed del.) I' | 94 gratia] et add. I' | dicitur] iter. E' (sed exp.) S' | 95 lineae1] om. W' | sumitur] sequitur E'I'K'P'W' | 96 a] ad S' (sed exp. et corr.) om. W' | procedit] provenit E'I'K'P'T' | primam] personam W' | signandam] significandum E' 82 Et…84 dictis] Cf. supra, q. 1, p. 244, 39-49. | 86 Differentia…91 tertius] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, p. 244, 21-24; ed. 1520, I, f. 254rA; ed. 1646, II, p. 649a).

HenricusDEF.indd 328

20-12-2007 16:14:00

QUAESTIO 4

100

105

110

115

271

illa in secundam et a secunda in tertiam et sic deinceps. Et similiter in ordinatis ordine rationis in divinis principium respectu aliorum; et dicitur primum id quod natum est de Deo conceptum formare simplicissimum, cuiusmodi est esse, quod secundum AVICENNA est primum conceptum ab intellectu et secundum DIONYSIUM, ut dictum est, «prima divinarum participationum»; et secundum est id quod proximum conceptum natum est formare, cuiusmodi est vivere; | et tertium est quod proximum post hunc, cuiusmodi est intelligere. Et | sicut est de istis, sic est in aliis, quorum differentia et ordo, licet nullo modo consistat in ipsis ex parte rei secundum se nisi sicut in origine et quasi in potentia, ut dictum est supra, consistit tamen in ipsis ut cadit divina essentia in consideratione intellectus. Ut enim cadunt secundum suas rationes proprias quibus ab invicem differunt et discernuntur in consideratione intellectus, ratio unius ex sui natura talis est ut ab ipsa procedat consideratio intellectus ab illa in aliam, ut ab esse propter rationem suae simplicitatis in vivere, licet realiter non sit maior simplicitas in uno quam in alio, et eadem ratione a vivere in intelligere. Et fit ista discretio in consideratione cuiusque intellectus et creati et increati et est ratio ipsarum rationum discretarum talis quod quantum est ex parte illarum, ut quicumque intellectus procedere possit ab una in aliam, etsi discursus huiusmodi repugnet intellectui divino omnino, qui unico | et simplici intuitu omnes rationes suas considerat et speculatur.

K' 348va T' 212vb

Bad. 59vR

AE'I'K'P'S'T'W' 97 in1] aliam add. K'P' | secundam] secundum E' | tertiam] tertia S'W' | 98 respectu] respectus T' | 99 id] scripsi cum Badio et Scarpario ad AE'K'P'S'T'W' illud I' | Deo] eo I' (sed exp. et corr.) W' | 102 est1] iter. sup. lin. I' | 103 est2] illud W' | cuiusmodi] eius I' | 104 quod] est add. K' | 105 in] de K' | 106 in1] huius add. S'W' | 107 quasi] questione W' | 109 suas] duas (sed exp. et i. m. corr.) E' | 110 ratio…111 intellectus] i. m. I' | 111 illa] alia (sed exp. et corr.) I' | 113 simplicitas] simplicitatis P' | in2] et E'K'W' | a] ad (sed exp. et corr.) S' | vivere] et add. I' | 114 Et fit] efficit E'I'W' | fit] sic AP' sicut S' | 117 etsi] et sic E'I'K'P'T'W' | discursus] discreto P' | omnino] om. S' | 118 suas] om. K'P' 97 Et…101 intellectu] Cf. AVICENNA, Metaph., I, c. 5 (ed. S. VAN RIET, pp. 31, 2 - 32, 4). | 101 secundum…103 natum] Cf. PS.-DIONYSIUS, De div. nom., c. 5, §5 (Dionysiaca, I, pp. 337 et 342; transl. Sarraceni). Cf. supra, pp. 267, 33 - 268, 37. | 104 Et…108 intellectus] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, p. 244, 21-24; ed. 1520, I, f. 254rA; ed. 1646, II, p. 649a) et supra, art. 51, q. 2, p. 228, 38-42 et p. 233, 148-152.

HenricusDEF.indd 329

20-12-2007 16:14:05

272

I' 227ra

Bad. 60r

E' 75va Scarp. 827a W' 188rb

P' 286ra K' 348vb

ARTICULUS LII

Et nota quod differt dicere ‘procedere ab hoc in hoc’ et ‘procedere ex hoc in hoc’. Ex hoc in hoc solum procedit intellectus, quia ex hoc | acquirit cognitionem illius, ut ex praemissis cognitionem conclusionis, et hoc modo solus intellectus humanus est discursivus et in ipso nati sunt conceptus formari de divinis rationibus, ut licet in ipsis conceptis non sit nisi ordo rationis secundum | differentias primi, secundi et tertii, ut dictum est. In ipsis tamen conceptionibus quae sunt actiones intellectus nostri bene est ordo rei secundum prius et posterius, ut ex uno concipiat alium via doctrinae, ut primo concipiat esse de Deo, secundo ex illo concipiat vivere et tertio concipiat id quod est intelligere. Qualis discursus | aut ordo conceptuum nullo modo potest esse in intellectu divino, neque etiam in intellectu angelico | concipiendo hoc | ex hoc, quia conclusionem non cognoscit ex principiis, sed solum in principiis. Potest tamen esse in intellectu angelico discursus concipiendo hoc post hoc, et hoc in intellectu | suo naturali, licet non in intellectu quem habet in nuda divina essentia. Et sic in talibus conceptibus divinarum rationum illa quae, quantum est ex se, | nata est concipi primo, non est nata concipi secundo, licet sic potest quantum est de potestate concipientis, quemadmodum potest primo concipi conclusio et deinde principium, licet nata sunt concipi e converso, secundum quod de hoc aliqua amplius diximus supra in quaestione de uniformitate actionum Dei.

120

125

130

135

140

AE'I'K'P'S'T'W' 119 differt] differenter (?) T' | et] sup. lin. S' | 120 Ex…hoc4] om. (hom., sed i. m. E') E'S' | 121 cognitionem2] intellectus add. (sed del.) K' | 122 conclusionis] cognitionis W' | solus] solvitur E' | 123 conceptus] iter. I' | divinis] Dei W' | in ipsis] om. I' (sed sup. lin.) E'S'W' | 124 primi] et add. P'S' | 125 et] om. AE' | 127 de] iter. I' | 128 vivere…concipiat2] om. (hom.) I' | concipiat2] de Deo add. W' | id] illud W' | 129 aut] aliud W' | aut…130 intellectu1] non legi potest E' | modo] om. W' | 130 in] om. AI'S' | intellectu2…concipiendo] non legi potest E' | concipiendo] conspiciendo I' | 132 angelico] om. S' | discursus] sub (?) add. W' | 133 in1] sup. lin. I' | in2] om. I' | 134 sic] sicut K'P' | 135 illa] om. K'P' | est1] iter. I' (sed exp.) om. W' | nata] multa I' | 136 primo…concipi] om. (hom.) P' | non] nec T' | de] ex K' | 137 conclusio] quo S' | 138 deinde] dividit W' | 140 Dei] om. (lac.) W' 120 Ex…125 est] Cf. HENR. DE GAND., Quaest. ord. (Summa), art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 247, 27 - 248, 37; ed. 1520, I, f. 255rD; ed. 1646, II, p. 650a). | 134 Et…140 Dei] Cf. ibid., art. 39, q. 7 (ed. G. A. WILSON, pp. 247, 27 - 248, 37; ed. 1520, I, f. 255rD; ed. 1646, II, p. 650a).

HenricusDEF.indd 330

20-12-2007 16:14:09

QUAESTIO 4

|
145

150

155

160

273

ARGUMENTA>

Ad primum in oppositum, quod «‘primum’, ‘secundum’ et ‘tertium’ non dicunt rationes ordinatorum nisi secundum rationes et significationes numerorum, quae non sunt sine priori et posteriori», dicendum quod verum est de illis in quibus | est numerus verus realiter differentium, sive sit formalis sive materialis, et hoc quia illa quae numerantur formaliter | non possunt esse sine gradu naturae, qui non est in ordine in aliquo sine priori et posteriori; illa vero quae numerantur materialiter non numerantur nisi quia nata sunt esse in uno continuo, in quibus necessario se habent secundum prius et posterius respectu puncti qui est principium continui. Non autem verum est illud de illis in quibus est numerus quidam, scilicet respectuum vel rationum in Deo, quia est secundum omnimodam | rei unitatem, in qua non est accipere omnino prius et posterius. Ad secundum, quod «primum, secundum et tertium non sunt nisi in eis quae sunt consequenter entia», dicendum quod verum est. Et quod assumitur, «illa non sunt nisi eiusdem rationis», dicendum quod verum est secundum rationem impositionis nominis, quam dat ei ibi PHILOSOPHUS in materia determinata, magnitudinis scilicet, secundum quam rationem intendit uti illo nomine. Extendendo autem nominis significatum, bene possunt esse diversarum rationum et potissime in eadem natura rei.

