Historia de rege Vladislao

ACADEMIA SCmNTlARLIM POUJNA INSTITUTUM .')TUDHS CLASSICIS PROMOVENDIS

PiJlLi

ACH]

j L

ISL

,'di,ht frmina U('hr)j)skil COIIlTl1C'ntari}:-. Ijistnrlci':l iHllstrnyit Thnrlrfaf'us }{nwalf'lVsh:i ill linguum PoJonam lraduxi! Annn Kr/nwrnicka

V ARS 0 V I A E PAN S T W 0 IV F:

l\lCMLXI

IV Y D 1\ W N jeT W ()

N A II K 0 IV E

ZAKLAD NAUK o KULTURZE ANTYCZNEJ PAN

�BLIOTHECA

LATINA MEDII ET RECENTIORIS AEVI

edita curante

c. F. Kumaniecki

voI. III

Copyright by Panstwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1961 Printed in Poland

Wroclawska Drukarnia Naukowa

Conspectus rerum

Prolegomena

7

Conspectus siglorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Historia de Rege Vladislao . . . . . . . . . . • . . • . . . . .

14

Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . 212

PROLEGOMENA Philippi Buonacorsi clarissimi scriptoris et poetae, qui nomen Callimachi sibi assumpsit, insigne opus quod est de Vladislao Poloniae atque Hungariae rege (postea Varnensi cognominato) edituris primum dicendum esse videtur huius historiae codicem manu scriptum ab ipso Callimacho exaratum incendio a. 1487 Cracoviae saeviente igne absumptum esse. Nihilominus tamen satis multa eiusdem apographa ad nostram aetatem pervenerunt. Opus hoc, quod nunc denuo in medium proferre animum induximus, primum Augustae Vindelicorum a. 1519 excusum est. Posteriores editiones, quae Basileae a. 1556, Francofurti a 1578 et 1584 in lumen emissae supt, editionem Augustanam sequuntur. Quibus successit editio Cracoviae a. 1582 publici iuris facta nec non editio Coloniae a. 1578 evulgata. Addendum est etiam XVII et XVIII saeculis plures editiones typis impressas esse, quas omnes aut editionis Augustanae aut Cracoviensis vestigia pressisse in propatulo est. Quod ad codices manu scriptos attinet, auctores qui de hac re tractant1, sex codices commemorant: duos Romanos in bibliotheca Vaticana asservatos (Ottobonianum et Reginae Sueciae), Venetianum, Vindobonensem, Varsoviensem (olim Petropolitanum), Monacensem. Prima atque unica adhuc operis de Vladislao rege critica ratione elaborata editio a Saturnino Kwiatkowski praeparata est sub titulo Philippi Callimachi Experientis Historia rerum gestarum in Hungaria et contra Turcos per Vladislaum Poloniae et Hungariae regem atque in libro q. i. Monumenta Poloniae Historica, ed. August Bielowski, Kraków 1893, vol. VI, p. 1-162, typis descripta. Attamen Saturnino Kwiatkowski non nisi Ven~tianus codex, ex editionibus autem non nisi Augustana et Cracoviensis praesto fuerunt. Codices Romani, Vindobonensis et Varsoviensis ei deerant atque paucas tantum eorum lectiones sub censum traxit. Monacensis vero codicis ne mentionem quidem fecit. Institutum Studiis Classicis Promovendis Academiae Scientiarum Polonae, quod hoc Callimachi opusculum critica ratione edendum sibi proposuit, imagines lucis ope pictas omnium qui exstant codicum manu scriptorum congerendas curavit. Praeter sex, quos iam enumeravimus, duo codices manu scripti praesto nobis fuerunt, qui hactenus prorsus ignorabantur: Budapestinensis et Olomucensis. Itaque editio nostra octo codicibus manu scriptis innititur. Quia tamen Augustanae et 1 Cf. Sebastiano Ciampi, Bibliografia critica, Firenze 1834, vol. 1, p. 35; Aleksander Przeź­ dziecki, Wiadomość bibliograficzna, Warszawa 1850, Wiad. 22; Zeno Apostolo, Disserta tiones Vossianae, vol. n, p. 33; Heinrich Zeissberg, Die polnische Geschichtsschreibung des Mittelalters, Leipzig 1873, p. 387, et Kleinere Geschichtsquellen Polens im Mittelalter, Wien 1877, p. 75; SaturDin Kwiatkowski, Monumenta Poloniae Historica, Kraków 1893, vol. VI, p. 2

7

Cracoviensis editioIlis lectiones omnino discrepantes esse comperimus, eas quoque sub censum trahendas esse nobis duximus. Exstat etiam codex manu scriptus Basileensis, quem proinde ac ceteros inquirere non supersedimus. Quem tamen, cum merum sit apographon editionis Augustanae, sec1udendum putavimus. Sequitur, ut ad ipsos codices manu scriptos perlustrandos transeamus. R Codex Vat. Reg. Lat. 681, XV saec., apud nos littera R indicatus. Opus Callimachi foliis 5-98 una atque eadem manu perscriptum continetur. In marginibus notae conspiciuntur. F. 1 titulus manu posteriore scriptus legitur: Phillippi Callimachi libri tres de rebus gestis in Hungaria contra Turcos, per Vladislaum Poloniae et Hungariae regem. Textus in libros non est divisus. F. 98 notula alia manu scripta exstat: 12 August 92 zu Wien per 1 fI, qua codicem hunc die 12 Augusti anno 1592 Vindobonae pro uno floreno emptum esse indicatur. Notandum est correctorem quendam recentiorem hic illic textum emendavisse verba a scriba omissa supplendo, nonnulla etiam ex aliis codicibus sumpta inter lineas, in marginibus vel in rasuris adscribendo. O Codex Ottob. Lat. 2280, littera O apud nos insiguitus, primo in folio hanc notulam exhibet: ex codicibus Ioannis Angeli Ducis ab AItaemps. Quem codicem saec. XVI exaratum verisirnile est. Opus Callimachi ff. 5-105 una manu conscriptum continetur. Scribae nomen in codice indicafur: Io(annes) Arigius FIorentinus. Notae marginales eaedem fere atque in codice Reginae Sueciae. B Codex Budapestinensis, Cod. Lat. 368, XV( - XVI) saec., apud nos littera B notatus, totum opus Callimachi ff. 78-193 (f. 144 excepto) una manu exaratum continet. Notis marginalibus caret. p Codex BibI. Nationalis Varsoviensis, IV 3037, apud nos littera P insignitus, qui antea Petropoli (sub siglo Lat. F. XVII. 43) asservabatur. Primo folio nota legitur: Serenissimo Principi ac Domino Sźgismundo Augusto Regi Poloniae, Magno Duci Lituaniae Domino suo subditus Stanislaus Gorski Canonicus obtulit. Opus Callimachi ff. 33-170 una eademque manu conscriptum continetur. Nonnullis in locis notiuncu1ae in marginibus alia manu scriptae occurrunt, e. g. f. 33: est impressum Cracoviae 1582 in 40; f. 85 Liber 2-dus, f. 130 Liber 3-tius, f. 170 Hucusque extat impressum. ,Parvae correcturae cum 1ectionibus editionis Cracoviensis congruere videntur. Notae marginales desunt. C Codex Marc. Lat. CI. 10. Nr. 125, saec. XV, apud nos littera C insiguitus. H. Zeissberg2 codicem hunc XVI saecu10 confectum opinatur. Opus Callimachi ff. 142-288 una manu diligenter conscriptum. Notae marginales eaedem fere atque in duobus codicibus Romanis. F. 197 manus posterior II Liber, f. 246 III Liber et iuxta alia manus Lib. II (Aug. Vindelic.) adscripsit, quia in ed. Augustana historia haec in duos libros dividitur. Adnotandum est correctorem quendam lectiones iam scriptas multis in locis delevisse in locum eorum recentiores quasdam coniecturas vel correcturas substituendo. Nonnumquam coniecturae istae in marginibus adscriptae sunt. 2 ef. Die polnische Geschichtsschreibung des Mittelalters, LeipZ1g 1873, p. 387

8

N Codex Olomucensis in Tabulario publico, Nr. 306, asservatus apud nos littera N insignitus, XV saeculo exaratus esse videtur. Opus Callimacm ff. 1-131 una manu conscriptum invenitur. F. 48 titulum P. Callimachi Experientis Historiarum fiber secundus, f. 90: P. Callimachi Tusci Historiarum liber tertius legimus . . Notae marginales eaedem atque in cod. Venetiano; alia manus aliquot novas addidit. M Codex Monacensis, Lat. 464, apud nos littera M insignitus. Historia CallimacIli ff. 6-136 una manu exarata continetur. F. 10 legitur L J,.f. 58 Philippi Callimachi Historiarum liber secundus, f. 102 Philippi Callimachi Tusci historiarum fiber tercius. F. 139 in fine nota exstat :Amen. Finitus is libellus Anno Salutis Millesimo Quingentesimo Primo, Pridie Kalendas Marcias. Jterum Amen. Notae marginales eaedem fere atque in cod. Olomucensi. Nonnullae novae additae. Notandum est codicem hunc pulcherrime exornatum, satis tamen mendosum esse. W Codex Vindob. 3522, XVI saec., apud nos littera W indicatus. Ff. 48-143 libeUus Callimachi una manu perscriptus legitur. F. 86 verba: Jncipit secundus liber, f. 116 Tertius liber posteriore manu adscripta conspiciuntur. Notae marginales desunt. Textus men dis scatet. Restat ut de editione Augustana atque de editione Cracoviensi nonnulla subiungamus. A Editio Augustana, quam littera A insignivimus, in operculo ita inscribitur: CaIlimachus, De rege Vladislao. In pagina sequenti titulum legimus : P. Callimachi Geminianensis historia de rege Vladislao seu clade Varnensi. MDXVIJ1. Brevis epistula dedicatoria: Sigismundus Scheufler D. D. D. Canonicus Frisingen suo Aegidio Remo V. 1. Doctori Canonico Pataviensi S. D. inscripta et tria epigrammata (unum ad lectorem, duo autem, quibus nomen CaI1imachi laudibus effertur) textum praecedunt. P. 3: P. Callimachi Experientis de Vladislao Rege sive clade Varnensi !ib. 1. P. 41: P. Callimachi Geminianensis de Vladislao Rege seu clade Varnensi !ib. II. In fine operis nota exstat: Augustae Vindeficorum excusa in ojJicina Sigismundi Grim Medici atque Marci Vuirsung, Anno virginei partus 1519. XXX die Mens. Maii. In marginibus notae inveniuntur ab iis, quae in codicibus occurrunt, prorsus discrepantes. G Editio Cracoviensis, littera G apud nos indicata, inscribitur: Philippi Callimachi De rebus gestis a Vladislao Polonorum atque Hungarorum Rege Libri Tres, Cracoviae in ojJicina Lazari Anno Domini MDLXXXJ1. In pag. prima praefatio editoris legitur: Andreae Sborovio in Poloniae regno Sacrae aulae praefecto, Ja. Michaelis Bruti in Philippi Callimachi novam historiae editionem, praefatio. Subsequitur: Philippi Callimachi vitae brevis descriptio nec non epitaphium, quod Cracoviae in eccIesia fratrum praedicatorum in Callimachi sepulcro incisum legitur. Titulus praefationis, quae Callimachi opusculo praefixa est, ab editore mutatus est: Philippi Callimachi in fibros tres de rebus gestis a Vladislao Polonorum atque Hungarorum rege ad Casimirum regem praefatio. Praeterea editor libro primo, secundo, tertio titulos addidit hos, p. 7: P. Callimachi de rebus a Vladislao Rege Polonorum atque Hungarorum gestis Liber primus; p. 69: Philippi Callimachi de rebus gestis a Vladislao Polonorum atque Hungarorum Rege. Liber secundus. P. 129: Philippi

Callimachi de rebus gestis a Vladislao Polonorum atque Hungarorum rege. Liber Tertius. Notae marginales desunt. Hactenus de codicibus manu scriptis atque editionibus. Etsi genuina inscriptio opusculi, cum archetypus nobis desit, restitui nequit, tamen e Benedicti Brognoli Veneti scriptoris n
4

10

Constantopolitanoque (vitiose) Ret-P; 84,14 imparata pro imperata R et P; orthographia, unci, modus interpungendi sunt fere eadem. Lectiones cod. P, quae a cod. R discrepant, scribae sunt tribuenda; e. g. 94,23 pro jecit, ut est in omnibus codicibus, iussit scripsit P; 160,30 extra P: etiam R, sed vocabulum etiam in cod. R abbreviatum et non satis perspicue suprascriptum est. Scriba itaque perperam extra pro etiam legit. Ubi cod. R lectiones correctas exhibet, ibl cod. P (nec non ed. G) has ipsas lectiones in textum suum recipit. Codicem R fontern cod. P fuisse suspicari possumus. Quod vero ad ed. G attinet, baec codice nunc deperdito (littera y anobis nuncupato), quem editori Petrus Sborovius dono dedit, ut in praefatione illius editionis legimus5, nititur. Codex ille codicis R gemellus videtur. Editor tamen complures emendationes proprias e1ocutionis limandae ac perpoliendae causa induxit, velut sunt vocabula quod pro ut, esset pro joret, praejectus pro caput usurpata. Adde, quod ubi Callimacbus pronomine reflexivo vitiose usus est, ibi editor Cracoviensis textum emendavit; cf. 42,4; 130,20. Quod vero ad reliquos familiae a codices attinet, nempe OB, adnotandum est iis complures easdemque vitiosas lectiones communes inesse; e. g. 78,33 genus pululantem; 80,35 immunem oppidum. Cod. O, quamvis hic illic mendis laboret, in universum tamen textum genuinum exhibere videtur. Idem de codice R rasuris et recentioribus emendationibus exceptis dici potest. Nunc ad codd. familiae f3 examinandos accedamus. Atque primum quidem dicendum est hos codices e quodam exemplari, quod correctiones nescio a quo factas subiisset, manasse. Nimirum multis in locis vocabula addita atque adeo sententiae totae mutatae conspiciuntur; afferenda sunt e. g. vocabula aliter (172,24), ab ea parte (200,26), vero (68,34; 88,20; 202,26) pristino et genuino textui, qui in familia a servatur, proterve inserta. Accedit quod locutio: 14,22 arma sub Vladislao movens, quae in codicibus a legitur, in armis sub Vladislao susceptis mutata est; quae omnia enumerare longum est. In familia f3 alium locum tenent codd. NWM, in quibus plurimae emendationes occurrunt, alium cod. C, in quo non nisi paucae correcturae reperiuntur. Ceterum notandum est plerasque correcturas, quas in illis tribus codd. NWM invenimus, prima aut posteriore manu etiam in cod. C translatas esse. Quae correcturae aut in margine aut in rasura adscriptae sunt; e. g. 104,10 totam phrasim Qua re intellecta regii in diversum avertere, quae tantum in codd. NWM asservatur, in margine cod. C manu prima adscriptam videmus. Etiam 70,3 in cod. C genuina verba quam ratio incrementumque posteriore manu de1eta et in rasura verba ratione incrementoque suppleta esse primo obtutu manifestum est. E numero codicum mss. NWM codicem N, qui non nisi pauca menda exhibeat, ceteris praestare censemus. In codicibus enim M et W plurima menda sunt obvia; e. g. tuleram pro tutelam, animo pro anno in cod. M; facilitas pro jelicitas, apollinis pro a Polonis, evomuisse pro evanuisse in cod. W scriptum exstat. Quae menda luculento sunt testimonio utriusque codicis scribas verborum vim ac sensum prorj

5

cr.

p. 9,34

11

sus ignoravisse; itaque lD apparatu critico ea omitti consentaneum nobis visum est. Quamquam codd. NWM artiore nexu inter se coniuncti videntur, tamen cum unusquisque eorum proprias quasdam emendationes exhibeat, alterum ex alt~ró descriptum esse negamus. Quod ad ed. A spectat, quamvis ea lectiones utriusque classis exhibeat, tamen ad classem f3 propius quam ad classem a accedere luce clarius est. Adde, quod textus multis locis ab editore emendatus et perpolitus est, quin etiam in hac editione duo longiores passus 6 inveniuntur, qui in codicibus prorsus desiderantur, procul dubio ab editore interpolati. Raud supervacaneum videtur addere nonnullas emendationes ab Augustano editore inventas, etiam in codd. familiae a RP et in ed. G recurrere. Re attentius perspecta statuendum est in cod. R compluribus in lo cis textum pristinum deletum et lectiones ed. A a quodam correctore nobis ignoto in rasuris aut in marginibus aut etiam intel' lineas adscriptas esse. E. g. 158,28 verba nemine omnino opitulante, quae tantum in ed. A inveniuntur, in mge cod. R adscripta sunt. Eadem locutio in cod. P et ed. G legitur. 80,13 excidendarum pro expugnandarum in codd. RPGA conspicimus. Verbum hoc in cod. R in rasura scriptum est. Lectionibus codicum utriusque familiae a et f3 collatis dubitari nequit, quin codices familiae a genuinum textum archetypi contineant. Itaque pro fundamento editionis nostrae cod. R et O posuimus, nonnumquam tamen lectiones aliorum codicum amplexi sumus, e. g. 70,13 ubi duo tantum codices B et W genuinam lectionem rilu exhibuerunt, cum in reliquis codicibus rite inveniatur. Stemma codicum

Arch:

IX

A

Restat ut pauca de re orthographica dicamus. Qua quidem in re multiplicitas non mediocris atque varietas exsistit. In codicibus carus et charus, fatio et facio, contemni et contempni, fas et phas, speties et species, hiems et hyems iuxta ponuntur. 6

1'2

Cf. adn. crit. ad p. 50, 12 et 90, 21

Diphtongi ae et oe semper, codicibus B et P nonnumquam etiam O exceptis, per litteram e redduntur. Nomina propria variis modis scribuntur: Boemia et Bohemia, Turcus, Turchus et Thurcus, HistuIa, HystuIa et [stula. Chesmarcus, Chesmarchus et Thesmarcus. In codd. ROCNB Litifania semper (nonnumquam Litiphania M, Lituania R) occurrit; in cod. M Litiphania, in W Litiuania, in ed. A et G Lituania scribitur. In codd. ROCN magna ex parte eontempni, in reliquis codicibus eontemni legimus (littera p saepe suprascr. R). Rationem scribendi singulorum codicum paucis exemplis. illustrari placet: quom, eharitas, miehi, niehiI, Stefanus R; eondietio, Turehus, hyems O; ijdoneus, nunetius, eondietio, speties, fatio N; hijs, iuditium, habunde C; sequutus, inclyt'tts, relligio, tutella B; inclijtus, eharus, nunetius P; ymago, hyems (etiam hiems) W; eondiecio, nunecius, ymago, ijdoneus, hylaris, inmobilis, inmemor M. In ea orthographica varietate hanc scribendi viam ac rationem amplectendam nobis esse duximus, quae crebrioribus testimoniis codicum comprobaretur. Haec sunt, quae novae editioni egregii Callimachi opusculi, quod nunc denuo in medium proferre operae pretium esse persuasum duximus, praemittenda cen suimus. Restat ut subiungamus nos, cum genuinus opusculi titulus refingi nequeat, brevitati consulentes librum hunc titulo Historia de rege Vladislao adornavisse.

CONSPECTUS SIGLORUM A

editio Augustana

o -

codex Ottobonianus

- codex Varsoviensis

B - codex Budapestinensis

p

C - codex Venetianus

R - codex Reginae Sueciae

G - editio Cracoviensis

W - codex Vindobonensis

M - codex Monacensis

ras. - rasura

N - codex Olomucensis

ed duetu etiam regio ageretur. De uietoria dubitare non sinere res felieiter ab Iuniadiano gestas eum parua manu respeetu eopiarum, quas ipse foret edueturus. Apud Hungaros uero proeeres asserebat diuinitus eontigisse, ut Vladislao regnum :ommitterent; eam mentem eoniungendi inter se uires duorum tam potentissimo1.1m regnorum Deum eis dedisse, ut imperium finesque suos non solum tuerentur, lerum etiam ad Hellespontum et Aegeum usque mare propagarent. Non praetermit;erent opportunitatem, eui etiam fatum et fortuna fauisset illata per reginae obitum leluti neeessitate imponendi finem seditionibus intestinis. Ad felicitatem publieam ~xpediendam non in praesens modo, sed etiam in perpetuum nihil eis deesse posse praeter reetam mentem; non deessent ipsi oceasioni suae, quando reliqua omnia ad uietoriam ratio, fortuna, fatum abunde aeeommodassent. Aceedebant ad haee preces miserabiles et laehrimae Despoti, qui non solum ad regem orando adibat, sed quosque etiam sortis mediocris supplex praensabat rogabatque flendo, ut non omitteretur tempus et faeulta.s u1ciscendi calamitates Christianis inflictas et pleraque omni cruciatus genere foeda supplicia de aliis multis per crudelitatem a Turco sumpta. Indignando filiorum suorum erutos oculos nefarieque abscissa pudibunda, supra quam humanae aures pati possent, miserabiliter deflebat. Ad extremum regi simul et purpuratis aliis memorando, quam felix potensque paulo ante imperio, liberis ac ceteris benignae fortunae blandimentis uisus es set, qui tunc aliena misericordia aleretur, obtestabatur, ne se, ne filio s, ne Christianum nomen inultum sinerent. Ad Hungariae fines tempestatem iam peruenisse; potius alienae calamitatis' uindices se praebere uellent, quam expectare, dum sua quoque simul cum ipsis eodem naufragio obruerentur. Non tamen aut huius iustae preces aut luliani prudentes asseuerationes ultra ualuere quam, ut qui aberant proceres de ea re Budam accirentur. Ibi maiori ambitu maiorique asseueratione omnia haec repetita atque etiam aucta, cum ad superiora hortamenta Iulianus adiiceret multorum quoque aliorum Christianorum principum auxilia in tempore affutura. Constitutum igitur omnium miro consensu, ut ueris statim initio rex quam maxime fieri posset numerosum instructumque exereitum educeret moueretque in Bulgariam. Interim uero cum caesare aut de pace aut de foedere transigi placuit et quod ad publicam Christianorum omnium causam uel aduocaretur ipse uel auxilia ab eo expeterentur. Legationes praeterea decretae, quae non solum Polonos, sociam coniunctamque iam gentern, sed Prutenos etiam et Valachos adirent ad eamque expeditionem implorarent.

1. ducto w; ageretur codd.: susciperetur G 2. mann ... quas codd.: manu si cum iis copiis conferretuT. quas G; foret codd.; esset G 3. r~onum codd.: regimen O 4. tam deesl lv/G 5. dedlsse codd.: indidisse A; tueretur Ni\-! 7. opportunitatem codd.: felicitatem O; fauissent B 10. ipsi deest O 11. accomodasset Nl-VMB: accommodasse O 12. haec codd.: hoc M 13. ad deest WA 16. per summam crudelitatem G; Hinc idignando G 18. regi simul aliis deest CNWM 19. ac codd.: ac in et cOJ"r. R: et PAG 20. obtestabatur (obtestabaturquc HI) Regem simul et purpuratos alios ne se CNWMA 21. sineret G 22. expectarent P 27. aliorum deest O 28. affutura codd.: affecta l-V; miro omnium O 31. quod codd.: ut G 32. expecterentur C 33. etiam codd.: quoqueNCWMA 34. et Valachos codd.: Balachos W; adirent atque ad eam expeditionem G; implorarent codd.: hortarentur G o-o

12. Etsi Georgius Branković in suis rebus adversis tantopere regem V1adislaum ad expeditionem contra Turcas suscipiendam impellebat, postea tamen expeditioni a. 1444 contra Amurathem II susceptae haudquaquam interfuit. er. adn. ad p. 197, 33.

wano jedynie z królewskiego polecenia, a tą, którą król sam dowodzi. Zwycięstwo riie ulega najmniejszej wątpliwości! Z chwilą gdy Hunyady tyle dokonał z małą garstką żołnierzy, to cóż mówić o zastępach, które król sam powiedzie w pole! Panom węgierskim znów Julian mówił, że sam Bóg natchnął ich myślą powierzenia królestwa Władysławowi i połączenia razem sił dwóch największych krajów. Dzięki temu bowiem nie tylko obronią swą władzę i swe granice, ale poszerzą je aż po Hellespont i Morze Egejskie. Śmierć królowej siłą rzeczy położyła kres wewnętrz­ nym rozterkom i nie wolno im przepuścić tej sposobności, gdyż los wyraźnie im sprzyja. Prócz dobrych chęci z ich strony, nic już nie brakuje do utrwalenia szczęścia w państwie, i to nie tylko na dziś, ale i na zawsze. Niechże więc nie tracą okazji, zwłaszcza że trzeźwo patrząc, wszystko wróży im pewne zwycięstwo. Do tego jeszcze i despota dołączył swe prośby i łzy żałości, zwracając się do króla i innych nawet mniej ważnych osobistości; z płaczem i natarczywie ich błagał, aby wyzyskali nadarzającą się możliwość pomszczenia krzywd zadanych chrześcijanom i przeróżnych klęsk oraz hapjebnych męczarni, które tyle ludzi musiało wycierpieć na skutek okrucieństwa Turków. Nieszczęśnik z taką rozpaczą opowiadał o swych synach, którym wydarto oczy i których wykastrowano, że aż trudno było słuchać tych okropności. Wspominał też, jak to jeszcze niedawno szczęśliwy i potężny posiadał władzę, dzieci i wszelkie rozkosze i pomyślności fortuny, a teraz żyje na cudzej łasce! Zaklinał więc i króla, i i!IDych panów, by pomścili jego i jego synów oraz całe chrześcijaństwo. Mówił, iż burza nadciąga ku granicom Węgier, a lepiej jest mścić się za cudze krzywdy niż doczekać się, aż samemu wraz z innymi pójdzie się na dno. Niewiele jednak znaczyły i słuszne prośby despoty, i roztropne namowy Juliana, dopóki nie zjechali się w Budzie nieobecni dotąd panowie. Tam wszystko to powtórzono z jeszcze większą swadą i namaszczeniem oraz dodano wiele nowych argumentów. Julian nie tylko w dalszym ciągu ponawiał swe namowy, ale i obiecywał, że wielu innych władców chrześcijańskich przyjdzie im z pomocą w odpowiedniej chwili. Wszyscy więc niezwykle zgodnie postanowili, że zaraz z początkiem wiosny król zbierze jak najwięcej \vyćwiczonego wojska i wyruszy do Bułgarii. Tymczasem zaś mieli układać się z cesarzem o pokój lub przymierze, żądając, by sam zgłosił swój udział we wspólnym dziele, które dotyczyło wszystkich chrześcijan, lub by przysła:ł posiłki. Ponadto wysłano również poselstwa do Prusów i Wołochów - nie mOWląc ]UZ o bratnim i sprzymierzonym narodzie polskim - wszystkich gorąco wzywając do wzięcia udziału w wyprawie. 25. In comitlls a. 1443 ineunte Budae habitis p1acuit, ut nova contra Turcas expeditio susciperetur. Cf. J. Dąbrows1d, o. c., p. 108. 28. Regi Vladis1ao persuasum eTat non solum papam Eugenium IV et Venetos, sed etiam Burgundiam, Mediolanum, imperatorem Ioannem VIII Palaeologum et alias quoque civitates sibi in hac expeditione subsidio venturas esse. 31. De Hungarorum ad Fridericum ID legatione, quae ab eo auxilium contra Turcas petierat, missa atque de indutiis cum eo in biennium firmatis, cf. DL IV, 686 et J. Dąbrowski, o. c., p. 111-12. 33. Rex Vladis1aus d. 27 m. Apr. a. 1443 ad Conradum, Generalem Magistrum Cruciferorum, Varadino epistu1am misit, in qua ab eo auxilium contra Turcas frustra petebat. Cf. Cod. epist. saec. XV, I, nr. 123.

133

Caesar indutias dedit in biennium; quod uero ad expeditionem Christianis rebus adeo necessańam nec venire ipse nec subsidium mittere posset, Boemiae tumultuantem statum in excusationem adduxit. Magister quoque Prussiae allegata uastitate, qua proximis tempońbus continua bella eam prouinciam afflixissent, nihil, quale petebatur, ab se sperandum renuntiauit. A Polonis et Valacms missae sunt cum semestri stipendio equitum peditumque auxiliares copiae, quas ingens armatorum multitudo subsecuta, quibus domos, coniuges, liberos, patńam ceteraque humanae uitae aut praesidia aut ornamenta propter eiusmodi militiam relinquere non consilium aut i:nerces publica, sed priuata in Deum pietas et studium Christiani nominis simul tuendi simul propagandi persuaserat. Quod genus militum cruce signatum ex aliis quoque nationibus ad famam religiosae expeditionis ingenti numero confluxit. 19itur praemissis supplicibus precationibus rebusque diuinis dies aliquot per omnia fana sollemni ritu et caerimonia peractis circiter Kalendas Maias rex Buda mouit transmissoque per Danubium exercitu paruis itineńbus ingrediebatur suos, qui nondum conuenissent, expectabundus. Superato deinde Tibisco rursus ad Danubium se conuertit copiasque ad Salsum Lapidem traiecit in Bulgariam. Mox recta progressus est Sophiam oppugnatum, quo in loco De.spotus cum suis regio exercitui se coniuDxit. Vrbs ea naturali situ haud sane egregie munita est, sed regis subitus aduentus etiam improuisam deprehenderat. Itaque breni tempore nec difficili conatu capta. Ceterum quia plus operae seruanda ea insumendum quam capienda insumptum apparebat, direptam prius a militibus rex succendi iussit. Pań subinde felicitate cum pleraque ignobiliora oppida expugnasset diripuissetque, non procul a Moraua fluuio castra posuit in loco, qui ut non recte collis, ita nec planities queat appellań, sed medius inter utrumque, quantum a colle submittitur, tantum a planitie turgescit. Illinc missi equites quingenti simul praedatum trans flumen simul speculatum, qua tutius et minori cum uexatione progredi exercitus posset. Illi exoriente sole profecti sub meridiem in speculatoriam Turcorum manum inuecti, quatuor cum cepissent, cognoscunt duo milia hostium per proximam siluam aduentare. Itaque impares se pugnae intelligentes, qua propius ad flumen iter arbitrabantur, in fugam se uertunt. Nec mora Turci uisi a tergo trepidationem simul et fugiendi studium auxere. Erat inter refugientes et fluuium collis editior, ex cuius uertice cum pateat longe lateque prospectus in Cismorauam regionem, allabentis tamen flumiuis alueus non apparet, uisu supra uallem eeu per extensam planitiem longissime in oppositos tumulos procurrente. Itaque cum refugientes ad flumen regii per collem

1. nero ad expeditionem codd.: nero minus in expeditionem G 2. uenirent W: ueniret NeM 3. allegata uasti~ tate codd.: causatus uastitatem G 4. nihil tale'quale G 6. semestri in mge adscr. f V 7. domos codd.: uiuos M 8. eiusmodi codd.: huius modi TV 9. merces pubIica codd.: stipendium publicum G 14. Kal. Maias O: kalendas maya~ JV: Calendas Maias B 15. SilOS qui ... expectabundus in mge adscr. W 16. nundum B; expectabundus Tibisco rursus superato, sed Tibisco rursus posfea delefum NI 17~ Slonikamen in mge adscr. R 18. suis codd.: filio M 20. deprehenderet W 21. capiendo O c 23. pleraque alia ignobiliora O; ignobiliora codd.: jgnobilia NCWM 24. Morano W; ut aeest W 27. !Uin coaa.: Illic A; speculatum coaa.: exploratum NWM 29. inuecti codd.: infecti M 31. iter ad flumen O 32. conuertunt NfVM; fugandi G 33. et codd.: ac O; collis codd.. : 34. Tismoranam W; tamen codd.: tum O tellus A

na dwuletni rozejm, a co się tyczy wyprawy tak ważnej dla caani sam nie przybędzie, ani nie może nadesłać żadnej pomocy. Jako wytłumaczenie podał niespokojne nastroje w Czechach. Podobnie i wielIci mistrz krzyżacki, powołując się na ciągłe w ostatnich czasach wojny pustoszące jego ziemie nie robił im żadnej nadziei na udzielenie posiłków, o które prosili. Z Polski i Wołoszczyzny nadeszły posiłki w konnicy i piechocie z półrocznym żołdem; za nimi zaś ciągnęła ogromna armia rycerzy, którzy dla tej wojny nie wahali się opuścić swych domów, żon i dzieci, ojczyzny, spokoju i uciech codziennego życia. I to nie z powodu czyjejś namowy czy dla zysku, lecz ze szczerej pobożności i gorącej chęCi obrony i rozkrzewienia wiary chrześcijań­ skiej. Żołnierze ci nosili na sobie znak krzyża i wkrótce liczba ich znacznie wzrosła, bo na wieść o wyprawie religijnej ludzie z innych krajów poczęli się do nich dołączać. Odprawiono więc po wszystkich kościołach uroczyste suplikacje, modły i nabożeństwa, i ceremonie te zgodnie z rytuałem w całej swej okazałości ciągnęły się przez kilka dni. Potem około pierwszego maja król wyruszył z Budy i przeprawiwszy wojsko przez Dunaj szedł naprzód w krótkich marszach, czekając na tych, którzy jeszcze się nie zebrali. Następnie przekroczył Cisę, znów kierując się ku Dunajowi, przeprawił już całą armią pod Słonym Kamieniem i prosto maszerował na zdobycie Sofii, gdzie despota dołączył swe wojska do królewskich. Miasta tego nie broniła ani przyroda, ani mury warowne, a nagłe i niespodziewane przybycie króla tak zaskoczyło mieszkańców, że zajęto je wkrótce bez większego wysiłku. Utrzymanie miasta w posiadaniu z pewnością więcej wymaga trudu niż samo zajęcie go, toteż po złupieniu przez żołnierzy król kazał je podpalić. Równie łatwo zdobyto i złupiono wiele mniejszych miasteczek, aż wreszcie opodal rzeki Morawy rozbito obóz. Miejsca tego nie można nazwać wzgórzem ani równiną, bo było to coś pośredniego między jednym a drugim, niżej położone od wzgórz, ale bardziej pagórkowate niż równina. Wysłano stąd pięciuset konnych na drugi brzeg rzeki po zdobycz i na zwiady, by zbadać, którędy bezpiecznie i bez szwanku można by przeprowadzić wojsko. Wyruszyli oni o wschodzie słońca, a w południe natknęli się na zwiadowczy oddział tm-ecki. Od czterech jeńców dowiedzieli się, że tuż obok zbliża się lasem dwa tysiące nieprzyjaciół. Polacy widząc, że siły są zbyt nierówne, by próbować szczęścia, zaczęli uciekać na przełaj ku rzece. Wnet i Turcy się ukazali z tyłu, co jeszcze wzmogło ich strach i chęć ucieczki. Między uciekającymi a rzeką wznosił się dość wysoki pagórek, a z jego szczytu rozpościerał się daleki widok aż poza okolice Morawii. Nie było jednak stamtąd widać koryta płynącej rzeki, gdyż ponad doliną wzrok obejmował 'rozległą płaszczyznę i sięgał aż hen odległych wzgórz na horyzoncie. Toteż gdy żołnierze królewscy pędzący ku rzece przebyli już pagórek, wiCesarz

przystał

łego chrześcijaństwa, zapowiedział, że

13. Secundum Dlugossium (IV, 686) Vladislaus rex d. beatae Mariae Magdalenae (d. 22 m. Iulii) a. 1443 Buda egressus est; Joannes Dąbrowski prorsus aliter de ea re opinatur idque m. Sept. eiusdem anni factum esse asseverat; cf. J. Dąbrowski, o. c., p. 12I. 17. Salsus Lapis, Acimincum vel Salancema (SIankamen), pagus ad Danubii et Tibisci confluentes situs. 19. Vladislai regis exercitus, qui expeditionis a. 1443 contra Turcas susceptae particeps fuit, una cum subsidiis Georgii Branković et Petri Kovacević, Bosniae palatini, viginti quinque milium numerum explebat. ef. J. Dąbrowski, o. c., p. 120.

transcendissent et propter altitudinem praeruptae ripae in citeriorem partem ad suos euadere posse desperarent, pars quidem in aquam stratis equorum tenus se immiserat, reliqui uero in extrema margine fluminis substiterant animo, quo sunt illi, qui sine alicuius aut defensionis aut effugii spe mox ab hoste immanissimo trucidari expectant; nec uanus forsan eorum metus fuisset. Sed rex uenatum magno cum numero armatorum casu cis flumen profectus Turcorum oculis tunc maxime in summitatem aduersi collis peruenientium cum occurreret, insidiarum metUl11 iBis incussit, cum et longius distare et maior appareret multitudo, quam pro modo eorum, quibus a tergo instetissent. Quae res fecit, ut cursum paulisper cohiberent. 10 At rex, ubi hostes adesse perpendit, a uenatione in pugnae studium conuersus ingenti alacritate suos ad flumen dirigit nec procul aberat, cum qui illic medii inter hostem ripamque insuperabilem creditam derelicti a se ac desperati iam tum mortis maximam partem in corpus admiserant, conspectu suorum uelut ad coelitus demissam opem recreati, animos simul et clamorem extulere uersique per accliuum retro commissae fugae pudore stimulante ad montern magno conatu ferebantur. Interim uero rex quoque cum suis ad ripam peruenerat et sine delectu placidioris alicuius descensus per abrupta et praecipitia quaecunque in flumen prosiliebatur tam caeca omnium festinatione, ut multi uorticibus impliciti ab aquae uiolentia secundo arnne agerentur, multi etiam inter luctandum ab equis excussi armorum pondere pessun20 dante subito in aliormn conspectu submergerentur. Sed Turci redeuntes contra se Christianos minime expectauere nec pugna fuit, sed uicissim fuga et trepidatio. Progres sus erat deinde rex trans flumen duorum dierum iter, prae~ssis speculatoribus, per quos numerum hostium consiliaque et ?-ctiones exploraret. Ex his igitur duo trepide renuntiauere Turcos non longe cum ualida manu in insidiis occasionem suam expectare. Qua re audita Vladislaus statim habito ex omni multitudine delectu cum decem milibus armatorum Huniadianum misit, ut per silentiul11 noctis nil tale opinantes hostes adoriretur. Ille a meridie ad primam uigiliam speculatores subsecutus,. ubi Turcos haud procul esse comperit, cum luna pernox esset, ad ea loca, per quae maxime fuga patere illis poterat, agmen tacite circumduxit et 30 clamore sublato torpentes sopitosque, utpote quos nulla cogitatio affuturi certaminis teneret, adoritur primoque statim impetu tantum terrorem uulgo incussit, quod fugam magis, quam arma pro se quisque spectare coepit. Sed ubi ad effugium praeclusas uias omnes percepere uelut in ultimo discrimine per trepidationem alienatis sensibus equorum frena aegre atque arma expediebant, cum ex parte altera Huniadianus suos adhortaretur, ut inermem adhuc hostem sornnoque et inopinato pauore fluctuantem inuaderent ac caederent. Frequentes iam pridem uictoriae

1. citeriorem codd.: interiorem IiV 2. immiserant O 3. extremo G 4. sine deest B 5. nanus deest O 7. cum suis occurreret O 9. eorum codd.: renlm B; institissent WA; Quae codd.: Quo J:.V; cohieberent B 10. adesse hostes O 11. dirigit codd.: direxit NM; cum codd.: tum A 12. inseparabiIem W 15. pudore fugae B 16. pIacidiores W; alicuius cTeest G 17. ·quaecumque codd.: omnia G; prosiliebant R: prosiliebat G 18. uerticibus P; uerticibus implicibus impliciti W 19. pondere annorum P 23. per. qUQS codd.: itinera simu! et NCWM, scd per quos deletum et itinera in ras. ser. vicletur, simuI et supl'ascr. C; actiones codd.: incepta G; exploraret codd.: exploratum CNWiV1 25. suam expectare codd.: intercipiendi regis captare G 27. adorirentur B 30. utpote codd.: utpute NI 31. teneretur B; statim cleest M 32. quod codd.: ut G; coepit codd.: inciperet G 33. praec1usas coda.: perc1usas NM 34. experiebant M 35. adhortaret W

dząc wysokie i strome zbocza przerazili się, iż nie. uda im się zbiec na drugi brzeg do swoich. Część z nich konno rzuciła się w dół do wody, a reszta stała nad samym brzegiem rzeki, nie widząc już przed sobą żadnej nadziei obrony lub ucieczki. A mieli się czego bać, bo lada chwila czekała ich śmierć z rąk tak okrutnego wroga. Los chciał, że król wybrał się na polowanie z dużym zastępem rycerzy i znalazł się niedaleko rzeki. Ujrzeli go Turcy właśnie w chwili, gdy dostali się na szczyt przeciwległego wzgórza, i zlękli się zasadzki, gdyż nagle zobaczyli o wiele więcej żołnierzy, niż ich było wówczas, gdy ich od tyłu napadli, a w dodatku w większej odległości. Dlatego zatrzymali się nieco w biegu. Król gdy dostrzegł wroga, zapomniał o łowach i już tylko z myślą o walce czym prędzej skoczył ze swoimi ku rzece, która płynęła opodaL Wówczas ci, którzy tam pozostali między nieprzyjacielem aniedostępnym - jak sądzili - brzegiem, czując z rozpaczą, jak chłód śmierci przenika już ich członki, nagle na widok swoich i pomocy, która im jakby z nieba spadła, odżyli i na nowo nabrali odwagi. Zawrócili więc z głośnym krzykiem i z powrotem darli się co sił w górę po stromej ścianie, tym szybciej, że wstyd im było niedawnej ucieczki. Tymczasem i król dotarł już ze swą świtą na brzeg i wcale nie szukając jakiegoś dogodniejszego miejsca do przeprawy, wprost z urwiska wskoczył w rzekę jak w przepaść, a za nim runęli na oślep wszyscy. Wielu z nich porwał wir i uniósł z sobą gwałtowny nurt rzeki, wielu szamocąc się spadło z koni, a ciężka broń pociągnęła ich na dno; toteż w jednej chwili na oczach wszystkich zatonęli. Lecz Turcy ani myśleli czekać na powrót chrześcijan i bez walki pierzchli w popłochu. Następnie król odsunął się od rzeki o dwa dni drogi i znowu wysłał ludzi na zwiady, by zasięgnąć języka w sprawie dróg, liczby wroga, jego zamiarów i posunięć. Dwóch pojmanych zeznało trwożliwie, że niedaleko stąd znajdują się silne oddziały tureckie, które tylko czekają sposobności, by wypaść z zasadzki. Włady­ sław posłyszawszy to, natychmiast wziął spośród całej armii 10.000 doborowych żołnierzy i wysłał z nimi Hunyadego. Mieli oni nocą po cichu napaść niespodziewanie na nieprzyjaciela. HUDyady szedł w ślad za zwiadowcami od południa aż do zmierzchu i gdy mu doniesiono, że Turcy są blisko, przy blasku księżyca w milczeniu otoczył wojskiem wszystkie miejsca, którędy wrogowie mogliby najłatwiej uciec. I raptem z wielkim krzykiem rzucił się na nieprzytomnych i uśpionych, tak że nikt z nich ani pomyśleć nie mógł o jakimkolwiek oporze. Już pierwszy atak napędził tej tłuszczy tyle strachu, że nikt nie chwytał za broń, tylko patrzył, którędy uciekać. Ponadto gdy Turcy ujrzeli, że odcięto im wszystkie drogi ucieczki, w o bliczu klęski zupełnie potracili głowy ze strachu, tak że ledwo udało im się przygotować uprząż koni i jako tako się uzbroić. Z drugiej strony Hunyady zachęcał swych żołnierzy, by uderzyli i w pień wycięli nieprzyjaciół, dopóki są jeszcze bezbronni, drżący ze snu i przerażeni tym, co ich zaskoczyło. Imię Hunyadego, które ostatnie zwycięstwa tak bardzo rozsławiły, przejmowało Turków grozą. Tak więc od samego początku spłoszeni i nie wiedzący, co począć, Turcy nie stawiali

21. Hoc leve proelium, quantum coruectare licet, non procul ab oppido Nis (Pol. Nisz) initum est. Ceterum adnotare velim Callimachum in locis atque temporibus describendis, quibus pugnae a. 1443 cum Turcis comissae sunt, parum accuratum esse.

