KAFKASYA'NIN JEOPOLITIK SORUNLARI

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

AVRASYA BİR VAKFI ASAM YAYINLARI KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DİZİSİ

KAFKASYA’NIN JEOPOLİTİK SORUNLARI HAZAR ÜNİVERSİTESİ, AVRASYA STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ KONFERANSI

27-28 EYLÜL 2001 BAKÜ

AVRASYA - BIR VAKFI ASAM YAYINLARI : 53 KAFKASYA ARASTIRMALARI DIZISI : 07

ASAM AVRASYA STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ Ankara, 2003

1

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ...................................................................................................................................................3 ÖNSÖZ..................................................................................................................................................4 AÇILIŞ TOPLÂNTISI ........................................................................................................................5 TARTIŞMALAR..................................................................................................................................13 MÜZAKERELER ................................................................................................................................27 AZERBAYCAN-GÜRCISTAN İLIŞKILERININ KAFKASYA’NIN GÜVENLIĞINE ETKISI ..............................................................................................................................................................29 İRAN’IN KAFKASYA POLITIKASI ÇERÇEVESINDE İRAN-AZERBAYCAN İLIŞKILERININ SON ON YILI ......................................................................................................37 TARTIŞMA BÖLÜMÜ ........................................................................................................................40 TEBLIĞ: PROF. DR. ANIL ÇEÇEN İRAN – AZERBAYCAN İLIŞKILERI............................43 MÜZAKERELER: ...............................................................................................................................46 KONU: AZERBAYCAN-ERMENISTAN İLIŞKILERINDE SON DURUM VE MÜLTECILER SORUNU.............................................................................................................................................51 TARTIŞMALAR: ................................................................................................................................55 RUSYA’NIN KAFKASYA POLITIKASI VE RUS ASKERÎ ÜSLERI .......................................59 KONFERANSIN DEĞERLENDIRILMESI ...................................................................................66

2

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

SUNUŞ Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, çağdaş benzeri kuruluşlar gibi derlenilen ham haberleri bilgiye ve bu bilgileri de düşünceye çevirirken faaliyet çarkının her safhasında edinimlerini paylaşmaktadır. Bu paylaşım şekillerinden birisi konferanslardır ki “Kafkasya Jeopolitik Sorunları Konferansı” da bu türden faaliyetlerin bir ürünüdür. Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi ile Hazar Üniversitesi’nin Bakü’de 27-28 Eylül 2001 tarihinde birlikte yaptıkları bu faaliyete iki ülkeden kırk uzman bildiri ile katılmış veya tartışmalara iştirak etmiştir. Stratejik arayışın doğasında olan; akademisyen, bürokrat, araştırmacı, yazar bu çalışmada da bir araya gelmiş, üniversite ortamında yapılan etkinlikten beklenen hasıla alınmıştır. Bu faaliyetin ikinci bölümü Türkiye’de yapılacaktır. Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi kuruluş amacını öncelikli olarak; bilgi bankası oluşturmak ve strateji üretmek şeklinde belirlemiştir. Ancak sürdürülen faaliyetler çalışma alanını geliştirmiş, çalışma alanının kapsamına eğitim ve yayını da almıştır. Bir tarafta süreli ve süresiz yayınların devamı sürerken, bu yayın çalışmaları kervanına konferansların yayınlanmaları da eklenilmiştir. Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin Türkiye içerisinde üniversitelerimizle proje ve münferit faaliyet bazında dayanışması sürerken, Türkiye dışında Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan, Azerbaycan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti üniversiteleri ile de dayanışma giderek artmaktadır. Bütün bu faaliyetlerin bu çalışmada olduğu gibi yayına dönüştürülmelerine devam edilecektir. Böylece Türkiye’nin, bölgenin ve dünyanın sorunlarına yönelik çözüm arayışları kalıcı olmakta ve daha geniş okuyucu kitlesine ulaşabilmektedir.

Şaban GÜLBAHAR Avrasya-Bir Vakfı Başkanı

3

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

ÖNSÖZ Türkiye’de hep yeniliklere imza atan Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi “Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları” adlı bu çalışma ile bir ilke daha imza atarak internette kitap yayıncılığına başlıyor. 27-28 Eylül 2001 tarihlerinde Hazar Üniversitesi ile ASAM’ın düzenledikleri toplantıda sunulan tebliğlerin ve tartışmaların bir araya geldiği bu çalışma 11 Eylül’den hemen hemen bir sene önce Kafkasya’daki jeopolitik ihtiyaçların fotoğrafını çekmesi ve irdelemesi açısından önemli bir işlevi yerine getiriyor. Çünkü, 11 Eylül’den sonra dünyanın hemen her yerinde olduğu gibi Kafkasya’da da önemli değişimler meydana geldi. Bu çalışmadaki tespitler Kafkasya uzmanlarına olduğu gibi Kafkasya’yı yeni çalışmaya başlayanlara da çok faydalı olacaktır. Bu çalışmanın son halini almasında büyük emeği geçen Kafkasya Araştırmaları Masası Asistanı Araz Aslanlı’ya teşekkür ve takdirlerimi ifade etmeyi bir görev biliyorum.

Prof. Dr. Ümit ÖZDAĞ ASAM Başkanı

4

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

HAZAR ÜNİVERSİTESİ, AVRASYA STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ KONFERANSI

Açılış Toplântısı Oturum Başkanları: Prof. Dr. Ümit Özdağ, ASAM Başkanı; Prof. Dr. Hamlet İsahanlı, Hazar Üniversitesinin Rektörü Prof. Dr. Hamlet İsahanlı Hanımlar ve Beyler, Aziz dostlar, aziz konuklar, Sayın Ümit Bey, Her şeyden önce ben sizi Hazar Üniversitesinde selâmlıyor, hoş geldinîz diyorum. Bir kısmınız büyük bir ihtimalle üniversitemize ilk defa geliyorsunuzdur. Bundan sonra sık sık bizi ziyaret edeceğinizi ve işbirliği yapacağımızı umut ediyorum. Biz bu semineri merkez binamızın daha geniş imkânlara sahip salonunda düzenlemeyi düşünmüştük; fakat, bizim Hukuk ve Sosyal Bilimler Fakültesi burada düzenlemeyi daha uygun buldu. Konferansın programı sizlere iletildi ve biliyorsunuz ki, konferans Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi (Ankara, Türkiye) ve Hazar Üniversitesi tarafından organize edilmiştir. Bu bizim organize edeceğimiz konferanslar serisinin ilkidir. Bu bağlamda, biz devamlı olarak Azerbaycan’da ve Türkiye’de konferans düzenleyeceğiz. Bugünkü konferansımız, Kafkasya’nın jeopolitik problemleri ile ilgilidir. Bu geniş bir kavramdır. Bu konuda günlerce konuşmak mümkündür. Bugün biz daha çok Kafkasya’nın güvenliği çerçevesinde tartışmalar yapacağız. Bu konunun bizim en mühim problemlerimizden biri olduğu herkes tarafından bilinmektedir. Kafkasya, güvenliğinin sağlanamaması için tüm koşullara sahiptir. Bir yandan, tarihî bakımdan Kafkasya tüm büyük imparatorlukların kenar bölgesi olagelmiştir. Kenar bölgeler ise her zaman imparatorlukların dağılması sürecinde güvenliği en az temin edilen bölgeler olmuşlardır. Öte yandan, coğrafî bakımdan biz bu güvenliği zedeleyecek tüm öğelere sahibiz: Kafkasya büyük devletlerin arasında bulunan bir bölgedir. Yakın ve Orta Doğu bölgesidir. Stratejik önemi büyük olan iki büyük denizin arasında bulunmaktadır. Dolaysıyla, coğrafî durum meselenin yeterince karmaşıklaşmasına neden olmuştur. Tabiî, dinî ve etnik nedenleri de eklemek gerekir. Çünkü, Kafkasya’da Hristiyan-Müslüman faktörü karşı karşıya kalmakta veya bir arada bulunmaktadır. Çünkü, nüfus bakımından Kafkasya’da hem Müslümanlar, hem de Hristiyanlar yaşamaktadır. Diğer taraftan Kafkasya’yı etkisi altına almaya çalışan devletler ise dinî açıdan farklı devletlerdir. Kafkasya dünyanın en karmaşık etnik manzarası olan bir yeridir ve bu faktör etnik çatışmalara ve savaşlara yol açmıştır. Devletçilik meselesi de bu güvenlik sorunlarının sebeplerinden biridir. Çünkü Kafkasya

5

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

devletleri genç devletlerdir. Genç devletlerin de iştahları genellikle büyük olur ve onlar sınırların yeniden çizilmesini arzu ederler. Bir diğeri, şüphesiz, iktisadî sorunlardır. Kafkasya, özellikle de Azerbaycan, büyük enerji kaynaklarına sahiptir ve bu, büyük güçlerin ilgisini buraya çekmektedir. Bu da büyük güçler arasında rekabete neden olmaktadır. Böylece, bölgedeki sınır savaşlarının ve büyük güçlerin bu bölgeyi etkisi altına almak için verdikleri nüfuz mücadelesinin etkisi altında olduğumuz sonucunu çıkarabiliriz. Bu iki unsur, durumun istikrara kavuşmasına ve güvenliğin sağlanmasına büyük ölçüde engel olmaktadır ve olacaktır. İlginçtir, 80 yıl önce 1920’de ortaya çıkan manzara ile günümüzdeki durum hemen hemen aynıdır. Bunun sebebi de bellidir. Zira, jeopolitik durum değişmemiş, Kafkasya’nın jeopolitik önemi azalmamış, belki de artmıştır. Aktörlerin durumunda da çok az değişiklik yaşanmıştır. O dönemle kıyaslandığında, yeni bir süper güç olan ABD yerine o dönemde İngiltere ve Almanya’nın Kafkasya’ya girmesi mümkündü. Şimdi ise ABD etkin durumdadır. Günümüzde İran büyük güçler arasına girmiş ve bölgedeki rekabetin oyuncularından biri hâline gelmiştir. Güç faktörleri açısından değişiklikler gözlemlenebilir; fakat diğer etkenler konusunda değişiklik pek gözlemlenmemektedir. Ben bir de 11 Eylül terör saldırılarının dünyanın güvenlik sistemine yeni bakış açılarının ortaya çıkmasına sebep olduğunu belirtmek isterim. Sanıyorum, konferansımızda bu meseleye de değinilecektir. Güvenlik alanında yeni bakış açıları ortaya çıkıyor, onların Kafkasya’nın güvenliğine etkisi nasıl olacak? Yine de bizim konferansta sadece analizler ve öngörülerde bulunulmakla kalınmayacağından ve Kafkasya’nın jeopolitik sorunları hakkında belli stratejik önerilerin de ileri sürüleceğinden eminim. Hepinize şimdiden davetimizi kabul edip memnuniyetle geldiğiniz için teşekkür ediyorum. Çünkü, buradaki herkes bu coğrafî alanda yaşayan, bu alan ile ilgili çalışan, hem bilimsel çalışmalarda bulunan hem de hayatî görevleri bakımından teorik, pratik faaliyetlerde bulunan insanlardır. Bu yüzden uzmanların buraya toplânmasından Hazar Üniversitesi olarak çok memnunuz ve bu tür görüşmelerin devamı için çalışacağız. Teşekkür ederim. Prof. Dr. Ümit Özdağ Sayın Rektör, muhterem misafirler, Azerbaycan’ın güçlü bir üniversitesi olan Hazar Üniversitesi ile ASAM tarafından ortak düzenlenen Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları toplântısına hoş geldinîz. Bu toplântı Soğuk Savaş sonrasında tekrar bir araya gelen Türk dünyası bilim adamları arasında yapılan şu ana kadar gerçekleşmiş belki yüzlerle toplântıdan farklı bir nitelik taşıyor. Reel-politik ve sadece jeopolitik sorunları içeren bir toplântı olma niteliğini taşıyor. Kafkasya coğrafyası, Soğuk Savaş sonrası dönemde yeniden yapılanan ve yapılanması henüz bitmeyen dünyanın en önemli parçalarından biri ve jeopolitik bir güç mücadelesinin cereyan ettiği alan olmak durumundadır. Bir anlamda da Kafkasya coğrafyası, eğer Türk dünyasını bir vücut olarak düşünürsek, bu vücudun boğazını oluşturuyor, birleşme noktasını oluşturuyor. Kafkasya başka bir anlamda da bir geçit; kıtalar arası, milletler arası, kültürler arası bir kesişme noktası gibi oluyor. Bu durum onu tarih boyunca bütün emperyal hedeflere maruz kalmış ediyor. Ne yazık ki, bu emperyal hedefler bugün de Kafkasya jeopolitiğine yönelik olarak sürmekte ve Kafkasya’da barışın, demokrasinin ve istikrarın genişlemesinin önündeki engel, hem de büyük engel olarak görülmektedir. Bu toplântımızda bütün bu sorunlar bugün ve yarın ayrıntılı olarak ele alınacak ve Sayın Rektörün de ifade ettiği gibi ASAM ve Hazar Üniversitesi uzmanları tarafından incelenecek ve tartışılacaktır. Böylece birbirimizin aynı sorunlara bakış kültürlerini daha yakından öğrenmiş olacağız ve bu toplântıların bizler için de öğretici olduğunu söylemek durumundayım. Bu toplântı, Sayın Rektörün ifade ettiği gibi, sadece bir toplântıdan ibaret değil, toplântılar dizisini oluşturuyor. Bunu, Hazar Üniversitesi ve ASAM’ın öncülüğünde yol alan bir süreç olarak düşünüyoruz. Bu süreç içerisinde sadece Azerbaycan’da ve Türkiye içerisinde Hazar Üniversitesi ve ASAM değil, bunun ötesinde Türk dünyasının bütün 6

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

bölgelerinden strateji ile ilgilenen kişi ve kurumlar bir araya gelecekler. Değişik boyutlarıyla bu jeopolitik sorunları, tarihî derinliklerini ve güncel önemlerini de göz önünde bulundurarak analiz edebileceğiz. Böyle bir çalışmanın bize, bundan sonraki on seneye daha realist bir zihin zemininde hazırlanmamız konusunda yardımcı olacağını düşünüyorum. Sözü fazla uzatmak istemiyorum. Bizi buraya davet eden ve bu toplântının gerçekleşmesini sağlayan Hazar Üniversitesi yöneticilerine huzurunuzda teşekkür ediyorum ve size de bu toplântıya katıldığınız için teşekkürlerimi, sevgi ve saygılarımı ifade etmek istiyorum. İlk oturumumuz Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin on yılının değerlendirmesine yönelik olacak ve Hazar Üniversitesinden Sayın Gabil Hüseynli ile ASAM’dan Sayın Dr. Yaşar Kalafat bu konuda sunuşlar yapacaklardır. Arzu ederseniz, Yaşar Beyle başlayalım. Sayın Yaşar Kalafat buyurun efendim, söz sizin. Dr. Yaşar Kalafat, ASAM Yönetim Kurulu Üyesi Azerbaycan-Türkiye İlişkileri Türkiye-Azerbaycan denince süre olarak Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra geçen on yıllık zamanı kast ediyoruz. Bu süre, Ebülfez Elçibey’in dönemi ve onu takip eden dönem olarak; ayrıca iki soydaş toplumun on yıllık ilişkileri bir bütün olarak çeşitli çalışmalarda ele alınmıştır. Bu itibarla biz yakın geçmişi başlangıcından itibaren ele almayıp son dönemi ve daha özel olarak bir-iki yılın üzerinde yoğunlaşmaya çalışacağız. Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin çeşitli alanları ile diplomasi, enerji, ticaret, eğitim, kültür gibi boyutları daraltıp bir noktada yoğunlaşmak itibarıyla, bunları ayrı ayrı ele almayıp, merkezine etnik-sosyal yapıyı oturttuğumuz bilgilerimizle bu tür konu başlıklarına zaruret duyunca değineceğiz. Son bir yıldaki gelişmelere öncelikle değinecek olursak, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini, Azerbaycan-İran ve Türkiye-İran ilişkilerinden bağımsız ele almak mümkün değildir. Türkiye, Azerbaycan ve İran’ın demografik yapısı, etno-sosyal özelliği ön plâna çıkarıyor. Bu ülkelerdeki hâkim etnik unsur, Kafkasya’nın, özellikle de Güney Kafkasya’nın sorunlarının çözümünde tayin edici faktördür. Bu anlamda, Türkiye, Azerbaycan kadar Kafkasya ülkesi ve Azerbaycan, İran ve Türkiye kadar Orta Doğu ülkesidir. Sorunların doğumu ve çözümünde siyasî sınırlar kadar, demografik sınırların da tayin edici faktör olduğu kanaatindeyim. Bölgede, son on yılda tekrar sahnelenen “Ermeni meselesi”, enerji faktörüne bağlı olarak adı geçen bu üç ülkenin gündemine oturmuştur. Bu arada insanların millet potansiyeli, millî potansiyelinin ölçülmesinde bir kıstas olmaktadır. Nüfusça fazla olan bir toplum, bu özelliğiyle bir üstünlük elde etmiş olmaktadır. Homojen kitlelerin, heterojen kitleler karşısında bu anlamda avantajları bulunmaktadır. Fakat, çoğunluk olma her zaman üstünlük işareti değildir. Farklı etnik yapılardan oluşan toplumlarda, bu farklılık çok kere avantaj olarak kullanılmaktadır. Bazı uluslar bu tür demografik dağılımdan emperyal çıkarları doğrultusunda yararlanabilmektedirler. Ermeni lobileri bunun bir örnek teşkil etmiştir. Ermeniler bunu başarılı olarak kullanmaktadırlar. Bazı uluslar dünya coğrafyasının neresinde ve hangi devlet altında yaşıyor olurlarsa olsunlar, mensup oldukları millet, onların belli bir hedef kabul etmeleri için yeterlidir. Ermeniler itibarıyla, Türkler bu durumdadırlar. İran ile Ermenistan arasındaki dayanışma, ortaklık dayanışmasıdır. Bu konuda çok konuşmak istemiyorum ve kısaca, Azerbaycan-İran ilişkilerine değinip, Azerbaycan-Türkiye konusuna dönmek istiyorum. İran, Minsk grubunun uzantısı olarak eklenince, bu pozisyonunu Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde Azerbaycan'a karşı olarak baskı gibi kullanabileceğini düşünmüştür. Bu olay gelişmenin birinci etabıydı. Evvelce, Azerbaycan'la İran arasında yapılmış ticarî-siyasî ve kültürel anlaşmalara göre İran, Nahçıvan’da konsolosluk açarken; Azerbaycan, Tebriz’de konsolosluk açamamıştır. İkinci

7

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

etapta, Azerbaycan, İran'la yapılan görüşmelerde, İran'da yaşayan soydaş potansiyelini ima ederek, Azerbaycan-Ermenistan arasındaki hâkimlik rolünde adil olmasını ima etmiştir. Bunu takip eden günlerde İran, Hazar denizindeki Azerbaycan petrol arama tankerlerine askerî güçle müdahâle etme temayülü göstermiştir. Bu üçüncü safhaydı. Dördüncü safhada, İran savaş uçakları Azerbaycan sınırlarını ihlâl etmiştir. İran, Azerbaycan üzerinde askerî üstünlüğü olduğu mesajını vermiştir. Bu gelişmeyi Azerbaycan’ın etnik takipten yana olmadığını gösteren açıklamalar takip etmiştir. Bu arada Azerbaycan Türkiye’den yalnız olmadığı hakkında mesajlar almıştır. Sorunun bu safhasında etnik özellik kadar, kültürün de rekabetin bir parçası olduğunu, İran'ın İran medeniyet görüşünün banisi ve sahibi olduğu tezini vurgulamamız lâzım. Bu çok önemli bir husus, ırkî genleriyle demografik çoğunluğunu elinde tutan Türkler üzerinde, Fars milletinin kültürel alanda galebe çalmaya devam etmesi anlamındadır. Esasen, tarih boyunca büyük çoğunluğu Türklerden oluşan kavimlerin yerleşmiş olduğu İran coğrafyasında gelişmiş medeniyetlere Farslar kendi millîyetleri adına sahip çıkmaktadır. Farslıkla özdeşleştirilen İran medeniyeti, Gazneli, Babur, Harezmşah, Hazar, Selçuklu ve Osmanlı Türk toplumları üzerinde kendinî hissettirmiştir. Farsların bu kültürel emperyalizmi, Cumhuriyet Türkiyesi’nde, Atatürk tarafından durdurulmuştur. Günümüzde, İran'ın kültür politikasının Karakalpakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Afganistan ve Azerbaycan aydını tarafından bilindiğinin farkındayız. Özetlemek gerekirse, Türk soyluların ırk kozuna karşılık, Fars soylular kültür kozunu kullanmaya çalışmaktadırlar. Şimdi başa dönerek, konumuzun başlığıyla sonuç arasında bir bağlantı kuralım. Azerbaycan ve Türkiye arasında siyasî, iktisadî ve diğer ilişkilerin temelinde, Türk dünyasını da kapsayacak şekilde kültürel girişimler yatmaktadır. Azerbaycan ile Türkiye'nin İran karşısında kozu, soydaşlık paydasındadır. Azerbaycan Anayasası’nda milletin ve dilinin adının değiştirilmiş olması, öğrenci mübadelesindeki sıkıntılar, Türkiye’de eğitim görmüş Azerbaycanlı gençlerin gelecek sıkıntıları, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasası’nda yapılan değişiklikle Türkiye’nin garantörlük hakkının kaldırılmış olması, olumlu sayılmayacak değişikliklerdir. Diğer taraftan 1991’de kabul edilmiş bir kararla, Azerbaycan’ın Lâtin alfabesine geçmesi, Türkiye televizyonlarının Azerbaycan’da yayın yapmaları ve bir Azerbaycan kanalının Türkiye’de yayına başlaması gibi hususlar ise ilişkiler adına olumlu gelişmelerdir. Azerbaycan-Türkiye arasındaki ilişkilerin İran boyutu kadar, Gürcistan boyutu da önemlidir. Azerbaycan- Türkiye-İran üçgeninde olduğu gibi, Azerbaycan-Türkiye-Gürcistan üçgeninin de merkezinde Ermeni faktörü vardır. Bu itibarla Gürcistan’ın etno-sosyal yapısına göz atılması gerekecektir. Gürcistan’da; Osetler, Abhazlar, Acaralar ve Ermenilerin yanı sıra Türkler yaşamaktadır. Azerbaycan’la Türkiye arasında Fars-Ermeni İttifakı karşıtı Türkçü bir cephe oluşturulması Gürcistan’ı yakından etkileyecektir. Gürcistan’da Osetler ve Abhazlar Rusya destekli silâhlı mücadele vermektedir. Her iki toplum ve Acaralar idarî statüye sahip olmalarına rağmen, sayıca bunlardan daha fazla olan Türkler hiçbir statüye sahip değillerdir. Gürcistan Türklerinin özel bir statüleri yoktur. Osetler ve Abhazlarda olduğu gibi Gürcistan Türklerine Sovyetler Birliği döneminde verilen haklar geri alınmaya başlamış ve ülkenin Türklerinde huzursuzluk baş göstermiştir. Cavaheti yakın tarihîn Ahıskasıdır. Bu bölgeden sürülen Türkler, Avrupa Güvenlik Konseyinin kararına göre on yıl içerisinde yurtlarına dönebilme hakkını elde etmişlerdir. Gürcistan, ülkesinde Türk nüfusunun yoğunlaşmasını istemezken, Cavahetya’yı Türkler için boşaltmak istemeyen

8

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Ermeniler, bu konuda Türk karşıtı Ermeni-Gürcü ittifakı kurabilirler. Bir Ermeni-Gürcü-Fars dayanışması belirebilir ve bu hâl Türk-Azerbaycan ilişkilerinin sıklaştırılmasını gerektirir. Ermenistan ve İran Batı karşıtı, Rusya yanlısı bir siyaset izlerken Gürcistan, Türkiye ve Azerbaycan Rusya karşıtı, Batı yanlısı bir politika takip etmektedir. Ancak Acara Özerk Cumhuriyeti, Gürcistan’a bağlı olmakla beraber, Batı yanlısı değil, Ermenistan ve Cavaheti bağlantılı Rusya yanlısı bir siyaset takip etmektedir. Türkiye, Kars Antlaşması’na rağmen Acara üzerindeki garantörlük hakkını kullanmamaktadır. Kafkasya’da Azerbaycan-Türkiye ve İran Türklüğü bir saf oluşturur ise, Gürcistan Türklüğü bu gelişmenin dışında kalmayacaktır. Böylesi bir gelişme Gürcü-Ermeni-Fars İttifakına yol açabilir. Bununla da kalmayıp hâlen RF kapsamında da yer alan Derbent’i de kapsar ki, bu hâl, zaten mevcut olan Ermeni, Fars ve Rus dayanışmasını geliştirmiş olur. Sonuç olarak şunu söyleyeyim. Azerbaycan-Türkiye ilişkileri etno-sosyal zeminde ele alınınca soy birliği faktörü önem arz etmektedir. Soy birliği mahiyetli bölgesel bir dayanışma ilişkilerin baş unsurlarından olan İran’ı, Fars etno-kültürel yapısı ile devreye sokmaktadır. Bölgede yürütülecek etno-sosyal özellikli Azerbaycan-Türkiye dayanışması Gürcistan’ı ve Rusya’yı da kapsayacaktır. Prof. Dr. Gabil Hüseyinli Azerbaycan-Türkiye İlişkileri Toplântıyı organize ettikleri için Hazar Üniversitesi yönetimine teşekkür ediyorum. Türkiye’den gelmiş bütün misafirlerimize de teşekkür ediyorum. Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ilişkileri bilimsel düzeyde analiz etmiş, bu ilişkilerin bugünü, geleceği hakkında bilimsel görüşler dile getirmiş ciddî bir esere rastlamak mümkün değildir. Bugünkü toplântının bir önemi de şundan kaynaklanmaktadır ki, biz bu gün Azerbaycan-Türkiye ilişkileri ve bununla beraber Kafkasya'daki jeopolitik durum hakkında fikirler söylemekle onun çözümüne de katkıda bulunmuş olacağız. Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ilişkiler iki devlet için stratejik öneme sahiptir ve Azerbaycan, Türkiye için büyük Türk dünyasına açılan kapı; Türkiye ise Azerbaycan için Batı dünyasına açılan bir kapı ve aynı zamanda onun en büyük müttefikidir. Ben bu sözleri size söylerken biraz yakın geçmişe göz atmak istiyorum. Geçtiğimiz günlerde biz Bakû'nün Ermeni işgalinden kurtuluşunun yıl dönümünü kutlamıştık. Muzaffer Türk askerî Nuri Paşa'nın komutası altındaki ordu 1918'de Bakû'ye gelmiş ve Bakû'nün yabancıların elinden kurtulması mücadelesinde Azerbaycan Türkleri ile aynı sırada durmuştur. İşte o andan sonra Azerbaycan'ın başkentinin bir Türk şehri olarak gelişmesi için sağlam zemin yaratılmıştır. Aynı yıllarda, Türkiye Devleti Nahçıvan’ın bir tür garantörü gibi Rusya ile imzaladığı anlaşmada Nahçıvan’ın Azerbaycan'ın bölünmez bir parçası gibi tespit edilmesinde büyük rol oynamıştır. Bu olaylar geçtiğimiz asrın başlarında cereyan ediyordu ve böylece Azerbaycan Türkünün hafızasına onun Türkiye gibi büyük bir müttefiki, Türkiye gibi büyük bir kardeşi ve taraftarının olduğu düşüncesi yerleşti. Fakat, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin daha geniş bir zemine oturması Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazandığı yıllardan itibaren başlamıştır. Bu yıl Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasının 10. yılını kutlayacağız ve bu on yıl içerisinde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin birçok alanına göz atmak, elde edilmiş başarılırı analiz etmek ve geleceğe yönelik bazı öngörülerde bulunmak mümkündür. Azerbaycan-Türkiye ilişkileri ilk yıllarda çok hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. O dönemde Türkiye'de tüm Türk dünyasına karşı büyük bir ilgi vardı, Türk dünyasına son derece büyük bir önem verilmekteydi. Türkiye’nin o zamanki Cumhurbaşkanı rahmetli Turgut Özal, Türk dünyasının birliğinin, 21. yüzyılda dünyanın kaderini

9

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

belirleyecek faktörlerden birisini oluşturacağına inanmaktaydı. Günümüzde, o dönemde hızla gelişen Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, sadece eski güzel günler olarak hatırlanabilir. Karabağ sorunu alevlenmekteydi, ülkede savaşa neden olmuştu ve o sırada Türkiye'nin Azerbaycan'a çok yönlü yardımının ilk adımları atılmaya başlamıştı. Bu ilişkiler o kadar samimî ve duygu yüklüydü ki, rahmetli Turgut Özal konuşmalarından birisinde, kuşkusuz ki, bu, Ermenistan’a psikolojik bir baskı oluşturma amacıyla söylenmişti, Türkiye’nin doğu sınırlarında askerî bir tatbikat yapılırsa ve bu sırada mermilerden biri Ermenistan arazisine düşerse, bununla dünyanın sonunun gelmeyeceğini söylemiştir. Demek ki, o, bu tür hareketiyle sadece Azerbaycan Türklerinin mücadelesine sıradan bir destek vermekle kalmamakta, aynı zamanda Türkiye Devleti’nin Azerbaycan’a desteğindeki kararlılığını ifade etmekteydi. Sonraki yıllarda merhum Turgut Özal Türk dünyasını ölümünden önce ziyaret ederken, Azerbaycan’a da gelmişti ve o zaman, ki buna ben de şahit oldum, Turgut Özal helikopterle savaş bölgesine gitme düşüncesine kapılmıştı. Son anda yardımcıları onu bu düşüncesinden vazgeçmeye zor da olsa ikna ettiler. Ben bu şekilde örnekler vermek suretiyle, sadece o dönemde hızla gelişmekte olan Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin ayrıntılarına dikkat çekmek istiyorum. Bu dönemde Azerbaycan ile Türkiye arasında siyasal, sosyal, ekonomik ve nihayet askerî işbirliği alanında temeller atılmaktaydı. O dönemde bu iki devlet arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi için uygun bir uluslararası ortam da bulunmaktaydı. Bunun nedeni Sovyet İmparatorluğu’nun yeni dağılmasıydı. Rusya derin bir şok içindeydi. Kafkasya’ya dikkatini vermeyecek hâlde idi. Aynı dönemde tüm Türk dünyası dâhil olmak üzere eski SSCB imparatorluğundan kurtulmuş cumhuriyetlerin her birinde bağımsızlık bilinci gelişmeye başlıyordu. Demokrasi ve bunun gibi değerlere çok büyük bir dönüş vardı. Bu nedenle de hem Türk dünyasının birliğini geliştirmek, hem de sadece Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ilişkileri geliştirmek için büyük olanaklar bulunmaktaydı. Fakat, üzülerek ifade ediyorum ki, o dönemin fırsatlarından hem Türkiye-Azerbaycan ilişkileri için, hem de Türk dünyası anlamında yeterince yararlanılmamıştır. Bu dönemde yaşanan duygusallık ve bazen gereksiz radikal davranışlar, bu devletler arasındaki ilişkilerin, uluslararası ilişkiler sistematiği ve bilinci çerçevesinde şekillenmesini engellemekteydi. Bir süre sonra Haydar Aliyev’in yönetim dönemi başlamıştır. Bu dönem sert pragmatizm dönemi olarak nitelendirilebilir. Yani, daha önce Turgut Özal ve Ebülfez Elçibey’e has duygusallıktan farklı olarak, bu dönemde Aliyev ve Demirel için hareket noktasını sert pragmatizm oluşturmaktaydı. Gerçi, AzerbaycanTürkiye ilişkileri ilk defa anlaşmalar imzalanarak çalışmaya başlamıştır. Bu ilişkileri düzenleyen bir dizi anlaşmalar incelendiği zaman, söz konusu anlaşmaların daha da derinleştirilmesi için arayışlar başlamıştır. 1994’ün Ekim ayında Haydar Aliyev’in Türkiye’ye gerçekleştirdiği kısa süreli ziyaretinin sonuçları Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin anlaşmalar zeminine oturtulması yönünde ilk çaba olmuştur. Bu ziyaret sırasında ekonomik, sosyal ve siyasal alana ilişkin, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin günümüzdeki hukukî temellerini de oluşturan birçok anlaşma imzalanmıştır. Bu dönemde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde hem inişli, hem de çıkışlı aşamalar olmuştur. Yani bazı dönemlerde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde yükselmeler gözlenmiş, bazı dönemlerde ise bu ilişkilerde soğuk rüzgarlar esmeye başlamıştır. Bu bakımdan Azerbaycan’da Mart 1995’teki darbe girişiminin iki ülke arasındaki ilişkiler açısından olumsuz etkisini belirtmek gerekmektedir. Bu olayla ilgili olarak bazı Azerbaycan yetkilileri, Türkiye’nin bazı yetkililerinin bu olaya karıştıklarını iddia etmişlerdir. Ama, çok şükürler olsun ki, bu iddialar üzerinde fazla durulmamış; onların bazı sorumsuz kimseler tarafından ortaya atıldığı ispatlandıktan sonra konu gündemden kalkmıştır. Azerbaycan için ilişkilerin bir başka özelliğini vurgulamak isterim. Bu gelenek günümüzde de devam etmektedir. Bu ilişkilerde kişi faktörü, sübjektif faktör önemli rol oynamıştır. Bir başka deyişle, Süleyman Demirel’le Aliyev arasındaki dostluk, günümüzde iki devlet arasındaki ilişkilerin belirleyici etkeni durumundadır. Bu nedenden dolayı, çoğu zaman devletler arasındaki ilişkiler geçici duyguların esiri olabilmektedir. Tüm bunlar göz önünde bulundurularak, günümüzde Azerbaycan10