Bad. 60rS

A 219va Scarp. 827b

Bad. 60rT

AE'I'K'P'S'T'W' 141 in] quod add. I' | 142 ordinatorum…rationes2] om. (hom.) S' | 144 verus] respectu I'S'T'W' | 146 numerantur] gradus add. (sed del.) S' | 147 in2] sup. lin. S' | 148 esse] om. I' (sed sup. lin.) E'S'W' | 149 se] om. K'P' | respectu] respectum (sed exp. et corr.) K' | 154 et] om. A | 156 rationis] om. K' | quod2] iter. I' | 157 est] i. m. I' et quod assumitur illa non add. (sed exp.) K' | impositionis] om. T' | quam] exp. et rescr. K' | 159 intendit] intendat I' | 160 et] om. I' ut W' | 161 rei] re T' Explicit prima pars huius operis add. et in colophone Tabulam questionum ordinariarum de Deo magistri Henrici de Gandavo super prima parte summe sue require in secunda parte huius summe in fine. K' quinque lineae eras. vel sub tegimento; verba sqq. in colophone in lin. sexta: Laus tibi sit, Christe, quoniam liber explicit iste P' 141 primum2…143 posteriori] Cf. supra, p. 266, 5-8. | 154 primum…155 entia] Cf. supra, p. 266, 15-16. | 157 verum…159 nomine] Cf. ARIST., Phys., V, c. 3 (Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER-J. BRAMS, 201, 1-10; 226b35-227a5).

HenricusDEF.indd 331

20-12-2007 16:14:13

HenricusDEF.indd 332

20-12-2007 16:14:14

TABLES

I. Works cited by Henry (and by the editor in the apparatus) II. Onomastic table III. Manuscripts cited IV. Quoted publications V. Table of contents

HenricusDEF.indd 333

20-12-2007 16:14:14

HenricusDEF.indd 334

20-12-2007 16:14:14

WORKS CITED BY HENRY (and by the editor in the apparatus)

The numbers in Roman characters indicate non-literal citations; The numbers in italics indicate literal citations; The numbers in parentheses indicate citations whose identifications are uncertain; Exponents indicate the number of times that a source is cited on the same page.

Aegidius Romanus In primum librum sententiarum (ed. Venice 1521 [= Frankfurt a. M., 1968]) I, d. 2, q. 3, art. 2: 216, 218 I, d. 2, q. 3, art. 3: 216, 218 I, d. 20, q. 1, art. 2: 248

Aelredus Rievallensis De speculo caritatis (ed. A. HOSTE-C. TALBOT, in CCCM 1, Turnhout, 1971) II, c. 13: 193

Anonymus I Auctoritates Aristotelis (ed. J. HAMESSE, in Philosophes Médiévaux, XVII, Louvain-Paris 1974) 1, 118: 162 1, 124: 267 1, 129: 23 1, 134: 93 1, 138: 112 2, 139: 112 2, 144: 248 2, 145: 85 2, 147: 24 2, 148: 4, 178 3, 161: 4 3, 162: 125 3, 163: 83, 112 3, 165: 118, 125 4, 168: 135 6, 175: 134 6, 177: 98 6, 179: 35, 37, 43, 212

HenricusDEF.indd 335



6, 181: 98 6, 182: 1772 11, 232: 57, 86 12, 232: 161 12, 234: 64 12, 236: 84 12, 242: 186, 200 12, 247: 87, 124 25, 289: 65, 168 25, 290: 139, 169 31, 304: 261

Anonymus II (Ps.-Henricus) Les Quaestiones in Librum de causis attribuées à Henri de Gand (ed. J. ZWAENEPOEL, in Philosophes Médiévaux, tome XV, LouvainParis 1974) q. 45: 57

Anonymus III Symbolum «Quicumque» (quod vocatur «Athanasianum») (ed. H. DENZINGER in Enchiridion Symbolorum, ed. 31, Freiburg i. Br., 1957; PG 28, Paris, 1854) no. 39: 73, 227, 259

Anonymus IV Liber de causis (ed. A. PATTIN, Leuven 1966) Prop. 99: 57, 161 Prop. 138: 238 Prop. 139: 239 Prop. 140: 239 Prop. 141: 239

20-12-2007 16:14:14

278

TABLES

Prop. 148: 90 Prop. 189: 116

Anonymus V Contra philosophos (ed. D. ASCHOFF in CC lat. 58, Turnhout 1975) V: 164

Anonymus VI Enarratio in VIIum Aristotelis Moralium ad Nicomachum I (ed. H. P. F. MERCKEN in Commentaria graeca in Ethicam Nicomacheam, translata a ROBERTO GROSSETESTE [Corpus latinum commentariorum in Aristotelem graecorum, VI 3], Leuven 1991) c. 17: 201, 205

Anselmus Cantuariensis (Opera Omnia, ed. F. SCHMITT, 6 vol., Roma-Edinburgh 1938-1961 [reprint ed. in 6 vol., Cannstatt 1968]: PL 158-159, Paris 1854) De processione Spiritus Sancti (ed. F. SCHMITT in Opera Omnia, II, 1946; PL 158, Paris 1854) c. 1: 212 Proslogion (ed. F. SCHMITT in Opera Omnia, I, 1938; PL 158, Paris 1854) c. 5: 185, 187, 204, 215, 243, 260

Aristoteles (Aristoteles Latinus, in Corpus philosophorum medii aevi, Union Académique Internationale; Aristotelis opera cum Averrois commentariis, ed. Iuntina, Venezia, 14 volumes, 1562-1574 [anast. repr. Frankfurt a. M. 1962]; Opera graece, ed. I. BEKKER, Berlin 1831, 2 volumes (cf. etiam ANONYMUS I) De anima (in ALBERTI MAGNI Com­ mentario, ed. Cl. STROICK, Münster i.W. 1968; in AVERROIS Commentario, ed.F. S. CRAWFORD in CCAA

HenricusDEF.indd 336

VI, 1, Cambridge (Mass.) 1953; ed. Iunt., Suppl. II; ed. I. BEKKER) I, c. 1: 134 II, c. 4: 35, 37, 43, 98, 212 c. 5: 177 III, c. 1: 38 c. 3: 195 c. 4: 90, 137 c. 5: 90 c. 7: 9 De caelo (Transl. Gerardi in ALBERTI MAGNI Commentario, ed. P. HOSSFELD, Münster 1971; ed. I. BEKKER) I, c. 4: 4 II, c. 3: 83, 112 c. 12: 41, 83, 87, 113, 117, 123, 154 c. 13: 7 Categoriae (Transl. Boethii, ed. L. MINIO-PALUELLO = Arist. Lat. I,1-5, 1961; transl. Moerbeke, ID; in SIMPLICII Commentario, ed. A. PATTIN, Louvain-Paris 1971-1975; ed. Iunt., I,1; ed. I. BEKKER) c. 7: 228, 243 c. 8: 177, 1782, 188, 210 c. 12: 261 c. 13: 248, 259 Ethica Nicomachea (Transl. Roberti Grosseteste: A. Recensio pura - ed. R. A. GAUTHIER = Arist. Lat. XXVI 1-3, fasc. 3, 1972; in THOMAE DE AQUINO Sent. Libr. Eth., ed. Leon. XLVII.1, 1994; ed. I. BEKKER) I, c. 1: 86, 93, 101, 105, 225 c. 7: 97, 109 c. 8: 823 c. 9: 64 c. 12: 166 c. 13: 78 III, c. 5: 84 VI, c. 1: 24 c. 4: 93 c. 5: 932, 225 VII, c. 7: 204

20-12-2007 16:14:14



WORKS CITED BY HENRY

X,



c. 11: 187 c. 12: 209 c. 13: 199, 200, 201, 205 c. 14: 186, 200, 2032 c. 2: 186 c. 3: 187, 188, 195, 204 c. 4: 187, 2082, 2102 c. 5: 196, 205, 2093 c. 6: 78, 97 c. 7: 72, 109, 111, 124, 151, 166, 201 c. 8: 88, 110, 119, 123, 153, 205 c. 10: 124, 157

De generatione et corruptione (Transl. Vetus, ed. J. JUDYCKA = Arist. Lat. IX, 1, 1986; in THOMAE DE AQUINO Commentario, ed. Leon., III, 1886; ed. Iunt., V; ed. I. BEKKER) I, c. 7: 135 De interpretatione (Perihermeneias) (Transl. Boethii, Specimina Translationum recentiorum, ed. L. MINIO-PALUELLO; Transl. Guillelmi de Moerbeke, ed. G. VERBEKE, Revisit L. MINIO-PALUELLO = Arist. Lat. II 1-2, 1965; ed. Iunt., I,1; ed. I. BEKKER) II, c. 13: 24 Metaphysica (I-IV, 4; Transl. Iacobi [Vet.ma] et Composita [Vetus], ed. G. VUILLEMIN-DIEM = Arist. Lat. XXV 1-1a, 1970; I-X et XII-XIV: Transl. Anonyma sive ‘Media’, ed. G. Vuillemin-Diem = Arist. Lat. XXV 2, 1976; II, in AVERROIS Commentario, ed. G. DARMS, Freiburg 1966; V, in AVERROIS Commentario, ed. R. PONZALLI, Bern 1977; IX, in AVERROIS Commentario ed. B. BÜRKE, Bern 1969; ed. Iunt., VIII; ed. I. BEKKER) I, c. 1: 110 c. 2: 43 II, c. 1: 54, 162 III, c. 3: 60

