Het hoge woord: beschouwingen en boutades

AUP/Aug. Willemsen ABC 04-04-2006 09:53 Pagina 1

August Willemsen Het hoge woord

‘Het is bij mij begonnen met nieuwsgierigheid,’ zo verwoordt August Willemsen zijn levenslange toewijding aan het vertalen. Diezelfde nieuwsgierigheid, naast een feilloos taalgevoel, maakt hem tot zo’n voortreffelijke essayist. In de bundel Het hoge woord beoefent Willemsen het genre van het literaire essay op de meest veelzijdige wijze, zowel naar de vorm (polemiek, recensie, autobiografie, column en interview) als thematisch: over het fenomeen Fernando Pessoa, nieuwbouwarchitectuur in Nederland en in Brazilië, Dante, de tien geboden en zijn eigen worsteling met het stotteren. In een tweegesprek met Tom van Deel formuleert hij tot slot enkele elementen van zijn credo als een van de beste literaire vertalers in de moderne Nederlandse literatuur. August Willemsen (1936) geniet gelijkelijk als vertaler van poëzie en van proza een grote reputatie. Van Portugese en Braziliaanse schrijvers als Fernando Pessoa, Carlos Drummond de Andrade, Machado de Assis en João Guimarães Rosa was hij de Nederlandse vertaler en pleitbezorger. In 1983 werd hem daarvoor de Martinus Nijhoff-prijs voor vertalingen toegekend. Daarnaast kreeg hij erkenning voor zijn eigen literaire werk, onder meer in de vorm van de Van der Hoogt-prijs 1986 voor zijn bundel Braziliaanse brieven.

August Willemsen

Het hoge woord Beschouwingen en boutades

‘Willemsen, getalenteerd pianist, toneelspeler en tekenaar, hevig lezer, talenwonder (citeert uit het hoofd bladzijden Dante, in het Italiaans) – ik heb al deze talenten niet.’ – Gerrit Krol in NRC Handelsblad. De reeks Athenaeum Boekhandel Canon verschijnt in samenwerking tussen Athenaeum Boekhandel en Amsterdam University Press. Voor meer informatie over de reeks zie www.aup.nl/aaa-serie en www.athenaeum.nl.

Amsterdam University Press

3 a Amsterdam Academic Archive

™xHSTAPDy569016z

Athenaeum Boekhandel Canon

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 1

het hoge woord

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 2

De reeks Athenaeum Boekhandel Canon verschijnt in samenwerking tussen Athenaeum Boekhandel en Amsterdam University Press. Voor meer informatie over de reeks zie www.aup.nl/aaa-serie en www.athenaeum.nl.

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 3

August Willemsen

Het hoge woord Beschouwingen en boutades

Athenaeum Boekhandel Canon

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 4

Het hoge woord. Beschouwingen en boutades werd eerder uitgegeven in 1994 door Uitgeverij De Arbeiderspers (isbn 90 295 5746 x). Omslagontwerp: René Staelenberg, Amsterdam isbn -10 90 5356 901 4 • isbn -13 978 90 5356 901 6 nur 323 © 2006 A. Willemsen c/o Amsterdam University Press, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo. het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kb Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 5