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Türkiye ilişkilerinin potansiyelinden gerektiği kadar yararlanılmadığı rahatlıkla söylenebilir. Fakat, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerindeki niteliksel değişimi de vurgulamak gerekmektedir. Bu daha çok Azerbaycan’ın dış politika çizgisini belirlemesiyle ilgilidir. Dengeli dış politikaya yönelen Azerbaycan, bazen Türkiye ile ilişkilerinde de istikrarsız tutum takınmaktaydı. Meselâ, Haydar Aliyev iktidara gelir gelmez yüzünü Rusya’ya çevirdi. Aliyev, BDT’ye dâhil olmakla, Karabağ sorununun çözümünde bazı üstünlükler elde edebileceğini umuyordu. Aliyev, Azerbaycan’ın uluslararası plâtformdaki konumunu güçlendireceğini düşünmekteydi. Fakat birkaç ay geçtikten sonra bunun böyle olmadığını gördü. Azerbaycan’ın Elçibey dönemindeki Batı yönümlü siyasetine, Rusya faktörünü de dikkate alarak, döndü. Geçen süre, Azerbaycan’ın bu Batı yanlısı politikasında Türkiye faktörünün hep ön plânda ve belirleyici konumda olduğunu göstermiştir. O dönemden beri Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ilişkilerin çok yönlü olmasına dikkat ediliyordu. Bu bakımdan Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilerin çıkış noktası olan Bakû-Ceyhan boru hattına özellikle dikkat çekmek istiyorum. Bu hat, hidrokarbon rezervlerinin Batı pazarlarına ulaştırılmasının önemli bir aracı olacaktır. Aynı zamanda günümüzde belli bir politik misyon da üstlenen Bakû-Ceyhan boru hattı, kuşkusuz Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde yeni bir aşamayı ifade etmekte ve Azerbaycan’la Türkiye arasında çok ciddî bir ekonomik bağ oluşturmaktadır. Hazar’ın diğer bir hidrokarbon yatağı olan Şahdeniz yatağından çıkan doğal gazın Gürcistan topraklarından geçerek Erzurum’a kadar getirilmesi projesi gündeme gelmiştir ve günümüzde artık bu konuda da gerekli adımlar atılmaktadır. Tüm bunlar Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilerin önemli boyutlarını oluşturmaktadır. Türkiye’nin Azerbaycan Büyükelçiliğinin verilerinden hareket ederek, Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilerde bir düşüş yaşandığını ifade etmek istiyorum. Azerbaycan’daki Türk iş adamalarının sayısında azalma görülmektedir. Türk iş adamlarının Azerbaycan’a yaptıkları yatırımda da ciddî düşüş yaşanmaktadır. Ben bazı istatistik rakamları dikkatinize sunabilirim. Türk iş adamlarının Azerbaycan’a yaptıkları yatırımın toplam hacmi 20 milyon ABD Doları’nın altındadır. Türkiye gibi büyük bir devlet için bu çok büyük bir rakam değildir. Resmî olmayan kaynakların ifade ettiği üzere, hatta bazı Türk basın organlarında da bu durum belirtilmiştir, Azerbaycan’dan Türkiye’ye götürülen ve orada illegal biçimde kullanılan Azerbaycan sermayesinin miktarı bir milyar Dolara yakındır. Bu rakam bazen 700-800 milyon Dolara kadar gerileyebilmektedir. Tüm bunlar yasal olmayan yollarla Azerbaycan’dan Türkiye’ye, belki de buradan da Batı’ya transfer edilen kara paralardır. Bu paraların Azerbaycan ekonomisi için değil, başka amaçlar için kullanıldığı da çok açıktır. Bu tür çarpıklıklar, iki ülke arasındaki ekonomik işbirliğine zarar vermektedir. Ekonomik işbirliği alanında bir başka gerçeği de belirtmek istiyorum: Bir kural olarak Azerbaycan’a Türkiye’nin büyük iş adamları değil, o kadar da büyük sermayesi olmayan küçük çaplı tüccarları gelmektedirler. Yine de ben, Türkiye’nin Azerbaycan’daki Büyükelçisi ile bir ay önce gazetelerden birisinde yayımlanan söyleşiden bir örneği dile getirmek istiyorum. Büyükelçi diyor ki, Sabancı Holding’in temsilcileri, Bakû’de bir hafta kalmalarına rağmen, bu kadar sürede onaylandıkları için, tavuk çiftliği projelerini Azerbaycan yetkililerine gösteremeden tekrar Türkiye’ye dönmek zorunda kaldılar. Türkiye’nin büyük iş adamlarından yalnızca Koç’un burada küçük bir bankası var. Bu bankanın faaliyetleri konusunda geniş bir şey söylemek mümkün değildir. Şunu söylemek istiyorum ki, Türkiye’nin sermaye sektörünün, büyük iş adamlarının Azerbaycan’a çekilmesi konusundaki çalışmaları da yeterli görmek mümkün değildir. Sosyal alana ilişkin birçok sorunun varlığı devam etmektedir. Vize problemini ele alırsak, bu konuda her iki devletin de suçu vardır. Azerbaycan ve Türkiye arasında bir ülkeden diğerine gitmek için vize süresi bir aydır. Ama Türkiye ile İran arasındaki vize süresi üç aydır. Türkiye’nin diğer komşularıyla olan ilişkilerinde bu tür durumlara sıkça rastlanmaktadır. Ama, birbirlerine bu kadar 11

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

yakın, birbirleri için stratejik önem taşıyan bu iki ülke arasındaki kısa süreli vize uygulaması kabul edilir bir durum değildir. Türkiye Azerbaycan’da demokratik değerlerin yerleşmesi, Azerbaycan’da demokrasinin gelişmesi konusunda da çabalarını artırmalıdır. Türkiye’nin, Azerbaycan’da yapılan seçimlerdeki yolsuzluk ve demokrasiye zıt hareketlere göz yummasını da üzülerek belirtmek istiyorum. Türkiye’den gelmiş olan milletvekili heyetleri her zaman Azerbaycan’daki seçimlerin tam kurallara uygun olarak gerçekleştiği konusunda protokoller imzalamaktadırlar. Gerçi onlar bunu, Azerbaycan halkının iradesine saygı belirtisi olarak değerlendiriyorlar. Fakat, Türkiye bu konularda dikkatli olmalı, Azerbaycan’ın genel olarak demokratik alanlarda Batı’nın belli standartlarına uymaya çalışmasını teşvik etmelidir. Azerbaycan-Türkiye ilişkileri her iki ülke için son derece stratejik öneme sahiptir. Son dönemde gerçekten de bu ilişkilerin mahiyetinde yükselme gözlenmektedir. Azerbaycan, bu yılın Ağustos ayında kendi dış politika eğilimlerinde bir nevi bir kesinleştirme yapmıştır. Azerbaycan Batı yönlü siyasetinde bazı olumlu adımlar atmaya başlamıştır. Burada daha çok, Azerbaycan ordusunun eğitiminde NATO standartlarına geçilmesini, Azerbaycan’ın kesin bir şekilde Lâtin alfabesine geçmesini vurgulamak istiyorum. Tüm bunlar dikkate değer bir gelişme olarak görülmelidir. Bununla birlikte, Türkiye’nin Azerbaycan’a yönelik ilgisinin artması da gözlenmektedir. Ağustos ayında Türkiye’de Millî Güvenlik Kurulu’nun kapalı toplântısında Türk Cumhuriyetleri ile ilişkilere önem verilmesi konusunda karar alınmıştır. Bu kararda Azerbaycan’a da büyük önem verilmiştir. Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girmek için verdiği çabalar onun dış politika teşebbüslerinin ön sıralarında yer almaktadır. Avrupa Birliği’ne dâhil olma konusunda verdiği mücadele, Türkiye’yi Azerbaycan ve Türk dünyasına ilişkin siyasetinde bir miktar ihtiyatlı davranmaya yöneltmiştir. Fakat, son dönemde yaşanan değişimler, özellikle de Türkiye’de Millî Güvenlik Kurulu toplântısında alınan kararlar, Türkiye’nin Azerbaycan’a ve Türk dünyasına verdiği önemin göstergesi olmuştur. Türkiye’nin Azerbaycan’a ilgisi bir hayli artmıştır. İki ülke arasındaki ilişkiler, iktisadî ilişkilerin tüm alanlarını kapsamaktadır. Azerbaycan’la askerî işbirliği alanında ciddî ilerlemeler gözlenmektedir ve diğer Türk cumhuriyetlerine ilgi artmaktadır. Özellikle, son dönemlerdeki gelişmeler, ABD’deki son terör olayları Türkiye’nin de Azerbaycan’ın da stratejik önemini artırmıştır. Çünkü, bu olaylardan sonra hem Türkiye, hem de Azerbaycan uluslararası ilişkilerde daha aktif rol almak, daha faal işbirliğine girmek ve böylece de uluslararası plâtformda mevkilerini güçlendirmek için yeni fırsatlar elde etmişlerdir. Bu fırsatların ciddî değerlendirilmesi ve önemsenmesi, Türkiye ve Azerbaycan’ı bölgenin başat ülkeleri konumuna taşıyabilir ve bu süreç hızla gelişmektedir. Hem Türkiye’nin, hem de Azerbaycan’ın stratejik önemi, yeni dünya düzeninin kurulmasında, dünyada yeni kuralların belirlenmesinde bu iki ülke önemli rol oynayabilir, görüşü ortaya çıkmıştır. Hiç kuşkusuz Azerbaycan ve Türkiye karşılıklı olarak birbirleri için büyük önem arz etmektedirler. Türkiye, Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra onun ilk tanıyan devlet olmuştur. Son on yıl zarfında Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’la ilgili problemlerine her türlü destek veren tek ülkedir. Bu destek hem diplomatik alanda, hem de askerî ve siyasal alanda olmuştur. Aynı zamanda, Türkiye, iktisadî ve dinî yapısı itibarıyla Azerbaycan için model ülkelerden biridir. Bu itibarla devlet kurma süreci bakımından da Azerbaycan için çok önemlidir. Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, lafta kalmamalı, ciddî anlaşmalarla sağlam zemin üzerine oturtulmalı ve karaktere sahip olmalıdır. Bu Azerbaycan için ne kadar hayatî önem taşıyorsa, Türk devletlerinin lideri konumunda olan Türkiye için de o kadar önemlidir.

12

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Tartışmalar Hakani Hüseyinov: Birincisi, konunun başlığı ile ilgili olarak, bazı şeyler söyleyeceğim. Kafkasya’nın jeopolitik sorunlarından bahsederken, tabiî ki, bu meselenin biçim itibarıyla dağılmasına neden olabilir. Ben, sürenin darlığını göz önünde bulundurarak, Kafkasya’da somut olarak jeopolitik bir sorun olmadığını söyleyebilirim. Belki şöyle dersek daha doğru olur: Burada coğrafî siyasetin daha büyük imkânlara sahip olmasının tartışılması daha önemli olurdu. Kafkasya’daki uluslar arası sorunlardan bahsetmek daha doğru olur. Biz burada cereyan eden siyasî olayların öğelerinden bahsedebiliriz. Bu öğelerden birisi, Rusya’nın Kuzey Kafkasya politikasıdır. Tabiî ki, Rusya buraya müdahâle ediyorsa, burada olan sorunlar Rusya’nın buradaki nüfuzunu temsil etmektedir. Diğer öğe, RusyaGüney Kafkasya sorunlarıdır. Tabiî ki, burada da yine Rusya ile bağlantılı Rusya-Hazar, RusyaTürkiye problemleri vardır. Aynı zamanda Kafkasya’yı etkileyen İran faktörünü ele alırsak, İran’ın Hazar sorunu, İran-Türkiye sorunları vardır. Siyasî yörüngesiyle, Azerbaycan’la ve diğer sorunları var. Batı devletlerinin buraya ilgisi nedeniyle Kafkasya’da ortaya çıkan tüm sorunların uluslararasılaştırılmasına mecburuz. Bu açıdan bakıldığında ayrıca, Kafkasya’nın coğrafî siyaseti ne biçim, ne de mahiyet itibarıyla yoktur. Kafkasya’nın ne böyle bir konumu, ne de birleşik siyasî gücü yoktur ki, onun ortaya çıkardığı, onunla bağlantılı olan problemleri burada konuşabilelim. Bu anlamda, Azerbaycan-Türkiye ilişkileri de konuşmaların ilk konusu olmuştur. Tabiî ki, TürkiyeAzerbaycan ilişkilerinden bahsederken, hem Azerbaycan’ın, hem de Türkiye’nin başlıca problemlerini, çözüm yollarını ve iki ülke ilişkilerini konuşabiliriz. Azerbaycan’ın başlıca problemi kuşkusuz, toprak bütünlüğü, Karabağ sorunu ve Hazar denizinin statüsü ile bağlantılıdır. Bunun yanında enerji kaynaklarının, ulusal kaynakların dünya piyasalarına taşınması ve diğer problemlerdir. Bu problemler de çözüme kavuşturulabilir. Türkiye’nin problemlerinden bahsederken ise, Türkiye’nin Avrupa Birliği, Rusya, İran, Ermenistan ve diğerleri ile ciddî sorunları olduğunu üzülerek söylemek zorundayız. Bu açıdan bakıldığında ben kendi teklifimi bildirmek istiyorum: Türkiye, Rusya ve İran’a Azerbaycan’ı göz önünde bulundurarak baktığı ölçüde yararlı çıkacaktır. Anıl Çeçen Benim konu ile bağlı kısa bazı açıklamalarım olacaktır. Hazar Üniversitesini böyle bir toplântı düzenlediği için kutlamak istiyorum. Bu tür toplântılar devam etmelidir. Çünkü, Azerbaycan-Türkiye arasındaki ilişkilerin giderek daha sıkı olabilmesi için bu tür toplântılara ihtiyaç vardır. Azerbaycan tarafı ile Türk tarafının her türlü siyasî olayları desteklemekle, iki toplum, iki ulus olarak belli bir anlamda ortak bakışların ortaya çıkarılması için, böyle toplântıların organize edilmesinin yararlı olacağına inanmaktayım. Belki o zaman, bu iki konuşmacının söyledikleri ve vurguladıkları sorunlar daha kolay anlaşılabilecek ve daha kolay aşılabilecektir. Sayın Yaşar Kalafat konunun daha çok siyasal-kültürel boyutu ve Azerbaycan üzerindeki İran-Türkiye rekabeti çerçevesinde Türk kültürü ve din konusu üzerinde durdu. Gerçekten 21. yüzyılda yeni dünya düzeni kurulurken, bu iki konunun bir rekabet içerisinde olduğunu görüyoruz. Azerbaycan’ın geleceğinde bu iki ülkenin, iki ayrı ulusun, toplumun bu çerçevede öne geçtiğini söylemek mümkündür. Sayın Hüseyinli ise Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin ekonomik boyutu üzerinde durdu ve kendisini dinledikten sonra özellikle son on senedeki dünyadaki ekonomik gelişmeler, Türkiye’deki ekonomik atılımları, Azerbaycan’ın dünyaya açılışını düşündüm ve Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin ne kadar 13

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

geri sıralarda kaldığını gördüm. Bu gerçekten de üzerinde durulması gereken bir konudur. Sanırım, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini iki ülke ilişkileri çerçevesinde değil, Kafkasya’nın geleceği çerçevesinde ele almakta yarar vardır. Şimdi, benden önceki sayın konuşmacının ifade ettiği gibi, Kafkasya’nın geleceği ile ilgili farklı projeler vardır. Herkes gelecekte kendisine göre bir Kafkasya düşünmektedir. İslâm dünyasının ayrı bir Kafkasya projesi vardır. Hristiyan dünyasının ayrı bir Kafkasya projesi vardır. İran’ın, Rusya’nın, Avrupa’nın, Amerika’nın her birinin Kafkasya projesi var. Eski Osmanlı İmparatorluğu’nun günümüzdeki varisi olan Türkiye’nin de Kafkasya yaklaşımının olması gerekmektedir. “Projesi” demiyorum; çünkü, Türkiye’nin şu anki gücü, kendi projesini gerçekleştirebilecek önceliğe sahip değil. Kafkasya’ya baktığımızda, Kafkasya o kadar da büyük bir alan da değil, ama küçük devletlere bölünmüş bir yapı. Neden? Çünkü jeopolitik olarak dünyanın kesişme noktasındadır. Kesişme noktasında ciddî bir parçalanmışlık yaşıyor. Bugün Kafkasya’nın ana sorunu parçalanmışlıktır ve şimdiye kadar da bunu yaşıyor. Peki, bu parçalanmışlığın anlaşılmasında nasıl bir Kafkasya söz konusu? Tabiî ki, İslâm dünyası İslâmîyette birleşen bir Kafkasya’nın varlığını hedeflemektedir. Hristiyanlık dünyası ise Hristiyanlığın esas olduğu bir Kafkasya’yı hedeflemektedir. Bundan Ermeni lobisi ve Ermenistan yararlanarak, geleceğe yönelik bir Ermenistan-Gürcistan işbirliğini gündeme getirmekte ve Güney Kafkasya’dan başlayıp Kuzey Kafkasya’yı da içine alan bir Hristiyan Kafkasya yapılanması içerisinde, Ermenistan’ın Karadeniz’e açılma eğilimine girdiğini görüyoruz. Kafkasya’ya bu süreç içerinde baktığımızda, son on senedir Rusya’da yaşayan Yahudileri İsrail topladı ve İsrail’e götürdü. Bugün İsrail’de yaşayan çok sayıda nüfuz sahibi Rus Yahudisi vardır. Aynı şeyi yapmak isteyen Ermenistan, Rusya’da yaşayan Ermenileri toplamıştır. Ama bunları Ermenistan’da değil, Karadeniz bölgesinde yerleştirmeye çalıştığını görüyoruz ki, bu bir Ermeni topraklarının dışında bir yapılanmadır. Bunun, geleceğe yönelik Büyük Ermenistan, geleceğe yönelik Hristiyan Kafkasya projesinin uzantısı olarak ortaya çıktığını görüyoruz. Bunlar çok önemli konulardır. Bu konuları göz ardı ederek Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini çözemeyiz. Bu konuları ana konular olarak hesap etmeliyiz. Çünkü, Ermenilerin Hristiyan Kafkasya projesinin arkasında bazen Amerika, bazen Rusya ve hatta Fransa’yı görüyoruz. Ortak hareket ettiklerini görüyoruz. İslâm projesinde ise bunu İran’la Arap dünyası arasında bir çekişme çerçevesinde görüyoruz ki, Arap dünyası da bugün Kafkasya’ya sınırdaş değil, ama emperyalist süreç içerisinde, İngiliz İmparatorluğu döneminde İngilizlerin Suudi Arabistan bağlantısı çerçevesinde bu Suudi Arabistan’ın yönetiminde olan Vehhâbîliğin gündeme geldiğini görüyoruz. Demek ki, Suudi Arabistan bile bir Müslüman Kafkasya projesinde İran’ın kontrol edemediği bir Kafkasya istemektedir. Burada Orta Doğu, bir Suudi Arabistan-İran çekişmesinin sadece Körfez değil, aynı zamanda Kafkasya’da olduğunu görüyoruz. Kafkasya’nın geleceğinde dinler çatışması devam ettiği noktada, Kafkasya’nın geleceğinde yeni bir dünya düzeni çerçevesinde küreselleşme süreçlerinin alternatif politikalarını gündeme geldiği noktada Türkiye ve Azerbaycan bu politikalar ve bu plânlar çerçevesinde büyük bu otorite boşluğu alanında sıcak meselelerle uğraşmak zorundadır. Bu noktada Kafkasya’ya yönelik olabilir mi, Azerbaycan konusu ile geçebilir mi, onu tabiî ciddî boyutlarda düşünmek Azerbaycan tarafı ile konuşmak gerekir. Azerbaycan tarafı da bunu yakın veya sıcak gördükten sonra Türkiye tarafı ile söz konusu olabilecek. Şuna gelmek istiyorum, Azerbaycan da bugün sadece kendinî düşünmek durumunda değil, Kafkasya’nın geleceğindeki yerinin yansımaları ile karşı karşıyadır. Petrol boru hattı meselesi, doğal gaz, Hazar’ın statüsü meselesi, Büyük Ermenistan projesi, Hristiyan Kafkasya projesi, Karabağ meselesi, İran’ın iç sorunlarının Kafkasya’ya yansıyan boyutları, Türkiye’nin Orta Asya bağlantısında arada kalan bölgenin gelecekte yaşayabilmesi sorunları gibi birçok ana konuyla karşı karşıyadır.

14

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Ben bilim adamı olarak, Azerbaycan’ın da bu konularla ilgili yeterince hazırlıklı olmadığını ve şimdi bu sorunlarla ilgili istikrarlı bir politika izlemediğini burada söylemek zorundayım. Nasıl ki, Türkiye belirli konularda iniş çıkış içerisinde ise, Azerbaycan’da da aynı şeyi görüyoruz. İşte bu durum, Türkiye ile Azerbaycan arasındaki yakınlaşmayı, gelecekte ortak hareket etmeyi ve ortak bir politikayla bölgede etkinliği sağlamalarını önlemektedir. Bölge üzerine plân yapan bütün bölge dışı güçlerin öncelik verdiği birinci konu, Türkiye ve Azerbaycan’ın ortak hareket etmesini engellemektir. Azerbaycan ve Türkiye bölgede ortak hareket ederlerse, bu plânlar ikinci plânda kalır. Azerbaycan ve Türkiye bölgede ortak politika ile hareket ettiği noktada, bütün bölge dışı emperyalist plânlar ikinci aşamada kalacaktır. Bunu gördüğümüz noktada, benden önceki konuşmacıların girdiği konuları şimdi ifade edersem, Sayın Kalafat’ın söylediği, özellikle kültürel ve sosyal sorunların aşılması, Sayın Hüseyinli’nin gündeme getirdiği ekonomik sorunların aşılması, ancak böyle bir ortak hareket noktasıyla aşılabilecektir. Sonuç olarak şunu söylemek istiyorum. Evet, ekonomik, sosyal ve kültürel mahiyette birçok sorun vardır. Ama, bütün mesele Azerbaycan ile Türkiye’nin ortak hareket etmesini sağlayacak bir istikrarlı dönemin başlamasıdır. Bunu sadece yönetimler düzeyinde değil, bilim adamları düzeyinde de çekinmeden dile getirmek gerekmektedir. Çünkü bu konular yıllarca saklandı, gizlendi. Bizler, Türkiye’de bu konuları tartışamadık. Sanki, Demirperde döneminde sanki Kafkasya, Türk dünyası yokmuş gibi yaşadık. Türkiye Cumhuriyeti’nin toplumu hâlâ Türk dünyasının Azerbaycan’ın, Orta Asya’nın ve Kafkasya’nın varlığından yeterince haberdar değildir. Dünya hegemonyası, hegemon medya bu gerçekleri bizim gibi ülkelerin bilincine taşımamakta ve engellemektedir. Son on yılda Azerbaycan-Türkiye ilişkileri zaman zaman yükselmiş, zaman zaman inişe geçmiştir. Sonuçta, Azerbaycan ve Türkiye’nin her konuda ortak olması için tüm çabanın gösterilmesi ve tabiî buna göre de öncelikli bir sorun olan Karabağ sorununun burada çözülmesine öncelik verilmesi gerektiğini söylemek istiyorum. Zerdüşt Alizade: Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin tarihîne bakıldığında, birkaç önemli faktörü vurgulamamız gerekir. Başta, SSCB dağılmadan önce Azerbaycan’da Türkiye hakkında ve Türkiye’de Azerbaycan hakkında yeterince bilginin olmadığını unutmamak gerekir. Bu bilginin yokluğu veya romantik düşler, arzular, istekler, Azerbaycan-Türkiye münasebetlerinin tesis olunması sürecinde kendisini açığa vurmuştur. Bunun unutulması da ağır sonuçlar doğurmuştur. Türk meslektaşlarımın sunuşlarında, etnik faktörün ön plâna çıkarıldığını vurgulamak isterdim. Bu, Türkiye jeopolitiğinde hâkim bakış açısı olabilir. Fakat, Azerbaycan’da, ülkenin eski Sovyet mekânının bir parçası olduğundan dolayı, biz daha ziyade iktisadî-sosyal faktörlere önem vermekteyiz. Sovyet okulundan çıkmış bir bilim adamı olarak, Türk meslektaşlarımın sunuşlarında etnik, İran bilim adamlarının sunuşlarında ise din faktörünün abartılması, 21. asrın Türk asrı olarak adlandırılması, bana göre, siyasî puan toplama açısından faydalı olsa da, bunun bir sonuç getireceğine şahsen inanmıyorum. Etnik faktör büyük önem taşısaydı, dilleri bir olan, ortak mukaddes kitaba sahip olan, hatta arazileri bitişik olan 21 Arap devleti birleşirdi. Ya da Slav devletleri birleşme arzularını bildirirlerdi; gerçekte ise, keskin zıtlıklar nedeniyle, söz konusu devletler yakınlaşma yerine birbirlerinden uzaklaşmaktadırlar. Türk hanedanında etnik faktörü esas alarak, Türk hanedanı birliğinden konuşmak olanaksızdır. Bence Türk hanedanının birliği, kendinî Türk adlandİran halkların hepsinin ortak iktisadî, sosyal, siyasî çıkarlara sahip olmasıyla mümkündür. Karşılıklı bilgi yetersizliği Azerbaycan-Türkiye

15

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

ilişkilerinin tesis olunması sürecine bazı hatalar getirmektedir. Ne ölçüde doğru olduğunu bilmiyorum, ama Türk yazılı basını, bozkurtların 1992 Bakû ayaklanmasına katıldıklarını yazmıştır. Bazıları Süleyman Beyin Elçibey’in iktidara gelmesinde ve iktidardan uzaklaştırılmasında rolü olduğunu söylemektedirler. 1995 Mart ayaklanmasında da Türkiye’nin rol oynadığı konuşulmaktaydı. Bu tür ilişkiler egemenlik kurma çabaları, eski dönemlerde kalmıştır. Azerbaycan-Türkiye ilişkileri tesis edilirken, şu faktör unutulmaktadır: Azerbaycan büyük bir Avrasya mekânının bir parçası olmuş ve Sovyet İmparatorluğu’nun dağılması, bütün imparatorlukların dağılması sürecinde olduğu gibi, Azerbaycan halkına bağımsızlığın verdiği nimetlerle beraber belli ölçüde kayıplar, dağıntılar da getirmiştir. Bu dağıntıları unutmak, Azerbaycan halkının geleceğinin dikkate alınmaması yani Azerbaycan ekonomisi, geleneksel pazarlar, medeniyeti, Azerbaycan halkının psikolojisi, gerçek siyasî ve coğrafî durumunun dikkate alınmaması anlamına gelmektedir. Azerbaycan-Rusya ilişkilerinin geliştirilmesi, pekiştirilmesi tümüyle doğal bir olgudur ve ben Azerbaycan-Rusya ilişkilerinin genişlemesi için çalışmaktayım. Nedeni de, Türkiye’nin Rusya ile ilişkilerini genişletme çabasının arkasında yatan nedenin aynısıdır. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra iktisadî alanda Türkiye-Rusya ilişkileri hayli gelişmiştir. Fakat Azerbaycan-Rusya ilişkilerine Türkiye’de rekabet açısından bakılmaktadır. Aynı şekilde, Azerbaycan-İran ilişkilerine de kıskançlıkla bakılmaktadır. Fakat gerçek şudur ki, Azerbaycan’ın devlet çıkarları, Azerbaycan-Rusya, Azerbaycan-Batı, Azerbaycan-İran, Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin dengeli ve de Azerbaycan devlet ve halkının çıkarlarına uygun bir şekilde geliştirilmesini talep etmektedir. Ama maalesef, bu dikkate alınmamaktadır. Başlangıçta Türkiye’de Azerbaycan hakkında yeterli bilgi yoktu. Türkiye ve Azerbaycan karşılıklı olarak birbirlerini öğrenmektedirler. Birbirimiz hakkında bazen sevindirici, bazen ise ağrılı gerçekleri keşfetmekteyiz. Eğer böyle olmasaydı, Azerbaycan’ın eski Cumhurbaşkanı, Türkiye Millî Meclisi önünde konuşurken, Azerbaycan’da, Türkiye’nin çok sevildiğini ve “Azerbaycan’a ne olursa olsun, Türkiye’ye bir şey olmasın” denildiğini söylemezdi (ki, bundan sonra da alkışlar koptu). Bu, Türkiye milletvekilleri açısından doğru kabul edilebilir; ancak, kanımca, Azerbaycan devlet çıkarları bakımından tümüyle yanlış bir bakıştır. Her devletin kendi çıkarları var ve biz ilk olarak, söz konusu çıkarları idrak etmeli ve düzgün şekilde onları uzlaştırmaya çalışmalıyız. Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin parlak geleceğini görüyorum, ama bu ilişkilerin niteliğinin ayrı ayrılıkta devletlerden birisinin çıkarlarına zıt olmaması gerekmektedir. Ayrıca, Karabağ meselesine gelince, etnik zemine dayanan rekabet faktörünün abartılması yanlış olur ve tüm dünyadaki önemli süreçlerin unutulması ve sadece geçmiş ile bağlı etnik ve dinî faktörlerin ve tarihî adaletin ön plâna çekilmesi, bence yanlış olabilir. Türkiye ile Ermenistan arasında ilişkiler normal hâle gelirse ve bu ekonomik yönden işbirliğine dönüşürse, o zaman Türkiye’nin Ermenistan’a baskı yapma ve onu etkileme olanakları daha da genişler (bilhassa Karabağ probleminin çözümlenmesinde). Ermenistan’ın Karabağ’ı işgal etmesi, Ermenistan’ın gücü ile değil, Azerbaycan’ın zayıflığı ile bağlı bir konudur. Eğer Azerbaycan, güçlü bir devlet olsaydı, Karabağ’ı uzun zaman önce geri almıştık. Bu konuda da Ermenistan bize rakip olamazdı. Türk meslektaşlarımın toprak değişimi önerisi, benim için, bir Azerbaycan vatandaşı için çok ağır gelmektedir; kimse kimseye vatan toprağını peşkeş etmesin, toprağımızı koridor olarak vermesin. Karabağ Azerbaycan’ındır, BM onun toprak bütünlüğünü tanımaktadır ve Karabağ’ı ne koridor olarak, ne de işgal için hiçbir zaman vermeyeceğiz. Bir de Bakû-Ceyhan meselesi var. Azerbaycan ile Türkiye arasındaki iktisadî gelişme için BakûCeyhan petrol boru hattının büyük önemi vardır. Belki de, Sovyet döneminde Bakû-Ceyhan hattını inşa etmek kolaylıkla mümkün olurdu. Çünkü, o dönemde iktisadî faktörlerin önemi yoktu. O dönemlerde, devlet bütçesinden para ayrılmaktaydı ve ekonomik açıdan yararlı ya da zararlı olmasını dikkate almadan, boru hattı inşa edilebilirdi. Fakat, piyasa ekonomisi şartlarında yaşadığımızdan

16

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

dolayı, herhangi bir projenin mutlaka ekonomik getirisi olmalıdır. Proje için 2,4 milyar Dolar maliyet belirlemişler, fakat yapım esnasında diğer maliyetler de ortaya çıkmaktadır. Bilir kişilere göre, boru hattının maliyetini ödemesi için, yılda 50 milyon ton petrolün boru hattından aktarılması gerekmektedir. Azerbaycan’ın bu kadar petrolü yoktur. Bu projeye ilk engel olan Rusya’dır. BakûCeyhan petrol boru hattının ekonomik faydası ortadan kalkarsa, neden Azerbaycan, fakir, ihtiyaç içinde yaşayan halkının boğazından koparıp, ekonomik faydası olmayan bir projeye para yatırsın. Diğer şartlar altında, söz konusu 50 milyon ton petrol bulunsa, Rusya petrolü olsa bile, Bakû-Ceyhan petrol boru hattı ekonomik açıdan yararlı olabilir. Bu aynı zamanda Azerbaycan-Türkiye-Rusya işbirliğini doğurabilir. Azerbaycan-Rusya seçkinlerinin arasındaki, Sovyet döneminden kalan ilişkileri hatırlasak, Azerbaycan-Rusya derin iktisadî ilişkileri garipsenmez. Konuşmacılardan birisi Kafkasya siyaseti ile ilgili konuştu. Kesin bilgiler olmalıdır. Hayatla uzlaşan, tarihe dayanan, insanların düşüncesini, çıkarlarını dikkate alan bilgiler olmalıdır. Böyle bir konferansın yapılması çok iyi bir fikirdir. Rüstem Memmedov: Bu konferansı Azerbaycan ilmî-sosyal hayatında büyük hadise gibi değerlendiriyorum. Azerbaycan-Türkiye dostluğu ve işbirliği sadece siyasî olarak değil, aynı zamanda etnik gelişme bakımından da dikkat çekmektedir. Türk dünyasında basılan dergileri gördüm, orada profesörler tarafından yazılmış çok sayıda makale gördüğüme sevindim. Artık Türk dünyası bildirilerle, laflarla konuşmuyor, yazı ile konuşuyor. Bu da, Türk dünyasının artık kendi olanaklarını dünyaya tanıttığı anlamına gelmektedir. Azerbaycan-Türkiye ilişkilerini talep değil, aksiom olarak adlandırıyorum. İlişkilerin, 90’lı yılların başlarında Sovyetlerin dağılmasından çok önce başladığını bir daha onaylıyorum. SSCB dağılmadan önce de Azerîler Türkleşme düşüncesine, öz Türk menşeine saygıyla yanaşmışlar. Orta Asya devletlerinin birkaçında gerçekten de Türkleşme ihtiyacı vardı. Günümüzde Türkiye-Türkmenistan, Türkiye-Kırgızistan, Türkiye-Kazakistan ilişkilerine ihtiyaç duymaktayım. Bu gerçek anlamda, halkların kendi soy köküne dönüşüdür. Burada buna gereksinim yoktur, çünkü Azerbaycan her zaman kendi soy kökü ile yaşamıştır. Yenilenen dünyada 21. yüzyılda Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin karakterini vurgulamak isterim. Azerbaycan zor günlerinde, arkadaşa ihtiyacı olan günlerde Türkiye’ye dayanmıştır. Türkiye de bunu erkekçesine yerine getirmiştir. Kelbecer’in işgalini dünyaya iletmekte de Türkiye’nin rolü oldu. Türkiye Türk dünyasının itici gücüdür. Bu bakımdan, Türkiye sadece Azerbaycan için değil, bütün Türk dünyası için de destek sayılır.” Rasim Musabeyov: Zerdüşt Elizade’nin fikrine katılmadığımı belirtmek isterim. O, Türkiye ile Ermenistan arasında ilişkilerin kurulmasının olumlu rol oynayabileceğini söyledi. Ben, bunun tam tersini düşünmekteyim. Ben eminim ki, Azerbaycan nüfusunun %99’u Türkiye’nin Ermenistan’ı desteklemesinin aleyhinedir ve Ermenistan ile ilişkilerin kurulmamasını istemektedir. Ermenistan’ı sıvazlayan birçok devlet var, fakat açık şekilde Azerbaycan’ı destekleyen tek devlet Türkiye’dir. Burada, Kafkasya’ya ait farklı projelerin olduğu söylendi; fakat projeler, tarih boyunca güncellik derecelerine göre farklılık arz etmişlerdir. Hristiyan Kafkasya projesi daha çok yüzyılın başlarında, Rusya İmparatorluğu’nda daha günceldi. O dönemin Kafkasya nüfusunun etnik içeriğini araştırıldığı zaman, Rusya’nın siyasetinin sonucu olarak bölgede Hristiyan unsurunun giderek artırıldığı ortaya çıkmaktadır. O dönemlerde Ermeniler buraya getirilmiş, Polonyalılar buraya sürgüne 17

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

gönderilmişlerdir. Böylece, Hristiyan unsuru Kafkasya’da yapay şekilde arttırılmıştır. 1960-70’li yılları ele alırsak, Hristiyan unsurunun Kafkasya’daki ağırlığının iki kat azaldığı ortaya çıkar. Bu, belli ölçüde, Hristiyan Kafkasya projesinin güncelliğinin azalmasının yansımasıdır. Burada, Azerbaycan’ın ve Türkiye’nin çıkarlarının her zaman ve her alanda örtüştüğü söylendi. Ben bu fikri onaylamak isterdim. Fakat, maalesef, bu hiç de böyle değil. Geçen yüzyılın başlarında, 20’li yıllarda Azerbaycan’ın bağımsızlığına yeniden kavuştuğu dönemlere dikkat etsek, Türkiye ile Azerbaycan’ın o zamanki rakiplerinin siyasî ve dünya görüşlerinin üst üste düşmekte olduğunu görürüz. Fakat jeopolitik durum, Türkiye’nin Azerbaycan’ın Bolşevik işgalini önlemeyerek, kabullenmesi sonucunu doğurdu. Türkiye, Kafkasya’nın Rusya Bolşeviklerinin bayrağı altına dönmesini onayladı. Kafkasya, bir jeopolitik düğümdür. Burası, farklı çıkarların kesiştiği yerdir. Fakat tarih, Kafkasya’da gelişmelerin Kafkasya’nın jeopolitik durumu ile değil, daha geniş jeopolitik süreçler ile ilgili olduğunu göstermektedir. Günümüzde Kafkasya’da daha çok hangi gelişme modelini tercih edilecektir? Bu, bilhassa, rekabet içinde olan devletlerden Rusya, Türkiye ve İran’ın nispi güçlerine bağlı değil, söz konusu ülkelerin kendi jeouygarlık seçimlerine de bağlıdır. Günümüzde Rusya, Ermenistan’ın askerî müttefikidir. Kardeş Türkiye, kalben bizimle olmasına rağmen, askerî müttefikliğini gerçekleştirmek olanağına sahip değildir. Çünkü, NATO üyesi olarak belli sınırlamalarla karşı karşıyadır. Yarın Türkiye AB’ye kabul edilirse, onun belli kurallarını kabul etmek zorunda kalacaktır. O kurallar çerçevesinde Azerbaycan-Türkiye yakınlaşması yolunda ek engeller yaratılmayacak mı? Yaratılabilir. Türkiye AB’ye katılırsa, Şengen anlaşmasına katılırsa, serbest dolaşım rejimine ayak uydurarak Azerbaycan ile ilişkilere ek zorluklar yaratılmayacak mı? Biz, bu tür faktörleri, daha geniş jeopolitik manzarayı göz önüne getirerek, hem Azerbaycan-Türkiye işbirliği, hem de Kafkasya’da durum perspektiflerini doğru değerlendirmek olanağına sahip olmalıyız. Diğer önemli bir mesele de Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin dinamiği ile ilişkilidir. Tabiî ki, Sovyetler döneminde bu ilişkiler sıfıra yakındı. Bağımsızlık elde edildikten sonra her bir adım oldukça büyük gözükmektedir. Son dönemde, bu ilişkilerin gelişme dinamiğinin biraz sönük olduğunu görüyoruz. Birçok durumda bu ekonomik ve göze çarpan siyasî ilişkilerle de ilgili olabilir. Haydar Aliyev ve Süleyman Demirel böyle bir tez ortaya atmışlar: “İki devlet – bir millet”. Bu da fazla propagandaya benzemektedir, çünkü millet ile devlet aynıdır. Bu nasıl bir millet, iki devlettir ki, bunların dilleri de farklıdır? Türkiye’nin dili Türk dilidir. Azerbaycan’da da Anayasada Azerbaycan’ın dili Türk dilidir diye yazılmıştı, sonra değiştirip “Azerbaycan dili” yazdılar. Bir milletin iki dili olmaz, bir dili olması gerekmektedir. Bu meselede de belli ölçüde aydınlığa ihtiyaç vardır. Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin derinleşmesi hangi çerçevede olmalıdır. Bu ilişkiler, sadece beğenilen şiarlarla değil, daha çok emellerle geliştirilmelidir ve ortak gelişme modeli bulmalıyız.