137

nomen uiri apud Turcos non solum celebre, uerum etiam formidabile reddiderant; itaque a principio quidem, cum haudquaquam strenue a trepidantibus hostemque ignorantibus resisteretur, tumultus et caeca conflictatio uerius quam pugna fuit. Deinde ubi Huniadianum adesse percepere suosque ubique ab obuiis prosterni integrosque cum sauciis, semianimes cum expirantibus uaria foedaque pereuntium imagine liolutari, ut quemque nox et timor praecipiter agebat, per loca inuia uepribusque ac uirgultis implicita euadere tentantes facile instans uictor consequebatur maiorque longe caedes quam pro numero eorum, qui uicerunt, commissa est, siquidem ad triginta milia Turcorum ea nocte caesa diclllltur et supra quatuor O milia capta cum nouem signis militaribus. Adeo improuisus hostium impetus iam dudum uinci assuetis omnem sensum abstulerat nec aut multitudinem suorum aut fugantium caedentiumque se paucitatem sentire patiebatur. Sed et castra multa praeda referta in manus uictoris uenere, quibus direptis incensisque Hlllliadianus haud sane magna suorum facta iactura cum non minori laude eorum, a quibus expectabatur, quam suo gaudio ad regem rediit. Fuit forte inter captiuos Mamacus sacerdos doctrina ac religione apud suos c1arus, a quo super his, quae in religiosa Musómanorum historia uulgo feruntur aut inlproba aut obscena, cum multa Sanoceus, ut erat morum rituumque peregrinorum uestigator curiosus, exquireret, ille nec sortis suae nec professionis oblitus O non licere inquit de secta sua uinctum disputare. Ceterum Sanoceo instante, ut uel fateretur uel purgaret religioni suae obiectas labes propriumque id esse munus sacerdotis asseuerante, ille praefatus Turcos quoque homines esse ab eisdemque principiis, quae mortales alii sua profiterentur, corpus simul atque animam ducere subintulit; quoniam in his, quae percipiuntur tractanturque sensibus, cum reliquo humano genere consentirent, maxime uerisimile esse, ut in illis quoque, quae aut opinio aut intellectus suggerit, sine probabilibus rationibus minime se habeant. Post eam uictoriam pleraque Bulgarorum oppida simul odio Musomanicae impietatis simul affectu Christianae professionis pellecta, tum etiam linguae commercio et quod eadem cum Polonis primordia generis haberent, eiectis Turcorum praesidiis, ad regem defecere; nonnulla etiam in ipsa trepidatione expugnata partim per regios milites, partim per uolones cruce signatos, qui duetu luliani multa egregia facmora quotidie edebant. Et iam cum uictoria peruentum erat sub ipsum Thraciae aditum. Ceterum licet multum bello quaesitum uideretur, non minus amissum credebant in uexatione, per quam copiae illuc peruenerant. Cum enim prope a fonte Ciabri amnis, qui 1. nomen codd.: nomine. sed in mge nomen adser. N 3. resisterent J.V 5. cum ... cum codd.: tum o" tum M; expirantibus coda..: uegetis et recentibus G 6. uolaturi B; praecipitem A 8. pro in mge adser. R 11. nec patiebatur aut G; aut deest W; mu1titudine A 12. se deest W; patiebatur deest G 14. sane codd.: satis RPGB; facta dees! M 15. expectabantur B 16. Manacus W; ac codd.: et PMAG: ac in et corr. R 17. Musamanorum MA: Mausomanorum B: Musonanorum W 18. aut improha aut obscena supraser. P 21. ohiectas lahes OB: obiectas sordes RPA: obieeta probra CNWM: obiectas laudes, sed crucem hic addU G 22. ille deest O 23. sua esse pro~ fiterentur NC'fYlI,1A 24. subintulit. Et quomam A; praecipiuntur M 25. ut deest G; quae in mge adser. N 26. sug~ gereret G; habeant codd.: habere G 27. mausomanicae B: Musormanicae G 28. simul deest P; affectu codd.: studio G 29. geneńs codd.: gentis O 31. Volonos NCOM: polonos RPWG 33. ipsum codd.: ipsius JV 34. in militum uexatione G 35. per quam copiae codd.: qua toto itinere conf1ictati G; prope in mge adscr. N; Cijabri B: Tyabri A: Tiabri M

138

silnego oporu i była to raczej bójka na oślep, zgiełk i zamęt niż porządna walka. Gdy na domiar wszystkiego ujrzeli, że to sam Hunyady na nich napadł, że zewsząd pokotem się kładą ich towarzysze, zdrowi stłoczeni z rannymi, półżywi z konają­ cymi, gdy ten potworny obraz pełen scen śmierci przewijał się przed ich oczami rozbiegli się po nocy gnani strachem i szukali ucieczki wśród bezdroży, zarośli i ciernistych krzewów. A za nimi bez żadnych przeszkód gonił nacierający z\vycięz­ ca. W ten sposób, mimo stosunkowo niewielkiej liczby zwycięzców, rozpętała się straszliwa rzeź. Mówią, iż owej nocy zabito do 30.000 Turków, ponad 4.000 wzięto do niewoli i zdobyto dziewięć chorągwi. Turków przywykłych ostatnio do porażek ten nagły atak wroga tak otumanił, że patrząc na ścigających i mordujących nie zdawali sobie sprawy, że ich samych jest takie mrowie, a królewskich tylko szczupła garstka. Lecz i obóz pełen łupów wpadł w ręce zwycięzców, zrabowano go, a potem podpalono. Hunyady, nie mogąc się dość nachwalić swych żołnierzy za ich bohaterstwo, powrócił do króla i oczekującej go armii, gdzie ku jego wielkiej radości spotkały go równie wielkie pochwały. Znalazł się tam między jeńcami duchowny muzułmański imieniem Mamacus, znany wśród swoich z wiedzy i pobożności. Otóż Grzegorz z Sanoka, ciekawy badacz cudzoziemskich zwyczajów i obrzędów, wypytywał go na temat różnych niecnych praktyk i bezeceństw, w które obfitują dzieje religii muzułmańskiej. Ten zaś, pomny na swój los i stan duchowny, odparł, że nie godzi się jeńcowi dyskutować o sprawach swej wiary. Grzegorz jednak nalegał dalej na niego, by albo się przyznał do zarzutów stawianych jego religii, albo by ją z nich oczyścił, twierdząc, że właśnie jako duchowny jest najbardziej do tego powołany. Na to ów muzułmanin oświad­ czył, że Turcy są też ludźmi i wyznają te same zasady wiary co inni śmiertelni, bo wierzą, iż człowiek posiada ciało i duszę. Jeśli więc zgadzają się z całym rodzajem ludzkim w tym, co da się spostrzec i co podpada pod zmysły, to jest więcej niż prawdopodobne, że i w dziedzinie myśli, gdzie rządzi rozum, nie ma między nimi istotnych różnic. Po tym zwycięstwie wiele miast bułgarskich przepędziło załogi tureckie i przystąpiło do króla; znieść już bowiem nie mogli bezbożnych muzułmanów, a do wiary chrześcijańskiej odnosili się z wielką życzliwością, zwłaszcza że z Polakami łą- . czyła ich podobna mowa i wspólne pochodzenie obu plemion. Wiele innych grodów w tym ogólnym zamieszaniu zostało zdobytych częściowo przez wojska królewskie, częściowo przez ochotnicze zastępy krzyżowców, które pod wodzą Juliana świetnie sprawiały się w codziennej akcji bojowej. W tym zwycięskim pochodzie armia doszła wreszcie do Tracji. Można powiedzieć, że wiele na tej wojnie zyskano, ale również trzeba przyznać, że nie obeszło się bez strat. Bułgaria leży w pobliżu źródła rzeki Cibricy, oddzielającej niegdyś

10. Hoc atrox proelium cum Turcarum exercitus trucidatione coniunctum haud procul ab oppido Krusevac (pol. Kruszewacz) commissum est. Cf. J. Dąbrowski o. c., p. 124. 16. Mamaei, sacerdotis Tureiei, verba satis lueulenter testantur, quid de religionibus Callimaebus senserit. Cf. Wł. Sobociński, Problematyka polityczno-prawna w twórczości Kallimacha in libro q. i. Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, Warszawa 1954, p. 128. 35. Cyabrus vel Cebrus (Pol. Cibrica), flumen in Danubium influens.

139

a Misis olim Triballos disterminabat, Bulgaria per dorsum Haemi montis In uulturnum aquilonemque porrigatur, a meridie in Thraciam declinat, a septentrione uero in Danubium deuexa Inferioris partem Misiae occupat itaque media eius regionis inuiae rupes ac praerupta saxa tenent, decliuiora autem et si qua in planiciem protensa sunt, profundis fere siluis uastisque solitudinibus occupantur. Ideo ager haud sane egregie frugum fertilis; sed neque alendo pecori satis fecundus ac proinde ad cetera mala, quibus itinerum difficultas in ipso iam hiemis initio exercitum mu1ctauerat, magna hominum iumentorumque ui rigore intolerabili aut lassitudine absumpta, commeatus etiam inopia maxime urgebat. Et licet pecunia 10 suppeteret abunde, non erat unde frumenta coemerentur ex eoque ad famem desperatio quoque accedebat nec quicquam aliud uictum iam malis suis exercitum, ne dissolueretur, rei:inebat, quam crebrae Huniadiani adhortationes, cuius asseueratio, quo peritior earum regionum rerumque habebatur, eo ueluti solidiori spe ab omnibus accipiebatur. Ille quicquid malorum exhaustum erat frigus, famem, lassitudinem, desperationem repetere rursusque perpetienda dicere, si regrediendum foret, tanto hominum iumentorumque uexatione maiori, quantum regionis naturalem uastitatem bellum etiam exauxerat; longe plus solitudinis difficultatumque a tergo re1ictum, quam emetiendum superesset, si progredi perseuerarent; multo etiam praealtiora montiul11 20 iuga superata, quam per quae in Thraciam transcendendum; stare eos in limine horrei felicioris iam agri biduoque peruenturos non ad amoeniora solum loca, sed rerum etiam omnium feraciora, in quibus praeterquam quod reficiendo exercitui abunde omnia superfutura, tantum etiam praedae passim expositum, quantum referre fastidirent. Vnicum atque eundem ultimum laborem instare, subinde non bellum fore, sed populationem. Meminissent, qua alacritate per inaccessas cotes et saltus inuios etiam inuita natura paulo ante properassent; qua uirtute nihil actum foret, si uictoriam non prosequerentur; caesos qui dem ab se ad satietatem hostes, sed facile instauraturos exercitum ueriusque irritatos quam uictos dici posse, rursus occupaturos ea, quae 30 ipsi deseruissent opp;da, et a patria penatibusque et laribus domesticis postea propulsandum iterum bellum, quod in agrum ho stilem uincendo conuerterant. Incertum esse, an eadem felicitate arma semper assumerent; dum Deus ac fortuna coeptis fauerent, non temere omittendam debellandi opportunitatem; praeter id, quod felicitatis suae occasioni defuisse f1agitiosum uideretur, Deum etiam s,ubinde iratum fore. Haec et plura eiusmodi saepe uulgo et in concionibus iactata ab Huniadiano 1. Moesis G 2. declinans NJYM 3. infeńoris 0'_ itaque deest NCJ-VA-I; Misie partem O; Moesiae G; eius codd.: huius A 5. protensa sunt codcl.: protenduntur G; solitudinibus codd.: sollicItudinibus N 8. aut codd.: ac NCWM 13. eorum W 15. [amen B 16. repetere codd.: repete!lda G; tanta NCWMOB 17. quantum codd.: quanto magis G 18. etiam deest~ quoque suprasCl". C 19. multa W; praealtiora codd.: per aItiora A: altiora G 20. quae codd.: quem NM; limine codd.: limite B 23. superfutura essent G; superuentura, sed in mge superfutura 24. fastidiret A 26. cotes codd.: rates W; ctiam inuita deest tV 27. properassent ser. ]YI; tantum codd.: tum W codd.: properantes B 30. domesticis deest G 31. iterum cedd.: itinere W; conuertissent G 32. assurnercnt codd.: sumeret G; et fortuna A: atque fortuna M 33. debeUandi in Europa oportunitatem CNT,VMRA, sed in Europa in mge adser. R: debellandi Europa opportunitatem P: debellandi Europam opportunitatem G 34. etiam subinde codd.: ijs etiaro G 36. Haec codd.: habet O

14.0

Mezów od Tryballów, łańcuchem gór Bałkańskich ciągnie się na południowy i pół­ nocny wschód, na południu dotyka Tracji, a na północ podchodzi aż do Dunaju. Środkiem tej krainy. ciągną się niedostępne skały, urwiska i głazy, potem teren się obniża i przechodzi w równinę pustą i nieurodzajną, miejscami }'okrytą gęstym lasem. Ziemia tu najzupełniej jałowa i nie nadająca się nawet do hodowli bydła. Do innych więc utrapień, które z nastaniem zimy utrudniały pochód wojsku, doszły teraz nieznośne i dokuczliwe mrozy, które spowodowały śmierć wielu ludzi i zwierząt; ale najbardziej dawał się we znaki brak żywności. Cóż z tego, że mieli pod dostatkiem pieniędzy, kiedy nie było gdzie kupić zboża! Rozpacz ogarniała wygłodniałych ludzi. Znękane tymi przeciwnościami wojsko byłoby się z pewnością rozeszło, lecz powstrzymały je od tego kroku napomnienia Hunyadego. Był on dobrze obeznany z całą okolicą i miał duże doświadczenie, toteż słowa jego natchnęły wszystkich nową nadzieją. A on tak im mówił: Wszystko zło, coście "vycierpieli, a więc mrozy, głód, zmę­ czenie, rozpacz - jeszcze raz znosić wam przyjdzie, jeśli zechcecie się cofać. Będzie to stokroć gorsza męka dla ludzi i zwierząt, bo już i tak ta pustynna okolica i wojna zupełnie was wycieńczyły. Cały szmat pustyni i daleko więcej trudności jest już za wami, a nie przed wami, o ile tylko nadal będziecie iść naprzód. Pokonaliście już zwycięsko o wiele "vyższe góry niż te, które czekają was w Tracji. Za tymi górami zaś już po dwóch dniach dojdziecie do granicy szczęśliwej krainy, istnego śpichlerza całej okolicy, która me tylko że jest rozkosznie położona, ale opływa w dostatki. Tam wojsko nasze nabierze nowych sił i poczyni zapasy, bo wszystkiego jest tam w bród i tyle zdobyczy na każdym kroku, że aż jej unieść nie zdołacie. Jedyny trud, który was tam czeka, to pustoszenie kraju, bo nawet wojną tego nazwać nie można. Pamiętacie, z jakim zapałem pięliście się przez niedostępne skały, wąwozy i bezdroża, choć sama przyroda broniła wam wstępu! Całe to wasze bohaterstwo pójdzie na marne, jeśli nie osiągniecie zwycięstwa! Cóż z tego, żeście bili wrogów do woli! Nie można ich jeszcze uznać za zwyciężonych. Ta porażka tylko ich rozjuszyła i łatwo potrafią zebrać nowe wojsko. Wówczas zaś powtórnie zajmą opuszczone przez was miasta i znowu będziecie potem musieli walczyć z nimi i odpędzać ich od waszej ojczyzny, domów i rodzin, zamiast teraz odeprzeć ich i pobić na obcej ziemi. A któż zaręczy, czy zawsze będzie wam równe szczęście sprzyjać? Czyż nie jest szaleństwem pominąć taką sposobność rozgromienia Turków w Europie, z chwilą gdy Bóg i los sprzyjają waszym poczynaniom! Już nie mówię, że to hańba nie umieć wykorzystać swej szczęśliwej gwiazdy i że ściągnie to jeszcze na was gniew Boży! Tak oto przemawiał Hunyady i wciąż do tego samego nawoływał w czasie obrad,

1. De Triballis cf. adn. ad p. 20, 3. 3. Misia vel Moesia, regio in Thracia semptentrionali inter Haemum et Danubium posita i. e. Servia et Bulgaria. 6. Quod ad deseriptionem Bulgariae attinet, ef. adn. ad p. 195, 32.

141

interdum etiam a Despoto, cuius unica spes erat rerum suarum iterum potiundi, si bellum non intermitteretur, succumbentes aduersis non solum militum animos, sed ducum etiam saepe firmauerant. Cumque illi audirentur, uidebatur unusquisque extrema quaeque toleraturus, sed premente subinde fame ceterisque temporis ac locorum difficultatibus rursus in pristinam desperationem recidebant. Vicissentque humanae necessitates, ut contingit saepe, uerecundiam, nisi aduentus hostium renuntiatus, De temere dilaberentur, cohibuisset magis, ne segregatis ac dispersis per loca incognita trucidari contingeret, quam spe in tantis malis insultantibus resistendi. Sed iuuabat etiam utcunque cum suis uitae uirtutisque supremum 10 opus obire. Itaque ubi mox affuturiIm hostem coguouere, laetari pro se quisque et gratias immortali Deo agere propter oblatam occasionem puguando intereundi. Paulo ante non mortem, sed genus ipsum mortis grauissimum fuisse, cum ueluti debilibus bestiis fame in deserto extabescendum foret; tantoque ardore animorum arma ubique in castris expediebantur, ut facile intellectu foret eos sine ordine, sine imperio, si appropinquasset hostis, erupturos. Interea Huniadianus, qui cum paucis ad montem subierat, refert illos summa iuga insedisse, ut qui non acie dimicaturi uenissent, sed regem tantummodo transitu prohibituri; posuisse enim illic castra lapidesque et ligua comportando tumultuario opere aditum ad se undique com20 munire. Nec fefellerat eum coniectura. Namque ubi Amoratus suorum cladem acceperat, ueritus id, quod futurum fuit, ut bellum in Thraciam et Macedoniam transferretur, nisi propere misisset, qui arcerent, accitis ad se copiis, quas in Asia habebat, cum reliquiis paulo ante profligati exercitus sui eas coniunxerat destinaueratque, ut per nullam occasionem fortunae se committendo, obsessis montium angustiis nihil aliud quam transitu arcendo Vladislaum sub montibus retinerent; satis superque hiemem famemque et cetera maI a, quibus hostes uexari constabat, contra illos puguatura. Sed quem consilii sui exequendi principem fecerat, dux Phrygiae Carambus, uir manu et ingenio promptus, c~m ex loco edito animaduerteret tumultuantes regios in exercitu et plerosque diuersis in locis non legitimo 30 imperio, sed perturbate ac temere ad puguam erumpentes alacriusque, quam par erat propter loci iniquitatem, per accliuum niti, simul se ueluti contemni impatiens, simul quia et loco et numero militum superior uictoriam in manibus habere ratus, quasi rei bene gestae decus praeuaricationis culpam diluturum mox esset, etiam contra id, quod in malldatis acceperat, pugnare instituit. Itaque explicatis aciebus signa in hostem deferri iussit. Id ubi rex animaduertit, ad suos, quos magis honestae mortis quam uictoriae 4. premente codd.: preueniente ~v 7. renunciatur NM; diIabarentur B; cohibuissent B; segregatis codd.: dissipatis G 8. malis hostibus insultantibus G 12. pugnandi W; pugnando intereundi codd.: honeste in proelio atque in acie cadendi G 13. debilibus codd.: enectis G 14. extabescendum foret codd.: esset extabescendum G 16. qui cum paucis codd.: cum pallcis qui M 17. ilIos codd.: hostes G 18. castra et Iapides ac O 19. communisse G 20. Namque codd.: Nam O; Amuratus A 21. futurum deest NM 22. misisset codd.: iuisset J-V; accitus O 23. reliquis O; sui deest G; destinaueratque codd.: eo consilio G 24. obsessis codd.: insessis G 25. nihil aJiud quam deest G; retineret G 26. super satis superque. sed prius super de/etum M 28. Frigie N}JA; praefectus Carambus G; edicto O; animaduerterat M 30. erumpentes codd.: irrumpentes W; alacrius N1I1 31. ucluti deest G 32. quia deest G; manibus se habere G 33. diJuturum A: di1utura codd. 34. instituit codd.: constituit G; aciebus codd.: ordinibus G

14-2

a razem z nim i despota, który wiedział, że tylko wojna może mu zwrócić mienie. Obaj więc w trudnych momentach podtrzymywali upadających na duchu żołnierzy, a nieraz i dowódców. Każdy żołnierz słuchając ich słów, gotów był znieść wszystko, nawet najgorsze, lecz gdy głód coraz bardziej doskwierał, pogoda była zła, a droga coraz uciążliwsza - znów wpadali w rozpacz. I jak się to często dzieje, byłyby te wszystkie nieszczęścia przemogły w nich obawę wstydu, gdyby nie wieść o zbliża­ niu się wroga. Zanadto niebezpiecznie byłoby w takiej chwili rozejść się i rozprószyć, każdy sobie, po nieznanej okolicy, gdzie wszędzie czyhała śmierć. Toteż pozostali na miejscu, mimo iż nie spodziewali się już wybrnąć cało z tylu klęsk, które na nich spadły. A zresztą i śmierć wśród swoich nie jest tak straszna, gdy się jej do ostatka dzielnie patrzy w oczy. Gdy więc żołnierze dowiedzieli się, że nieprzyjaciela tylko patrzeć, ucieszyli się wszyscy i Bogu Wszechmogącemu dziękowali za to, że dał im sposobność do walki przed zgonem. Nie tyle bowiem lękali się samej śmierci, co strach im było pomyśleć, że oto zginą marnie z głodu na pustyni jak dzikie zwierzęta. Zawrzało w obozie, wszyscy z zapałem rzucili się do broni i było jasne, że nawet bez rozkazów i nie dbając o szyki runą na wroga, gdy tylko się do nich zbliży. Tymczasem Hunyady, który stał na wzgórzu z kilkoma ludźmi, doniósł im, że Turcy obsiedli szczyty górskie, tak jakby nie mieli zamiaru staczać otwartej bitwy, lecz chcieli jedynie zagrodzić przejście królowi. Rozłożyli się tam obozem, poznosili naprędce kamienie i drzewo, odgrodzili się nimi od zewnątrz i obwarowali. Przypuszczenie Hunyadego okazało się słuszne, Murad bowiem na wieść o ostatniej klęsce, bojąc się - i słusznie - że jeśli się nie pośpieszy, to wojna przeniesie się do Tracji i Macedonii, ściągnął do siebie z Azji swe wojska dla 'powstrzymania wroga. Oddział ten, do którego dołączono ocalałe z pogromu niedobitki, otrzymał rozkaz, by zająć przełęcze górskie i nie wdając się w żadne ryzykowne bitwy zatrzymać pochód Władysława u podnóża gór i zagrodzić mu przejście. Murad dobrze wiedział, .że i bez tego nieprzyjaciel będzie musiał walczyć z zimą, głodem i innymi przeciwnościami. Wykonawcą swej woli i wodzem wyprawy mianował Murad baszę frygijskiego Karambusa, człowieka rzutkiego, o bystrej inteligencji. Ten stojąc na wzniesieniu dostrzegł poruszenie wśród żołnierzy króla, a potem patrzał, jak z różnych stron, nie czekając na rozkazy dowódców, pędzą na oślep i bezładnie do ataku, jak wspinają się po stromej ścianie i wdzierają na górę nie zważając na urwiska. Zniecierpliwił się Karambus widząc, że nic sobie z niego nie robią, a mając przewagę liczebną i lepszą pozycję od przeciwnika, nie chciał wypuścić z rąk pewnego zwycięstwa. Postanowił więc wbrew otrzymanym zleceniom stoczyć bitwę w nadziei, że chwała tego wyczynu przesłoni winę sprzeniewierzenia się rozkazom. Rozwinął więc szyIci i skierował chorągwie na wroga. Dostrzegł to król i przywoławszy Hunyadego, despotę i resztę starszyzny, tak

28. Carambus (Mahmud Celebi), dux Turcarum exercitus, affinis Amurathis II, d. 2 m. lan. a. 1444 in angustiis montis Kunowica a Hungaris captus, postea quinquaginta milibus (Dl. IV. 701, 702 septuaginta milibus) florenorum a Turcisredemptus est. Cf. C. Jirecek, Gesch. d. Serben II, Gotha 1918, p. 180.

14il

spes temere ad montern agebat, C011l1erSUS aduocatisque Huniadiano ac Despoto et ceteris primoribus: "Deus, inquit, Deus adest fauetque; ille hostibus, cum insidentes montis fauces per otium satiare possent oculos interitu nostrorum farne malisque aliis passim pereuntium, mentern illic manendi abstulit et nunc praecipites in eos agit, qui sic armati prosiliere, ut certamini superesse nolint. Rapiamus occasionem animisque et alacritate, quam nostri, ut honeste occumbant, extulere, utamur ad uictoriam, ad quam nihil efficacius esse solet, quam si sine metu mortis pugnatur. Quo maiori desperatione in hostem feretur quisque, eo uiolentius caedet ac prostemet obuios 10 et dum mori non recusat, uictor euadet." Nec mora producturus ipse cum Despoto et Iuliano reliquos in aciem Huniadianum misit, qui temere sparsos colligeret et quantum res subita properantiumque ad ultimum discrimen non arGor, sed propemodum rabies sineret, prouideret, ne caeca eorum temeritas plus hosti ad uictoriam conferret, quam ipsius aut uirtus aut felicitas. Ille propere incompositae multitudinis primos assecutus, ut quenque pleniori gradu ad montern festinare intuebatur, admonendo, ne caeco impetu ueluti paratum iugulum hostibus offerret, cuique enim non in sua morte, sed in hostium caede laborum periculorumque omnium terminum positum, rogabat, ut se in acie locari pateretur et si tanquam uicturus nol1et, saltem in ultionem suae 20 quisque mortis acriter pugnaret, non temere, quod pecudum esset, sed ut uiros fortes decet ex militari disciplina; pertinere ad futuram famam, ne incruentam de se uictoriam hosti permitterent. Et cum dicto ordini, qualem casus et tumultus praestare poterat, simul quenque applicabat, simul benigne retro agebat in proximam tumulis planitiem, ex qua placidius acc1iui colles haud difficillimum ad se aditum praebituri uidebantur. Cum interim rex quoque CUlU ceteris copiis accurrisset et Turci nihilo segnius ex superiori loco decurrentes eo iam peruenissent, ut missilibus ex interuallo proelium committerent, quorum eo minus quicquam uani teli intercidebat, quo densius regiorum agmen ardentiorique studio ad excipiendum hostis impetum sursum 30 nitebatur, multi, priusquam cominus congrederentur, uulnerati. Sed ubi ad manum uentum et gladiis res agi coepta est, ante alios Poloni desperatione atque ira occaecatis animis inuadunt hostem ac prosternunt tam obstinato impetu, quod lo cis aliquot minime substineri potuemnt coepitque aduersa acies conturbatis ordinibus nutare. Sed accurrens ad omnia discrimina Carambus et plerosque ex suis gladio et uulneribus, alios uoce ac maledictis increpitans, quod ab lassitudine, inedia frigoribusque enectis per inanem trepidationem uinci paterentur, certamen redintegrauit ordinesque restituit. Identidemque ubi acrius pugnari animaduertebat, circumc1amitans caecum scilicet desperatione hostem sponte in uulnera agi, tela tantummodo intendenda, ipsum se sua sponte iugulaturum, per omnes militis

'1. montem codd.: mentem M 5. illic codd.; illis OB 6. seuiret B; prouideretque VV 14. conferet o 15. assecutos 17. offeret N; cuique codd.: Cumque TV 19. paterentur G 21. decet codd.: deceret atque G 22. dieto codd.: diceret simu1 G

144

prosilire B 9. ferretar WBP 13. sineret codd.: W 16. intuebatur ifa admonendo NCWMA 20. pugnaret codd.: pugnare induceret animum G 23. Posterius simul deest G 24. tumulis codd.: tum

oto przemówił do żołnierzy, którzy śmiało pięli się w górę, bardziej już myśląc o zaszczytnej śmierci niż o zwycięstwie: "Bóg jest z nami i wspiera nas. On to odebrał rozum wrogom, bo zamiast spokojnie siedzieć w przełęczach górskich i paść oczy naszą zgubą, przypatrując się, jak powoli giniemy z głodu i innych męczarni - lecą w dół prosto na nas! Nie wiedzą, że my idziemy w bój z przekonaniem, że nie wyjdziemy zeń żywi. Uchwyćmy więc w lot tę okazję, na którą nasi czekali, by móc umrzeć z honorem, i obróćmy ją w zwycięstwo. Najlepiej walczą ludzie, którzy nie boją się śmierci! Im kto z więk­ szą rozpaczą uderza na wroga, tym gwałtowniej go bije i zwala przeciwnika. Ten tylko odnosi zwycięstwa, kto nie cofa się przed śmiercią!" Rzekłszy to, król bez chwili zwłoki wyruszył z despotą i Julianem, a resztę odesłał do szeregów Hunyadego. Ten gromadził rozproszonych bezmyślnie żołnierzy, o ile tylko pozwalały mu na to naglące okoliczności i ogólna gonitwa. Bo trzeba powiedzieć, że w obliczu decydującej rozgrywki szaleńczy zapał ogarnął żołnierzy. Hunyady obawia! się, że wściekłość, która zaślepia jego ludzi, ułatwi tylko wrogom zadanie i fakt ten więcej zaważy na zwycięstwie nieprzyjaciół niż ich osobiste mę­ stwo czy sprzyjające okoliczności. Szybko więc pobiegł na czoło pędzących bezładnie tłumów i widząc jak w cwał gnają pod górę, przestrzegał ich przed tą gonitwą na oślep prosto pod miecze wroga. Przecież nie ich własna śmierć, ale pogrom nieprzyjaciela położy kres ich trudom i niebezpieczeństwom. Błagał ich więc, by ustawili się w szyku bojowym, nawet jeśli nie liczą się z możliwością wygranej, to choćby po to, by drogo sprzedać swe życie. Niech walczą odważnie, lecz jak przystało na dzielnych i karnych rycerzy, a nie gnają naprzód jak bezmyślne stado. Co stanie się z ich sławą, jeśli pozwolą wrogom odnieść tak krwawe zwycięstwo! Mówiąc to ustawiał wszystkich i łagodnie wycofywał ich w tył, na równinę pod wzgórza, skąd po lekkiej pochyłości z łatwością powinni przedrzeć się w górę. Król tymczasem nadjechał z resztą wojska i Turcy szybko zbiegłszy ze szczytów znaleźli się już tak blisko, że rozpoczęli walkę od miotania pocisków. Wielu wówczas naszych ranili, zanim jeszcze doszło do właściwego starcia, gdyż strzały ich, choć na oślep wypuszczane, wpadały w gęste szeregi królewskie, które z coraz to "viększą zapalczywością darły się pod górę, na spotkanie atakującego wroga. Wresz" cie rozpętała się walka wręcz i na miecze. Polacy, zaślepieni gniewem i rozpaczą, rzucają się na nieprzyjaciół i biją ich z taką zapamiętałością, że w kilku miejscach szeregi przeciwnika nie wytrzymały uderzenia i. szyki zaczęły się chwiać i mieszać. W tej krytycznej chwili nadbiega Karambus, wznawia walkę i przywraca porządek w szykach, siekąc mieczem aż do krwi lub krzycząc na swych ludzi i urągając im od podłych tchórzów za to, że uciekają przed ludźmi wycieńczonymi głodem i pół­ żywymi z zimna. Karambus zawsze znajdował się tam, gdzie walka przybierała na sile. I teraz wołał do swych żołnierzy, że wróg zaślepiony rozpaczą sam szuka śmierci, i że Virystarczy napiąć łuk, a on już popędzi ku własnej zgubie. Tak

illis P; accliues OBG; difficillem o 27 Ul codd.: ubi JV 28. quicquam deest G; teli codd.: ictus G; intercidebam NM 29. ardentiori M 31. gladio CNP/lVfA 32. ac codcl.; et RPG: atque M 35. frigoribusque codd.: ac frigoribus f-V 36. trepidationem se uinci A; uind se paterentur G . 39. intendenta M; ipsam B; milites JY

10

145

10

20

30

ducisque optimi conatus tam periculosae sibi pugnae euentum distrahebat; cum interea multi utrinque aut caderent subito aut tam grauiter uulnerarentur, ut delapsis in terram uires minim e ad consurgendum suppeterent conculcantibusque equorum pedibus quanto serius, tanto miserabilius illterirent. Sed maxime insigni atque horribili aspectu patebant uulnera equorum per uolones cruce signatos inflicta. Erant fere pedestre agmen lanceasque gestabant id tantummodo a uenatoriis distantes, quod non punctim solum, sed caesim etiam ferro prae1ato et oblongo infeste utroque modo feriebant. Itaque i1Ii inter equites excursantes per loca modicis uirgultis implicita non tantum latera equorum mucronibus aperiebant, sed crura plerumque tota a corporibus detruncantes ceruicesque altissimis uulneribus incidentes, magna ex parte ad pedestre proelium Turcos redegerant; qui eo genere pugnandi tanto facilius superabantur cedebantque sensim retro, quanto equestribus assueti insultibus peditum laborem minus ferre consueuere. Ceterum ubi equus, a quo Carambus uehebatur, per uentrem lancea transuerberatus, dolore saeuiens inter hostes equitem profudit in caput uulgatumque est ducem aut caesum aut certe captum esse, multitudo ad montern conuersa, quod reliquum praesidii erat, fugae se commisit insequentibus Christianis et fugientium terga passim caedentibus tanto ardore animorum, ut ad summa usque iuga per omnia aspera atque inuia euasuri uiderentur. Sed cum plus negotii ab locorum iniqnitate, quam ab hostibus futurum appareret et iam dies in noctern inclinaret, quo tempore etiam in plano locisque aequis errabunda obluctantium uestigia peric1itantur, rex prohibens ulterius insuperabilibus nim afferri signum receptui suis dedit. Ex aduersa autem acie, qui caedem effugerant, pauore ac festinatione amentes, per saxa praecipitia rupesque abruptas proiectis armis et manibus cotes innataque illis uirgulta prehensantes aegre nitebantur euadebantque ad suos, qui munitiones castraque uerticibus imposita seruabant. lnter pugnandum Carambus aliique uiri multi genere ac factis insignes capti, plures tamen caesi in fuga. Itaque amisso duce et roboris paene, quantum fuerat in exercitu, cum appareret Turcos minime toleraturos impetum, si ad eos infestum agmen ire pergeret, postero die rex sub aditum, quem insederant, castra posuit. Extulerat suorum animos pugna prospera, nec minus stimulabat cupiditas transcendelldi in loca commoda releuandis ma1is, quibus misere affligebantur, exindeque aut uictoriae aut necessitati nihil imperuium arbitrati contra ardua quaeque per acc1iuum obluctabantur nec segnius ab hoste desuper missilibus pene obruebantur. Videns itaque rex naturae difficultatem obiectam suis et quod suo ingellti, hostium uero nullo discrimine ad montis uertices peruenire eonabantur, temere effusum agIńen in castra reducturus properabat, moxque, praeterquam quod

1. protrahebat R: extrahebat NCWM, sed distrahebat in extrahebat corr. videluJ" C 2. uulneraretur W 4. pedibus equorum O; serius codd.: Ientius G 5. Paronos RPAG: Volonos NCWMOB (cJ. p. 186,5) 6. id tan~ tummodo codd.: in eo modo G 7. etiam cesim O 9. sed et erura NCWM, sed et suprascr. C 14. a deest G; qna B 16. captum certe W 19. ab iniquitate, sed ab de/etum N 20. futuri W 21. in planis aequisque locis G 22. ulterius in locis pene insuperabilibus A; afferre NM: offerri B 25. prehensantesque W 26. uerticibusque W 28. tumen codd.: tum OW; fuerat codd.: fuitNM 30. insederanthostes, castra G 32. commoda reuelandis W 33. impo·

146

oto ten doskonały dowódca i żołnierz na wszystkie sposoby usiłował wyjść zwycię~ sko z tej niebezpiecznej rozgrywki. Wielu jednak poległo po obu stronach, a ciężko ranni, którzy padli na ziemię, nie mając dość sił, by powstać, stratowani przez kopyta końskie marnie ginęli po długich męczarniach. Lecz najstraszliwsze dla oka były ziejące rany zadane koniom przez ochotnicze zastępy krzyżowców. Składali się oni z samej prawie piechoty,uzbrojonej w lance, która tym jedynie różniła się od lancy myśliwego, że nie tylko wbijała się ostrzem, ale gdy wysunęło się długie żeleźce, można nią było dotkliwie ciąć. Otóż ci krzyżowcy uwijali się wśród niskich zarośli, pomiędzy jazdą turecką i podrzynali brzuchy koniom, odrąbując im nogi od tułowia i zadając głębokie rany w karki,tak że większość Turków zmusili do waHd pieszej. Ten rodzaj walki był widocznie słabą stroną Turków, bo o ile doskonale umieli atakować z konia, o tyle źle znosili trudy pieszej potyczki. Lecz kiedy koń pod Karambusem ugodzony lancą w brzuch, oszalały z bólu wpadł wraz z jeźdźcem między wrogów i rzucił go głową w dół, natychmiast gruchnęła wieść, że wódz poległ lub w najlepszym wypadku dostał się do niewoli, a wówczas cała tłuszcza zawróciła w góry i zaczęła pierzchać, widząc w ucieczce jedyną szansę ratunku. Rzucili się za nimi chrześcijanie i siekąc po karkach uciekających, gnali ich z takim zapałem przez dalekie bezdroża, jakby chcieli się dostać na sam szczyt góry. Wnet jednak nastał zmrok i droga w tych warunkach nastręczała więcej trudności niż sama bliskość wroga, bo w nocy nawet na płaskiej równinie łatwo jest zabłądzić i zgubić ślad zbiegów. Król więc kazał zatrzymać swych ludzi, którzy całym pędem gnali dalej przez niedostępne przejścia, i dał znak odwrotu. Z armii przeciwnika ci, którzy uszli śmierci, oszołomieni strachem, rzuciwszy w popłochu broń, z trudem przedzierali się przez skalne przepaści, głazy, urwiska, czepiali się rękoma kamieni i rosnących na nich krzaków, aż wreszcie dobrnęli do swoich, którzy strzegli obozów leżących na szczytach gór. W czasie samej walki dostał się do niewoli Karambus i wielu członków znakomitych rodów, wsławionych świetnymi czynami, inni znów padli w trakcie ucieczki. Wojska tureckie straciwszy wodza zupełnie opadły z sił i widać było, że nie zniosą już najlżejszego ataku, jeśli nieprzyjacielskie oddziały dalej będą ich ścigać. Dlatego też król zaraz nazajutrz rozbił obóz u podnóża gór, na których umieścił się nieprzyjaciel. Pomyślnie stoczona bitwa podniosła królewskich na duchu i już tylko marzyli o tym, by dostać się do lepszej okolicy i uwolnić się od nieszczęść, których tyle wycierpieli. Zrozumieli, że nie mają wyboru i muszą zwyciężyć, poczęli więc żmudnie piąć się po stromych pochyłościach, ale wróg raził ich z góry strzałami i strącał w dół. Król widział, że w tych trudnych warunkach żołnierze jego chcąc dojść na szczyt są wciąż narażeni na śmierć, podczas gdy wrogom nic nie zagraża; wycofał więc pośpiesznie do obozu iekkomyślnie rozproszone szyki. Uwatentis arbitrati, sed impotentis deletum M; quaeque codd.: quoque W RPG 37. redacturus c: educturus M

34. desuper petiti missilibus G

36. uerticem

14. Callimachus pugnam apud montem Demir Kapu circ. d. 15 m. Dec. a.1443 commissam hic describere videtur. Errat Callimachus, cum asseverat Carambum in hac pugna captum esse. Revera Carambus in angustiis montis Kunovica d. 2 ffi. lano a. 1444 captus est, cum iam Vladislaus rex in Hungariam reverteretur. Cf. J. Dąbrowsld o. c., p. 128.