HenricusDEF.indd 337

IV, V, VII, IX, X, XII,

279

2: 211 c. 1: 267 c. 4: 254 c. 5: 26, 273, 30 c. 11: 255, 261 c. 16: 85 c. 30: 254 c. 7: 23 c. 8: 23 c. 8: 101, 105 c. 1: 237 c. 3: 211, 2242 c. 7: 912, 97, 99, 1112, 1122, 153 c. 9: 78, 171

Physica (I-II, lin. 194 a 2: Transl. Vat., ed. A. MANSION = Arist. Lat. VII 2, 1957; Transl. Vetus, ed. F. BOSSIER- J. BRAMS = Arist. Lat. VII, 1-2, 1990; ed. Iunt., IV; ed. I. BEKKER) II, c. 1: 248 c. 2: 85, 98 c. 5: 23 c. 9: 24 III, c. 4: 4 IV, c. 14: 255 V, c. 3: 259, 267, 273 VII, c. 3: 179, 183 VIII, c. 5: 255 Politica (Transl. Guillelmi de Moerbeke, ed. F. SUSEMIHL, Leipzig 1872; ed. Iunt. III, ed. I. BEKKER) I, c. 5: 45, 46 Rhetorica (Transl. Guillelmi de Moerbeke, ed. B. SCHNEIDER = Arist. Lat. XXXI, 1-2, 1978; ed. I. BEKKER) I, c. 6: 199 c. 11: 188, 192, 193, 1944, 198

Augustinus De civitate Dei (ed. W. DOMBART-A. KALB in CC lat. 47-48, Turnhout 1955; ed. W. HOFFMANN in CSEL 40 1-2, Wien 1899-1900; PL 41, Paris 1846)

20-12-2007 16:14:14

280

TABLES

V, c. 10: 26, 31 c. 9: 23 c. 10: 232 IX, c. 8: 152 XI, c. 25: 147 XIX, c. 1: 69 c. 4: 164 c. 13: 242, 247, 249 Confessiones (ed. L. VERHEYEN in CC lat. 27, Turnhout 1981; ed. P. KNÖLL in CSEL 33, Wien 1896; PL 32, Paris 1845) X, c. 23: 131 Contra Maximinum Arianum (PL 42, Paris 1886) c. 2: 250, 265 De doctrina Christiana (ed. J. MARTIN in CC lat. 32, Turnhout 1962; ed. W. M. GREEN in CSEL 80, Wien 1963; PL 34, Paris 1845) I, c. 3: 83 c. 4: 83 c. 5: 213 Enarrationes in Psalmos (ed. E. DEKKERS - I. FRAIPONT in CC lat. 38-40, Turnhout 1956; PL 36-37, Paris 1841) Ps. 7: 197, 199 Ps. 17: 143 Ps. 18: 204 Ps. 90: 150 De Genesi ad litteram (ed. J. ZYCHA in CSEL 281, Wien 1894; PL 34, Paris 1845) VI, c. 18: 33 In Ioannis Evangelium tractatus 124 (ed. R. WILLEMS in CC lat. 36, Turnhout 1954; PL 36, Paris 1845) tract. 2, n. 11: 140 tract. 96, n. 4: 250

HenricusDEF.indd 338

De moribus ecclesiae (ed. J. BAUER in CSEL 90,Wien 1992; PL 32, Paris 1845) I, c. 8: 142 I, c. 11: 142 I, c. 14: 143 I, c. 17: 143 Sermones (ed. P. VERBRAKEN, in Revue bénédictine 75, Maredsous 1965; PL 38-39, Paris 1845) sermo 71: 145 De Trinitate (ed. W.-J. MOUNTAIN-F. GLORIE in CC lat. 50-50A, Turnhout 1968; PL 42, Paris 1845) IV, c. 20: 267 VII, c. 1: 240 VIII, c. 2: 111 c. 3: 111, 167 c. 6: 167 c. 7: 168 IX, c. 4: 49, 110 c. 11: 49 X, c. 1: 250 c. 2: 250 c. 10: 131, 147 XII, c. 14: 111 XIII, c. 5: 65 De videndo Deo (ed. A. GOLDBACHER, in CSEL 44, Wien 1904) VI, c. 18: 80, 130

Averroes (Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem Versionum Latinarum, The Mediaeval Academy of America; Aristotelis Opera cum Averrois commentariis, latine, ed. Iuntina, Venezia 1562-1574) In De Caelo Commentarium Magnum (ed. F. J. CARMODY–R. ARNZEN, Leuven, 2003; ed. Iunt., V) II, comm. 17: 83, 98, 102, 107, 114 II, comm.. 62: 1222 II, comm. 64: 83, 118 II, comm.. 66: 154, 2382

20-12-2007 16:14:14



WORKS CITED BY HENRY

281

In Ethicam Nicomacheam Commentarium (ed. Iunt., III) X, comm. 5: 209 comm. 7: 151, 205

Sermones super Psalmos (ed. J. LECLERCQ-H.M. ROCHAIS-C.H. TALBOT, vol. IV; PL 183, Paris 1854) Sermo 7: 197

In Metaphysicam Commentarium Magnum (II, ed. G. DARMS, Freiburg 1966; V, ed. R. PONZALLI, Bern 1977; IX, ed. B. BÜRKE, Bern 1969; ed. Iunt., VIII) II, comm. 4: 54 V, comm. 6: 272, 30 XII, comm. 39: 1112, 230, 235, 257

Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem (ed. R. WEBER-H. F. D.

In Physicam Commentarium Magnum (ed. Iunt., IV) II, comm. 31: 3 V, comm. 13: 248 VII, comm. 20: 183 De substantia orbis (ed. Iunt., IX) c. 5: 154

Avicenna (Avicenna Latinus, Union Académique Internationale; Opera philosophica, latine) Metaphysica (ed. S. VAN RIET, in Avicenna Latinus, Leiden 1977-1980) I, c. 5: 271 V, c. 1: 228 VI, c. 4: 92 c. 5: 90, 94, 103, 104, 1052, 1064, 1072, 117 VII, c. 7: 121 VIII, c. 4: 263 c. 7: 189, 199, 218 IX, c. 2: 104, 107, 108, 109, 120 c. 3: 552, 105 c. 4: 115 c. 7: 91, 110, 190, 1912, 1922

Bernardus Claraevallensis (Opera, ed. J. LECLERCQH.M. ROCHAIS-C.H. TALBOT, Roma 1957-1998; PL 182-185, Paris 1854-1862)

HenricusDEF.indd 339

SPARKS-W. THIELE, 2 vol., Stuttgart 1969) Vetus Testamentum Exod. XXXIII, 19: 168 Ps. XV, 11: 186 XVI, 15: 136 CXXXII, 1: 140 Prov., VIII, 30: 186 Is., LV, 5: 197 Novum Testamentum Luc., XII, 19: 129 Ioann., XIV, 2: 140 XIV, 8: 125 9: 149 XVII, 3: 124, 149 Gal. II, 20: 138 I Tim., VI, 15: 65 Apoc., XVIII, 7: 186

Boethius De consolatione philosophiae (ed. C. MORESCHINI in Bibliotheca Teubneriana, München – Leipzig 2000; ed. L. BIELER in CC lat. 94, Turnhout 1957) III, pr. 2: 65, 166, 168 pr. 3: 168 pr. 9: 169 pr. 10: 88, 139, 169 De sancta Trinitate (ed. C. MORESCHINI in Bibliotheca Teubneriana, München – Leipzig 2000; PL 64, Paris 1847) c. 6: 212

20-12-2007 16:14:14

282

TABLES

Bonaventura (Opera omnia, ed. Quaracchi 1883-1902) Commentarium in Sententias Petri Lombardi I, d. 1, art. 2: 148

Cicero Tusculanae disputationes (ed. M. POHLENZ in Bibliotheca Teubneriana, Leipzig 1918; ed. G. FOHLEN in Collection des Universités de France, Paris 1931) III, c. 21: 164, 166