Hasan Kanbolat Gabil Bey ile Yaşar Beye teşekkür etmek istiyorum ve bu güzel sözlere katkıda bulunmak istiyorum. Son on yılda gerek Türkiye, gerek Azerbaycan ikili ilişkilerde büyük mesafeler almıştır. Sovyet devrinde Türkiyeliler Azerbaycan’a veya Azerbaycanlılar Türkiye’ye doğru dürüst gidip gelmiyorlardı bile. Eğer böyle bir şey olsa istihbarat teşkilâtları bu kişinin peşine düşerdi. Azerbaycanlı devlet adamları kendi taraflarından, Türkiyeliler de kendi taraflarından sorunlara bakmaktadırlar. Önemli olan birbirimizi dinlemektir. Sorunları daha kesin tespit etmemiz ve çarelerini bulmamızdır. Tespit ettiğim bir sıra Türkiye bakışlı sorun vardır. Birinci, Türkiye Azerbaycan’a yönelik üç ay süreli vize vermektedir. Yalnızca bir ay ikamet süresi verilmektedir. Azerbaycan ise 40 18

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Dolar karşılığında bir ay süreli vize vermektedir. Halbuki Gürcistan’ın Türkiye’ye karşı bir aylık vize bedeli 30 Dolardır. Ayrıca, Osmanlı Devleti sınırlarında olan ülkeler Türkiye’ye vize uygulamamaktadır. Azerbaycan; İran ve Rus kamyonlarından devlet yol parası almazken, Türkiye’den almaya devam etmektedir. Yalnızca Türkiye’ye yönelik olarak kırmızı et ürünlerinin girişini yasaklamıştır. Ayrıca Mart 2001’de, 1997’den beri ilk defe Bakû’de Karma Ekonomik Komisyon Toplântısı yapılmıştır ve maalesef, protokol imzalanmamıştır. Azerbaycan’a Türkiye’nin ithalâtı 150 milyon Dolar, ihracatı ise 100 milyon Dolardır. Bu seviye, Türkiye’nin Orta Doğu ülkeleri ile, örneğin, Suriye ile dış ticaret hacminden azdır. Bu kadar protokol imzalanmasına rağmen, küçük çaplı bir Orta Doğu ülkesi ile olan dış ticaret hacminin bile yakalanmaması, iki ülke açısından üzüntü verici bir durumdur. Bakû’de hâlâ bir Türk kültür evi açılmamıştır. Aynı şekilde, bir Azerbaycan kültür evi de Ankara’da açılmamıştır. Türkiye ve Azerbaycan aydınları birbirlerini, ne bürokratlar kadar, ne de küçük iş adamları kadar tanıyamamıştır. Bunları açık açık söylemekte fayda vardır. Bu ülkeler arasında koordinasyon eksikliği vardır. Biz aydınlar olarak birbirimizi göremiyoruz ve birbirimizi yeterince tanımıyoruz. Türkiye’de öğrenim gören, Azerbaycanlı öğrencilerimiz var. Bunlar da Azerbaycan’a dönünce sahipsiz kalmaktadırlar. Onların sorunları büyüktür. Ne Türkiye, ne de Azerbaycan bu öğrencilere sahip çıkmamaktadır. Biz iki ülke olarak büyük sözler söylüyoruz, büyük sözlerin altına imza atıyoruz. Fakat, Lâtin Amerika ile İspanya arasındaki ve benzeri ilişkileri incelemiyoruz. İspanyolca konuşan Lâtin Amerika vatandaşları, İspanya’da bir yıl yasal olarak çalıştıkları taktirde, isterlerse İspanya vatandaşı olabilirler ve İspanyol pasaportu alabilirler. Aynı şekilde İngiltere’ye gelen Anglosakson kökenli Yeni Zelandalılar veya Avustralyalılar iki yıl yasal şeklinde çalışabilirler ve İngiltere hükümeti bunları sigortalarını yatırmaktadır. Fakat, ne Azerbaycan vatandaşları Türkiye’de rahat etmektedir, ne de Türk vatandaşları Azerbaycan’da rahat etmektedirler. Siz bir Azerbaycan öğrencisi olarak Ankara’da üç ay sonra imza atmazsanız, polis kapınıza dayanır. Teşekkür ederim.

19

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Hazar Denizi Ve Bölgenin Enerji Kaynakları

Oturum Başkanları: Hazar Üniversitesin’den Doç.Dr. İbrahim Aliyev, ASAM’dan Prof. Dr. Anıl Çeçen Sabit Bağırov: Hazar, Dünya Enerji Kaynağının Yeni Merkezi mi? Sayın Bayanlar, Baylar, Bana, böyle saygın bir dinleyici grubu karşısında konuşma şerefi verildiği için çok teşekkür ederim. Ben burada, Hazar bölgesinin jeopolitiği ve onunla bağlı olarak enerji üretimi ve nakli problemlerinin birçok tanınmış araştırmacısını görmekteyim. Bu durum benim işimi kolaylaştırmaktadır. Çünkü, böyle bir grup karşısında belli olayların tekrar söylenmesine ve onların yorumlanmasına ihtiyaç duyulmamaktadır. Bu nedenle de ben, kısaca petrol ve doğal gaz üretiminin beklenilen hacimlerinin değerlendirilmesinin genel sonuçları, rezervlerin dünya piyasalarına nakli ve bölgede geliştirilen boru hatları hakkında konuşacağım. 1. Hazar’a Kıyısı Bulunan Ülkelerin Hidrokarbon Rezervleri ve İhracat Potansiyelleri Tablo 1’de, Hazar’a kıyısı bulunan ülkelerde ispatlanmış petrol ve kondensat rezervlerinin günümüzdeki miktarları ve en iyimser öngörülere göre 2005, 2010 ve 2015’li yıllarda beklenilen ihracat miktarı gösterilmiştir. Bu tabloda Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistan’ın tüm ülke rezervleri, Rusya ve İran’ın ise sadece Hazar’daki potansiyeli, yani onların Hazar’ın off shore bölgelerindeki rezervleri dikkate alınmıştır. Rezervlerin hesaplânmasındaki bu farkın nedeni, karşımıza koyduğumuz bu meseleyle bağlantılıdır: Hazar bölgesinin ihracat potansiyelinin belirlenmesi ve bu potansiyelin, bu bölgedeki boru hatlarının mevcut ve beklenilen imkânlarının karşılaştırılması. Rezervlerin hacmi iyimser olarak hesaplândığında, 2015 yılı için rezervlerin artış öngörüleri dikkate alınmıştır. Bu öngörüler, hem ilgili ülkelerin yetkilileri (devlet başkanı, başbakan, enerji bakanı, ulusal petrol şirketlerinin başkanları), hem de bu ülkelerde çalışan konsorsiyumların çeşitli derecelerden yetkilileri tarafından defalarca dile getirilmiştir. Bu açıklamalar, bir zamanlar Sovyet jeologlarının rezervlere ilişkin tahminleriyle karşılaştırılmıştır. Hazar’a kıyısı bulanan ülkelerin ihracat imkânlarının petrol ve kondensatın cari ve tahmin edilen rezervlere göre hesaplânması hâlinde, üretim hakkındaki öngörülerin gerçekleştirilebilir olduğu görülmektedir. Bunun yanında, elde edilen rezervlerden bu ülkeler tarafından iç tüketiminin tahmin edilen cari ve beklenilen hacimleri de dikkate alınmıştır. İtiraf etmem gerekiyor ki, yukarıda belirtilen tahminlerde Türkmenistan’ın tahmin edilen rezervleri, bu ülkenin Hazar’ın Türkmenistan kıyısındaki rezervlerini 11 milyar ton olarak değerlendiren uzmanların tahminlerine görece azaltılmıştır. Ben bunu yapmak zorunda kaldım; çünkü, Türkmenistan şelfinde (kıyısında) arama çalışmaları yeni başlamıştır. Türkmen uzmanların

20

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

tahminlerinin doğru çıkmasını temenni ederim. Bu, Hazar’ın dünyadaki önemini daha da artırır ve sadece bu ülkeye değil, diğer Hazar’a kıyısı bulunan devletlere de gelir getirir. Böylece, yukarıdaki tablodan da gördüğümüz gibi, hidrokarbon rezervlerinin ispatlanmış miktarları sonraki yıllarda aratacaktır ve 2015’te 18 milyar ton seviyesine ulaşabilir. Bu rakam küçük müdür, yoksa büyük müdür? Tablo 2’de verdiğimiz, petrol zengini devletlerin rezervleri, bu konuda bilgi edinmemizi sağlayabilir. Hazar bölgesinin tahmin edilen kaynaklarının göstergelerini, petrol ve kondensatın dünya çapında ispatlanmış rezerv seviyeleri ile karşılaştırdığımızda, Hazar bölgesinin yakın gelecekte dünyanın mühim petrol üretim merkezlerinden birine dönüşmesi olasılığının yüksek olduğunu görebiliriz. Hazar bölgesinden petrol ve kondensat ihracatının tahmin edilen değerlerini, 2015’teki dünya petrol üretimindeki 4 milyar tonluk hacimle karşılaştırdığımızda benzeri sonuca varabiliriz. Yani, 2015’te Hazar bölgesi dünya piyasasına her 24 saatte ortalama hesapla 4,12 milyon varil hacminde petrol temin edebilir ve günlük hasılat ise 4,7 milyon varil olabilir. Eğer bu miktarı dünya piyasalarına en çok petrol üreten beş ülkedeki günlük hasılat ile karşılaştırırsak bu rakamın oldukça önemli olduğunu görebiliriz: Suudi Arabistan-7,6 milyon varil, Rusya-6,3 milyon varil, ABD-5,9 milyon varil, İran-3,5 milyon varil, Çin-3,2 milyon varil. Böylece, 2015’te petrol üretimine göre Hazar bölgesinin dünyada üçüncülüğüne veya dördüncülüğüne yükselmesi beklenebilir. Peki, bu kadar petrolün dünya piyasalarına çıkarılma olanakları nelerdir? 2. Üretilen Petrolün Dünya Piyasalarına Nakli Perspektifleri Hazar bölgesinden petrolün nakli için mevcut, plânlanan ve araştırılan boru hatları güzergâhları ve kapasiteleri Tablo 3’te yer almaktadır. Tablo 3’ten görülmektedir ki, günümüzde tüm petrol boru hatlarının kapasitelerinin toplamı 81 milyon tondur. Tengiz-Novorosissk boru hattının ikinci evresi gerçekleştirildikten sonra ise toplam kapasite yılda 122 milyon tona ulaşacaktır (burada Bakû-Groznı-Novorossisk ve Bakû-MahaçkalaNovorossisk iki alternatif boru hattından birinin kapasitesi dikkate alınmıştır). Hatta bu kapasiteler de ihracatın yılda 215 milyon ton potansiyelinden (bkz: Tablo 1) çok daha azdır. Boru hatlarının bu eksiğini öngören petrol konsorsiyumları bugün Bakû-Tiflis-Ceyhan, Aktau-Bakû, Kazakistan-Çin, Kazakistan-Türkmenistan-İran gibi çeşitli alternatif güzergâhlar incelenmektedir. Aktau-Bakû boru hattının verileri Tablo 3’te belirtilmemiştir. Bunun nedeni, bu boru hattının inşa perspektifinin (fizibilite çalışması) incelenmesinin henüz tamamlanmamasıdır. Temmuz 2001’de ABD hükümeti ile Kazakistan’ın Petrol ve Doğal Gaz Nakli Ulusal Şirketi (PDNUŞ) arasında Subsidiary anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmaya göre, PDNUŞ önümüzdeki yedi-sekiz ay içerisinde Kazakistan petrolünün Bakû-Tiflis-Ceyhan boru hattına kadarki naklinin teknik, ekonomik ve ekolojik yönlerinin araştırılması için 346 milyon ABD Doları miktarında teknik yardım almıştır. Bundan önce, daha Mart 2001’de Azerbaycan’da, Bakû-Tiflis-Ceyhan güzergâhı üzerinde çalışan kurum ve şirketlerle faaliyetin koordine edilmesi amacıyla Kazaktransoil, Azerbaycan Devlet Petrol şirketi ve Gürcistan Ulusal Petrol şirketi arasında karşılıklı anlaşma memorandumu imzalanmıştır. Bu belgeye uygun olarak, Bakû-Tiflis-Ceyhan projesinin incelenmesi için Kazakistan grubu oluşturulmuştur. İnceleme sonuçları muhtemelen 2001 sonu veya 2002 başında tamamlanacaktır.

21

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Bunların yanında, Bakû-Tiflis-Ceyhan boru hattının kapasitesi, sanki Aktau-Bakû boru hattının kapasitesini de kendinde ihtiva etmektedir. Bu nedenle de, Tablo 3’ün ikinci kısmında sıralanan tüm boru hatlarının toplam kapasitesi hesaplândığı zaman, onun yeniden hesaplânmasına ihtiyaç duyulmamaktadır. 2015’te Hazar bölgesinde kullanılmakta olan ve proje aşamasında olan tüm petrol boru hatlarının toplam kapasitesi yıllık 237 milyon ton olabilir. Bu ise petrol ihracının 2015 için beklenilen, 215 milyon tonluk hacminden çok da fazla değildir. Ama, Kazakistan ve Türkmenistan’dan petrolün tankerle İran (ve sonra takas ve satış koşuluyla) ve Azerbaycan (ve sonra demir yolu ile Karadeniz limanlarına) terminallerine taşınmasını da dikkate almak gerekmektedir. Günümüzde bu tür ihracatın hacmi yıllık 3-4 milyon tondur. Fakat, bunun 2015’te 10 milyon tona ulaşması mümkündür. Demek ki, Bakû-Tiflis-Ceyhan, Kazakistan-Çin ve Kazakistan-Türkmenistan-İran boru hatlarının her üçünün inşası, ulaşım yollarının göreceliliğine neden olabilir. Bakû-Tiflis-Ceyhan’ın inşası artık şüphe götürmediği için, diğer iki boru hattı açısından iki alternatif ortaya çıkmaktadır: 1) Ya her iki hat inşa edilecek, fakat Kazakistan-Çin’in ikince evresi gerçekleşmeyecektir; 2) Ya da KazakistanTürkmenistan-İran boru hattı hiç inşa edilmeyecek, fakat Kazakistan-Çin boru hattı için sadece birinci değil, ikinci evre de gerçekleşecektir. Bu alternatiflerden birinin tercih edilmesi kararı Kazakistan hükümetince verilecektir. Kazakistan-Çin Boru Hattı’nın (Aktau’dan Sincan’a kadar) teknik ve ekonomik fizibilitesini, Çin Ulusal Petrol Şirketi’nin (CNPN), kendisiyle Kazakistan Enerji Bakanlığı arasında 1997’de imzalanan beş anlaşmaya uygun olarak (Aktyubemunaygaz hisselerinin %60’ını Çin aldıktan sonra) hazırlaması gerekiyor. Fakat, 1999’da teknik ve ekonomik fizibilite çalışmaları durdurulmuştur. Buna Aktyubemunaygaz’la ilgili anlaşmanın bazı şartlarının CNPN tarafından bozulması nedeniyle Kazakistan hükümeti ve CNPN arasında yaşanan uyuşmazlıklar neden olmuştur. Buna rağmen, bu boru hattı her iki ülkenin çıkarına olduğu için teknik ve ekonomik fizibilite ile ilgili çalışmaların devam edeceğini beklemek mümkündür. 2001’de Kazakistan resmî yetkililerinin petrol boru hatlarının çeşitlendirilmesinin zarurîliği hakkındaki beyanları bunun göstergelerindendir. Kazakistan-Türkmenistan-İran boru hattıyla ilgili teknik-ekonomik fizibilite raporu, Kazakistan hükümetinin isteği ile TotalFinaElf şirketi tarafından hazırlanmaktadır. Bu proje ile ilgili aktivite Kazakistan-Çin projesinden daha yüksektir. Fakat, Hazar’ın Kazakistan kıyılarındaki büyük petrol rezervleri ispatlanıncaya kadar, Kazakistan-Çin veya Kazakistan-Türkmenistan-İran boru hatlarının inşası ile ilgili herhangi bir kararın verilmesi güç görünmektedir. Böylece, Tablo 3’te belirtilen dört petrol boru hattından en ileri safhada olanının ve günümüzde hiçbir şüphe doğurmayacak olanın Bakû-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı olduğunu görmekteyiz. Bu güzergâhın incelenmesi daha 1991’de başlamıştır. Bu hattın inşası için ilk hükümetler arası anlaşma, Azerbaycan ile Türkiye arasında Mart 1993’te imzalanmıştır. Fakat, Bakû-Tiflis-Ceyhan hattının Ankara Deklârasyonu ile ABD, Kazakistan, Özbekistan ve Gürcistan hükümetlerince de desteklenmesi için beş yıl (Ekim 1998’de) gerekmiştir. Bir yıl sonra 18 Kasım 1999’da ise AGİT İstanbul Zirvesinde Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye, Kazakistan ve ABD devlet başkanları tarafından, Bakû-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı’nı destekleyen İstanbul Deklârasyonu imzalanmıştır. Nihayet, Ekim 2000’de mühendislik işlerinin belirlenmesi amacıyla sponsor grubu oluşturulmuş ve Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye hükümetleri ilgili anlaşmaları imzalamışlardır. Günümüzde sponsor grubunun içeriği şu şekildedir: ARDNŞ (%50), BP (%25,41), Unocal (%7,75), Statoil (%6,47), TPAO (%5,12), Itochu (%3,02), Delta Hess (%2,13).

22

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

ABD’li Chevron, Texaco, Conoco, İngiltere ve Hollanda’nın RD Shell, İtalya’nın ENI, Kanada’nın Alberta Energy şirketleri sponsor grubunda bulunma konusuyla ilgilendiklerini belirtmişlerdir. ARDNŞ daha önceden, sponsor grubundaki %50’lik payını paylaşabileceğini açıklamıştır. Temmuz 2001’de alt yapıya ilişkin mühendislik çalışmaları tamamlanmıştır. Şu anda, boru hattının kapsamlı projelendirilmesi çalışmaları yapılmaktadır. Boru hattının kapsamlı projelendirilmesini, Azerbaycan ve Gürcistan arazisinde ABD’li Bechtel, Türkiye’de ise Alman ILF firmaları yapmaktadır. ILF, Türkiye içerisinde Bakû-Tiflis-Ceyhan’ın projelendirilmesi ve inşasından sorumlu BOTAŞ’ın ihâlecisidir. Türkiye’nin Yüksel İnşaat & Temel-Su şirketi ise söz konusu Alman şirketin ihâlecisidir. Bakû-Tiflis-Ceyhan boru hattının inşası için 36 ay, boru hattının doldurulması için beş-altı ay gerekeceği ve projenin değerinin 2,7-3,2 milyar Dolar olacağı varsayılmaktadır. Kapsamlı projelendirme Temmuz 2002’ye kadar devam edecek ve bu, sponsor grubuna 150 milyon Dolara mal olacaktır. Bu işlerin sonuçlarına göre, Bakû-Tiflis-Ceyhan projesinin değeri %10-15’lik hata payı ile belirlenecektir. Şu anda boru hattının inşası %30 hata payı ile 2,8-2,9 milyar Dolar olarak değerlendirilmektedir. Proje için mali kaynakların seferberliği riski, güncelliğini hâlen korumaktadır. Fakat, ABD’nin bir dizi sermaye kurumlarının projeye yardımı konusunda, üst düzey ABD’li yetkililerin yeterince umutlandırıcı açıklamaları olmuştur. Ayrıca, projeyle ilgilenen dünyanın diğer sermaye kurumlarının da (Uluslararası Maliye Kurumu, EBRD) konuya ilişkin olumlu açıklamaları vardır. Bunun yanında, yabancı finansmana % 100 değil, %60-70 oranında ihtiyaç duyulacağını da belirtmemiz gerekmektedir. Finansmanın geriye kalan kısmını sponsor grubu üyelerinin karşılayacakları muhtemeldir. Prensip olarak Azerbaycan, boru hattının inşası projesindeki %50’lik payını elinde tutabilir; çünkü, gerekli finansmanı Azerî-Çırag-Güneşli projesinin gerçekleşmesinden elde edecektir. Fakat, ARDNŞ büyük bir ihtimalle, payının bir kısmını yukarıda projeye katılmaları konusunda ismi geçen şirketlerden birine veya birkaçına verecektir. Böylece, Bakû-Tiflis-Ceyhan’ın büyük bir ihtimalle, 2004 yılı sonunda ya da 2005’in başında çalışmaya başlayacağını bekleyebiliriz. Şimdi de 2015’te Karadeniz’de ortaya çıkacak durumu gözden geçirelim. Bakû-Groznı (Mahaçkala)-Novorossiysk, Tengiz- Novorossiysk, Mahaçkala- Novorossiysk, Bakû-Supsa boru hatlarından buraya dâhil olan petrolün toplam hacmi 87 milyon tona ulaşabilir. Eğer bu miktara Rusya’dan gelen petrolün hacmi ve Hazar’da tankerlerin taşıdığı petrolün hacmi de eklenirse, Karadeniz’e ulaştırılan petrolün toplam hacmi 150 milyon ton seviyesinde olur. Bu petrol Karadeniz’den nasıl taşınır? İstanbul ve Çanakkale Boğazlarından yaklaşık 60 milyon ton petrol taşınabilmektedir. Geriye 90 milyon ton kalmaktadır. Bu miktarın taşınması için Ukrayna’da Güney – Brodi petrol boru hattı inşa edilmiştir ve Burgaz-Aleksandropolis, Burgaz - Vlore ve KonstansaTriyest boru hatları projelendirilmekte ve araştırılmaktadır. Bu boru hatları ile ilgili göstergeler Tablo 4’te verilmiştir. Burgaz-Aleksandropolis ve Burgaz-Vlore birbirine alternatiftir. Bunlardan yalnız biri inşa edilebilir. Bu kararı Bulgaristan hükümeti kabul edecektir. Türkiye yönetiminin, İstanbul-Çanakkale Boğazlarından petrolün tankerle taşınması konusunda daha sıkı bir rejim belirlenmesinin zarurîliği hakkındaki bir dizi açıklamasından sonra, 1995’te Rusya, Burgaz-Aleksandropolis petrol boru hattını gündeme getirdi. Türkiye tarafından bu açıklamalar, Hazar yataklarından Karadeniz’e taşınan petrolün hacminin önemli ölçüde artmasının yol açacağı sorunlar belli olduktan sonra yapılmıştır. Burgaz-Aleksandropolis projesinin incelenmesi ve bu proje ile ilgili görüşmeler, petrolün Karadeniz’den İstanbul-Çanakkale yoluyla değil, başka bir yolla Akdeniz’e taşınmasını hedef edinen

23

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

diğer alternatif projelerle ilgili görüşmelerden çok daha önce başlamıştır. Fakat, Bulgaristan bu proje ile ona alternatif olan Burgaz-Vlore projesi arasında tercihini henüz belirlememiştir. Burgaz-Vlore projesini AMBO (Aranavutluk, Makedonya, Bulgaristan) konsorsiyumu önermektedir. Boru hattı Bulgaristan’ın Burgaz ve Arnavutluk’un Vlore limanlarını birleştirecektir. Bu hattın Burgaz-Aleksandropolis güzergâhına oranla daha uzun ve pahalı olmasına rağmen, Bulgaristan yakın zaman kadar Burgaz-Vlore alternatifini tercih etmekteydi. Sofya-Skopye-Tİrana “Avrupa 8’lik Oku”nun gelişimi buna neden olabilir. Fakat, analizcilerin fikrince, bu yılın Martında Kral Simeon Bulgaristan’ın Başbakanı olduktan sonra durum değişebilir. Son bilgilere göre, Ekim’in başlarında Sofya’da Rusya, Yunanistan ve Bulgaristan uzmanlarının görüşmesi plânlanmaktadır. Bu görüşmede trans Balkan hattının yapımı değerlendirilecektir. Budapeşte’nin himayesi altında bulunan Konstansa-Triyest güzergâhı, Bulgar boru hattına alternatiftir. Bu hattın yapımı için iki ihtimal vardır: 1) Romanya-Macaristan –Slovenya-İtalya (uzunluğu 1300 km) güzergâhı; 2) Romanya-Sırbistan-Hırvatistan-İtalya (uzunluğu 1000 km). Sonuncu ihtimal, Yugoslavya’da durum normalleştikten sonra görüşmelere konu olmuştur. 25 Ekim 2000’de Brüksel’de, Romanya, Yugoslavya ve Hırvatistan arasında bir memorandum imzalanmıştır. Romen projelerinin bir üstünlüğü vardır. Bu da onların büyük petrol rafinerilerinin yanına kadar uzanmış olmasıdır ve böylece ilâve taşıma masrafları sorunu da çözülebilmektedir. İtalya, Avrupa’da en büyük rafinerilere sahiptir ve günde 2,45 milyon varil petrol rafine etme kapasitesine sahiptir. Buna ilâveten, bu hatta on Romen rafinerisini eklemek mümkündür. Buna rağmen, birçok uzman ve siyasetçiye göre, bu projenin gerçekleşme şansı çok düşüktür. Yunanistan’ın Gelişme Bakanı Nikos Hristodolakis konuya ilişkin olarak, “Bu projenin gelecek vadetmediğini anlamak için haritaya göz atmak yeterlidir”, şeklinde ifade kullanmıştır. Geçtiğimiz günlerde medyada yer alan bilgilere göre, Kazakistan’ın petrol şirketleri, petrolün Romanya yönünde nakline ilgi göstermemektedirler. Nedeni, tahmin edilebileceği gibi, yüksek tarifelerdir: her ton için on Dolar. Bu bölgeye petrolün tankerle taşınması, şirketlere ton başına beş Dolara mal olmaktadır. Burgaz-Aleksandropolis (veya Buraz-Vlore) hattının kapasitesine Konstansa-Triyest ve YujnıBrodi petrol boru hatlarının kapasitelerini eklersek, yılda 80-85 milyon ton hacminde petrol taşınabilir. Böylece, Karadeniz’e Hazar bölgesinden dâhil olan petrol problemi neredeyse halledilmiş olur. Fakat, Konstansa ve Burgaz’dan geçecek (Yujnı’dan değil, çünkü bu boru hattı inşe edilmiştir) boru hattına Novorossisk-Supsa-Ceyhan (onun Türkiye arazisinde Bakû-Tiflis-Ceyhan boru hattına eklenmesi kastedilmektedir) alternatifi vardır. Bu proje Gürcistan’ın Ulusal Petrol Şirketi tarafından himaye edilmektedir. Eğer, bu hat inşa edilirse, Balkanlar’a yapılacak herhangi bir boru hattına gerek kalmayacaktır. Fakat, Rusya’nın, jeopolitik görüşleri nedeniyle Gürcistan’ın lehine Bulgar projesinden çekilmesi zor bir ihtimaldir. Hâlbuki, Gürcü projesi ticarî bakımdan Rusya için daha kârlıdır. Çünkü, böylece Novorossiysk ve Burgaz terminallerinde petrolün yeniden boşaltıp doldurulması gerekmeyecektir.

3. Biraz da Jeopolitik Hakkında Hazar bölgesinin jeopolitik önemi iki faktörle nitelenmektedir: • Dünya enerji ihtiyacının temininin yeni merkezinin oluşması ile;

24

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

• SSCB dağıldıktan sonra dünyanın ya da bölgenin şimdilik güç merkezlerinden birinin üstünlüğünün kesinleşmemiş olması ile. Bu faktörlerin her ikisi, hem birçok büyük devletin, hem de uluslararası şirketlerin bu bölgeye çok büyük ilgisini şart kılıyor. Tablo 5’e göz atalım. Burada başlıca bölgesel çatışma projeleri ve onlara katılan büyük uluslararası ve millî şirketler hakkında bilgiler yer almaktadır. Burada, başlıca bölgesel enerji projeleri ve onlara katılan büyük uluslararası ve ulusal şirketler, ayrıca da bir sıra ülkelerin hükümetleri üzerine göstergeler verilmektedir. Tabloda projelere katılım payları yüzde olarak verilmiştir. Bu projelerin toplam yatırım değeri, yaklaşık 70 milyar ABD Dolarıdır. Şunu da belirtelim ki, tabloda sadece gerçekleşme aşamasında olan projeler verilmiştir. Bunun dışında 20 petrol-doğal gaz projesi vardır ve Hazar ülkeleri tarafından söz konusu projelere ilişkin anlaşmalar imzalanmıştır. Fakat bu projeler üzerindeki çalışmalar başlangıç aşamasındadır. Beşinci tabloda gösterilen projelerde, aşağıdaki ülkelerin çıkarları temsil edilmektedir: ABD, Rusya, İngiltere, Türkiye, Fransa, İtalya, Belçika, İran, Japonya, Hollanda, Umman, Suudi Arabistan, Azerbaycan, Kazakistan, Norveç. Muhtemelen, beşinci tabloda gösterilmeyen projelerin gerçekleştirilmesi sonucunda Çin, Almanya, Birleşik Arap Emirlikleri, Türkmenistan, İspanya, Kanada, Hindistan da bu ülkeler sırasına katılacaktır. Projelerde inşaat, danışmanlık ve çeşitli hizmet şirketleriyle temsil olunan ülkeleri de dâhil edersek bu liste daha da genişleyebilir. Böylece, Hazar dünyanın önde gelen ülkelerinin ve uluslararası şirketlerin büyük çoğunluğunun ticarî çıkarlarının kesişme noktası haline gelmiş durumdadır. Ayrıca, petrol-doğal gaz projeleri sonucu beklenen kârın dağıtılması neredeyse gerçekleşecek durumdadır (Gelecek projelerdeki katılımcıların büyük çoğunluğu belirlenmiştir). Bu durumu göz önünde bulundurarak, “Büyük Hazar Oyununun” tüm oyuncularının çıkarlarının ortak yönünün, bu bölgenin, dünyanın barışçıl ve gelişen bölgelerinden biri olması yönünde olacağını tahmin edebiliriz. Gelişmelerin bu yönde olacağına ilişkin umutlar az değildir. Ama böyle bir görüş de bulunmaktadır ki, Rusya kendi çıkarlarının yeterince temin edilmemesi gerekçesiyle, kendi konumunu kuvvetlendirmeye çalışabilir. Kanımızca, böyle bir girişimde bulunulması bir yanlışlık olurdu. Birincisi, Kazakistan, Azerbaycan ve Türkmenistan projelerinde Rusya’nın çıkarları zaten çok büyük ölçüde dikkate alınmaktadır. İkincisi, son on yılda Hazar bölgesindeki çıkarların belirlenmiş haritasının yeniden çizilmesi ona çok pahalıya mal olabilir. Ama, Rusya’nın geleneksel sömürgeci isteklerinin gerçekleştirilmesi yönünde değil, Hazar konusunda, en yakın komşularıyla ve genelde tüm dünya devletleri ile sıkı işbirliği stratejisine yöneleceği konusunda umut verici gelişmeler de mevcuttur. Örnek olarak, bu ülkenin Hazar’ın statüsü konusunda, Azerbaycan ve Kazakistan ile Hazar denizinin hukukî statüsü konusunda iki taraflı anlaşmalar imzalamış olması gösterilebilir. Buna benzer diğer gerçekler de vardır. Tüm bunlar, gelecek konusunda umutlu olmamız için esas vermektedir. İlginize teşekkür ederim. Mustafa AYDIN, ASAM Teşekkür ediyorum Sayın Başkan. Sabit Beyden sonra konuşmak o kadar da kolay değildir. Sabit Bey zaten konuşulabilecek şeyleri söyledi. Hazar’daki enerji kaynaklarından ve bu kaynakların hangi yollarla uluslararası piyasalara taşınabileceğinden bahsetti. Ben biraz farklı şeyler konuşmak istiyorum. Konunun jeopolitik, siyasî taraflarına dokunmak istiyorum. Soğuk Savaşın 1991’de sona

25

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

ermesinden sonra, dünyada yeni jeopolitik bölge konusu ortaya çıktı. Daha önce böyle bir bölge yoktu. Daha önce Sovyetler Birliği vardı. Sovyetler Birliği’nin iç bölgeleri vardı. Kafkasya vardı, Transkafkasya vardı, Orta Asya vardı, Kazakistan vardı. 1991’den şimdiye kadar yeni bir bölge vardır ve ben buna Hazar bölgesi diyorum. Bu bölge, eski Transkafkasya’yı, Kuzey Kafkasya’yı, Orta Asya’yı ve bunun dışında İran’ı, Türkiye’yi, Karadeniz bölgesini de kapsıyor. Niye kapsıyor? Çünkü bu bölgelerin Hazar civarında çıkacak petrol çıkarları ve ihtiyaçları var. Niye Karadeniz gibi uzak bir yeri kapsıyor? Çünkü Karadeniz Hazar denizinden çıkan petrolü Avrupa’ya bağlayan bölge olacak. Dolayısıyla 1991’den bu güne kadar yeni jeopolitik bölge ortaya çıktı. Bu bölgenin ortaya çıkması yeni bir jeopolitik oyunu da başlattı. Eskiden burada sadece Sovyetler Birliği vardı. Artık Sovyetler Birliği olmadığından dolayı bölgenin bu kadar önemli olmasının iki nedeni var: 1. Sahip olduğu enerji kaynakları; 2. 1991’den bu yana bölgede yaşanan etnik çatışmalar. Bu daha önce uluslararası politikada karşılaştığımız bir kavramdır. Bölgedeki etnik çatışmalar petrolü sahiplenmek için yapılmaktadır. Belki bu tek sebep değildir. Ama çok etkilidir. Bunu en yakından yaşayan Azerbaycan insanıdır. Karabağ meselesinde Azerbaycan’ın karşısında sadece Ermenistan durmamıştır. Eğer Azerbaycan’ın karşısında sadece Ermenistan olsaydı, şimdi Karabağ meselesi diye bir mesele olmazdı. Ermenistan’ın arkasında Rusya olmuştur. Bunun da nedeni Hazar petrollerine sahiplenmek meselesidir. Ancak, 1991’den sonra Rusya’nın ne batıda ne de doğuda belirli bir politikası olmuştır. Fakat, 1993’ten itibaren Rusya’nın uygulamaya koyduğu yeni “yakın çevre” politikası, bu bölgelerde Sovyetlerin kaybettiği otorite boşluğunu doldurmaya yönelikti. Bu arada Rusya dışında Türkiye, İran ve daha sonra Amerika da bölgeye yerleşmeye başladılar. Hazar denizinin statüsü konusu üzerinde fazla durmayacağım. Bu konuda Sabit Bey açıklamalarda bulundu. Burada en önemli konu, Hazar denizinden kimin daha fazla pay alacağıdır. Eğer Azerbaycan ve Kazakistan’ın ileri sürdükleri, Hazar’ın deniz olduğu tezi kabul edilirse, Azerbaycan ve Kazakistan’ın daha fazla pay alacaklarını İran ve Rusya biliyor. Hazar bölgesinin önemli özelliği denizlere çıkışı olmamasıdır. Bu da boru hatları tartışmalarını doğurmaktadır. Bu nedenden dolayı, jeopolitik tartışmalar hâlen devam etmektedir. Yine bölgede hâkim olma mücadelesi var. Tabiî, bu arada unutulan bazı şeyler var: Hazar’ın kirliliği, Hazar’ın kıyılarında yüzmenin giderek zorlaşması, Hazar’da yaşayan balıkların durumu veya Bakû-Novorossiysk gerçekleşirse Karadeniz’de ve Türk boğazlarında yaşanacak tehlikeler. İstanbul’a gitmiş olanlar biliyor, bu boğazlar çok dardır. Karşı tarafı bir nehir kadar ve oradan üç bin tonluk yük gemilerinin geçmesi çok tehlikelidir. Bu yük gemileri 80 derecelik dönüşler yapmaktadır ve bu zaman akıntı gemiyi kıyıya sürükleyebilir. Türkiye, boru hatları konusunda ABD’nin desteklediği doğu-batı enerji hatları üzerinde durmaktadır. Doğubatı enerji hatları projesine göre petrol, bir taraftan Bakû-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı, diğer taraftan da Türkmenistan üzerinden inşa edilecek Transhazar doğal gaz botu hattı, Türkiye’ye kadar gelerek, Akdeniz’den dünya pazarlarına taşınacaktır. Bu hat üzerinden petrol ve doğal gazın Avrupa’ya çok rahat taşınacağı ileri sürülmektedir. Rusya ve İran, Bakû-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının maliyetinin çok yüksek olduğunu ileri sürerek, boruyu dolduracak kadar petrol olmadığını söylemektedirler. Ama bu hattın ekonomik açıdan da büyük önemi var. Önceleri bu hatta karşı çıkan Terry Adams’la 15 gün önce görüştüm. O bana Bakû-Tiflis-Ceyhan’ın ekonomik olması konusunda geniş bilgi verdi. Doğal gaz sorunu bu güne kadar çok geniş tartışılmamıştı. Ancak, artık bu da proje aşamasına gelmiştir. Gerçi bu konuda ciddî tartışmalar hâlen devam etmektedir. Mavi Akım Türkmenistan gazına rakip değil mi? Biz Türkiye’nin stratejik bakımdan herhangi bir ülkeye bağlı kalmasını kabul etmemekteyiz. Bu Azerbaycan da olabilir, Rusya da olabilir, Amerika da 26

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

olabilir. Fakat, enerji bakımından Türkiye bağımsız olmak zorundadır. Türkiye hükümetinin imzaladığı anlaşmalar var. Bu anlaşmalardan birisi de Mavi Akım’dır. Türkiye hükümetinin verdiği rakamlara göre, 2020’de Türkiye’nin enerji ihtiyacı 80 trilyon metreküp olacak ve bu ihtiyacı karşılamak için anlaşmalar imzalanmıştır. Daha fazla vaktinizi almadan şunu bir kez daha vurgulamak istiyorum ki, bütün bunların arkasında jeopolitik çıkar çatışmaları vardır. Eğer Azerbaycan bağımsızlığını Novorossiysk’e gidecek hatta göre pekiştirebilecekse buyurun, doğal gazınızı ve petrolünüzü Novorissiyk’e götürün. Ama, biz kardeş Azerbaycan’ın bağımsızlığının, Rusya dışından geçecek bir boru hattıyla petrolünü satmasından geçtiğini düşünüyoruz. O nedenle Bakû-Ceyhan kurulmalı ve birbirini her açıdan destekleyen dost ve kardeş Türkiye ve Azerbaycan bu yolla da birbirlerine bağlanmalıdırlar. Teşekkürler.