voorwoord Dit boek is van 1994. Dat betekent dat bij sommige artikelen correcties of aanvullingen ter actualisering nodig zijn. Dat geldt in het bijzonder voor het artikel ‘Fernando Pessoa in de Nederlanden’. Ik zal eerst per artikel of per pagina enkele opmerkingen maken, en daarna speciale aandacht besteden aan genoemd artikel over Pessoa. De drie artikelen over de Bijlmermeer dateren uit de jaren ‘80. Ik voelde me betrokken bij mijn woonomgeving, die ik niet alleen architectonisch boeiend vond maar waar ik ook zeer tot mijn genoegen woonde. Ik werd door buitenstaanders gerekend tot een groepje ‘Bijlmer believers’, dat niet zo klein was als men dacht en wilde doen denken. Ik verzette me, in artikelen in Het Parool en NRC/Handelsblad, sterk tegen de toen opkomende sloopplannen, die uiteindelijk werden uitgevoerd. Hierdoor, en ook doordat ik in 1996 voor een groot deel van de tijd in Australië ging wonen, is die betrokkenheid verdwenen. Het kan me nu niets meer schelen wat ze met de Bijlmer uitspoken. Maar aan mijn overtuiging van toen hoef ik niets te veranderen of toe te voegen. In ‘De bewoner van het denkbeeldige’, blz. 40, staat dat in Lissabon nog ‘trammetjes rijden uit het begin van de eeuw’ (d.w.z. de twintigste eeuw). Nu rijden die befaamde gele trammetjes nog op enkele, voor toeristen in stand gehouden lijnen. De normale diensten worden onderhouden door dezelfde gestroomlijnde monsters als in Amsterdam (maar wel geel). Op blz. 41 vermeld ik ‘de triomfdag’ van Pessoa’s leven: de achtste maart 1914 toen hij meer dan dertig gedichten achter elkaar zou hebben geschreven, die hij later toeschreef aan zijn eerste heteroniem, Alberto Caeiro. Omdat bij elke graai in de ‘kist’ van Pessoa nieuw materiaal wordt opgeduikeld, moet bijna elk voor- of nawoord, en elk essay, aan nieuwe vondsten worden aangepast. Zo weten we sinds 2003 (nawoorden bij Herostratus en bij De hoeder van kudden) dat Pessoa vierentwintig gedichten van Caeiro in de tien dagen tussen 4 en 13 maart 1914 heeft geschreven. Wat betreft het slot van hetzelfde artikel: het nb is juist, op het adres Rua Coelho da Rocha 16 is een Pessoa-museum en archief gevestigd onder de naam Casa Fernando Pessoa. Aangaande de in de noten vermelde uitgaven verwijs ik naar de opmerkingen over Pessoa en de geactualiseerde bibliografie aan het slot. In het artikel ‘Wild en verward dromen’ wordt op blz. 74 verwezen naar het ‘drama van Canudos’ en in de bijbehorende noot op blz. 79 wordt melding gemaakt van de in 1954 verschenen vertaling van het hierover handelende boek van Euclides da Cunha, De binnenlanden. Dit is echter een tot 2/3 van het origineel bekorte vertaling. Een integrale vertaling, onder dezelfde titel, met uitgebreid nawoord en notenapparaat is verschenen in 2001. Toen het artikel ‘De tien onhebbelijkheden’ in (ik meen) 1988 verscheen in NRC/Handelsblad, bleek ik het incasseringsvermogen van de Nederlander (zelfs van de NRC-lezer) te hebben overschat: ik kreeg een centimeterdikke stapel post van gekwetste, verontwaardigde en boze lezers.