Ps.-Dionysius Areopagita De caelesti hierarchia (ed. PH. CHEVALIER (Transl. Scoti Eriugenae) in Dionysiaca, III, Brugge 1937 [reprint ed. Stuttgart 1989]; PG 3, Paris 1857) c. 2, §3: 202 c. 7, §1: 143 De divinis nominibus (Transl. Ioannis Scoti Eriugenae, PL 122, Paris 1853; Dionysiaca, I, Brugge 1937) c. 2, §3: 180 c. 4, §4: 86, 138 c. 4, §13: 1382 c. 4, §14: 138, 142 c. 4, §15: 139 c. 4, §19: 6, 25 c. 5, §3: 85 c. 5, §4: 85 c. 5, §5: 852, 2673, 2682, 271 c. 5, §7: 54, 683 De ecclesiastica hierarchia (Dionysiaca, II et IV, Brugge 1937) c. 1, §3: 139

Godefridus de Fontibus Quodlibeta (ed. M. DE WULF- J. HOFFMANS in Les Philosophes Belges, Louvain 1904-1937) VI, q. 10: 57, 221 VII, q. 1: 216, 218

HenricusDEF.indd 340



XIV, q. 3: 152

Henricus de Gandavo Quaestiones ordinariae (Summa) (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, Leuven 1979-; ed. Paris 1520; ed. Ferrara 1646) art. 22, q. 2: 111 art. 25, q. 2: 222 q. 3: 236, 243 art. 27, q. 1: 32, 54 q. 2: 32 art. 28, q. 1: 227, 234, 237 q. 4: 215, 239 q. 5: 19, 20 art. 29, q. 1: 65 q. 7: 52, 245 art. 30, q. 6: 27 art. 32, q. 1: 221, 223 q. 4: 213, 216, 2182, 219, 222, 228, 240 q. 5: 178, 185 art. 34, q. 2: 12, 18, 20, 239 art. 35, q. 4: 45 q. 8: 223, 225, 226 art. 36, q. 7: 258 art. 38, q. 1: 110 art. 39, q. 2: 214 q. 3: 17, 74, 236, 238 q. 4: 45, 74, 223, 225 q. 7: 252, 260, 261, 266, 269, 270, 271, 2722 art. 40, q. 2: 15, 18, 25, 160 q. 3: 15 q. 4: 15, 162 q. 5:15 q. 6: 122, 15, 173, 212 art. 41, q. 1: 18 q. 2: 65 art. 42, q. 1: 4 q. 2: 168, 179, 180, 235, 236 art. 43, q. 2: 228 art. 45, q. 1: 4, 5, 41, 43 q. 2: 4, 5, 55, 62, 158, 160 q. 3: 5, 62, 23, 26, 322, 33, 44, 49, 51, 66 q. 4: 28, 29 art. 46, q. 1: 172

20-12-2007 16:14:14



WORKS CITED BY HENRY

q. 2: 177 q. 3: 4, 28, 1772, 182 q. 4: 8, 14, 48, 138, 177, 1822 art. 47, q. 1: 28 q. 2: 39, 212 q. 4: 70, 170 q. 5: 11 art. 48, q. 1: 10 q. 2: 77, 111, 140, 151, 160 art. 49, q. 1: 165 q. 2: 77, 1702 q. 4: 712, 75, 98, 137, 196 q. 5: 66, 70, 71, 722, 79, 1262, 1272, 132, 133, 139, 140, 152, 165, 167, 1702, 171, 197, 201 q. 6: 47, 71, 80, 86, 88, 91, 96, 108, 113, 171 q. 7: 65, 84, 97, 169 q. 8: 215 art. 50, q. 1: 193, 195, 198 q. 2: 93, 181, 183 art. 51, q. 1: 2282, 231 q. 2: 215, 223, 235, 271 art. 52, q. 1: 248, 249, 250, 251, 252, 262, 263, 268, 270 q. 2: 2452, 264, 268 q. 3: 63, 227, 256 q. 4: 253, 256, 258 art. 53, q. 5: 70 q. 10: 17 art. 54, q. 2: 262 q. 3: 215 q. 6: 75 art. 55, q. 1: 230 art. 58, q. 1: 212 q. 2: 214 art. 60, q. 1: 29, 31 q. 4: 15 q. 7: 75 art. 61, q. 1: 212 art. 68, q. 2: 73 art. 75, q. 3: 75 Quodlibeta (HENRICI DE GANDAVO Opera Omnia, Leuven 1979-; ed. Paris 1518; ed. Venezia 1608 et 1613)

HenricusDEF.indd 341

I, IV, V, VI,

283

q. 1: 18 q. 14: 45, 50 q. 15: 45 q. 7: 160 q. 15: 227, 229 q. 1: 2162 q. 1: 170, 171, 255

Hugo de S. Victore Commentarii in Hierarchiam caelestem Dionysii Areopagitae (PL 175, Paris 1854) II, c. 1: 94 VI, c. 7: 59, 139, 1402, 148

Ioannes Damascenus De fide orthodoxa (Transl. Burgundionis et Transl. Cerbani, ed. E. M. BUYTAERT in Franciscan Institute Publications, Text Series n. 8, St. Bonaventure (New York) 1955; PG 94, Paris 1860) I, c. 9: 220

Isidorus Hispalensis Etymologiae (ed. J. ANDRÉ, Paris 1986) XII, 2, 38: 162

Michael Ephesius In Ethicam Nicomacheam (ed. H.P.F. MERCKEN, in Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, 6/3, Leiden 1991) X, c. 4: 2082 c. 10: 118, 150

Moses Maimonides Dux neutrorum (ed. A. IUSTINIANUS, Paris 1520) III, c. 33: 218

Petrus Lombardus Libri Sententiarum (ed. Quaracchi, 2 vol. 1916; re-edition books 1 et 2, Grottaferrata 1971; re-edition books 3 et 4, Grottaferrata 1981; PL 192, Paris 1892) I, d. 17, c. 6: 1632

20-12-2007 16:14:14

284

TABLES

Porphyrius Isagoge (Transl. Boethii, ed. L. MINIOPALUELLO-B.G. DOD in Arist. Lat. XVI, Brugge 1966) IX, 12-13: 229 XIV, 15-19: 228

Proclus

II, II, II,

18, § 461: 113 18, §§ 461-462: 41 18, § 462: 123 25, § 514: 7

In principiis naturae (ed. Leon. XLIII) c. 4: 90

Elementatio theologica (ed. H. BOESE, Louvain 1987) 46: 116

Quaestiones de quolibet (ed. Leon. XXV) Quodl. IV, q. 4, art. 2: 212

Prosper Aquitanus

Quaestiones disputatae de veritate (ed. Leon., XXII) q. 22, art. 6: 34

Sententiae ex operibus S. Augustini (ed. M. GASTALDO in CC lat. 68A, Turnhout 1972; PL 51, Paris 1859) Sent. 334: 168

Raimundus Lullus Liber de novis fallaciis (ed. C. LOHR, in CCCM, 37, Turnhout 1983) II, c. 6: 204

Thomas de Aquino (Opera Omnia, Parma 1852-1869; Opera Omnia, iussu Leonis XIII P.M. edita, Roma 1882 sqq.) Commentarium in Sententias Petri Lombardi (ed. P. MANDONNET-M.F. MOOS, Paris, 1929-1942; ed. Parma VI-VII, 1856-1858) I, dist. 1, q. 1, art. 1: 131, 150 I, dist. 20, q. 1, art. 3, qula 1: 242 I, dist. 20, q. 1, art. 3, qula 2: 248 I, dist. 22, q. 1, art. 2: 189 II, dist. 35, q. 1, art. 5: 202 IV, dist. 49, q. 1, art. 1, q.ula 2: 1242, 127, 128, 139, 146 In De Anima Aristotelis expositio (ed. Parma, XX, 1866) I, lect. 8: 43 II, lect. 11: 177 In Aristotelis Libros De caelo et Mundo Expositio (ed. R. M. SPIAZZI, Turin-Rome 1965)

HenricusDEF.indd 342

Quaestio disputata de virtutibus in communi (ed. E. ODETTO, TurinRome 1964) art. 1: 112 Sententia libri Ethicorum (ed. Leon. XLVII/1) I, 1: 93 Summa contra gentiles (ed. Leon. XIV) III, c. 26: 128, 146 Summa Theologiae (ed. Leon., IV-XII) Ia, q. 13, art. 6: 189 q. 19, art. 3: 29 q. 26, art. 1: 64, 65 q. 26, art. 2: 127, 132, 133, 150 q. 36, art. 4: 75 q. 39, art. 3: 75 q. 77, art. 3: 212 q. 82, art. 1: 29 q. 82, art. 2: 29 q. 82, art. 3: 57 q. 83, art. 4: 29 q. 85, art. 6: 204 Ia IIae, q. 1, art. 1: 128 q. 3, art. 4: 124, 127, 131 q. 4, art. 2: 99 q. 4, art. 3: 99 q. 17, art. 1: 7 q. 25, art. 2: 197 q. 31, art. 3: 196 q. 31, art. 7: 204