147

satis in ea expeditione factum credebat, animatis suis uincere et uinci desuetis hiemi locorumque aspeńtati cedere instituerat. Ceterum Huniadianus obstinatus cuncta prius experiri, quam desistere a prosequenda uictońa, cum animaduertisset obliqua montis nuda uepribus et agendo itineri c1ementer accliuia, illac euadere in summum iugum posse arbitratus, su os circumegit. Prominebat in abruptum uertex editissimus et Turcis ascendentium sub se montem aspectum adimebat eoque non facile solum, sed etiam tute miles ingrediebatur. Quod ubi rex percepit mutata sententia subsequi Huniadianum coepit 10 cum reliquis copiis. Peruenerat iam prima militum manus in iugum aeque editum atque id, quod insederant Turci, sed in immensum ruans saxum progredi ulterius non sinebat. Quo cum Huniadianus quoque ascendisset uideretque hiatum propter magnitudinem neque tumultuańa materia impleri posse, neque ponte coniungi, cum haud plus stadiis duobus ab hoste distaret, submisit impigram expeditamque militum manum occupaturam recto itinere aditum in montem, si Turcos paululum submoueń contingeret, confestimque obuersis firmatisque in illos machinis haud mediocńs magnitudinis lapides contorquebat. Quorum praeter consternationem, quam insuetus horrendusque auribus fragor animis incutiebat, uis improuisa minim eque tolerabilis propter lapidum magnitudinem multos in principio obtriuit pą.rum20 que abfuit, quin nouae foedaeque stragis subito terrore et c1ade perculsi omnes locum desererent, quippe quod unius lapidis impetu quamplures saepe diuerso genere Iliortis absumi intuerentur. Nec mali illius euitandi alia praeterquam fuga e ratio succurrebat. Sed Alibeus, post captum Carambum militari consensu dux a suis creatus, admonens eam pestem uitatu facilem, si fragore audito post eminentes cotes illico procumberent, non modo ab incoepta iam fuga eos retinuit, uerum etiam ad resistendum animauit. Cum itaque semel atque iterum efflata in se tormentis saxa feliciter elusissent, intrepide inde arcebant deturbabantque regios enitentes aditum occupare. 30 Quod ubi Vladislaus animaduertit ueluti securis hostibus absistentium suorum eminus non hominibus, sed locis expugnandis conatus omnes irritos fore iam credens, desperata cominus congrediendi facultate, cum rigor ruemis et in quam transcendendorum montium spes maxime pellexerat, commeatuum inopia premeret, ultra quam substineri iam posset, retro agendi copias rursus cOTIsilia coepit agitare. At Despotus, cui omnia aequiora toleratuque minus dura apparebant, quam belli eius intermissio, per quod fortunam dignitatemque pństillam recuperaturum se credebat, ignominiosum fore asseuerabat, si capto duce debilitatoque hostium exercitu, deuictis iam et qui non arrnis, sed ut pauidae ferae cotibus ac 1. satis erat in M; factum codd.: actum G; dissuetis Nlv/; hyemis A 4. animadueneret B; agendo itineri codd.: ad ascensum G 5. itinera W; accliua BWM; iIlac codd.: illa M 7. Promineb,at codd.: promittebat ~V; escendentium C: escendencium in ascendencium corr. P: ostendentium W; montem sub se PA 8. tuto G 12. escendisset CO: escenwsset in ascendisset corr. videtuI" P: ostenwsset J-V 16. firrnatis P; illes codd.: locis M 18. auribus deest RPG 21. quamplures codd.: cornplures G; diuerso genere mortis aBp: diuersa specie. diuerso genere mortis A: diuersa spem 24. Alimortis W: diuersa specie mortis NMRP (mortis specie M): diuerso genere in diuersa spetie corr. vide tur C becus G 26. procumberentur M 27. semel codd.: simul f V; efflata codd.: emissa G 28. eluis~set R; regios ...

żał zresztą, że dość już dokonał

w tej wyprawie ukazując swym ludziom możliwość w momencie, gdy przestali w nie wierzyć. Postanowił zaraz stąd ustąpić ze względu na zimę i fatalną okolicę. Hunyady obstawał jednak przy tym, by wpierw wszystkiego spróbować, zanim zrezygnuje się z dalszej walki i zwycięstwa. Otóż spostrzegł on, że zbocza góry, nagie i cierniem porosłe, są raczej łagodnie nachylone i dadzą się przejść. Myślał więc, że tędy można się dostać na sam szczyt, i poprowadził tam swe wojsko. Sterczał tu nad urwiskiem pionowy i wysoki szczyt skalny, który zasłaniał przed Turkami naszych żołnierzy wdzierających się pod górę, przez co ułatwiał im drogę i zapewniał bezpieczeństwo. Gdy król ujrzał, co się dzieje, zmienił zamiar i podążył z resztą wojska za Hunyadym. Już pierwszy oddział żołnierzy wydostał się na takie samo wzniesienie jak to, na którym siedzieli Turcy, gdy wtem ujrzeli olbrzymią, wiszącą nad przepaścią skałę, która zagradzała im dalszą drogę. Dobiegł tam zaraz Hunyady i sam przekonał się, że przepaść była tak wielka, iż niczym naprędce nie da się jej wypełnić, ani też i mostu przez nią nie można przerzucić -:- a wszystko to nie dalej niż dwie staje od nieprzyjaciela. Hunyady wysłał więc sprawny oddział doświadczonych żołnierzy, każąc im zająć prostą drogą przejście przez góry, w razie gdyby mu się udało poruszyć Turków z miejsca. Sam zaś natychmiast ustawił i skierował machiny na wroga i miotał z nich głazy wielkich rozmiarów. Straszliwy świst, z którym leciały, przeszywał nie przyzwyczajone uszy Turków, siejąc grozę, a nagła i potworna siła, która wyrzucała te wielkie kamienie przygniotła wielu ludzi z pierwszych szeregów. Mało brakowało, a pod obuchem tej klęski uciekliby ze swego stanowiska, taką trwogą przejął ich ten' niespodziewany i niszczycielski sposób walki. Najgorsze było to, że często jeden głaz rzucony ranił w pędzie i w róż­ ne sposoby zabijał naraz kilku ludzi; jedynym więc ratunkiem dla uniknięcia tych ciosów pozostawała ucieczka. Wtedy Alibey, który po pojmaniu Karambusa został przez radę wojenną mianowany wodzem, wytłumaczył żołnierzom, że łatwo uchronią się przed zgubą, jeśli natychmiast jak tylko posłyszą świst, przycisną się do skalnej ściany. Tymi sło­ wami Alibey nie tylko zatrzymał ich w ucieczce, ale zachęcił do dalszego oporu. I rzeczywiście gdy tak raz i drugi szczęśliwie uniknęli głazów, które miotały przeciw nim machiny, nabrali odwagi i zaczęli sami nacierać i nękać królewskich, wciąż zwycięstwa

usiłujących opanować przejście. Władysław ze swej strony, gdy zdał sobie sprawę, że wrogom nic nie grozi, a jego żołnierze muszą walczyć na odległość, i to nie tyle z ludźmi, co z niedostęp­ nym szczytem, zwątpiwszy o możliwości walki wręcz, uznał, że wszelkie próby na nic się już nie zdadzą. Despota jednak wiedząc, że jedynie wojna pozwoli mu odzyskać jego włości i może mu przywrócić dawną godność, gotów był znieść najgorsze i wolał każdą ostateczność niż przerwanie działań wojennych. Twierdził

occupare codd.: reglos~ qui aditum occupare eonabantur G 30. animaduertisset A; hostibus ac insistentium obsistenHum B 31. eminus irritos codd.: eminus conatus amnes non hominibus, sed Iocis expugnandis irritos G; irritas W; iam fore rV; credens cockl.: crederet G 32. desperataque CNJVMA; in quam codd.: ob quam G 33. transcendorumP 34. retroagendi. lam copiasM 35. agitari W 38: deuictis cod,!.: qui uictis G; et qui deest G; se ae sp~uricisP 0.0

149

speluncis se tegerent, terga uerterent; eadem illos cum rerum omnium penuria tum aeris intemperie, qua et regii laborare, moxque humanis necessitatibus cesSUl·DS, si paululum perseueraretur. Non committendum, ut fluentia luxu Asiana corpora tolerandis difficuItatibus superasse uiderentur Germanorum Hungarorumque iam tum ab infantia coeli terraeque rigoribus duratos artus. Daturum se pecuniae, quantum foret opus frumentis coemendis, quorum copia circum omnia loca abundarent. Iulianus quoque haud ferme his dissimilia iactando ab lnstituto regem auertere conabatur. Sed farne ac frigore extabescentibus hominibus iumentisque, cum paterentur 10 uulgo grauiora utique, quam quae ancipitis spei consolatione leniri possent, peruicit in desperatis animis necessitas, ut fit, honesti rationem et conuerso agmine in planitiem descendere moxque collectis impedimentis praemissisque retro, qua uenerant, subsequebantur. Turci uero, ubi uinci se posse hostem desperasse percepere, laeti secum et inflati noua sjJe iuga montium deseruere subsequendoque abeuntes crebris a tergo impressionibus uexabant et licet non magnas, frequentes tamen dades inferebant, sed et plerumque accipiebant. Conuersis eninl in eos expeditissimis quibusque manumque conserentibus muIti ex illis caedebantur, etsi regiorum quoque impetus plerumque frustrabatur refugientibus statim Turcis, qui mox conglobati rursuS 20 infesti aderant, quandoquidem multa praeda impedimentisque grauis exercitus minime properare poterat. Silua est densa non tam frequenti et procera arbore, quam ramosa et ad radicem fruticante, praeterea implicita undique sinuosis quibusdam et stagnanti coeno uoraginosis anfractibus, quales obsoleti fluuiorum meatus, ubi aut humana arte aut ui naturae cursum aqua immutauit eamque ob rem fere tota imperuia et sicubi transitum praebet angusta admodum uia et frequentibus commissa ponticulis. Ad eam uentum cum esset, praemissa cum sarcinis leui armatura, in postremo agmine, qui ueluti murus antecedentium terga protegerent, hastatos equites collocarunt progrediebanturque ad iter. 30 At Turci quotidiana insuItandi consuetudine superuenientes, cum magna pars equitatus in siluam progressa foret, impetum faciunt in uItimos. Quorum damor praecedentes subito ad se conuertit et ut quemque succurrendi suis studium t;:t festinatio inconsulta rapiebat, ita extra uiam egit in loca' coenosa et palustria, ex quibus diu luctati in pedesque recepti aegerrime cum se atque equos expedirent, propterea quod uliginosa terra hominum iumentorumque uestigia aItissime in se recipiens difficilius remittebat, datum est Turcis spatium capiendi ex postremis equites circiter octuaginta; sed coeno tandem regii atque uligine expliciti refugientesque assecuti suos liberauere nec minus sexaginta supra centum ex hostibus captos 4. Germanorum codd.: Posonorum R 5. duratos deest M: duraturos B 7. habundaretN.A1"; his dissimilia codd.: istis similia W 10. ancipiti Jł'; lenire P 11. Prius in deest W; in planitiem eaekl.: et planiciem B 12. mox G 14. hostern posse P; posse dust W 17. sed et plerumque caedebantur deest W; et deest G 18. conserentibus codcl.: conferentibus A; plerunque impetus B 19. frustrabantur NCWBMA; rursllsque CN~VMA 20. impedimentis P 23. fructicante M; sinuosis codd.: sumosis O 24. qualis JoV 26. angusta codd.: in iusta JtV; angusta es! admodum G; et frequentibus bis ser., sed alterum deletum N 28. qui codcl.; quod G; collocarent W 30. quottidiana insulta ~v 34. cum deest A 37. tandem in mge adscr. M; refugientes NCOWMA 0.0

150

zatem, że byłoby hańbą wycofać. się teraz, gdy wódz turecki w niewoli, wojsko wroga rozbite, a resztki bez broni kryją się jak spłoszony zwierz w pieczarach i norach. Przecież oni cierpią ten sam głód i niedostatek, tak samo marzną i męczą się jak żołnierze króla! Jeszcze trochę cierpliwości, a wrogowie wnet ustąpią wobec tylu przeciwności. Nie wolno nam do tego dopuścić, by ci Azjaci o ciałach rozpieszczonych zbytkiem okazali się bardziej wytrzymali w pokonywaniu trudów niż Germanie i Węgrzy, którzy żyjąc w ostrym klimacie, od dziecka są zahartowani i odporni. Despota obiecywał, że da, ile tylko trzeba pieniędzy na zakup zboża, którego w bród w całej okolicy. Julian przytaczał niemal te same powody, usiłując wpłynąć na zmianę decyzji króla. A tymczasem i konie, i ludzie słaniali się z głodu i zimna do tego stopnia, że nawet stracili już i tę wątpliwą nadzieję przejścia przez góry, którą się dotąd pocieszano. Wreszcie, niepomni już na dobro sprawy, doprowadzeni do ostatecznej rozpaczy zwinęli szeregi i zeszli na równinę. Następnie zgromadzili wozy, wysłali je naprzód w powrotną drogę i sami podążyli za nimi. Turcy, gdy ujrzeli, że wrogowie zwątpili o możliwości zwycięstwa, ucieszyli się i na nowo nabrali otuchy. Opuścili więc zaraz górskie szczyty, zaczęli ścigać uchodzących i częstymi napadami dawali im się we znaki. W ten sposób zadali im niejedną porażkę, lecz wszystkie bez większego znaczenia, bo i sami nieraz brali cięgi. Wysłano przeciw nim oddział wyborowych rycerzy i ci wielu Turków w starciu położyli trupem. Często jednak ataki królewskich nie odnosiły żadnego skutku, bo atakowani Turcy natychmiast szli w rozsypkę, ale wnet potem się zbierali i zaraz udeu.ali; a tymczasem wojsko króla, obciążone łupem i zdobyczą, nie mogło się poruszać z większą szybkością. Był tam gęsty las, bez wielu wysokich drzew co prawda, ale bujnie porosły karłowatymi krzakami. Okalała go zewsząd błotnista topiel, bagna wiły się krętą linią, jak zwykle tam, gdzie ręka ludzka lub sama przyroda odwróci koryto rzeki. Dlatego też nie było tu żadnych dróg, a jedyna wąziutka ścieżka, którą można było przejść, biegła gęsto poprzedzielana kładkami. Gdy wojsko nadjechało, wysłano naprzód lekkozbrojnych z jukami, ~ na końcu umieszczono ciężkozbrojne oddziały konnicy, które miały jak mur osłaniać od tyłu tych, którzy szli przodem, i tak pochód ruszył.

Większość konnicy zapuściła się już w las, gdy wtem nadbiegli Turcy, i tak jak co dzień najeżdżali na królewskich, tak i teraz uderzyli na ostatnie szeregi. Słysząc krzyki towarzyszy, żołnierze idący na przedzie zawrócili i rzucili się im na ratunek. W pośpiechu nikt nie myślał o tym, by trzymać się drogi, i wielu zapadło się w błota i trzęsawiska. Stąd po długich zmaganiach i już na piechotę, z największym trudem wydostali się i wyciągnęli swe konie, bo gliniasty teren wchłaniał w głąb ludzi i zwierzęta, nie dając im się ",-ydobyć na wierzch .. Turcy, korzystając z sytuacji, wzięli do niewoli około osiemdziesięciu jeźdźców z ostanich szeregów. Królewscy jednak, gdy tylko wydobyli się z gliniastego błota, podążyli za uchodzącymi, a uwolniwszy swoich, pojmali ponad stu sześćdziesięciu wrogów i na miejscu ich ubili,

11. Rex Vladislaus farne atque frigore devictus de reditu in Hungariarn denique cogitare coepit atque ca d. 16 rn. Dec. a. 1443 signum receptui dedit. ef. J. Dąbrowski o. C., p. 128. Hi1

iugulauere illico, reliquis fusis fugatisque. Multoque difficilior eis cum natura loci luctatio fuenit, quam fuit postea pugna in patentibus campis cum hoste commissa. Ceterum cum et fames quotidie grauius urgeret et tam frequens Turcorum insultus ad cetera mala per lassitudinem tandem paene ad intemicionem exercitum mulctaturus appareret, placuit comportari simul succendique quicquid erat inter sarcinas, quod exercitui magis tunc oneri esset, quam usui postea futurum, tum iumenta debilia aut superuacua interfici et arma, quae aut ex defunctis militibus aut ex praeda supererant, terrae infodi. Quibus diligenter peractis exercitus subinde, uelut ex purgatione superuacuorum 10 nouum quendam uigorem accepisset, rnaioribus itineribus, quam ut otiose insultando insequi Turcus posset, ad Belgradum se recepit ibique per quietem et recreationem diebus aliquot consumptis rex, unde mouerat, Budam contendit. Vbi postquam cognitum est ciuitati' appropinquare, procedentibus in sacro ornatu et sollemni cerimonia sacerdotibus, ingenti 'numero popuhIs omnis generis promiscue effusus cum gratulatione reducem salutauit excepitque. Ingrediebatur ipse pedes ex uoto templum prius guam regiam aditurus; praeibant uero captiui insignes cum Carambo, tum militaria signa hostibus adempta cum parte praedae, quae supererat, praeferebantur, subsequentibus militibus ante omnes uolonibus cruce signatis laudesque et nomen regis militari alacritate in coelum ferentibl.s20 ipsum unum esse, qui regias artes uirtutesque non ilosset solum, uerum etiam ima pleret; ceteros per ignauiam et socordiam aetatem agere in domestico luxu, proditiac deserta re Christiana, quae tum primum caput attollere incipiens breui ad pristinum decus amplitudinemque esset peruentura. Sed et iuxta regium decus Huniadiani nomen celebre apud multitudinem audiebatur, cuius maxime ingenio ac uirtute in rebus bellicis uictoriam adeptam credebant. Ceterum multo insignius futurum fuit spectaculum, si necessitas expediendi exercitum magnam pompae partem non ademisset, rebus multis ultro concrematis in itinere, aliis sub terram relictis. Postquam uero laud es gratesque ob rem bene gestam Deo actae, signa tholis subfixa et repetitis egregie factis dictisque cuiusque 30 ex ducibus, pro meritis singuli praemio affecti. Mox ut eorum uirtus ad posteros quoque testatior redderetur, insignia cuiusque cum titulis in conspectiore parte templi ditissima diligentique pictura effigiata. Vulgatus reditus ac uictoria Vladislai omnium fere Christianorum principum legato s ad se exciuit, sed inprimis frequentes conuenere ab uniuersa Italia, quam 4. mulcramm o 6. quam usui esset M; tum codet.: Cum W 8. teTra Nl'vl 9. superuacuorum codd.: redundantium rerum G 10. uigorem cum accepisset G 11. Turcos P/; ibique ... rex codd.: Ibique diebus aliquot militi ad quietem datis rex G 13. est eum ciuitati G; propinquare RP; praecedentibus RPG .. 15. pronllscui W; excepitque codd.: recepirque P 17. Caramba M; tum codd.: Cum f V; militaria codd.: tumultuaria M 18. Volorus OBNCWM: Polonis RPGA 19. ac nomen A 21. secorruam WB 22. tum codd.: cum JV; capU! deest B 27. magnam pompae codd.: magne pugnae lVI: rnagne pompe N; rebus codd.: spoliis NCrVlVIA 28. aliisque P; ob eam rem NM 29. thelis o: telis B 30. uirtus decst P 32. ditissime B; diligenti P; Post effigiata : Tercius liber W: lo. Arigius scripsit O: Liber 3tius aUa manU ser. P: III lib. alia manu ser. C: Philippi Callimachl Tusci historiarum Liber Tercius NlVI: Philippi Callimachi de rebus gestis a Vladislao Polonorum atque Hungarorum Rege Libcr Tertius G: P. Caliimachi Geminianensis de Vladislao rege seu dade Varnensi. Lib. II A 33. Vu]gatus ._. omnium codd.: Victoria de Turcis uirtute Vladislai Regis parta omnium A 34. uniuersa deest TY

3. Quod ad reditum Hungarici exercitus atque ad eam rem, quibus in Iocis etquando in reditu proeIia cum Turcis commissa sint, attinet, cf. J. Dąbrowski o. C., p. 128, 131.

152

resztę zaś rozpędzili

w różne strony. Mozolna przeprawa przez bagna kosztowała ich trudu niż walka, którą póżniej stoczyli z wrogiem na otwartym polu. Głód dokuczał im z dnia na dzień coraz bardziej, do tego częste napady Turków i inne utrapienia tak wyniszczyły żołnierzy, że całkowicie opadli z sił. W tym ·stanie rzeczy, chcąc pozbyć się zbędnego obciążenia, postanowiono zebrać razem i spalić wszystkie bagaże, bo i tak było wątpliwe, czy im się kiedy jeszcze przydadzą. Następnie wybito słabe i zbyteczne zwierzęta pociągowe, a broń zdobyczną i po poległych żołnierzach zakopano do ziemi. Wszyscy gorliwie wykonywali tę pracę, a gdy już było po wszystkim, żołnierze, jak nowo narodzeni, uwolnieni od zbędnego balastu, ruszyli tak szybkim marszem, że Turcy musieli dać spokój najazdom. Wnet też przybyli do Belgradu. Stąd po kilkudniowym odpoczynku, wytchnąwszy trochę, król podążył dalej w kierunku Budy. Gdy w mieście dowiedziano się, że Władysław się zbliża, wyszła naprzeciw niego uroczysta procesja z duchowieństwem w szatach kościelnych na czele. Za nimi ogromne tłumy ludzi wszystkich stanów okrzykami radości witały powracają­ cego króla. On sam, zanim wstąpił na zamek, udał się wpierw, tak jak ślubował, pieszo do katedry. Przed nim kroczył Karambus i inni znakomici jeńcy, potem niesiono chorągwie bitewne zdobyte na wrogu i część łupów, która jeszcze ocalała. Dalej maszerowało wojsko: na samym przedzie szły ochotnicze zastępy krzyżowców, wynosząc pod niebo - z iście żołnierskim animuszem - sławę imienia Włady­ slawa. On jeden dowiódł, że wie, czym jest władza królewska i do czego zobowią­ zuje! Inni woleli pędzić gnuśny i bezczynny żywot w domowych pieleszach, a tym samym zdradzili i opuścili wiarę chrześcijańską, która już zaczynała podnosić głowę w nadziei, że wnet dojdzie do dawnej chwały i świetności. Obok króla wielkim mirem cieszył się Hunyady, a imię jego było na ustach wszystkich. Jego to waleczności i wybitnym zdolnościom wojskowym przypisywano ostatnie zwycięstwo. Całe to okazałe widowisko byłoby jeszcze stokroć wspanialsze i znakomitsze, gdyby nie brakowało tego wszystkiego, co porzucono, by ulżyć obładowanym żołnierzom, gdyby nie utrata tylu zdobyczy, spalonych w drodze lub zakopanych w ziemi. Tymczasem odbyły się uroczyste nabożeństwa, w których dziękowano Bogu za pomyślnie odbytą wyprawę, zawieszono u pułapów chorągwie i wyliczono raz jeszcze wszystkie bohaterskie czyny i rozkazy wodzów, po czym każdy rycerz otrzymał zasłużoną nagrodę. Potem wszystkie ich herby i nazwiska starannie i w bogatych kolorach odmalowano na najbardziej widocznej części kościoła, by przyszłym pokoleniom mogły świadczyć o ich męstwie. Wszędzie rozeszła się wieść o zwycięskim powrocie Władysława i prawie wszyscy władcy chrześcijańscy wysłali do niego swe poselstwa. Najwięcej posłów przybyło z ,różnych stron Italii, gdyż bezpieczeństwo i sp?kój tego kraju, wciąż narażonego o wiele

więcej

11. Vladislaus rex d. 22 m. lano Bellogradum venit et paucos ibi dies moratus Budam circa d. 13 m. Febr. (a 1444) ingressus est. 31. De Polonis iIIustribus de expeditione a. 1443 contra Turcas suscepta bene meritis, quorum nomina una cum insignibus Vladislaus rex in ecclesia Budensi Sanctae Mariae Virginis pingi iussit, cf. DL 690.

J53

ea tantummodo fiducia tenebat mmune se uexatum iri a Turcis, si eos Poloni et Hungari aut subiicerent sibi aut certe non absistendo a bello iugiter oppugnarent. Vno omnes ore ac eon sensu affuisse Deum affuturumque asseuerabant pio ac iusto bello et quae ad id locorum gesta erant, efferentes ad reliqua exequenda exhortabantur; sed ante alios pontifex maximus Eugenius Venetique et Genuenses cum Philippo Burgundiorum duce. Hi ad laudes partae uictoriae adhortationesque nouae expeditionis instaurandae adiiciebant etiam polIicitationes subsidiorum seque ingentem classem in Hellespontum mis suro s spondebant, per quam Turci ex Asia transmittere seque cum Europaeis coniungere prohiberentur. Qua ratione 10 faeillimum fore in Europa debellare, in qua pauei admodum superessent hostes et ii trepidi ac perculsi et non nisi uinci assueti; modo paululum rex anniti uellet, exterminari onmino tota Europa impiam execrandamque Musomanorum superstitionem posse, re Christiana in perpetuum aucta et stabilita. Joannem etiam Palaeologum Graecorum imperatorem, cuius fortunam maiestatemque Turci non modo labefecerant, sed paene euerterant, successus Vladislai extulerant in spem rei dignitatisque suae in integrum restituendae. Missique sunt etiam ab ipso oratores, qui praefati ea, quae facere uisa sunt ad tanti euentus gratulationem, diuina humanis eOmnllscendo religio sa asseueratione nuntiauerunt uisum esse a plerisque Constantinopoli ante portam, qu"ae ad Macedoniam emittit, eques20 trem iuuenem candida ueste ornatum per speciem laetitiae hac illac excursare eadem hora, ut postea compertum fuerat, qua res a Christianis contra Carambum prospere gerebatur, moxque euanuisse. Id uisum omnium animos primo solIicitos habllisse, subinde cognita regis uictolia ilIius nuntium uulgo existimatum; ceterum prudentlores et quos aut uitae sanctimonia aut profundae alicuius discipIinae cognitio peritos futurorum reddidisset, non tam credere Vladislai successum diuinitus Graeeis nuntiatum, quam eos admonitos temporis et occasionis suae; Turcorum in Europa rem paene profligatam esse, in Asia etiam fluetuare, molientibus res nouas circumadiaeentibus tetrarchis; ideoque non cunctandum ulterius, sed trepidos suaque imbecilIitate ac ui aliena laborantes subito opprimendos. Qua persuasione 30 imperator eorum excitus cum suis quidem armatus ex parte altera affuturus, si modo regi cordi es set primo quoque tempore eam uictoriam prosequi, quam Deo duce- ac comite uel exinde adeptum esse constabat, quod diuinis etiam nuntiis fuerat peruulgata. Aceedebat ad haec supplex Despoti ambitus et quotidianae preces obtestationesque cum laehrimis, tum instans luliani adhortatio uocesque assiduae ac multo 1. eos codd.: res B 2. subigerent A; obsistendo W; expugnarent M 3. ae iusto codd.: et iusto PAG: ae in et carl". R 5. Genuenses codd.: Ianuenses NMWAOB 7. etiam deest J-V 8. in codd.: ad NWM 10. fore codd.: foret G 11. ae perculsi codd.: et percuIsi NWM; consueti assueti. sed consueti de/etum M 12. execrandamque codd.: execrandam NM: et execrandam B; Musamanorum NM: muzamonorum W: Musurmanorum G 13. in codd.: im O 15. pene etiam eurterant G 16. in integrum, sed in suprascr.C; restituendo W 17. etiam deest~ W 19. in Macedoniam G; emittit codd.: fert G 21. postea deesl M; compertum est fuerat O; qua res codd.: quare JV 22. euanuisse codd.: euomuisse W 25. tam deest B 27. esse deest G 28. nouas codd.: noua B; circurruacentibus NM; Tetrachis N; cltnctandi P 30. eorum imperator G; quidem codd.: .quidam M 32. ac comite codcl.: et comite N: atque auctore G; constabat, ąuod codd.: constabatque W 35. ac multo codd.: multoque RPGA~ sed ac de/etum et que suprascr. R

6. De Philippo Burgundiae duce (1419-1467) cognomine Bono appellato, belli rei Chris-

154

na najazdy tureckie, zależał jedynie od tego, czy uda się Polakom i Węgrom pobić Turków lub przynajmniej wspólnymi siłami nękać ich ciągłą wojną. Wszyscy oni jednogłośnie stwierdzali, że Bóg jest z nimi i zawsze będzie sprzyjał świętej i sprawiedliwej wojnie; wysławiali dotychczasowe czyny i działania wojenne i zachęcali do dalszych. Zwłaszcza papież Eugeniusz, Wenecjanie i Genueńczycy z Filipem księciem Burgundii na czele wychwalali odniesione zwycięstwo i namawiali do rozpoczęcia nowej wyprawy, obiecując dostarczyć posiłki. Zobowiązywali się prócz tego wysłać wielką flotę na Hellespont, która miała powstrzymać Turków, ciągną­ cych z głębi Azji, od przeprawienia się przez morze i połączenia się z ich europejskimi oddziałami. W tym stanie rzeczy pobicie Turków na terenie Europy nie powinno przedstawiać najmniejszych trudności, gdyż niewiele ich już pozostało, a ci, co są, drżący ze strachu i rozbici, przywykli już do stałych klęsk. Mały wysiłek ze strony króla wystarczy, aby wyprzeć poza granice całej Europy bezecny i wstrętny zabobon muzułmański i by na wieki utrwalić panowanie wiary chrześcijańskiej. Po wodzenie Władysława podniosło na duchu również i Jana Paleologa, cesarz greckiego, którego Turcy pozbawili czci i mienia i wciąż grozili mu ostateczna katastrofą. Teraz spodziewał się, że odzyska z powrotem dawne znaczenie i wszystą ko to, co utracił. Wysłał więc posłów do króla, a ci prócz życzeń odpowiednichdo tej okoliczności opowiedzieli mu pod przysięgą zdarzenie, w którym prócz spraw czysto ludzkich działały i siły nadprzyrodzone. Oto w Konstantynopolu wiele ludzi widziało przed bramą prowadzącą do Macedonii młodzieńca na koniu w śnieżno­ białej szacie, który wesoło i radośnie cwałował raz w tę, raz w tamtą stronę, a po chwili znikł. Otóż, jak później sprawdzono, działo się to dokładnie o tej samej godzinie, gdy chrześcijanie toczyli zwycięski bój z Karambusem. Początkowo wszyscy zaniepokoili się widząc tę zjawę, lecz gdy dowiedzieli się o zwycięstwie króla, zrozumieli, że był to zwiastun z nieba. Ponadto co mądrzejsi i tacy, którzy dzięki osobistej świętości lub znajomości wiedzy tajemnej umieli czytać przyszłość, wierzyli, że Bóg prócz objawienia Grekom zwycięstwa Władysława chciał im dać do zrozumienia, że nadszedł czas działania. Bo tak oto wygląda sytuacja: Wyparcie Turków z Europy jest już niemal ·przesądzone. Na terenie Azji sprawa wpływów tureckich przedstawia się również bardzo niepewnie, bo okoliczni tetrarchowie tylko czekają, by się zbuntować. Nie można zatem dłużej zwlekać, lecz nagłym uderzeniem zgnieść wrogów, którzy w poczuciu własnej nieudolności drżą przed obcą przewagą. Cesarz idąc po tej myśli jest gotów sam ze swej strony wystąpić zbrojnie, jeśli król szczerze zamierza iść w ślad za swym pierwszym zwycięstwem, które odniósł dzięki tak widomej łasce Opatrzności, że aż posłowie niebiescy głosili jego sławę· Oczywiście łzami

nie

despota również zabiegał pokornie o to samo i nie było dnia, by swych próśb i zaklęć. Prócz niego Julian ustawicznie nalegał

oblewał

tianae causa contra Mahumethis sectatores suscepti fautore studiosissimo, cuius legatio a. 1451 a Casimiro IV Iagellonida auxiJium petitum Cracoviam venit, cf. DL V 98. 14. Ioannes vrn Palaeologus (1423-1448), Graecorum imperator, in extremum discrimen ab Amurathe II, Turcarum imperatore, adductus cum Eugenio IV, pontifice maximo, a. 1439 unionem ecclesiae occidentalis atque orientalis Florentiae perfecit. Qui etsi ad expeditionem adversus Turcas suscipiendam Vladislaum regem magnopere impellebat atque se Vladislao auxilio venturum esse pollicebatur, promissum suum non tenuit.

lG5

10

20

30

iam efficaciores apud animos primae expeditionis successu elatos. Quibus ne magno animo rex subito assentiretur, res Polona continuit. Venerat enim eodem quoque tempore legatio a Polonis gratulatum et ipsa quidem regiae felicitati; ceterum tentare iterum fortunam non prius oportere admonebat, quam cum proceribus Polonis uel in finibus regni consilio inito prius rex illud expediret, quo tandem ordine rebus suis domi constitutis ac firmatis externum bellum, regni sui securus, prosequeretur. Non uideri rationi consentaneum sollicitum esse quenquam de rebus alienis, antequam sua in tuto collocauerit. Recensebat deinde, in qua deformitate Polonia esset, quid licentiae ubique insolesceret, quis in priuatis cupiditatibus ardor, quae in publicis opportunitatibus negligentia, ex quibus nactos occasionem Tartaros magnam Russiae ac Podoliae partem depopulatos. Sed et praeterquam quod priuatae procerum simultates ad uulnera et caedes iam peruenerant, a finitimis per latrocinia tanquam iusto bello etiam praedas abigi, inprimisque a Boleslao duce Opoliae. Ad ea uulgari Casimirum ex Litifania bellum Masouiae propediem illaturum; tot malis succubiturum omnino regnum, nisi subito succurreretur. Quae regis animum eo mouebant magis, quo uerius dici nuntiarique sciebat. Tamen ne regni unius priuata necessitas publicae omnium Christianorum rei apud mentern suam praeponderare appareret, prius collaudato singulorum, quorum legationes aderant, in se officio ac beniuolentia nec minus pietate in religionem ac Deum immortalem, ceteros omnes oratores sic ab se dimisit, ut qui spelare possent facturum ipsum postulata. Polonis uero dixit conuocaturum se illico Budam Hungarorum optimates daturumque enixe operam constitutis omnibus, quae ad pacem bellumue eius anni attinere uiderentur, ut mox ea, quae ipsi petierant, exequeretur. Constituta subinde Hungaris conueniendi die, ut si communi iterum consensu educenda censeretur in Turcos expeditio, stabilior quies domi relinqui posset, spondendo in id fidem, quod absoluto conuentu ad sua quique omnesque inuiolati reuerterentur. Iscram etiam magistratusque ciuitatum, quae ab illo dependebant, placuit per litteras accersiri, licet aduersante Iuliano, qui praesentibus Boemis nihil, quod quidem ad religionem pertineret, fite transigi posse arbitrabatur. Sed confirmauerat regem in sententia Franco banus dicens non esse eius temporis quaerere, quid sentirent uellentue Boemi de cerimoniis institutisque Christianae professionis deque Romani pontificis aut ritu aut praeceptionibus in sacris tradendis suscipiendisque; aliam esse eorum causam, quibus satis esset uerbotenus de reli-

2. assentiret W 5. illud deest G 6. quo tandem ordine codd.: qua ratiane G: quo tandem tempore ordine, sed tempore deletum M; suis deest G 7. rationi codd.: rado W 8. collocasset G; Recensebant NWM 10. opporturutatibus codd.: necessitatibus in ras. ser. videtur R; Ex quibus codd.: Ex his G 12. priuato W 14. Ad ea codd.: Ad haee R; Mazouiae RP: Mausoniae B 15. propediem codd.: propedum W; tot malis codd.: Quibus malis G 16. succurreret NM; succurreretur affirmabant G 19. praependere O 21. possint W 22. Budam illico P; Vngarorum suprascr. P 24. bellumque G 25. hungarie ~V: hungaros lvI 27. Spondendo in id fidem codd.: data fide G; quique codd.: quemque G; omnes A: omnesque deest G; inuiolati reuerterentur codd.: inuiolatum remissum iri G 28. Giscram. A: Iskram W 31. non esse deest Jtv 33. ritu codd.: ritibus G 34. aliam codd.: aIioruID M

3. De Polonorum legatione, quae m. Martio a. 1444 ad Vladislaum regem Budam venit, ef. Dl. IV, 692, 3.

156

na króla, a zewsząd przytakiwały mu natarczywe głosy, upojone sukcesami pierwszej wyprawy. Ale król nie powziął zrazu żadnego postanowienia, bo całą jego uwagę pochłaniały wypadki, które miały miejsce w Polsce. W tym samym bowiem czasie przybyli z Polski posłowie, również winszując królowi jego sukcesów. Przestrzegali go jednak, by nie próbował po raz drugi kusić losu, zanim nie odbędzie narady z panami polskimi, choćby gdzieś na granicy królestwa. Byli oni zdania, że przed następną wyprawą król powinien uporządkować i ustalić wewnętrzne sprawy domowe, a wtedy będąc spokojny o własne państwo, może wyruszać na wojnę na zewnątrz. Wbrew wszelkiemu rozsądkowi byłoby troszczyć się o obcych, dopóki u siebie nie jest się pewnym i bezpiecznym. Z kolei posło­ wie opowiadali o anarchii i swawoli, która rozpanoszyła się po całej Polsce; mówili o chciwości i nieokiełznanej prywacie, o lekceważeniu dobra publicznego; nic dziwnego, że Tatarzy skorzystali z okazji i spustoszyli dużą część Rusi i Podola. Nie dość na tym - mówili posłowie - że możnowładcy pod wpływem osobistych zawiści chwytają za broń, tak że i do rozlewu krwi dochodzi, to jeszcze na pogranicznych ziemiach roi się od łotrzyków, którzy łupią i rabują, jakby to była zwykła wojna, a prym wśród nich wiedzie Bolesław, książe opolski. Rozniosła się również wieść, że i Kazimierz lada dzień z Litwy przeniesie wojnę na Mazowsze. Pod nawałą tylu klęsk zginie całe królestwo, jeżeli natychmiast nie przyjdzie mu' się z pomocą. Król bardzo się tym przejął, bo dobrze wiedział, że wszystkie te wiadomości i doniesienia są prawdziwe. Nie chciał jednak, by ktoś mógł pomyśleć, że z osobistych względów przykłada większą wagę do spraw jednego państwa, a lekceważy dobro całego chrześcijaństwa. Podziękował więc każdemu z poselstw z osobna, wychwalał przy tym ich przywiązanie do wiary świętej i pobożność. Potem pożeg­ nał wszystkich posłów, tak że odeszli z nadzieją, że król spełni to, o co go prosili. Polakom zaś Władysław zapowiedział, że natychmiast zwoła do Budy najprzedniejszych panów węgierskich i dołoży wszelkich starań, by załatwić wszystko co trzeba w sprawie pokoju lub wojny na ten rok oraz postara się jak naj prędzej uczynić zadość ich prośbom. Zaraz wyznaczono Węgro)TI dzień zjazdu, licząc na to, że jeśli wszyscy jednomyślnit uchwalą nową wyprawę na Turków, to wreszcie na stałe zapanuje pokój w państwie. ,Król przysiągł i dał słowo, że zaraz po rozwiązaniu zgromadzenia wszyscy bezpiecznie powrócą do siebie. Zaprosił listownie również i Giskrę, i przedstawicieli podlegających mu miast, mimo protestu ze strony Juliana. Ten bowiem twierdził, że jeżeli Czesi będą obecni, to nie będzie można przeprowadzić żadnej uchwały w sprawach tyczących religii. Króla w jego zamiarze poparł jednak ban Franko; uważał on, że nie pora na to, by się zastanawiać, czego chcą Czesi od ceremonii i zasad wiary chrześcij~ńskiej lub co myślą o sposobie wyboru papieża i przepisach uprawniających go do sprawowania świętych godności i szafowania nimi. Co innego szeroko rozprawiać 14. Boleslaus V, dux Opoliensis, Boleslai IV filius, Vladislao III regnante terras poroniae ingrediebatur et devastabat. Obiit a. 1460. 25. Comitia ID. Apr. ineunte a. 1444 (Dl. IV 697 d. sancti Georgii affert) Budae habita sunt. 31. Franco banus i. e. Frank Thallóczy, Slavoniae banus, praefectus castro Srebernik, a. 1442 a Turcis captus est.