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 6

Om het artikel ‘De wet van de luiheid’ kracht bij te zetten heb ik indertijd een exemplaar daarvan gestuurd naar de nos, ter attentie van Mart Smeets en consorten. Ik heb daarop nooit een reactie gehad, en te horen aan het sindsdien onveranderde gebrabbel van onze sportverslaggevers lezen ze ook niet. Althans niet dit. De ontstaansgeschiedenis van ‘Het hoge woord’ is misschien aardig om te weten. Ik werd door de betreurde Herman de Coninck benaderd met het volgende verhaal: op de redactie van Het wereldtijdschrift wilde men een vertaling laten maken van een artikel van John Updike over stotteren, gepubliceerd in Granta onder de titel ‘Getting The Words Out’. Men noemde mijn naam. Waarop Herman zei: ‘Nee, laten we hém dat artikel laten schrijven, hij doet “het” immers zelf!’ En zo vroeg Herman mij een artikel over dit onderwerp te schrijven. Ik had er nog nooit over geschreven, maar zijn verzoek was mij welkom: het was hoog tijd mijn gedachten hierover eens te ordenen. Het artikel ‘Fernando Pessoa in de Nederlanden’ is door zijn aard het meest tijdgebonden. Ik heb het voor de uitgave van 1994 geactualiseerd tot 1992 of ’93, maar de waarheid is dat ik al eerder niet veel meer deed aan Pessoa. Tot 1985/1988 had ik geprobeerd zo veel mogelijk op de hoogte te blijven van vertalingen van en publicaties over Pessoa, maar die twee jaartallen deden de deur dicht. In het jaar 1985, vijftigste sterfjaar van de dichter, en in 1988, honderdste geboortejaar, verscheen een zo grote lawine van publicaties, goede en onzinnige, zoveel uitgaven, goede en clandestiene, dat ik er de brui aan gaf. Ik was trouwens een beetje Pessoa-moe. Ik kan dit artikel dan ook niet actualiseren in de zin van verrijken met recensies die sinds 1994 zijn verschenen. De vloed aan uitgaven van en over Pessoa, waarvan de auteurs elkaar niet zelden behoorlijk polemisch in de haren vliegen, is overstelpend – en dit alleen al getuigt van het nog steeds groeiende prestige van Portugals grootste dichter van de twintigste eeuw. Ook in Nederland hebben de in dit artikel genoemde vertalingen veel meer herdrukken beleefd dan vermeld. Publicaties en recensies tussen 1993 en 2000 heb ik niet bijgehouden. Voor de aardigheid slechts dit: op blz. 62 wordt melding gemaakt van een vraaggesprek van Tom van Deel met Rutger Kopland, waarin de laatste ingaat op een motto van Alberto Caeiro bij zijn bundel Dit uitzicht. In de katern ‘Letter en Geest’ van Trouw van 31 december 2005 (als dat niet actueel is…) staan uitgebreide dagboekaantekeningen van Kopland onder de titel ‘Over het hiernamaals’. Ook hier citeert hij op meerdere plaatsen, in één adem met 1 Korintiërs 13, zijn ‘geliefde en bewonderde Pessoa, die schrijft (als Alberto Caeiro)’, en dan citeert hij diens gedicht xxxix uit De hoeder van kudden: ‘Het mysterie der dingen, waar is dat?’ enz. En hij vervolgt: ‘De dingen zien zoals ze “zijn”, de werkelijkheid zien zoals die “is”, het verlangen daarnaar ken ik, maar ik ken ook het besef dat het niet kan, dat het een droom is, die in de poëzie van 1 Korintiërs 13 en van Pessoa schitterend wordt verwoord.’ (Wat mijn vermoeden bevestigt dat Caeiro zo vroeg moest ‘sterven’ omdat zijn filosofie te mooi was om waar te zijn, een ‘wensdroom’.) De aantekeningen beschrijven de worsteling om een gedicht te maken. Op ver-