20-12-2007 16:14:14

ONOMASTIC TABLE Roman characters: names of persons Italic characters: names of institutions and places Introduction Antwerp: iX Aquinas, Thomas: xLviI4 Aristotle: V, VI, xlvi Augustine: V Avicenna: V, VI, xxxviii Badius Ascensius: iX2, xlix, li, LII3, LIII2, LVii Belgium: V Bochum: VI Brams, J.: VI Brounts, A.: L Buytaert, E.: iX Decorte, J: V, xLvI2 Destrez, J.: XI Duin, J.J.: XI2 Emery, K. Jr.: Vi Eriugena, Johannes Scotus: XLvI, xLviI3 Ferrara: iX, LI, lVii Friedman, R.: Vi Galle, G.: Vi Garin, E.: V Glorieux, P.: iX2 Godfrey of Fontaines: XI, xLviI Gómez-Caffarena, J.: Xiv2 Guldentops, G.: VI, xLviII Henry of Ghent: passim Hödl, L.: iX2, X5, XII5, XIII, XIV3, XV2, XX2, XXvi2, Xliii James of Venice: XLvi Janssens, J.: VI

HenricusDEF.indd 343

Leone, M.: VI Macken, R.: V, iX6, X11, XI13, XII12, XIii2, XV3, Xix2, XX2, XXI, XXvI3, XXviii, XXiX3, XXX2, XLVII, XLvi2, xLiX2, lii2, LIII Masai, F.: iX Malcheski, J.: VI Mojsisch, B.: VI Oxford: xix Paris: ix, x, xi, xix, li4, lvii Pattin, A.: xLviII Pelzer, A: XII2, XXI, xxiI3 Pico della Mirandola: V Plato: V Proclus: xlviII4 Ps.-Dionysius: xlvI2, xlviI2, liI2 Saint Paul School of Divinity: VI Saracenus, Johannes: xlvii3 Scarparius, Hieronymus: iX2, xLIx2, LI, Lvii Scot, Michael: XLvi2 Sorbonne: xi Steel, C.: V, VI, xlvii, xlviII3 Vanhamel, W.: V, xLvi Vatican: xix William of Moerbeke: xLviII Wilson, G.: VI, ix, X6, XI14, XII7, XIII3, XIV2, xv2, XViI, Xx2, XxI, XXiII3, XXvI2, XXViI3, XXViIi, xxix2, XXX2, XLiII, XLvi3, xlix3, L, LiI3

20-12-2007 16:14:14

286

TABLES

Text Anselmus: 185, 187, 205, 216, 243, 261 Aristoteles: 4, 9, 23, 242, 272, 30, 35, 37, 38, 432, 45, 46, 54, 60, 64, 72, 78, 822, 83, 852, 88, 90, 91, 93, 974, 982, 993, 100, 101, 105, 109, 1102, 111, 1122, 113, 117, 118, 1222, 123, 124, 138, 1502, 151, 1523, 154, 157, 166, 171, 183, 1862, 1872, 1882, 192, 193, 1942, 195, 1962, 199, 200, 201, 2032, 204, 2052, 2082, 2093, 210, 2122, 2242, 226, 228, 237, 243, 248, 2542, 2552, 261, 2672, 273 Athanasius: 73, 227, 259 Augustinus: 232, 263, 31, 492, 65, 69, 80, 83, 1112, 130, 1312, 140, 142, 145, 147, 148, 164, 167, 1682, 197, 199, 213, 240, 242, 2462, 247, 249, 2502, 265, 267 Averroes: 4, 272, 30, 832, 98, 102, 107, 1112, 114, 1182, 122, 150, 1542, 183, 201, 205, 2082, 209, 230, 2382, 248, 257 Avicenna: 55, 91, 92, 94, 103, 104, 1053,

HenricusDEF.indd 344

1064, 1072, 109, 110, 115, 117, 120, 121, 133, 189, 190, 191, 199, 218, 228, 263, 271 Boethius: 65, 139, 166, 168, 169, 212 David (propheta, psalmus): 136, 140, 143, 186 Dionysius: 6, 25, 54, 68, 853, 86, 138, 1392, 142, 143, 180, 202, 267, 268, 271 Epicurei: 164, 166 Hugo: 58, 94, 139, 148 Ioannes (evangelista): 124, 125, 1492 Isaias: 197 Lucas (evangelista): 129 Moyses Maimonides: 218 Paulus (apostolus): 65, 138 Petrus Lombardus: 1632 Plato: 119, 195 Porphyrius: 229 Prosper Aquitanus: 168 Stoici: 23, 118

20-12-2007 16:14:14

MANUSCRIPTS CITED BRUGGE, Stadsbibl., 179: IX, X, XVI, XIX, XXI, XXIV, XXVII, XXVIII, XXIX, LI BRUXELLES, Bibl. Royale, IV.1202: X, XVI, XIX, XXI, XXIII3, XXIV3, XXVII3, XXVIII2, XXIX, XLIV2, XLV3, LI, LVII LONDON, Brit. Libr., Royal 10.D.VI: X, XXI, XXIV, XXVII2, XXVIII, XXIX, LI OXFORD, Balliol Coll., 212: X, XIX, XX, XXI3, XXIV, XXVII, XXVIII, XXIX, LI OXFORD, Merton Coll., 108: X, XIX, XX, XXI3, XXVII, XXVIII, XXIX, LI PADOVA, Bibl. Anton., Scaffale 8.N.141: X, XIX, XXI, XXIV, XXVII2, XXVIII, XXIX, LI PADOVA, Bibl. Capit., C.45: X, XI, XIII, XVII2, XVIII, XIX, XXV5, XXVII, XXVIII, XXIX, XLII2, XLV2, LI, LII, LVII PARIS, Bibl. Nat. lat. 15355: XI, XX2, XXIII6, XXIV7, XXV, XXVI4, XXVII3, XXVIII4, XXIX, XXX6, XXXI5, XXXII, XXXIII, XXXIV2, XXXV9, XXXVI7, XXXVII5, XXXVIII6, XXXIX4, XL15, XLI6, XLII3, XLIII9, XLIV10, XLV8, LI, LII, LVII PARIS, Bibl. Nat. lat. 15356: XI, XIX, XXI6, XXIV4, XXVII6, XXVIII5, XXIX, LI PARIS, Bibl. Nat. lat. 15846: XI, XVI, XIX, XXI, XXIV, XXVII2, XXVIII, XXIX, LI

HenricusDEF.indd 345

PARIS, Bibl. de l’Univ., 34: XI, XVI2, XIX, XXI, XXIV, XXVII2, XXVIII, XXIX, XLIV, XLV, LI, LII, LVII TOULOUSE, Bibl. Munic., 199: XI, XII, XXIV5, XXVII3, XXVIII6, XXIX, XXXV112, XXXVI7, XXXVII5, XXXVIII5, XXXIX4, XLIV5, XLV5, LI, LII, LVII VATICANO, Vat. lat. 854: XII, XVI, XIX, XX, XXI3, XXII10, XXIII11, XXIV4, XXV2, XXVI7, XXVII7, XXVIII6, XXIX, XXXVII, XXXVIII2, XL9, XLI9, XLIV, XLV2, LI, LII, LVII VATICANO, Vat. lat. 855: XII, XVI, XIX, XXI, XXIV, XXVII2, XXVIII, XXIX, XLIV, XLV, LI, LII, LVII VATICANO, Vat. lat. 856: XII, LI VATICANO, Vat. lat. 857: XII, XIX, XXI, XXII9, XXIII3, XXIV, XXV, XXVI3, XXVII3, XXVIII2, XXIX, LI VATICANO, Vat. lat. 858: XII, XXI, XXII9, XXIII3, XXIV, XXV, XXVI3, XXVII3, XXVIII2, XXIX, LI ZWIJNAARDE, Comtesse Goethals de Mude, s.n.: XI, XIII, XVII3, XVIII, XIX, XXV5, XXVII, XXVIII, XXIX, XLII2, XLV2, LI, LII, LVII