157

gione disceptare, aIiam uero eorum, quorum cum religione simul uha et libertas periclitaretur et manu non lingua tueri se cogerentur. Si quid in Boemorum mentibus foret aut a sacra Saluatoris nostri historia aut ab eiusdem misteriis alienum, non defuturas postea emendandi occasiones et tempora illis, quorum interesset. Interea nihil satius in adeo ingenti non eius tantum regni, sed totius quoque Christian i nominis opportunitate, quam uti opera quorumcunque et inprimis B-oemorum, qui et ad manum essent et in priori expeditione, quo ad tuendam re1igionem, non solum pii, sed etiam obstinati cogniti essent; nec totidem uolones cruce signati ex reliquis omnibus Cbristianis nationibus accurrissent, quot ex unica et haud ]0 sane numerosa ipsorum gente. Ad extremum adhiberentur necne ad eiusmodi consultationem, magis quam alterius cuiusquam interesse eorum, qui illos erant uocaturi; quandoquidem eo blandimento illecti maiorumque agendorum gloria incitati, si nihil aliud, saltem domesticam securitatem praestare possent; spreti uero praeterquam quod certi hostes etiam irati in regni gremio forent remansuri. 19itur postquam omnes conuenerant, dies aliquot extracti extinguendo intestino bello, uerum ubi nulla iniri ratio potuit eius ex toto abolendi, consensum est in biennales indutias; quibus durantibus captiuos utrinque dimitti placuit ea condicione, quod indutiis exactis reuerterentur in uincula et custodiam, si de pace interim non consentiretur. 20 Laetis subinde omnibus, quod datis acceptisque indutiis domi nihil, quod inter suos magnopere timeri posset, relictum uidebatur, proposita est belli externi consultatio. Et plerisque aliis, sed Despoto et luliano inprimis instantibus publiceque ac priuatim asserentibus praeparari affuturaque in tempore auxilia a pontifice maximo ceterisque principibus Christianis, facile recenti adhuc uictoria elatis fidentibusque animis persuasum, ut redintegrandam expeditionem censerent. Apparebat enim accedentibus terra marique tot potentissimorum principum nationumque auxiliis facillime deleri posse eum hostem, quem paulo ante praeter haud sane multos uolones cruce signatos suis tantummodo armis ac uiribus fudissent fugassentque. 30 In eum itaque sumptum decretum est extraordinarium tributum subito ab indigenis exigendum quaestoresque ad id designati, bellici autem apparatus tota cura Huniadiano delegata. Sed et nuntii decreti, qui ea, quae apud Hungaros et Vladislaum constituta erant, ad quos maxime oportebat principes nationesque perferrent. Venerat Budam ad eum conuentum Pangratius de Sancto Nicolao, partium 2. tueri codd.: teneri P 3. saluatoris nostń codd.: Christi G 4. defuturos G 5. in adeo ingenti codd.: uideri urgente A 6. opportunitate codd.: opporturutati O: necessitate in ras. ser. videtur R 8. etiam deest W; obstinati codd.: constantes G; Volones A: Poloni P: ncloni NCROBWMA (eJ. p. 186,5); uolonos Cfnce signatos G 9. accurrisse G; quot codd.: quos O 10. ipsorum codd.: eorum O nec ne codd.: nec W; eiusmodi codd.: huius madi M 12. allecti A 14. uero deesl aG; irati codd.: irritati A; farent codd.: essent G 16. iniri deest M ]7. quibus ... in uincula eadem manu in calce adscr. P 19. consentiretur codd.: conueniret G 20. quod datis deest M 22. pu'blice O 24. facili O 25. redintegrendam C 28. Volones A: uolonos codd. (cf. p.186~5); cruce signatos nemine omnino opitulanre suis PAG: nemine omnino opirulante alia manu in mge adscr. R 31. indignis W; Bellici codd.: Bellique ReIliqui, sed BeIlique deletum W 32. decreti codd.: constituti NCMWA 33. constituta codd.: decreta NC~VMA 34. perferret M 35. Pancratius OB: Pangracius WM; de Sancto Nicolao codd.: Sanctonicolaus G

158

na tematy religijne, a co' innego walczyć nie tylko o wiarę, ale o wolność i życie. Nikogo nie obronią słowne szermierki, gdy ręka musi chwycić za miecz! Być.może, że Czesi nie we wszystkim zgadzają się w swych poglądach z boską nauką naszego Zbawiciela i z jego świętymi dogmatami. Nie zabraknie potem czasu i sposobności, by wyprowadzić ich z błędu, jeżeli komuś na tym zależy. Teraz, gdy ważą się losy nie tylko jednego kraju, ale całego chrześcijaństwa, nie ma co przebierać i trzeba korzystać z każdej pomocy, a Czechów przede wszystkim; po pierwsze są oni pod ręką, a poza tym pokazali, że mnieją gorliwie i wytrwale bronić swej wiary. Z ich to jednego i wcale nie tak licznego narodu zgłosiło się więcej ochotników krzyżow­ ców niż ze wszystkich innych państw chrześcijańskich razem wziętych. A zresztą bez względu na to, czy przydadzą się nam, czy nie, to leży to w naszym przede wszystkim interesie, bX wezwać ich na obrady. Będą mile ujęci tym wyróżnieniem i zapragną okryć się sławą bohaterów, toteż nawet jeśli nic innego przez to nie zyskamy, to przynajmniej będzie spokój w kraju. W przeciwnym razie w samym sercu państwa będziemy mieć zdecydowanych wrogów, rozgniewanych z powodu okazanego im lekceważenia. Gdy wszyscy już się zjechali, kilka dni zeszło na próbach stłumienia wojny domowej. Nie było jednak widoków na to, by dało się ją ostatecznie zakończyć, toteż uchwalono dwuletnie zawieszenie broni. Przez ten okres jeńcy z obu stron mieli wyjść na wolność, pod warunkiem, że wrócą pod klucz do więzienia, jeżeli w tym czasie nie zostanie zawarty pokój. Zapanowała więc ogólna radość, bo zawarty rozejm pozwalał przypuszczać, że nic już im od swoich w kraju złego nie grozi. I zaraz wszczęto obrady nad wojną z wrogiem z zewnątrz. Tu wielu panów oświadczyło, że posiłki od Ojca świętego i innych władców chrześcijańskich są już w pogotowiu i nadejdą" w odpowiedniej chwili. Na obradach przede wszystkim despota i Julian - tak w publicznych wystąpieniach, jak i w poufnych rozmowach - nalegali co sił na wznowienie kampanii, wreszcie przekonali obecnych, tym łatwiej, iż ostatnie zwycięstwo podniosło wszystkich na duchu i dodało im pewności siebie. Tłumaczono sobie, że jeśli niedawno temu oni sami, nie licząc niewielkich zastępów krzyżowców, siłą własnego oręża rozbili wrogów i zmusili ich do ucieczki, to tym bardziej tak potężne armie tylu władców i narodów rozgromią nieprzyjaciela na lądzie i morzu. Ze względu na koszty wyprawy postanowiono nałożyć specjahlY podatek na obywateli i z miejsca wyznaczono poborców. Przygotowania wojenne w całości powierzono Hunyademu. Wybrano również posłów, którzy mieli wszystkim najbardziej zainteresowanym władcom państw oznajmić to, co uchwalili Węgrzy wspólnie z Władysławem. Na zjazd w Budzie przybył również Pongnl.cz de Szentmiklós. Był on co prawda 15. Kalendis Sept. a 1443 inter Simonem Rozgonyi et Ioannem Giscram apud Jglo (Nowa convenit, ut bellum usque ad d. 29 m. Sept. a. 1444 deponeretur. Cf. J. Dąbrowski o. C., p. 118-19. 35. Pancratius de Sancto Nicolao (Pongracz de Szentmiklós), possessor multorum castrorum vicinis Moraviae regionibus adiacentium, fautor Vladislai regis factionis, qui incursionibus Austriae terras vexabat. In conventu Budensi m. Apr. a. 1443 habito in vincula coniectus paulo post tamen Ioannis Hunyadi opibus e custodia emissus est. Wieś)

11)9

quidem Vladislai assertor, sed qui omnem regionem, qu~e a praeterfluente Vago abluitur, latrocinio infestam tenebat. In quem, quia domesticam quietem turbare uidebatur, publicum plus odium ualuit, quam liberi conuentus reuerentia. Captus enim est a multitudine tumultuosius id efflagitante praecipiterque in uincula coniectus eodemque impetu subitarium de complicibus sumptum est supplicium. Nec temperatum foret ab Iscra in tam praepropero ardore animorum contra publicae fidei sanctitatem, nisi Vladislaus, ubi i:nultitudinem uehementius concitatam uidet, quam ut monendo hortandoque uerecundia aequi bonique cohiberi posset, nonnullos Polonos confestim submisisset, qui per posticum eductum mutatis uestimentis 10 in Iaurinum perduxere. Quo facto rex ab Iscra postea nunquam nominatus est sine reuerentia et praefatione seruatoris. Rebus igitur sic dispositis in Hungaria Vladislaus ad fluctuantem paterni regni statum et molitionem Casimiri in Masouos animum conuerterat uolebatque, dum tributa exigerentur, dum gerendo bello usui futura parabantur, transcendere in Poloniam factiones intestinas illic quoque sedaturus consultaturusque, quo pacto licentia latrocinantium ex Silesia et Litifanicus motus supprimeretur. Sed et magnopere gestiebat secum post tot tantasque res feliciter gestas sese matri ac sui s aliis ostentare. Ceterum praeter id, quod apparebat Polonos omnia facturos, ut non nisi, quae ad pacem suam facere crederent, recte prius constitutis regem a se dimit20 terent, Hungad etiam ueriti, ne aut iuuenilis animus dulcedine quietis in paterno regno remolliretur aut a matre ceterisque necessariis auerteretur a periculis in bello Turcico subeundis, Despotum et Iulianum tanquam duas machinas ad eam cogitationem expugnandam regemque in Hungaria retinendum admouere. Illi satis superque ad id per se prompti nec minus ab aliis stimulati hortando rogandoque peruicerunt, ut Polonis rex in praesens per legatos excusaret necessitatem ac magnitudinem suscepti negotii, a quo praeter iĘTIominiam proditis illis, quos ad belli societatem exciuerat, sine summo etiam periculo abesse non posset, quia Turcus coguitis, quae a Christianis parabantur, ingentem congregasset exercitum impetiturus ultro Hungariam, nisi sua defendendi necessitas ei prius obiiceretur. 30 Quibus adiectum est etiam negotium impetrandi propter nouam expeditionem auxilia nec a Polonis solum, uerum etiam a Prutenis, a quibus praeterquam, quod ex professione sua deberentur, apparebat etiam eo iustius peti, quo a priori bello

l. quidem codd.: quid J.V; Vago codd.: Bago A 3. enim captu$ JV 4. id tumultuosius N~VA1; praecipiterque codd.: praecipiteque impetu G 5. eodemque impetu codd.: et G; de complicibus sumptum codd.: de iis. qui sce1eris participes erant. sumptum G 6. Gisera A: Istra W; praepropero codd.: propero O: prospero W praepopero N 7. concitatam codd.: concitam iVf 8. boni quique M 10. in deest G; rex deest O; GiscraA: Istra W; nunquam Rex nomina.tus O; est deest W 11. seruatoris codd.: seruacionis W: honoris cum uindicem suum 12. dispositis codd.: administratis G; regni et statum lvI 13. Masonas 1\;/: M050UOS C: seruatoremque appellaret G Masouios, sed i slIpraser. R; dum codd.: cum J-J? 14. exigerentur codd.: exhiberentur W; pararentur G 16. Slesia WPMG; Lituanic'us RAG: Lithuanicus P 17. gestiabat C; ałiis deest G 18. non nisi codd.: non dimitterent ab se regem nisi G 19. recte codd.: rite O; regem ab se dimitterent deest G 21. auerterentur M 23. satis superque 24. peruicerunt codd.: perfecerunt W: peruicerunt ill mge alia manu adscr. C satis, sed posterius satis de/etum M 25. magnitudinem ae necessitatem M; et magnitudinem N 26. praeter ignominiam coJe!.: si.."1e insigni nota ignorniniae G 29. defendi NM 30. etiam codd.: e>.."""tra P: etiarn suprascr. R 32. iustius codd.: inscius W; priore G

1. Vagus sive Waga, in Hungaria flumen, in montibus Tatriis ortum in Danubium prope oppidum Comaronium influit.

160

zwolennikiem Władysława, ale wciąż łupił i plądrował całą okolicę dorzecza Wagti. Obawiano się, że i teraz zakłóci spokój obrad, więc mimo iż wszystkim gwarantowano wolność na zjeździe, w tym wypadku jej nie uszanowano. Wzięła górę powszechna nienawiść, toteż na krzyki i żądania tłumu schwytano go i natychmiast zakuto w kajdany. Dalej już za jednym zamachem, sądem doraźnym skazano na śmierć jego towarzyszy. Giskrze też z pewnością nie darowano by w tym ogólnym podnieceniu, gdyż nikt już nie myślał o dotrzymaniu święcie złożonej obietnicy, gdyby nie Władysław, który wysłał potajemnie kilku Polaków, każąc im przeprowadzić go w przebraniu do Jawrzyna. Król widział bowiem. że żadne napomnienia, rozkazy czy względy uczciwości nie potrafią już powstrzymać rozszalałego i wzburzonego tłumu. Od tego czasu Giskra miał dla Władysława jedynie słowa uwielbienia i nazywał go swym wybawicielem. Gdy już ułożyły się sprawy węgierskie, Władysław skierował swą uwagę na mocno zachwianą sytuację we własnej ojczyźnie i postanowił uśmierzyć wojenne zapędy Kazimierza na Mazowsze. Zamierzał wykorzystać czas na zbieranie podatku i przygotowania do przyszłej wojny oraz odwiedzić Polskę. Chciał uspokoić wewnętrzne spory, naradzić się nad sposobem okiełznania swawoli i grabieży, której dopuszczali się panowie śląscy, i stłumienia rozruchów na Litwie. Prócz tego miał ogromną ochotę pokazać się matce i swoim po tak świetnie odbytej kampanii. Węgrzy jednak dobrze wiedzieli, że Polacy wszystko zrobią, by nie wypuścić króla, zanim nie zaprowadzi on u nich zupełnego spokoju i ładu. A swoją drogą obawiali się też, że słodki W'jpoczynek na rodzinnej ziemi ostudzi jego młodzieńczy zapał, matka zaś i inni odciągną go od wojny tureckiej i grożących mu co krok niebezpieczeństw. Pchnęli więc do króla despotę i Juliana, którzy jak dwie machiny oblężnicze mieli mu tę myśl wybić z głowy i zatrzymać go na Węgrzech. Było to zawsze po ich myśli, ale teraz tym bardziej - pod wpływem Węgrów - póty prosili i błagali króla, aż wymogli na nim, że na razie przez posłów przedstawi Polakom wagę i wielkość podjętego dzieła, od którego nie może odstąpić; inaczej naraziłby się na wielkie niebezpieczeństwo oraz na hańbę i zarzut zdrady wobec sprzymierzeńców wojennych, których sam wzywał. Turcy, gdy raz dowiedzą się o przygotowaniach nieprzyjaciela, zgromadzą olbrzymią armię i siłą wtargną na Węgry, jeśli się ich nie uprzedzi i nie zmusi do samoobrony. Ponadto polecono posłom uzyskać z Polski nowe posiłki na przyszłą wyprawę· Z tym samym żądaniem mieli się posłowie zwrócić do Prusaków; w stosunku do nich było ono tym bardziej uzasadnione, że należało to do ich obo,,:,iązków i że 6. De Ioanne Gisera Bohemo, illustri bellatore, ef. adn. ad p. 91,32. 10. De laurino sive Arabone, ef. adn. ad p. 47,26. 16. De Boleslao, duce Opoliensi, cf. adn. ad p. 157, 14. 25. In eomitia mense Augusto a. 1444 Petricoviae habita a Vladislao rege missi sunt: Ioannes Gruszczyński, custos Cracoviensis, et Lucas Górka, palatinus Posnaruensis, qui absentiam regis excusarent eiusque mandata ad novam contra Turcas expeditionem suscipiendam spectantia, proponerent. Cf. adn. ad p. 185,19. 31. De Polonorum legatione ad Vladislaum regem designata, necdum missa, cf. adn. ad p. 184,11. 11

161

otiosius abstinuerant. Ceterum ueluti ea postulatio irrita apud Prutenos fuit, ita dilatus regis aduentus magno malo Polonis stetit. Cum enim uniuersorum animi erecti in expectationem illius quieta secum et ciuilia agitare coepissent, ubi intellectum est minime affuturum, illico ueluti impunitiorem licentiam nacti sese ad consuetas artes conuertere et praeter id, quod mutuis simultatibus multa inter se foeda committebant, facile etiam externorum iniurias tolerabant. Sed nec minus finitimi eandem ob causam latrocinabantur impudentius captique sunt et rebus suis exuti ab illis muIti negotiatores honestissimi, praedae etiam ex agris propemodum licentius, quam si bellum indictum es set, abactae. 10 Sed ante omnes insignis fuit rapina ducis Opoliensis interceptis per insidias quam plurimis negotiatoribus Cracouiensibus, dum Vratislauiam ad nundinas proficiscerentur. Quam iniuriam, cum publico sumptu ac uiribus uindicanda censeretur, placuit tamen prius ad regem perferre. IDe, ne quid se absente uiribus tentaretur, edixit, sed ut iure res repeterent seque opportune affuturum, si minime restituerentur. Dum ea cum Polonis agerentur satisque ad bellum prouisa et constituta essent omnia in Hungaria, uisum est denuo significare Constantinopolitano ,imperatori, ut se cum suis praepararet moturus ex parte altera, ubi Vladislaus ad Thraciae Macedoniaeque fines cum exercitu peruenisset, nec minus admonere etiam fidei 20 ac temporis pontificem maximum ceterosque, qui paulo ante obsidendi Hellesponti , ultro negotium curamque susceperant. Itaque illi nihil dissimulantes congregata instructaque ad Caietam septuaginta triremium c1asse miserunt illico Franciscum Albertum cardinalem Florentinum, ut nauigaret in Hellespontum obsessisque illic litoribus opportunis obsisteret, ne quid subsidiorum a Turco ex Asia posset accersiri. Ad quam reni summo studio maturandam, praeter id quod Vladislao data fides et religionis cura intentos faciebat, fama, qua uulgabatur Carmaniae regem cum ualidissimo exercitu in Pontum et Bithyniam Turcos oppugnatum uenire, etiam promptiores fecit, cum uiderentur oronia ueluti quodam diuino nutu ad id praeparari, ut superstitio impia et foeda pessundaretur. 10 Perculerat et Turci animum moles instantis a Carmano belli, cui substinendo imparem se fore sciebat, nisi integer illuc se conuerteret; et uidebat dispartitis uiribus suis eodem tempore Polonis atque Hungaris terra, Italis uero etiam mari esse 1. abstinuerat W: ahstinuissent G; ueluti codd.: uti G 2. aduemus Regis J-V 3. expectationem codd.: expeditionem G 4. es! minime codd.: es! regern minime G; impunitiorem codd.: impunitatem et G: irnpuniti rem J.V 6. exterorum G; nec minus codcl.: et G 7. impudentius deest NMG 10. fuit insignis M; ducis deest W 11. negaciatońbus Cracauensibus f V 12. cum dees t W; sumptu codd.: sumtum M 13. perferri G; se dees t M; uiribus codd.: ui G 14. res iure W; repeterentur G; opportune ... restituerentur codcl.: opportune, si minus restituerentur, niTuturum spopondit G 18. preparet W 21. Itaque ... disssimulantes codd.: Qui nihil ad postulata dissimulantes B; dissirnulantes codd.: dissimultates M 22. miserunt codd.: iusserunt G 23. ut nauigaret codd.: nauigare G 24. obsisterei codd.: obsistere G 25. id quod deest G 26. data fides ... intentos codd.: datam fidem et religionis eurarn. quae prineipes intentos G; uuIgabatur C1Imanum Ciliciae Carmaniae A; Carmaniae regem codd.: Carmanum Cilicie regem CNMW; Caramaniae G 27. Ponthum et Bithimiam M; Bithynniam B: Bijtiniam C: Bithiniam N 30. Caramano G 31. se illue OW; dispertitis G 32. suis deest G; polonos atque hungaros W

l. De litteris ad Conradum, Magistrum Ordinis Cruciferorum, a Vladislao rege Varadino missis, cf. adn. ad p. 133, 33. 17. Constantinopolitano imperatori i. e. Ioanni VIII Palaeologo; cf. adn. ad p. 155,14. 22. Gaeta (Pol. Gaeta), oppidum meridianae partis Italiae portu nobile, in eiusdem norninis sinu ad Mare Tyrrhenum situm, Caieta antiqua.

162

od pierwszej wyprawy najspokojniej się usunęli. Ale Prusacy - jak przyszłość - zlekceważyli zupełnie te żądania i w ten sposób odłożenie przyjazdu króla do kraju stało się przyczyną wielu nieszczęść dla Polski. Polacy tymczasem w pełnym napięcia oczekiwaniu uspokajali się zwolna i już zapominali o kłótniach, gdy wtem przyszła wiadomość, że król nie przybędzie. Natychmiast, czując się bezkarni, rzucili się do dawnych swawoli i podstępnych knowań i bijąc się nawzajem popełnili moc zbrodni, a co gorsza, ani im w głowie było mścić się za krzywdy zadawane im przez wrogów z zewnątrz. Dlatego też ci coraz to śmielej napadali na granice Polski, wielu przezacnych kupców wzięli w niewolę i pozbawili mienia, a pola pustoszyli do szczętu, gorzej niż to bywa po normalnie wypowiedzianej wojnie. Najgorszych rozbojów dopuszczal się książe opolski. Kiedyś na przykład urzą­ dził zasadzkę i obrabował dużą grupę kupców krakowskich, jadących na targi do Wrocławia. Krzywdę tę postanowiono wspólnym kosztem naprawić i, o ile się da, pomścić, ale wpierw zwrócono się z tym do króla. Władysław odpowiedział, żeby w czasie jego nieobecności niczego siłą nie dochodzili, lecz wszczęli kroki prawne, a jeśli sprawiedliwości nie stanie się zadość, to on sam się tym zajmie w stosownym czasie. Gdy się to działo w Polsce, na Węgrzech wszystko już przygotowano, co było potrzeba do wojny. Doniesiono więc powtórnie o tym cesarzowi konstantynopolitańskiemu, aby i on mógł przygotować swe wojsko i wyruszyć z drugiej strony, kiedy Władysław pociągnie z armią ku Tracji i Macedonii. Tak samo papieżowi przypomniano o jego obietnicy, poąobnie jak wszystkim, którzy swego czasu podjęli się trudu i zobowiązali, że własnymi siłami obsadzą Hellespont. I rzeczywiście flota ich składająca się z siedemdziesięciu trójrzędowców, stanęła uzbrojona w pogotowiu pod Gaetą. Natychmiast wysłano tam kardynała Florencji, Franciszka Alberta, aby wypłynął na Hellespont, obsadził i zablokował dogodne dla żeglugi wybrzeża, a tym samym uniemożliwił Turkom otrzymanie posiłków z Azji. Wszyscy więc w trosce o wiarę świętą i pomni na słowo dane Władysławowi z największym zapałem wykonywali te zlecenia. Przynagliła ich w tym jeszcze wiadomość, że Karman, król Cylicji, ciągnie na Pont i Bitynię, by wystąpić przeciw Turkom. Upatrywano w tym widomy znak Opatrzności Bożej, gdyż istotnie wszystko jakby się zmówiło na zgubę ich bezbożnego i wstrętnego pogaństwa. Turcy widząc, że ze strony Karmana grozi im straszna wojna, wpadli w przerażenie; wiedzieli dobrze, że jest ich za mało, by podjąć walkę z wrogiem, chyba że rzucą przeciw niemu wszystkie swe siły. A tu tymczasem cała ich armia rozdzielona musi jednocześnie stawiać czoło Polakom i Węgrom na lądzie, a Włochom na morzu. pokaże

22. Id quod de septuaginta triremium classe Callimachus asseverat, verum non est, nam ipse Vladislaus rex in litteris suis ad Conradum, Generalem Magistrum Cruciferorum, d. 27 m. Apr. a. 1443 Varadino missis de triginta octo galeis tantum commemorat. Cf. Cod. epist. Xv, I nr. 123. 23. Classis composita erat ex 22 navibus actuariis; dux totius classis fuit Franciscus Condol-· mieri, cardinalis Florentinus. Navibus achlariis Eugenii IV, pontificis maximi, Aloyzius Loredano, galeis autem Burgundiae ducis Waleranus de Wawrin praefuerunt. 26. Domus in Asia Minore regnatrix, quae genus suum a Karamano principe (circ. a. 1300) repetit, saec. XV acerrima aemula Turcarum imperatorum facta est. Caramania, oppidum in Asia Minore sub montis Tauri radicibus situm, nomen ab ea gente deducit. Ultimus ex Karamani progenie Kasim ibn Ibrahim Constantinopoli a. 1482 mortuus est. Caramania a Turcis a. 1466 subacta est. Cf. I. H. Kramers, Enzyklopaedie des Islam, 1927, II, 800-805.

163

bccurrendum, cum nihil ignoraret eorum, quae contra se summo consensu summoque conatu ab utraque gente parabantur. Et proximo etiam bello cum magna suorum clade Vladislai uires ac felicitatem expertus timebat magis ex eo, quod intelligebat adeo praeualida subsidia illi affutura. Igitur ne copias suas distrahere in diuersum et propemodum sine spe resistendi separatim eas sum mis discriminibus obiicere cogeretur, ratus ceterorum animos facile posse ad pacem acclinare, si Despoto prius persuaderetur, nuntios ad eum clam submisit, qui ueIuti de Carambi redemptione agentes per occasionem proponerent sibi cum libertate filiorum pristinae fortunae decus atque amplitudinem, si aequabilis concordiae cum rege ineundae 10 auctor ipse fieri uellet. Ille se dolo atque astu a perfido hoste tentari primum ratus oratorum uerba diffidenter audiebat. Ceterum ubi instando agendoque, ut crederetur extorsere coepitque illius animus ab incerta spe uictoriae ad praesentem certamque principatus sui possessionem conuerti, cum non ignoraret filios interim foedo in carcere catenis uinctos et iam pridem crudeliter oculis mulctatos, ludibriis quibusque esse expositos et ultra quam paternus animus pati posset diutius, indignis atque acerbis omnibus per opprobrium et calamitatem in sorde ac squalore uexari; eaque res non minus quam euensa status sui fortuna soIIicitum haberet, rem, prout offerebatur, ad Huniadianum pertulit. Qui etsi pristinae felicitati uiribusque fidebat 20 ad eaque auxiliares etiam copias terra marique accessuras sciebat, tamen intestinum bellum in Hungaria non extinctum, sed dilatum Fredericumque in propinquo diuitiis et auctoritate praepotentem hostem cum uideret reputansque, quam uarii inopinatique casus in bello dominentur, ne si qui d aduersi mala fortuna obiecisset, VladislaUlll subinde facili negotio regno eiici contingeret, illatam a Turco pacis mentionem haudquaquam aspemandam censuit praesertimque etiam quod Despotus per concordiam paene plura assequenda proponebat, quam posset bellum etiam felicissimum repromittere. Sed ante omnia, quibus tandem condicionibus re uera pacem frr'mare uelIet, a Turco exquirendum putauit. Cumque nuntiata sibi per Despotum tam de redimendo Carambo quaJ;ll de 30 restituendis ilIis, quae bello repetebantur, uera esse comperisset, transegit ante omnia de pretio captiui, pro quo quinquaginta aureorum milibus acceptis, nihil interim praetermittendo ex his, quae ad acerrimi belIi motum praeparanda fuerant, nUlltiat regi, quod quam maxime fieri posset numeroso instructoque exercitu Idibus 3. expertus '" quod codd.: expertus eo timebat mn.gis quo G 4. udeo praeualida codd.: certiora et ualidiora G 8. sibi codd.: illi G 9. si codd.: Sed j\1; ineundi P 12. extorsere codd.: extortum B 6. acclinare codd.: inclinare G 17. omnibus codd.: modis A: modis iactatis G; et squalore N 18. ut prout, 15. oculis crudeliter W; ludibriisque O W sedut de/etum N; o.fferebatur P 19. esti codd.: etB 20. accessura M; tamen cum intestinum G 22. cum deest G; reputans G 24. fadle N; ciici c:Jdd.: frui A; contingere W 25. aspernendam C; Presertim W 26. quo.m codd.: quoniam!v! 28. exquirendam 111 30. repeterentur W; comperuisset CNOWM 31. quinquagenta M 33. nuntiat regi. quod codd.: monet regem. ut G; ydibus }V

7. Mense Aprili a. 1444 in Hungariam ad Georgium Branković venit quidam monachus Graecus nornine ignotus, quern filia despotae Rasciae atque Amurathis II uxor, ut de pace cum Vladislao· rege componenda ageret, miserat. ef. Dl. -IV, 701-2. 7. De Carambo (Mahmiid Celebi), a Hungaris in rnontis Kunowica angustiis capto, cf. adn. ad p. 143, 28. 21. De pace inter Vladislaum regem et Elisabetharn a. 1442 composita atque pactione inter Ioannern Giscram et Simonem Rozgonyi a. 1443 facta, eL adn. ad p. 128, 9 et p. 159, 15.

164

Turcy bowiem byli doskonale powiadomieni o wszystkim, co oba państwa przeciw nim jednomyślnie i wspólnymi siłami przygotowały. W ostatniej wojnie sromotnie pobici, na własnej skórze doświadczyli potęgi i szczęścia Władysława, więc teraz tym bardziej się go bali, wiedząc, że przybędą mu znaczne posiłki. Nie mogli zaś sobie pozwolić na to, by na kilka frontów rozdzielić armię, gdyż walcząc oddzielnie nie mieli żadnej możliwości zwycięstwa i narażali się na ogromne niebezpieczeń­ stwo. Posłali zatem potajemnie posłów do despoty w nadziei, że jeżeli uda im się przeciągnąć go na swą stronę, to już łatwo nakłonią innych do zawarcia pokoju. Posłowie ci mieli niby to układać się o wykup Karambusa, a przy tej sposobności obiecać despocie, że \Vypuszczą na wolność jego synów, jemu zaś przywrócą dawne włości i bogactwa pod warunkiem, że zgodzi się pośredniczyć między nimi a królem w zawarciu uczciwego pokoju. Despot~ zrazu nieufnie słuchał wypowiedzi posłów, myśląc, że zdradliwy nieprzyjaciel tylko go tak kusi i chce chytrze podejść, później jednak uwierzył ich zaklęciom i naleganiom i począł się wahać. Miał oto z jednej strony pewność, że zaraz odzyska swą władzę i posiadłości, a z drugiej czekało nań niezbyt pewne zwycięstwo. Nie mógł zapomnieć synów, okrutnie oślepionych i wystawionych na pośmiewisko, którzy teraz gniją w obmierzłym lochu, zakuci w kajdany. Jego ojcowskie serce znieść już dłużej nie mogło myśli, że oni wciąż tam cierpią zniewagi i hańbę, w brudzie i plugastwie znosząc najgorsze upokorzenia i męki. Pamięć o synach i jego własny nieszczęsny los tak silnie go wzruszyły, że powtórzył Hunyademu to wszystko, co mu posłowie tureccy obiecywali. Ten, choć nie wątpił o swej szczęśliwej gwieździe i o sile swych wojsk, które miały się jeszcze powiększyć o posiłki ciągnące doń lądem i morzem, zdawał sobie jednak sprawę, że wojna domowa na Węgrzech nie wygasła jeszcze doszczętnie, lecz tylko przycichła. A tuż w są­ siedztwie czyha Fryderyk, wróg niezmiernie groźny przez swoje bogactwa i wpływy. A trzeba i o tym pamiętać, że różne nieprzewidziane wypadki mogą zaważyć na losie wojny. I jeśliby szczęście opuściło królewskich, to bardzo łatwo może się zdarzyć, że Władysław utraci królestwo. Zważywszy to wszystko Hunyady osądził, że warunki pokojowe wysunięte przez Turków zasługują na uwagę, tym bardziej, że wedle tego, co mówił despota, można będzie o wiele więcej zyskać na wzajemnej ugodzie niż przez wojnę, choćby sobie po niej najwięcej obiecywać. Przede wszystkim jednak Hunyady uznał za stosovme poznać prawdziwe intencje Turków i wybadać, na jakich warunkach chcą zawrzeć pokój. Najpierw więc stwierdził, że naprawdę, tak jak mówił despota, Turcy chcą wykupić Karambusa i oddać ziemie, o które dotąd toczyły się walki. Ułożył się więc przede wszystkim o cenę jeńca i wziął za niego 50.000 złotych. Tymczasem jednak, z myślą o przyszłej, zaciętej wojnie, nic nie zaniedbywał w tym względzie wciąż czynił konieczne przygotowania. Następnie Hunyady prosił króla, by31. Secundum Dlugossium (IV, 702) septuaginta milibus florenorum' a Turco redemptus. 33. Id quod de Vladislao rege Callimachus asseverat eum Idibus Iuniis (Dl. IV, 702: proxima die Augusti) Segedini cum Amurathe II indutias iniisse atque coniurasse, refertur ex Oscari Halecki opinione ad pacem inter Georgium Branković et Turcarum imperatorem d. 12 m. lunii a. 1444 Adrianopoli factam, cuius Kyriacus de Ancona in litteris suis mentionem facit. Cf. Kyriaci de Ancona epistulas, Oscari Halecki citato libro (p. 70-80) adiunetas.

165

IUnlls ad Segedinum moueret; ibi legatos Turci petentes pacem affuturos, offerri quidem ultro condiciones haud aspemandas tempori ac rebus regni; ceterum uim paratam in conspectu multo meliores extorturam. Sollicitus adhuc secum Vladislaus de statu Poloniae periclitante mentionem pacis laetus audiuit, uidens facile fore, ut uiribus, quas ad extemum bellum comparauerat, domi utriusque regni sui res in perpetuum stabiliret, sublatis omnino aut eiectis'iniuriarum seditionumque principibus. Sed et ceteri omnes post tot annorum non intermissum bellum concessationem quietemque aliquam a Turcis desiderabant. lO Venit itaque rex cum suis praestituta die in Segedinum, quo Despotus Huniadianusque antecesserant cum Turcis oratoribus. Quorum princeps, Graecae nationis homo, sed Musomanorum sectam professus, ubi in conspectum regis uenere, ita uerba fecit: "Si commisso inter nos belli discrimine, rex inclite, nunc demum ad petendam pacem ueniretur, uideri forsan posset Amoratus imperator noster uiribus suis diffidere; sed cum multo ante quieta consilia proposuerit tibi, quam manum conserendi aliquando tecum cogitatio quaepiam subesse posset inque meliori fortuna sua iam tum egerit apud te de amicitia ineunda, non debes existimare noua potius aliqua necessitate nunc permotum, quam consilio eodem, quod a principio sibi persuasit te foederis ac pacis mentione prouocandum. W Nec enim semestri uictoria tua credere oportet fractos abiectosque esse animos nostros continua felicitate iam tot annos supra omne fortunae discrimen elatos; quos etiamsi nihil aliud erigeret firmaretque utique uidisse tuos totiens anobis effusissime fugatos uictosque reparare subito copias uictoribusque subinde ultro insu1tare, satis efficax exemplum foret, ne mediocri c1ade accepta et quae tota ducum nostrorum temeritati queat imputari, de fortuna uiribusque nostris subito desperaremus. Atque ideo non tanquam aut necessitati aut desperationi cedentes nos audiendos putes, sed 'ut qui minime contra alienam fe1icitatem tendentes modum terminumque nostrae constituimus. Cumque gloriam partae nuper abs te uictoriae praesentisque apparatus magnitudinem oculis atque animo metiris, quantum utrilO que credere oporteat, tibi documento nos simus, totiens prius uictores eisdemque, quibus tu modo humanae felicitatis blandimentis inf1ati. Nullius magis interest casibus se subtrahere, quam cuius felicia initia nondum sortem alteram sunt experta. Paulo ante uix pubescente aetate, cum paterno regno administrando minim~ satis par credi posses, accitus es ad alterum pariter regendum, praeterquam quo d magnitudine sua fortiori aetati intolerabile, externis bellis ciuilibusque factionibus 1. mouet M 2. aspernandas codd.: incoII).IDodas G; ac codd.: et PAG: ae in et corr. R; regni codd.: Regionis W 4. secum adhuc lY; periclitanti f V 5. uidens codd.: band ignarus G; ut ijs uiribus G 7. tot in mge adscr. N; annorum codd.: animorum O 8. concessationem codd.: cessationem AG: concessam M 10. Rex atque cum J·V 11. antecesserat M 12. Musarnonorum W: Musunnanorum G 16. subesse passet codd.: subisset G 17. meliora NM; tum codd.: cum J,y 20. Nec codcl.: Neque G; animos esse tV 22. tuos toticns anobis codd.: nos toties a uobis G 23. subinde decst G 28. nostrae deest W: nostrum N 30. sumus l-V; ioties G; eisdemque codd.: eisque lvI 31. inf1ati blandimentis JY 32. nundum B 34. expubescente W; aetati B

10. Segedinum ad Vladislaum regem duo Amurathis II oratores venerunt, quorum nomina sunt haee: Solimanbegh et Graeeus Vrana, ef. DL IV, 702-3; O. Haleclci o. c., p. 75,77. 1f\f\

jeśli

to możliwe - z jak największą armią, złożoną z wyborowych żołnierzy, 13 czerwca wyruszył do Szegedynu. Tam mają przybyć posłowie tureccy z warunkami pokoju, a to, co chcą królowi ofiarować, można uznać w danej chwili i danej· sytuacji politycznej za bardzo korzystne. A jeszcze do tego gdy ujrzą potężną armię króla w pogotowiu, zmiękną tym bardziej. Władysław, który wciąż martwił się zaburzeniami w Polsce, z radością przyjął myśl o pokoju. Wiedział bowiem, że mając tak wielIcie wojsko gotowe do wojny z wrogiem na zewnątrz, łatwo przy ich pomocy zaprowadzi stały porządek w obu krajach przez ostateczne stłumienie buntu lub wygnanie precz sprawców tych zamieszek. Po tylu latach ustawicznej wojny większość społeczeństwa marzyła o pokoju i jakiejś ugodzie z Turkami. Na oznaczony dzień przybył więc król ze swą świtą do Szegedynu, gdzie zastał już despotę i Hunyadego wraz z posłami tureckimi; na ich czele stał człowiek greckiej narodowości, lecz muzułmańskiego wyznania. Stanął przed obliczem króla i tak przemówił: "Prześwietny królu! Gdybyśmy najpierw na własnej skórze zaznali niepowodzeń wojennych, a dopiero potem przyszli prosić Cię o pokój, mógłby kto pomyśleć, że nasz sułtan Murad zwątpił już we własną potęgę. Tymczasem on już od dawna objawiał wobec Ciebie pokojowe zamiary, zanim w ogóle przyszła mu do głowy myśl o jakimś zbrojnym starciu z Tobą. Sam gdy mu się lepiej jeszcze powodziło, ofiarowywał Ci swą przyjaźń. Nie możesz więc przypuszczać, że zmusza go do tego jego obecna sytuacja, gdyż od pierwszej chwili żywił te same chęci, chcąc doprowadzić do przymierza i pokoju z Tobą. Nie trzeba, byś sądził, że Twe zwycięstwo sprzed pół roku złamało nas i pognębiło na duchu, nas, których tyloletnia, ustawiczna pomyślność wyniosła ponad wszellcie przeciwności losu. A nawet jeśli już nic innego nie może nas pokrzepić i _dodać otuchy, to sama świadomość, że tyle razy widzieliśmy Twe wojska pobite przez nas i w zupełnej rozsypce, albo to, że w razie naszej przegranej natychmiast samorzutnie zbieraliśmy i rzucaliśmy na zwycięzców nowe siły - wystarczy, by zrozumieć, że nie mamy potrzeby nagle zwątpić w nasze szczęście i potęgę. Ponieś­ liśmy klęskę, ale nie poważną, i to całkowicie z winy i lekkomyślności naszych wodzów. Nie sądź więc, że niejako z musu lub rozpaczy prosimy Cię o posłuchanie, gdyż bynajmniej nie chcemy godzić w cudze szczęście, wiedząc, że i nasza pomyśl­ ność ma swój kres i granicę. Gdy wzrokiem i myślą obejmujesz chwałę, której przysporzyło Ci ostatnio odniesione zwycięstwo i wielIca armia, jaką dziś rozporządzasz pamiętaj, że my jesteśmy żywym przykładem tego, co jedno i drugie jest warte. Tyle razy byliśmy dawniej zwycięzcami, upojonymi takim samym jak Ty dziś powodzeniem i pomyślnością. A człowiek, którego szczęście nie zostało jeszcze ani razu zakłócone, bardziej ·niż ktokolwiek inny nie powinien kusić losu. Dopiero niedawno doszedłeś do lat młodzieńczych i nie czułeś się jeszcze na siłach, by rządzić nawet ojczystym krajem. A tu powołano Cię do władania drugim państwem, które już ze względu na swą wielkość dla starszego nawet człowieka byłoby zadaniem nad siły, nie mówiąc już o grożących temu państwu wojnach 15. Haec mentio ad Turcarum legationem refertur, quae ante Vladislaum III regem Hungariae electum a. 1440 Cracoviam venit; cf. adn. ad p. 28,6.

etiam implicitum. Magno animo susceptae a te condicioni adeo successus affuit, ut bello dorni statim paene extincto arma in nos conuerteris et quorum nomen prius uix sustinebatur, facile posse uinci docueris. Quo benignius ausus tuos fortuna confirmauit, eo ne destituat, praecauendum est magis, praesertim quod non qui plurima, sed qui grata et firmissima quaeque possidet, iure felix appellatur. Porro quid tibi gratius esse potest aut debet, quam paternum regnum, quid firmius, quam adiecta illi cum pace nostra Hungaria? Sed blandiaris coeptis tuis et quantumuis de successu stabilitateque fortunae tibi pollicearis, nempe ut Despotum in sedem suam restitueres, celeberrima duo tua regna in discrimen seruitutis 10 adduxeris,' haud sane aequa laborum periculorumque mercede illectus. Quodsi id, quod tanta belli mole quaeritur, minime tanti est, ut tam magno discrimine peti debeat, quantum sentimus, non minus tua quam nostra interest uidere, ne de alienis solliciti nostra labefactemus. Concordiae ac pacis multae utrinque dici accipique honestae condiciones possunt, belli unicus futurus exitus: euersio scilicet patriae diuinorumque et humanorum omnium apud eos, qui uicti fuerint. Si praeteritorum merninisse placet, habemus et nos, quid arma nobis et uires polliceantur. Ceterum cedere casibus, quam obluctari humanae imbecillitati magis conuenire censemus. Tumu est reputare cum tuis malitisne capere exemplum 111stabilitatis fortunae ex rebus nostris, an in uestris eam experiri." 20 Acclinati in eam sententiam iam dudum animi facile permoti sunt, ut de pace ageretur. Disceptatio maior fuit in condicionibus approbandis agente Turco de reseruanda sibi Bulgaria fodinisque argenti cum plerisque oppidis in Seruia, Vladislao uero legitimis dominis restitui singula uoIente. Tandem in id conuentum, quod BuJgaria tantummodo in ditione Turci remaneret, cetera omnia quomodocunque occupata ab eo restituerentur illis, quorum iuris fuerant ante bellu m ; captiui, qui supererant, utrinque soluerentur inprimisque Despoti filii. Dies deinde constituta, in qua oppida ciuitatesque, prout pactum erat, traderentur paxque in decennium conc1usa, non aduersante etiam luliano non tam, quia ex animo rem non improbaret, quam quia aut non succurrebat, quid spei proponeret tot tantisque utilita30 tibus compensandis, si in praesens negligerentur, aut quia in tam praecipiti consensu omnium c1ausas mentes adrnittendae rationi intuebatur expectabatque admonendi tempus opportunius. Sed rnisere interim cruciabatur secum reputans suis maxime factum adhortationibus, ut Veneti Burgundusque et pontifex maximus c1assem ad Hellespontul11 mitterent seque exinde aut uanitatis aut perfidiae ab illis arguendum uidebat, si pax, ut conuentum erat, seruaretur. 1. etiam cvdd.: iam 111; Sllscepto lvI 3. uinci posse CNIYlvIA; benignus W 5. grata codd.: quam gratissima G 7. regna cum pace, sed regna dele/um N 11. tanta cocld.: tanti P: tanti iit tanta cOJ'r. R; mole beIIi M; tanti est co&/.: ranta est J-V 12. uideri Ni\/f 13. sollicita B 14. [uturus est exitus BIS. diuinarumque et humanarum rerum oronium G 16. meminisse codcl.: mónuisse IvI 20. Acclinati codd.: Inclinati G 23. singula restitui RPG; Tandem id conuen1um P; conuen1um es1 quod N~VM 24. quod coJe!.: Ut G 25. ab eo occupaIa NA1; re5tituerentur iIlis codel.: lis restituerentur G; fuerat N; captiui codd.: Capertini O 28. quia non ex animo rem improbaret G 30. praecipiti cadd.: constanti G 31. admittendo OB; intuebantur M 32. interim animo cruciabatur G 33. Bur35. conuentum erat codd.: conuenerat G gundiasque B

16. AlIudit aclTpugnas, quibus Turcae superiores discesserunt, velut fuit iIla victoria a. 1389 in Merlinio campo de Servis atque Bosnis reportata. Praeterea a. 1306 Sigismundus Luceburgensis apud Nicopolim a Turcis victus est, anno autem 1430 Amurathes II Thessalonicarn Venetis eripuit.