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 7

schillende plaatsen valt de naam van Pessoa, tot Kopland besluit ‘de honneurs aan Pessoa [te geven] die het prachtig zegt’: je leest bij Pessoa: het is vreemder dan alles wat vreemd is, dat de dingen werkelijk zijn wat ze lijken te zijn en dat er niets te begrijpen valt. (Met dank aan Paul Roelofsen, die mij dit nummer van Trouw bezorgde.) Aan de in het artikel vermelde toneelvoorstellingen kan nog die worden toegevoegd van Theater Transparant in Zwolle, een toneelgroep die al een lange traditie heeft, sinds 1978, in het op de planken brengen van auteurs als Albee, Ionesco, García Lorca, Pinter, Alex van Warmerdam en anderen. Op 5, 6, 9 en 10 november 2004 bracht deze groep onder regie van Frans Leenderts in het Papenstraattheater te Zwolle een bijzonder sfeervolle collage van teksten van Pessoa ten tonele onder de titel ‘De rusteloosheid’. Het meest opmerkelijke in de Pessoa-hausse van het begin van deze eeuw is het voornemen van de Lissabonse uitgeverij Assírio & Alvim om de ‘definitieve’ en complete uitgave van het werk van Pessoa te verzorgen. Een voornemen dat werd ingegeven door de drang de lijkenpikkers vóór te zijn en zo veel mogelijk van Pessoa te publiceren voordat zijn werk op 1 januari 2006, 70 jaar na zijn dood, rechtenvrij zou worden. Mijn interesse in Pessoa kwam terug toen De Arbeiderspers mij in 1999 vroeg een groot deel van deze Assírio & Alvim-uitgave te vertalen. Eerst zou ik alleen de poëzie voor mijn rekening nemen, maar toen degene die het proza zou doen zich terugtrok, kreeg ik ook dat op mijn bord (niet tegen mijn zin overigens), op één uitzondering na, het Boek der rusteloosheid. Dit was al eerder voor Privé-domein door Harrie Lemmens vertaald, en verscheen in 2005 in een door hem herziene, aanzienlijk uitgebreide en met veel informatie verrijkte uitgave. Hieronder volgt een overzicht van de in Nederland verschenen vertalingen van Pessoa: Gedichten (bloemlezing), vert. August Willemsen, De Arbeiderspers 1978 e.v. De anarchistische bankier & ander proza, (bloemlezing), vert. August Willemsen, Meulenhoff 1980 e.v. (Álvaro de Campos): Ode van de zee, vert. August Willemsen, De Arbeiderspers 1981 e.v. (Bernardo Soares): Het boek der rusteloosheid, vert. Harrie Lemmens, De Arbeiderspers 1990 e.v. (Privé-domein nr. 166) Mijn droom is van mij, (bloemlezing) vert. Harrie Lemmens, De Arbeiderspers 1995 (Privé-domein nr. 204) Lissabon. Wat de toerist moet zien, vert. Adri Boon, De Arbeiderspers 2000

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 8

Pessoa Bibliotheek, De Arbeiderspers, vertalingen August Willemsen, tenzij anders vermeld: Het uur van de Duivel (novelle), 2000 (Barão de Teive): De stoïcijn (essay), 2000 Boodschap (poëzie), 2001 De anarchistische bankier (novelle), 2002 (Ricardo Reis): Oden (poëzie), 2002 Herostratus: over onsterfelijkheid en vergankelijkheid van literaire werken (essay), 2003 (Alberto Caeiro): De hoeder van kudden (poëzie), 2003 Brieven 1905-1919, 2004 Fernando Pessoa & Ofélia Queiroz: Liefdesbrieven 1920/1929-1932, vert. brieven van Pessoa, Harrie Lemmens, 2005 Brieven 1921-1935, 2005 (Bernardo Soares): Boek der rusteloosheid, vert. Harrie Lemmens, 2005 (Álvaro de Campos): Gedichten 1914-1923, april 2006 (Álvaro de Campos): Gedichten 1923-1935, najaar 2006 Deze uitgaven zijn alle in de pers gerecenseerd, maar ik bewaar geen recensies meer. Ik herinner me lovende besprekingen in de Volkskrant door Aleid Truijens en korte doch scherpe notities van Kees Fens. Niettemin, het aantal van deze vertalingen, in betrekkelijk korte tijd, en de weerklank die ze hebben gehad bij het lezerspubliek en in de pers (ofschoon ik daar om genoemde reden geen voorbeelden van kan geven) getuigen van de penetratie en assimilatie van Fernando Pessoa in de Lage Landen. August Willemsen Amsterdam, januari 2006

voorwerk Aug Willemsen ABC 29-03-2006 13:19 Pagina 9

titels verschenen binnen de ABC-reeks Dresden, S. Vervolging, vernietiging, literatuur, 2006 (isbn 90 5356 899 9) Goudsblom, J. Het regime van de tijd, 2006 (isbn 90 5356 900 6) Hoornik, Ed. Verzamelde gedichten, 2006 (isbn 90 5356 898 0) Willemsen, A. Het hoge woord, 2006 (isbn 90 5356 901 4)