Müzakereler Rüstem MEMMEDOV Hazar denizinde mülkiyet hakkı meselesi ortaya çıkmıştır ve bu sorunun hangi yönde çözüleceği tartışması devam etmektedir. Bu statü tartışmalarının temel amacı, mülkiyet hakkının hangi yönde ve hangi ölçüde belirleneceğidir. Hazar denizinin statüsünün belirlenmesinde gündemde olan en büyük jeopolitik ve hukukî sorun, Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki tartışmadır. Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki sorunun özü, Türkmenistan’ın, Hazar denizinde Azerbaycan’a ait olan ve başarıyla kullandığı Azerî, Güneş Çırag ve Kepez petrol kuyularında hak iddia etmesinden ibarettir: Türkmenistan’ın iddiaları nedir ve ne istiyor? Türkmenistan, bu petrol yataklarının kime ait olduğu konusu ile jeopolitik oyun oynayan oyuncuların hukukî ve siyasî iradesinin gerçekleştirilmesi amacını gütmektedir. Aslında, bu Türkmenistan halkının millî iradesi değildir. Çünkü Türkmenistan’ın bu gün yeterince doğal gazı ve petrolü vardır. Türkmenistan’ın yeni olanaklar elde etme imkânı da vardır. 1997’de İslâm Konferansı Örgütü’nün toplântısında Türkmenistan Devlet Başkanı Azerbaycan Devlet Başkanına, Azerbaycan’ın bu petrol yataklarının Türkmenistan’a ait olduğunu iddia ederek, bu servetlerden elde edilen gelirin yarısının Türkmenistan’a verilmesini barış için bir ön koşul olarak ileri sürmüştür. Biliyorsunuz, Azerbaycan’la Rusya arasında petrol anlaşması imzalandıktan sonra Türkmenistan bu konuyu gündeme getirmiştir. Rusya da söz konusu anlaşmadaki imzasından vazgeçmek zorunda kalmıştır. Bunun peşinden notalar gelmiş ve 23 Temmuz olayından sonra Türkmenistan bazı haritaları ortaya çıkarmıştır. Ancak bu haritaların hiçbir hukukî dayanağı yoktur. Azerbaycan bu durumda ne yapmalıdır? Biz Türkmenistan’la hukukî zeminde görüşmelerden kaçmamalıyız. Gerek Türkmenistan, gerekse de Azerbaycan bu konunun BM mahkemesine taşınmasını kabul etmemektedir. Ben defalarca Türkmenlerin bizim Türk kardeşlerimiz olduğunu söylemişimdir. Azerbaycan, Hazar’daki petrol yataklarını işgal etmemiş, tam tersine keşfetmiştir. Günümüzde, Azerbaycan bu yataklara yatırım yapmaktadır. Susma ve tanıma prensibi mevcuttur. Bu ilke eski Roma hukukunda da vardır. Yani, sen uzun süre susuyorduysan, demek bu yataklar üzerinde Azerbaycan’ın mülkiyet hakkını tanıyormuşsun. Azerbaycan bu petrol yataklarını 1945-1946’da keşfetmiş ve herkes bunu susmakla tanımıştır. Daha sonra estoppel ilkesi, yani uzun süreli kullanım ilkesi: Bu prensibe göre Hazar denizinin orta hat usulü ile ayrılması durumunda da bu yatakların Azerbaycan’a ait olduğu bilinmektedir. Bunun dışında, Rusya Devlet Başkanı’nın Hazar Denizi konusundaki temsilcisi Viktor Kalyujni’nin ortaya attığı modifikasyonlu orta hat anlayışı vardır. Bunun anlamı, bir petrol yatağının 27

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

iki ülke arasına bulunması durumunda, bu petrol yatağının onu keşfeden ülkeye verilmesi gerektiği, ya da maliyeti ödenerek ortak kullanılması şeklindedir. Bu çok karmaşık konudur. Bu tür politik tartışmaların tek yolu hukukî çözüm yoludur. Sağ olun. Teşekkür ederim. İbrahim VELİYEV Roma hukukundan sınav sorularına çok güzel bir cevap verdinîz. Akopasiya- onu unutma. Yani, sahipsiz mülkü kim ele geçirirse, ona ait olur. Yani, o arazi hiç kimseye ait değil. İlk olarak kim keşfetmişse, ona ait oluyor.

28

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Azerbaycan-Gürcistan İlişkilerinin Kafkasya’nın Güvenliğine Etkisi

Oturum Başkanlığı: Hazar Üniversitesinden Prof.Dr. Cemil HASANLI, ASAM’dan Hasan KANPOLAT Hâlettin İBRAHİMLİ: Kafkasya’nın Güvenliğinde Azerbaycan-Gürcistan İlişkilerinin Yeri “Özgür Avrupa” radyosu direktörünün yardımcısı Poul Gouble, “Heyecanlı kader birliği: Post Sovyet Güney Kafkasya Jeopolitiği” isimli makalesine enteresan sorularla başlamaktadır: “Üç Güney Kafkasya ülkesi işbirliği yapabilir mi? Eğer yapabilirse, nasıl yapabilir? Yapamazlarsa, neden?” Bu sorulara çeşitli olumlu cevaplar aramaya çalışmakta ve şu sonuca varmaktadır: Üç Güney Kafkasya ülkesi arasında entegrasyonun yardımıyla önemli başarılar elde edilebilir. Kuşkusuz, konuya bu tür yaklaşım teorik açıdan doğrudur. Baltık ülkeleriyle Kafkasya ülkelerinin son 10-15 yıllık tarihîne bakarak bazı kıyaslamalar yapıldığında, Kafkasya’daki çatışmaların, savaşların ortaya çıkmasının nedenlerinden birisi de Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle bölge devletleri arasında ilişkilerin kötü duruma düşmesi, eskiden var olan bağlarının kırılması, fakat yenisinin yaratılamaması idi. Bu ilişkilerin normal şekle dönüşmesi için belli bir zamana gerek duyulmaktadır. Ancak en önemlisi şudur ki, 1990’lı yılların ortalarından başlayarak Kafkasya’da güvenliğin ve istikrarın temeli olan Azerbaycan-Gürcistan ilişkileri pozitif yönde gelişmeye başlamıştır. Bölgede daha geniş ölçüde ve uzun süreli kaos, anarşi tehlikesi ortadan kaldırılmıştır. Üç Güney Kafkasya ülkesi arasında entegrasyon ve işbirliği olanaklarını belirlemek için; - Güney Kafkasya’da büyük devletlerin çıkarlarını; - Bölgedeki ulusal çıkarları; - Potansiyel çatışma kaynaklarını, bu çatışmaları doğuran nedenleri araştırmak gerekmektedir. Güney Kafkasya’da birbiriyle çatışan iki çıkar gurubu vardır. Birinci grubu temsil edenler bölgenin tümüyle Batı’ya entegrasyonuna, Doğu-Batı entegrasyonu yolunda istikrarın ve güvenliğin sağlanmasına çalışan ABD ve Avrupa’nın büyük devletleri; ikinci grubun temsilcileri ise KuzeyGüney entegrasyonuna caba gösteren Rusya ve İran’dır. Güney Kafkasya devletlerinden ikisi Azerbaycan ve Gürcistan net olarak Batı’ya entegre olma yönünü seçmiş; Ermenistan ise Rusya ve İran’ın çıkarlarını savunmakta olup, Batı’ya entegre olma konusunda “özel yaklaşım” sergilemektedir. Ermeni analizciler bu stratejiyi “direnme” olarak adlandırmaktadırlar. Yani, Gürcistan ve Azerbaycan’dan farklı olarak, Ermenistan açık bir şekilde Batı’ya entegre olmayı tehlike olarak görmektedir. Türkiye dâhil olmakla ABD ve Avrupa devletlerinin isteklerine karşı, Moskova-Tahran okunun güçlendirilmesini, bölgede denge oluşturacak en uygun seçim olarak kabul etmektedir. Fakat, Ermenistan büyük güçler arasında denge kurma iktidarında değildir. Çünkü çok küçük ve güçsüzdür. Amaç, sadece olarak Batı’ya Dağlık Karabağ’ı kendisine katarak bağlanmaktır. Bu bazen dolaylı, bazen de açık şekilde Batılı devletlerin, uluslararası örgütlerin karşısında bir şart olarak konmaktadır. Levon Ter-Petrosyan’ın istifasının nedenlerini araştıran Ermeni siyaset bilimcisi M. Sarkisyan, Petrosyan’ın “Avrupa entegrasyonu” yanlısı olup, “direnme” stratejisinden vazgeçmek isteyen bir politika izlediğini ifade etmektedir. O, Dağlık Karabağ sorunun çözümünü de, bu entegrasyon 29

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

çerçevesinde görmekteydi. Eski Devlet Başkanının bu tutumu Ermenistan toplumunda, iktidar çevrelerinde ve Dağlık Karabağ’da büyük hoşnutsuzluk doğurmuştur. Bu hoşnutsuzluğun temelinde Avrupa entegrasyonuna güvensizlik yatmaktaydı. Güvensizlik ise uluslararası hukuk normlarıyla çelişen, evrensel ve çağdaş ilişkiler sistemine yabancı olan Ermeni millî çıkarlarından kaynaklanmaktaydı. Uluslararası hukuk normlarına uymaya henüz yatkın olmayan Rusya ve İran’la işbirliği yapmak daha cazip gelmekteydi. Ermenistan’ın Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye’ye karşı iddiaları (toprak, “soykırım”, kültür vs.) olmasaydı, onun bölgeye ve Batı’ya yönelik entegrasyonu rahat bir şekilde gerçekleşebilirdi. Ermeni millî çıkarlarının mahiyetine iyice vakıf olduktan sonra, yakın gelecekte Güney Kafkasya devletleri arasında entegrasyonun şekillenmesi ve gelişmesi konusunda Goubl gibi optimist yaklaşım bir hayli zorlaşıyor. İran ve Rusya’nın Güney Kafkasya menfaatleri çok açıktır. İç çatışmalar ve karmaşık özelliği ile seçilen Batı menfaatleri daha çok ilgi çekicidir. Bölgedeki Avrupa çıkarları, ABD çıkarlarından farklıdır. Avrupa’nın bazı devletleri, özellikle Fransa Batı-Doğu entegrasyonuna önem vermenin yanı sıra Kafkasya’da Rusya’nın etkisinin azalmasına, bunun karşılığında ABD ve Türkiye’nin güçlenmesine hevesli değildir. Bu tutum, Batı’ya yönelik entegrasyon stratejisini içten frenlemekte ve Rusya’nın kaybettiği eski nüfuzunu yeniden geri kazanması için bir şans oluşturmaktadır. 1920’li yıllarda da, Fransa’nın önderliğinde bazı Avrupa devletleri benzer bir politika yürütmüşlerdir. Sonuçta, Bolşevik rejimi kuşatmadan kurtularak doğuya ve batıya yayılmıştır. ABD’nin Kafkasya politikası karmaşık ve çelişkilidir. Resmî Washington, hem Batı’ya entegrasyona üstünlük veren Azerbaycan ve Gürcistan’a, hem de bu entegrasyonu frenleyen, KuzeyGüney entegrasyonunun mimarları Rusya ve İran’ın yanında yer alan Ermenistan’a karşı aynı tutumu sergilemektedir. Bu politika ile Ermenistan’ı zamanla ve askerî çatışmalar olmadan Rusya ve İran’ın elinden kurtarmak hesaplânmıştır. Lâkin, son zamanlarda Rusya’nın krizden çıkması, hatta bazı istikametlerde ileri doğru adımlar atması, ABD’nin Ermenistan’ı Rusya’nın elinden koparmasını gün geçtikçe zorlaştırmaktadır. Diğer taraftan, ABD yeni ve “küçük” dostları olan Gürcistan ve Azerbaycan’ı himaye ederek, Ermenistan’a sert tepki göstermeye başlarsa bile, Erivan yönetimi Moskova-Tahran okuna mevcut durumdakinden daha fazla yaklaşamayacaktır. Yani yaklaşma gerektiği ölçüde gerçekleşmiştir. Bundan fazlası egemenliğin kaybı anlamına gelebilmektedir. Bu çelişkili politikanın sonucu olarak, ABD bazen kendi stratejisine karşı geliyormuş gibi gözükmektedir. Örneğin, 7 Mayıs 1993’te Brüksel Deklârasyonu imzalanmıştır. Bu deklârasyonda, TRASECA (Avrupa – Kafkasya - Asya ulaşım koridoru) projesinin gerçekleşmesinden bahsedilmekteydi. 8 Eylül 1998’de toplânan Bakû konferansında da, taraflar doğuyla batıyı birleştiren Kafkasya ve Merkezî Asya geçidinde istikrarın, güvenliğin önemini vurgulayarak, ekonomik işbirliğinin genişletilmesi, taşımaların artırılması için anlaşmaya varmışlardır. Fakat, ABD Kongresi’nin 1992 yılında kabul ettiği Özgürlüklere Yardım Yasası’na ek olarak 907. düzelişin yapılması TRASECA’nın gerçekleşmesine engel olmaktadır. Bu karar Ermenilerin isteklerine uymaktadır (Ermeni tarafı, Ermenistan’ın İpek Yolu dışında kalması durumunda, bu yolun güvenliğinin tehdit altında olacağını ifade etmektedir. Bu yüzden, Ermenistan’a uygulanan ambargo kaldırıldıktan sonra Güney Kafkasya’da genel entegrasyon söz konusu olabilir. ABD ise Ermenistan’ı himaye ederek toprakları işgal edilmiş Azerbaycan’ı ablukaya almış durumdadır). TRASECA projesi sekiz yıl önce ortaya atılmıştır. Bu süre zarfında proje gerçekleşebilir ve entegrasyonun Gürcistan ile Azerbaycan’a ne gibi avantajlar sağladığını gören Ermenistan ise “direndirme” politikasının yanlış olduğunun açıkça farkında olabilirdi. ABD’nin Güney Kafkasya’da çifte standart uygulaması, Ermenistan’a “komşulara karşı devamlı ve tavizsiz iddialar” ileri sürmenin yanlışlığını net bir şekilde anlamasına olanak vermemektedir. Güney Kafkasya’da üç devlet arasındaki entegrasyonun 30

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

gerçekleşmemesi, Ermeni analistlerinin iddia ettikleri gibi “direnme” stratejisinin değil, ABD ve bazı Avrupa devletlerinin bölgede çifte standart uygulamasının sonucudur. Kafkasya’da istikrarın ve güvenliğin sağlanması açısından Gürcistan ve Azerbaycan arasındaki işbirliği eşsiz bir olgudur. Azerbaycan ve Gürcistan arasındaki ilişkilerin konusu ve karakteri sadece bu iki devlet için değil, tüm Kafkasya için özel önem taşımaktadır. Bu iki devlet farklı kutuplarda bulundukları an dış güçlerin Kafkasya’daki bölücülük faaliyeti amacına ulaşmış olacaktır. Ayrıca, bu iki ülkeden biri bağımsızlığını kaybederse, diğerinin de bağımsız yaşama olanakları sınırlanacaktır, belki de anlamını kaybedecektir. Bölgedeki barışın, işbirliğinin ve güvenliğin temelinde duran olgu, Azerbaycan ve Gürcistan’ın stratejik işbirliğidir. Ayrıca, bu durumun mevcudiyeti o kadar güçlüdür ki, üçüncü, dördüncü taraflar katılmasa bile yeterince değerli ve önemli görünebilmektedir. Rusya’nın 1991-1997 yıllarında Kuzey Kafkasya’da kaybettiği konumunu yeniden kazanabilmesi, bir sıra önemli nedenlerin yanı sıra Gürcistan ve Azerbaycan’ın bir araya gelememeleri ile de bağlı olmuştur. Doğal olarak, ilk sırada Çeçenistan-Dağıstan ilişkilerine vurgu yapılmaktadır. Rusya, ikinci RusÇeçen savaşında Çeçenistan’ı kendi sınırları içinde değil, Dağıstan’da bozguna uğratmıştır. 19911997 yıllarında ise bu durum kayda değer ölçüde farklı idi. 31 Ağustos 1997 tarihli Hasavyurt Antlaşması’ndan sonra Kafkasya’da çeşitli örgütlerin kurulması yönündeki düşünceler bir hayli artmıştır. Bunların arasında Çeçen özgürlük harekâtının liderlerinden biri M. Udugov’un “Kafkasya halklarının AGİK’ni yaratmak” projesi ciddî karşılanmıştır. Daha sonra ise Kafkasya Parlâmentosu oluşturulması fikri ortaya atılmıştır. Gürcistan (B. Kakubava, G. Patsasiya), Azerbaycan (Z. Garalov, B. Guliyev, A. Manafova), Dağıstan (Mahaçov, Hacıyev, Aşuraliyev) ve İnkuşetiya’dan (A. Nalşev, M. Yaniyev) birkaç milletvekili bir grup oluşturarak, Kafkasya parlâmenterlerine ve devletlerine müracaat imzalamışlardır. Müracaatı imzalayanlar, “Kafkasya Parlâmentosunun oluşturulmasıyla siyasî ve ekonomik gelişmenin, kültürel uyanışın hızlanacağı”, bölgeye istikrar geleceği inancında olduklarını beyan etmiş; bölgenin tüm halklarını, resmî ve sivil örgütlerini bu projeye destek vermeye çağırmışlardır. Bu düşünceler gerçekleşseydi, biz bugün Kafkasya’da farklı bir siyasî manzaraya tanık olacaktık. 8 Mart 1996 tarihli Tiflis Deklârasyonu Azerbaycan ve Gürcistan arasındaki işbirliğinin temelini oluşturmuştur. Bu deklârasyonun hükümleri: - GUUAM birliğinin oluşturulmasına; - Bu birliğin barış güçlerini oluşturmakla bölgedeki komünikasyon projelerinin güvenliğinin sağlanmasına, NATO ile Güney Kafkasya’nın iki devleti arasında ilk köprülerin kurulmasına; - Bakû-Tiflis-Ceyhan boru hattının yapımı konusunda politik karar verilmesine; - Büyük doğal gaz boru hattı projelerinin ve komünikasyon hatlarının gerçekleşmesine olanak sağlamıştır. Gürcistan ve Azerbaycan arasındaki stratejik işbirliği, Borçalı’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin haklarının ihlâl edilmesinin karşısının alınmasına yardımcı olacaktır. Borçalı, Azerbaycan ve Gürcistan’ın çıkarlarının çatıştığı değil, örtüştüğü bir bölgedir. Yarım milyon Azerbaycan Türkünün yaşadığı bu bölge, Azerbaycan’la Gürcistan’ı büyük komünikasyon projelerinden daha fazla güvenilir ve sıkı bir şekilde bağlamak iktidarındadır. Kafkasya’nın jeopolitik gerçekleri, Borçalı’nın Azerbaycan Türklerinin yaşadığı bölge olarak Azerbaycan tarafından, Gürcistan Devleti’nin sınırları içinde olduğu için de Gürcistan tarafından korunmasını gerektirmektedir. Borçalı’da Azerbaycan’ın ve Gürcistan’ın çıkarları çatıştığında, bu sürece hemen üçüncü bir taraf olan Ermenistan da katılabilir ve himayecilerinin yardımıyla bu çatışmadan daha kârlı çıkabilir. Borçalı’da her üç devletin tek temas noktası, çıkar objesidir. Belki de Güney Kafkasya’da uzun müddetli kaos ve anarşizmin olmaması, bölgede kontrolden çıkabilecek çatışmanın baş göstermemesine bağlıdır. Ne Dağlık Karabağ, ne 31

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Abhazya, ne de Güney Osetya çatışmalarının Güney Kafkasya’yı uzun müddetli kaos ve anarşi çıkmazına sokamaması böyle düşünmeye esas vermektedir. Azerbaycan-Gürcistan stratejik işbirliğinin temel bağı kuşkusuz ki, Bakû-Supsa ve Bakû-Tiflis petrol boru hattıdır. Bakû-Tifis-Ceyhan boru hattının yapılması ile Batı, bölgede istikrarın ve güvenliğin teminatına ilişkin daha ciddî kararlar almak zorunda kalacaktır. NATO ile işbirliğinin artması eğilimi açıkça hissedilmektedir. E. Şevardnadze daha 2000 tarihli devlet başkanlığı seçimlerinde şöyle demekteydi: “Eğer Devlet Başkanı seçilirsem, Gürcistan NATO’nun kapılarını daha inatla çalacak ve 2005 yılına kadar biz bu kuruma üye olmaya çalışacağız.” Azerbaycan-Gürcistan stratejik işbirliğine ek güç ve değer kazandıracak projelerden birisi de Bakû-Tiflis-Erzurum doğal gaz boru hattı olacak. Gürcistan şu anda bölgenin değil, kendi çıkarlarını savunmaktadır. Resmî Tiflis, Bakû-Tiflis- Ceyhan petrol boru hattına ilişkin aldığı bazı tavizlerin, Bakû-Tiflis-Erzurum gaz boru hattında da tekrarlanmasını istemektedir (Söz konusu alandaki sorunu herhangi bir uluslararası örgüte rücu etmek gayriciddî bir şeydir.) Söz konusu sorunlar, öncelikle transit tarifeleri hakkında tavizlerle, doğal gaz ve petrol boru hatlarının paralel çekilmesine ve ülke ahalisine belli bir zaman için ucuz doğal gaz dağıtılmasına bağlıdır. Bu jeopolitik üstünlüğü, “açık devlet” konumunu suiistimal, genç ve güçsüz Azerbaycan karşısında o kadar da küçük gözükmeyen koşullar gibi değerlendirilebilir. Azerbaycan tarafının ise henüz bu koşullarla razı olmadığını son zamanlar Tiflis yönetiminin Borçalı’ya baskılarının artmasından da hissetmek mümkündür. Kuşkusuz, ilişkilerdeki bu soğukluk hoş bir şey değildir ve muhtemelen E. Şevardnadze’nin Ekim ayında ABD’ye seferinden sonra Gürcistan, Bakû-Tiflis-Erzurum gaz borusunun inşasına onay verecektir. Azerbaycan-Gürcistan ilişkilerini kötü yönde etkileyen konulardan birisi de tarih bilimi ile ilgilidir. Hedeflerden biri de “Sovyetler Birliğinde yaşayan halklar arasında dostluğu” pekiştirmek olan Sovyet tarih bilimciliği, aslında halklar arasına üstü kapalı bir şekilde düşmanlık tohumları ekmiştir. Meselâ, Gürcülerde Türk halkalarına karşı nefret uyandırmak için I. Şah Abbas ve Ağa Muhammet Şah Gacar isimleri gerek sinemada, gerek edebiyatta geniş şekilde kullanılmaktaydı. Fakat, bu hükümdarların politikalarında jeopolitik menfaatlerin ve devlet çıkarlarının belirleyici role sahip olduğu herkesçe bilinmektedir. Yani I. Şah Abbas’ın Gürcistan’a askerî seferleri, Osmanlıya karşı stratejik konumunu pekiştirme, Safevî İmparatorluğu’nun zayıf düşmesinin karşısını alma istekleri ile ilgili idi. O, Azerbaycan’ın kuzeyinde de aynı tutumu sürdürmekteydi: Tiflis’i cezalandırırken, Gence’yi de unutmamaktaydı. Gacar, Rus İmparatorluğunun Kafkasya’da güçlenmesini önlemek için, Petersburg’la ilişkilerini gittikçe geliştiren Şuşa’ya ve Tiflis’e ağır saldırılar gerçekleştirirken, bu yerlerin etnik özelliğini dikkate almamaktaydı. Armağan Kuloğlu: Yaşadığımız dünyada artık ister istemez güvenlik en öncelikli kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki iç savaşlar, potansiyel durumdaki devletler arası çatışmalar ve özellikle terörizm, insanlığa yönelik en büyük tehdit hâline gelmiştir. Bu bağlamda, Kafkasya’yı da değerlendirirken, bölgenin güvenliğini ve bu güvenliğe yapılabilecek katkıları öncelikli olarak ele almamız gerekmektedir. Kafkasya’nın güvenliğine yönelik tehditlerin başında, bölgenin tekrar Rusya’nın kontrolüne girmesi ve bölgede yaşanan etnik çatışmalar gelmektedir. Özellikle bu iki faktör ve bunlara paralel birkaç faktör daha fazla dikkate alındığında, Azerbaycan ve Gürcistan’ın kendi aralarındaki işbirliğinin neredeyse kaçınılmaz olduğu söylenebilmektedir. SSCB’de başlayan perestroyka sonrası, Gürcistan’da ve Azerbaycan’da yaşanan gelişmelere göz attığımızda, bu iki devletin kaderlerinin ne kadar benzer olduğunu görmek mümkündür. 32

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

20 Ocak 1990 Bakû Katliamı’nı en iyi anlayan, hiç kuşkusuz bir yıl önce 9 Nisan 1989 Tiflis olaylarını yaşamış Gürcü halkı idi. Perestroyka sürecinin ortaya çıkarmış olduğu halk liderleri Gamsahurdiya ve Elçibey, millîyetçi hareketin yükselişiyle iktidara gelmiş, ama bir süre sonra her ikisi de iç çatışmalarla iktidardan uzaklaştırılmışlardır. Ne ilginçtir ki, bu iki cumhuriyetin yeni devlet başkanlığına gelen kişiler de kariyer olarak, uluslarının kaderi gibi birbirlerine benzemektedir. Bunların her ikisi de kendi cumhuriyetlerinde SSCB döneminde KGB Başkanlığı yapmış, Cumhuriyet Komünist Parti Birinci Sekreterliği’nden Politbüro üyeliğine yükselmiş, bir dönem Sovyet yönetiminin “bütün yer küresinin avuç içi gibi gözüktüğü” zirvesinde yer almış olan iki “Kafkasyalı” H. Aliyev ve E. Şevardnadze’dir. Ancak bu değişikliği müteakip, demokratik düzene geçiş gayretlerini de sürdürmeye devam etmişlerdir. Her iki cumhuriyet Rusya’nın dağılan SSCB yerine ama daha esnek bir yapı olarak sunduğu BDT üyeliğinden yalnız çok az bir süre uzak kalabilmişlerdir. 1993 sonbaharında her iki cumhuriyet, bu ittifaka istemeyerek de olsa Rusya’nın baskıları karşısında katılmak zorunda kalmışlardır. Bir bölgede bulunan üç cumhuriyetten ikisinin bu kadar benzer ve paralel gelişmeler yaşamaları rastlantı ürünü olmadığı gibi, dahası derin manevî etkileri olan benzer hedeflerinin varlığının da habercisidir. Bu iki cumhuriyetin bağımsızlığını kazanmayı müteakip karşı karşıya kaldığı meseleler de birbirine benzer olmuştur. Bunların esasını da; bağımsızlıklarının geri dönülmezliğini ve toprak bütünlüğünü sağlamak ve yaşanan ekonomik sorunları gidererek Batı’yla bütünleşmiş demokratik hukuk devletini tesis etmek teşkil etmiştir. Bu temel görevler söz konusu iki cumhuriyetin dış politikalarını da birbirine benzetmiş ve birbirlerine yakınlaştırmıştır. Azerbaycan ve Gürcistan arasındaki ilişkileri belirleyen faktörler; bağımsızlık ve toprak bütünlüklerine yönelik tehdit, Rusya ve Ermenistan’ın tutum ve davranışları, etnik ilişkiler ve sahip oldukları ekonomik potansiyeller olarak sıralanabilmektedir. Bağımsızlığın korunması ve toprak bütünlüğünün sağlanması, her iki ülke için önceliklidir ve bu öncelik iki ülkeyi başlangıçtan itibaren işbirliğine itmiştir. Rusya’nın Kafkasya’ya egemen olması, iki önemli tarihsel süreç hâlinde gerçekleşmiştir. Bunlardan birincisi, Rusya’nın güneye yayılma politikasının sonucu olarak Kafkasya’ya hâkim olmaya başladığı 1801’deki süreçtir. Rus Çarı I. Aleksandr 12 Eylül 1801’de Gürcü İberya Krallığı’nı kendi topraklarına kattıktan sonra taarruzlarını Azerbaycan Hanlıkları’na doğru devam ettirmiş ve Azerbaycan’ı işgal etmiştir. 20. yüzyılın başlarına kadar süren Rus egemenliği Ekim Devrimi’yle kesintiye uğramış, devrimi takiben, Güney Kafkasya halkları bağımsızlıklarını ilân etmiş, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri kurulmuştur. Yeni oluşan Sovyet Rusyası hedeflerinden vazgeçmediğini çok kısa bir süre sonra göstermiş ve artan Rus baskıları karşısında Azerbaycan ve Gürcistan, 16 Hazİran 1919’da Rusya ile savunma antlaşması imzalamak zorunda kalmışlardır. Anlaşmaya göre, Kafkasya devletlerinin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü herhangi bir devlet tarafından tehdit edildiği takdirde, taraf devletler birbirlerine askerî yardımda bulunacak (m.1), bağımsızlık ve egemenlikleriyle ilgili diplomatik görüşmelere ortak katılacak (m.6) ve biri diğerinden ayrı barış görüşmelerine katılmayacaktır (m.7). Bu anlaşmaya dayanarak, askerî alanda yoğun bir işbirliği geliştirmiş olmalarına rağmen, bu devletler bağımsızlıklarını koruyabilmemiştir. Sovyet Rusya toparlanma sürecini tamamlayıp yeniden Çarlık Rusyası’nın sınırlarına egemen olmaya başladığında, bu defa ilk kurban Azerbaycan olmuş ve Azerbaycan’ın düşüşünü takiben kısa süre sonra Kızıl Ordu birlikleri Menşevik Gürcistan’a girmişlerdir. İşte bu iki tarihî olayın, bu devletlerin ve halkların bağımsızlığına yönelik ortaya koyduğu sonuç, Azerbaycan ve Gürcistan’ın bağımsızlıklarının birbirine bağımlı olduğu hususudur. Birinin Rusya’nın nüfuz alanına girmesi, diğerinin de aynı kaderi yaşamasını doğurmaktadır. 33

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Şimdi, üçüncü kez Rusya’nın Kafkasya’ya egemen olmaması için bu iki cumhuriyet stratejik ortaklık yapmaktadır. Her iki devletin bağımsız olarak yaşaması için başlıca etkenlerden biri, birbirinin devlet bağımsızlığını desteklemek olduğunun farkında olan Şevardnadze, bu amaçla 1993 Şubatında Azerbaycan’ı ziyaret etmiştir. Ziyaret sırasında Azerbaycan ve Gürcistan Cumhuriyetleri arasında “Dostluk, İşbirliği ve Savunma Antlaşması” imzalanmıştır. Söz konusu antlaşmada taraflar, ilişkilerini dost devletler olarak, birbirlerinin bağımsızlığına saygı göstererek geliştireceklerini beyan etmişlerdir. Ayrıca, bu anlaşmada dünya barışının, istikrarın ve güvenliğin sağlanması için beraber çalışacakları, bölgesel güvenlik sisteminin oluşturulmasına önem verecekleri vurgulanmıştır. Söz konusu antlaşmanın 6. maddesinde, taraflar kendi topraklarını diğerine karşı kullandırtmayacaklarını taahhüt etmişlerdir. Gürcistan Parlâmento Başkan Yardımcısı Vaktank Rçeulaşvili, Azatlık gazetesinde verdiği demeçte ülkesinin politikasını şu şekilde özetlemiştir: “Biz ülkelerimizde yaşanan iç çatışmaları yalnız birlikte çözebiliriz. Bölgemizde barışı sağlarsak, gelişmemizi hiçbir şey durduramaz. Karabağ ve Abhazya ile önümüzde duran sorun itibarıyla yapılması gereken, Rusya’nın bu çatışmaları ateşlemek girişimlerine fırsat vermemek ve önlemektir. Rusya gibi korkulu bir düşmana karşı, biz birlikte mücadele etmeliyiz”. Bu durum, küresel güçler açısından bu cumhuriyetlerden birinin göz ardı edilerek diğerinin güçlendirilmesinin, Kafkasya’nın geleceği açısından uygun olmayacağı sonucunu doğurmaktadır. Bu iki cumhuriyet, Rus baskılarına dayanamayarak katıldıkları BDT’de de, Rusya’nın baskılarını devam ettirmesine olanak vermemek için Ukrayna’yı da yanlarına alarak alternatif örgütlenmeye gitmişlerdir. 1997’de Kişinyov’da yapılan BDT zirvesinde bir deklârasyon yayımlayarak, “Rusya’nın hegemonyacı siyasetini devam ettirmesi durumunda BDT’den ayrılma konusunu gündeme getirebileceklerini” bildirmişlerdir. 1996 yılından itibaren, Gürcistan’ın, Rusya’dan gittikçe artan uzaklaşma politikasının sonucu olarak, Şubat 1997’de Şevardnadze hem Ukrayna’yı, hem de Azerbaycan’ı ziyaret etmiş ve bu ziyaretlerde stratejik işbirliği yapılması karalaştırılmıştır. Bu girişimlerin sonucunda, söz konusu üç devlete Moldavya’nın da katılması ile, adını üyelerinin baş harflerinden alan GUAM oluşmuştur. Özbekistan’ın da Nisan 1999’da bu birliğe katılmasıyla bu kavram GUUAM’a dönüşmüştür. Putin’in iktidara gelmesi ile birlikte Rusya’nın aktif dış politika izlemesi, Güney Kafkasya Cumhuriyetleri’nde de etkisini göstermiştir. Gürcistan, kendi ülkesindeki Rus askerî üslerini bir an önce çıkarma çabasında iken, Azerbaycan da Gebele üssünün statüsü konusundaki belirsizliği gidermeye çalışmaktaydı. Bu iki ülke gerek içlerinde, gerekse hemen yanıbaşlarında Rus askerî güçlerinin bulunmasını tehdit olarak algılamaktadırlar. Ermenistan’ın durumu ve tutumu, bu bakımdan iki cumhuriyet açısından da olumsuz olarak nitelendirilmektedir. Azerbaycan ve Gürcistan bir an önce Rusya’nın askerî baskı ve tehdidinden kurtulmak isterken, başka bir Güney Kafkasya Cumhuriyeti’nin (Ermenistan) ülkesinde Rus askerî varlığına giderek daha çok yer vermesi, onları rahatsız etmektedir. Burada Ermenistan’ın yayılmacı politikalarını da anımsarsak, durumun ne kadar vahim olduğu ortaya çıkmaktadır. Her iki cumhuriyetin karşı karşıya kaldığı problemlerden birisi de toprak bütünlüğüne yönelik tehditler ve ayrılıkçı hareketlerdir. Özellikle, Ermenistan’ın, Azerbaycan’ın Karabağ bölgesiyle beraber Gürcistan’ın Cavahetya bölgesine yönelik toprak iddialarında bulunması bu noktada da benzerlik teşkil etmektedir. Azerbaycan ve Gürcistan’ın yeni savunma sistemleri ve güvenlik anlayışlarında Batı yanlısı politika izlemeleri, iki ülkenin de ortak yönlerinden biridir. Özellikle, bölgenin en önemli güçlerinden olan Türkiye’nin, bu iki cumhuriyete askerî alanda destek vermesi bu anlamda çok yararlıdır.