168

zewnętrznych i waśniach domowych. Wielkodusznie wziąłeś na siebie te obowiązki i tak je doskonale wypełniłeś, żeś wkrótce prawie doszczętnie stłumił wojnę domową i zwróciłeś przeciw nam oręż, pokazując światu, że ci, których samo imię przejmowało wszystkich grozą, nie są niezwyciężeni. Im łaskawiej los sprzyja Twym poczynaniom, tym bardziej powinieneś strzec się jego niestałości, bo za szczęśli­ wego słusznie uchodzi ten, kto miłym i bezpiecznym krajem włada, a nie ten, kto ma bardzo liczne posiadłości. A dalej, cóż Ci może i powinno być milszego nad ojczystą ziemię, cóż pewniejszego niż Węgry połączone z Polską oraz przymierze zawarte z nami! Lecz Ty, upojony s'wymi poczynaniami, zbyt wiele obiecujesz sobie, licząc na szczęście i niezmienność fortuny, skoro dla przywrócenia despocie jego posiadłości narażasz na niebezpieczeństwo i niewolę oba Twoje przesławne państwa. Cena ta w niczym nie odpowiada trudom i niebezpieczeństwom wojny, a Ty dałeś się temu skusić! Czyż wolno Ci rzucić na szalę cały ciężar wojny i tyle ryzykować dla tak znikomej sprawy? Wydaje nam się, że leży to zarówno w Twoim, jak i w naszym interesie, by wpierw strzec własnego państwa, a potem dopiero troszczyć się o cudze. Każda ze stron może uczciwie przedstawić i przyjąć wiele różnych warunków pokoju i zgody - gdy tymczasem dla zwyciężonych 'wynik wojny jest na przyszłość zawsze jeden: upadek kraju, a z nim wszystkich jego boskich i ludzkich wartości. Jeśli wolno wspomnieć o przeszłości, to i my mieliśmy chwile, gdy potęga naszego oręża wiele nam obiecywała. A jednak byliśmy zdania, że lepiej i stosowniej ulec biegowi wypadków, niż dalej walczyć nie zważając na słabość ludzką. Do Ciebie należy, by naradzić się z Twym otoczeniem, czy wolicie z nas wziąć przykład zmienności losu, czy chcecie tego sami na sobie doświadczyć." Mowa ta spotkała się z dobrym przyjęciem, bo już przedtem wszyscy byli skłonni podjąć kroki pokojowe. Dłuższy jednak spór wywołały warunki ugody. Turcy chcieli zatrzymać sobie Bułgarię, kopalnie srebra oraz wiele miast w Serbii. Władysław natomiast był za tym, by wszystkie poszczególne włości oddać prawowitym panom. Zgodzono się wreszcie na to, że jedynie Bułgaria zostanie pod władzą turecką, a wszystko inne, bez względu na sposób, w jaki się im dostało, Turcy mają oddać tym, którzy je prawnie przed wojną posiadali. Pozostali jeńcy z obu stron, a w pierwszym rzędzie synowie despoty - mają być uwolnieni. Naznaczono następnie dzień, w którym wedle umowy ma się przekazać miasta i ziemie, i zawarto pokój na dziesięć lat. Nie opierał się temu nawet Julian, choć był temu szczerze przeciwny, lecz nie potrafił wymyślić żadnej propozycji, która by mogła budzić. nadzieję i dorównać tylu tak wielkim korzyściom oraz skłonić panów do odrzucenia obecnych warunków. Może też zdawał sobie sprawę, że z chwilą gdy tak prędko doszło do ogólnej zgody, wszyscy będą głusi i nieczuli na jego wywody. Czekał zatem na odpowiedniejszą sposobność, by ich dalej przekonywać, a sam na razie gryzł się i zadręczał tym, że pod wpływem jego namów Wenecjanie, książę burgundzki i papież wysłali flotę na Hellespont; przeczuwał bowiem, że posądzą go o zarozumiałość lub zdradę, jeżeli - jak postanowiono - pokój dojdzie do skutku.

21. Quod ad has "condiciones pacis nunquam credibiles" attinet, cf. O. Halecki o. 27. De ea re cf. Dl. IV, 713-14.

C.,

p. 38.

Hi~)

Ceterum quam grata ea pax Hungaris fuerit memoria ueterum c1adium sanguinisque effusi recuperandis illis, quae ultro tunc restituebantur, uel exinde licebit extimare, quod eius, ut uidebatur, auctori Huniadiano uirtutis et honoris gratia data sunt oppida et loca omnia, quae alendo in Hungaria Despoto fuerant prius assignata. Et cum Turci peterent, quod in confirmandis pacis condicionibus prolata in medium eucaristia rex iuraret, haudquaquam fortiter contra tendebant, ne si id iurandi genu s deprecarentur, suspicari posset parum sincero animo transactum de concordia, cuius adeo uehementi studio tenebantur, ut uitarent etiam suspiciones singulas, a quibus perturbari posse apparebat. 10 Sed Gregorius Sanoceus, ubi regis quoque animum a tam improbo facto haud omnino abhorrentem uimt, religioso ue1uti furore percitus: "Deus, inquit, Deus tam execrabile sce1us auertat, ut qui paulo ante contra impios pugnantes omnia tristia difficiliaque perpessi sumus, dum uinceremus, nunc rursus pro re1igione armati et propemodum uictoriam manu tenentes sacrosanctum diuini misterii archanum sub profanorum oculis sponte proferamus. Quid prima, quid bac secunda expeditione a no bis petitum, quid adeo ingentem belli molem ex tam separatis ab inuicem regionibus ab Italia, a Burgundia, a Thracia euocare, quid denuo arma induere, quid hucusque progredi oportuit, si sacra nostra prodenda erant? Minori nostro facinore per ignauiam domi inermes sedendo pati potuimus illa profanari, 20 quam nunc sinms annati prodituri. Pudeat nos gratulationum, quibus nuper uictores accepti, pudeat laudum, quibus ut Christianae rei seruatores prope in caelum modo elati sumus, pudeat denigue obnoxios his nefariis cogitationibus nos dignos haberi aut in quibus totius Europae reges ac principes spes suas collocauerint, aut pro quibus innumerabiles populi et nationes omnibus in templis ad Deum supplices quotidie amhiant pro uictoria nostra uota nuncupando! Quanto sanctius prisci Romani, qui capta a Gallis urbe, ne sacra sna conspici possent, terrae infodere! Nos uictores nostra ultro impiis prodere cogitamus coh1mittemusque, ut religiosius ab illis inanes quaedam diuinorum persuasiones seruatae dicantur, quam anobis sacrosanctum immortalitatis nostrae pignus ac misterium. Et publice nos illo faci30 nore contaminabimus, quod si unus quispiam sacrilega audacia perjletraret, seuerissime uindicaremus. Omitto, quantum piaculi apud Deum contrahemus, qui non modo ab ipsiu causa defecerimus, sed ipsum etiam testem ac pignus defectionis nostrae impiis 2. illis deest C; uHro deesi M; restituebatur W 3. quod ultro tune restituebantur eius, sed ultro tune restitue ban tur de/etum M 4. sunt data W; prius fuerant W 5. quod codd.: ut G 6. sacra eucharistia G: Eukaristia W; tendebat NiV! 7. possit W 9. a deest G; exturbari M; perturbari cam posse A 10. factu O 15. hac dcest B' secunda bac M 16. expetitum W; separatis ab inuicem codd.: diuersis inter se G 17. regionibus Italia, BurgundiaThracia G 18. induere codd.: exuere M; prodenda codd.: tradenda JY 19. ignauiam codd.: ignominiam W; mer· mes codd.: merentes W 19. potuimus pati W 20. nuper codd.: nune M 21. laudum codd.: tandem M 22. cogitationibus codd.: cohibicionib~s W 23. ac codd.: et PG: ae in et corr. R 25. supplices ... uota codd.: supplices quottidie pro uictoria ambiant liota W: supplices quottidie ambiat pro uictoria nostra liota CNM~ sed quo27. cogitabimus A 29. nos illo codd.: tidie suprascr. C; ambiant codd.: manus tendant G 26. Rhomani Ref iIlo nos W: nos eo G

4. D. 3 m. lulii a. 1444 Gregorius Branković vel Vuković pactionem cum loanne Hunyad i fecit, ex qua castrum suum Vilagos una cum adiacentibus centum viginti possessionibus atque argenti et auri fodinis Ioanni Hunyadi dedit. Cf. O. Halecki o. c., p. 24. 10. Opinionem a Iacobo Caro prolatam et postea late divulgatam, qua rex Vladislaus Kal.

170

o tym zaś, jak miły był ów pokój dla Węgrów, pamiętających dawne klęski i krew wylaną, teraz gdy dobrowolnie zwracano im to, co kiedyś stracili - świadczy fakt, że obdarzyli Hunyadego miastami i wszystkimi włościami, które wprzód wyznaczono na utrzymanie na Węgrzech despoty. W ten sposób chcieli oni uczcić męstwo tego, którego uważali za sprawcę sukcesu. Toteż gdy Turcy zażądali, by na pottwierdzenie warunków pokoju król przysiągł na wystawioną publicznie Eucharystię, wcale się temu bardzo nie sprzeciwiali, bojąc się, że jeśli król odmówi zło­ żenia przysięgi, mogą go posądzić o nieszczere zawieranie zgody. Tak gwałtownie wszyscy pragnęli pokoju, że chcieli usunąć nawet cień podejrzenia, który by mógł zaldócić układy.

Gdy Grzegorz z Sanoka ujrzał, że tak wielka bezbożność nawet u króla nie budzi oburzenia, uniesiony świętym zapałem zawołał: "Bóg, sam Bóg niecI; odwróci tę przeklętą zbrodnię! Dopiero co walcząc z niewiernymi, z myślą o zwycię­ stwie znosiliśmy tyle przykrości i trudów, i teraz znów w obronie religii przywdzialiśmy zbroję. A mając niemal w rękach zwycięstwo, ukazujemy oczom niewiernych przenajświętsze tajniki boskiego misterium. Jakiż cel miała nasza pierwsza, a potem druga wyprawa? Po cóż zwoływaliśmy posiłki na wielką wojnę z tak odległych od siebie krain, jak Italia, Burgundia czy Tracja? Dlaczego znów przypasaliśmy oręż? Po cóż zapędziliśmy się tak daleko, jeśli mamy zdradzić naszą świętą wiarę?! Mogliśmy gnuśnie i spokojnie siedzieć w domu, patrząc na jej bezczeszczenie i byłoby to mniejszą zbrodnią, niż zdradzić ją teraz, gdy jesteśmy pod bronią. Hańbą dla nas są życzenia, które nam niedawno złożono po ostatnim zwycięstwie, hańbą są pochwały, którymi nas jako obrońców chrześcijaństwa pod niebiosa wynoszą, hańbą wreszcie, że uznano nas za zdolnych do spełnienia tak niegodziwych zamiarów. Nadzieje królów i książąt całej Europy spoczęły na nas. Niezliczone ludy i narody modlą się co dzień do Boga we wszystkich świątyniach, błagając Go i zanosząc swe prośby o nasze zwycięstwo. O ileż pobożniejsi byli starożytni Rzymianie, którzy po zajęciu miasta przez Gallów zakopali do ziemi swe świętości, by nikt ich nie mógł ujrzeć. A my, zwycięzcy, myślimy o tym, by dobrowolnie naszą świętość 'I',,.ydać niewiernym, i pozwalamy, by powiedziano, że oni z większą czcią strzegą wiary w swe domniemane bóstwa niż my przenajświętszej tajemnicy, rękojmi naszej nieśmier­ telności. Chcemy ·oto publicznie splamić się zbrodnią, a sami najsurowiej ukaralibyśmy każdego, kto by ośmielił się dopuścić podobnego świętokradztwa. Pomijam już, jaką kąrę ściągniemy na siebie od Boga za to, że nie tylko odstąpiliśmy od Jego sprawy, ale że i Jego samego chcemy wystawić na pokaz nieAug. a. 1444 Segeduni cum Amurathe II indutias decem annorum iniisse atque coniurasse affirmatur, iam Antonius Prochaska in dubium vocavit. A. 1937 litteris Kyriaci de Ancona viri litterarum et artium renascentium saeculi a Francisco Pali publicatis, denub Oscarus Halecki operam et studium ad eam rem explicandam contulit atque Iacobi Caro opinionem mendosam fuisse dernonstrare conatus est. Ioannes Dąbrowski vero in dissertatione nuper edita q. i. L'annee 1444 de ea re prorsus aliter atque O. Halecki sentit. Cf. J. Caro, Gesch. Polens IV, 349; A. Prochaska, Uwagi krytyczne o klfsce Warneńskiej, Rozp. A. U. Wydz. hist/fil. t. 39; F. Pali, Ciriaco d'Ancona e la crociata contro i Turchi, Valenii de Munte 1937; O. Halecki, Nowe uwagi krytyczne o wyprawie WarneJ1skiej, PAU, Kraków 1939; J. Dąbrowski, L'annee 1444, Cracovie 1952; J. Dąbrowski, Rok 1944 w świetle najnolVszych badań, Sprawozdania PAU 1950, nr 2, p. 56-9; G. Ostrogorsky, HistoiJ·e de tEtat Byzailtin, Paris 1956, p. 588.

171

exhibuerimus. Quid de nobis hostes sentire poterunt uidentes nos tanti pacem existimasse, ut non minus sacrilege iurauerimus, quam ipsi impudenter postulauerint? Sed ut haec pacis utilitas leuiora uideri faciat, omnia, quae aut in nostra aut aliorum secta religiose altius elata sunt, quam quae humanis sensibus attingi queant, cerimoniarum uelamento sanctoque archano mortalium animis infunduntur; quae si nada in medium protrahantur, quia 11ullo humanae rationis argumento subsistunt et temere asseuerari et impudenter peti, ut credantur, apparet. Audiuere dudum hostes Deum anobis praesentem coli asseruarique in sacrariorum penetralibus; et quia ignorant, quo id pacto contingat, cum de eo cogitant, 10 nihil silnile his, quae terrena et momentanea cognoscunt, sed qllicquid extra mortalitatis sortem positllm putant, mentibus eorum occurrit et id, quod, quale sit, nesciunt, tantae nostrae de eo asseuerationi par figurant. Nos hanc ipsorum persuasio nem patefactis archanis nostris corrumpemus elatasque ad diuina et coelestia de sacris nostris mentes ad caduca et terrena reuocabimus specie panis in conspectum exhibita, qLla uerum corpus Christi contineri, ut 110S quidem scienter credamus, efficit diuina institutio gratiaque, in qua nati sumus; quibus illi orbati, cum res per se fidem non faciat, restat, ut nos it-rideant ueluti minime possibilia credamus. Nolite, per Deum, committere, ut abo1eatur sacer ille horror, quo ipsorum animi perstringuntur in bello, cum secum reputant inituros se proelium contra nos, qui20 bus adeo propitius sit Deus, ut propemodum uidendus nobis coram pariter conuersetur. Quantum de nostra deque religionis nostrae maiestate hoc facto minuetur, tantum crescet apud illos audacia; credituros subinde, ut ipsis quidem uidebitur ex specie, quam intuebuntur, nos non modo in ueri Dei tuitione non esse, sed nec in alterius cuiuspiam. Multis modis stabilitati conuentorum caueri potest, quamuis ad fidei pignus regium uerbum satis esse deberet aliaeque inter priuatos cautiones, aliae inter principes exhibentur." Ad extremum relicturum se profanata castra asserebat, si eo modo iurare pergeret. Jtaque cum uideretur tam uere quam e religionis eque ipsorum, quo s a11oquebatur, usu et maiestate dixisse, constitutum est in confirmanda pace proferri utrin30 que in medium sacram historiam suam, quod Euangelium nostri, Alcoranum i11i uocant. Quibus ubi suae quisque dexteram admouit, religiose iuratum est conuenta executum iri atque inuiolata permansura. Hoc maxime modo datis acceptisque pacis condicionibus cum Turci digressi essent protnissa impleturi, uenit a Francisco cardinale nuntius cum litteris, in quibus continebatur Turcum aduersus Carmanum cum ingenti copiarum numero traiecisse in Asiam inermiaque et uacua, quae possideret omnia cis He11espontum, reliquisse, ab se uero cum classe -litoribus ubique occupatis iam tum ademptam 3. aut aliorum codd.: uei aliorum A 4. queant codd.: possent JV 5. infunditur NM 8. sacrariorum ccdd.: sacrarum M 11. id deest M; sit codd.: sdt B I S . seienter codd.: fiIIIDter A 19. praestringuntur A 20. ut dcest JV; nobis coram codd.: coram nobiscum NCJ-VM; pariter inter nos conuersetur G 22. tanto crescit W; ui.:L:batur G 23. ex specie, quam intuebuntur decst NM; in deest P 24. caueri aliter potest NCWMA 25. fidei codd.: tlidei W; regium uerbum codd.: Regnum uerum 111; deberet codd.: deret P; pnuatos cautiones codd.: priuatas conciones J:.V 26. exhibeantur ROP: cauentur M; se codd.: si C 27. pergeretur M 28. e rcligionis codd.: et religionis B: e regionis M 29. proferri utrinque codd.: ut quisque proferret G 32. executum iri atque codd.: senmta iri et saneta atque G: executuri atque AJ 34. cardinali NMG 35. Caramanum G 36. inermia lvI; possiderat B; omnia deest OB 37. uero suprascr. C

172

wiernym jako świadectwo i dowód naszego sprzeniewierzenia się. Cóż mogą o nas pomyśleć wrogowie widząc, że do tego stopnia zależy nam na pokoju, że nawet gotowiśmy złożyć świętokradzką przysięgę, której oni bezczelnie zażądali. Wobec korzyści płynących z pokoju, inne sprawy stały się dla was nieważne: a więc wszystko to, co w naszej wierze i w innych wierzeniach wznosi się ponad zasięg zmysłów i ich możliwości, to, co lG"yje się przed śmiertelnym stworzeniem pod osłoną obrzę­ dów i świętych tajemnic. Jeżeli teraz tę świętość, nie osłoniętą, wydobędziecie na widok publiczny, to oni powiedzą, że skoro nie opiera się ona na żadnym rozumowym dowodzie, głupotą jest ją uznawać i bezczelnością wymagać, by inni w to wierzyli. Nieprzyjaciele od dawna słyszeli, że czcimy obecnego wśród nas Boga j że przechowujemy Go w świętym ukryciu. Nie mają oni pojęcia, jak się to dzieje, więc gdy o Nim myślą, rozumują w ten sposób, że nic tam nie przypomina ziemskich i przemijających rzeczy; wyobrażają sobie j sądzą, że istnieje tam coś nieśmiertel­ nego i niematerialuego, ale nie wiedzą, co to jest ani jak to wygląda, tylko przypuszczają, że musi to równać się naszemu pojęciu o Bogu. Przez odsłonięcie naszych tajemnic rozwiejemy ich wzniosłe mniemania o naszej wierze, o Bogu j niebiosach, a wszystko wyda im się niepozorne i przyziemne, gdy im ukażemy Boga w postaci chleba. My mocno wierzymy, że kryje on prawdziwe ciało Chrystusa, bo sprawia to w nas nauka i łaska Boża, w której urodziliśmy się; ale oni są jej pozbawieni, a ponieważ przedmiot sam przez się nie budzi ich wiary, więc w końcu wyśmieją nas tylko, że wierzymy w tak nieprawdopodobne rzeczy. Na Boga! Nie pozwólcie, by znikła ta święta groza, która ogarnia ich na wojnie, Zawsze przed walką z nami długo się wal~ą, czy ją rozpocząć, bo wierzą, że Bóg tak nam sprzyja, że sam przebywa wśród nas i pozwala, byśmy Go widzieli. To, co chcecie zrobić, pozbawi czci i nas, i naszą religię, a zuchwałość Turków w tym samym stopniu podnieci. Będzie im się bowiem zdawało, gdy popatrzą na postać chleba, że nie tylko nie jesteśmy pod opieką prawdziwego Boga, ale że w ogóle żadnego Boga nie mamy. Jest przecież wiele innych sposobów, którymi moina zawarować i potwierdzić warunki pokoju, chociaż samo słowo królewskie powinno. być dostateczną rękojmią zaufania. Inne wszak poręczenia daje się między prywatnymi ludźmi, a inne między panującymi." Na koniec Grzegorz oznajmił, że jeżeli król dalej obstaje przy tej przysiędze, to on opuści sprofanowany obóz. Słowa jego wypowiedziane ze zwykłą mu powagą wydawały się wszystkim, do których się zwracał, sprawiedliwe i z punktu widzenia religii słuszne. Postanowiono zatem, że dla zawarowania pokoju obie strony przedłożą publicznie swoją świętą księgę, która u nas zowie się Ewangelią, a u Turków Alkoranem. Każdy więc położył na nich swą prawą rekę i tak uroczyście zaprzysięgli, że wypełnią i w całości dotrzymają uldadu. W ten sposób przyjęto ostatecznie proponowane warunki pokoju, po czym Turcy odjechali obiecując je wypełnić. Tymczasem przybył poseł od kardynała Franciszka z listem i wiadomością, że Turcy wyprawili się do Azji przeciw Karmanowi z ogromną armią, pozostawiając puste i bezbronne kraje leżące nad Hellespontem. Kardynał zaś obsadził wszystkie wybrzeża swą flotą i uniemożli,vił wrogom przerzucenie 1 '7Q

hosti facultatem reportandi exercitum in Europam. Non praetermittendam tantam occasionem prope sine armis aut certamine aliquo exterminandi propellendique ad origines suas diram gentem execrandamque superstitionem. Meminisset rex fidei sponsionisque principibus Christianis factae et quam maxime fieri posset, properaret cum prornissa expeditione, quando illi quoque, quod suum erat, auxilia praemisissent. Ad ea sirnilibus paene asseuerationibus a Graeco quoque per litteras significata addebatur etiam elatum se spe belli maiori conatu a rege secundum spollsionem renouandi, cum tentaretur a Turco de foedere, non solum repudiasse condicionem, 10 uerum etiam hostilia contra illum ultro intulisse et in armis esse cum suis, ut regi sub ipsum montium descensum uel accurreret uel alibi expectaret, si id magis ex usu fore uideretur. Instandum agendumque, dum distractus ille multiplici bello tam diuersis in locis mari terraque suis adesse non posset, dum nuper caesus, fusus fugatusque nondum satis animum uiresque collegisset et proxirnis c1adibus afflictus nedum impetum, sed nec nomen quidem regium laturus uideretur. Omnia per dolum fraudemque ab oratore Turco in foedere trans acta. Non comrnittendum, ut gloriosa initia uecordi negligentia foedarentur, sed rapiendam opportunitatem delendae ignorniniae religioni nostrae inustae, non uno atque altero oppido, sed multis regionibus Christiani nominis partim direptis partim ab execranda gente sub di20 cionem suam missis. Turcum adeo festinato per Hellespontum copias traiecisse, ut uerius diei posset fugisse bellum, quod a tergo affore sciebat, quam profectum esse ad propulsandum id, quod ab Asia nuntiabatur. Ad extremum rogabat, ne ueluti sub cultro et praedae relinqueretur crudelissimo hosti, qui procuI dubio exercitum reportaturus esset in Europam, ubi aduentus Vladislai meturri depo~uisset. Non aliunde magis id discrimen sibi imminere, quam quod regiae fidei pollicitationibusque crediderat, Recitatis utrorumque litteris in regis ac procerum conspectu, quidam subito quasi langor omnium animos occupauit memoria eorum, quae de se śperare adduxerant principes Christianos, coepitque regis aliorumque uelut oculis obuersari 30 species gratulationum, quibus tot regum populorumque neluti publico consensu paulo ante tanquam Christiani nominis seruatores ex(;epti fuerant. Et pudebat pigebatque ob praesentem utilitatem perpetuum decus uelut! contempsisse secuturamque exinde ignominiam intuebantur; et meminerant obligatam a se fidem Graecis Latinisque et ab utrisque implorata auxilia praesto esse audiebant, quae nisi per summum scelus in discrimine, in quod pellexerant, relinquere non poterant. 1. facultatem aronem reportandi NWM 3. diram codd.: duram M 4. cristianis sancte facte, sed sancte deletum M 5. properaret quod suum codd.: properaret suos in promissam expeditionem educere, qu::mdo foederati quoque principes. quod SUllm G 7. a decst NI; quoque imperatore per litteras A 8. secundum sponsionem codd.: ut potlicitus erat G 10. illum deest G; ultro deest!v! 11. fore uideretur ex usu W 12. ille codd.: bostis CNMJrV; multipliciti P 14. affIictus codcl.: affectus JV 18. iniuste M; uni M 20. missis suam W; festinato codd.: festinanter A: festinato itinere G 22. rogabatur A 25. quod regiae .,. crediderat codcl.: e regiis poIIicitationibus et fide data, eui credidisset G 27. utrorumque codd.: utriusque G 28. langor codcl.: Ianguor AG: longior W: languore M~ adduxerant principes Chnstianos codd.: prineipes Christianos iussissent G 31. fuissent G 32. secuturamque codd.: senturamque W 35. in quod pellexerant~ relinquere codd.: relinquere quo ipsi pellexissent G 0.0

7. Illa Ioannis VIII Palaeologi epistula d. 30 m. Iulii a. 1444 scripta et apud Dlugossium (IV, 704-7) asservata, causa magnae inter historicos controversiae fuit. Nunc dubitari nequit, quin

174

wojsk do Europy. Pisał on, że nie wolno przepuścić takiej okazji, gdy można prawie bez użycia broni, bez żadnej walki przepędzić ten dziki naród aż do ich własnych siedzib i zadać ostateczny cios obmierzłemu pogaństwu. Niechże król pamięta o swym słowie i przysiędze złożonej władcom chrześcijallskim i niech się śpieszy jak może z obiecaną wyprawą, bo oni - za sprawą kardynała - już swe posiłki wysłali. Z takimi samymi prawie zleceniami nadszedł również list od cesarza greckiego. Dodawał on przy tym, że spodziewa się, iż król pomny przysięgi z tym większym zapałem wznowi wojnę, gdy się dowie, że Turcy i u Greków zabiegali o przymierze. Ale cesarz nie tylko odrzucił ich warunki, ale jeszcze wypowiedział im wojnę. Teraz zaś stoi ze swymi ludźmi pod bronią, by połączyć się z królem u podnóża gór, lub będzie na niego czekał gdzie indziej, o ile inne miejsce okaże się dogodniejsze. Należy pośpiesznie działać teraz, gdy wróg jest rozerwany wojną na wiele frontów, rozbity i w rozsypce i nie zgromadził jeszcze swych wojsk, ani nie opamiętał się jeszcze po ostatniej porażce. Dręczy go przy tym myśl o przyszłych klęskach i nie tylko nie potrafi znieść uderzenia Władysława, ale nawet dźwięku jego imienia. Wszystko to zeznał chytrze zagadnięty poseł turecki, z którym Grecy weszli w porozumienie. Nie można dopuścić, pisał dalej kardynał, by tak chwalebnie rozpoczęte dzieło poszło na marne przez nierozumną opieszałość! Trzeba chwycić sposobność zmazania hańbiącego piętna ciążącego na naszej religii, i to nie na jednym czy drugim mieście, lecz na wielu ziemiach chrześcijańskich, bądź zni.bowanych, bądź oddanych w niewolę obmierzłym Turkom. Suhan tak pośpiesznie przeprawiał wojska przez Hellespont, że można powiedzieć, iż raczej uciekał przed wojną, której się lękał od tyłu, niż szedł na odparcie tej, która groziła mu z Azji. Na koniec cesarz prosił Władysława, by go nie wystawiał na łup i niejako pod nóż okrutnego wroga, który niewątpliwie zawróci z wojskiem do Europy, gdy tylko przestanie się bać, że Władysław nadejdzie. A· on tylko dlatego ściągnął na siebie to groźne niebezpieczeństwo, że zaufał słowu i obietnicom króla. Kiedy oba te listy odczytano w obecności króla i starszyzny, nagły smutek ogarnął serca wszystkich. Przypomnieli sobie, jak wielkie nadzieje pokładali w nich władcy chrześcijańscy, stanęły im w oczach serdeczne życzenia, które tylu królów i narodów jednomyślnie im złożyło jako obrońcom chrześcijaństwa. Wstyd im było i żal, że dla chwilowej korzyści zlekceważyli nieprzemijającą chwałę i już z góry widzieli, jaka hańba ich czeka. Przypomnieli sobie również, że przyrzekli wierność Grekom i Latyńczykom, a tu właśnie słyszą, że jedni i drudzy przygotowali już posiłki, o które ich tak usilnie proszono. Byłoby to największą zbrodnią Graecorum imperator hanc epistulam nuntio a Kyriaco de Ancona de pace Adrianopoli facta accepto, scripserit. Cr. O. Halecki o. c., p. 19-23. 11. De ope militari a Ioanne Palaeologo Vladislao regi praestita, cf. adn. ad p. 191,5. 20. Arnurathes li copias suas ex Europa in Asiam contra Ibrahim Beg, principem Caramaniae, d. 12 m. lulii a. -1444 traiecit. 21. De perturbatione atque trepidatione in imperio Turcico periculo a principe Caramaniae irnrninente exorta quoque testatur Kyriacus Anconitanus, qui eotempore Adrianopoli cornrnoratus est. Cf. O. Halecki, o. C., p. 74, 75, 79. 27. Quod ad Ioannis Vlli Palaeologi epistulam attinet, animadvertamus necesse est supra laudatam epistulam d. 30 m. Julii in oppido Misisthra vel Misthra scriptam, tam brevi tempore (d. 4 m. Augusti) Vladislao regi Segeduni reddi non potuisse.

17))

Quibus adeo contrario affectu omnium fere mentes distrahebantur, ut qui paulo ante pacem ultro elegissent, bellum malle appareret. Et uidebatur etiam quaedam quasi opportunitas et causa concordiae repudiandae, q uando q uid em Turcus ad constitutam diem neque captiuos omnes soluerat necdum oppidis ciuitatibusque, quibus oportuit ex foedere, cesserat. Itaque Iulianus apud tam suspensos animos desideriumque inter et poenitentiam initae concordiae fluctuantes occasionem suam adesse ratils, cum multis magnisque actionibus antea expertus esset Sanoceum persuadendi ui et facultate ue1ut habere hominum mentes in potestate, conatus est sibi illum adiungere in negotio pacis 10 improbandae suadendique instaurandum bellum. Quod cum ab eo minime impetraret, propterea quod ille Despoti Huniadianique sententiam probans nec temere dandam fidem hosti et datam minime uiolandam contendebat, conuersus ipse ad circumstantes: "A foedere, inquit, de quo cum Turcis transactum uidetur, quanquam inane irritumque, mallem abstinuissemus; non quod ius religionemue illius aliquam, si bellum prosequemur, uiolandam intellegi oporteat, sed quia dandis accipiendisque condicionibus bonam partem temporis prosequendae expeditioni aptissimi frustra consumpsimus. Contradixissem iam tum ab initio, sed acclinatiores animos uestros ad concordiam uidi, quam ut crederem posse oratione mea ad rem gerendam erigi. iO Praeterea sciebam haec omnia, quae uobis hodie nuntiata sunt de facilitate debellandi in Europa Turcis implicitis detentisque bello Asiatico, fore, uti paulo post nuntiarentur, maluique expectare, donec ea crederetis aliis, quam intempestiue praedicendo committere, ut fingi a me et per uanam spem iactari arbitraremini. Nunc quando, ut uolui, asseueratio uictoriae uestrae ad uos aliunde quam a me peruenit et ita esse, ut describitur, non minus quam optabam, credere uos indicat destituti incepti poenitentia; non gerendumne sit bellum, quod omnes necessarium intelligitis, si cum decoris prius partis salutem libertatemque uestram retinere uultis, sed liceat necne geri post qualemcunque hanc utrinque foederis iactationem, explicandum a me sentio. O Video enim plerosque, inanibus fidei ac foederis nominibus suspensos, intra se non tam, quid facere uelint, quam quid aequum sit, deliberantes: quasi uerba quaedam inconsulta per spem metumque mutuo iactata nomen sanctitatemque foederis obtineant. Cum id demum iure sit foedus, quod ab illis, quorum res est initum, non uerborull1 sponsio, sed conuentorum expleta fides confinnauerit. Ruic neque paciscentium affuit auctoritas, neque pactorum subinde accessit executio, sed nomen tantum foederis et cerimonia temere iactata sunt; quae non prius saneta sunt, quam promissa utrinque cum fide absoluantur. 1. mentes fere B; qui codd.: quo P 2. mal1e codd.: male B: molle f V 3. causa codd.: tam W 6. tam apud JV 7. suam codd.: agendae rei G; magnis B 8. Sanocensem G 9. illum sibi OB; in codd.: ut W 10. Quod codd.: Quo O 13. trans~.ctum esse mdetur NWM 14. irritumque fore spero, mallem G 15. prosequerentur NM; uiolandum NCMA: uiolatam G: uiolendam lV 16. prosequendo M 17. aptissimi codd.: aper· tissimi 1ł'": aptissimum M 18. credere possem RPG 19. gerendam uos erigi A 20. uobis codd.: nobis A 23. prcducendo JF 25. scribitur G 26. destituti deest G 27. decoribus A 30. enim in mge adscr. P 31. quid facere codd.: facere quid J.V; quam quid codd.: quam quod G 34. initum codd.: initur A; confirmauerit codd.: conSumauerat W 36. sancta. quam promissa sint W 37. sunt codd.: fiunt NA!; cum fide deest O

176

opuścić

gdy się samemu ich do tego pchnęło! Myśli te nastawienia i uczuć obecnych, tak że nawet ci, którzy dopiero co samorzutnie opowiedzieli się za pokojem, teraz domagali się wojny. Znalazł się też i powód i okoliczność sprzyjająca, by zerwać zgodę. Suhan bowiem nie wypuścił w oznaczonym dniu wszystkich jeńców i nie oddał miast i ziem, jak się do tego umową zobowiązał. Wówczas wśród ogólnej niepewności, gdy jeszcze się wahano, bo z jednej strony wszyscy pragnęli pokoju, z drugiej wstyd im było zawartej ugody - Julian uznał, że wybiła jego godzina. Już wcześniej patrząc na wszechstronną i żywą działalność Grzegorza z Sanoka zdał sobie sprawę z przemożnego wpływu, jaki Grzegorz wywiera na ludzi i jak umie ich przekonywać. Usiłował więc przeciągnąć go na swą stronę i sprawić, by namówił wszystkich do zerwania pokoju i rozpoczęcia wojny. Ale nic z uim uie wskórał, gdyż Grzegorz podzielał zdauie despoty i Hunyadego twierdząc, że z pełną świadomością złożono przysięgę wrogom i że danego słowa nie godzi się łamać. Wtedy sam Julian zwrócił się do otaczających i rzekł: "Wolałbym, byście się byli powstrzymali od przymierza, o które układaliście się z Turkami, choć ono i tak jest uieważne i bez wartości. Wolałbym, przyznaję, ale nie dlatego, że wznowienie dalszej wojny oznaczałoby pogwałcenie prawa czy jakichś świętych zobowiązań, lecz dlatego, że na ustalanie warunków straciliśmy tyle cennego czasu, kiedy można było doskonale dalej prowadzić wojnę. Od samego początku byłem temu przeciwny, lecz widząc, jak bardzo pragniecie pokoju, nie wierzyłem, by moje słowa mogły was zachęcić do dalszych kroków wojennych. Wiedziałem prócz tego o wszystkim, o czym wam dziś doniesiono, a więc i o tym, jak łatwo na terenie Europy pobić Turków, uwikłanych i zajętych wojną w Azji; wolałem czekać jednak, aż wam to inni powiedzą i aż im uwierzycie, uiż przedwcześnie wam to przepowiadać i ściągnąć na siebie zarzut, że zmyślam lub łudzę was próżną nadzieją. Teraz nie ode mnie, lecz z innej strony posłyszeliście o ko-· rzyściach, jakie wam da zwycięstwo, i o to mi chodziło. Żal wam teraz, żeście odstąpili od pierwotnego zamiaru, i z tego widzę, że wierzycie temu, co było w listach. Właśnie tego sobie życzyłem! Uważam więc za mój obowiązek wytłumaczyć wam, że musi dojść do wojny, bo wszyscy uważają ją za konieczną. Wy zaś chcecie przede wszystkim ocalić hon or i. wolność, a przy tym myślicie, że nie wolno wam rozpocząć działań wojennych ze względu na obustronnie zawarte przymierze. Widzę wśród was wielu takich, których wstrzymuje pusty dźwięk słowa "przysięga" i "przymierze", i ci głowią się nad tym, jak wypada postąpić, a uie myślą o tym, czego sami chcą. Jak gdyby nierozważne słowa, wymuszone nadzieją pomieszaną ze strachem, zasługiwały na nazwę świętego przymierza! Przymierze dopiero wtedy prawnie obowiązuje, gdy ci, którzy tę myśl poddali, potwierdzą je uie słowną obietnicą, lecz wiernym wypełnieniem warunków. Biorący udział w obecnych układach nie byli do nich upoważnieni, a co więcej, ich postanowienia dotąd nie weszły w życie. Są one więc przymierzem tylko z nazwy, pustą i na wiatr rzuconą formułą, która dopiero wówczas stanie się nienaruszalna, gdy obie strony wiernie wypełnią to, co obiecały. ich w

uiebezpieczeństwie,

wywołały zupełną zmianę

4. De ea re ef. Dl. IV, 713-14. 12

177

Atque ut incipiam ab eo, qui sponsionis caput esse uidetur. Tamdiu forsan liberum regi fuerit de foederibus ac pace cum Turcis agere, quoad inc1iti huius regni uiribus et felicitate bellum gessit, quoad nulla externa ope adiutus priuato sui regni discrimine ac sumptu publicam Christianae rei salutem maiestatemque tutatus est. Vbi uero cum aliis quoque Christianis principibus consilia totamque gerendi huius belli rationem communicare placuit, eorundem consensu bellum intermitti oportuit, quorum opibus auspiciisque geri susceptum erat. Sed ut res tota, non secus atque ante adiunctam sibi aliorum principum manum, regis tantummodo fuisset, nedum foedus cum eiusmodi hominum genere, sed ullius omnino rei com10 mercium inire non licuit et initum non tenet iniussu pontificis maximi. Huc ad de susceptas ab hoste condiciones minime expletas esse. Ex qua re etiam, si nihil aliud, omnia, quae dieta factaue dicuntur, inania redderet. Tamen quia conuentorum fides, quae ab illis frustrata est, rninime confirmauit sanctitatem religionemque foederis, intelligendum est ab sponsione sua, si qua ea fuit, non solum absolutum esse regem, uerum etiam per dolum et simulationem proposita transactaque esse singula :;tb oratoribus, qui pacem petitum ad nos uenere. An si hostis initurus fuisset id foedus, quod stabile ac ratum uellet, si eiusmodi postulatio et sponsio fraude omnino uacua futura erat, non habuit quem de pace acturum mitteret alium, quam hominem lingua, genere, moribus et denique p~aeter sim ulatam 20 religionem tota uitae ratione ab ipso alienum? qui nihil uere, religiose et sancte a Turcis prornittere neque ex diuerso stipulari posset, ceterum cuius pacta promissaque omnia, si ex usu uideretur, sine uerecundia reiici atque improbari liberum foret? Sed et pudebat eum tam supplicis actionis simulationem explicare per hominem suae gentis cauitque uerecundiae, ne quid submisse, ne quid infra uulgatam animi uiriumque suarum magnitudinem ageretur a suis et noluit regem gloriari posse, quod supplicantem. sibi Turcum aIiquando audiuisset. Praeterea cum tota actione multa simulanda forent, non alterius artibus facilius decipi nos posse arbitratus est, quam eius, qui nobiscum de re1igione paulo ante sensisset, ut quae per se non satis fidem facerent, religionis uelamento inuoluta 30 in animum nostrum descenderent. Ceterum si quae placuissent, impetrata forent, cogitauit se pactis staturum ; sin minus, ex simulatione concordiae se id saltem commodum percepturum, ut ad gerendum bellum posset sibi interim consulere. Quae ita esse indicat frustratus terrninus eorum omnium, quae per foedus ab ipso fieri oportebat.

1. qui codd.: quod G 2. fuerat G; ac codd.: et PAG: ac in et corr. R 3. et felicitate codd.: ac facilitate W; adiutus codd.: ad intus M 5. christianibus B 6' interrnitti bellum O 7. erat codd.: opartebat G 8. ante deest O 9. eiusmodi codd.: huiusmodi B; ullius codd.: nullius G 10. inire licuit G; initum codd.: inicium M 12. redderentur G 13. illis cądd.: aliis P; frustrata est codd.: ludificata est NCWM; confirmat J-V 14. est deest M; ea deest A 15. esse deest RPG 16. An si codd.: ut si A: Nisi W; si deest M 17. ac ratum codd.: et ratum PG: ac in et corr. R 20. uitae codd.: fide W; et codd.: ac M 23. eum codd.: cum NM; tam deest W 24. cauitque codd.: cautusque M 26. quod deest G; Turcum sibi RPG; aliquando deest NM; audiuisse G 28. nos decipi W; paulo ante de religione O 31. ex deest G 32. possit W 33. indicat codd.: iudicat MG; frustratus tantus terminus W: frostra habitus tenninus CNM: sed babi inter frustra et tus in mge alia manu adscr. C

32. Amurathes II ex pactione cum despota Rasciae d. 15 m. Augusti a. 1444 facta Georgio omnia castra una cum Semendria et Golubac ad d.20 m. Sept. a. 1444 reddidit. Eodem

Branković

178

Pozwólcie, że zacznę od tego, kto był niejako głową tego pokoju. Otóż król sobie dowolnie układać się z Turkami o zgodę i pokój tak długo, dopóki prowadził wojnę przy pomocy wojsk swego sławnego państwa, licząc na własne szczęście, dopóki bez żadnej pomocy z zewnątrz bronił czci i dobra całego chrześci­ jaństwa, na koszt własnego królestwa i ryzykując jego bezpieczeństwo. Z chwilą jednak gdy raz wtajemniczył i innych władców chrześcijańskich w swe zamiary i przedstawił im plan całej wyprawy oraz podjął wojnę z ich wiedzą i przy ich pomocy, nie wolno mu teraz jej przerywać bez ich zgody. Lecz nawet gdyby cała ta sprawa zależała jedynie od króla - biorąc pod uwagę, że ani teraz, ani przedtem żaden z monarchów czynnie nie wystąpił - to i w tym wypadku nie wolno mu było zawierać przymierza z tego rodzaju ludźmi ani w ogóle wdawać się w żadne układy bez zezwolenia papieża. Dlatego właśnie umowa ta jest nieważna. Ponadto nieprzyjaciel nie wypełnił przyjętych warunków, pominąwszy więc inne względy, to jedno wystarczy, by unieważnić wszystko, co powiedziano i uczyniono. Ponieważ jednak Turcy w nieuczciwy sposób zadrwili sobie z układów, całe przymierze przestało być święte i nienaruszalne. Na tej podstawie musimy przyjąć, że nie tylko król jest zwolniony ze swego ślubowania - jeżeli to w ogóle było ślubo­ wanie - ale co więcej, że posłowie, którzy przybyli do was z prośbą o pokój, podali wam podstępne warunki i w oszukańczy sposób prowadzili rokowania. Gdyby wrogowie chcieli naprawdę zawrzeć trwałe i niewzruszone przymierze, gdyby pragnęli, by ich żądania i obietnice były wolne od wszelkiego podejrzenia, to czyżby nie wybrali innego posła do rokowań pokojowych?! Przecież ten ich człowiek zarówno mową, pochodzeniem, obyczajami, jak całym sposobem życia jest obcy Turkom. Tyle, że wiarę ich rzekomo wyznaje! A zatem nie może on w imieniu Turków ani składać prawdziwych i świętych obietnic, ani z drugiej strony domagać się przysięgi. Jak widać wróg liczył, że gdy zajdzie potrzeba, będzie mógł bez obawy uchylić i odrzucić wszystkie umowy i przyrzeczenia tego posła. Wstyd było Turkom zlecić rodakowi zadanie, gdzie trzeba było udawać tyle pokory. Obawiali się przy tym, że rodowity Turek zachowałby się zbyt uniżenie, co by nie licowało z wielkością ich imienia i rozgłosem ich potęgi. Nie chcieli również, by król mógł się kiedy poszczycić tym, że miał przed sobą błagającego Turka. Cała ta akcja nieprzyjaciół miała być szeregiem oszustw. Sądzili oni bowiem, że nikt łatwiej nas podejść nie potrafi, jak człowiek, który jeszcze niedawno wyznawał naszą wiarę. Turcy liczyli na to, że jego słowa, same przez się niezbyt wiarygodne, pod osłoną i pozorami religii trafią nam do przekonania. Dalej pomyśleli sobie, że dotrzymają umowy, jeśli uzyskają to, czego żądali; w przeciwnym wypadku, jeśli mniej dostaną, to udaną zgodą zyskają przynajmniej na czasie i będą mogli zatroszczyć się o przygotowania do wojny. Prawdziwość mych słów potwierdza fakt, że już minął termin, a oni nic nie wykonali z warunków obowiązujących ich na mocy przymierza. mógł

fere tempore rex Vladislaus secundam contra Turcas; expeditionem sllscepit. Quod factum Vladislao regi ut probrum diremptae pacis a historicis obiectatum est. er. o. Halecki, o. c., p. 46; Dl. 713-14; cf. adn. ad p. 170,10.