20-12-2007 16:14:14

QUOTED PUBLICATIONS Aertsen, J.A., Emery, K., jr., et Speer, A. (eds), Nach der Verurteilung von 1277/After the Condemnation of 1277 (Miscellanea Mediaevalia, vol. 28), Berlin, 2001. Albertus Magnus, De anima, ed. Cl. Stroick (Alberti Magni, Opera Omnia, VII) Münster im Westfalen, 1968. Albertus Magnus, De caelo et mundo, ad fidem autographi, ed. P. Hossfeld (Alberti Magni, Opera Omnia, VI) Münster im Westfalen, 1971. Anon., Liber de causis. Ed. A. Pattin. Leuven, 1967. Aristotelis, Metaphysica (Transl. Composita) ed. G. Vuillemin-Diem (Aristoteles Latinus, XXV, Ia), Bruxelles-Paris, 1970. Aristotelis, Metaphysica (Transl. Iacobi) ed. G. Vuillemin-Diem (Aristoteles Latinus, XXV, I) Bruxelles-Paris, 1970. Aristotelis, Physica (Transl. vetus) ed. F. Bossier et J. Brams (Aristoteles Latinus, VII,1,2), Leiden-New York, 1990. Aristotelis, Opera cum Averrois Commentariis, ed. Iuntina, Venetiis, 1562-1574 (reprinted, Frankfurt am Main, 1962). Averroes, Commentarium in II Metaphysicae, ed. G. Darms, Freiburg, 1966. Averroes, Commentarium in V Metaphysicae, ed. R. Ponzalli, Bern, 1977. Averroes, Commentarium in IX Metaphysicae, ed. B. Bürke, Bern, 1969. Averroes, Commentarium Magnum in De anima, ed. F.S. Crawford (CCAA VI,1) Cambridge (Mass.), 1953. Averroes, Commentarium Magnum in De caelo, ed. Iuntina, V, Venetiis 1562 (reprinted), Frankfurt am Main, 1962. Averroes, Averrois Commentaria Magna in Aristotelem De Celo et mundo, Praefatio, Liber I (Recherches de Théologie en Philosophie médiévales: Bibliotheca 4.1.1), ed. F. J. Carmody, Leuven, 2003. Averroes, Averrois Commentaria Magna in Aristotelem De Celo et mundo, Praefatio, Liber II-IV, Indices (Recherches de Théologie en Philosophie médiévales: Bibliotheca 4.1.2), ed. F. J. Carmody, Leuven, 2003. Brounts, A., Nouvelles précisions sur la ‘pecia,’ in Scriptorium, 24, 1970, pp. 343-359. Decorte, J., “Aristotelian Sources in Henry of Ghent,” in Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700thAnniversary of His Death (1293), W. VANHAMEL (ed.), Leuven, 1996, pp. 107-20. Destrez, J., La Pecia dans les manuscrits universitaires du XIIIe et du XIVe siècles, Paris, 1935. Duin, J.J., “La bibliothèque philosophique de Godefroid de Fontaines,” in Estudios Lulianos, 3, 1959, pp. 22-36 and 137-160. Emery, K., jr., “The Image of God Deep in the Mind: The Continuity of Cognition according to Henry of Ghent,” in Nach der Verurteilung von 1277…, pp. 59-124. Emery, K., jr., “Two More Copies of Henry of Ghent, Summa, And the Heuristic of Critical Editions (Henry of Ghent and Denys the Carthusian),” in Manuscripta 36, 1992, pp. 3-21. Glorieux, P., Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle (Études de philosophie médiévale, 17-18), Paris, 1933-34.

HenricusDEF.indd 346

20-12-2007 16:14:14



QUOTED PUBLICATIONS

289

Gómez-Caffarena, J., “Cronologia de la ‘Suma’ de Enrique de Gante por relación a sus ‘Quodlibeta’,” in Gregorianum, 38, 1957, pp. 116-133. Guldentops, G. et Steel, C. (eds.), Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought, Leuven, 2003. Hamesse, J., Les Auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval. Étude historique et édition critique (Philosophes médiévaux, XVII) Louvain-Paris, 1974. Henrici de Gandavo Quodlibet I. Edidit R. Macken (Henrici de Gandavo Opera Omnia, V) Leuven University Press - E. J. Brill, Leiden, 1979. Henrici de Gandavo Quodlibet II. Edidit R. Wielockx (Henrici de Gandavo Opera Omnia, VI) Leuven University Press, 1981. Henrici de Gandavo Quodlibet VI. Edidit G. Wilson (Henrici de Gandavo Opera Omnia, X) Leuven University Press, 1987. Henrici de Gandavo Quodlibet VII. Edidit G. Wilson (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XI) Leuven University Press, 1991. Henrici de Gandavo Quodlibet IX. Edidit R. Macken (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XIII) Leuven University Press, 1983. Henrici de Gandavo Quodlibet X. Edidit R. Macken (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XIV) Leuven University Press, 1981. Henrici de Gandavo Quodlibet XII, q. 1-30. Edidit J. Decorte (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XVI) Leuven University Press, 1987. Henrici de Gandavo Quodlibet XIII. Edidit J. Decorte (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XVIII) Leuven University Press, 1985. Henrici de Gandavo Summa (Quaestiones ordinariae), art. I-V. Edidit G. Wilson (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XXI) Leuven University Press, 2005. Henrici de Gandavo Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXI-XXXIV. Edidit R. Macken cum Introductione generali ad editionem criticam Summae a L. Hödl (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XXVII) Leuven University Press, 1991. Henrici de Gandavo Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXV-XL. Edidit G. Wilson (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XXVIII) Leuven University Press, 1994. Henrici de Gandavo Summa (Quaestiones ordinariae), art. XLI-XLVI. Edidit L. Hödl (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XXIX) Leuven University Press, 1998. Henrici de Gandavo Tractatus super facto praelatorum et fratrum (Quodlibet XII, q. 31). Ediderunt L. Hödl-M. Haverals. Cum Introductione historica L. Hödl (Henrici de Gandavo Opera Omnia, XVI) Leuven University Press, 1989. Henrici de Gandavo Quodlibeta Magistri Henrici Goethals a Gandavo doctoris Solemnis: Socii Sorbonici: et archidiaconi Tornacensis, cum duplici tabella. Vaenumdantur ab Iodoco Badio Ascenio, sub gratia et privilegio ad finem explicandi. Parisiis, f.o, (1518) 2 volumes (anast. repr., Louvain, 1961). Henrici de Gandavo Summae Quaestionum Ordinariarum Theologi recepti praeco­ nio Solennis Henrici a Gandavo, cum duplici repertorio. Vaenumdantur in aedibus Iodoci Badii Ascensii, cum Privilegio Regis ad calcem explicando. Parisiis, f.o, 1520 (anast. repr., St. Bonaventure, N.Y., 2 vol., 1953). Hödl, L., Introduction à l’édition critique de la Summa d’Henri de Gand, in Henr. de Gand. Summa, art. 31-34, ed. R. Macken, pp. xi-xxxiv.

HenricusDEF.indd 347

20-12-2007 16:14:15

290

TABLES

Hödl, L., “Der Projektband der kritischen Edition der Summa des Heinrich von Gent,” in Ephemerides Theologicae Lovanienses, 64 (1988), pp. 225-228. KENT, B., Virtues of the Will, Washington DC., 1995. LATHAM, R.E., Revised Medieval Latin Word-List, London, 1965. Macken, R., “Une acquisition importante de la Bibliothèque Royale Albert Ier de Bruxelles: un manuscrit de la ‘Summa’ d’Henri de Gand portant nombre d’indications de pièces,” in Bulletin de Philosophie Médiévale, édité par la Société Internationale pour l’Etude de la Philosophie Médiévale, 26, 1984, pp. 152-155. Macken, R., Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. (Henrici de Gandavo, Opera Omnia, I-II) Leuven - Leiden, 1979. Macken, R., “Les corrections d’Henri de Gand à ses Quodlibets,” in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 40, 1973, pp. 5-51 + 6 extra-textual repro­ ductions. Macken, R., “Les corrections d’Henri de Gand à sa Somme,” in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 44, 1977, pp. 55-100 + 6 extra-textual repro­ ductions. Macken, R.,“Un deuxième exemplar des Quodlibets d’Henri de Gand,” in Miscellanea Codicologica F. Masai dicata. Ediderunt P. Cockshaw, M.-C. Garand et P. Jodogne (Les Publications de Scriptorium, VIII), Gand, 1979, (II), pp. 301-307. Macken, R., Henri de Gand († 1293) maître en théologie à l’Université de Paris, archi­ diacre de l’évêché de Tourani. Dates et documents, Leuven 2002. Macken, R., “La Personalité, le caractère et les méthodes de travail d’Henri de Gand,” in Festschrift für Martin Anton Schmidt zum 70. Geburtstag am 20. Juli 1989, 1989, p. 192-206. Macken, R., “Quelques marginalia de manuscrits médiévaux,” in Scriptorium, 28, 1974, pp. 286-294. Macken, R., “Les Quodlibets d’Henri de Gand et leur exemplar parisien,” in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 37, 1970, pp. 175-196. Macken, R., review of A. Battelli, “L’‘exemplar’ della Summa...,” in Scriptorium, 38, 1984, pp. 5*-6*. Macken, R., “Les sources d’Henri de Gand,” in Revue philosophique de Louvain, 76, 1978, pp. 5-28. Pelzer, A., Codices Vaticani latini. II, pars Prior: Codices 679-1134, Vaticana, 1931. Pico della Mirandola, G., De hominis dignitate. Ed. E. Garin. Florence, 1942. Proclus, Elementatio theologica. Ed. H. Boese. Leuven, 1987. Steel, C., “Henricus Gandavensis Platonicus”, in Henry of Ghent and the Transforma­ tion of Scholastic Thought, ed. G. Guldentops and C. Steel, Leuven, 2003, pp. 15-40. STEEL, C., Der Adler und die Nachteule, Thomas und Albert über die Möglichtkeit der Metaphysik, Münster, 2001. Vanhamel, W. (ed.), Henry of Ghent, Proceedings of the International Colloquium on the Occasion of the 700th Anniversary of His Death (1293), Leuven, 1996. Wilson, G., “A Second Exemplar of Henry of Ghent’s Summa,” in Manuscripta, 38, 1994, pp. 42-50.