34

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Azerbaycan ve Gürcistan, bölgenin en önemli ekonomik projelerinden olan Bakû-Ceyhan Petrol Boru Hattı ve Şah Denizi doğal gazıyla ilgili ortak projelerde de yer almaktadırlar. Bu iki ülke arasındaki güvenlikle ilgili ortak noktaların, ekonomik işbirlikleri ile de desteklenmesi, iki ülke arasındaki ilişkilerin daha da perçinlenmesine ve her iki ülkenin de güçlenmesine neden olacaktır. Bütün bu hususlar sonuçta, bölgenin güvenliğine olumlu etkide bulunacaktır. Son dönemlerde, Gürcistan içerisindeki Azerbaycan Türklerinin problemlerinin artmasının, onlara yönelik çeşitli baskıların ortaya çıkmasının, doğal gaz anlaşmasında tam uyuma henüz varılamamasının, ilişkilerin mahiyetine olumsuz etkide bulunabileceği değerlendirilmektedir. Ancak, iki ülke yetkililerinin gerekli hassasiyeti göstermesi ve ilişkileri zedeleyici etkenlerden kaçınmaları durumunda, iki ülkenin ortaklığının daha da güçlenmesi ve genel olarak Kafkasya güvenliğine daha fazla katkı yapmaları söz konusudur. Nitekim, Azerbaycan’ın İran ile gerginlik yaşadığı günlerde, Azerbaycan’ı ziyaret eden Gürcistan Dışişleri Bakanı, Azerbaycan’ı tam desteklediklerini ve İran’ın tutumunu tasvip etmediklerini açıklamıştır. Bu husus güvenlik konusunda iki ülkenin sağduyulu olarak hareket ettiklerinin bir göstergesi olarak algılanmaktadır. Kafkasya’nın güvenliği açısından Türkiye’nin gösterdiği hassasiyetin bir göstergesi olarak, güvenlik konusundaki çabalarını ve Dokuzuncu Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman Demirel’in önerdiği “Kafkas İstikrar Paktı”nı hatırlamakta da fayda mütalâa edilmektedir. Diğer taraftan, 11 Eylül 2001 tarihînde ABD’de meydana gelen terörist saldırı sonucunda oluşan yeni dünya düzeni beklentisi anlayışı içinde meydana gelen gelişmelerin, Kafkasya’nın güvenliği açısından yansımalarına değinmekte de yarar görülmektedir. Bu olayın karşısında Türk Cumhuriyetleri’nin tümü, teröre karşı olduklarını ve teröre karşı yapılacak müdahâleye destek vereceklerini belirtmekle, Batı yanlısı olduklarını teyit etmişler ve radikal dinci akımlardan korunmak istedikleri hususunda hassasiyetlerini ortaya koymuşlardır. Bu olayın arkasından belli başlı bütün ülkeler teröre karşı ortak hareket etmek istediklerini ortaya koymuşlar ve terörün tarifinin yeniden yapılması gerektiğini belirtmişlerdir. Bu konuda öncülüğü ABD’nin yanında Avrupa Birliği ve Rusya Federasyonu da yapmaktadır. Yapılacak bu yeni terör tarifinin içinde, Ermeni terörünün de yer alması ve ASALA’nın terör örgütü listesine alınması önemli bir konu olarak ortaya çıkmıştır. Bu konuda Azerbaycan ve Gürcistan’ın, Türkiye ile işbirliği yapması ve güç birliği oluşturması önem arz etmektedir. Rusya Federasyonu’nun, Çeçenistan’daki olayları bir bağımsızlık hareketi olarak değil bir terör olayı olarak mütalâa edip, ABD’nin Afganistan’a yapabileceği harekâtı bahane ederek Çeçenistan’a tam bir müdahâle yapabileceği beklentisi oluşmuştur. Bu konu, Kafkasya’nın güvenliğini tehdit edebilecek mahiyette olup, Azerbaycan ve Gürcistan’ın dikkatli olmasını gerektirmektedir. Yine aynı şekilde Rusya Federasyonu’nun, Çeçenleri himaye ettiğini bahane ederek Gürcistan üzerindeki baskısını arttırmayı ve Gürcistan üzerinde kaybetmekte olduğunu düşündüğü kontrolü yeniden kurmayı plânladığı görülmektedir.Meydana gelen terör olayının odağı olarak gösterilen Afganistan’a, ABD tarafından yapılabilecek bir müdahâlenin sonucunda, ABD tarafından yakın doğuda oluşturulabilecek bir kontrol düşüncesi, başta Rusya olmak üzere bölge ülkelerini rahatsız etmekte ve konu, bir güç mücadelesi kavramı yaratılmasına sebep olmaktadır. ABD’nin yapabileceği müdahâle sonucunda dolaylı olarak gerçekleştirebileceği bölge kontrolünün, Şangay Forumu’nun etkisini azaltacağı, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin radikal dinî akımlardan korunması duygusunun hafiflemesine sebep olacağı, dolayısı ile bu ülkelerin Rusya’nın etki ve baskısından kurtulmalarına imkân yaratacağına inanılmaktadır. Kendilerini daha serbest hissedecek olan bu ülkelerin Türkiye ile olan ilişkilerinin gelişmesi için yeni bir ortam oluşacağı ve bu ortamda gelişecek olan Türkiye-Orta Asya-Doğu Türkistan hattının üzerinde yer alan ve bir Türk Cumhuriyeti olan kilit ülke durumundaki Azerbaycan ve bölge güvenliği için vazgeçilmez nitelikteki ülke olan Gürcistan’ın konumlarının daha da önem kazanacağı değerlendirilmektedir. 35

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

36

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

İran’ın Kafkasya Politikası Çerçevesinde İran-Azerbaycan İlişkilerinin Son On Yılı

Oturum Başkanları: Hazar Üniversitesinden Dr. Sabit BAĞIROV, ASAM’dan Doç. Dr. Mustafa AYDIN. Sabit BAĞIROV Baylar ve bayanlar. İzninizle bugünkü oturumumuzu açıyoruz. Hepinizi yeniden selâmlıyor ve başarılar diliyoruz. Zannediyoruz, bugün de dünkü gibi enteresan bir toplântı yapılacaktır. Bugün sizlerin karşısında iki konuşmacımız var: Hazar Üniversitesinden Nesib NESİBLİ ve ASAM’dan Anıl ÇEÇEN. İzninizle ilk konuşmanı Nesib bey yapacaktır. Konuşmacılardan, konuşma sürelerinin 20 dakikayı aşmamasını rica ediyoruz. Teşekkür ederiz. Prof. Dr. Nesib NESİBLİ: Günaydın, Hasan Bey kendisi burada yok. Dün akşamki oturumda kendisi konuşmaların kısa tutulması ve müzakerelere daha fazla olanak sağlanılması konusunda ısrar etti. Bu yüzden ben konuşmamı ana hatlarıyla yapacağım. Arta kalan zamanımı ise, sondaki konuşmalar sırasında kullanacağım. 1991’de Batıda, Kafkasya’da İran’ın nüfuzunun artması için imkânların daha fazla olduğu düşünülmekteydi. Özelikle, Rus propagandası etkisi altında kalan Batı siyasîleri ve uzmanları bağımsız Azerbaycan’ın mutlaka din kardeşlerinin etkisi altına düşeceğini düşünmektelerdi. Hatırlasınız, o dönemde çok büyük propaganda yapılmaktaydı. Bizim meydanda da o zamanlar provokatif resimler vardı. Ruslar, bu durumu Batı’da propaganda olarak kullanmaktaydı. Sovyet propagandası, Azerbaycan’da kökten dinciliğin olduğunu ve bu ülkenin köktendinci bir memlekete dönüşeceği imajını oluşturma amacındaydı. Bunun etkisiyle, öncelikle Rusya stratejisi 1991-1993’lü yıllarda gündemdeydi. Bu durum, 1994’e dek Batı’nın Rusya’da ve eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki siyasetinin temelini oluşturmaktaydı. Aynı zamanda, İran’ın bu isteklerinin, yani Kafkasya’da nüfuz kazanmak isteklerinin Rusya ile Türkiye’nin politikasıyla çatışacağı zannedilmekteydi. Artık on seneden fazla bir zaman geçmiştir. Tüm bunların ne derecede gerçekleşip gerçekleşmediği konusunda genel değerlendirme yapılabilir. Önceden söylemek gerekirse, tüm bu söylenenler her yerde ve her zaman kendinî doğrultamamıştır. İran Kafkasya’ya diğerlerine oranla daha çok önem vermekteydi. Şurası da açıktır ki, İran Azerbaycan halkının büyük çoğunluğunun Şiî olduğunun bilincindeydi. Bu nedenle de, dikkatini en fazla yönelttiği ülke Azerbaycan olmuştur. İkincisi, kültürel açıdan da Azerbaycan, İran için çok cazip bir devlet olmuştur. Gerçekten de İran ve Azerbaycan arasında bazı kültürel ortak değerler bulunmaktadır. Meselâ, Nizamî kimin şairidir? Buna hem İran, hem de Azerbaycan sahiplenmektedir: Birisi etnik anlamda, diğeri ise dil anlamında.

37

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Çünkü, Nizamî Farça yazmıştır. Diğer bir örnek ise Şehriyar’dır. Çünkü onun da eserlerinin büyük bir kısmı Farsça’dır. Üçüncü büyük faktör ise jeopolitik faktörüdür. Kuşkusuz bu da, İran’da Güney Azerbaycan’ın olması ile ilgilidir. 1991’de, yani bağımsızlığın ilk yıllarında gündemde duran başlıca konu Karabağ sorunuydu. İran kendi nüfuzunu artırmak için Karabağ sorununu kullanmak istemiştir. İki defa Tahran’da görüşmeler yapılmıştır. Ama, bunun sonucu Azerbaycan için trajik olmuştur. Her ikisinde de Ermeniler ateşkesi ihlâl etmişlerdir. Birincisinde Hocalı faciası gerçekleştirilmiştir. İkinci defada ise Şuşa ve Kubatlı işgal edilmiştir. Gerçeği söylemek gerekirse, buna karşı Azerbaycan’da çok büyük İran karşıtı kamuoyu oluştuysa da bunun gerçek nedeni Rusya’nın faaliyeti idi. Rusya Ermenileri kışkırtmıştır ve bu da ateşkesin bozulmasına neden olmuştur. Sonuçta Azerbaycan için trajik bir durum yaşanmıştır. Stratejik noktaları kaybetmek zorunda kalmışız. İran’ın nüfuzu sarsılmıştır. Önceden de var olan İran karşıtı tutum daha da güçlenmiştir. Bu da doğaldır. Çünkü, orada Güney Azerbaycan’ın bulunması ve Azerbaycan halkına karşı ayrımcılık siyasetinin yürütülmesi, Güney Azerbaycan’da İran’a karşı âdeta bir husumet oluşturmuştur. Tahran görüşmelerindeki anlaşmanın ihlâl edilmesi, İran karşıtı tutumu daha da kuvvetlendirmiştir. Aracılık misyonu bu şekilde sonuçlandıktan sonra, İran belli bir süre çatışmaya tarafsız kalmayı yeğlemiştir. Daha sonra ise Kafkasya’da Ermenistan yanlısı politika yürütmeye başlamıştır. Günümüzde, Tahran-Erivan işbirliği gelişmektedir. Azerbaycan basınında da Ermenistan ve İran arasında ekonomik, siyasî ve diğer ilişkilerin artması yönünde yeterince bilgi bulunmaktadır. Azerbaycan basını doğal olarak bu konuda çok duyarlıdır. Son aylarda İran’ı Karabağ sorununun çözümüne katma yönünde Batı’dan gelen sinyaller bence, Azerbaycan’a iyi bir şey vadetmemektedir. Dünyada Ermeni lobisinin güçlü olduğu üç devlet vardır. Maalesef, bu devletlerin hepsi Minsk Grubu’nun Eşbaşkanlığını yürütmektedirler. Bunlar Rusya, ABD ve Fransa’dır. Eğer jeopolitik çıkarları Ermenistan’ın çıkarları ile uyuşan dördüncü bir devlet bu sürece katılırsa, bence bu Azerbaycan’a ve Karabağ sorununun adaletli çözümüne engel olacaktır. İran’ın ayrıca Kuzey Kafkasya politikası da vardır. 1990’ların başlarında İran bu bölgeyle çok aktif bir şekilde ilgilenmekteydi. Ancak sonradan bu ilgi azalmıştır. İlk bakışta İran ideolojik bir devlet olarak gözükmektedir. Fakat, Ayetullah Humeyni’nin ölümünden sonra Tahran son derece pragmatik bir tutum izlemeye çalışmaktadır. Müslümanların himayesi yönündeki beyanları daha çok içe dönük olmuştur ve İran halkına yönelmiştir. Tahran’ın Çeçenistan konusundaki tutumu ile onun ideolojik propagandası arasında çok büyük bir çelişki bulunmaktadır. Bugün İran bir İslâm Konferansı Örgütü üyesi olarak, Çeçenistan sorununun bu örgütün gündemine getirilmesine engel olmuştur. Çok enteresandır ki, Rusya bu tutumuna göre İran’a resmen teşekkürünü bildirmiştir. İran’ın Kafkasya ülkeleri ve Kuzey Kafkasya’daki millî kurumlarla ekonomik işbirliğine gelince şunu belirtmek gerekir ki, Azerbaycan’la ticarî ilişkileri 1992-1993’ten başlayarak gelişme göstermiş ve hâlen bu çizgiyi muhafaza etmektedir. Fakat, petrol konusunda çok ciddî rekabet bulunmaktadır. Bunun temel nedeni İran’ın da petrol ihraç eden devlet olmasıdır. Batı sermayesinin bu bölgeye dâhil olmasını, İran kendi çıkarlarına uygun bulmamaktadır. Petrol ihraç boru hattı konusunda da Azerbaycan ve İran arasında görüş ayrılığı bulunmaktadır. Bu konuda Gürcistan’la İran arasında görüş farklılığı bulunmaktadır. İran’ın Gürcistan’la ekonomik ilişkileri Ermenistan ve Azerbaycan’a oranla ikinci plânda kalmaktadır. Bu da coğrafî nedenlere bağlıdır. Çünkü, İran ve Gürcistan sınır komşusu değildir. İran’ın en iyi ticarî ilişkileri ise Ermenistan’ladır. Bu Ermenistan ağırlıklı politika yürütülmesinden kaynaklanmaktadır. İran’ın Kafkasya politikası demin de söylediğim gibi, belli anlamda Türkiye’nin çıkarlarıyla çatışmaktadır. Bu konuya değinmekte yarar vardır. İran ve Türkiye arasında Kafkasya konusunda çıkar çatışması doğaldır. Bu tarih boyu süregelen bir meseledir.

38

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

İran’ın Rusya ile ilişkileri her zaman üst üste düşmemektedir ve karmaşık özelliğe sahiptir. Bir takım konularda, özellikle tek kutuplu dünya konusunda, askerî alanda görüşleri birbirine uymaktadır. Bazı konularda, özellikle de Hazar denizinin hukukî statüsü konusunda çıkarları çatışmaktadır. Bu net bir şekilde görülmektedir. Bunun dışında, her iki ülke arasında Kafkasya konusunda işbirliği bence ağır basmaktadır. Hatta bazı gözlemciler Moskova-Tahran-Erivan üçgeninden bahsetmektedirler. Ekonomi, ulaşım, politik, askerî alanlarda entegrasyonu derinleştirerek onu kuzey okuna dönüştürme çabaları vardır. Doğu-Batı oku enerji koridorunun yaratılması, TRASECA ve buna uygun diğer projelerin karşısında son zamanlarda Rusya ile İran kuzey- güney koridorunun komünikasyon hattının genişlendirilmesini istemektedirler. Bu alanda faaliyetleri bulunmaktadır. Bölgede jeopolitik ve jeoekonomik gelişmenin temel yönleri belirlenmesine rağmen bu henüz gelişme safhasındadır. Bu sürecin değişmesi de istisna değildir. Bu yüzden İran burada nüfuz kazanmak isteğinden vazgeçmemiştir. Hatta, ileride Azerbaycan’ı da nüfuz alanına celp etmek isteğinden de vazgeçmemiştir. Amerika’nın nüfuzlu bölge eksperleri Daniel Yergen ve Thane Gustafson’un son çalışması olan “Rusya’nın 2010’da Dünyada Yeri” adlı kitabında 2007’de İran ve Azerbaycan arasında savaş çıkacağı ve Bakû’nün işgal edileceği ihtimalini ileri sürülmektedir. Son aylarda Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Güvenlik Bakanı Yardımcısının, İran’ın Azerbaycan’a yönelik darbe hazırlığı girişiminde bulunduğu yönünde açıklamaları vardır. Son yıllarda İran, Azerbaycan’ın iç işlerine daha sık müdahâle etmektedir. Bunları göz ardı etmek bence gerçeklikten uzaklaşma demektir. Batılı yazarların kitaplarında ve aynı zamanda İran’ın içinde de, bu ülkenin bir devlet olarak jeopolitik perspektifinin kuşkulu olduğu yönünde görüşler vardır. Konferans başlamadan önce arkadaşlarımızla bir terimin karşılığı üzerine konuştuk. İngilizce bir terim var: “Vurnable” terimi. Rusça’da “yezvımıy” olarak söylenmektedir. Azerbaycan Türkçesinde veya Türkiye Türkçesinde bu sözün kelime karşılığını bulamadık. “Kötü yönde değişme tehlikesi” anlamına gelmektedir. İran’ın jeopolitik perspektifi çok hassastır. O değişebilir ve bu yönde Batı’da da çok sayıda araştırma vardır. Hatırlatayım, Fond Puldr isimli Rand Corporation’un ünlü bir bölge uzmanı İran’ın mutlaka parçalanacağını yazmaktadır. İran, Kafkasya’da en büyük problemi Azerbaycan Cumhuriyeti ile yaşamaktadır. Tahran, Azerbaycan Cumhuriyeti ile eşit haklara dayalı bir politikaya hazır değil veya bunu uygun görmemektedir. Eşit haklara dayalı politika, İran’da yenilme korkusu yaratmaktadır. Bu yüzden saldırgan bir çizgi izlemektedir. Böylece, iki ülke arasında müttefiklikten bahsedilemez. Aslında, jeopolitik bir çıkmaz oluşmaktadır. Son on yılda Azerbaycan’da üç defa hükümet değişikliği gerçekleşmiştir. İran’da da Rafsancani ve Hatemi hükümetleri değişmiştir. Fakat ilişkilerdeki soğukluk sürmektedir. Kısa süreli yakınlaşmalar olsa bile, bu soğukluk devamlıdır. Bazıları bu ilişkilerin kötü durumundan dolayı Elçibey’i suçlamaktadırlar. Bence bu yanlış bir şeydir. Elçibey hükümeti önceleri bu ilişkilerde hep ihlâl edilmiş eşitliği ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Yani, İran’ın buradaki nüfuzu kadar, Azerbaycan’ın da kendi varlığını beyan etme olanağını elde etmesi gerekmektedir. Açıklamak için diyebilirim ki, İran burada bir kültür merkezi açabiliyorsa, Azerbaycan da aynı şekilde İran’da kültür merkezi açabilmelidir. O dönemde Elçibey hükümetinin politikası bu yöndeydi. Şimdi burada Elçibey’in beyanatları da sorgulanabilir. Rahmetli Elçibey İran’ın “Müslüman ve Şiî kimliğini” öne çıkarması nedeniyle de taraflar arasında ilişkilerin normalleşmesini istiyordu. Söylediğim gibi, 1993’te dış ticarette İran birinci yere sahipti. Sadece, İran tarafı bu dönemde ve bundan sonra da ve bu güne dek de Azerbaycan Cumhuriyeti ile karşılıklı çıkara dayanan ilişkilere hazır olmadığını sergilemiştir. İran Azerbaycan ilişkilerinde belli düzeyde bir ilerleme yaşanabilir mi? Kanımca, yukarıda da değindiğimiz Güney Azerbaycan faktörü bu olasılığı asgariye indirmektedir. Böylece, İran olgusunun Kafkasya’da barışın, istikrarın ve gelişmenin yaşanmasına olumlu etkisinden bahsetmek zordur. Dünyadaki ve bölgedeki 11 Eylül sonrası gelişmeler İran’ın durumunu doğrudan etkilemektedir. Bu etkinin gelecekte de sürebileceği 39

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

kanaatindeyim. Komşu Afganistan’daki ve Merkezî Asya’daki gelişmeler İran’ın konumunu doğrudan etkilemektedir. Diğer taraftan İran hükümeti ile Batı arasında faal görüşmeler, ayrıca yakın gelecek konusunda ülkenin hâkim çevrelerindeki çatışan görüşler, muhtemelen İran’ın içinde politik durumun değişmesine neden olacaktır. Son günlerde televizyon aracılığıyla edindiğimiz bilgiler, daha muhafazakâr olan Ayetullah Hameyni politikası ile reformcular, yani Cumhurbaşkanı Hatemi arasındaki görüş ayrılıklarının son derece keskinleşmiş olduğunu göstermektedir. Bunların ne ile sonuçlanacağı, Afganistan’da ve Orta Asya’daki olayların İran’ı ne derecede etkileyeceği, bence dikkat merkezinde olmalıdır. Bence bu etki çok büyük olacak. Teşekkür ederim.

Tartışma Bölümü Yaşar KALAFAT İran’da güçlü bir Ermeni diasporası olduğu bir gerçektir. Türkiye’nin lobicilik itibarı ile Ermeni karşıtı cephede fazla varlık göstermediğini biliyoruz. Başka bir gerçeklik ise gelişen bir Azerbaycan diasporasının olmasıdır. Başka bir faktör daha vardır: Ermeni dayanışması dünyanın neresinde olur olsun bir dayanışmaya girerken, zaman-zaman Türk dünyasından bahsediyor. Türk dünyasında ise Türkler, Azerbaycan-Ermeni savaşında Azerbaycan’ın hakkını savunmamaktadır. Azerbaycan’ın mağdur olduğu itiraf edilmelidir. Hatta iki devlet başkanı, iki Türk devletinin başkanı, ayrıntısına girmek istemiyorum, âdeta Ermeni yanlı açıklamalar yaptı. Hâl bu olunca, bir Türk dünyası var, bir Türkiye’de başlatılmış Ermeni faaliyetleri var; bir de Azerbaycan diasporası var. Bu itibarla Ermeni lobisi ve diasporası karşılıklı bir hareket konusunda ne düşünüyorsunuz? Ne yapılabilir, konusunda fikrinizi öğrenmek istiyorum.

Nesib NESİBLİ Birkaç gün önce İsrail Büyükelçiliğinde Brenda Shaffer’in enteresan bir konuşması oldu. Bu Azerbaycan diasporasıyla ilgiliydi. Brenda Shaffer Hazar Üniversitesinin dostudur ve Azerbaycan’ı araştİran bir bilim adamıdır. Orada da bu konuşuldu. Aynı fikri tekrar etmek istiyorum. Azerbaycan, Ermenistan ve İsrail en azından genel anlamda aynı tip devletlerdir. Yani demografik açıdan. Yani soydaşlarının büyük bir bölümü ülke dışında yaşıyor. Doğal olarak, Güney Azerbaycan’daki halkı diaspora adlandırıp adlandırmama konusu, tartışmalı bir konudur. Ancak, bu bir gerçekliktir ki, Azerbaycanlıların en çok iskan edildikleri şehir Bakû değil, Tahran’dır. Ama, dünya Azerbaycanlılarının siyasî, kültürel, ideolojik merkezi Bakû’dür. Buna göre de Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kendine özgü dış politika programı olması gerekmektedir. Maalesef bugün böyle bir program ve bu programa uygun bir dış politika yürütülmemektedir. Karabağ’la ilgili olarak da Azerbaycan diasporasının olanakları sonuna kadar kullanılamamıştır. Bizler, Ermeni diasporasının çok güçlü olduğunu söylüyoruz. Ama bu güçlü diaspora karşısında susup kalmamalıyız. Ona karşı değişik faktörler ortaya konmalıdır. Disporamızın Amerika’daki Yahudi diasporası ile belli ilişkilerinin mevcut olması da bilinen bir gerçektir. Ama bu yeterli değildir. Azerbaycan diasporasının örgütlenmesi ve Azerbaycan’daki sorunların çözümüne yardımcı olması yönünde gerek iktidarımız, gerekse muhâlefetimiz yeterli gayret göstermemiştir. Bence Azerbaycan diasporasının potansiyeli büyüktür. Sadece ona sahip çıkmak ve bu potansiyeli kullanmak gerekmektedir. Soru: İran’ın hem Kafkasya, hem de Türk politikasında din, yani İslâm dinî bir gaye mi, yoksa bir vasıta mı? 40

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Nesib NESİBLİ Ben kişisel görüşümü açıklayacağım. Humeyni döneminde İran, Humeyni Devleti’nin kuruluşundaki rolüne uygun bir ideolojik devletti. İdeolojik bir politika yürütmekteydi. İdeolojik derken, yani İslâmın temel ilkelerine dayanan bazı yönlerin ismini söyleyebiliriz. Onun ölümünden sonra devlet politikası, daha çok devlet çıkarlarına dönüştü. Bugün kuşkusuz İslâm dinî İran’ın elinde bir araçtır. Çeçenistan sorunuyla da önceleri çok ilgilendiler. Hatta manevî destek sağladılar. Sonunda, Çeçenlerin kendileri de, İran’ın onlara ihanet ettiğini ve Ruslara sattığını ifade ettiler. Ben bunu geçtiğimiz günlerde, bir televizyon konuşmamda da söylemiştim. Bunu çirkin bir siyaset olarak da adlandırabiliriz. Belki biraz sert bir söylemdir. Ama, bu bir gerçektir. Soru: ABD’nin bölge politikasını değerlendirir misiniz? Nesib NESİBLİ Bu konu ayrıca geniş olarak ele alınacaktır. Ama, her hâlde ben kendi düşüncemi söylüyorum. Amerika’nın bu bölgeye yönelik bazı plânları vardır. O, Azerbaycan aracılığıyla Orta Asya’ya kapı açma isteğindedir. Gürcistan ve Azerbaycan arasında birlik olmasından yanadır. Doğu-Batı koridoru, ulaştırma koridoru oluşmuştur. Bunların yanı sıra, ortada bir Rusya-Amerika ilişkileri vardır. Rusya, Amerika’nın hayatî çıkar alanlarına girmektedir. Çünkü, Rusya konusu bir güvenlik konusudur. Bzezinski’nin makalesinde üç tür çıkarlar listesi sıralanmıştır: Birinci hayatî çıkarlar, ikincisi önemli çıkarlar ve sonuncusu yararlı çıkarlar. Bu listeye göre, Azerbaycan hayatî çıkarlar listesinde değildir. İkinci çıkarlar listesinde yer almaktadır. İran da Amerika için çok büyük çıkar objesidir. Aynı zamanda birkaç konuyu bir arada çözmek istemektedir. Amerika’nın yaklaşımı budur. Son olayların gelişmesi kuşkusuz etkili olacaktır. 11 Eylülden sonra durum artık değişmiştir. Soru: Pozitif mi, negatif mi? 11 Eylülden sonra bölgede etkili olan Rusya daha çok Amerika’ya yaklaştı. Kafkasya’da petrol ve Karabağ konularında Amerika ve Rusya karşı karşıyadır. Bu sorunun çözülmesine ilişkin ne dersiniz? Nesib NESİBLİ Biraz önce söylediğim gibi, bu gün henüz bölgenin jeopolitik konumu tam şekilde belirlenmemiştir. Yani daha “kim kimi” meselesi gündemdedir. Yine de bu çıkarların, özellikle de büyük devletlerin çıkarlarının çatışması söz konusudur. Bundan sonra Amerika’nın ilgisi, Batı’nın ilgisi bence daha çok artacaktır. Böyle bir eğilim hissedilmektedir. Ayrıca, Rusya da bu terör olayından yararlanarak, Kafkasya’da kendi etkisini artırmak istemektedir. Dün de değindiğimiz gibi, Çeçen sorununun halledilmesinde de bunu esas almak istemekteydi. Fakat gelişmeler, Amerika ve Batı’nın ilgisinin artacağını göstermektedir. Bugün de ifade ettiğimiz gibi, Amerika ve Rusya arasında karşılıklı çıkarlar mevcuttur. Eldar Bey bir defasında bunu “pat” durumu olarak nitelendirmiştir. Bu bölgenin yüzde yüz Batı’nın çıkar alanı olduğunu söyleyemeyiz. Ya da Rusya’nın etki alanından çıktığını söyleyemeyiz. Çünkü karmaşık bir durum söz konusudur. Ermenistan, Rusya’nın etki alanındadır. Fakat Azerbaycan’ın ve Gürcistan’ın yüzde yüz Rusya’nın etki alanında olduğunu söyleyemeyiz. Soru: Bu bölgede jeopolitik, jeoekonomik çıkarların dengelenmesi, İran’ın parçalanmasına mı, yoksa güçlenmesine mi yardımcı olacaktır?

41

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Nesib NESİBLİ Eğer burada, ABD ile Rusya arasındaki ilişkilerin dengelenmesi kastedilmekte ise, bunun İran’ın geleceğine bu ya da başka bir şekilde etkisi olmayacaktır. İran Hazar çevresinde güç dengesinin ortadan kalkmasını arzu etmemektedir. Diğer bir deyişle, bölgede ABD ve Batı’nın nüfuzunun armasından endişe duymaktadır. Her seferinde “Amerika İran’dan ne istiyor?” diye bir soru yönetiliyor. Amerika’nın istediği İran’da kendi çıkarlarını sağlamaktır. Eğer biraz daha dolaylı olarak söylersek, Amerika İran’ın parçalanmasını istemiyor; bunu neden istesin ki? İran’ı parçalayacak; bunun için bir sürü para harcayacak, yani siyasal destek anlamında. Amerikanın yapmaya çalıştığı, İran’da çıkarlarına uygun düşecek şekilde bir rejim değişimidir.