179

Scio Despoti, sed inprimis Huniadiani tantam esse rerum hostilium peritiam, tantum experimentum, ut nefas sit dicere non omnia ex uero sic se habere, ut sit eis persuasum; sed illum cupiditatem simulliberandorum filiorum simul recipiendi amissum decus et fortunas, hunc uero diffidentiam auxilii a complicibus belli affuturi adegisse crediderim, ut non tam acriter, quam poterant, animum intenderent et blandis pollicitis dissimulatam fraudem statim non deprehenderint. Ceterum non debet cuiusquam gratia aut auctoritas apud animum uestrum plus ualere quam ueritas, cum intelligatis tali foedere neminem teneri uel ex eo, quod sine auctoritate ictum uel quod per fraudem ab hoste minim e impletis condicionibus lO sit dissolutum. Sed ut ornnia legitime a rege, nihil insidiose ab hoste actum constaret, meminisse debetis sponsionis, quam Christianis uocatis admissisque in partem belli paulo prius quam Turcis fecisse uos constat. Et cum deliberatio uestra ilIis angustiis indusa sit, quod data fides minime potest utrinque subsistere sintque alterutri deserendi, neminem dubitare conuenit ita quenque potius seruandum esse, ut arctiore coniunctione uos contingit. PorIO quid uobis cum hoc genere hostium conuenit, a quibus professione moribus totiusque uitae instituto ac ratione distatis? Quid cum Christianis non coniunctissimum est? Atque ut omittamus communia immortalitatis initia, fana, sacrifjcia, sepulchra eadem tum caerimonias et sacrorum ritus, quibus animi uestri multo arctiori necessitudine inter se coniuncti W sunt, quam si natura ipsa eisdem parentibus corpora coniunxisset. Nonne qui paulo ante in Hellespontum dassem suam misere pro salute, pro gloria Llestra communicando uobiscum uires suscipiendoque belli una gerendi negotium, indissolubili omnino ullculo uos sibi deuinxere quodque nisi per aeternam labem atque infamiam ingratorum animorum uiolare non possitis? Atque ideo cum ex parte altera illi sint, qui ad humana diuinaque omma uobiscum communia addidere recentissimum- beneficium submissorum uobis auxiliorum quique, ut nulla noua sponsio intercessisset, tot humanis diuinisque propinquitatibus uos contingunt, ut sine inexpiabili scelere deseri nequeant, ex altera uero hostis immanis, perfidus, qui non per bellum tantummodo a uobis discrepat, sed religiones alias 10 cultusque diuinos professus, omnia, quae uobis sacra sunt, ueluti profana contemnat et si posset, uiolet cuique nec dari fides potuit absque nefario crimine nec postquam data creditur, potest sine grauiori culpa seruari, non debet esse magna deliberatio cum ho cne, an cum illis conuenta sint exequenda. Si perseueratur in suscepta concordia, praeterquam quod elusi estis frustratis ex parte altera condicionibus, contaminati inexpiabili facinore amissaque gloria priore bello parta sub quotidiana bonorum ommum execratione infamem uitam agetis; si uero quod per se etiam 1. sed codd.: et J.V 2. ex uero deesi G 4. amissum codd.: amerussimum }V; complicihus codd.: sociis G 5. intenderint NCWM 6. pollicitis codd.: sollicitis O; simu1atam NM; deprehenderent G 8. intelligitis B; ex eo deest G 9. ictum codd.: actum B 10. actum codd.: factum NWM 11. debetis sponsionis codd.: fidei debetis G 13. quod codd.: ut G; possit G 14. alterutń deest f V (locus 12. fecisse codd.: ohstrinxisse G; illis codd.: iis G uacuus relictus esf); ita quenque codd.: quin eo quisque G; potius seruandum esse, ut codd.: potius llobis sit seruandus, quo G 15. ut codd.: et N; uos codd.: nos A 16. hostium codCl.: hominum NWM: hostium in hominum corr. C 17. Quid codd.: Qui W 18. immortalitatis codd.: mortalibus B 23. nisi codd.: iugi M 24. uioIari N 25. illi codd.: ij G; oronia ... communia codd.: oronia quae uobiscum habent communia G 27. intercedat G 28. expiabili WM 29. tantummodo codd.: modo B;uobis codd.: uos W 30. cuItosque NWM 31. possit WAPG: posset in possit corr. videtuJ" CR 33. exequenda codd.: et sequenda IV 35. priori M 36. sin uero G

180

Wiem, że despota, a zwłaszcza Hunyady znają doskonale charakter wroga i że mają wielkie doświadczenie, toteż niesłusznie byłoby utrzymywać, że wszystko, co im mówiono, jest kłamstwem. Wierzę jednak, że u despoty gwałtowna chęć uwolnienia synów i odzyskania straconej czci i mienia, a u Hunyadego nieufność w pomoc sprzymierzeńców w przyszłej wojnie sprawiły, że obaj utracili zwykłą czujność i przenikliwość i nie dojrzeli natychmiast zdrady kryjącej się w pochlebczych słowach obietnic Turków. Wy w swoim sumieniu powinniście wyżej cenić prawdę od czyjegoś wpływu czy powagi, bo zrozumieliście chyba, że nikt nie ma obowiązku dotrzymywać takiej ugody; raz dlatego, że została bezprawnie zawarta, a po wtóre - wrogowie podstępnie ją zerwali, nie wypełniwszy żadnych warunków. Nawet zaś w wypadku gdyby było wiadomo, że król prawnie wszystko wykonał i że ze strony wroga nie było zdrady, to czyż nie pOWinniście pamiętać o tym, że zanim jeszcze przysięgliście Turkom, złożyliście przysięgę chrześcijańskim sprzymierzeńcom zwołanym na wojnę?! Rozważania wasze zaprowadziły was w ciasny zaułek. Widzicie, że złożona przysięga nie może obowiązywać wobec dwóch stron równocześnie i że od jednej z nich trzeba odstąpić. Zgadzacie się, prawda? Otoż chyba nikt nie wątpi, że bardziej trzeba dotrzymać słowa temu, kto ma z narru ściślejszy związek. A powiedzcie, cóż was łączy z ludźmi tego pokroju co Turcy? Różnicie się od nich wyznaniem, obyczajami, zasadami i całym trybem życia. A z chrześcijanami czy nie łączy was wszystko?! Pomijam już wspólną wiarę w życie wieczne i pochodzenie człowieka, ale macie te same świątynie, ofiary, pogrzeby, uroczystości i święte obrzędy, które tworzą między wami daleko silniejsze węzły niż węzły natury łączące dzieci wspólnych rodziców. Czyż ci, co właśnie wysłali swą flotę na Hellespont - wam na ratunek i chwałę nie związali się z wami nierozerwalnym węzłem, gdy połączywszy swe siły z waszymi przyjęli na siebie wspólny ciężar wojny? Na wieczną hańbę zasłużylibyście sobie i na zarzut czarnej niewdzięczności, gdybyście ich teraz zdradzili. A więc z chwilą gdy po tamtej stronie stoją ludzie, którzy mają z wami tyle wspólnego - i z boskiego, i z ludzkiego punktu widzenia - a którzy w dodatku wyświadczyli wam nowe dobrodziejstwo ofiarowując swe wojska, nie godzi się wam ich opuścić, gdyż byłaby to zbrodnia nie do darowania. Tyle ludzkich i boskich węzłów was łączy, że nie mieliście prawa prowadzić żadnych układów z kimś innym. A w drugim obozie macie groźnego i zdradliwego wroga, z którym nie ma zgody, i to nie tylko w czasie wojny! Inną wyznaje on wiarę, inne ma religijne obrządki, waszymi świętościami gardzi i gdzie może, to je znieważa. Błędem i zbrodnią byłoby dawać mu wiarę. A gdy już do tego doszło, niestety, to jeszcze bardziej byśmy zawinili chcąc mu dziś tej wiary dochować. Nie ma tu nad czym się długo zastanawiać, czy jemu, czy tamtym macie dotrzymać umowy. Jeśli dalej będziecie z nim trwali w zgodzie, to znaczy, że nie tylko daliście się oszukać stronie przeciwnej, która nie dotrzymała zobowią­ zań, ale jeszcze sami skalaliście się niewybaczalną zbrodnią. Utracicie chwałę zdobytą w pierwszym okresie wojny i do końca waszych dni będziecie żyć w hańbie 21. Ex portibus naves m. lulio exierunt, sed circiter d. 15 m. Aug. demum (a. 1444) ad Hel1espontum apparuerunt. De navium profectione lulianus Caesarini m.lulio a Venetis certior factus est.

181

uanuIi:l irritumque est, repudiato impio foedere bene de uobis meritis aderitis eo in discrimine, in quod per uos adductos non ignoratis, ad securitatem, qua subinde uestra possidebitis, cum immortali gloria non modo ea, de quibus in concordia mentio est, sed cetera omnia, quae a dira gente possidentur in Europa, recuperabitis. De cuius rei facilitate dicerem, nisi perpenderem satis per litteras suas persuasisse uobis Graecum imperatorem et Franciscum cardinalem, quorum auctoritas in eo tanto grauior sit oportet, quo propinquiores sunt hosti et iudicant ex re praesenti. Sed et maior trepidatio hostis, quam ut satis ab ipsius oratore dissimulare10 tur, supra omnem orationem stimulare uos debet ad occasionem uestram capessendam. Quam si praetermittetis, cogemini tandem postea despecti ac destituti ab omnibus, dubium dedecore an periculo maiore, intra fines uestros eam dimicationem subire, cui uos impares esse implorando externa auxilia iam pridem profitemini."

Ad haec muIta de iure pontificio deque illius potestate ac ui praefatus subdidit tandem pontificis se maximi auctoritate id foedus, qualecunque esset, rescindere et .abrogare regemque et ceteros, quorum interesset, a iuramento et sp on si one, quam Turcis fecerant, absoluere. Adeo a paucis luliani oratio non est probata, ut ex concione tota exaudiretur 20 fremitus deposcentiurn bellum asserentiumque succurr'endurn esse illis, quos in belIi societatem attraxissent, quando non aliam ob causam periclitarentur, quam quod armati concurrerant ad propulsandum pericula, propter quae Hungari simul et Poloni paulo ante coacti fuerant ipsos implorare. Fortunarum potius omnium ac uitae iacturam faciendam quam fidei fidelibus obligatae; pertinere id non ad famam solurn spemque de se apud ceteros Christianos excitatam, sed ad conseruationem etiam et tutelam rerum suarum; et ut nihil aliud stimularet, satius pro religione honeste occumbere quam deserta illa ac prodita Deo atque hominibus uiolatis infensisque indecoram uitam extrahere. Decreta itaque foederis ac pacis abrogatio et ut cum Christianis aliis suscepta 30 expeditio continuaretuf. Cui sententiae nec Despotus quidem aut Huniadianus tandem fortiter obsistebant, ille inuitatus facilitate, quae in debellando apparebat, hic regia sponsione pellectus, cum Vladislaus promisisset ei Bulgariae regnum post uictoriam et litteras, quibus id continebatur, etiam quorundam procerum subscriptione firmatas in fidem dedisset. Decreturn igitur, quod erat contra pacem promulgatum, Francisco cardinali ad c1assem missum simulque Graeco imperatori et principibus ceteris, ad quos initi cum Turco foederis iam pridem fama peruaserat. Raro alias Poloni tam laetum nuntium acceperant, ac fuit, intellexisse, quod rex de pace cum Turco transegerat. Nam cum Casimirus indicto Masouis bello 6. perpenderem codd.: per pudoremB 8. quo codd.: quando RPGA 10. uestram codd.: istam A l I . postea deest A 12. dubium an dedecore W; dimicationem eam A 13. esse in mge adscr. N; auxilia codd.: uxilia O 17. ac caeteros A; interesset codd.: intererat G: interest P (litura R); ac sponsione NWM 20. illis codd.: ijs G 22. armati simul concurrerant CW: simul armati concurrerant N; concurrerent A; propulsanda G; propter codd.: propterea A; simu1 codd.: pariter C 23. omnium potius RPG 24. salum ad famam W 26. tute1am codd.: tuleram M 27. ac codd.: et PAG: ac in et corr.: R; deo atque codd.: deoque et RPG, sed que suprascr.R 29. et pacis }VB

i wzgardzie u wszystkich uczciwych ludzi. Jeżeli zaś zerwiecie to bezbożne przymierze, które samo przez się jest nieważne i bez wartości, to pomożecie zasłużonym sprzymierzeńcom w trudnym położeniu, w któreście ich sami wplątali ~ jak dobrze wiecie. Wtedy nic już nie będzie zagrażać waszym posiadłościom i prócz nieśmiertelnej sławy zdobędziecie i to, co jest wymienione w umowie, i wszystkie ziemie europejskie, które są we władaniu tych barbarzyńców. Listy cesarza greckiego i kardynała Franciszka dość jasno wam - sądzę - wykazały, że zadanie to nie jest trudne, więc już o tym nie będę wam mówić. Zdanie ich posiada tym większą wagę, że są oni w pobliżu wroga i to, co mówią, odpowiada rzeczywistości. Wrogowie zaś bynajmniej nie są tak pewni siebie, jak to kłamliwie utrzymywał ich poseł, a fakt ten bardziej niż moje namowy powinien was pobudzić do skorzystania z takiej okazji. Jeśli ją przepuścicie, to skończy się na tym, że kiedyś, wzgardzeni i opuszczeni przez wszystkich, będziecie musieli podjąć tę samą walkę w granicach własnego kraju. I nie wiem, co wtedy będzie gorsze, niebezpieczeństwo czy hańba?! Przecież już wcześniej uznaliście, że zbyt słabi jesteście do tej walki, gdy błagaliście o pomoc z zewnątrz!" Następnie Julian mówił jeszcze wiele o prawach, potędze i znaczeniu papieża i na zakończenie oznajmił, że papież mocą swej władzy rozwiązuje i unieważnia to przymierze, jakimkolwiek by ono było, i zwalnia króla i wszystkich, którzy w nim brali udział, od przysięgi i obietnic uczynionych Turkom. Mowa Juliana nie napotkała prawie żadnego sprzeciwu i ze wszystkich stron podniosły się głosy domagające się wojny. Zebrani zgadzali się, że trzeba przyjść z pomocą tym, których wciągnęło się do wojennego sojuszu, a przez to samo wystawiło na niebezpieczeństwo. By je zażegnać przecież, stawili się zbrojnie na prośbę i natarczywe błagania Węgrów i Polaków. Lepiej stracić życie i całe mienie, niż złamać słowo dane przyjacielowi! Chodzi tu nie tylko o naszą dobrą sławę - mówiono - czy nadzieje, któreś my wzbudzili w całym chrześcijaństwie, ale o to, by ustrzec i zachować nasze własne dobra. Bodźcem niech nam będzie już sama myśl, że lepiej jest zginąć chwalebnie za wiarę, niż odstąpić i zaprzeć się jej, a tym samym narazić się na obrazę boską, zniewagi ludzkie i haniebną przyszłość. Postanowiono więc unieważnić pokój i umowę i nadal z innymi chrześcijanami prowadzić rozpoczętą wyprawę turecką. Nie sprzeciwiali się temu ani despota, ani nawet Hunyady; pierwszego nęciło łatwe - jak się zdawało - zwycięstwo, drugiego pociągała królewska obietnica; Władysław bowiem przyrzekł Hunyademu, że po wygranej wojnie otrzyma państwo bułgarskie i dał mu list tej treści, którego wiarygodność stwierdzały podpisy wielu panów. Uchwałę o zerwaniu pokoju przekazano kardynałowi Franciszkowi jako dowódcy floty, cesarzowi greckiemu i innym władcom, do których dotarła już przedtem wiadomość o przymierzu z Turkami. Rzadko którego posła Polacy witali z taką radością, jak tego, który im doniósł, że król zawarł pokój z T~rkami. Kazimierz bowiem po wypowiedzeniu wojny 31. illo M 32. pelIectus codd.: illectus!vI 34. finnatas ei in fidem G 38. ac fuit codd.: quam ubi G; Post fuit aliquid desiderari videtur; locum. corrigcre ed. G conabatur; intellexerunt G; quod rex codd.: regem G 39. transegerat codd.: rransegisse G

39. De bella cum Masovis cf. adn. ad p. 36, 20. 1 Q,!

totis Litifanorum uiribus Drohicinum oppugnaret Masouique iunctis pene castris ex diuerso in armis starent nec tam uirium inter utrosque discrimen appareret, quam suspicio erat, si committi proelium contingeret, magnam partem copiarum Casimiri defecturam ad Michaelem Sigismundi ducis paulo ante interfecti filium, qui apud Boleslaum inter Masouos mjlitabat, ingens spes animos ipsorum ceperat regem ab ea pacificatione in Poloniam subito, id quod maxime cupiebant, profecturum. Anxii enim inter Boleslaum Casimirumque de euentu sperabant interuentum regis id bellum dirempturum et ab armis partes utrinque abscessuras; cum ellim tam Litifani quam Masoui sub tutela regis agitarellt, Polonis lleutros uinci expediebat. Itaque ubi dissolutum foedus accepere, iterum consternati animo, ut consilium caperent ad Petricouiam conuenere. Ibi Vladislauiensis episcopus et Ioannes Pilzanus designati oratores ad Hungariam, qui praemonitum regem pactionis ac fidei etiam hosti seruandae suadendo agendoque animarent ad paternum regnum reuisendum, in quo multa eo absente perturbata, sed inprimis sedandum bellum, quo a Litifanis Masouia premebatur. Praesenserat Vladislaus Casimiri motum et futurum conuentum Polonorum atque ideo, ne quid exinde nuntiaretur sibi, quod parum conduceret rebus, quas parabat, utque sui cordi se ei esse intelligerent, misit illico in Poloniam Ioannem Gruscinensem, qui diceret regem nullo modo salua famae uerecundia posse sus ceptam denuo expeditionem intermittere statimque motUfUm ex Segedino; cogi necessario illis adesse, quos in bellum implorando attraxisset. Ceterum excitis paratisque tot maximorum principum auxiliis uictoriam paratam esse de ea gente, quam superiore anno paucis admodum uolonibus cruce signatis adiutus fudisset fugassetque et quam, nisi hiemis montiumque asperitas niuibus ac speluncis abditam uictoriae suae subtraxisset, omnino subegerat. Inter redeundum, quod propitio Deo breui futurum foret, conuersurum se iter in Poloniam. Interim uiderent ipsi, ne quid detrimenti regnum caperet; inprimisque Boleslao duci adessent contra Litifanorum conatus. Ea significatio, quia praeter spem uenerat, gratis sima Polonis fuit perfecitque, O uti rex uideretur esse tam sollicitus de quiete ac statu regni, quam ipsi uolebant. Sed intercepta est exinde causa mittendae in Hungariam legationis atque ideo singula, quae regi domi forisque ex usu fore credebant, per epistolas significauere. Interea, licet minime seruata die, Turcus loca omnia, de quibus in foedere cauel. Lituanorum AG; Drochicinum A: Droicinum OG; Masouijque G 2. nec codd.: non G; apparebat G 4. ducis Sigismundi W 5. Masouios B; mi1itabant W; animorum W 6. cupiebat WM 7. sperabat W 8. direpturum M 9. Lithuani PA: Lituani G; neutris WIO. acceperunt P 11. Piotricouiam OBNlI~: Pijotricouiam C: Piatriconiam W: Peterkouiam A; conuenere codd.: peruenere W; Piltzanus A 12. ad codd.: in G 14. absente essent perturbata G; ad sedandum G; Lituanis PAG 15. Masouie OW 18. sui de/etum et sibi su19. Grustinensen W; qui codd.: quid B 20. statimque ... attraxisset in calce prascr. P; essent W; intelligeret RP adscr. P; ex deest G 22. superiori anno N: sllperiori animo M 23. uolonibllS A: uolonis codd.: (el- p.186~5) 24. abditam codd.: aditum A 25. subtraxisset codd.: abstraxisset W; sUbegisset G 26. foret coda.: esset G; 27. Lituanorum PAG 30. ac codd.: et PG: ac in et corr.~R 32.significare W uiderem W

11. In comitiis mense Augusto exeunte a. 1444 Petricoviae habitis placuit, ut mitterentur legati .in Hungariam, qui VIadislao IagelIonidae miserabilem statum Regni Poloruae demonstrarent atque regem in Poloniam invitarent Ad id munus designati, necdum missi sunt: VIadislaus Oporowski, episcopus VIadislaviensis, et eques Ioannes Pilecki. er. DL IV, 711.

Mazowszu wraz z całą armią litewską oblegał Drohiczyn. Naprzeciw niego stali pod bronią Mazowszanie tak blisko, że oba obozy prawie się stykały; lecz choć wzajemne siły wydawały się wyróWnane, Kazimierz nie uderzał z obawy, że gdy dojdzie do walki, duża część jego wojska przejdzie na stronę syna niedawno zabitego księcia Zygmunta, Michała, który walczył w szeregach Mazowszan pod Bolesławem. Błoga nadzieja wstąpiła więc w serca wszystkich, bo spodziewali się, że król w myśl ich gorących pragnień, natychmiast po zawarciu pokoju, powróci do Polski. Z niepokojem patrzyli na nieporozumienia między Bolesławem a Kazimierzem i wierzyli, że przybycie króla zakończy wojnę domową i zmusi obie strony do złożenia broni. Polakom zależało na tym, by ani Litwa, ani Mazowsze nie zostało zwyciężone, gdyż obie te ziemie były pod opieką królewską. Toteż ogarnęło ich zrozumiałe przerażenie, gdy dowiedzieli się, że umowa została zerwana. Zjechali się więc w Piotrkowie, by się nad tym naradzić. Tam wyznaczono na posłów do Węgier biskupa włocławskiego i Jana Pileckiego, by przypomnieli królowi, że nawet wrogowi należy dotrzymać zaprzysiężonej umowy. Mieli oni go nakłaniać i gorąco namawiać do odwiedzenia ojczyzny, gdzie w czasie jego nieobecności doszło do poważnych rozruchów. Przede wszystkim trzeba stłumić wojnę, którą Litwini dręczą Mazowsze. Władysław jakby przeczuwał zapędy Kazimierza oraz obrady Polaków, zląkł się, że postanowienia, o których mu doniosą, mogą pokrzyżować jego gotowe już plany. Chcąc z drugiej strony zapewnić Polaków o swych serdecznych uczuciach, wysłał zaraz do Polski Jana Gruszczyńskiego. Miał on im powiedzieć, że król w ża­ den sposób nie może bez narażenia swej sławy odstąpić od podjętej na nowo wyprawy i że już wyrusza z Szegedynu. Świętym jego obowiązkiem jest pomóc tym, których na swe prośby wciągnął do wojny. Zresztą przy tylu wojskach zwołanych pod broń przez tak potężnych władców zwycięstwo nad Turkami nie ulega wątpliwości. Przeszłego roku wszak przy pomocy małego ochotniczego oddziału krzyżowców król pobił ich i rozpędził, a od klęski i ostatecznego pogromu ocaliła Turków jedynie ostra zima, niedostępne góry i śnieżne przepaści, w których się kryli. Król obiecywał, że gdy powróci z wyprawy - co, ufajmy Bogu, rychło nastąpi - zaraz uda się do Polski. Tymczasem niech sami pilnują, by państwo nie poniosło żadnej straty, a więc przede wszystkim niech pomogą księciu Bolesławowi poskromić zapędy Litwinów. Poselstwo to, którego się nikt nie spodziewał, bardzo ucieszyło Polaków i przekonało ich o tym, że król - tak jak tego pragnęli - troszczy się o losy i spokój królestwa. Nie było już celu wysyłać posłów na Węgry i tylko listownie Polacy powiadomili króla o wszystkich ważnych - ich zdaniem - sprawach wewnętrz­ nych i stosunkach z zagranicą. Tymczasem sułtan - chóć już po oznaczonym dniu - wycofał swe załogi 19. Ioannes Gruscinensis (Jan Gruszczyński), cuius nomen in documentis a. 1440 primum apparet, una cum VIadislao rege in Hungariam profectus est, ubi scribae officio fungebatuL Gradatim ad diversos honores pervenit. A. 1444 custos Cracoviensis in comitia Petricoviae habita a rege missus, post mortem Ioannis Koniecpolski cancellarius Regni Poloniae fuit, deinde a. 1463 episcopus Cracoviensis, postremo a. 1464 archiepiscopus Gnesnensis nominatus est. Mortuus est a. 1473.

atur, praesicliis suis euacuata, iustis dominis restituerat, solutis etiam magno umero captiuis dimissisque cum Despoti filiis. Vladislaus autem licet aeger animo, uasi euentum praesagiret, stimulante Iuliano undecimo Kalendas Octobris, ut onstitutum fuerat, mouit ex Segedino, sed copiis aliquanto paucioribus, quam nno superiore, nam et uolonum minor numerus accurrerat propter uulgatum Jedus cum Turcis et multi etiam inter agendum de concordia dimissi Poloni ac Talachi, quos futura pax superuacuos redditura uidebatur. Vbi ad Orsauam peruentum, pridie Nonas Nouembres Danubium cum suis raiecit expositoque in Bulgaria exercitu primo ad Florentinum deinde ad Bidinum Irogressus; licet undique circa iter, oppida pleraque arcesque Turcorum praesidiis ~nerentur, non ad praedam milites discurrere, non hostibus insultare, non bellicae uicquam cladis inferre agris patiebatur. Instituerat enim minime tempus aut uires uas praeconsumere expugnandis munitionibus serendisque certaminibus, priusuam coniungeret se cum naualibus copiis ad Hellespontum. Atque ideo ne in ,lanis et apertis locis ueI inuitus pugnare cogeretur, cum duae ad Callipolim uiae .ucerent, altera per extremam Thraciae oram, qua Macedoniae coniungitur, campesris et breuior inter Rhodopem ac Bistoniam paludem, qua si progredi uoluisset, urrus relinquere oportebat propter uiae difficultatem in Haemo recta transcen,endo; altera uero per inferiora Bulgariae, prius ad soJis ortum, deinde prope Pontum ld meridiem per Thraciam, ut obliqua ita longior, sed per quam, licet montanam 11 plerisque locis et salebrosam, currus tamen haud aegerrime euaderent, maluit llac exercitum circumagere, quam ueluti se nudare curruum munimentis, quibus eptus contra hostiles impetus se ac suos facile tueri poterat et quam maxime inegris copiis ac uiribus ad Callipolim peruenire. Conuersus itaque in Pontum inter )anubium atque Haemum haud magnis, sed continuis itineribus ad institutum estinabat. Vbi uero uentum est ad Nicopolim Bulgarorum metropolim, cuius urbis pars LItera a Danubio abluitur, altera in collem erecta est, quia fama erat totius regionis dilitias illuc comportatas, miles cohiberi non potuit, quin per suburbana discurrens Id praedam, etiam in ipsas portas faceret impressionem. Quicquid aedificiorum :ircumadiacebat direptum incensumque; cum uero portae ac moenia strenue deenderentur, a prosequenda oppugnatione iussum est abstineri. Ceterum qma,

2. Vladislaus autem licet codd.: Vladislaus uero cum exercitu tametsi N~VM 3. prosagiret C; undecimo codd.: ClB: undecio W; Kalendas codd.: Kl. OW: CalendasN; Octobres CNMA 4. mouiM; ex de(!st G· 5. superioriNM; folonorum CNWM; 6. ac codd.: et NMPAG: ac in et corr. R 7. superuacuos codd.: parum necessarios G; redi8. nouembris OWP 9. exposito M; Budinum M 12. cIadis-quicquam M; Instituerat codd.: Constiura W uerat G 13. expugnandisque M 14. Atque códd.: Adeo N 15. Calliopolim RPB: Gallipolim OG: Galli)im W 17. Bisconiam W 18. hemo codd.: Aemum G 22. ue1uti deest G 24. ac uiribus ad deest RPG; ld deesl O; CalliopolimRPBM: Caliopolim W: Gallipolim G; peruenereB 25. Aemum G 27. urbs M 28. est leest A 31. incensumque codd.: incensum est W 32. iussum codd.: uisum C; abstinere C

3. In exquirendis temporibus Callimachus non est aceuratus; V1adis1aus rex ea d. 15 n. Sept. Segeduno profeetus est. Cf. J. Dąbrowski o. c. p. 171. 4. Exereitus Vladislai regis eirciter sedeeim milia, eurruum duo milia numerum exp1ebat. !\ndreas de Palatio bis hune numerum in suis litteris (p. 24-37) nobis tradidit. Huie exercitui Vlad Dracul ad Nieopolim quattuor milia Valaehorum adiunxit. Cr. A. Proehaska, Andreas de Palatia, Litterae de clade Varnensi, Leopoli 1882.

ze wszystkich ziem wspomnianych w przymierzu i zwrócił je właścicielom. Ponadto wypuścił i odesłał wielką ilość jeńców, a wśród nich synów despoty. Władysław tymczasem, bardzo niechętnie, jakby przeczuwał przyszłość, naglony przez Juliana wyruszył - tak jak postanowiono - dwudziestego pierwszego wrześpia z Szegedynu. Mniej miał teraz wojsk niż przeszłego roku, bo mniej zgłosiło się ochotników z chwilą, gdy rozeszła się wieść o przymierzu z Turkami. Poza tym w czasie rokowań wielu Polaków i Wołochów rozpuszczono do domów, uważając, że nie będą potrzebni, gdy nastanie pokój. Król przybył więc do Rszawy, przeprawił się czwartego listopada przez Dunaj i stanął z wojskiem w Bułgarii. Tu naprzód udał się do Florentyna,a potem do Widyna, choć załogi tureckie stały wszędzie dokoła w licznych miastach i zamkach. Żołnierzom nie było wolno rozbiegać się w poszukiwaniu zdobyczy ani lżyć wrogów lub niszczyć plonów, jak to bywa na wojnie. Władysław nie chciał bowiem tracić niepotrzebnie czasu i sił i wbrew woli stawać do walki na otwartej i nieosłoniętej równinie, zanim nie połączy się z wojskami morskimi znad Hellespontu. Dwie drogi prowadziły do Gallipoli: jedna polna, krótsza, biegła między Rodope a bagnem bistońskim. Idąc nią król musiałby pozostawić wozy, bo za ciężko byłoby przedzierać się z nimi przez Góry Bałkańskie. Druga droga wiodła przez nizinę bułgarską, najprzód na wschód, potem w pobliżu morza skręcała na południe przez Trację. Biegła ona okrężnie, więc była dłuższa, ale król wolał tędy przemaszerować z wojskiem, gdyż wozy mogły od biedy przebrnąć mimo wielu wzgórz i nierównego terenu. Władysław nie chciał pozbawiać się obronnych taborów, które osłaniały go od ataków wroga i stanowiły dogodną ochronę dla niego i armii, którą należało całą i nienaruszoną doprowadzić do Gallipoli. Ciągnął więc w kierunku morza między Dunajem a Bałkanami i w kIótkich marszach nieprzerwanie zbliżał się do celu. Przybyli wreszcie do stolicy Bułgarii, Nikopolis. Część miasta opasana jest Dunajem, a druga część wznosi się na wzgórzu. Tu, jak wieść niesie, zgromadzono skarby z całej okolicy. Nie dało się więc powstrzymać żołnierzy, którzy rozbiegli się za zdobyczą po przedmieściach, 'dobijali się nawet do bram, splądrowali i podpalili wszystkie okoliczne zabudowania. Ale bramy i mury silnie były bronione, więc padł rozkaz, by odstąpić od oblężenia. Zresztą, ponieważ cała okolica, a więc 8. Orsova (PoJ. Rszawa vel Orszowa), oppidum eo loco, quo Cerna in Danubium infIuit, situm. . 8. Dies traductionis exercitus a Callimacho perperam tradita est, nam ex ipsius regis litteris e[ucet Vladislaum regem cum copiis suis vadum Danubii apud Orsovam d. 22 m. Sept. a.1444 transiisse. Hinc colligere licet Cal1imachum diem c1adis apud Varnam acceptae ignorasse. Cf. S. Kwiatkowski, Urzf?dnicy kancelaryjni 14: "hac die (22, IX) vadum Danubii in Bulgariam transivimus". 9. Florentinum (Pol. F/orentyn), oppidum ad Danubium a septentrionibus non procul a Bidino iacet. 9. Bidinum, nunc Vidin (PoJ. Widyn), portus in Danubio. 9. Vladislaus rex Florentinum d. 27 m. Sept., Bidinum autem biduo post venit. 15. Gallipolis (pol. Gal/ipoli), oppidum nobile in eiusdem nominis paeninsula ad HeJlespontum situm, olim Callipolis. 27. Nicopolis (pol. Nikopol), Bulgarorum oppidum ad Istrum situm, olim firmum munimentum. 27. Vladislaus rex d. 16 m. Oct. Nicopolim venit, suburbana autem huius oppidi d. 19 m. Oct. a. 1444 expugnata et incensa sunt. Cf. J. Dąbrowski, o. c., p. 174. 1~7

uantum fert regio, uberes circum campi et colles uidebantur affatim necessaria uppeditaturi reficiendis militibus iumentisque, biduum triduumue illic perseuerare lacuit. In eo loco percensenti suos regi et ueluti totius belli apparatum recognoscenti, um miles non tam se reficit, quam studiose illa praeparat, quae opportuna fore redebat ad uiam iam et natura sua magis difficilem propter angustias salebrosiores t propter frequentiam praesidiorum hostilium in oppidis castellisq ue undique mminentibus multo discriminosiorem, accurrit nunquam sine praefatione magni t fortissimi imperatoris nominandus Vladislaus Dracula Valachiae, quam Montatam uocant, princeps. Qui cum iam pridem pacem a Turco accepisset, factum uum in necessitatem reiecit, quod haud numerosissimae gentis princeps nullaque xterna ope adiutus bellum, Christianis simul omnibus intolerabile, sustinuiset magnitudine animi et uirtute suorum diutius, quam sperari de tam imparibus liribus posset plusque ab se interim hominum amissum, quam terris suis frequenandis colendisque superesset; cum euentus quotidie admoneret contra hostium' nultitudinem paucorum suorum uirtutem magis adrnirandam esse, quam effica:em, tandem eo peruentum fuisse, non ut in seruitutem uenire oporteret, quae 'orsan tolerabilis modo aequa sit et contigisset antea multis magnisque populis :t nationibus, sed ut cum patria et laribus familiaribus, cum altrice terra .et coe1o ~e1inquenda essent sacra, religiones, arae degenerandumque in obscenos mores 'itusque impiarum superstitionum, nisi condicionem accepisset, per quam citra )rofanationem diuinorum humanorumque omnium re1iquias suorum seruaret n occasionem dignam, in qua tanta uirtus periclitaretur. Ad haec cum eorum, qui regem sequebantur, paucitatem animaduertisset, 'ogare obtestarique coepit, ut retro iter uerteret; se malis suis satis superque doctum, łuanta foret Turci potentia, qui ad uenationem propemodum pIure s seruos produ~ere solitus esset, quam illic ad bellum armati conuenissent. Abstinendum omnino i tam audaci periculosoque incoepto communicandaque consilia et rationes, quo pacto res aequis uiribus geri posset. Interea nihil salubrius quam in occasionem meliorem eas copias conseruare, quae etiam, si sufficerent bello, quod tunc cum hostibus gerendum, ceteraque omnia uotis responderent, tamen eo tempore productae instaIi.tis hiemis tempestati et malis omnino essent succubiturae. Audiebantur ea tanquam Dracula non ex animi sententia loqueretur propter foedus, quod. illi cum Turcis erat, tamen re ipsa per se fidem faciente moti sunt quamplures; nec tantum suspicio sirnulatae ab illo orationis, quantum rei ueritas urgebat. Ceterum rapiente regem fato ad destinatum propinquumque iam finem

2. suppeditari M; reficiendis in mge alia manu adscr. R 5. illa praeparat codd.: praeparat omnia RPG, sed omnia alia manu in mge adscr. R 6. iam deest G 8. discriminosiorem codd.: maioris discriminis G; accurrit codd.: occurrit G 9. Vladislaus codd.: Wladislo NM 10. princeps codd.: principes W 11. reiecit codd.: traiecit W; numerosissimum in numerosissime carr. M 12. omnibus simu1 B 14. terris codd.: agris G; colendis frequentandisque NWM 16. magis admirandam esse magis quam W; essem R 18. antea codd.: antra W 19. sed ut ._. familiaribus in mge eadem manu adsci-. P 26. foret codd.: esset G 28. audacique periculoso W 29. possit W; salubrius codd.: satius B 31. hostibus esset gerendum G 32. tempestate A; omnino codd.: omnibus W 33. animisuisententiaNCBMA 34. recodd.:neM;fidemperseNWM;suntcodd.:simul W 35. quamplures codd.: complures G; nec codd.: Non M; simulato ~.y; orationis codd.: rationis B 36. iam in mge adscr. M

żyzne dokoła pola i pagórki, obiecywały pod dostatkiem wszystkiego, co trzeba dla wzmocnienia żołnierzy i zwierząt jucznych, postanowiono zatrzymać się tu na dwa, trzy dni. Król robił przegląd swych ludzi i sprawdzał cały sprzęt wojenny, a żołnierze zamiast odpoczywać gorliwie przygotowywali sobie wszystko, co ich zdaniem mogłoby im się przydać na przyszłość. Czekała ich bowiem ciężka droga, tak ze względu na sam teren, pełen wąwozów trudnych do przebycia, jak i na zewsząd czyhające niebezpieczeństwo w postaci licznych załóg wroga po miastach i zamkach. Wówczas to przybył do króla Władysław Drakul, władca Wołoszczyzny zwanej "Górską", mianowany - jak zawsze - z wiedzą najjaśniejszego cesarza. Zawarł on już dawniej pokój z Turkami, gdyż - jak twierdził - okoliczności zmusiły go do tego. Po pierwsze naród, którym rządzi, jest bardzo mały, po wtóre nie dostał on żadnych posiłków z zewnątrz, a mimo to tę wojnę, tak uciążliwą dla wszystkich państw chrześcijańskich, wytrzymywał dzięki osobistej odwadze i męstwu swych żołnierzy i wytrwał dłużej, niż można było się spodziewać przy tak nierównych siłach. Ale jego straty w ludziach są tak wielkie, że brak mu teraz rąk do pracy i uprawy roli. Otóż z dnia na dzień zdawał on sobie coraz bardziej sprawę, że garstka jego dzielnych żołnierzy może tylko wzbudzić podziw, ale nic nie wskóra wobec chmary wroga. Zawarł więc wreszcie pokój, nie dlatego, że chciał -się zaprzedać w niewolę - która zresztą bywa czasem znośna, o ile jest oparta na uczciwych warunkach i która nieraz przytrafiła się niejednemu potężnemu narodowi i pań­ stwu - ale dlatego, że przyjmując warunki tureckie pragnął ocalić ojczyznę, ogniska rodzinne, ziemię-żywicielkę i niebo ojczyste. Inaczej musiałby odrzucić świętą wiarę i ołtarze i przyjąć ich plugawe obyczaje, bezbożne i pogańskie obrzędy. W ten sposób zaś uchronił od zniewagi dobra boskie i ludzkie, a ponadto resztę swego narodu zachował dla godniejszej sposobności, gdy będą mogli wykazać się swym męstwem. Gdy Drakul ujrzał małe siły, jakie król przyprowadził, począł go prosić i zaklinać, by zawrócił z drogi. Jego własne nieszczęścia aż nadto dobrze nauczyły go doceniać potęgę turecką· Ich sułtan - mówił Drakul - gdy jedzie na polowanie, ma zwykle liczniejszą świtę niż tu jest wojska idącego na wojnę. Trzeba się koniecznie powstrzymać od tego śmiałego i niebezpiecznego kroku, wspólnie się naradzić i tak wszystko obmyśleć, by z równymi siłami przystąpić do działań wojennych. Tymczasem najrozsądniej będzie na lepsze czasy obecne wojska zachować, bo gdybyście sobie nawet dali radę w wojnie, którą macie toczyć z wrogiem, i gdyby wszystko tak się układało, jak sobie tego życzycie, to przy nadchodzącej zimie śnieżne zawieruchy tak wam dokuczą, że będziecie musieli ustąpić. Słuchając słów Drakula obecni odnieśli wrażenie, że nie jest on zupełnie szczery, a mówi tak tylko ze względu na zawarty pokój z Turkami. Niemniej jednak znalazło się wielu, którzy się tym przejęli, bo rzecz sama przez się budziła wiarę. Zresztą nie było co podejrzewać Drakula o obłudę, bo fakty mówiły same za siebie. Ale los gnał króla ku jego przeznaczeniu i nieodwołalnej zgubie. Julian wciąż przy-

24. Universus numerus copiarum Christianorum, quae pugnae Varnensi interfuerunt, viginti mili um fuit. Amurathis II vires triplo maiores erant.