HenricusDEF.indd 348

20-12-2007 16:14:15

TABLE OF CONTENTS Foreword

v

Critical Study  vii The Editions and the Manuscripts ix The Editions ix The Manuscripts ix The Text Examined Exteriorly: Historical and Codicological Elements   Used For the Establishment of the Text xiv §1. The Authorship and Date of the Summa, art. 47-52 xiv §2. The Summa as an Incomplete Work xv §3. The Summa, art. 47-52: Edited by Means of Two Successive Exemplars of the University in Paris XVI A.The First University Exemplar XVI B. The Second University Exemplar xvii The Text Examined Interiorly: The Relationships among the Manuscripts,   Established by a General Test Collation xix §1. The Common Accidents xix A. The Groups of Manuscripts Compared for Common Accidents by Groups xix B. The Groups Characterized Individually xx 1. Manuscript A xx 2. The Group of Manuscripts Dependent upon the First University Exemplar  xxi 3. The Group of British Manuscripts xxi 4. The Group of Vatican Manuscripts Dependent upon the Manuscript Vat. Lat. 854 XXi 5. The Second Exemplar of the University of Paris xxv 6. Manuscripts 9 and 12: Manuscripts, other than Ms. A, which were also Possibly Copied from the Apograph xxvii §2. The Isolated Accidents xxviii Manuscript 8 (Paris, Bibl. Nat., lat. 15355), Independent of the University   Tradition XXX The Toulouse Manuscript XXXv The First Parisian Exemplar xl The Second Parisian Exemplar xlii The Reconstruction of the Critical Text xliii The References in Summa, art. 47-52 xlvi Previous Editions of the Summa, art. 47-52 xlix The Genesis of the Exemplars, Represented by a Diagram l Technique of the Edition lii Symbols: 1. In the Text Itself liv 2. In the Critical Apparatus liv Abbreviations: 1. In the Critical Apparatus lv 2. In the Apparatus of Citations lvi Sigla of the Manuscripts lvii

HenricusDEF.indd 349

20-12-2007 16:14:15

292

TABLES

Summa, art. 47-52

3

art. 47. De actione voluntatis, quae est velle sive amare 3 q. 1. Utrum Deus sit volens 3 q. 2. Utrum quilibet actus eius volendi sit eiusdem rationis 9 q. 3. Utrum Deus velit se ipsum 13 q. 4. Utrum actus volendi se ipsum principaliter terminetur ad essentiam an ad personas 17 q. 5. Utrum Deus velit se ipsum de necessitate 22 art. 48. De actu voluntatis, qui est velle, in comparatione ad actum intellectus, qui est intelligere q. 1. Utrum praeter actus divinos manentes intra sit aliquis alius  q. 2. Utrum velle in Deo sit actio principalior quam intelligere art. 49. De Dei beatitudine q. 1. Utrum beatitudo sit in Deo q. 2. Utrum tres personae unica beatitudine sint beatae  q. 3. Utrum tres personae sint unus beatus an plures beati q. 4. Utrum beatitudo Dei constet in uno an in pluribus q. 5. Utrum Dei beatitudo sit eius essentia an aliqua eius actio q. 6. Utrum beatitudo Dei constet aeque principaliter in actione intellectus et voluntatis q. 7. Utrum beatitudo Dei contineat in se rationes omnium beatitudinum q. 8. Utrum beatitudo Dei praesupponit productionem personarum

35 35 42 64 64 69 72 77 82 124 164 169

art. 50. De delectatione et affectione Dei 176 q. 1. Utrum in Deo sit ponenda affectio 176 q. 2. Utrum affectio quae est delectatio sit in Deo ut aliquid adnexum eius beatitudini 185 art. 51. De differentia attributorum divinorum inter se q. 1. Utrum attributa in Deo aliquam habeant inter se differentiam q. 2. Utrum attributorum Deo quaedam differant inter se plus, quaedam vero minus q. 3. Utrum differentia attributorum ponit aliquam differentiam in Deo

211 211

art. 52. De ordine attributorum qui sequitur eorum pluralitatem q. 1. Utrum sit ponere aliquem ordinem in divinis q. 2. Utrum ordo sit rationis tantum an naturae tantum an utriusque q. 3. Utrum ordo in divinis sit sine priori et sine posteriori q. 4. Utrum ordo in divinis sit sine primo, secundo et tertio

242 242 248 258 266

Tables

275

Works Cited by Henry

277

Onomastic Table

285

Manuscripts Cited

287

Quoted Publications

288

HenricusDEF.indd 350

226 234

20-12-2007 16:14:15



293

DEWULF-MANSION CENTRE ANCIENT AND MEDIEVAL PHILOSOPHY Series 1 I. II. III. IV. V. VI.

VII. VIII. XIX. X. XI. XII. XIII. XIV.

HenricusDEF.indd 351

Repertorium Commentariorum Medii Aevi in Aristotelem Latinorum quae in Bibliothecis Belgicis asservantur, ed. A. Pattin, 1978, 160 pp. Lexicon Plotinianum, ed. J.H. Sleeman (†) & G. Pollet, 1980, 1164 col. Proclus. Commentaire sur le Parménide de Platon. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Tome I: Livres I à IV, ed. C. Steel, 1982, x-64*-288 pp. Proclus. Commentaire sur le Parménide de Platon. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Tome II: Livres V à VII + Indices, ed. C. Steel, 1985, viii + pp. 289-487. Procli Elementatio theologica, translata a Guillelmo de Morbecca. Ed. H. Boese, 1987, xliv-148 pp. A. Pattin, Pour l’histoire du sens agent au moyen-âge. La controverse entre Barthélemy de Bruges et Jean de Jandun. Ses antécédents et son évolution. Étude et textes inédits, 1988, xv-450 pp. Guillaume de Moerbeke. Recueil d’études à l’occasion du 700e anniversaire de sa mort (1286), édité par J. Brams et W. Vanhamel, 1989, x-416 pp. G. Verbeke, D’Aristote à Thomas d’Aquin. Antécédents de la pensée moderne. Recueil d’articles, 1990, xx-644 pp. Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts IV-V: On the Nature of Matter. On the Intellect as Form of Man. Ed. C. Steel, 1993, lvi-216 pp. Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts VI-VII: On the Unity of Intellect. On the Platonic doctrine of the Ideas. Ed. C. Steel- E. van de Vyver, 1994, liv-205 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts VIII-X. Ed. G. McAleer – G. Guldentops (in preparation). Henricus Bate, Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XI-XII: On Platonic Philosophy. Ed. H. Boese, with an introduction and an analysis by C. Steel, 1990, lxxxiv-228 pp. J.L Janssens, An Annotated Bibliography on Ibn Sînâ (1970-1989) including Arabic and Persian Publications and Turkish and Russian References, 1991, xxvii-358 pp. A. Pattin, L’anthropologie de Gérard d’Abbeville. Étude préliminaire et édition critique de plusieurs questions quodlibétiques con-

20-12-2007 16:14:15

294

XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. XX.

XXI. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX. XXX.

HenricusDEF.indd 352

cernant le sujet, avec l’édition complète du De cogitationibus, 1993, xl-399 pp. Henry of Ghent. Proceedings of the International Colloquium on the occasion of the 700th Anniversary of his Death (1293). Ed. W. Vanhamel, 1996, xii-458 pp. P. Porro, Forme e modelli di durata nel pensiero medievale. L’aevum, il tempo discreto, la categoria “quando,” 1996, vii-532 pp. Henricus Bate. Opera astronomica (in preparation). Galenus. De virtute alimentorum (in preparation). Ptolemaeus. Iudicialia ad Syrum sive Quadripartitum (in preparation). Iohannes Scottus Eriugena. The Bible and Hermeneutics. Proceedings of the Ninth International Colloquium of the Society for the Promotion of Eriugenian Studies, Leuven-Louvain-la-Neuve, June 7-10, 1995, edited by G. Van Riel – C. Steel –J. McEvoy, 1996, xxii-408 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XIII-XVI. On Thinking and Happiness. Ed. G. Guldentops, 2002, lv-409 pp. Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XVII-XIX. Ed. M. van der Lucht (in preparation). Henricus Bate. Speculum divinorum et quorundam naturalium. Parts XX-XXIII. On the Heavens, the Divine Movers and the First Intellect. Ed. C. Steel - G. Guldentops, 1996, lvi-563 pp. The Perennial Tradition of Neoplatonism. Ed. J.J. Cleary, 1997, xxxiv–578 pp. Tradition et traduction. Les textes philosophiques et scientifiques grecs au moyen-âge latin. Hommage à F. Bossier, édité par R. Beyers – J. Brams – D. Sacré – K. Verrycken, 1999, viii-377 pp. Proclus et la Théologie Platonicienne. Actes du Colloque International de Louvain (13-16 mai 1998), édité par A.-Ph. Segonds - C. Steel, 2000, lxi-699 pp. S. Perfetti, Aristotle’s Zoology and its Renaissance Commentators (1521-1601), 2000, x –258 pp. Avicenna and his Heritage. Acts of the International Colloquium. Leuven – Louvain-la-Neuve (Sept. 8-11, 1999). Ed. J. Janssens – D. De Smet, 2002, xii-341 pp. G. Galle, Peter of Auvergne. Questions on Aristotle’s De Caelo. A Critical Edition with an Interpretative Essay, 2003, 1000 pp. History and Eschatology in John Scottus Eriugena and his Time. Proceedings of the Tenth International Conference of the Society for the Promotion of Eriugenian Studies, Maynooth – Dublin (August 16-20, 2000). Ed. J. McEvoy – M. Dunne, 2002, xviii-645 pp.