42

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Tebliğ: Prof. Dr. Anıl Çeçen İran – Azerbaycan İlişkileri Benden önceki konuşmacı İran-Azerbaycan ilişkilerine bir Azerî gözüyle baktı. Ve ben de Türkiye’den gelen bir konuşmacı olarak Türkiye’nin gözüyle bakmak istiyorum. Soyadımın Çeçen olması durumu değiştirmeyecek, ama tabiî ki, Çeçenistan olgusu da Kafkasya’nın bir başka boyutu olarak bugün varlığını sürdürmektedir. Efendim, İran-Azerbaycan ilişkilerini anlayabilmek için, bence bölgeye iki açıdan bakmak gerekir: Tarih ve jeopolitik. Tarihsel olarak Kafkasya en önemli çekişme bölgelerinden biri olmuştur. Dün değerli meslektaşım Mustafa Aydın’la konuştuğumuzda, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra gündeme bir Hazar Havzası’nın geldiğini söylemiştik. Aklıma geldi, ama söyleyememiştim, şimdi söyleyeyim: Evet bir Hazar Havzası problemi vardır ve bu bölge tarihîn her döneminde bir çekişme alanı olarak varlığını korumuştur. Bir tek dönemde, Hazar İmparatorluğu döneminde bu çekişme söz konusu olmamıştır. Bildiğiniz gibi 300 sene boyunca var olan bu imparatorluk döneminde, tüm Kafkasya onun egemenliği altında istikrarlı ve düzenli bir yapıya kavuşmuştur. Ama, ne zaman ki kuzeyden Hristiyan saldırıları, güneyden de Abbasi Müslüman saldırıları gündeme gelmiştir, Hazar İmparatorluğu sarsılmış ve dağılma durumuna gelmiştir. Yaklaşık 12 yüzyıldır Kafkasya bir çekişme alanı olarak dünya gündeminde bulunmaktadır. Kafkasya’ya tarihsel süreç içinde baktığımızda, bölgede büyük bir devlet olduğunda istikrarın da ortaya çıktığını ve büyük bir devlet olmadığında da istikrarın olmadığını gözleyebilmekteyiz. Neden? Çünkü dünya haritasına bakarsak, Kafkasya’nın dört bölgenin merkezinde yer aldığını görürüz: Orta Doğu, Güney Orta Asya, Asya Minör - yani Türkiye’nin kitaplarda yer alan adıyla - bu bölgede yer alan imparatorluklar, devletler her zaman Kafkasya’nın geleceğinde etkili olmuşlardır; diğeri de kuzey bölge, yani Rusya. Demek ki, Kafkasya’nın yapılanmasında tarihîn çeşitli dönemlerinde bu dört bölgedeki gelişmelerin yansımalarına göre Kafkasya’da siyasî yapılanma süreci değişiklik göstermektedir. Ama bugün benden önceki konuşmacı, değerli dostum Nesib Bey ifade ettiler, Kafkasya’nın geleceğinde bir başka boyut ortaya çıkıyor. Bu da dünya gücü meselesidir. İlk kez Brzezinski tarafından da söylendiği gibi, Sovyet sonrası dönemde, Avrasya’da bölge dışı bir gücün etkinliğinin kurulması gündeme geldiği noktada, Kafkasya’nın geleceğinin de sadece bu bölgedeki gelişmelerle değil; Orta Asya, Rusya, Türkiye veya İran’daki gelişmelere göre de değil, dünyadaki gelişmelere göre belirleneceğini vurgulamak isteriz. Zaten Kafkasya; Balkanlar, Orta Doğu ve Orta Asya ile beraber, Sovyet sonrası dönemde ortaya çıkan sıcak çatışma bölgelerinden biri olma konumunu korumaktadır. Amerika’nın Orta Asya ve Afganistan’daki macerası kısa bir sürede sona ermeyecek ve bu zaman süreci içinde dünya dengelerindeki gelişmeler dünyanın geleceğini belirleyeceği gibi, bu bölgenin ve Kafkasya’nın da geleceğini belirleyecektir. Tarihsel süreç içinde bakıldığında böyle bir tablo çıkmaktadır: 21. yüzyılın ilk yılında bu konuşmayı yapıyoruz, ama 20. yüzyılın başına baktığımızda başka bir tabloyla karşı karşıyayız. Uyanmakta olan dünya ve emperyalist güçlerin çekişme süreci içinde gerginliğin arttığı bir noktada, Kafkasya’da bir uyanış ve bu uyanış içinde Azerbaycan’ın öne çıktığını görüyoruz. Sovyet öncesi dönemde Kafkasya’da üç devlet vardı: Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan. Bugün yedi bölgeye ayrılmış Kuzey Kafkasya’da, Çeçenlerin savaşının sürdüğü Kafkasya’da, yedi bölgeden ibaret bir Kuzey Kafkasya, Birleşik Kafkasya Cumhuriyeti vardı. Hedef neydi? Eğer Sovyetler Birliği olmasaydı, Kuzey Kafkasya’da bir Kuzey Kafkasya devleti, güneyde ise Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın yer alacağı bir trans-Kafkasya cumhuriyetinin ortaya çıkabileceğini, 20. yüzyılın tarihîne baktığımız zaman görebiliriz. Kuzey Kafkasya’daki bağımsızlık yanlıları, sadece küçük bir Kuzey Kafkasya devletinin ayakta kalamayacağını; ama eğer Sovyetler Birliği oluşmasaydı, kuzey ve güneyin bir araya gelmesiyle ortaya çıkacak bir Kafkasya Federasyonu’nun bölgede büyük güçlere karşı ayakta kalabileceğini vurgulamışlardır: Yani İran’a karşı, Rusya’ya karşı ve Osmanlı

43

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

İmparatorluğu’na karşı. Şu anda da Kafkasya’da küçük küçük devletçikler var ve bunların varlıklarını koruyabilmeleri için bir araya gelmelerinin, federasyon veya konfederasyon oluşturmalarının şart olduğunu 1918’in sonrasının gösterdiklerine bakarak, çıkarabiliriz. Biliyorsunuz, 1918’de kendisini kurtarmaya çalışan Osmanlı’nın, bağımsızlığını yeni ilân etmiş Azerbaycan’ı da kurtarmaya çalıştığını görmekteyiz. Bütün bu gelişmeleri anlatmamın nedeni, Kafkasya’nın yapısını ve İran’ın konumunu belirlemek içindir. İran’la Kafkasya’yı bir arada düşündüğümüz zaman bu tarihsel gerçeklikleri atlayamayız ve jeopolitik gerçekleri görmezden gelemeyiz. Çünkü, eğer İran hakikaten bugün Kafkasya’ya hâkim olmak istiyorsa, zamanında bunu denemiş, ama yapamamıştır ve bugün Azerbaycan’ın ikiye bölünmesinin nedeni İran ve Rusya arasındaki savaşlardır. Azerbaycan, Rusya’nın İran’ı yenmesinden sonra bölünmüştür. Bu savaşlar olmasaydı ya Azerbaycan tamamen İran’ın içinde yer alacaktı ya da bağımsız bir devlet olacaktı. Azerbaycan bugün bölünmüş, parçalanmış ülke konumundadır ve tabiî ki, birinci hedefi birleşik Azerbaycan’dır. Azerbaycan’ın birinci hedefinin birleşik Azerbaycan olduğu noktada, bunun birinci derecede, İran’ın varlığını tehdit ettiğini görmekteyiz. Bu son derece önemli bir olaydır ve İran da Azerbaycan’a her zaman bu gözle bakmaktadır. Yani ne karşısına, ne de yanına almaktadır. Bundan on yıl kadar önce, Türk gazetelerinde bir haber yayımlanmıştı, onu burada vurgulamak isterim. Biliyorsunuz İran sadece kendi içine dönük bir ülke olmayıp, İslâm Devrimi’ni bütün dünyaya yaymayı hedefleyen bir ülkedir. İşte böyle bir çerçevede, İran’a yakın çevreler Anadolu’da devrimi yaymaya çalışıyorken, aynı çevreler Azerbaycan’da Kemalizmi yaymaya çalışıyorlar. Bakınız burada bir çelişki var ama bu İran’ın Azerbaycan’a bakış açısını göstermektedir. Neden? Eğer İran, Devrimi Kuzey’e de getirirse o zaman iki Azerbaycan’ın birleşmesi gündeme gelecektir. Tabiî ki, bir noktada İran güçlü bir bölgesel devlet olarak bir bahane bulursa Kuzey Azerbaycan’ı kendi sınırları içine katmak isteyecektir. Şimdilik İran Kuzey Azerbaycan’ı açık bir hedef veya bir düşman olarak göstermek istememektedir, ama aynı zamanda yanına da çekmemektedir. Yanına çekerse bugün kontrol etmekte zaten zorlandığı Güney Azerbaycan’ı kontrol etmede çok daha zorlanacaktır; çünkü İran bir ulus devlet değildir. Ama Azerîler bir ulustur. Tarih olarak, kültür olarak, Hazar İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Türk asıllı ulusların bir araya gelerek yüzyıllarca ortak bölgede, ortak kültürü paylaşarak yaşayan bir milletin varlığını görmekteyiz. Bu Azerî yapılanması bir ulus devlet olmayan İran’ın siyasî birliğini tehdit etmektedir. Bu çelişkili ortamda İran, Azerbaycan’a karşı rahat davranamamakta ve bunun sıkıntısını yaşamaktadır: Bölgedeki bütün gelişmelerde İran’ın bu sıkıntısını görmek mümkündür. Bu hassas konum nedeniyle İran sürekli olarak gündeme değişken politikalar getirmektedir. Bir Müslüman ülkesi olmasına rağmen, Azerbaycan-Ermenistan meselesinde İran’ın Hristiyan Ermenileri desteklediğini görmekteyiz. Bu, dünyada örneği olmayan bir olaydır: Bir Müslüman ülke başka bir Müslüman ülkeye karşı Hristiyan bir ülkeyi desteklemektedir. Sebebi nedir? Sebep deminden beri size anlatmaya çalıştığım tarihsel süreç içerisinde İran’ın sahip olduğu siyasal yapıdır ki, Tahran bu nedenle çok çekingen bir politika geliştirmektedir. Önümde 22 Temmuz tarihli İran basınından bir metin var. Aynı gün Haydar Aliyev’in İran ziyareti sırasında verdiği demeçtir. Bunu İran Press Sevice yayımlamıştır: Azerbaycan ve İran iki müstakil ülkedir. Ama, Azerbaycan hiçbir zaman bir İran olmayacaktır. Çünkü Azerbaycan lâikliğin ne olduğunu biliyor ve çağdaş dünya yapılanmasının lâiklikle mümkün olabileceğini görmektedir. Böylece, İran İslâm Devrimi çerçevesinde bir Azerbaycan düşünmek mümkün değildir. İşte bu fikirlerin açık bir şekilde ortaya konulduğunu, bu demecin ne kadar büyük önem taşıdığını Türkiye vatandaşı bilim adamları olarak görmekteyiz. Bunun Türkiye açısından son derece önemli bir yanı vardır. Çünkü, Türkiye, Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgedeki mirasçısı olmanın yanında, Türk ve İslâm dünyasına yönelik bir modelin öncüsüdür de. Sovyetler Birliği mevcutken bu modelin önemi

44

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

bilinmemekteydi. Ama şimdi ortaya çıkan otorite boşluğu alanlarında, Orta Doğu’da, Balkanlar’da, Kafkasya’da var olan Türk ve İslâm dünyası gerçeği açısından sosyalizmin model olarak ortadan kalktığı bir noktada, Kemalizmin, Atatürk Cumhuriyeti’nin bir model olarak ortaya çıktığını görmekteyiz. İşte bu noktada Azerbaycan, İran’dan daha çok Türkiye’ye yakın bir çizgi izlemektedir ki, bu Türkiye açısından mutluluk verici, ama İran açısından da kuşku yaratıcı bir gelişmedir. Çünkü Türkiye’deki rejimi tasfiye etmek isteyen İran, tüm İslâm dünyasını arkasına alarak Türkiye’yi lâik ve çağdaş cumhuriyet olmaktan çıkarmak için her türlü diplomatik girişim sürdüren İran, bunda başarısız olduğunu ve oluşan otorite boşluğunda Türkiye’nin gittikçe konumunu iyileştirdiğini görmektedir. Bunu Amerikan siyaset bilimcileri açık bir şekilde yazmışlardır. Kontrol Dışı Dünya isimli bir kitapta, Sovyet sonrası dönemde bölgede ortaya çıkan otorite boşluğunda küçük devletlerin geleceğe yönelik yapılanmalarında bir modele ihtiyaç duyduklarını görmekteyiz. Çeşitli çelişkileri aşabilmek için işte bu modelin, Türkiye Cumhuriyeti modeli olarak ortaya çıktığı noktada, İran’ın hem Türkiye, hem de Azerbaycan’a karşı bir gerginlik içinde olduğunu söylemek mümkündür. İran-Azerbaycan ilişkileri, Sovyet döneminde Azerbaycan’ın bağımsız olmaması dolayısıyla mevcut değildi. Sovyet sonrası dönemde ise İran’la yeni ortaya çıkmış olan Azerbaycan arasında ilişkilerin yavaş yavaş şekillendiğini görmekteyiz. Ama, diplomatik ilişkilerin kurulduğu bu on yıllık dönemde ilişkilerde bir yakınlaşma değil, tedirginlik ve kuşku söz konusudur. Deminden beri anlattığım tarihsel ve jeopolitik nedenler dolayısıyla İran’la Azerbaycan arasında ciddî sorunlar gündeme gelmiştir. On yıllık süreç içinde iki ülke arasındaki dostluğun kesin ve mutlak anlamda bir noktaya, Karabağ meselesinde İran’ın açık bir şekilde Ermenistan’dan yana bir tavır koyması, bölgedeki yapılanmada Azerbaycan’a kuşkuyla yaklaşması ve giderek öne çıkan petrol alanında iki ülke arasındaki rekabetin tırmanması noktasında İran-Azerbaycan ilişkilerinin yakınlaşmaktan ziyade uzaklaşmaya ve gerginliğe doğru sürüklendiğini söylemek mümkündür. Bu çerçevede on yıllık ilişkilere baktığımızda, İran-Azerbaycan ilişkilerinin Kafkasya’da barış açısından istenen sonucu sağlayamadığı ortadadır. Bunun en son örneğini Hazar denizindeki olaylar, özellikle bu yıl yaşanan gelişmeler teşkil etmiştir. Hazar’da bu denizin statüsüyle ilgili ciddî bir ihtilâf olduğunu bilmekteyiz. Bu ihtilâfta İran ve Rusya eski statünün devamından yana hareket etmektedirler. Çünkü Sovyetler döneminde Hazar’ın nimetlerini paylaşmaya alışmış bu devletler, pastadan ortaya çıkan yeni devletlere pay vermek istememektedirler. Yani, petrol konusunda Türkmenistan, Azerbaycan ve Kazakistan’ın zorlandığını görüyoruz. En büyük ihtilâfın da İran ve Azerbaycan arasında olduğunu görmekteyiz. Bunu, değerli dostumuz, sayın eski bakan dün rakamlarla açıkladı. Yani Kafkasya’daki petrol potansiyelinin ne kadar büyük olduğunu ve en büyük rakamın da Azerbaycan sınırları ve egemenlik alanları içindeki yer aldığını ortaya koydu. Tabiî İran eskiden beri bir petrol ülkesidir, hem de 20. yüzyılın en büyük petrol ülkelerinden birisidir. Ama Basra Körfezi’ndeki petrolün azalmaya başladığı bir noktada, İran’ın geleceğe yönelik petrol ülkesi konumunu koruyabilmesi için Basra petrolü ile beraber Hazar petrollerine de eşit derecede önem verdiğini görmekteyiz. İran diğer ülkeler gibi, geleceğini sadece Basra Körfezi’nde değil, aynı zamanda yavaş yavaş Hazar bölgesinde de aramaktadır. İşte bu noktada İran gemilerinin Azerbaycan sınırlarını zorladığını ve İran’ın giderek Azerbaycan’ı devre dışı bırakacak petrol projeleri geliştirdiğini görmekteyiz. Son on yıla baktığımızda Sovyet boşluğunun herhangi bir güç tarafından doldurulamadığını görmekteyiz. Yani, Kafkasya’daki sorunların bu boyutta olmasının bir nedeni de budur. Günümüzde Türkiye, Osmanlı’nın devamıdır. Ama, Osmanlı gibi bölgeye yönelik otorite kullanma durumunda değildir. Rusya kendi ekonomik sorunlarıyla uğraşmaktadır. Böyle bir durumda İran-Azerbaycan ilişkilerinin küçük ülke-büyük ülke ilişkileri çerçevesinde geliştiğini söyleyebiliriz.

45

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Müzakereler: Soru: Efendim İran-Azerbaycan ilişkilerinde uzaklaşma ve gerginleşme var dedinîz. Son olaylar da bunun göstermektedir. Ama ekonomik ilişkiler söz konusuyken, Azerbaycan yönetiminin İran mallarına uyguladığı gümrük, Türk mallarına uygulanan gümrükten üç kat düşüktür. Aynı şeyler yol tarifesiyle ilgili olarak da geçerlidir. Bu konudaki düşüncelerininiz nelerdir? Anıl ÇEÇEN Tabiî bu, beni aşan bir konudur. Aynı zamanda, bu teknik bir konudur. Bu konuyu Türk yetkililerine aktarmak lâzım. Bunun cevabı da şurada yatmaktadır. Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin olabildiğince gelişmesi için ekonomik kolaylıkların, gümrük indirimlerinin bir an önce gerçekleşmesi lâzım. Ancak o zaman Türkiye Azerbaycan’a geniş katkıda bulunabilir. Soru: İran’ı yumuşatmak için hangi yöntemlere başvurulabilir? Anıl ÇEÇEN Bölgede Türkiye-İran rekabeti vardır. Bir gerginlik ortamı vardır. Peki bu gerginlik nasıl aşılabilir? Bir defa petrol konularında anlaşabiliriz. Petrol boru hatları konusunda anlaşılabilir. Bir kuzey hattı vardır: Bakû-Novorossiysk. Bir batı hattı vardır: Bakû-Ceyhan. Bir de güney hattı olur: Bakû-Basra. Biliyorsunuz, BP uzun süre Bakû-Ceyhan’a karşı çıktığı ve Bakû-Basra’yı desteklediği için birinci proje konusunda ilerleme sağlanamıyordu. Sonunda ABD devreye girdi, BP’yi ikna etti ve BakûCeyhan konusunda adımlar atılmaya başlandı. Aslında petrol şirketleri Bakû-Basra’yı daha ucuz bulmaktaydılar. Eğer Bakû-Basra kurulsaydı, Azerbaycan ile İran arasında daha fazla yakınlaşma olurdu. Ama bu durumda Türkiye, petrol alımlarının dışında kalacağı için bu sefer de Türkiye buna karşı çıkmıştır. Sonuç olarak şu noktaya gelinmiştir, ama sonra konjöktür de değişmiştir. Tek hat olmasın. Hem kuzey, hem batı, hem de güney hatları olsun. Böylece Azerbaycan ve İran arasında bir yakınlaşma sağlansın. Bu konuda anlaşma olsaydı, İran-Azerbaycan ilişkileri ve Türkiye-İran gerginliği biraz yumuşardı, ama maalesef bu olmamıştır. Bu sağlanamadığı içindir ki, Amerika bir Afganistan macerasını göze almaktadır. Demek ki, petrol konusunda anlaşma olmayışı, İran ve Türkiye arasında gerginliğin artmasına neden olmuştur. Eğer anlaşma olsaydı ve boru hatları üç yönde yapılsaydı (kuzey hattı, orta hat ve güney hattı) o zaman Azerbaycan-İran ilişkileri gibi, Türkiye-İran ilişkileri de yumuşardı. Diğer bir konu, bölgenin yeniden yapılanmasında ekonomik işbirliğinin artırılması konusudur. Biliyorsunuz, Türkiye sadece AB ile işbirliği içerisinde değildir. AB’ye üyelik süreci devam ederken, bölgedeki ekonomik yapılanmaların da öncüsüdür. Bunlardan birisi Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü’dür. Bir diğeri Orta Asya devletlerinin yanında İran’ın da yer aldığı Ekonomik İşbirliği Örgütü’dür ki, bu çerçevede İran ve Türkiye yakınlaşarak, Orta Asya ülkelerinin dünyaya açılması için işbirliği yapmaktadırlar. Fakat, maalesef petrol ve hegemonya kavgası bu girişimleri engellemektedir. Azerbaycan-İran arasındaki gerginlikten ve Türkiye-İran rekabetinden daha önce bahsettim. Bu rekabet ve bunun bölge dışı aktörler tarafından tetiklenmesi Türkiye ve İran’ın 46

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

yakınlaşarak, Orta Asya ülkelerinin dünyaya açılmasında yardımcı olma konusunda başarılı olamamalarına neden olmuştur. Eğer bu başarılı olsaydı, yani ekonomik işbirliği İran ve Türkiye’yi birbirine yakınlaştırsaydı, rekabet yerini işbirliğine bıraksaydı, o zaman Kafkasya ve Orta Asya ülkelerini de içine alan bu gelişmeler, İran ve Türkiye arasında bir normalizasyon sürecinin başlamasına neden olabilirdi. Ama bütün bunlar gerçekleşmediği gibi gerginlik devam etmiş ve bölgesel çerçeveden çıkarak küresel boyut kazanmıştır. Soru: Sayın Çeçen, Refah Partisi yönetimiyle birlikte, Türkiye’nin Libya ve İran gibi terörü destekleyen ülkelerle ilişkileri söz konusu olmuştur. Türkiye’de bu tür dinî partiler vardır. Onlar iktidara gelirlerse, yine aynı politikalar söz konusu olur mu? Anıl ÇEÇEN Ben Türkiye Cumhuriyeti’nde doğmuş, büyümüş bir adamım ve Atatürk Cumhuriyeti Türküyüm. Gördüğümüz gibi burada bir saattir konuşuyorum; eğer sizin söylediğiniz olsaydı, Türkiye’den gelemezdim. O zaman başka tür insanlar gelir ve başka şekilde konuşurlardı. Evet, haklısınız, Türkiye’de ülkeyi İran tipi bir rejime dönüştürmek isteyen zihniyetler var. Siyasî olarak, insan potansiyeli olarak ve dış destek olarak bu mevcuttur. Meselâ, geleneksel olarak Türkiye’de, 40 senedir varlığını sürdüren bir İslâmî parti var. Bu İslâmî parti Batı bloğunun parçalanması noktasında parçalanma yaşadı. Avrupa ve Amerika’nın yolları ayrıldı ve bu noktada Türkiye’deki geleneksel İslâmcıların Almanya’ya daha yakın olduklarını, ama modern ve ılımlı İslâmın ise Amerika’ya daha yakın olduğunu görmekteyiz. Söylediklerimi bilerek söylüyorum; açık konuşalım. Türkiye’de İslâmî partinin ikiye bölünmesinin nedeni, Avrupa ve Amerika arasındaki Türkiye’ye yönelik farklılıktır. Türkiye’nin geleceğine gelenekçi mi, yoksa modern İslâm mı hâkim olacak dersem, ikisini toplarsak, iç ve dış destekle bunlar Türkiye’deki seçmen potansiyelinin 1/4 civarında oy alabileceklerini görüyoruz. Şimdi, Türkiye bir İslâm ülkesidir, ama İslâmî bir siyasî yapılanma ülkedeki oyların _’den fazla oy alamaz ve öylece de tek başına iktidara gelemez. Ama Türkiye’de sağın ve solun parçalanmasıyla bunlar gündeme gelebilirler; Türkiye bunu yaşadı. Ama Türkiye’de lâik rejim oturmuştur ve bu Atatürk modeli 21. yüzyıla girmemizle beraber tüm Avrasya’nın karşısında bulunmaktadır. Orta Doğu, Balkan, Kafkas, Orta Asya ülkeleri için bir model oluşturmaktadır. Bunu da bizler yazıp çizip söylüyoruz. Yani benim gibi, Türkiye’nin çağdaş cumhuriyet rejiminden yana olan, lâik rejiminden yana olan adamların bu konuda çalışmaları var. Son zamanlarda bu konuda Türkiye’de birçok yayın ortaya çıkmıştır. Yani öyle kolay bir teslimiyet yok, 80 yıllık cumhuriyet hoşuma gitmedi diye bir şey olmaz. Bunun için Türkiye çok büyük faturalar ödedi ve madem şimdi dünyada yeni yapılanmalar var, biz de Atatürk’ün kurduğu kimliğimizle ayağa kalkacağız ve bu modelimizi İslâm ve Türk dünyasında etkin kılmak için çaba sarf edeceğiz. Benim de bugün burada yaptığım konuşmayı bu çabanın bir parçası olduğunu düşünüyoruz. Hazar Üniversitesi’ne, bizi buraya davet eden dostlara teşekkür ederim ve bundan sonraki çalışmalarınızda başarılar dilerim. Prof. Hamlet İsahanlı: Teşekkür ederim, ilk olarak Hazar Üniversitesindeki bu konferansın organizatörleri adına, misafirimiz İsrail Büyükelçisi’ni selâmlıyor kendisine hoş geldinîz diyorum. Bugünkü müzakereyi, yani Azerbaycan-İran ilişkilerini ve İran’ın Kafkas politikasını konferansımızın en ilginç konularından birisi olarak gördüğüm için bazı yorumlarda bulunmak isterim. Daha önce söylenenleri

47

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

tekrar etmemeye ve ortaya daha farklı yorumlarla çıkmaya çalışacağım. Bunlardan bir kısmı bana ait değil, ama varlıkları konusunda şüphe bulunmamaktadır. Bu fikirlerin araştırma objesi olmasını, meselenin daha derinden anlaşılması için önemli olarak görmekteyim. İran-Azerbaycan ilişkilerinde ve İran-Kafkas ilişkilerinde Azerbaycanlılar önemli rol oynamaktadır; bu kuşkusuz böyle, tıpkı bir aksiyom. Ama ben meselenin başka bir boyutuna değinmek istiyorum. Azerbaycanlıların sadece İran ve Azerbaycan’da yerleştikleri görüşü yaygındır, dolayısıyla bu halkın ikiye bölündüğü söylenmektedir. Oysa Azerbaycanlılar ikiye değil, çok parçaya bölünmüş bulunuyorlar: Rusya’da, Dağıstan’da, Gürcistan’da. Ermenistan’da da zikrettiğim bölgelerde olduğu gibi büyük miktarlarda yaşamaktaydılar, ama tabiî ki günümüzde bu biraz değişti. Azerbaycanlılar Türkiye’de de yaşamaktadırlar, Doğu Anadolu’da, Iğdır’da. Bu durum çatışma bölgesinde bulunmanın sonucu olarak oluşmuştur. Azerbaycanlıların eğitimi tarihsel olarak öyle bir şekilde yönlendirilmiştir ki, bu tür ülkeler düşman imajına sahip olmamışlardır. Meselâ, Gürcistan’daki Azerbaycanlıların siyasî ve iktisadî hakları belki de tam olarak sağlanmamaktadır. Ama Sovyetler döneminde uzun süre beraber yaşadığımız için bu sorunları açık bir şekilde ortaya koymamıştık ve son dönemlerde ortaya çıkmalarına rağmen yine de adil bir şekilde ve dostça çözmeğe çalışmaktayız. Azerbaycanlılar Gürcistan’da siyasî açıdan büyük bir etkiye sahip değiller. Ülke nüfusunun % 10’unu oluşturmalarına rağmen ne parlâmentoda, ne de devlet makamlarında % 3’lük bir oranda bile temsil edilmemektedirler. Bu ekonomik ve idarî açılardan da geçerlidir: Azerbaycanlıların yaşadıkları hiçbir bölge onların kendi yönetimlerinde değildir. En fazla 2. veya 3. dereceli kişiler onlardandır. Buna rağmen Azerbaycan ve Gürcistan arasında düşmanca bir ilişki oluşturulmuş değildir. Hatta ekonomik ilişkilere bile biz başladık ve Gürcistan’ın petrol transferi konusundaki bazı talepleri hayret doğursa da, bunları tabiî ki konuşarak çözmeye çalışacağız. Ama diyelim ki, Doğu Anadolu’nun bir kısmında Azerbaycanlılar yaşıyor diye, benzeri taleplerde bulunmak aklımıza bile gelmemektedir. Peki neden Azerbaycan’da İran’a karşı dostça olmayan hatta düşmanca bir münasebet oluşmuştur ve devam etmektedir? Ben bunun köklerine inmeye çalışacağım. Gürcistan’la İran arasındaki bazı paralellikleri kullanmaya çalışalım. Tabiî, her iki tarafın hem pozitif hem de negatif yönleri vardır. Meselâ, Gürcistan’daki Azerbaycanlılar kültürel otonomi açısından daha iyi durumdadırlar. Ama bu Gürcülerin politikasından ziyade, Sovyetler döneminden kalma bir özelliktir. Şu anda Gürcistan’daki bu kültürel otonomiye karşı da saldırılar başlamıştır: örneğin okullar konusu basında tartışılmaktadır. Tabiî ki, bu bakımdan İran’daki Azerbaycanlıların durumu daha kötüdür. Ama bir şeyi de göz önünde bulunduralım ki, 1828’den sonra Azerbaycan’ın bu kısmı Rusya’nın kontrolüne geçtikten sonra, Fars-İran etkisinde, Farsçanın etkisinden çıkmak için en az yarım yüzyıla ihtiyaç duyulmuştur. Siyasî otoritenin İran’dan Rusya’ya devredilmesine rağmen, Farsça uzun süre etkinliğini sürdürmüştür. Özellikle Hasan Bey Zerdabi’nin Ekinci gazetesi bu açıdan bir dönüm noktasıdır. İran’daki Azerbaycanlıların durumu kültürel açıdan iyi olmasa da, ekonomik ve siyasî açıdan daha iyi durumlardadırlar ve konumları gittikçe güçlenmektedir. Benim son dönemlerde en çok ziyaret ettiğim ülkeler Gürcistan ve İran’dır; bu açıdan ikisi arasında karşılaştırma yapmak için manevî hakkım vardır. Özellikle oradan gelmiş olmam da dikkate alındığında, Gürcistan’ı iyi tanıdığımı söyleyebilirim. Evet, İran’da Azerbaycanlılar siyasî ve iktisadî açılardan önemli yere sahipler; en yüksek devlet makamlarında bile onlara karşı ayrımcılık mevcut değildir. Demografik açıdan da Azerbaycanlıların konumu önemlidir. Ülkenin kuzeyi ve kuzeybatısı esasen Azerbaycanlılardan oluşmaktadır. Bu bölgelerde Farslar hemen hemen hiç bulunmamaktadırlar. İran’ı artık bir satranç tahtasına benzetmek mümkündür ki, Azerbaycanlılar bunun her tarafına yayılmış durumdadırlar. Hatta geleneksel Fars mekânları olan Şiraz, İsfahan gibi yerlerde bile Türk nüfus kendine yer edinmiştir. İran’daki Azerbaycanlılar, İran’ın aynı zamanda bir Azerbaycanlı devleti olduğu görüşündedirler. Peki o zaman Azerbaycan’daki düşman İran imajının nedeni nedir? Sanırım bunun de nedeni Sovyet döneminde aranmalıdır. Çünkü, bizim hasret edebiyatı dediğimiz 48

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Azerbaycan’ın bölünmüşlüğünü vurgulayan kurum bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bu, Güney Azerbaycan’ın bizimle birleşmesini savunan bir görüştü ve biz de bu tür düşüncelerle büyüdük. Şu an Azerbaycan’ın İran’a yönelik politikasının temelinde yatan da aynı şeylerdir. Bu benim görüşümdür ve İran-Azerbaycan ilişkilerinin neden soğuk savaş ilişkilerine benzediğini açıklamaktadır. Bunun tarihsel kökler vardır. Ama bu günlerde, birkaç tebliğde İran’ın Doğu Azerbaycan vilâyetinin ülkenin dış iktisadî ilişkilerinde birinci sırada bulunduğunu öğrendim. Bu açıdan diğer önemli bir nokta Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ticarî ilişkilerdir. Böylece ben bu konulara konferans boyunca özel önem verilmesini isterdim, çünkü Kafkasya’yı, İran’ı ve Türkiye’yi içine alan bir bölgede istikrarın ve güvenliğin oluşturulması açısından önemlidir. Bu üçlünün ilişkileri nasıl gelişebilir ve bizim vardığımız sonuç, İran-Azerbaycan ilişkilerinin soğuk bir şekilde devamı mıdır? Peki İran’daki önemli Azerbaycan faktörü kullanılarak bu üç ülke arasındaki ilişkiler nasıl gelişebilir? Ve bu gelişme sırf Azerbaycanlılar açısından yararlı olacak mıdır? Bu meseleyi gözden geçirmek iyi olurdu. Yine Gürcistan paralelini hatırlarsak, ülkede %8-10 civarında Azerbaycanlı yaşamaktadır ve bu iki ülke arasındaki dostluğun gerekliliğinin esas faktörü olarak görülmektedir. İran’daki istatistikler belli olmasa da bütün değerlendirmeler Azerbaycanlı nüfusun 1/3’ten az olmadığını göstermektedir. Azerbaycanlıların sayısal olarak Farslara eşit olduğu konusunda bile yazılar vardır. 1922’de Ahmet Kesrevi’nin Emirhan’da, “İran’da Türkler” başlıklı bir makalesi çıkmıştır. Bu makalede yazarın kendisi İran’ın bölge bölge rakamsal olarak inceleyerek Türklerin çoğunlukta olduğu sonucuna varmaktadır. Öngörülerimiz yetersiz olabilmektedir. Bu konferanstaki uzmanlarımızın tavsiyelerde bulunmasını da bekleriz: Nereye doğru ilerlememiz gerekmektedir? Bu konuda değerlendirmelerde bulunsunlar. Sağ olun. Prof. Nesip Nesipli: Bu çok ciddî bir meseledir. Nasıl yapsak da daha fazla düşman kazanmasak? Ermenistan topraklarımızın %20’sini işgal etmiş durumda, Rus o taraftan bizi ezmektedir. İran’a “modus viviendi” türünden bir yaklaşma tarzına nasıl ulaşabiliriz? Bu hayatî bir sorunumuzdur. Güneyde bir müttefik kazanma siyasetidir. Bu Azerbaycan Devleti’nin varlığını korumak için gereken bir durumdur. Biraz önce de söyledim, İran hükümeti Azerbaycan’da on seneyi aşkın bir süredir yıkıcısarsıcı faaliyetlerde bulunmaktadır. Bizde BAB var, sık sık birleşik Azerbaycan’dan bahsediyoruz, ama İran bizden on sene önce başlamıştır ve istediklerini bizden on kat daha çok tekrarlamaktadır. Peki diyelim biz sustuk ve orada Azerbaycan sorunu olduğunu beyan etmedik vs. Ama bu siyasî plâtformda da dile getirilmemektedir. Haydar Aliyev her gittiğinde bunu söylüyor ve bu doğru bir adımdır. Biz Müslüman devletiyiz, komşuyuz, tarihsel olarak ortak noktalarımız kültürel değerlerimiz var. Siyasî partilerin hiçbirisi bunu siyasî plâtformda dile getirmemektedir. Bir miktar bilimsel ortamlarda sözü edilmektedir. Bunlardan dolayı İran kızacaksa, o zaman varsın tüm dünyaya savaş ilân esin. İran’daki Azerbaycan sorunuyla bir tek Bakû’de uğraşılmamaktadır. Amerika’da, Avrupa’da, Rusya’da da bu tür çalışmalar yapılmaktadır, gitsinler onlara da düşman olsunlar. Eğer meseleye bu mantıkla yaklaşırsak, yani “bazı şeyleri dilimize getirmezsek, İran bizimle dost olacak” şeklinde düşünürsek, bu çok saf bir tutum olurdu. O zaman da İran bize dost olmayacaktır, bu devletin başındaki insanların bu şekilde davranması da doğaldır. Dolaysıyla İran-Azerbaycan ilişkileri jeopolitik bir düğümdür. Bunun çözmek imkânsızdır. İran’ın Azerbaycan’la iyi ilişkiler içerisinde olması, sadece burada İslâmcı bir rejim olduğu zaman mümkün olabilir. Ama bu durumda bile çatışmalar ortadan kalkmayacaktır. Çünkü bizim varlığımızı bile kabul etmiyorlar. Bizim Fars’tan dönme olduğumuz, dilimizi değiştirmiş olduğumuz ifade edilmektedir. Hâkim ideoloji budur. Eğer bu millî değerden vazgeçerseniz, Azerbaycan’ın bağımsızlığından, gelişmesinden vazgeçerseniz o zaman 49

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

İran’la normal ilişkilere sahip olabiliriz. Yani buraya Amerikan sermayesi, değerleri gelmesin, İsrail’le düşman olun. İsrail’le diplomatik ilişkiler kurulmuş durumda, ama iktidar korktuğu için, orada büyükelçilik açamamaktadır. Bu bile onları tatmin etmiyor. Neden? Çünkü bu İran’ın millî çıkarlarına, devlet çıkarlarına zıttır. Burada İslâmcı rejimin millîyetçiliğe zıtlık oluşturduğu görüşü dile getirildi. İran’daki İslâmcı rejim yüzde yüz Fars şovenizmine hizmet eden bir rejimdir. İslâmın hâkim bir ideoloji durumuna getirilmesinin nedeni onun birleştirici tek faktör olmasından kaynaklanıyor. Bundan başkası mevcut değil. Paniranist değerler Şah’la beraber gitti. İslâm, tarihsel ve kültürel bir değer olarak kullanılmaktadır. İslâma en büyük darbeyi indiren Ayetullah Humeyni’dir; çünkü dinî siyasete araç etti. Humeyni’nin hocası vardı, Teba Tebai. Bunlar Fars şovenizmine hizmet etmek için her şeyi yapmaya hazırlar, her şeyi çiğnemeye. Orta Çağ değerlerine dayanan devletin varlığını sürdürmesi için. Güney Azerbaycan Türk dünyasının millî haklar bakımından en zayıf noktasıdır. Çin’de böyle değildir, orada kültürel otonomi mevcuttur. Gürcistan’da kültürel otonomi var, en azından okullarımız var. Onlarsa, hiçbir hakkımızın olmadığını söylüyorlar. Fars’tan dönmesin, dilini değiştirmişsin, git benim dilimi öğren diyorlar. Ne kültürel değerini ne dilini kabul etmeyenle nasıl normal ilişki kurulabilir? Bizim istediğimiz iki devlet arasında eşitliğin olmasıdır. Yani, eğer siz burada İran kültür merkezi kuruyorsanız, çok güzel, izninizle birini de biz orada açalım. Nahçıvan’da baş konsolosluk var, izninizle Tebriz’de de biz açalım. Eşit haklara sahip olmak istiyoruz, ama buna evet demiyorlar. Çok riyakâr gayri-insani bir rejimdir. Biz oraya devrim ihraç etmek istemiyoruz, 25 adet Türkçe gazete çıkmaktadır. Onları okuduğunuzda baştan sona kadar şikâyetlerle dolu olduklarını görüyorsunuz. Çehraganlı, bana insan muamelesi yapmıyorlar, beni insan olarak görün diyor. Bunu keyfinden mi söylüyor sanıyorsunuz? Bu, kendi varlığını bilicine varmış, Azerbaycan Türkünün haykırışıdır. İran’da Azerbaycan Türklerinin özerklik hareketi vardır. Bu günümüzün meselesi de değildir. Sovyet döneminin mirası da değildir. İran’da ve Batı’da bazıları, Güney Azerbaycan meselesinin sunî olduğunu söylemektedirler. Güya bunu Sovyet yönetimi İran’a baskı aracı olarak ortaya atmıştır. Sovyet yönetimi artık mevcut değildir. Ama orada bir hareket var, onları nasıl görmezden gelebiliriz ki?