189

I

Iulianoque ad superioris anni fortunam identidem iactante nusquam stringendum fore gladium, uacua omnia defensoribus reperturos, Amoratum cum suis trans Rellespontum uix Carmani impetum substinere neque posse etiam, ut otiosus a bello esset, propter Venetorum Burgundique et pontificis c1assem suppetias suis 'redire; Graecum praeterea cum non mediocribus copiis sub ipsis montibus accursurum. Draculae quidem officium ac sermonem magno assensu omnes commendauere ueluti benignae in se uoluntatis testimonium; nec mirum de eorum uictoria desperare ipsum dixerunt ignorantem, qua praeparatione quibusque auxiliis freti pergerent. Ceterum nullo modo ea sibi, ut diceret, in mentem uentura fuisse, si sciuisset, quanta c1assis quantisque Italorum Burgundorumque copiis instructa, quam ml\lti etiam equites peditesque Graecorum in armis eos praestolarentur. Non regem, non su os adeo inconsideratae audaciae, ut bellum, quod conficere non possent, ultro inferrent. Bono esset animo. Quantum ad uires attineret, satis prouisa esse omnia et praeparata; fe1icitatem Deum ipsum, cuius causa ageretur, et praebuisse antea. et in praesens praebiturum. Conuersus itaque rursus ad regem Dracula: "Quando, inquit, aut fortuna, quae audentem magna quaeque nusquam hactenus te decepit, aut spes alienae opis, quam ratam ue1im, aut occulta fatorum necessitas te in diuersum trahit a sententia mea, consilium tuum, quod ratione immutare non potui, quantum tempus et improuisa res sinit, uiribus adiuuabo." Et cum dicto quatuor milia equitum duce filio suo copiis regiis adiecit orans obtestansque immortalem Deum, quod quicquid rex ceterique de belli totius successu animis suis repromitterent, felicissimo euentu confirmaret. Ad extremum dimissurus regem duos ex suis impigerrimos iuuenes regionisque et uiarum peritissimos duosque item equos inusitatae admirandaeque pernicitatis in conspectum dedit et uix lachrimis temperans : "Rabes, inquit, ad quod confugias, si casus aliquis malaue sors, quod abominor dicere, uiribus te diffidere coegerit. Malim equidem fore, ut frustra dederim, idque eueniet, si uota et preces meae non uanae erunt. Verum si necessitas uti coegerit, saluberrimum munus experieris." Vtile sane consilium Dracula attulerat, si tam fideliter auditum seruatumque fuisset, quam dabatur. Vulgatum est postea uirum ingentis spiritus natumque ,ad be1licas actiones, ubi apparatum Burgundi Italorumque percepit, uarie ac ,multum secum agitasse inter poenitentiam fidei Turco per foedus datae et religionem eius uiolandae propter euentum et futuram hominum famam, siue ad tam gloriosam expeditionem cum Vladislao progrederetur siue remaneret. Plusque omnino ualiturum fuisse apud militare ingenium be1li decus quam laudem seruatae sponsionis,

2. gladium fore M; Amuratum A 3. Caramani G 4. Burgundieque M; suis codd.: suas MW 5. redire codd.: reddere M: ferre AG; non suprascr. R; accursurum codd.: occursurum G 7. commendabant G 8. benignae in se uoluntatis codd.: in se benigne uoluntatis O: in se benignitatis W 9. ipsum dixerunt deest G: dixerunt ipsum W; qua praeparatione codd.: quo apparatu G; pergerent codd.: pergerent ire ad bellum G 10. Ceterum codd.: Cetera W; uenturum G 11. Burgundiorumque RPAG, sed in hoc uocabulo iorum alia manu in J"as. ser. R 13. 3udaciae esse, ut G 15. felicitatem uero deum NWM 16. in praesens codd.: in posteru m G 18. quae deest W 19. in diuersum te RPG, sed te suprasC1'. R 20. quod deest W: ut G 26. duos M 27. conspectu A; temperans codd.: tempera·

190

pominał

mu zeszłoroczne zwycięskie boje, mówiąc, że teraz nawet miecza nie dobo zastanie kraj ogołocony ze wszelkiej obrony. Murad z armią za Hellespontem z trudem powstrzymuje atak Karmana, ale i bez tej wojny nie mógłby -przyjść na odsiecz swym wojskom, bo pilnują go Wenecjanie, książe Burgundii i flota papieska. Poza tym cesarz grecki z wielką siłą ma podejść pod same góry. Mimo to wszyscy z uznaniem przyjęli życzliwe przemówienie Drakula, widząc w nim dowód jego przychylności dla nich. Trudno się dziwić - mówiono - że wątpi on w nasze zwycięstwo, skoro nie ma pojęcia ani o stanie naszych przygotowań, ani o ilości posiłków, z którymi śmiało możemy do wojny przystąpić. Nawet by mu do głowy nie przyszło mówić coś podobnego, gdyby wiedział, jak wielką flotę wystawiono, ile tam wojsk italskich i burgundzkich i jak liczna konnica i piechota grecka czeka pod bronią. Ani król, ani oni nie popełnili tej nierozwagi, by na ślepo rzucać się w wojnę, której podołać nie potrafią. Co zaś tyczy się sił zbrojnych, to wszystko jak trzeba przewidzieli i przygotowali. Pomyślny skutek wyprawy zależy już tylko od Boga, którego sprawy bronimy, a On tak jak dotąd ńam sprzyjał, tak i teraz da nam zwycięstwo. Na to Drakul ponownie zwrócił się do króla i rzekł: "Widzę, że szczęście, które Cię dotąd w Twych śmiałych poczynaniach nigdy nie opuściło, czy też nadzieja oby skuteczna - pomocy z zewnątrz, a wreszcie nieodwołalne i ukryte przeznaczenie każą Ci iść' gdzie indziej, niż Ci radziłem. Ale choć nie udało mi się nakłonić Cię do zmiany decyzji, przyjdę Ci z pomocą, o ile tylko czas i nieprzewidziane okoliczności nie staną mi n'a przeszkodzie". Po tych słowach dołączył do wojsk króla cztery tysiące konnicy pod wodzą własnego syna, prosząc i błagając nieśmier­ telnego Boga, by uwieńczył pomyślnym skutkiem wszystko to, co król i panowie obiecywali sobie po tej wojnie. Wreszcie, już na odjezdnym, zostawił królowi dwóch bardzo zręcznych mło­ dzieńców, znających doskonale wszystkie drogi w okolicy oraz ofiarował mu parę wspaniałych, niezwykle rączych koni. Potem z trudem wstrzynmjąc łzy dorzucił: "Weź je i ratuj się z ich pomocą, gdyby jakiś wypadek czy zły los - aż strach mówić o tym - kazał Ci zwątpić w swe siły. W olałbym jednak, by te dary okazały się niepotrzebne, i ufam, że tak się stanie, jeżeli moje prośby i modlitwy będą wysłuchane: Lecz jeżeli konieczność zmusi Cię do użycia ich, przekonasz się, jak zbawienny jest mój podarek." Jakże pożyteczna zaprawdę była rada Drakula! Gdybyż jej usłuchano i tak ją chętnie przyjęto, jak on nią życzliwie służył! Opowiadano sobie potem, że Drakul, człowiek tak wielkiego ducha i urodzony wojownik, dowiedziawszy się o przygotowaniach księcia Burgundii i Ita1czyków, wpadł w wielką rozterkę; z jednej strony żałował, że zawarł przymierze z Turkami, z drugiej bał się złamać przysięgę; wahał się więc między niepewnym losem wojny a tym, co ludzie powiedzą, zależnie od tego, czy uda się z Władysławem na tę sławną wyprawę, czy pozostanie w domu. będzie,

tis NWM 28. maleue M 29. idque eueniet deest G 33. ytalorurnque W 35. futuram fortunam hominum A 37. sponsionis codd.: fidei G

34. Turco per codd.: Turcorum M

5. Quod ad operam Vladislao regi a Ioanne PaJaeologo, Graeeorum imperatore, in re mipraestitam attinet, ef. O. Halecki, o. C., p. 22.

litań

191

ed suapte natura ominibus diuinationibusque quibuscunque alioquin obnoxium nuliebre uaticinium retinuit. Pridie enim quam in regia castra peruenerat, Phecusa nulier Bulgara senio quidem confecta, sed cognitione futurorum multis experinentis dara, ad uicum Sullonum de euentu ac fine belli ab ipso interrogata, praeiixerat regem haud felici euentu pugnaturum plusque momenti contra eum hostem ~rof1igati exercitus reliquias habituras foreque subinde, ut res felicius gererentur. Atque ideo in se ac suos uaticinium deriuare uolens prosperioribusque actionibus superesse, periculo, quod in praesens nuntiabatur, se subtraxisse, filium uero, cum a se dimitteret, magnopere monuisse, ne fortunae obluctaretur temere in acie, si res Christiana inclinaret. Conuertit deinde Vladislaus se in Thraciam ingentemque multitudinem fluuialis scaphae in Paniso amne compertam incendit. Oritur autem Panisus in monte Haemo et inter Messembriam Odessumque Euxino illabitur. Creditum uero eiusmodi nauigia infestandae Hungariae gratia illic a Turcis praeparata, ut demissa subinde in Pontum per occasionem tranquilli maris iuxta litus sursum agerentur in Danubium, cuius maxime meridionale ostium haud plus triginta milibus passuum distat ab Odesso . . Ab eo incendio, qua placidiorem ascensum Haemus ad se dabat, erecturus agmen, quia uia utique angusta et confragosa, diuisit copias, ut contra improuisos hostium incursus firmior esset et paratior. Huniadiano igitur cum auxiliaribus Valacbis et tribus Hungarorum milibus praemisso, sequebatur ipse magno interuallo cum cruce signatis reliquaque multitudine, nam CUITUS in medio agi placuerat tam praecedentis quam subsequentis agminis praesidio tutos. lnter progrediendum, ne quid a tergo relinqueretur, quod muniri in locis adeo angustis posset, nonnulla oppida binc inde direpta et prope funditus diruta, uici quamplures incendio deleti. Grassatumque est a militibus licentiose etiam in sacra Bulgarorum Graecorumque, quorum templa ueluti profana manu, feITo, igne ceteroque omni scelerum instrumento uiolabant. Id uero impium, ut certe erat, uisum Vladislao. Edixit itaque uulgo inquiri ac restitui desiderantibus, quicquid religione inuiolatum esse oportuerat, nullius magis quam ipsorum interesse asseuelans abstinere manus a sacris, pro quibus anna sumpsissent. Multum quidem in armis reponendum esse, sed in Deo plurimum, qui postmodum in bello non modo opem non laturus foret contaminatis sacrilegio, sed etiam pro templis, pro aris, pro sacris suis contra staturus, nisi a tam execrabili rapina abstinuissent. Dimissi exinde nonnulli ex captiuis Turcis cum litteris, in quibus spondebatur 1. alioquin deest G 2. Fecusa NWM: Secusa A 4. euentu ac codd.: exitu et RPAG 6. felicius codd.! facilius M 8. nuntiabatur, fertur se G; se deest M 10. Christiane NM 11. fluuialis scaphae codd.: f1uuialium scapharaum G 12. scaffae A: scapho W; pauiso B: Pamiso G; incendit codd.: intendit W; autem codd.: enim P; pauisusB: Pamisus G; Aemo G 13. Messambńam W: MesembńamB; Odessumque codd.: adessumque W 14. subinde deesl G 15. tranquilla M 17. omsso W 18. Aemus G 19. uia deesl M; muisit codd.: dimisit WM 20. auxiliariis W 21. ipso W 22. reliqua O; placauerat W 23. subsequentis codd.: sequentis W 24. ne codd.: ut W 25. quamplures codd.: complures G; deleti incendio W 26. est deest M; a in mge adscr. N; licentiose codd.:per summamlicentiam G; sacro M 27. omnium G; sceleris W 28. impium codd.: imperium M; itaque edi~ xit W 29. religioni NM 32. bellum W; foret codd.: esset G 33. pro templis, ańs B

12. Panisus, nunc Kamćija (pol. Kamczyk), flumen, quod e monte Haemo defluens in Pontum Euxinum decurrit. A nonnullis Panisus pro flumine Pravadi habetur.

A wiedział, że każdy człowiek rycerskiego ducha o wiele wyżej oceru Jego świetne czyny wojenne ~iż to, że chwalebnie dotrzymał obietnicy. Od przyłączenia się do króla jednak wstrzymała go przepowiednia pewnej kobiety, a on skłonny z natury do wiary w różne znaki i wróżby - usłuchał jej. Była to Bułgarka Fekuza ze wsi SulIo, zgrzybiała staruszka, bardzo jednak doświadczona i biegła w odgadywaniu przyszłości. Drakul spytał ją o przebieg i zakończenie wojny, a ona przepowiedziała, że w tej wojnie szczęście odwróci się od króla, bo choć chwilowo odeprze on wrogów, to reszta ich utrzyma się na placu i zwycięży. Drakul uznał, że jest to zła wróżba dla niego i dla jego ludzi, dlatego wolał odstąpić od tej niebezpiecznej - jak właśnie posłyszał - wyprawy i czekać z wystąpieniem na lepszą sposobność. Wysłał jednak swego syna, lecz jak mógł, przestrzegał go, by nie rzucał się na oślep do walki, jeśli szczęście odwróci się od chrześcijan. Następnie Władysław zwrócił się ku Tracji i spalił ogromną ilość statków rzecznych znajdujących się na rzece Kamczyk. Rzeka ta wypływa z gór Bałkanu i wpada do Morza Czarnego między Mesembrią a Odessos. Statki te podobno Turcy umyśl­ nie tu przygotowali do napadów na Węgry, a potem mieli je sprowadzić w dół rzeki, gdy morze będzie zupełnie spokojne, i holować je wzdłuż wybrzeża aż do Dunaju. Najdalej na południe wysunięte ujście Dunaju jest oddalone od Odessos o trzydzieści tysięcy kroków. Po spaleniu statków król poszedł z wojskiem aż pod góry Bałkanu do miejsca, gdzie był najłatwiejszy dostęp; tu ze względu na wąską i krętą drogę rozdzielił armię, tak by być zawsze przygotowanym na nagły atak wroga. Hunyadego z wołoskimi posiłkami i trzema tysiącami Węgrów wysłał naprzód, a sam szedł za nim w dużej odległości z krzyżowcami i całą resztą armii. Wozy ustawiono w pośrodku, gdyż tu było najlepiej i najbezpieczniej pod ochroną przednich i tylnych szeregów. Aby zaś nie zostawić poza sobą nic, co mogłoby zatarasować drogę biegnącą przez ciasne wąwozy, splądrowano po drodze i zrównano z ziemią niejedno miasto i puszczono z ogniem wiele wsi, a żołnierz tak sobie pozwalał, że napadał na święte miejsca Bułgarów, świętokradzką ręką; ogniem i mieczem bezcześcił ich świątynie i nie cofał się przed żadną zbrodnią. Władysław był oczywiście przeciwny tej bezbożnej swawoli; kazał więc ogłosić, że należy szukać i zwracać zgłaszającym się wszystko, co należy do kultu, a co jeszcze nie zostało zniszczone. Nikt bardziej od nas - stwierdzał król - nie powinien szanować świętości religijnych, bo przecież o nie walczymy. Oczywiście, że i na orężu polegać można, ale przede wszystkim na Bogu. A jeśli nie powstrzymacie się od tak haniebnego rozboju, to Bóg za to, żeście się skalali świętokradztwem, nie tylko nie zechce nam pomóc w wojnie, ale stanie przeciw nam w obronie swych kościołów i świętych ołtarzy. Wysłał potem Władysław kilku jeńców tureckich z pismem do różnych załóg, 12. Ea quae de Turcamm lintribus In f1uvio Pan iso incensis a CalIimacho traduntur, referri debent ex Ioannis Dąbrowski opInione (o. C., p.I74) ad Iantra flumen. 13. Mesembria, Messembria, nunc Nesebur vel Mesemvrija, oppidum in paeninsula ad Pontum EuxInum situm, cum contInenti longo angustoque transitu coniunctum. 13. Varna (Pol. Warna), oppidum oUm Odessos appellatum, ad ostium f1uminis Devnja situm, pugna cum Turcis commissa clarum, maximus BuJgariae portus. Non procuJ ab oppido amplus lacus invenitur, ubi Ioannes de Dominis, episcopus Varadiensis, submersus est. 13

omnibus, qui ex praesidiis suis elaberentur, liberum fore aut stipendia facere apud regem aut abire, quo mallent. Cuius sponsionis fides integerrime seruata, cum multa loca in deditionem uenissent, quae acerrime prius defendebantur, timentibus Turcis, qui in illis erant, aut iniquam seruitutem aut mortem cum cruciatu. Qui tamen Sumium ac Pezechium tenebant in rupibus paulo editioribus, freti naturali locorum munitione, maluere experiri, quid se tuendo possent, quam fidei hostium credere. Contra quos, quia propter opportunitatem situs apparebat posse ab hoste facile reditum praedudi, si casus aliquis necessario i1lac redire coegisset, uisum est omnibus uim oppugnando experiri. Itaque non sine multorum dade, cum difficultas nitendi sursum longe plus negotii quam hostis armato militi exhiberet, utrunque oppidum expugnatum. In ea uictoria multorum industria, multorum opera daruit, sed inprimis Tarnouini Ioannis et Lesconis Bobritii; quorum ille, dum portas refringit, duo uulnera accepit, hic Pezechii murum primus ascendit et multis aliis ascendendi opportunitatem praebuit. Traduntur ad quinque mili a ex hostibus illic interiisse, quorum magnam partem, dum praeda diriperetur, gladius absumpsit, ceteri ad terrorem aliorum e rupibus, per quas se tutos putabant, praecipites acti. Dum haec a rege agerentur, afferuntur Francisci cardinalis litterae nuntiantes Amoratum aut elusis arte aut corruptis pretio speculatoribus, qui litora seruabant, infra Callipolim, qua fauces Hellesponti arctissimae sunt, ingenti multitudine militern reportasse in Europam et coniunxisse suis, qui non procul ab Isthmo Thracii Chersonessi haud sane memorabili numero -paulo ante se congregauerant. Qua nouitate regis deliberationem immutari oportuit praesertimque, quod plurimi ex suis hortabantur regredi aut saltem in tuto alicubi subsistere, donec certus numerus hostium et quo se primum conuerterent, intelligeretur. Tamen a Pezechio, ubi facile per montana munire tuerique se poterat, rex in planum descendit - adeo est ineuitabile, quicquid id est, quod fatum appellatur - deinde obliquam in Rhodopem uallem biduo emensus, ad Pontum rursus sinistrorsum sub Haemum dedinauit decimisque castris Cauarnam assecutus in deditionem accepit. Turci enim, qui illic fuerant in praesidio, auditis, quae per eos dies ad Pezechium et Sumium gesta erant, aduentum regis minime expectauerant. Eodemque modo Macropolis, Callacrium, Galata, Varna et pleraque alia circum litu s oppida deserta ab hostibus recepta sunt et Christianorum firmata praesidiis. 2. mallent codd.: uelIent P: maIlens M 5. tamen codd.: tum G; Pesechium WG 6. quam se fidei G 7. propter codcI.: contra7 sed postea cIeletum et in mge propter ser. N 8. reditum deest lY; necessario de(!st NCWJ\4A; illac codd.: illa A; contigisset coegisset, sed contigisset ciele tum M; cogisset G 10. nitendi codd.: intendi NM 11. expugnati Hl 12. multorum industria in mge adscr. P; Tarnouensis M: Tamonensis A: Carnonensis tV: Tarnonij G 13. Lescerus M; partas ad Sumium refringit NCWM, sed ad Sumium in mge adscr. C 14. pesechii f V: Pesechij G 15. Traduntur codd.: Ferunt G; ad suprascr. N; illic deest B 16. dum codd.: cum ~V 17. e deest A: per quos, sed in mgr! per quas ser. M 18. afferuntur codd.: differuntur W 19. Amuratum A; e1usis codd.: frustratis NCWMA 20. CaliopoJim W: Gallipolim G: Calipolim B 21. coniunxisse cum suis G; Histmo RP: hystmo M: Ischmo W: Istmo, sed h suprascr. N 22. Chersonesi A: Cherrhonesi G; congregassent W 23. nouitate codd.: re cognita G; praesertim MG 24. plurium M 25. intelligerentur M 26. Pesechio G: Pezecrue M 27. id est codd.: adest f V; deinde ... uallem codd.: deinde in obliquum Rodopearn uallem A 28. obliquum M; Rodopem Nl-VM: Rhodopem, sed h suprascr. R: Rhodopen B 29. Aemllm G; Tauarnam A: Caparnam l-V: Carnanam l'vI 30. in presidis M 31. Sumium et Pezechium NWM; Eodemąlle codd.: Eodem ąuoque M 32. CalIatium A: Galacrium f V; GaIata codd.: Sa1ata O 33. deserta codd.: diserta N!vI; firmati JY

194

w którym obiecywał, że wszyscy, którzy opuszczą swe stanowiska, będą mogli albo dobrowolnie przejść pod jego rozkazy, albo odejść, dokąd zechcą. Przyrzeczenia tego święcie dotrzymywano, toteż wiele zamków, które przedtem zawzięcie się broniły, teraz z własnej woli się poddało, bo Turcy stojący w nich załogą bali się okrutnej niewoli lub śmierci na mękach. Jedynie ci, którzy trzymali się na nieco wyższych skałach, jak Szumla i Prawadi, ufni w swe warowne położenie, chcieli wykazać, że potrafią się obronić, i woleli pozostać niż uwierzyć zapewnieniom króla. Zamki te były tak dogodnie dla Turków położone, że na wypadek przymusowego odwrotu armii królewskiej załoĘa ich mogła jej zamknąć drogę. Zapadła więc jednomyślna uchwała,- by je oblegać i zdobyć. Istotnie opanowano grody oba mimo wielkich strat w ludziach, gdyż o wiele więcej trudności nastręczało uzbrojonemu żołnierzowi żmudne wdzieranie się pod górę niż opór wroga. W tych zwycięskich walkach wsławiło się wielu rycerzy, jedni sztuką wojskową. inni odwagą swych czynów, ale najbardziej Jan Tarnowski i Leszek Bobrzych Tarnowskiego dwa razy raniono przy. wyłamywaniu bram w Szu.mli, a Bobrzycki pierwszy wdarł się na mury Prawadi i tym samym ułatwił wejście innym. Mówią, iż padło tam około pięcili tysięcy Turków, z tego większość' zginęła od miecza w czasie rabunku, a innych postrącano dla postrachu w przepaść ze skał, na których czuli się tak bezpieczni. Gdy się to działo, przyniesiono królowi list ad kardynała Franciszka, w którym ten donosił, że Murad podstępem zmylił straże strzegące brzegów, czy też przekupił je złotem, dość że w naj węższej cieśninie Hellespontu, poniżej Gallipoli, przeprawił do Europy niezliczone mrowie żołnierzy. Tam połączył się ze swymi ludźmi, którzy niedawno małą garstką zebrali się w pobliżu półwyspu Chersonezu Trackiego. Zmiana sytuacji zmusiła króla do powzięcia nowych decyzji, zwłaszcza że wielu z jego grona radziło, by cofnąć się albo przynajnmiej zatrzymać gdzieś w bezpiecznym miejscu, dopóki nie będzie wiadomo, ile ludzi liczy wroga armia i w którą stronę najpierw zamierza się zwrócić. Król z Prawadi zszedł na równinę, choć w górach łatwo mógł się obwarować i bronić; ale tak widać chciał nieubłagany los, który zowią Przeznaczeniem. Potem Władysław w ciągu dwu dni przebył dolinę Rodope' i od lewej strony skierował się ku morzu, z powrotem pod góry Bał­ kanu. Po dziesięciu dniach marszu doszedł do Kawarny i zajął ją, bo załogi tureckie, które tam stały, posłyszawszy o niedawnych zajściach w Prawadi, wolały nie czekać na przybycie króla. W ten sam sposób chrześcijanie opanowali i obsadzili wojskiem Makropol, Kallatis, Galacz, Warnę i wiele innych nadmorskich grodów opuszczonych przez wroga. 5. Sumium, nune Sumen (pol. SzumIa), oppidum in orientali parte montis Haemi situm. 5. Pezeehium (Pravadi), oppidulum ad flumen eiusdem nominis positum. 12. De Ioanne Tarnowski eL adn. ad p. 41, 23. 13. Quod ad Leseonis Bobrzycki fortitudinem attinet, cL adn. ad p. 42, 7. 21. Amurathes victoria ab Ibrahim Beg, principe Caramaniae, reportata copias ex Asia in Europam Genuensibus adiuvantibus ca. d. 20 m, Oct. a. 1444 transportavit. 32. De situ oppidorum Varnae adiacentium, velut sunt Cavarna (Pol. Kawal'l1a), CaIlacrium (Pol. Kaliakra) et alia, quorum in Callimachi historia fit mentio, er. C. Jirecek, Das Fifrstentum, Bulgariens, pp. 532-35, 538. , 32. Galata (Pol. Galacz), pagus in promunturio eiusdem nominis prope Varnam situs. 32. Maeropolis, oppidulum monti Haemo subieetum a septentrionibus Vamae adiaeet.

Haemus initium capit fen~ a Messembria perpetuoque dorso ad Macedoniam et Superiorem Misiam porrectus diuersis in locis ab utroque latere uelut cubitos genuaque modice extendit. Et priIno quidem non admodum longe ab origine sua in dextram reflexus atque in Pontum recurrens paulatim in minora iuga decrescit, donec per colles modice tumentes tandemque euanidos desinat in planitiem. In eo igitur tractu pro natura loci plurimae sunt ualles agrestes partim et infecundae, partim pecoribus hominibusque alendis et natura fertiles et accolarum diligentia more suo consitae ac subactae. Earum nonnullae undique intra co11es clausae, aliae ad mare conuersae litoribus excipiuntur. Sed inpriInis i11a, quae Varnae adiacet, humana cura et quantum fert regio, naturali situ amoena est et spectabilis. Varna uero ipsa in sinu angusto et haud sane profundo admittendis ferendisque nauigiis grauioribus posita est ad litus, inter duo promontoria, in quorum altero Galata, in altero Macropolis sita. Litoralia omnia circa oppidum uineta frugiferaeque aliae arbOl·es tenent. Interiora uallis ad dextrarp. modicis infrequentibusque uicis agrestes tum habitant tum colunt. In sinistra, qua eminet Galata, palustris est sub collibus lacuna, quae ad occasum in alteram usque uallem restagnanti unda protenditur. Inuitante igitur non tam loci opportunitate, propterea quod aquatio lignatioque ac cetera nacessaria in promptu militi erant, quam ualetudine regis, cuius in sinistro crure, qua femori committitur, enatus furunculus inflammationem doloremque maiorem quam pro magnitudine tumoris cum excitasset, uisum est illic subsistere adhibitisque fomentis expectare, donec id ulceris in pus uerteret atque exiret, quo sumendis tractandisque in equo armis subinde rex foret expeditior, si quid uiolentum in itinere casus attulisset. Interea Tl1rci ab Isthmo Hadrianopolim profecti, ql1a hostis aduentare nuntiabatur, citato agmine obl1iam prodel1nt et septimo tandem die hal1d amplius quatuor milibl1s passl1l1m a castris regiis consedere._ Quorum aduentum et speculatores nuntiabant et nocturni ignes, quamuis collium interuentu prospectui eriperentur, tamen sereno coelo, cum luna a coitu modici luminis adhuc esset, noctem sic ea ;0 ex parte ina:lbabant, ut non propinquitas modo, sed etiam multitudo ipsorum indicaretur. Duplicatae igitur uigiliae nocturnaeque stationes toto exercitu edictumque arma expediri et praeparari. Vbi autem lux appetere uisa est, Huniadianus Iulianusque et Despotus cum ceteris, quorum aut consilium aut auctoritas requirebatur, frequentes ad regem coeunt coeptaque est consultatio super futuro certamine. Juliano munire se intra currus placebat dispositis circum machinis tormen-

1. Aemus G 2. Mysiam M: Moesiam G 3. extendit codd.: ostendit j\1: extendit IDl?dice 111; sua rV 6. igitur codd.: quidem M: igitur deest G 8. Earum uero nonnullae NCWM, sed uero suprascr. C 9. excipiuntur codd.: suscipiuntur WIO. quae dees! M 11. uero code!.: autem CNWM 12. grauioribus codd.: prauioribus W 13. Galata codd.: Salata O 16. Galata codd_: Salata O 17. restagnante NCWM 19. ue codd.: et PAG: ae in et corr: l'idetur R 20. furunculis N 21. cum deest CNfVMG; excitauerat NCWM 22. fornentis codd.: uomentis W; exiret codd.: exigeret J-V 23. in deest G 25. Jschmo W: histluno M; Adrianopolim BA 26. prodeunt codd.: proderent W 29. noctern codd.: nox G 30. inalbabant codd.: inalbescebat G; indicaretur codd.: iudicaretur M 31. edictumque ... praeparari codd.: edictumque ut anna expedirentur G 33. Julianusque deest B; aut auctoritas codd.: et auctoritas, sed et deletum et aut suprasC/". N 35. Juliano se intra currus munire placcbat M; munire se intra codd.: muniri castra intra G

Góry Bałkanu zaczynają się od Mesembrii i nieprzerwanym łańcuchem grzbietów górskich ciągną się aż po Macedonię i Górną Mezję; tam rozchodzą się na obie strony, tworząc jakby niewielkie kolana. Jedno z nich prawie zaraz na początku zwraca się w prawo i zwolna obniża się w kierunku morza w pasma wzgÓIZ, potem w niewielkie pagórki, które wreszcie znikają i przechodzą w równinę. Na tym szlaku, już choćbY ze względu na samo położenie, znajduje się wiele dolin; częściowo są to dzikie ugory, częściowo zaś urodzajne ziemie, mogące wyżywić i ludzi, i zwierzęta, pieczołowicie obsiewane i uprawiane przez mieszkańców wedle utartego zwyczaju. Jedne z nich są otoczone dokoła wzgórzami, inne ciągną się ku morzu i kończą się z jego brzegami. Okolica jednak, która szczególnie nęci wzrok swym ślicznym położeniem i staranną uprawą, to okolica Warny. Sama Warna leży nad wąską cieśniną, która w tym miejscu tworzy lekki zakręt i jest za płytka, by statki mogły tam wjeżdżać i przepływać. Miasto rozsiadło się między dwoma skalnymi wzgórzami: na jednym z nich leży Galacz, na drugim Makropol. Dokoła Warny na przestrzeni całego wybrzeża rosną winnice i rozmaite drzewa owocowe. Wewnątrz doliny, od prawej strony, w małych i słabo zaludnionych wioskach Inieszkający chłopi uprawiają ziemię. Z lewej strony, tam gdzie wznosi się Galacz, u stóp wzgórza rozciąga się bagnista topiel, która rozlewa na zachód swe szerokie wody, aż na drugą dolinę. W tej okolicy postanowiono się zatrzymać nie tyle ze względu na dogodne położenIe tego miejsca - żołnierze mieli tu pod dostatkiem wody, drzewa i wszystc. kiego, co im potrzeba - ile z uwagi na zdrowie króla. Zrobił mu się bowiem wrzód .na lewej nodze, w miejscu, gdzie zaczyna się udo, i choć na oko niewielki, wywołał zapalenie i sprawiał królowi straszny ból. Przykładano mu gorące okłady czekając, aż zbierze się ropa i wyjdzie na wierzch, tak by król mógł łatwiej przywdziać zbroję i władać bronią, gdyby w dtodze zaszła potrzeba użycia siły. Tymczasem Turcy posuwali się od Międzymorza ku Adrianopolowi i na wieść o zbliżaniu się wroga szybkim marszem ruszyli naprzeciw niemu. Na siódmy dzień zatrzymali się wreszcie nie dalej niż cztery tysiące kroków od obozu królewskiego. O ich przybyciu dowiedziano się od szpiegów i poznano po nocnych ogniach; choć bowiem wzgórza zasłaniały ich przed wzrokiem króla, to w pogodną noc i przy mdłym jeszcze świetle księżyca na nowiu, taką łuną rozjaśnili tę część nieba, że nie tylko zdradzili tym swą obecność, ale i wielką liczbę wojska. Podwojono więc nocne straże i warty i padł rozkaz, by wydobyć broń i trzymać ją w pogotowiu. Zaraz o wschodzie słońca Hunyady, Julian, despota i inni, których rady chciano zasięg­ nąć, licznie zebrali się u króla i zaczęto radzić nad przyszłą bitwą. Julian był zdania, 10. Haemi montis atque oppidi Varnae descriptio ipsi CaIlimacho auctori debetur. Cf. H. Barycz, o. C., vol. II, pars 1, p. 124. 27. Dl. IV, 721: quinque milibus passuum. 33. Id quod de Georgio Branković Callimachus affirmat eum pugnae Varnensis participem fuisse, procul a veritate recedit. De eo, quod Georgius Branković d. 15 m. Aug. a. 1444 separatam pacem cum Amurathe II fecit neque expeditioni ad Varnam interfuit, cL L. Stojacović Srpski rodoslovi i letopisi (Glasnik Srpskog uczenog drusztwa, Kniga 53, Beograd 1883, 88-89); cf. O. Halecki, o. C., p. 45. 34. Callimachum, cum c1adem Varnensem describeret, narrationibus eoruni, qui proelio interfuerunt, fortasse etiam Gregorii Sanocei, testis oculati, testimonio nisum esse verisimile est.

in Europam temere se transferens, ad minimum quenque famae strepitum per sollicitudinem et terrorem se circumferret. Non quam multi ex diuerso essent referre,' sed quo animo et audacia; quantumlibet innumerabiles, in proelium nihil aliud allaturos, quam uictorum conscientiam et formidinem. Non assuefaciendos milites tuendis se uallo et curribus, quae diffidentium armis praesidia sunt quorumque, ut nullus usus eueniat, inter prima adeo expetendum. Tunc quando integrum foret aut armis hostem inuadere aut imbellis multitudinis more septis ac munitionibus se includere, f1agitiosissimum fore uiros fortes plus in curribus et uallo, quam in armis ad se tuendum praesidii credidisse. 10 Intelligebat Huniadianus ultimi rem discriminis esse, quam suadebat, sed maioris animi uiro, quam ut ferre posset obsessorum taedia morasque, dum uinceret, cum eo uentum appareret, ut neque progredi neque regredi nisi uictores possent, promptissimam ad uictoriam uiam aggredi placebat militemque tum proximi anni felicitate tum rebus per eos dies prospere gestis alacrem, antequam casus aliquis arumos spemque ipsius refringeret, quam celerrime ad pugnam producere gestiebat. Sed etiam ut uim hostium non sustinuissent, integrum fore uidebatur, quid uallo et curribus tuendo se possent experiri. Mouerat cunctos Despoti et Huniadiani sententia rexque ipse supra dolorem iuueniliter elato animo nullam pugnandi moram ultra laturus uidebatur; cum tre20 pide speculatores nuntiant armari hostes seque inuadendis castris praeparare. Itaque dato Huniadiano ordinandarum acierum negotio, ceteri ad suos quisque aduolant. ' Ille uero ante omnia circumspectis locis, per guae aut aperte insuItare aut insidiose erumpere adueniens hostis posset, ne qnid discriminis oboriretur per insidias a tergo ex ualle, in quam refundi lacunam diximus, inter colles et palustria, fauces, per quas erumpendum erat, sic praeclusit curribus retroactis, ut facilis ad eos receptus foret a loco pugnae destinato. Ex altera uero parte nulla uis timeri posset obstructo aditu et conuersis iIIuc machinis tormentisque aut exterrendis hostibus auertendisque erninus aut obterendis, si cominus insultarent. 30 Deinde aciebus ordinandis mediam uallem regi tuendam cum curialibus Polonis atgue Hungaris assignauit. Penes lacum ad paludem unde minus timoris erat, tum quia palus per se imperuia, tum quia praerupti montes desuper impendent, quinque tantum Hungarorum uexilla collocauit. Dextrum uero latu s, qua Varna casiris obiecta erat, omru cetero robore exercitus firmandum ratus, cum propter accessum, qui inter litus paludemque patet, quicquid laboris ac discriminis futurum erat, uenturum inde appareret, uexillum magnum Hungarorum ducibus Franco bano 1. sc: transferens temere RPG; soUicitudinem codd.: solitudinem}V 2. et codd.: ac NAJ 4. quam uictorum codd.: quam qui uieu essent G 6. praesida C; sint G; inter prima codd.: inprimis G; odeo codd.: a deo f V; adeo 7. foret codd.: sit G; aut ui atque armis G 9. praesidii positum credidissc G; credidissc codd.: sit expetendum G posuisse A 10. rem codd.: rerum A; quam c~dd.: quod A 11. cum codd.: Tum}V 12. uentum esse apparerct O 14. antcquam quum IvI 16. substinuisset M 20. hostes praeparare codd.: hostes atque ad inua21. ordinnndarum acierum codd.: instrucndi aciem G; quisque denda cnstra animis praeparari G; praeparari NAf 22. aduolauit?vI 23. uera dccsl G; insidiose eadd.: cIam G 24. possit W ad suos O; quisque ordines aduolant G 25. palustria ab ea parte fauces A 26. per quas erumpendum erat eodd.: per quas ab ea parte erumpendum erat NCWlvI, sed irrumpendum J.V. erumpendum in irrumpendum car,.. vide tur C; faci1e RP 27. Ex aItera (alin B)uero parte nulla OB: A tergo autem roinime ulla uis NCWMAPG: a tergo autem minime ulIa alia maI/u III ras. ser. R 0'0

przerzucają się to do Azji, to do Europy, a byle pogłoska wywołuje w nich niepokój i trwogę. Nie ma co zastanawiać się nad tym, ilu jest nieprzyjaciół, bo ważne jest tylko ich usposobienie i stopień odwagi. Choćby było ich niezliczone mnóstwo, to i tak ze strachem staną do walki, pewni, że przegrają. Nie należy przyzwyczajać żołnierzy do chowania się za wały i wozy, bo to jest osłona dobra dla tych, którzy nie ufają swej broni. Przeciwnie, należy sobie życzyć, by nie było potrzeba z nich korzystać. Teraz, dopóki sprawa nie jest przesądzona, można albo uderzyć zbrojnie na wroga, albo jak tchórzliwa tłuszcza, zamknąć się w okopach i szańcach. Czyż nie będzie to hańbą nad halibami, że dzielni mężowie woleli bronić się z za wozów i bardziej ufać szańcom niż własnemu orężowi? Hunyady wiedział dobrze, że radząc tak naraża swoich na ostateczność, lecz dla człowieka jego pokroju, dopóki nie zaznał klęski, myśl o żmudnym i przewlekłym oblężeniu była nie do zniesienia. Gdy doszło już do tego, że jeśli nie zwyciężą, to ani w przód, ani w tył nie będą mogli się ruszyć, Hunyady postanowił obrać najkrótszą drogę, która zawiedzie go do zwycięstwa, to jest natychmiast rzucić żołnierzy w bój. Liczył on, że zeszłoroczne powodzenie i odniesione wówczas zwycięstwa stoją im jeszcze żywo w pamięci, i lękał się, by jaldeś nieszczęście nie osłabiło' ich ducha i nie odebrało nadziei. Dopiero gdyby się niezbicie pokazało, że nie wytrzymają siły wroga, wtedy można im pozwolić bronić się zza wału i wozów. Zdanie despoty i Hunyadego przekonało wszystkich i sam król z młodzieńczym zapałem przemógłszy swój ból orzekł, że nie ma już celu dłużej odwlekać bitwy. Nie minęła chwila, a tu przestraszeni szpiedzy donoszą, że wróg zbroi się i przygotowuje napad na obóz. Hunyady otrzymał więc rozkaz uszykowania wojska i wszyscy dowódcy rozbiegli się do swych chorągwi. Hunyady zbadał najpierw miejsca, którędy wróg mógłby otwarcie wpaść do obozu lub wedrzeć się podstępem. Następnie chcąc zabezpieczyć się przed moż­ liwością zasadzki z tyłu od bagnistej doliny, do której spływała woda z pagórków i mokradeł, zastawił wozami obróconymi do tyłu wąwóz, przez który z tej strony można było zrobić napad; chciał bowiem mieć do nich łatwy dostęp z miejsca, gdzie miała rozegrać się bitwa. Z drugiej zaś strony również żaden atak nie groził, gdyż droga była zamknięta, a machiny oblężnicze stały zwrócone w to miejsce, by z daleka odpierać i razić wroga lub miażdżyć go, gdyby podszedł blisko. Następnie Hunyady przystąpił do uszykowania wojska. Środek doliny powierzył królowi i nadwornym rycerzom polskim i węgierskim. Nad jeziorem, przy bagnach postawił tylko pięć węgierskich chorągwi, bo miejsce było raczej bezpieczne, gdyż samo bagno utrudniało dostęp, a nad nim, z gÓry zwisały skalne urwiska. Całą siłę wojska Hunyady przerzucił na prawe skrzydło obozu, naprzeciw którego leżała Warna; przypuszczał bowiem, że tu czeka go ciężka i niebezpieczna walka, bo łatwy był przystęp między brzegiem a bagnem. Dlatego też postawił tu wielką chorągiew węgierską pod wodzą bana Franko i biskupa Agrii i do nich dołączył ludem C 32. per se deest A; impendcrent G 35. !itus codd.: latus M; patet codd.: portet M

33. uexilla Hungarorum RPG 36. Frano B

34. omru cetera cadd.: reliquo G

21. Quod ad pecuIiarem quaestionem attinet, quemadmodum Hungarorum et Turcarum exercitus ante pugnam ad Varnam commissam instructi sint, videas velim tabulam citato Ioannis T"\-:I."hrrm/<.::lri lihr() $\ilinnct:olm.