20-12-2007 16:14:15



295

XXXI.

Henry of Ghent and the Transformation of Scholastic Thought. Ed. G. Guldentops – C. Steel, 2003, xii-436 pp. XXXII. Platonic Ideas and Concept Formation in Ancient and Medieval Thought. Ed. G. Van Riel – C. Macé, 2004, xxv-259 pp. XXXIII. G. Roskam, On the Path to Virtue. The Stoic Doctrine of Moral Progress and its Reception in Middle-Platonism, 2005, viii-508 pp. XXXIV. Platons Timaios als Grundtext der Kosmologie in Spätantike, Mittelalter und Renaissance. Plato’s Timaeus and the Foundations of Cosmology in Late Antiquity, the Middle Ages and Renaissance. Ed. T. Leinkauf – C. Steel, 2005, xxvi-492 pp. XXXV. The Eucharist in Theology and Philosophy. Issues of Doctrinal History in East and West from the Patristic Age to the Reformation. Ed. I. Perczel – R. Forrai – G. Geréby, 2005, xxvii-474 pp. XXXVI. J.C. Flores, Henry of Ghent: Metaphysics and the Trinity. With a Critical Edition of question six of article fifty-five of the Summa Quaestionum Ordinariarium, 2006, viii-240 pp. XXXVII. J.P. Doyle, Francisco Suarez. Collected Studies (in preparation). XXXVIII. Miroir et savoir. La transmission d’un theme platonicien, des ­Alexandrins à la philosophie arabo-musulmane. Ed. D. De Smet (in preparation). XXXIX. Platonic Stoicism – Stoic Platonism. The Dialogue between Platonism and Stoicism in Antiquity. Ed. M. Bonazzi – C. Helmig, 2007, XVI-312 pp. Series 2 HENRICI DE GANDAVO OPERA OMNIA Editionibus curandis praeest G. A. Wilson I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII.

HenricusDEF.indd 353

R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. I. Catalogue A-P, 1979, xviii-677 pp. R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo. II. Catalogue Q-Z. Répertoire, 1979, xix-xxii + 678-1306 pp + 34 extra-textual plates (pp. xxiii-liv). R. Macken, Bibliotheca manuscripta Henrici de Gandavo, Continuatio (in preparation). R. Macken, Henri de Gand (+ 1293), maître en théologie à l’Université de Paris, archidiacre de l’évêché de Tournai. Dates et documents (in preparation). Quodlibet I (R. Macken), 1979, xciv + 262 pp. + 12 extra-textual plates. Quodlibet II (R. Wielockx), 1983, xlviii-166 pp. Quodlibet III (K. Emery, Jr.) (in preparation). Quodlibet IV (G.J. Etzkorn-G.A. Wilson) (in preparation).

20-12-2007 16:14:15

296 X.

Quodlibet VI (G.A. Wilson) 1987, lxvi-313 pp. + 2 extra-textual plates. XI. Quodlibet VII (G.A. Wilson) 1991, lxxix-341 pp. XII. Quodlibet VIII (P. Porro-M. Leone) (in preparation). XIII. Quodlibet IX (R. Macken) 1983, xcii-362 pp. XIV. Quodlibet X (R. Macken) 1981, cxxvi-333 pp. + 8 extra-textual plates. XVI. Quodlibet XII, q. 1-30 (J. Decorte) 1987, lxvi-276 pp. XVII. Quodlibet XII, q. 31 (Tractatus super facto praelatorum et fratrum) (L. Hödl-M. Haverals, cum Introd. hist. L. Hödl) 1989, clxx-292 pp. XVIII. Quodlibet XIII (J. Decorte) 1985, lxxxiv-267 pp. + 4 extra-textual plates. XIX. Quodlibet XIV (J.V. Brown-B.P. Buchwald) (in preparation). XX. Quodlibet XV (G.J. Etzkorn-G.A. Wilson) 2007, lx-200 pp. XXI. Summa (Quaestiones ordinariae), art. i-v (G.A. Wilson) 2005, cii408 pp. XXII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. vi-x (M. Leone) (in preparation). XXiii. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xi-xv (K. Emery, Jr.) (in pre­paration). XXV. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxi-xxiv (M. Pickavé) (in preparation). XXVI. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxv-xxx (R. Macken) (in preparation). XXVII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxxi-xxxiv. (R. Macken, cum Introd. generali ad edit. crit. Summae a L. Hödl) 1991, clxx270 pp. + 8 extra-textual plates. XXVIII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xxxv-xl (G. Wilson) lxxxviii-324 pp. + 2 extra-textual plates. XXIX. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xli-xlvi (L. Hödl) 1998, c-176 pp. XXX. Summa (Quaestiones ordinariae), art. xlvii-lii (M. Führer) 2007, LX- 290 pp. XXXII. Summa (Quaestiones ordinariae), art. lvi-lix (G. Pini) (in preparation). XXXV. Quaestiones super VIII libros Physicorum (attributed). (Study on the authenticity by J. V. Brown; ed R. Macken) (in preparation). XXXVI. Lectura ordinaria super S. Scripturam (attributed) (R. Macken), 1980, xxxii-290 pp. + 4 extra-textual plates. XXXViI. Syncategoremata (H. Braakhuis, G. Etzkorn et G. Wilson) (in preparation). XXXViii. Quaestiones variae (G. Etzkorn) (in preparation).

HenricusDEF.indd 354

20-12-2007 16:14:15



297

CORPUS LATINUM COMMENTARIORUM IN ARISTOTELEM GRAECORUM I. II. III. IV. V,1. V,2. VI,1.

VI,2.

VII,1.

VII,2.

VII,3:

VIII.1.

HenricusDEF.indd 355

Thémistius. Commentaire sur le Traité de l’âme d’Aristote.Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. Verbeke, 1957, xcvii-322 pp. Ammonius. Commentaire sur le Peri Hermeneias d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. Verbeke, 1961, cxx515 pp. Jean Philopon. Commentaire sur le De anima d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. G. Verbeke, 1966, cxix-172 pp. Alexandre d’Aphrodisias. Commentaire sur les Météores d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Ed. A. J. Smet, 1968, cxxxiv-526 pp. Simplicius. Commentaire sur les Catégories d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 1, ed. A. Pattin, 1971, liv-282 pp. Simplicius. Commentaire sur les Catégories d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 2, ed. A. Pattin, 1975, pp. 283765. The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln (+ 1253). Vol. 1, Books I-IV. ed. H.P.F. Mercken, 1973, 135*-371 pp. The Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics of Aristotle in the Latin Translation of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln († 1253). Vol. 3, Books VII-X, ed. H.P.F. Mercken, 1991, 72*-478 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 1: The Greek Tradition, by S. Ebbesen, 1981, ix-355 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 2: Greek Texts and Fragments of the Latin Translation of “Alexander’s” Commentary, by S. Ebbesen, 1981, xxxvii-556 pp. Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. 3: Appendices, Danish Summary, Indices, by S. Ebbesen, 1981, 415 pp. Simplicius. Commentaire sur le Traité du Ciel d’Aristote. Traduction de Guillaume de Moerbeke. Vol. 1: Livre I. Edition critique par F. Bossier avec la collaboration de Chr. Vande Veire et G. Guldentops, 2004, clii-514 pp.

20-12-2007 16:14:15

298 Suppl. 1: Némésius d’Émèse. De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Ed. G. Verbeke & J.R. Moncho, 1975, cxxiv-260 pp. Suppl. 2: Pseudo-Andronicus de Rhodes. Περì παθῶν. Texte grec et traduction latine médiévale. Ed. A. Glibert-Thirry, 1977, vi-360 pp.

HenricusDEF.indd 356

20-12-2007 16:14:15