50

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Azerbaycan-Ermenistan İlişkilerinde Son Durum ve Mülteciler Sorunu

Oturum Başkanları: Doç. İbrahim Veliyev, Hazar Üniversitesi; Şaban Gülbahar, ASAM Dr. Eldar Namazov Ben tebliğimi son durumla ilgili olarak yapacağım. Bu meseleyle ilgili olarak üç önemli noktaya temas etmek isterdim. Birinci sorun jeopolitik faktördür. Minsk Grubu’nun eş başkanları ve onların devletlerinin çıkarları nedir? İkinci olarak, görüşmeler süreci nasıl ilerlemekte? Ermeni tarafı hangi pozisyondan hareket etmektedir? Son durum nasıldır? Üçüncü olarak da meseleyle ilgili kamuoyu nasıldır? Bu konuya eğilmemin nedeni, son bir sene içinde hem Minsk Grubu’nun Eşbaşkanları, hem de bu grup üyesi devlet başkanları, şu anda olayın en önemli yükünü Azerbaycan ve Ermenistan kamuoylarının taşıması gerektiğini ifade etmişlerdir. Devlet başkanları bazı konularda anlaşabilirler, ama Azerbaycan ve Ermeni halkının bu tür anlaşmaya yaklaşımı her şeyi belirleyecektir. İlk olarak, jeopolitik faktörle başlamak isterim. Bildiğiniz gibi, Minsk Grubu’nun üç Eşbaşkanı bulunmaktadır: Rusya, ABD ve Fransa. Rusya’nın Kafkasya’daki politikası sonraki tebliğin konusu olacaktır. Ben bu konuyla ilgili kısa konuşacağım. Karadağ meselesinin oluşması Rusya faktörü ile ilişkilidir. Rusya’nın Kafkasya’daki siyasî oyunlarıyla ilgilidir. Günümüzde Rusya bağımsız bir devlettir, demokratik bir toplum kurmakta, ama çıkarları değişmez olarak kalmaktadır. Sorun Rusya’nın Dağlık Karabağ'ı Ermenistan’a vermesi değil. Bazıları Rusya’nın Ermenistan’a yardım ettiğini söylemektedirler. Gerçekten de Rusya tüm bu çatışma döneminde Ermenistan’a yeteri kadar askerî ve siyasî destek vermiştir. Temel çıkar, Dağlık Karabağ'ın, Azerbaycan’dan ayrılması, Ermenistan’a birleşmesi veya bağımsız olması değil tabiî ki. Rusya’nın istediği, Azerbaycan’dan bazı tavizler koparmaktır. Rusya için Karabağ çatışması bir amaç değil, araçtır. SSCB dağıldıktan sonra Rusya’daki siyasî çevreler bir iki sene içinde birliğin yeniden oluşturulacağını düşünmekteydiler. Bu, 1992, 1993 ve bir anlamda 1994’te hâkim olan bir görüştü. Ama artık, bundan sonra SSCB’ye dönüş imkânsızdır. Rusya ile bu konuda müttefik olan ülkeler buna engel olmak istemiyorlar ve korkularından mı, başka nedenlerle mi, Rusya ile iyi kötü ılımlı ilişkiler geliştirmektedirler. Bağımsızlıklarına önem veren ve sert tutum sergileyen devletler Rusya’nın baskısını sürekli hissetmektedirler. Bu dönemde Rusya, Ermenistan’a çok önemli askerî-siyasî yardım etmekteydi ve tabiî ki, bu yardım olmasaydı, Ermeniler Dağlık Karabağ’ı ve diğer arazileri işgal edemezlerdi. 1994-1995 yılından sonra Rusya’nın siyasî daireleri artık geriye dönmenin mümkün olmadığını anlamışlardı ve daha farklı bir kurum oluşturma aramalarına girmişlerdi: BDT çerçevesinde devlet yapıları oluşturmak, genel sınırları belirlemek ve bu sınırları beraber savunmak. BDT’nin ortak dış politikasını, tek vergi temsilciliğini belirlemek vs. gibi meseleler de gündemdedir. Ama, bağımsızlıkları için yeterince sert davranan devletler vardı: Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna, Moldavya, bazı durumlarda Özbekistan. Bu dönemlerde Azerbaycan’a Rusya tarafından sert baskılar yapılmıştır. Rusya, şimdi de Ermenistan’a yardıma devam ediyor. Putin iktidara geldikten sonra onun güvenlik sekreteri İvanov, ilginç bir beyanatla Rusya’nın BDT çerçevesinde politikasını değiştirmekte 51

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

olduğundan bahsetmişti. Zamanla Rusya da BDT’nin SSCB’ye dönüşmeyeceğini anlamıştır. Bazı ülkelerin direnişi ortadaydı. Azerbaycan, Ukrayna ve Gürcistan gibi ülkeler de artık BDT çerçevesinde kendi politikalarını değiştirmeye ve daha çok iki taraflı ilişkilere önem vermeye başlamışlardır. Önceleri Rusya’nın BDT veya Kafkasya’ya yönelik politikaları sık sık değişmekteydi, ama şimdi Moskova daha dengeli politika izlemeye çalışmaktadır. Özellikle Putin’in Azerbaycan ziyareti, yaptığı görüşmeler ve anlaşmalar, Rus siyaset anlayışının son beş-altı sene içinde bazı değişimler yaşadığını göstermektedir. Bunlar artık ne SSCB’ye dönüşün, ne de BDT’nin istedikleri gibi oluşturulmasının mümkün olmadığını anlamaktadırlar. Ama eğer Rusya’da gelişme, toparlanma yaşanırsa, bu niyetlerin mümkünlüğüne inanç oluşursa, eski istekler yeniden gündeme gelecektir. Onları daha dikkatli ve dengeli politika izlemeye zorlayan, oluşmuş mevcut durumdur. Rusya, Azerbaycan’da istediği hiçbir şeye ulaşamadı. Onlar Rus askerî üslerinin Azerbaycan’a yerleştirilmesini, Azerbaycan sınırlarının Rus ve Azerbaycan askerleri tarafından ortak korunmasını, Hazar’da sadece Rus şirketlerinin çalışmasını, Azerbaycan petrolünün dünya pazarlarına sadece Rusya üzerinden taşınmasını arzulamaktaydılar. Fakat bunların hiçbirisi gerçekleşmedi. Rusya’nın amacı, Karabağ’ın Ermenilere verilmesi değil, Azerbaycan’dan birşeyler alabilmektir. Ama Moskova bu konuda, yedi-sekiz senedir başarılı olamamaktadır. ABD’nin Minsk Grubu çerçevesinde izlediği siyaset tamamen farklıdır. Bu ülke, yakın tarihte bir barış anlaşmasının imzalanmasından yanadır. Bu anlamda ABD ve Azerbaycan’ın çıkarları örtüşmektedir. Ama ABD için önemli olan anlaşmanın şartları değil kendisidir. Azerbaycan toprak bütünlüğünü koruyabilecek mi, tam belli değil. Bu bölgeye, özellikle de Azerbaycan’a Amerikalı şirketler yatırım yapmaktadırlar ve önümüzdeki bir-iki sene içinde ABD ve İngiltere şirketlerinin yeniden 10 milyar Dolardan fazla yatırım yapması beklenmektedir. Özellikle Şah Deniz ve BakûCeyhan’la ilgili bu projeler söz konusuyken, siyasî riskin asgariye indirilmesi onların çıkarınadır. Tabiî ki, en büyük risk, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki savaşın yeniden patlak vermesidir. Bu yüzden ABD’nin Minsk Grubu çerçevesinde yapmak istediği, bir an önce anlaşmanın imzalanmasıdır. Washington’un kendisi bu anlaşmanın garantörü olacaktır. Ama bölgede dış ülkelerin güçleri birbirini dengelemekte ve bir anlamda kimse inisiyatifi ele alamamaktadır. Bu yüzden Minsk Grubu’nda ne Rusya, ne de ABD isteğine ulaşamamaktadır. Aslında, bu durum bölgede hiçbir başat istemeyen Azerbaycan’ın çıkarlarına ters düşmemektedir. Rusya’yı herkes eleştirse de, bu ülkenin bölgeden çekilmesi imkânsızdır. Öte yandan sadece ABD’nin diktasıyla imzalanacak bir anlaşmanın Azerbaycan’ın çıkarına olacağı da söylenemez: 907. maddeyi, Ermeni lobisinin etkinliğini düşünün. Çıkarlarımız açısından bize en yakın ülkenin Türkiye olduğu ortadadır; ne ABD, ne Avrupa, ne de Rusya çıkarlarımızı savunmayacaktır. Onlar kendi çıkarlarının peşindeler. Biz kendi çıkarlarımızı savunmanın yollarını bulmak zorundayız. Mehmet Atay Sözlerime başlarken Sayın Divanı ve sizleri saygıyla selâmlıyorum. Azerbaycan ve Ermenistan ilişkilerine girmeden iki hususun altını çizmek istiyorum. Bunlardan bir tanesi, Kafkasya’yı da içeren Avrasya kavramıyla ilgili düşüncemizdir. Yakın zamana kadar bu kavram, Rusya, belki de Kafkasya’nın bir kısmı; ama temelde Orta Asya’dan oluşmuş bir kara parçasına verilen ad olarak algılanmaktaydı ve bizde de yanlış olarak bu şekliyle kabul edilmişti. Ama 1989-90 yıllarından sonra, Sovyetler Birliği’nin ve komünizmin ortadan kalkmasından sonra, yeniden ve doğru bir şekilde tanımlanan Avrasya kavramı, İngiltere’den başlayarak Japonya’ya kadar uzanan, kısmen Afrika’yı da içine alan, Amerika kıtaları dışındaki iki, iki buçuk veya üç kıtanın bileşiminin adıdır. Bunu şunun için söylüyorum: 1990-2001 arasındaki ve 11 Eylül sonrası gelişmeler, sadece Kafkasya’da, Orta 52

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Doğu’da, Balkanlar’da değil, Avrasya’nın tümünde yeni döneme girişin belirtilerini ortaya koymaktadır ve tüm bunları kürsel boyuttaki oluşumlar olarak değerlendirmek gerekmektedir. Elbette ki, Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinin ana eksenini Dağlık Karabağ ve mülteciler meselesi teşkil etmektedir. Bu coğrafî anlamda mahallî veya yerel bir sorun olabilir, Azerbaycan ve Ermenistan’ın sorunu olabilir, Kafkasya’nın sorunu olabilir, Türklüğün sorunu olabilir. Ama bu sorunun doğru okunması, doğru kavranabilmesi, doğru analiz edilebilmesi, sadece bölgesel değil, küresel güçlerin ve tarafların da bölgeyle ilgili jeopolitik niyetlerinin, stratejilerinin bilinmesi gerekmektedir. Hazar Üniversitesi ile ASAM arasında Kafkasya’nın jeopolitik sorunlarının tartışılmasına ilişkin bu toplântı ABD’de cereyan eden olaylardan iki-üç ay önce plânlanmıştı. Ne tesadüftür ki, biz iki gündür burada Kafkasya jeopolitiğinin spesifik boyutlarını ve alanlarını incelerken dünya çapındaki bir jeopolitik değişimin başlangıç tarihîne de şahit olmaktayız. Dikkatinizi özellikle bu noktaya çekmek istiyorum. Bu bağlamda önce Azerbaycan-Ermenistan sorununa bir-iki satırla veya madde başlıklarıyla değineceğim ve şu veya bu diplomatın hangi toplântıda ne yaptığıyla ilgilenmeyeceğim. Dağlık Karabağ sorunu gibi, Sovyet sonrası dönemin de on senelik bir geçmişi vardır. Ama Kafkasya’nın jeopolitik geçmişi açısından baktığımızda, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda da Fransızların, Almanların, İngilizlerin ve Rusların kendi askerî güçleriyle beraber jeopolitik ve jeostratejik güç mücadelesi yaptığına tanık oluyoruz. Demek ki, tarih belirli dönemlerde tekerrür edebiliyor. O itibarla Azerbaycan-Ermenistan arasındaki ihtilâf yeni dönemde cereyan etmektedir, ama önemli tarihî köklere sahiptir. Bağımsızlığını yeni ilân etmiş olan Azerbaycan, iç siyasî çalkantılar içindeyken ve ortalama bir varlık gösterebilecek bir ordusu yokken, hazırlıksız bir şekilde Ermeni işgaliyle karşı karşıya kalmıştır. Oysa Ermenistan’a silâh ve her türlü lojistik yardımı yapan bir Rusya söz konusuydu. Öte yandan maddî ve manevî desteğiyle Batı dünyası da bu ülkenin arkasındaydı. Ne yazıktır ki, İslâm devleti iddiasındaki İran’ın da, Ermeni işgali sırasında, 36-40 bin kişinin öldüğü bu çatışma sürecinde Ermenistan’a desteği söz konusuydu. Kısacası, hür ve bağımsız Azerbaycan Türk Cumhuriyeti’ni tanımayan, onun toprak bütünlüğünü kabul etmeyen bir Ermeni siyasetiyle karşı karşıyayız, bunun altını çizmek lâzım. Oysa, içinde bulunduğumuz çağda uluslararası ilişkilerin en temel dayanak noktalarından birisi, sınırların değişmezliği kuralı değil miydi? Buna rağmen Karabağ’ın fiilen Azerî toprağı olduğu kabul ettirilememiştir. Hiçbir güç bu bölgede işgalcilerin geri çekilmesi için adım attıramamış ve attırmak istememiştir. Ama jeopolitik açıdan, bilimsel olarak bir şeyler söylemek icap ederse, bu diplomatik çözüm dışında bir çözüm gerektiren bir olaydır. Jeopolitik sorunlar jeopolitik çözümle halledilir. Bunu daha fazla açmak istemiyorum, ne dediğimi herhâlde anlamışsınızdır. Şimdi bugün itibarıyla Azerbaycan topraklarının 1/5’i Ermeni işgali altınadır. Bu işgal sürecinde Ermenistan’ın yekvücut olduğu ve Azerbaycan’ın aksine iç siyasî sorun yaşamadığını görmekteyiz. Ayrıca bugün baktığımızda, işgal öncesi bu topraklarda yaşayan Azerî Türk nüfusun % 13’ünün tarihsel olarak yaşadıkları toprakların dışına zorunlu olarak çıktıklarını ve bununda resmî rakamlarla 850-870 bin, ama ortalama rakamlarla ve fiilî olarak bir milyon civarında olduğunu kesin bir şekilde ifade etmek mümkündür. 1988-1994 arasındaki kargaşa sırasında, 35-40 bin civarında Türkün de hayatını kaybettiği ayrı bir gerçektir. Bu rakamlara 20 bin yaralı, 50 bin sakat ve 5.100 kayıp Türkü de eklememiz gerekiyor. Karabağ’daki Ermeni işgalinin Azerbaycan Cumhuriyeti’ne ortalama maliyeti 60 milyar Dolar civarındadır. İşgal edilmiş bölgede, yedi bin civarında sanayi ve tarım işletmesi işgal altında kalmıştır. Azerbaycan’ın o dönem için ekonomisine baktığımızda bu, toplam tahıl üretiminin % 24’ü, patates üretiminin % 46’sı, alkollü içecek üretiminin % 41’i, et üretiminin % 20’si ve süt üretiminin de % 35’i anlamına gelmektedir. Kaçkın veya iç göçmenlerin 850 bin-bir milyon arasındaki sayının yanında, bir de Azerbaycan Devleti’nin çözmesi gereken 50 bin civarında Meshet veya Ahıska Türkü sorunu bulunmaktadır.

53

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Azerbaycan’da 210 bin civarında Çeçen göçmen vardır. Gürcü ve Karakalpakların tamamının sayısı 500 bindir ve Azerbaycan’da bunların da bir kısmı bulunmaktadır. Dolayısıyla Azerbaycan’ın karşı karşıya olduğu problemler, sadece toprakların % 20’sinin işgal altında olmasıyla sınırlı değil; sosyal problemler bu devlet için aşırı derecede büyük sorunlar yaratmaktadır. Bu insanlar, yıllardır gayriinsanî şartlar altında, soğukta, karda, kışta, yağmurda, selde, sağdan soldan toplânan çadırlarda barınmak zorunda kalmışlardır. Hatta bu tür barınmanın ne ölçüde gerçekleştirildiği bile belli değil. Topraklarından, yaşadıkları yurtlarından, üretim ilişkilerinden ve üretim araçlarından koparılan bir milyon insanın işsizlik sorunu, geçim sorunu da Azerbaycan’ın karşısına dikilmiştir. Bunun yanında bu insanların eğitimi, sağlığı ve can güvenliği de inanılmaz derecede kötü durumdadır. Yeni devlet olmanın beraberinde gelen sorunlar yetmezmiş gibi, Azerbaycan ek ve fazlasıyla ağır diğer meselelerle baş başa kalmıştır. Şimdi, Ermenistan’a bakarsak, nüfusu 3,5-4 milyon civarındaki ve göçler nedeniyle daha da azalan nüfusuyla, bu ülke ABD’den 619 milyon Dolar yardım almaktadır. 5, 5 milyon civarında bir nüfusa sahip olan Gürcistan’a yapılan yardım 443 milyon Dolarken, 1 milyon kaçkını olan Azerbaycan’a yapılan yardım bunlarla kıyaslanamayacak kadar küçük olup, 93 milyon Dolar teşkil etmiştir. Buraya kadar Azerbaycan-Ermenistan sorununu mikro boyutta ele aldık. Kafkasya’nın ve Azerbaycan’ın önemi konusunda, Afganistan, Pakistan, İran, Tacikistan ve Özbekistan’ı içine alan bir coğrafyada Avrasya dışı bir gücün askerî operasyonları çerçevesinde de bir şeyler söylemek mümkündür. Konumuzun biraz dışına çıkıyormuş gibi gözükse de bu açıdan da bazı şeyler söylemek isterdim. Öte yandan dün sorulan ve cevaplânsa da biraz daha açıklık getirilmesi gereken soruları da bir ölçüde cevaplamak istiyorum. Bunlardan bir tanesi Mavi Akım’la ilgiliydi. Değerli katılımcılar; Türkiye, nüfusu, nüfus artışı ve demografik potansiyeliyle bölgenin büyük ülkelerinden birisidir ve enerji kaynaklarına olan talebi hızla artmaktadır. Ekolojik nedenlerle, kuraklık sonucu son sekiz-on yıldır hidrolik enerji kaynaklarından enerji üretiminde belirli düşmeler yaşanmıştır. Maalesef biz fazlasıyla demokrat bir ülke olduğumuz için, zamanında dünyanın hem liberal, hem sosyalist hem de kapitalist ülkelerinin nükleer enerji üretimine geçtiği bir dönemde, sadece lâf ürettik ve daha çok ikincil ve üçüncül kaynaklara ağırlık verdik. Ayrıca Türkiye, hem petrol, hem de taş kömür açısından zengin bir ülke olmadığı için, şu anda fiilen birkaç milyar kwt/saat’in üzerinde acil bir enerji açığıyla karşı karşıyadır. Dolayısıyla Mavi Akım veya işte, Rusya’nın 10 Dolara aldığı gazı üzerine 15 Dolar koyarak Türkiye’ye satması konusu ülke iç politikasında uzun süre tartışılmıştır ve tartışılmaya da devam etmektedir. Bunun yanlış veya doğru olması başka bir konu, ama kesin olan Türkiye’nin enerji açığını kısa sürede kapatma zorunluluğudur. Hâlbuki biz başından beri, erken petrol konusunda da, sonraki süreçte de Azerbaycan’ın enerji zenginliklerinin dünya piyasasına Türkiye üzerinden çıkması konusunda ve toprağımızın ana boru hattına açık olması konusunda tavrımızı açıkça ortaya koyduk. Ama bu sadece Türkiye’nin iradesiyle çözülebilecek bir sorun değildi ve malî açıdan bu konu Türkiye ve Azerbaycan’ı da aşacak ve ulus ötesi şirketlerin işin içine girmesini gerektirecek boyutlardadır. Yani burada sorunun nedeni ne Azerbaycan ne de Türkiye’dir. Yine bunu da bölgenin ve Avrasya’nın jeopolitik realiteleri çerçevesinde değerlendirmek lâzım. Diğer bir husus, “Türkiye, AB üyesi olursa Azerbaycan-Ermenistan sorununa tavrı ne olacaktır?” sorusuydu. Bu konuda önce şahsî fikrimi sonra da ASAM’ın genel görüşünü belirtmek isterim; Devlet adına konuşma konusunda yetkili değilim. Türkiye AB üyesi olsa da bölgedeki ihtilâfta her hâlükârda kardeş bağımsız Azerbaycan’ın yanında yer alacaktır. Yeter ki Türkiye’de bir atalet, bir uluslararası kırılma veya hiç hesaba katılmayacak durumlar ortaya çıkmasın. Anadolu Türklüğü sizinle beraberdir. Ben sizler için söylemiyorum, yani Azerbaycan ve bölge Türklüğü için söylemiyorum. 1990-2001 arasında Türkiye ile diğer Türk cumhuriyetleri ilişkilerinde de alınganlıklar yaşanmıştır. Ama aynı tür alınganlıklar ve küçük pürüzler Türkiye ile Azerbaycan arasında aynı oranda yaşanmamıştır. Türkiye

54

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Cumhuriyeti’nin Azerbaycan üzerinde bir amirlik taslama, yönlendirici olma gibi düşüncesi hiçbir zaman olmadığı gibi, bundan sonra da olmayacaktır. Ama Türkiye Azerbaycan Devleti’nin yanında, yanı başında, onun sorunlarının ve dertlerinin paylaşıcısı olacaktır. Bunun böyle bilinmesinde yarar var. Öte yandan, konumuzla ilgili olmamakla birlikte, yeni jeopolitik ortamda Türkiye’nin AB’ye girip girmeyeceği de son derece tartışmalıdır. Kazasız belâsız girilirse ne zaman girileceği belli olmamakla birlikte, bu durumda Avrasya’nın büyük patronlarıyla birlikte, Türkiye Cumhuriyeti de o yapı içinde saygın bir yer edinecek ve konuşma hakkına sahip olacaktır. Ama hiç umut etmiyorum. Muhtemeldir ki, biz Avrupa Birliği üyesi oluncaya kadar bu kurum dağılsın. Bu, yüksek bir ihtimaldir. Dünya jeopolitik tarihînde hiçbir anlaşma, hiçbir ittifak, öyle 300, 500, 1000 yıl süreli olmamıştır. Varşova süreci vardı; şu anda durmuştur. NATO da bir kuruluştur, bunu bilesiniz. Dünyada hiçbir imparatorluk kendi çağının dışına taşmamıştır. Mutlaka yeni dönemin yeni jeopolitik durumun şartlarına uyum sağlayan siyasal ve devlet yapıları ortaya çıkmıştır. İşte Sovyetler Birliği ortada. Dolaysıyla bir yapı kuruluyor orada, ama bu dünyanın sonu değildir. Umut ederiz ki, Türkiye girer ve arkasından da böyle bir çağdaş yapıya Azerbaycan Türk Cumhuriyeti de katılır. Azerbaycanlı arkadaşlarımız hızlı konuştukları için, bazı şeyleri kaçırmış olabiliriz. Ama bildiğim kadarıyla soruları cevaplamaya çalıştım. Teşekkür ederim. Sorularınız varsa, sadece Kafkasya değil diğer konularda da, vaktinizi almadan cevaplamaya çalışacağım.

Tartışmalar: Başkan: Çok teşekkür ediyoruz. Dr. Mehmet Atay, bölgenin on sene sürecek ve sonucu belli olmayan, fakat tüm bölgeyi etkileyecek bir döneme girdiğini ifade etmiştir. Bunun yanında, Dr. Atay, Karabağ konusunda oldukça detaylı bilgiler takdim etti. Mavi Akım’la ilgili uzunca bir açıklamada bulundu. Bunun yanında, Anadolu Türklüğünün Azerbaycan’la beraber olduğunu ve küçük pürüzler olsa da kardeşliğin ve kültürel bağların pek çok problemi çözmeye yeteceğini söyledi. Dünya jeopolitik tarihînde hiçbir anlaşmanın nihayetsiz olmadığını belirten konuşmacı, Türkiye’nin inşallah AB’ye gireceğini ve Azerbaycan’ın da arkasından geleceğini belirtti. Biz kendisine çok teşekkür ediyoruz. Sorusu olan arkadaşlar varsa, soruları alalım. Yaşar Kalafat Birçok teorisyen, 11 Eylül sonrasında ABD’nin uluğ Türkistan’a girişinin bölge devletlerine ve Azerbaycan’a yararlı olacağını düşünmektedir. Bu konudaki düşüncelerinizi rica edeceğim. Mehmet Atay: Çok kısa dönemde realize edilmeyeceği Türk Cumhuriyetlerinin kendi iç dinamiklerinin olumsuz yönde gidişi, RF’nin başka entegrasyonlara yönelmiş olması, daha açık ifadeyle Avrasya’nın yeniden paylaşımında Rusya BDT ile değil, Almanya ile ittifaka girmiştir. Sovyetler Birliği’nin ve komünizmin ortadan kalkmasından sonra Rusya Federasyonu Almanya’nın hem maddî, hem teknolojik, hem siyasî desteğine maruz kalmıştır. Bu ülkeler bölgede jeopolitik olarak ortak hareket etmek kararlılığındadırlar. 11 Eylül olaylarından sonra, NATO’nun 5. maddesinin işlemesiyle Almanya, Amerikan koalisyonuna fiilen asker vermeyeceğini ilân etmekle Rusya Federasyonu yanında edindiği konumunu, bundan sonra da sürdüreceği mesajını açık bir şekilde vermekteydi. Soğuk Savaş dönemindeki, yani 1945-1990 arasındaki birleşik Avrupa, birleşik Anglo-Sakson ve artı 55

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Amerikan ittifakı veya Batı ittifakı çatlamıştır ve hatta ayrılmıştır. Birleşen Almanya birkaç yıllık geçiş döneminden sonra ekonomik problemlerini çözdükten, işlerini rayına oturttuktan sonra emperyal güç olma iddiasındadır ve kendisini ABD’yle rekabet edebilecek bir ülke olarak görmektedir. Türkiye’ye yönelik tehdidin, Türkiye’ye yönelik sürdürülen 15 yıllık terör mücadelesinin arkasındaki esas kaynak Alman siyasetidir. Dolaysıyla dünyadaki global terörün adresleri aranmak isteniyorsa, önce Avrupa’yı dolaşmak gerekmektedir. Eski Amerikan Başkanı Clinton döneminde, Yaşar bey siz hatırlarsınız, Maraş Üniversitesinde, ben Orta Asya jeopolitiği ile ilgili bir tebliğ sunmuştum. Oradaki, Başkan Clinton döneminin bölgeye ilişkin jeopolitik ve jeostratejik politikaları, Rusya’yı Alman ittifakından ayırmak ve Rusya’yı yedeğine almak şeklindeydi. Bu stratejinin parçaları olarak da Kuzey Kafkasya ve Güney Kafkasya’yı zımnen kendi aralarında Çeçen işgalinin başladığı dönemde, yani ikinci Çeçen Savaşı’nın başladığı dönemde zımnen diyorum, fiilen değil, paylaşarak, hayata geçirmeye başlamışlardır. Kuzeyde arka bahçe veya ön bahçe senin olsun, amma petrol boru hatlarının geçeceği, Güney Azerbaycan da benim partnerim olarak kalsın. Ekonomik ve siyasal hâkimiyet bende, ama kuzeydeki ideolojik ve askerî hâkimiyet sende olsun denilmiştir. Ama Clinton’un iktidardan gedişinden sonra gelen yeni, Junior Bush döneminin Amerikası’nın Avrasya’daki hegemonik jeopolitik hesapları ve stratejilerinde Clinton dönemine göre çok belirgin değişiklikler olduğu artık görünmektedir. Dolayısı ile ABD’de, Orta Asya’daki güç mücadelesinde Orta Asya’nın güvenliğini ve Kafkasya’nın paylaşımını Rusya’ya bırakmaktan dolayı zarar ettiğine dair artık kesin kararlar vardır. Çünkü Avrasya’nın doğusu olan bölgede yaşanan başka ya da yaşanmaya başlayan sorunlar var. Bu sorun, eski Sovyet Cumhuriyeti olan yeni Türk Cumhuriyetlerindeki Avrasya’nın en büyük doğal gaz kaynaklarının, Avrasya’nın en geniş petrol yataklarının ve madeni yataklarının olduğu jeopolitik bir alanda Amerika ve Rusya Federasyonu’na karşı en büyük tehdit olan Çin’in yayılmasıydı. Dolayısıyla Çin’in özellikle Kazakistan’da ve Kırgızistan’da yayılmasının önüne Rusya Federasyonu ile geçilemedi ve geçilemeyeceği de anlaşılmıştır. Şangay Beşlisi gibi bir takım diplomatik varyasyonların da bu realiteyi değiştirmeyeceği ortadadır. İkincisi, bölgede başka bir güç yayılma istibdadındadır. O da Hint jeopolitiğidir. Hindistan’ın ardından ikinci güç olarak Japonya, bölgenin doğal kaynakları üzerinde hak iddia etmektedir ve güç mücadelesine fiilen girmiştir. Dolayısıyla bu güçlü yeni yapı Avrasya jeopolitiğinde ABD’nin Batı Avrupa ve Kafkasya dışında üçüncü bir kanaldan doğu veya güney doğu Avrasya jeopolitiğine veya realitesine müdahâlesini gerektirmiştir. 11 Eylül 2001 tarihînde ABD’nin başkentine, en büyük ticaret merkezine veya kentine yapılan uluslararası terör saldırısı bahane edilerek bir on yıllık plânlama yapılmaktadır. On yıllık plânlamanın adı uluslararası veya uluslararüstü terörle mücadeledir, ama özünde veya temelinde Hint Denizi’nden Afganistan, Pakistan, İran, Tacikistan ve Özbekistan kanalı ile uzunca süreli bir örtülü faaliyetler bütünlüğü ile, Amerika Birleşik Devletleri ile koalisyonun bu bölge jeopolitiği üzerinde etkin olma mücadelesinin başlatılacağı ve sürdürüleceği anlamına gelmektedir. Bu işi bu şekilde okumak gerekmektedir. Bilmiyorum, çünkü, dört-beş soruyu yan-yana getirdinîz, onları da tek tek not etmediğim için eğer atladığım herhangi bir husus varsa lütfen itiraz edin. Azad İsazade: İzin verirseniz, ben de konuyla ilgili görüşlerimi belirtmek istiyorum. Ben Haydar Beyin konuşmasındaki çoğu hususlara katılıyorum. Fakat değinilmesi gereken birkaç konu var. Yalnız bu hususlar daha çok 1992-1993 dönemine ilişkin olup, son durumla doğrudan bağlantılıdır. Bu bakımdan Azerbaycan ve Ermenistan’ın askerî durumu ile ilgili analiz yapmak istiyorum. Azerbaycan ve Ermenistan orduları, güçleri, hazırlık düzeyi ve olumsuzlukları bakımından doğrudan birbirine 56

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

benzeyen ve esasında dağılmış olan eski Sovyet ordusunun parçalanan hisselerindendir. Her ne kadar Rusya’nın, eskiden beri Ermenistan’a silâh vermesi sonucu bugün bu ordular arasında askerî teknik açıdan küçük bir fark varsa da, Azerbaycan ordusu Ermenistan ordusu karşısında gerekli operasyonları yapabilir ve gerekli başarılar elde edebilir. Bence Karabağ’ın işgalden kurtarılması için hiç de geniş ölçekli ve bir ay sürecek bir savaş vacip değil, sorunu parça parça da çözmek mümkündür. Son dönemlerde Azerbaycan’da Rusça yayın yapan basında, bence bir anlamda provokasyon kokan, “Ermenilerin Bakû’ye füze saldırısı yapma imkânları vardır. Ermenistan ordusunun Karabağ’da 300 tankı var ve onların Bakû’ye saldırma tehlikesi var ve diğer..” biçiminde haberler verilmekteydi. Ben böyle bir tehlikenin olmadığını düşünmekteyim. Azerbaycan füze ve tank saldırısına karşı gerekli cevabı verme olanaklarına sahiptir ve aslında genel olarak dünyadaki son olaylar esas faktörün insan olduğunu ortaya koymaktadır. Örneğin, iki – üç terörist, büyük, kudretli, askerî ve teknolojik açıdan güçlü bir devleti sarsmıştır. Bu benin askerî konuya ilişkin bakış açımdır. Birkaç kelime de göçmenler konusunda söylemek istiyorum. Mehmet Bey göçmenlerin durumundan, onların karşılaştığı sorunlardan ayrıntılı olarak bahsetti. Beş seneden beri göçmenler arasında yaşayan, çalışan ve onların sorunlarını yakından bilen biri olarak, birkaç konuda düşüncelerimi ifade etmek istiyorum. Ben göçmen sorununun Karabağ sorunundan ayrılması gerektiğini düşünüyorum. Fiilen bugün göçmenlerimiz çadırlarda yaşamaktalar, onlar politikanın rehine ve kurbanlarına dönüşmüşlerdir. Biz onların insan olduklarını ve insanlık dışı koşullarda yaşadığını unutuyoruz. Onlar sizin de tasavvur edemediğiniz zor ve kötü koşullarda yaşamaktalar. Bu durumu anlamanın iyi yolu herhâlde onlarla yaşamak ve bunu içinizde hissetmektir. Bence göçmenlere insanca yaşama koşullarını sağlamanın zamanı çoktan gelmiştir. Karabağ sorunu çözülse de, çözülmese de onların göçmen kamplarından çıkarılarak insanca yaşamalarını sağlamak, köylerdeki boş evlere yerleştirmek ve onlara her türlü olanağı sağlamak gerekmektedir. Biz geçen yedi-sekiz senede göçmenlere insanî yardım dağıtmakla, onları yapay olarak çalışmaya yararlı olmayan insanlar durumuna getirmişiz. Bu noktada bir şeyi hatırlatmam gerekir ki, bugün dünyadaki gelişmeler sonucu Afganistan’da 1 milyon göçmen bütün insanî kuruluşların dikkatlerini Afgan göçmeni sorununu çözmeye yöneltecek, küçük ülkelerdeki faaliyetlerini durduracak. Ayrıca biz görüyoruz ki, son yıllarda uluslararası yardım kuruluşları Azerbaycan’ı terk ediyorlar ve bu gidişle göçmenlerimize yardım fiilen kesilecektir. Öte yandan, Karabağ toprakları yarın tamamen boşaltılsa bile bu, göçmenlerin hemen oraya dönebileceği anlamına gelmemektedir. Örneğin Horadiz ve çevresindeki 10-15 köy 1994’te kurtarılmıştır. Fakat orada mayın temizleme süreci bugün de sürmektedir. Alt yapı oluşturma ve ev yapım süreci bugün de sürmektedir. Şimdilik söz konusu olan sadece bir kasaba ve 10-15 köydür. Azerbaycan bu küçük alanda bile normal yaşam koşullarını oluşturamamıştır ve Karabağ tamamen kurtarıldıktan sonra da orada yaşam koşullarının oluşturulması için herhâlde 15 sene gerekecektir. Şunu hatırlatalım ki, ikinci Dünya Savaşı’ndan yaklaşık elli yıl geçmesi rağmen, hâlen mayınlar, çeşitli savaş malzemeleri bulunmakta veya patlamaktadır. Karabağ’da bu sorun uzun yıllar sürecektir ve ona göre de göçmen sorununu çözmek için Karabağ kurtarılması sürecini beklememek gerekmektedir. Karabağ sorununa gelince, ben defalarca belirtmişim ki, bu sorununun barışçıl yollarla çözümüne inanmıyorum ve çözüm için tek yol olarak savaşı görmekteyiz. Azerbaycan’ın bunun için gerekli gücü ve imkânı var. Fakat ben, bazıları buna katılmayabilir, bizim bugünkü iktidarın bu sorunu çözebileceğine inanmıyorum. Hükümet defalarca belirmiştir ki, Karabağ Ermenilerinin haklarının savunmaya ve onlara her tür özerkliği vermeye hazırdır. Fakat biz görüyoruz ki, hükümet Karabağ