Agriensique episcopo illic potissimum statuit Despotumque cum SUlS ac IuIianum cum cruce signatis eorum ordinibus inseruit. Nec procul a tergo penes currus et munitiones ueluti subsidiariam aciem constituit uexillum diui Ladislai sub Varadiensi episcopo, adiecto ei Lescone Bobritio cum parua manu Polonorum. Sibi autem cum Valachis nullum certum locum designauit, ut minime turbatis ordinibus, quocunque res et periculum uocaret, accurreret et nullum destinatum locum tuendo, omnia tueretur. Amoratus autem cum peditibus reliquoque equitatu subsequens praemiserat expeditissimorum equitum circiter sex milia, qui a principio minime se apertis 10 Iocis committentes hostium uires magis inspicerent, quam tentarent. Ostendere itaque se illi primum ad dextram in colIibus, unde totum exercitum ordinemque facile extimare possent. Ceterum seu pugnae auidi seu Christianorum paucitate contempta ex interualIo sagittis hostem irritabant. Sed cum Franco Agriensisque suos continerent, ne fracto per acc1iuum primo impetu Ianguidi ad hostem in collem peruenirent, Turci timorem id rati paulatim descendere in aequa inque ipsos ordines impressionem facere coeperunt. Tum Franco, id uero minime ferendum praefatus, hostes scilicet, qui paucis ante diebus suppliciter pacem petendo ad decertandum ferro nuIlum esse in se momentum confessi forent, qui superiori anno totiens ex acie fugissent, qui scopulorum 20 niuiumque latebris ueluti precariam uitam deberent, ultro uictoribus insultare, signum dedit suis, identidem iactans, ut uirtutis felicitatisque suae memores in aciem prodirent. Non substinuit irruentes Turcus retroque per acc1iuum uersus celeritate equorum se uulneribus eripiebat. Superuenit interim reliqua equitatus multitudo parsque in desinentem iam uallem se recepit, pars inuecta in regios subeuntes c1iuum deturbat eos agitque in praeceps. llli rursus in plano congregati aciem restituunt pugnandoque acriter, quantum hostium ex colIibus in aequa descenderat, per uallem ipsam in fugam uertunt atque insequuntur. Itaque Varadiensis, non tam militarium artium quam sacrorum peritus, cum 30 uideret terga dari a Turcis, relicta iam pridem statione sua, cum magna militum manu ueluti ad partam uictoriam accurrit fugientibusque instando temere una cum Despoto et Agriensi peruenerat ad confertissimum agmen in postremo ualIis; unde a multitudine reiecti in sinistram, Despotus quidem ad ordines suorum, qui pau ci adhuc stabant, se transtulit, Varadiensis autem eadem locorum inscitia, qua acies turbauerat, per paludem ad montes euasurum se ratus in aquam se immisit foedaque equi ac sua luctatione diu prius in coeno uexatus tandem submersus est. Agriensis uero ad lacunam circumuectus Galatam petere instituerat, mox tamen mutato consilio ad suos in pugnam rediit nec postea usquam comparuit. 1. ac codd.: et NMWPG: ac in et corr. R 2. eorum codd.: illorum PAG: eorum in illorum co!'l". R; Nec codd.: ne JY 3. subsidiarum Rep 5. Va1chis B; designat A 6. res a et, sed a deletul11 N; tuendo codd.: tenendo B: tenendo in tuendo corr. videlU/' R 8. Amuratus A 9. equitum codd.: militum WIO. Ostendere primum codd.: ostendereque se illi pńrnum M: Ostendereque ita se illi primam A: Ostendereque se illi itaque primum W 14. contineret B; fractus M 17. hostem O 18. pacem deest M 19. fuerunt forent~ sed fuerunt deletum M; qui codd.: quique Gi toties G 20. niuiumque codd.: inuiis G 21. in aciem prodirent codd.: pugnam inirent NfVM: alacriter pugnam inirent in ras. ser. C 23. Non codd.: Nam M; accliuum eollem uersus G 24. multitudo parsquecodd.:mu1titudoeuiuspars G; pars M 25. uallemiamM;iamdeest f V 26. Illi uero rursus NCWMA; o-o

202

despotę z jego oddziałem i Juliana z krzyzowCaITIl. L Lym upuual, przy waz i tabol'ach ustawił jakby w odwodzie chorągiew świętego Władysława pod dowó~Ch twem biskupa Waradynu i dodał im Leszka Bobrzyckiego z garstką Polakó zSobie i swym Wołochom nie wyznaczył żadnego stałego miejsca, by móc Za w. nadbiec w pełnym szyku, tam gdzie będzie go wzywać niebezpieczeństwo. WWSZe sposób, nie mając przydzielonego miejsca, chciał czuwać nad losami całej bit ten Tymczasem Murad wysłał naprzód sześć tysięcy naj znakomitszej konnicy, a swy. z piechotą i resztą jazdy ciągnął za nimi. Ci zrazu stroniąc od miejsc otwart arn badali sił~ nieprzyjaciół nie zaczepi~jąc ic~ ~aj?ierw :vięc ~.k~z.al.i się na wzgX:;' od prawej strony, skąd łatwo moglI przYJ rzec SIę całej armn I Jej rozmieszcZe . u Potem, płonąc żądzą walki lub może lekceważąc sobie tę garstkę chrześcijan 111U. chwila obrzucali ich strzałami. Franko i biskup Agrii wstrzymywali swych żołni~. Co bo zanimby się przemocą wdarli przez StroiTlą skałę na górę do wroga, straci~~Y' wiele sił w tym pierwszym zapędzie. Turcy, wziąwszy to za oznakę bojaźni, Za lb~ zwolna zstępować na równinę i już z bliska nacierać na wojska króla. Wtedy Fr cZęh przemówił do swych żołnierzy, że nie można dopuścić, by Turcy, którzy kilk:l1k~ temu pokornie błagali o pokój, a tym samym przyznali się do słabości swego d~l i obawy przed wojną, teraz śmieli sViym zwycięzcom urągać! Jeszcze zeszłego ręza tyle razy pierzchali z pola i swe mizerne życie zawdzięczali tylko kryjówkom ska;oku i śnieżycom. To mówiąc Franko dał znak do walki, gorliwie napominając żOłni:Y1ll by dzielnie się bili, pomni na dawne zwycięstwa. rzy, Turcy nie wytrzymali siły ich natarcia i z powrotem pognali pod górę, a t l dzięki chyżym koniom uniknęli ran. Nadciągnęła tymczasem reszta konnicY ko część jej zeszła w dolinę, a część uderzyła na żołnierzy królewskich pnących si y zboczu, pomieszała ich szyki i zepchnęła w dolinę· Ale tu królewscy wnet się ze~ P~ ustawili i dzielnie walcząc rozpędzili wszystkich wrogów, którzy zeszli z gór ralI, równinę, i ścigali ich po całej dolinie. y na Wtedy biskup Waradynu, lepszy znawca spraw wiaIY niż sztuki Wojell . opuścił swe stanowisko, a widząc, że Turcy zawracają, popędził z wielkim Oddzia~eJ, żołnierzy, jakby już miał w ręku wygraną bitwę. W ten sposób niebacznie :~ . ," d . b' 1 A" PUSClł SIę w pOSCIg l wraz z espotą ~ lSlcupem grn wpadł' w naJ gęstsze szeregi nie) jaciół stojące w głębi doliny. Stąd przy ogromnej przewadze wroga zostali ""YI rzy_ na lewe skrzydło. Despota wprawdzie powrócił do swoich, którzy małą garstką parc~ jeszcze na dawnym miejscu, ale biskup Waradynu, który już raz WYwołał Za st~h szanie przez to, że nie znał okolicy - teraz tak samo, myśląc, że przez bagna nl1e_ knie się w góry, rzucił się wpław do wody. Tu w błotnistej topieli wraz z ko;.rndługo i rozpaczliwie się szamotał, aż wreszcie opadłszy z sił, utonął. Biskup ~e~ okrążywszy jezioro postanowił udać się do Galacza, wnet jednak zmienił z grll wrócił do swoich na pole walki i potem już nikt go więcej nie widział. arniar,

°

congregati deest P 27. per codd.: penes A 32' in postremo codd.: in postremam P~ ___ eodem P 35. paludes NWl\1A se immisit codd.: tmnsmisit, sed trans deJetum e t in mge im ser. W' 37 de esr W; . . ... ' . uera de est G

3. De Ioanne de DommIs, Varadlensl eplseopo, er. adn. ad p. 32, 27. 8. De eertamine Varnensi v. litteras Andreae de Palatio, eol1eetoris papalis in Polo . huiu~ pugnae testis oeulatus fuit. ef. A. Proehaska, Andreas de Palatia, Litterae de clade r5f~' qui Leopoli 1882. OlllellSi,

203

Processerat uincendo Turcus iam ad diui Ladislai uexillum, nam Despotus cum Franco et Iuliano, superabundante hostium multitudine a collibus, ultra quam ferri posset, cum suis retro ad munitiones cesserant. Ibi diu ancipiti Marte pugnatum; sed ubi Lesco, qui audendo hortandoque certamen extraxerat, multis uulneribus undique confossus moribundus ex equo cecidit, haud dubie res Turcorum superior remanserat nec iam milites tantum, sed currus etiam oppugnabantur. Quorum nonnullos impetu primo euersos ut diripi rex uidit, cum Huniadiano propere illuc se mouit, ne quod aduersae pugnae unicum praesidium suis futurum erat, ab hoste praeriperetur. Eius aduentu fortuna subito mutata est. Versi enim in fugam 10 Turci ultra duo milia passuum caesi fugatique sunt; tantus erat ardor insequentis a tergo regis. Qui reuocante impensius Huniadiano, tandem omissis fugientibus, rursus luliano et Franco laborantibus accurrit; redintegrauerant enim proelium Turci ex tota illuc ualle conuersi. Superuentu igitur regis acrius iterum certamen utrinque exortum uariaque adhortatio. Hinc sacra, religiones, arae, templa, uictoriae cum decoris prius partis, foedaeque hostium fugae, gratulationes praeterea et laudes a tot principibus nationibusque adeptae, ad extremum Christianae r~i spes ab eius diei fortuna pendentes iactabantur. Illinc non tam imperii quam etiam nominis Turci finis, nisi uincerent, ostendebatur; Asiam et mare illi obiectum ab hostibus teneri; quae 20 in Europa ad id locorum habuissent, in euentu eius pugnae periclitari; non fore, quo reuerterentur uicti; quacunque declinassent, mortem cruciatumque iam pridem praeparatllm incursllros; ad necessitatem pugnandi accedere, quod non uiriblls ac numero, sed causa etiam superiOl·es essent, nam contra ius fasque per speciem pacis lacessiti; insisterent ergo acriter, Deum, foederis testem, formidinem fugamqlle et caedem in pacis fideique uiolatores conuersurum. Ceterum non segnioribus animis uiribusque pugnantibus militibus, quam duces adhortabantur, magna utrinque c·aedes edebatur. Sed ingens Turcorum numerus suorum stragem sentiri non sinebat stetitque diu anceps proelium. Tandem ab illis fuga incepta multo cruentior fuisset, si non a caede ad praedam 30 Christianos auertissent cameli onerarii casu eis oblati, qua hostibus instabant, ubi equi etiam odore aspectuque insuetorum animalium consternati haud facile sessoris arbitrio dirigi patieballtur. Huniadianum in diuersum fortuna suorum abstulerat. Namque ulldique intelltus et laborantibus ubique propere accurrens ad mediam uallem processerat, ubi sinistra acies impressionem hostis uix sustinebat. Ceterum restituto illic proelio de rege sollicitus, cuius iuuenilis animus periculosae audaciae suspicionem faciebat, inuenit eum ad Iallizaros pedestre militum genus penetrasse ibique pugnam substitisse. 1. Turcos W 2. cum Franco et Franco et Iuliano ]vI 4. certamine }V 5. undique deest RPG 6. remanserat codd.: habebatur G 7. primo impetu W 8. se deest A; se mouit codd.: contendit G; quod codd.: quid.Nt 12. et coc/d.: ae OB; laborantibus auxilio accurrit G 14. :igitur deest G; exortum cotle!.: cohortum A 15. cum codd.: tum W; decoribus A 17. eius codd.: eis M 18. Turcici NfVMPAG: Turci et ci sllprascr. Re 20. ad codd.: in J-V; periclitare W .21. mortem dcest M 22. non tantum uiribus CNWMPAG: tantum in mge adscr~ R 23. ac codd.: et PAG: ac in et corr. videtur R; fasque se per speciem G 24. lacessitos G; ergo deest G 25. conuersum B 27. sentire NM 28. diu deest M 31. etiam deest O; insueto M 32. arbitrio se dirigi AG 33. Nanque CRPWA

204

Zwycięski Turek szedł już prosto na chorągiew świętego Władysława, bo despota z banem Franko wycofali się aż do taborów, widząc, że nie potrafią Oprzeć się przeważającej liczbie wrogów zstępujących z gór; walczyli więc przy wozach ze zmiennym szczęściem. Bój nie ustawał, dopóki Leszek Bobrzycki zachęcał żoł­ nierzy swą odwagą, lecz z chwilą gdy okryty ranami i konający spadł z konia, przewaga Turków nie budziła już wątpliwości. Nie tylko nacierali na żołnierzy, ale już zdobywali i wozy. Król gdy ujrzał, że już kilka przewrócili i zaczynają je rozbijać, pognał tam wraz z Hunyadym nie chcąc, by wróg pozbawił ich ostatniej możli­ wości obrony w razie przegranej. Z przybyciem króla los bitwy uległ nagłej zmianie. Władysław tak gwałtownie natarł od tyłu, że zmusił Turków do ucieczki i siekł ich pędząc za pierzchającymi przez dwa tysiące kroków. Potem na usilną prośbę Hunyadego przerwał pościg i znów pobiegł ratować z opresji Franka i Juliana. Tu bowiem skupili się Turcy z całej doliny i wszczęli walkę. Gdy król nadjechał, bitwa rozgorzała na nowo, bo obie strony miały o co walczyć. Jednych gnała do boju troska o świętą wiarę, o ołtarze i kościoły, świetne początkowe zwycięstwa i haniebne ucieczki wrogów, życzenia i pochwały otrzymane od tylu władców i narodów, a wreszcie świadomość, że nadzieja całego chrześcijaństwa zależy od pomyślności tego dnia. Drudzy wiedzieli, że jeśli poniosą klęskę, państwo ich czeka zagłada, a imię ich zniknie na zawsze. Wówczas nieprzyjaciele zajmą Azję i jej 'morskie wybrzeża oraz to, co do tej pory Turcy posiadali w Europie. Wszystko to zawisło od wyniku jednej bitwy, bo rozumieli, że w razie przegranej nie mają odwrotu. Dokądkolwiekby się udali, wszędzie natkną się na czekającą ich śmierć i męczarnie. Ponadto Turcy czuli się zobowiązani do podjęcia tej walki nie tylko ze względu na przeważające siły i liczbę swego wojska, lecz i w imię słuszności sprawy: zawarto z nimi pozorną zgodę po to, by ich wbrew prawu niego dziwie napaść. Nacierali więc dzielnie wierząc, że Bóg, którego wzięto na świadka przymierza, ześle przerażenie, ucieczkę i śmierć na krzywoprzysięzców i gwałcicieli. Dowódcy tureccy zachęcali żołnierzy, a ci dobywali wszystkich sił i dzielnie się bili, tak że z obu stron rozpętała się straszna rzeź. Turcy mając tyle wojsk, nie od razu odczuli ogrom swych strat i przez długi czas zwycięstwo wahało się na obie strony.

Wreszcie Turcy zaczęli uciekać i byliby ponieśli o wiele krwawszą porażkę, gdyby znęceni łupem chrześcijanie nie zaniechali walki. Oto w czasie pościgu za Turkami natknęli się oni przypadkiem na obładowane wielbłądy; konie spłoszyły się na widok niezwykłych zwierząt o nieznanym zapachu i poniosły, tak że jeżdźcy w żaden sposób nie mogli ich opanować. Hunyadego wciąż gdzie indziej odwoływał los jego żołnierzy. Baczny na wszystko, biegł wszędzie, gdzie groziło niebezpieczeństwo, a teraz podążył na środek doliny, gdzie lewe skrzydło ledwo już wytrzymywało natarcie wroga. Potem gdy już walka rozgorzała na nowo, Hunyady zaniepokoił się o króla bojąc się, że jego porywczość i młodzieńczy zapał przyniosą mu zgubę. Znalazł go wśród janczarów, to jest wśród oddziałów piechoty tureckiej, gdzie Władysław wdarł się i zapamię27. Andreas de Palatio o. C., p. 37 atque Dlugossius IV, 732 asseverant regis Vladislai exercitl1l1m ql1artam partem aut in pugna ipsa aut postea in captivitate periisse.

205

Magtla uis non hominum modo, sed equorum etiam ceciderat, aliis gladio confossis, aliis detruncatis cruribus ad terram prouolutis; nec iam solum, sed cadauerum strages pugnando calcabatur adeoque concitatis animis instabant urgebantque uicissim, ut rabies, non studium uincendi uideretur. Perrupit tamen Vladislaus aduersam aciem ablatusque inter hostes longe a suis creditus est iam tum aut caesus aut captus. Itaque haud multo post, cum Turci terga iam uerterent, Christiani quoque ex diuerso, ueluti rege amisso, fugae se committunt eodemque tempore pars utraque cedere inceperat. Adeo fortuna sua cuique erat ignota in tam uaria frequentique uictoriae inc1inatione. 10 Sed ubi Ianizari Christianorum motum animaduertere, sistunt ipsi pedem pugnamque instaurant. Huniadianus autem, qui uideret trepidatione ac formidine in suos conuersa ubique ordines turbatos foedeque a multis acie m deseri, concitato equo per confertissimos hostes ad regem peruenit patefactaque suorum fuga et pauore, ut retro se ageret obtestabatur millime de rerum summa desperandum dicens, quippe adeo raros in acie periisse, ut iactura uix apparitura foret, si priusquam superstites fugiendo dissiparentur, ad munitiones et currus se cum illis reciperet. In uita ipsius non modo regna, quibus praeerat, sed uniuersam quoque Europam Christianumque nomen peric1itari, cum interea nihilominus acriter ille in hostem ferretur caedemque et fugam, quacunque se uerteret, committendo, 20 donec equus ingenti in latus uulnere accepto praecipitem per armum dextrum effudit, nec mora superuenientibus Ianizaris telorum multitudine non tam confossus est quam obrutus. Substitit paulisper Huniadianus corpus regium, si fieri posset, recuperaturus. Sed cum reliquis effusissime diffugientibus paucos admodum Valachos, qui remanserant, tam multorum impetum secum minime laturos intelligeret, ubi unum atque aIterum conatum frustrari uidit haudquaquam nefas ducens superesse aliquem post regis interitum, qui acceptam c1adem u1cisci posset ignominiamque eam delere, ad suos retro se recepit indeque, cum post fugam iam pridem a Despoto initam Iulianus, desperatis omnino rebus, cedendum suaderet, sub ipsum crepus30 culum per montes in uastam siluam se recepit. Multique alii, quos nulIa prius aut trepidatio aut fuga suorum a pugna auerterat, subsecuti sunt illum ad deserta et montes; inter quos Franco et Iulianus. Totiens eo in proelio et fugere et fugare utrinque contigit, ut uictoria tandem non sit a uictoribus intellecta. Nam Turci, quorum fugam rex a primo congressu fuerat insecutus, trepidationem in ciuitates circumtulerant, quasi debeIlato exercitu uictor hostis ad eas oppugllalldas statim copias foret admoturus. Et qui pugnare ad lloctem usque perseuerauerant, haud usquequaque uicisse credentes iucertique, quo se Christiaui recepissellt, dum silelltium, quod erat intra currus, iusidias creduut, biduo a direptione praedae abstinuere. 3. adeo M 6. iam terga NM 7. eodemque codd.: atque eadem G 8. cuique sua NC"fYMAOj frequenti M 12. concitato equo in mge adscr. N 18. christianique ~V 19. quocunque A; committendo danee equus codd.: ingentem faciendo, equus G 20. equus de(!st M 21. superuenientibus codd.: superirruentibus NM 26. frustran codd.: irritum NrYlvl: frustrari in irritum cor/'. videtllr C 28. recepit codd.: suscepit W; se recepit codd.: profugit N}VM: se recepit in profugit cou. videtuJ" C 33. Totiens deest O: toties G; in eo Nlvl; contigit utrinque B; contingit O 35. circumtulerat NM 36. foret codd.: esset A

206

tale walczył. Poległo już mnóstwo ludzi, padło wiele koni; jedni przebici mieczem, drudzy z obciętymi nogami leżeli na polu. Walczący nie stąpali już po ziemi, ale po zwałach trupów, a wszyscy nastawali na siebie z taką zaciętością i tak wściekle nacierali, że zdawało się, iż do walki pcha ich nie chęć zwycięstwa, lecz jakieś szaleństwo. Władysław przełamał jednak nieprzyjacielskie szeregi i tak daleko zapędził się w gęstwę wrogów, że jego żołnierze pomyśleli, iż poległ lub dostał się do niewoli. I zaraz potem, gdy Turcy rzucili się do ucieczki, chrześcijanie także zaczęli uciekać, pewni, że stracili króla. W ten sposób oba wojska równocześnie poczęły się cofać, a żadne nie wiedziało, jaka jest sytuacja, gdyż szala zwycięstwa chyliła się wciąż w inną stronę· Janczarowie spostrzegli poruszenie u chrześcijan, zatrzymali się nagle i wznowili walkę. Hunyady ujrzał, że strach padł na jego żołnierzy i że szyki się łamią w popłochu, a wielu nawet sromotnie opuszcza plac boju. Spiął konia i poprzez gąszcz wrogów dopadł do króla. Doniósł mu o ucieczce i przerażeniu żołnierzy i błagał go, by zawrócił. Nie ma powodu do rozpaczy - mówił - bo straty w ludziach są tak małe, że nie dadzą się odczuć, o ile tylko król razem z nim uda się do warownych taborów, zanim przesądny lęk ogarnie i rozpędzi całe wojsko. Od życia króla zależy nie tylko los i. bezpieczeństwo podwładnych mu państw, ale i los całej Europy i chrześcijaństwa. Ale Władysław, na .nic nie bacząc, jak szalony rzucał się na wrogów siejąc śmierć i grozę, gdzie tylko się obrócił. Wreszcie koń jego ciężko zraniony w bok zrzucił go na prawe ramię. Natychmiast podbiegli janczarowie i król padł pod gradem ich pocisków, które nie tyle go przeszyły, ile zasypały.

Hunyady przystanął na chwilę chcąc odzyskać - jeśli to możliwe - ciało króla. Wszyscy jednak uciekali w popłochu prócz garstki Wołochów; Hunyady zrozumiał, że nie jest w stanie powstrzymać nimi siły natarcia, i gdy ujrzał, że jego wysiłki jeden po drugim idą na marne, cofnął się do swoich; słusznie mniemał, że trzeba, by po śmierci króla pozostał ktoś, kto by pomścił poniesioną klęskę i zmazał tę hańbę. Po ucieczce despoty, gdy i Julian zwątpiwszy o wszystldm doradzał wycofać się, Hunyady z nastaniem zmroku uszedł przez góry w gęstą puszczę. Za nim przez góry i lasy poszło wielu innych, których dotąd ani strach, ani ucieczka towarzyszy nie oderwała od walki; wśród nich był Franko i kardynał Julian. Tyle razy w tej bitwie każda ze stron to uciekała, to zmuszała drugą do ucieczki, że na koniec sami zwycięzcy nie byli pewni wygranej. Ci Turcy bowiem, których król rozpędził już w pierwszym natarciu, roznieśli po miastach przerażającą wieść, że cała ich armia pobita i że czeka je oblężenie, bo zwycięski nieprzyjaciel natychmiast nadciągnie z wojskiem. Ci zaś, którzy wytrwali na placu aż do nocy, sami nie wiedzieli, czy odnieśli zwycięstwo, a nie będąc pewni dokąd chrześcijanie się udali bo ciszę 'panującą wśród taborów brali za podstęp - czekali dwa dni, zanim dobrali się do zdobyczy. 20. Vulnerato, ex equo defluenti, regi Vladislao ianizarus nomine Kodża Khizr caput abscidit et Amurathi obtulit. Cr. J. Dąbrowski, o. C., p. 189. 22. Mors regis Vladislai atque clades ad Varnam accepta finem secundae contra Turcas expeditioni imposuerunt, bellllm tamen pOITO gerebatllr. Cr. J. Dąbrowski, o. C., p. 193.

207

In tota pugna regis uirtus inprimis enituit, utpote in ultimo mortalium operum, quod esset obiturus. Omnia tum constantis ducis tum fortissimi miIitis munera impleuit occursando pauentibus, retinendo cedentes atque ubi plurimum laboris, spem aliquam semper afferendo consilio, manu, uoce, tam hosti insignis quam suis conspicuus. Mortis suae signa praecesserant: dum armaretur, delapsa manu armigeri galea et equi, cum inscensuro admouebatur, fera insolitaque obluctatio. Praeterea instructis iam aciebus inter expectandum hostis aduentum sereno tranquilloque coelo atrox subito uentorum uis oborta pleraque uexilla regiumque inprimis dilacera10 uit ab hastaque detraxit et mox conquieuit. Et paulo post dimissum conuentum, in quo deCl·eta in Turcos secunda expeditio, cum qui conuenerant se quisque ad praeparandum digressi essent, mota est adeo uehementer terra, ut non priuatim tantum aedificiorum partes, ut assolet, deiecerit, sed pleraque oppida pene tota in prodigium usque ad solum excusserit, fluuiorum etiam quorundam cursus alueosque commutauerit tenueritque uulgo fama propter subsecutam frugum caritatem uel semina uel agros exinde degellerasse. Quot uero ex utraque acie ceciderint, haud facile iniri potuit, nam per uallem perque omnes colles circum frequens et uaria fugaque et caedes fuit; multi in lacunam et paludem delapsi immersique, multi etiam late in siluis uepribusque occisi. Turci 20 regio corpore inuento modicae altitudinis columnam, quae hodie quoque uisitur, cum inscriptiolle rei gestae in eodem loco statuerunt. Hungari uero et qui cum ilIis deserta petierant praeter Valachos locorum inscitia non facile ad Danubium peruenere. Si quos tamen fortuna illuc egit, farne, uigilia, siti, frigore, iassitudine ceterisque malis adeo prius afflixit, ut saepe doluerint, quod non hosti potius iugulandos se praebuissent. Errantes per solitudinem, aut inedia dissoluit aut ad terras hostiles perlatos seruitus excepit; maiorque multo fuit erroris clades, quam pugnae aduersae. Juliano inter fugiendum uis illata seu praedae cupiditate seu quia uulgo quasi auctor patrollusque perfidiae inuisus erat. Id constat saucium seminudumque 30 in deuio saltu exhalantem ani mam ab Sanoceo obequitante inspectum admonitumque, quod euentus tandem planum fecisset non fuisse Deo cOl·di ea, quae contra foedus et iusiurandum more magis argutorum hominum, quam ex aequo et bono disputasset, cum execratione relictum. 1. tota ea pugna A 2. ąuod code!.: ipse W 3. 1aboris codd.: laboraretur G 4. hostis W 6. suae codd.: futurae NMW: suae in [utuTae corr. vide/ul' C; praecesserant code/.: praecesserunt G; galea codd.: Galera JW 7. equi codd.: equo M: qui O 9. ahorta RIO. ub hastaque detraxit et codcl.: et qua uenturus hostis longissirue ab hasta eff1auit et N}VJvl. Pro hasta ser. hoste, sed poslea cIeletum et ill mge hasta ser. N: verba et qua uenturus hostis longissi in mge, uerba me ab hasta efflauit ae in tcxtu in ras. ser. C; Et paulo codd.! Sed et paulo NFV: Sed Et paulo C II. ad praeparandum codd.: ud se preparandos G 12. disgressi A; priuatim codd.: primLtorum M 14. usque codd.: neque J-V 15. fama uułgo RPG 17. uero deest G 18. frequens codd.:"multiplex G; fuga A; fugaque et caedes codd.: fuga magis quam caedes G 19. immersique codd.: mersique G; etiam deest G; late deest JV~ occisi deest W 23. non fadle codd.: aegre G; illue fortuna O 24. lassitudineque B 26. fuit multo J.V 30. admonitumque id quod G

12. Ea quae de terrae motu ante pugnam Varnensem facto apud CaIlimachum leguntur, recedunt a veritate, cum reapse motus terrae m. Iunio ineunte a. 1443 extiterit. Cf. MPH VI, p. 670.

20. De columna a Turcis collocata atque de sepulcro non procul a Varna reperto, cf. J. Grzegorzewski, Grób Warneńczyka, Kraków 1911.

208

bitwy męstwo króla jaśniało w pełni, jakby Władysław przewijest to ostatni jego czyn na ziemi i że polegnie. Spełnił on wszystko, czego można żądać od dzielnego dowódcy i odważnego żołnierza; niósł pomoc chwieją­ cym się, wstrzymywał cofających się, w każdej najcieższej sytuacji umiał dodać otuchy, służyć radą, ręką i słowem, tak że i wrogowie i swoi musieli się z nim liczyć. Różne znaki poprzedziły śmierć Władysława. Najpierw gdy przywdziewał zbroję, szyszak wypadł z ręki giermka, potem gdy miał dosiąść konia, ten dziko rzucał się i wierzgał. Poza tym, gdy już szyki stały na polu w oczekiwaniu zbliżają­ cego się wroga, nagle z pogodnego i jasnego nieba zerwała się straszliwa wichura; wiatr poszarpał wiele chorągwi, a szczególnie królewską, i oderwał ją od drzewca, lecz zaraz potem ustał. Kiedy indziej, wnet po rozejściu się rady, na której uchwalono drugą wyprawę na Turków, gdy każdy ze zgromadzonych poszedł, by przygotować się do walki, nastąpiło trzęsienie ziemi. Było ono tak gwałtowne, że nie tylko zniszczyło poszczególne części zabudowań, jak to bywa w tych wypadkach, ale i w niespotykanym stopniu niemal całkowicie zrównało z ziemią wiele miast. Poza tym niektóre rzeki odmieniły swój bieg i koryto, a na skutek wielkiej drożyzny zboża rozeszła się pogłoska, że albo ziarno obumarło, albo ziemia przestała rodzić. Trudno było ustalić, ile ludzi padło po obu stronach, bo walki toczyły się i w dolinie, i na wszFstkich okolicznych wzgórzach, gdzie żołnierze zapędzali się w pościgu. Wielu wpadło i potonęło w jeziorze i w bagnach, wielu zabito w lasach i ciernistych krzakach. Turcy znalazłszy ciało króla postawili w tym miejscu na niewielkim wzniesieniu pomnik z opisem bitwy, który i dziś można oglądać. Węgrzy zaś i ci - prócz Wołochów - którzy z nimi uszli w puszczę, nie znając okolicy z trudem dobrnęli do Dunaju. Ale nawet i ci, którzy się tam zaraz dostali, znękani głodem, znużeni bezsennością, pragnieniem, zimnem, tyle tam nieszczęść zaznali, że często żałowali, iż nie poginęli w walce z wrogiem. Błąkali się potem po pustyni i albo pomarli z głodu, albo los zapędził ich na ziemie wroga, gdzie dostali się do niewoli. I w końcu większą klęskę spowodowała ta tułaczka niż przegrana bitwa. Juliana zabito w czasie ucieczki, zapewne z chciwości lub' dla łupu, a może dlatego, że był powszechnie znienawidzony jako ten, który doprowadził do zła­ mania przymierza. Wiemy o tym od Grzegorza z Sanoka, który przejeżdżając konno ujrzał go w chwili, gdy ranny i obdarty konał na rozstajach. Grzegorz wypomniał Julianowi, że wreszcie ta klęska niezbicie dowiodła, jak niemiłe Bogu było to, co kardynał tak przewrotnie doradzał wbrew zaprzysiężonej zgodzie, nie kierując się dobrem i słusznością sprawy. Po czym przeklął go i odjechał. W

ciągu całej

dywał, że

28. Id quod de luliano Caesarino Callimacbus co=emorat eum saucium, in devio saltu exhalantem animam a Gregorio Sanoceo de dade a Turcis accepta obiurgatum esse, dubitationi obnoxium videtur. cr. S. Kwiatkowski, MPH VI, p. 160. Ioannes Fijałek (o. c. l, p. 232) asseverat Gregorium Sanoceum expeditioni Varnensi haudquaquam interfuisse, tunc temporis enim cum Petro Woda procancellario, in Polonia moratum esse. 31. De causis c1adis apud Varnam acceptae cf. O. Halecki, o. C., pp. 50-54, 62; O. Halecki, Tlte Crusade oj Warna, New York City 1943, pp. 54-78; R. Urbanek, o. C., pp. 119-123, 181-9 J. Dąbrowski, o. c., p. 197. Freddy Thiriet, La Romanie vellitienne au 7110yen age, Paris, 1959, p.p. 377-379. 14

209

Huniadianus superato Danubio cum paucis per Valachiam citatissimo itinere in Hungariam properauit, ne rei male gestae fama seditionem tumultumue aliquem intrinsecum excitaret aut Frederico et Boemis nouandarum rerum in orbitate regni occasionem simul et consilium suggereret. 4. Post sug1. per Valachiam deest RPG 3. intrinsecum codd.: darni G; nouandarum codd.: nouarum A gereret: Finis -riAOS Ja. Ar. scripsit O: Amen Finitus is libellus Anno Salutis Mil1esimo Quingentesimo Primo. Pridie Kalendas Marcias, Iterom Amen M: ,eAos N: 12 Aug. 92 zu Wien per l fI. R: Hucusque extat impressum lib. p

Hunyady przeprawił się z garstką ludzi przez Dunaj i poprzez Wołoszczyznę jak najszybciej pomknął na Węgry. Obawiał się bowiem, że wieść o klęsce może wywołać bunt i wewnętrzne rozruchy, a Fryderykowi i Czechom da sposobność wichrzenia i podda myśl wtrącania się w sprawy osieroconego państwa.

INDEX NOMINUM PROPRIORUM quae in hoc opere Cal!imachi occurrunt Aegeum mare 132 Agria 46, 108 Agriensis episcopus v. Rosgonius Simon Agriensis (iuvenis) 112 Alba Regalis 46, 68 Albertus 14, 20, 24, 28, 30, 32, 54, 70, 128 Alcoranum 172 Alexander 118 Alibeus 148 Amoratus 28, 32, 142, 166, 190, 194, 202 Aperiascium 44, 46, 84, 98, 114 Arius 122 Asia 18, 74, 84, 88, 142, 154, 162, 172, 174, 198,204 Auster 72 Australes 72, 90, 112 Austria 20, 24, 58, 72, 84, 90, 100, 112, 128 Axiacus 16 Bardeionum 34, 108 Basilea 122 Barta 94 Belgradum 72, 82, 84, 90, 130, 152 Benedictus Iaurinensis episcopus 46 Bidinum 186 Bistonia palus 186 Bithynia 162 Bninum v. Petrus de Bnino Bobritius Lesco 42, 44, 58, 194, 202, 204 Boemi 20, 72, 90, 100, 104, 106, 108, 112, 114, 116, 128, 210 Boemia 18, 24, 28, 58, 74, 90, 102, 134, 156, 158 Boemus v. Telephus Boleslaus Masoviae dux 36, 38, 40, 184 Boleslaus Opoliae dux 156, 162 Bondini montes 18 Borysthenes 16 Bossina 18, 20, 50, 84 Bossinenses 50 Brozovizia 114 Buciascanus Theodoricus 40

212

Buda 20, 30, 44, 46, 48, 52, 60, 64, 68, 84, 90, 92, 100, 102, 104, 106, 108, 128, 132, 134, 152, 156, 158 Bulgari 138, 186, 192 Bulgaria 20, 24, 76, 78, 132, 134, 140, 168, 182, 186 . Burgundi 190 Burgundia 170 Burgundus v. Philippus Burgundorum dux Caesarinus Iulianus 118, 122, 124, 126, 130, 132, 144, 150, 156, 158, 160, 176, 182, 186, 190, 196, 202, 204, 206, 208 Caica 114, 118 Caieta 162 Calcedonia 122 CaIlacrium 194 Callipolis 186, 194 Oipuscanum 108 Carambus 142, 144, 146, 148, 152, 154, 164 Carmania 162 Carmanus 162, 172, 190 Carpatus mons 18 Carvatia 98 Cascovia 34, 50, 56, 90, 98, 100, 102, 104, 108, 110, 116 Casi mirus divus 14 Casimirus (IV, IageIlonida) 14, 24, 28, 36, 38, 40, 44, 124, 156, 160, 182, 184 Cavarna 194 Chersinicus 18 Chersonessus Thracius 194 Chesmarchum 42, 44, 92, 102, 104 Ciabrus 138 Ciliae comes 20, 34, 46, 56, 58, 64, 66, 84, 128 Cisovensis Ioannes 30, 38, 40 Clistichium 98 Cognespolensis Ioannes 32 Colocensis episcopus 50 Comarnum 44, 46 Comorocensis Nicolaus 104, 114, 118

Constantinopolis 122, 154 Corcinum 82 Cracovia 20, 24, 28, 30, 74 Crepnicza 34, 102, Curosvancheus Creslaus 38, 40 Dacia 18 Dalmatia 92, 98 Danubius 18, 20, 48, 58, 72, 134, 140, 186, 192, 208. 210 Dardania 20 Derslaus Ritifianeus 40 Despotus 50, 52, 76, 84, 132, 134, 142, 144, Mt0~1~1~1~1~I~D~I~

182, 186, 196, 198, 200, 202, 204, 206 Dionisius v. Strigoniensis archiepiscopus Dracu1a VIadislaus 188, 190 Drohicinum 36, 184 Ephesus 122 Eugenius (IV, pont. max.) 118, 120, 122, 154 Europa 14, 16, 74, 76, 84, 88, 154, 170, D4, 176, 182, 194, 198, 200, 204, 206 Eurus 72 Eutiches 122 . Euxinum mare 16, 20, 186, 192, 194, 196 Evangelium 172 Fannia 42 Felix 01, pont. max.) 118 Florentia 72 Florentinum 186 Franciscus Albertus (cardinaIis) 162, 172, 182, 194 Franco (Slavoniae banus) 156, 198, 200, 202, 204, 206 Fredericus (III, imperator) 46, 72, 100, 128, 164, 210 Fristatski Nicolaus 46, 48, 94 Fursta 18 Galata 194, 196, 202 GaIIiDO GaIIia 88 Gara Ladislaus 42, 52, 66, 90, 92, 94, 96, 100 Genuenses 154 Germani 150 Germania 18, 88, 118 Gorcensis Lucas 40, 74 Gothi 24 Graeci 118, 154, 174, 190, 192 Graecia 88

Graecus imperator v. PaIaeologus Joannes Gregorius Sanoceus 30, 38, 40, 44, 82, 98, 138, 170, 176, 208 Gruscinensis Joannes 184 Hadrianopolis 196 Haemus 20, 140, 186, 192, 194, 196 HelIespontus 132, 162, 168, 172, 174, 180, 186, 194 Hendrevera Laurentius 44, 46, 48 Hierosolyma 120 Hippophagi 18 Hispania 88 Hungari passim Hungaria passim Huniadianus Ioannes 22, 48, 58, 64, 92, 94, 96, 98, 126, 128, 130, 132, 136, 138, 140, 142, 144, 148, 152, 158, 164, 166, DO, 176, 180, 182, 192, 196, 198, 200, 204, 206, 210 Hyperborei 18 Ianizari 204, 206 Jaurinum 46, 58, 84, 90, 92, 100, 128 Jazigae Metanastae 18 Ierassus 20 Ioannes (Galerus) 102 Jscra Joannes 90, 98, 100, 102, 114, 116, 118, 122, 130, 160 Istbrnus 194, 196 Istula 18 Itali 190 Italia 88, 118, 170 IuIianus v. Caesarinus Iulianus Ladislaus divus 202, 204 Lassovianus Nicolaus 40, 98 Latini D4 Litifani 38, 40, 44, 184 Litifania 18, 20, 30, 36, 38, 40, 44, 56, 60, 62, 90, 124, 156 Livonia 18 Lubolia 34, 116 Macedonia 142, 154, 162, 186, 196 Macedonius 122 Macropolis 194, 196 Maeotis 18 Mamacus 138 MarcelIus Emenricus 24 Marcomani 18 Mars 112, 204 Martinus divus 70 Masovi 160, 182, 184

213

Masovia 18, 118, 156 Messembria 192, 196 Michael 36, 184 Misi 140 Misia Inferior 20, 140 Misia Superior 20, 196 Moldavia 20 Morava 134 Moravia 18, 90 Morobandus 18 Musomani 138, 154, 166 Nestorius 122 Nicaea 122 Nicolaus (de Sciborze) 96, 98 Nicopolis 186 Nitriensis episcopus 50 Odrovansanus Petrus 106, 108, 110, 112 Ombrones 18 Opolia 156 Orsava 186 Ostrorogeus Dobrogostius 30, 40, 74 Ostrorogeus Sandivogius 32, 40, 58 Palaeologus Ioannes 154, 162, 174, 182, 190 Palancius Ladislaus 24 Pangratius de Sancto Nicolao 158 Panisus 192 pannonia 18 Paulus divus 70, 118, 120 Perenus Ioannes 24, 48, 92, 98, 104 Perenus Nicolaus 44 Pesta 48 Petricovia 184 Petrus de Bnino 14 Petrus divus 70, 118, 120 Pezechium 194 Phecusa 192 Philippus Burgundorum dux 154, 168, 190 Pbrygia 142 Pilzanus Ioannes 184 Pontus (Euxinus) v. Euxinum mare Pontus 162 Podolia 16, 30, 40, 108, 126 Podolinum 104, 114, 116 Poloni passim Polonia passim Pomerania 18 Posonium 58 Postumus 22 30, 34, 44, 52, 64, 70, 72, 92, 102, 116, 122, 124, 126, 128 Presburgum 104

214

Prussia 18, 134 Pruteni 132, 160, 162 Quadi 18 QuinqueeccIesiensis episcopus 48 Rascia 20, 22, 24, 76, 78, 82 Ravus 58 Rhodope 186, 194 Richnova 114, 116 Riphaei montes 18 Roma 118, 120 Romani 170 Rosgonius Simon 44, 70, 90, 92, 116, 122, 130, 198, 202 Rosgonius Stephanus 46, 48, 104 Russia 16; 18, 30, 38, 156 Ruteni 36 Saboci 18 Salsus Lapis 134 Sandecium 36 Saniscia 58 Sanoceus v. Gregorius Sanoceus Sarmatae 18 Sarmatia 16, 18 Sarmatici montes 18 Sarrnaticus oceanus 18 Savus 72 Scaruscium 98 Scepusium 18, 118 Sciamatuleus Scidona 40 Sciamatuleus Vincentius 40, 44, 66 Scora Nicolaus 104 Segedinum 82, 166, 184, 186 Segniensis episcopus 24, 32 Sernana silva 18 Servia 20, 168 Sidones 18 Sigismundus (Hungariae et Boemiae rex) 20 22, 24, 28, 48, 54, 70 Sigisrnundus (Magnus Dux Lithuaniae) 36, 184 Silesia 18, 126, 160 Simon 120 Sirmiensis episcopus 50 Smiderovum 74 Solorna UO, 112 Sophia (regina) 36 Sophia (urbs) 134 Stephanus sanctus 66, 68, 70 Strigoniensis archiepiscopus 42, 46, 52, 66 Strigonium 90, 92, 96

Sudetae 18 , Sullonum 192 Sumium 194 : Sunderovium 22 Suidrigal 36

.,

Talancius Mathico 24, 48 Tanais 18 Tancinensis Andreas 40, 44, 106 Tancinensis Ioannes 40, 44 Tarnovia 106 Tarnovinus Ioannes 40, 194 Tartari 18, 24, 28, 30, 90, 108, 156 Telephus 108 110, 112, 114 Thracia 138, 140, 142, 162, 170, 186, 192 Thyras 16, 20 Tibiscus 18, 134 Transilvanensis episcopus 50 Transilvania 18, 98 Tr;]JalIi 20, 140 , !.-'t.lIci passinl Turcus passim

Uranus Ioaimes 72 Vacciensis episcopus 50 Vagus.160 Valachi 132, 134, 186, 192, 202, 206, 208 Valachia 18, 20, 126, 188, 210 Vandali 24 Varadiensis episcopus 50, 202 Varna 194, 196, 200 Venedici montes 18 Veneti 154, 168, 190 Vesperrniensis episcopus 48 Vienna 106 Vilna 20, 30 Visburgi 18 Viscegradum 42, 66, 68 Vladislaus (III, Poloniae et Hungariae rex, Varnensis) passim Vladislaviensis episcopus 184 Vratislavia 162 Zaramba Laurentius 104 Zuder Nicolaus 112