57

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Türklerinin haklarını, ne yaşama ne de çalışma haklarını savunamamaktadır. Türklerin hukuklarını koruyamayan iktidarın Ermenilerin haklarını koruyacağına kim inanır? Biz önce kendi Karabağ Türklerimizin durumunu düzeltelim, sonra Karabağ’da yaşayan Ermeniler inansın ki, hükümet onların da haklarını koruyabilir. Teşekkür ederim. Hakani Hüseyinov: Teşekkür ederim. Ben bu fırsatı kullanarak bazı konularda kendi görüşlerimi dile getirmek istiyorum. Gerçi sorunlar sık sık çeşitli ortamlarda ve çeşitli zaman aralıklarıyla gündeme gelmiştir. Fakat Karabağ sorunu bugün öyle bir noktadadır ki, benim bu konudaki reaksiyonumu lütfen mazur görün. Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerini konuşurken, bu millî devletlerin 1918’de oluştuklarını, daha sonra SSCB bünyesinde bulunduklarını ve ardından bağımsızlıklarını tekrar ilân ettiklerini belirtmemiz gerekmektedir. Yani meseleye bu açıdan bakılmazsa, burada hangi jeopolitikten bahsedersek edelim, bunun Azerbaycan ve Ermenistan için hiçbir anlamı olmayacaktır. Dünyada, bölgelerde ve çeşitli siyasî coğrafyalarda jeopolitik değişmektedir, fakat bunun ne Azerbaycan’a, ne de Ermenistan’a hiçbir faydası yoktur. Onlar için hiçbir şey fark etmemektedir. Bir taraftan Çeçenistan Savaşı var ve Kuzey Kafkasya’nın sorunları ciddî boyutlara ulaşmıştır; fakat Azerbaycan’ın ve Ermenistan’ın buradaki rolünü ele alalım. Bu devletlerin hiçbir işlevi olmamıştır. Yani jeopolitik durum değişti, örneğin iktidar değişmeleri oldu, ama bunun Azerbaycan ve Ermenistan’a hiçbir faydası yoktur. Jeopolitiğin Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerine ilişkin herhangi bir etkisi varsa, ben bunu öğrenmekten memnunluk duyarım. Burada yalnızca değişimlerde manipülâsyon, spekülasyon var, Ermenistan’da ve Azerbaycan’da iktidarın korunması vardır. Burada ne Azerbaycan, ne de Ermenistan Devletinin bir çıkarı vardır. Bunu burada bulunan uzmanlar çok iyi biliyorlar. Ermenistan Devleti’nin yürüttüğü politikanın Ermeni halkı için, diaspora için faydası yoktur. Bunu herkes bilmektedir. Bunu iktidarda bulunan Ermeniler de iyi anlıyorlar. Bugün Azerbaycan’ın sırf kendi lehine yürüttüğü hiçbir politikası yoktur. Biz burada AzerbaycanErmenistan ilişkilerini etkileyen hangi jeopolitik durumdan sözedebiliriz. Azerbaycan’da, iktidarı koruyup elde tutma iddiası mevcuttur ve değişen şartlara göre bu amaç doğrultusunda taktikler geliştirilmektedir. BM kararları ile bağlı bu tür ciddî bir toplântıda ciddî bir öneride bulunmak istiyorum. BM’nin aldığı dört karar ve ek kararların Azerbaycan’ın lehine olduğunu iddia ederek halkı kandırmağa da son vermek gerekmektedir. Bunlar tavsiye karalardır. Azerbaycan zorlayıcı kararlar için ne yapmıştır? 1992-93 döneminde topraklarımız için kararlı biçimde mücadeleye kalktığımızı söyleyebiliriz ve bu mücadele organize edilmişti. İlkeli biçimde yürütülmekteydi. 1993’ten sonrası için ne söylenebilir? Sekiz yıl geçmiştir. Azerbaycan bölgede askerî suçların uluslararası normlara uygun olmadığı hususunda uluslararası teşkilâtlara başvurmalıdır. Bunu niye yapmıyorlar? Neden gerekli teşkilâtlara, gerekli şekilde başvurmuyorlar? Örneğin, Rusya’nın Ermenistan’a yaptığı 1 milyar Dolarlık silâh yardımı konusunda Azerbaycan-Rusya ortak komisyonu oluşturulmuştur. Bölgede silâhlanma politikası ile ilgili olarak ve bunun Azerbaycan’a karşı olan Ermenistan’la bağlı olduğu konusunda Azerbaycan Devleti nereye başvurmuştur? Ben NATO’nun sempozyumundayken konuştuğum generaller bu duruma şaşırmakta ve Azerbaycan yönetimin neden bu konuda onlara başvurmadığını sormaktaydılar. Açıkça söylemek gerekirse, bu sorunları iktidar veya uluslararası örgütler gündeme getirmemektedir. Bence bunu Hazar Üniversitesi ile ASAM gündeme getirmelidir. Ben bunları söylemek istiyordum.

58

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Rusya’nın Kafkasya Politikası ve Rus Askerî Üsleri

Oturum Başkanları: Dr. Rasim Musabeyov, Hazar Üniversitesi, Mehmet Atay (ASAM) Yunis Nesibli: Sovyetler Birliği’nin çökmesinin ardından Güney Kafkasya “istikrarsızlık alanının” bir bölümü olarak, ekonomik ve jeopolitik rekabet alanlarından birine dönüşmüştür. Bu bölge SSCB’nin yasal mirasçısı RF’nin siyasetinde bölgenin önemi, özellikle son iki-üç senede çok daha artmıştır. Güney Kafkasya devletlerinin bağımsızlıklarını, toprak bütünlüklerini resmen savunan Batı ülkeleri, fiilî politikalarında “bölge belirli oranda Rus etki alanın bir parçasıdır ve Rusya burada özel haklara ve sorumluluğa sahiptir” düşüncesinden hareket etmişlerdir. “Uygarlıklar çatışması” doktrininin yazarı, uygarlıkların çatışmasının zorunlu olduğunu, Rusya’nın güney sınırlarının güvenliğini sağlamak zorunda olduğunu ve demografik açıdan olgun olan Rus toplumunun işgal ve saldırı için gerekli gençlik coşkusuna sahip olmadığı inancını esas alarak, doğrudan Rusya’nın iddialarını savunma çağrısı yapmaktadır. Yaşam, bilimsel-analitik doktrinlerden daha karmaşıktır. Rusya’nın bugünkü genç, coşkulu ve enerjik liderliği ünlü siyaset bilimcinin bu görüşlerini fiilen reddetmektedir. Ayrıca, 2000-2001 yıllarında yapılan kamuoyu araştırması sonuçlarına göre, nüfusun üçte ikisinin Putin’in Rusya’yı büyük devlet olarak tekrar canlandırmasından yana olduğunu da eklemek gerekir. Bu kişileri Putin’in nasıl bir Rusya; otoriter Rusya mı (%40), yoksa demokratik Rusya mı (% 20) kuracağı rahatsız etmemektedir. Bu arada yönetime yakın uzmanlar ve analizciler küreselleşme eğilimlerinin güçlendiği bir dönemde Rusya’nın varlığını sürdürmesinin en esas koşulu olarak, imparatorluk, BDT veya başka türlü bir SSCB biçiminde yeniden kurulmasını görmekteler. Askerî yapılanmanın neo-emperyal eğilimlerinin bir aynası durumunda olan RF, askerî doktrininin 2. maddesinde Rusya’nın güvenliğini tehdit eden unsurlar, önemine göre 18 kalemde sıralanmıştır. Burada güvenliğin sağlanmasının en önemli yönlerinden birisi, “Rusya Federasyonu’nun çıkarlarının dikkate alınmaması/ihlâl edilmesi askerî saldırı tehdidi olarak değerlendirilecektir” biçiminde belirtilmektedir. Bu bağlamda lâftan işe geçilerek, 2000 yılında bütçedeki ilgili harcamaların artırılmasının yanı sıra, devletin savunma alanına ilişkin siparişleri de % 50 oranında artırılmıştır. Putin bunu, dağıtılma tehlikesi yaşayan savunma gücünün ve Rus ekonomisinin yeniden yapılanması için alınmış bilinçli bir girişim olarak nitelendirmiştir. RF’nin idarî bölgelere bölünmesi ve bu bölgelerde başına üst düzey askerî kadroların getirilmesi de bu tür eğilimlere işaret etmektedir. AGİT’in 1999’daki İstanbul zirvesine kadar, Güney Kafkasya bölgesinde Rusya’nın etki unsuru olarak kullanılan askerî varlığı, Ermenistan ve Gürcistan’da (Abhazya ve Acaristan dâhil) her türlü silâhla teçhiz edilmiş 10 bin kişilik bir güçten oluşmuştur. Rusya’nın, Kafkasya’da kendi konumu güçlendirme isteğinin diğer bir açık örneği, Putin’in Ermenistan’a resmî ziyareti sırasında ortak Rusya-Ermenistan askerî gücü oluşturma konusunda taraflar arasında varılan uzlaşmadır.

59

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Gürcistan’a geldiğimizde ise, öncelikle bu ülkenin başlangıçta Rus askerî üslerini ülkeden çıkarmayı düşünmediklerini belirtelim. Çünkü daha 1993-94’te, Şevardnadze geldiğinde, Abhazya konusunda belki Ruslar yardım ederler umudu vardı ve hatta Rusların Kutya askerî deniz kuvvetleri ile beraber ülkeye dönüşüne bile izin verilmişti. Fakat, Abhazya Gürcistan’ın kontrolünden tamamen çıktıktan sonra, Şevardnadze net bir biçimde Rus üslerinin ülkeden çıkmasını istemiştir. Şu anda, Tiflis yönetimini etkileme olanağına sahip Vaziani üssü Ruslar tarafından boşaltılmış olsa bile, Abhazya’da ve Cavahetya’da Rus askerleri kalmaktadırlar. Vaziani üssü olarak ifade edilen, Vaziani’nin sadece bir yer olması değildir. Bu üs belki de merkezî kurumdur. Merkezî karargâh Tiflis’tedir. Ama üssün ayrı-ayrı kısımları farklı yerlere konuşlanmış durumdadır. Örneğin, Tiflis’te Şeytanbazar gölünün karşı kıyısında Hallavar denilen yerde de bu üssün merkezi vardır. Ermenilerin çoğunluğu oluşturduğu bir yer burası. 1998’de orda zırhlı personel aracı ve taşıma arabalarını kendi gözlerimle gördüm. Oradaki askerî birimin komutanı Azerbaycanlıydı. Lenkeran bölgesinden olan komutan, Ocak 1998’de Rusya vatandaşlığına geçmiştir ve sık sık Lenkeran’a akrabalarını ziyarete gidiyormuş. İzin verseydinîz bu konuda bir şey daha söylemek istiyorum. Ocak 1998’de Tiflis’te bir toplântı vardı, Rusça konuşan uzmanlar toplântısı. Ben de gitmiştim. Katılanlar hepsi askerdi ve Ogonyok dergisinin temsilcisi Kafkasya’dan Türk kökenli Vasif Semedov da oradaydı. 1998’de Tiflis soğuktu ve odun yakıyorlardı. Sözünü ettiğim komutan Semedov’un geldiğini duyunca gelip orası daha sıcak diye bizi askerî birime götürdü. Sabahleyin ben çıkarken orduda BTR ve kamyonları gördüm. Kamyonları normal plâkalarının yanı sıra diğer bir plâkası daha vardı: AO-Azerbaycan Ordusu. Bizde askerî numaralar AO biçimindedir. Bunları söylememin nedeni, askerî üslerin sadece bulunduğu ülkeye değil, komşu ülkelere de baskı yapmak için önemli bir unsur olduğunu ifade etmektir. Bilindiği üzere anılan üslerin Gürcistan’dan çıkarılması için çok uğraşılsa da bir sonuç alınamıyordu, hatta geçen yaz Rusya Devlet Duması yönetimi Rus televizyonundan yayımlanan resmî açıklamasında, İstanbul Zirvesi’nin sonuçlarının geçmiş yönetimin hatası olduğunu açıkça belirtmiştir. Aynı zamanda, “biz (Rusya) üzerimize bazı yükümlülükler almış olsak da bu hatayı düzeltmemiz gerekiyor” şeklinde açıklama da yapılmıştır. Herhâlde Rusların bu bölgeyi boşaltmamak için direnmeleri de bunu göstermektedir. 9 Eylül’de Özgürlük radyosunun Gürcü yayınları bölümü tarafından Şevardnadze’nin konuşması yayınlanmıştı. Yine çağrıda bulunmuştu, ben hâlen inanmıyorum, Rusya’ya çağrı yaparak dedi ki, “rica ya da talep ediyoruz, anlaşmaya uyarak gidin, sizi istemiyoruz”. Yani Ruslar çıkmak istemiyorlar. Bizim basında Rusların bazı askerî araç gereci çıkardıktan sonra Rusya’ya değil, Ermenistan’a götürdükleri haberleri yayınlanmıştır. Ermenistan ordusu güçlendirilmekte ve Putin’in son günlerdeki resmî ziyareti, Rusların fiilen sadece Ermenistan’ı tercih ettiklerini ortaya koymaktadır. Ocak’ta bize buraya gelmişti. Yani bu gün oluşmuş durumu kabul etmektedirler. Rusya durumu kabullenmekte, Ermenistan’da askerî açıdan güçlenmekte ve diğer Kafkasya ülkelerine yönelik etkisini de genişletme çabası içerisindedir. Son zamanlarda Tiflis yönetiminin Rusya’ya karşı ılımlı tutumu, Gebele RLS konusunda Azerbaycan ile on yıllık anlaşma imzalamış olması, Rusya’nın Güney Kafkasya’ya yönelik etki araçlarının azalmadığını, aksine arttığını göstermektedir. Rasim Musabeyov: Konuyu daha geniş açıdan ele almamız gerekmektedir. Rusya’nın Kafkasya’da yayılmacılığı yalnızca Rusya askerî tarafından gerçekleştirilmiyor. Yayılmacılığın, kültürel, dilsel ve diğer farklı çeşitleri, bu bağlamda toprak yayılmacılığı gibi türleri mevcuttur. Kendimize, Rusya bugün toprak yayılmacılığına hazır mı, Kafkasya’da Rusya’nın askerî gücü bitiyor mu, sorularını sormalıyız. Bu çok gereklidir. Sürekli farklı etkenleri konuşuyoruz. Rusya’nın olumuz faaliyeti göz önündedir. 60

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Değerlendirmemiz için görmemiz gerekmektedir. Kafkasya’da durum yalnızca Rusya’nın Kafkasya halklarına ilişkin tutumu ile veya Türkiye’nin bu haklara ilişkin tutumu ile belirlenmemektedir. Rusya-Türkiye ilişkileri de bölgeyi ciddî biçimde etkilemektedir. Biz bugüne kadar bu ilişkileri yalnız çatışma ve rekabet olarak değerlendirmişiz. Fakat biz şimdi bir soruyu gündeme getirmeliyiz: 21. yüzyılda bu ilişkiler yine yeni anlaşmazlıklara getirecek rekabet biçiminde mi sürecek, yoksa başka seçenekler de var mı? Bu seçenekler hangi yönde olacak? Ben, Kafkasya’da yaşayan biz Türkler için en yararlı durumun Türkiye-Rusya işbirliğinin güçlenmesi olduğunu düşünüyorum. Aksi durumda bölge kaybedebilir. Rusya’nın nüfusunun her yıl bir milyon azaldığını, demografik azalmanın daha derin olacağını dikkate almak gerekiyor. Buna karşılık Türk, Müslüman halkların nüfusunda yıldan yıla artış yaşanmaktadır. Elli yıl önce Moskova’da 10.000 Türk ancak vardı. Şimdi ise Rusya’da sadece Azerbaycan Türklerinin sayısı 500.000 den fazladır. Rusya’nın en zengin on kişisinden ikisi Azerbaycan Türküdür. Rusya’da öyle değişiklikler mevcut ki, konuşmalarda Rusya’nın hem bölgeye yönelik faaliyetine ve hem de Rusya-Türkiye ilişkilerine dikkat etmek gerekmektedir. Hasan Kanbolat: Azerbaycan'da, Rusya Federasyonu’nun Kafkasya politikasını konuşmak kolay olmasa gerek. Çünkü biz teorik olarak belki bu politikayı çalışıyoruz, ama siz pratik olarak bunu yaşıyorsunuz. Rusya Federasyonu Kafkasya politikasını anlayabilmek için ilk önce Rusya için Kafkasya’nın neden önemli olduğuna bakmak lâzım. Birincisi, güneyin kontrolü, ayrıca güvenlik konusu onun için önemlidir. Karadeniz ve Hazar kıyıları yine Rusya için önemli yerlerdir. Dağılma sonrası Rusya için kuzeybatı Kafkasya kıyıları daha büyük önem kazanmıştır. Çünkü Rusya Karadeniz’de önemli limanlarını kaybetmiştir. Böylece eskiden Karadeniz Sovyet gölü iken, şimdi yavaş-yavaş bir Avrupa gölü olmaya başlamıştır. Ayrıca petrol kaynakları ve enerji hatları da Rusya için Kafkasya’da önemli noktalardır. Rusya’nın tarihîne baktığımız zaman, Çarlık Rusyası’ndan itibaren izlediği yollarda bir benzerlik görmekteyiz. 18. yüzyıldan itibaren, Rusya sınırlarını, Kafkasya’da sınırları etnik temizlik, soykırım, zorunlu göçle belirlemeye çalışmıştır. Özellikle 1864’te Kuzey Batı Kafkasya’da soykırım ve etnik temizleme yaptığını görmekteyiz. 93 harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi sonrası, özelikle Güneybatı Kafkasya’da yine soykırım ve etnik temizliği görmekteyiz. 1919-20’de Zengezur bölgesinin ve Gökçe kıyılarının Ermenistan’a verildiğini görmekteyiz. 1944’te Ahıskalıların, Çeçenlerin, Karaçayların ve diğer Kafkasya halkların zorunlu göçünü görmekteyiz. 1993 yılına kadar Rusya’nın devlet kurumlarında, belirgin bir Kafkasya politikasının izini görmüyoruz. Fakat 93’ten itibaren kendinî toparlamaya başlayan Moskova’nın yavaş yavaş dış politikasını oluşturduğunu görüyoruz. 1993’te Rusya, dış politikasının esaslarını oluşturmuştur. Böylece, Bağımsız Devletler Topluluğu’nun (BDT) sınırlarının kendi nüfuz alanı içerisinde olduğunun altını çizmiştir. Bu sınırlar içerisinde, müdahâle hakkının Rusya’ya ait olduğunun altı çizilmiştir. Ayrıca, 1995 yılında AKKA sınırları içerisinde Rusya’nın kendi ordusunu kurduğunu görüyoruz. Fakat asıl önemli süreç, Putin döneminde başlamıştır. Putin döneminde 2000 yılı içerisinde ulusal güvenlik doktrini, yeni askerî doktrin ve yeni dış politika doktrini hazırlanmıştır. Bunların izlerini de yavaş yavaş görmeye başladık. Bir kere Rusya şunun altını çizmiştir: “Biz artık, Batı’nın bir parçasıyız”. Diğer yandan da NATO’yu artık tehdit olarak algılamaya başlamıştır. NATO tarafından yavaş yavaş, güney-doğu Avrupa’dan başlayarak çerçevelendiği endişesini yaşamaya başlamıştır. Diğer bir nokta da, Rusya’nın sivil toplum örgütlerini artık tehdit olarak algılamaya başlamış olmasıdır. Üstü kapalı olarak bu yönden Çeçenlerin, diğer Rusya’da yaşayan halkların oluşturduğu dernek ve vakıfları ifade etmektedirler. Bu doktrinlerde diğer bir noktada, Rusların statüsü üzerinde durulduğunu görmekteyiz. Eski Sovyet Cumhuriyetlerinde Rusya’nın ekonomik çıkarlarının da artık Rusya için önemli olduğunu bu 61

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

doktrinlerde görmekteyiz. 2000 yılı içerisinde önemli olan bir nokta daha var. Rusya’nın yapısında bazı değişiklikler yaparak yedi bölgeye ayırmışlar. Bunun Kuzey Kafkasya’ya yansıması, Kuzey Kafkasya bölgesinin adını Kuzey tarafını çıkartmış ve Güney Rusya olarak değiştirmiştir. İki şey üzerinde durmuştur: birisi psikolojik olarak, artık Kafkasya yoktur, Güney Rusya vardır. İkincisi de Kuzey Kafkasya’nın coğrafî büyüklüğünü Moskova kuzeye doğru genişletmiştir ve Astrahan, Rostov ve Kalmıkiya’yı bu yeni oluşturduğu güney bölgesinin sınırları içerisinde almıştır. Bu yapılandırma etnik olarak, Kuzey Kafkasya’nın Rus olan nüfusunu artırmıştır. 2001 yılında önemli bir yasayı görmekteyiz. BDT içerisinde arzu eden her bir sübjenin, Rusya’ya katılabilecekleri yönünde bir karar alınmıştır. Bu kararın önemi şudur: Örneğin Karabağ, Abhazya, Güney Osetiya, Dnestr bölgesi, yapılırlarsa, Rusya’nın yeni bir bölgesi olabilirler. 1993 yılındaki bölgesel politikalarını yeniden ortalığa çıkaran Rusya’nın, Azerbaycan ve Gürcistan’ı BDT içerisinde kattığını da görmekteyiz. 1996 Hasavyurt Anlaşması ile sona eren Çeçen Savaşı’ndan sonra, Putin döneminde Rusya’nın 1999 sonbaharında ikinci defa Çeçenistan’a müdahâle ettiğini görüyoruz. Bu müdahâlenin önemli bir noktası vardır. Artık, Rusya Çeçenleri anti-demokrat, radikal İslâmcı, uluslararası terörizmin destekleyicisi olarak uluslararası kamuoyuna kabul ettirmiştir. RF’nin Kafkasya’daki üslerine gelince ise, bu üsler AKKA’nın Güney kanadı kotasına girmektedir. Güney kotasına Gebele’deki Radar Üssü girmemektedir. Güney Kafkasya’daki Rus kuvvetlerinin merkezi bildiğiniz gibi Tiflis’te olmaktadır. Rus kuvvetlerinin 1999’daki Güney Kafkasya’daki miktarı, 10.663 asker idi. Bugün, 2001 yılında yaklaşık 7 bin askerî bulunmaktadır. Bu konuda, özellikle Gürcistan’da çok sayıda yayına rastladık. Bu üslerdeki teçhizat, top sayısına kadar ayrıntılı şekilde verilmektedir. Tiflis’te, bu askerî komutanlığın 2.357 Rus askerî görevlisi varmış. Tiflis’te 142. tank onarım üssü vardı. Burada yaklaşık 20 askerî personel vardı. Ayrıca Tiflis yakınlarında 137. askerî üs bulunuyordu. Bunlar hepsi boşaltılmıştır. Batum yakınlarında bir askerî depo ve burada 56 askerî personel bulunmaktadır. Yine Gürcistan’da Ahalkelek bölgesinde 62. askerî üssü bulunuyor. Gürcistan’daki en büyük üs olan bu üste 1.964 asker bulunmaktadır. Ve Gümrü üssü de var ki, bu üs, Güney Kafkasya’daki en büyük Rus üssüdür. 2.941 askerî personel bulunuyor. Abhazya’daki Gudauta’daki 57. askerî üs de Güney Kafkasya kotası dışındadır. Gürcistan’ın bu askerî üsleri kaldırmak istediğini görüyoruz ve 1999’da İstanbul’da yapılan AGİT zirvesinde, Rusya Federasyonu ile Gürcistan arasında imzalanmış ortak bildiride bu üslere yer verilmiştir. Buna göre bir takvim yapılmıştır. Gudauta’daki Rus üslerin boşaltılması kararı verilmiştir. 1 Temmuz 2001 tarihîne kadar Vaziani ve Gudauta’daki Rus üslerinin kapatılması, Batum ve Ahalkelek Rus üslerinin durumun da 2000 yılı içerisinde bir karara bağlanması kararlaştırılmıştır. Tiflis’te sorun çıkarmayan Rusya’nın Gudauta’da nazlandığını görüyoruz. Son 11 Eylül olaylarından sonra Rusya Federasyonu bu üsleri boşaltma konusunda daha da nazlanacağını göstermeye başlamıştır. Gürcistan önümüzdeki on yıl içerisinde, Şevardnadze’nin açıklamasına göre, 2005 yılında NATO’ya girmek istemektedir. NATO üye sayısının 16’dan 19’a çıkarılma politikası doğrultusunda, Polonya, Macaristan ve Çek Cumhuriyeti’nin NATO’ya katılması, Rusya’nın, doğu Avrupa’dan sonra NATO’nun Kafkasya’da da kendisini çerçevelediği düşüncesine yol açmıştır. Kafkasya’nın, kendi açımdan, geleceğe dönük ufak bir değerlendirmesini yapmak istiyorum. ABD ve AB’nin Kafkasya’daki cumhuriyetlerle ilişkilerini artırmak istemelerine rağmen, bu ülkelerin sosyal, siyasî ve ekonomik kurumlarınIN Batı tipinden farklı olması nedeniyle, yeterince başarılı olamadığı düşüncesindeyim. Bölgede, Kafkasya’da gelişme, istikrar, güvenlik ve kalkınmanın sağlanması, Kafkasya’nın enerji kaynaklarının dünya piyasalarına çıkmasını sağlayacaktır. Putin ile birlikte, Güney Kafkasya’da kanaatimce Rusya’nın politikasında güvenlikle birlikte, belki de 62

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

güvenlikten daha çok ekonomi konularına ve ekonomiyi destekleyecek şekilde, eğitim ve kültür konularına da Putin yönetiminin önem vermeye başladığını görmekteyiz. Bunun izlerini ilk defa bir Rus devlet başkanının, Putin’in Azerbaycan’ı ziyaret etmesi ile görüyoruz. Ayrıca 14-16 Eylülde Putin’in Ermenistan’a ziyaretinde de bunun izlerini görüyoruz. Her iki ziyarette de enerji konularının öncelikli olmasını, kültür ve eğitim konularına önem verilmesini görmekteyiz. Örneğin, Ermenistan’da bir Slavyan Üniversitesini kurması ve Rusça okulların kurulması da bunu kanıtlamaktadır. Konuşmamı ileriye dönük düşüncelerimle kapatmak istiyorum. Benim kanaatim Kafkasya, Avrupa’nın unutulan bir parçasıdır. Bugün gerek Avrupa, gerek ABD’deki merkezlerde, genelde Orta Asya’yı, Orta Asya ve Kafkasya olarak ele almaktadırlar. Ancak, şunun altını çizmek lâzım, Kafkasya Avrupa’nın unutulan bir parçasıdır. Karadeniz’in yalnızca Balkan kısmının Avrupa’dan oluşmadığını, Kafkasya’nın da Avrupa içinde olduğunu bilmek gereklidir. 10-11 yıl önce Bulgaristan, Avrupa’nın adını bile anmıyordu. Şimdi AB’ye girmek üzeredir. Geçen yıl Gürcistan’a gittiğimizde, Gürcü aydınlarının Avrupa’ya girmek için kararlı olduğunu gördük. Kendilerini bir Avrupalı olarak yürüyorlar. Azerbaycan’ın da karar vermesi lâzım. Kafkasya’da istikrar ve güvenlik için bölgesel bir barış gereklidir. Bölgesel barışın olması için de bazı şartlar gereklidir. Sayın Demirel’in ortaya attığı Kafkas İstikrar Paktı düşüncesi şu anda yalnız kağıt üzerindedir. Hâlbuki bu düşüncenin çıkış noktası Güney-doğu Avrupa İstikrar Paktı düşüncesidir. Şu anda diğer ismiyle Balkan İstikrar Paktı olan bu pakt içinde kalkınmaya dönük projeler AB tarafından da desteklenmektedir. Bu paktın incelenmesi, buna göre Kafkas İstikrar Paktı’nın da kurulması bence bölgeye yarar getirir. Ayrıca, yaklaşık 100 yıldır tartışılan Kafkas Evi isimli bir projenin de önemli şekilde ele alınması gerekir. Bu projeye tamamen romantizm olarak bakarsanız, gerçeklere ulaşamazsınız. Kafkas Evi şuna yakındır: Bu coğrafî veya siyasî birleşme değil! Ben Kafkas Evi’ni, Kafkasya’da aydınlar arası diyaloğun artırılmasını olarak görüyorum. Eğer birbirimizi tanımıyorsak, biz aydınlar olarak siyasî çözümler bulamayız. Ayrıca bu çerçevede Güney Kafkas ülkelerinin, Kuzey Kafkasya’daki federe devletleri unutmaması gereklidir. Rusya Federasyon anlaşmasına göre bu federe cumhuriyetler başka bölgelerde, cumhuriyetlerde temsilcilik açabiliyorlar ve askerî eğitim, kültür, ekonomi alanlarında ikili anlaşmalar imzalaya bilmektedirler. Bu cumhuriyetlerin gerek Gürcistan'la, gerek Azerbaycan’la, gerek Ermenistan’la, gerekse de Türkiye ile ikili anlaşmalar, protokoller yapması gereklidir. İsa Sadıkov: Ümit bey, belki ben on dakikadan fazla konuşabilirim. Ben dünkü konuşmalar konusunda da kendi görüşlerimi dile getirmek istiyorum. Dün Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin daha çok iktisadî ve siyasî boyutuna değinildi. Ben arzu ederdim ki, bügün Azerbaycan savaşta olduğu bir zamanda biz daha çok askerî işbirliğine önem verelim. Azerbaycan Türkiye’nin yardımı ile kısa bir zamanda güçlü bir ordu kurabilir ve kendi toprak bütünlüğünü sağlayabilir. Türkiye-Azerbaycan ilişkilerine değinmek istiyorum. Bildiğiniz üzere, Gürcistan-Azerbaycan ilişkileri bugün gerekli düzeydedir. Fakat, Gürcistan’daki gelişmeler bizi rahatsız etmektedir. Öte yandan, Türkiye ve Gürcistan arasında iyi ilişkilerin kurulması olumlu bir gelişmedir ve bugün anlaşmaya esasen Gürcistan topraklarında Türkiye’nin üslerinin kurulması meselesi gündeme gelmiştir. Fakat ben meselenin birinci tarafına, Gürcistan’daki gelişmelere değinmek istiyorum. Bugün Şevardnadze’nin iktidarda kalması sorunu var ve daha geçenlerde, hatta iki gün önce İvanov’un malûm açıklamasından sonra büyük bir

63

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

rahatsızlık içindeyiz. Ruslar malûm beyanatla Kodor deresinde yaklaşık 400 silâhlı kişiyi, Çeçenlerle ilişkilendirmektedirler. O silâhlı grupların başındaki Kitovani isimli kişi 1991’de Rusların eliyle millî iktidarı düşüren eski savunma bakanıydı. Rusya’nın Kafkasya’daki askerî üslerine gelince, bildiğiniz üzere 1990’lara kadar Rusya’nın Ermenistan’daki 7. Ordusu üç tümenden oluşmaktaydı: 127., 262. ve 264. tümenler. Gürcistan’daki 31. kolordu içerisinde de üç tümen bulunmaktaydı: 145., 147. ve Tiflis’teki 171. Eğitim Tümeni. Azerbaycan’da da dört tümenden oluşan 4. Ordu vardı. Bunlardan 75. Tümen Nahçıvan’da, 295. Tümen Bakû’de, 60. Tümen Lenkeran’da ve 23. tümen Gence’de yerleşmekteydi. Daha 1985’de, Karabağ sorunuyla ilgilenmek isteyen bu üsleri kapatmak istiyorduk. Bu konu ve ona hazırlık meselesi, 80’li yılların ortalarında başlanmıştı ve Bakû’deki 4. Ordu Komutanlığı o zaman Gence’de bulunan 366. Alayın Hankendi’ne göçürtülmesi kararını almıştı. Bu konuyla 4. Ordu Komutanı’nın Yardımcısı Karabağ kökenli Ermeni Tümgeneral Oskanyan ve 366. Alayın komutanı Ermeni kökenli Omiral isimli kişi ilgileniyordu. Oskanyan 366. Alayı Mart 1985’te Krabağ’a taşındıktan sonra bu alayı büyütmeye başlamıştır. Ona yeni askerî teçhizat sağlamış ve yerel astsubaylar ve asteğmenlerin sayısı artırılmıştır. 90’lara gelmek istiyorum. 90. yılda Sovyet ordusu dağıldığı zaman, Kafkasya’daki cumhuriyetlerde bulunan tümenlerin bu ülkelere verilmesi yönünde karar kabul edilmiştir. Ermenistan’da bulunan iki tümen (264 ve 262) bu ülkeye verilmiştir. 27. Tümen, 102 nolu askerî üsse dönüşmüştür. Gürcistan’daki üç tümenden biri olan 10. Tümen Akhalkeleki’de bulunmaktadır ve Gürcistan’ın denetimine verilmiştir. Ahalkeleki’de yerleşen diğer tümen ve Batum’daki tümen Gürcistan’a verilmemiştir. Neden? Aslan Abaşidze kesin biçimde belirtmiştir ki, Acaristan’daki tümen Gürcistan yönetimine verilmeyecektir. 147. Tümen bugüne dek Ermenistan’ın kontrolü altında olan Ahalkeleki’dedir. Ahalkeleki’de birkaç köyde yaşayan Gürcüler bu tümeni kendi kontrollerine almak istemişlerdir. Ahalkeleki’deki tümende yaklaşık 1.800 ermeni görev yapmaktadır. 2000 yılında Gürcüler bölgeye iki tabur konuşlandırmak isteseler de, Ahalkeleki’ye bir Gürcünün bile girmesine izin verilmemiştir. 2000-2001’de buradaki askerî silâhların büyük çoğunluğu Ermenistan’ın Gümrü bölgesine taşınmış, oradan da Karabağ’ın ayrı ayrı bölgelerine yerleştirilmeye başlanmıştır. Bildiğiniz üzere geçenlerde Gürcistan yönetimi bu üslerin, özellikle 171. Tümenin üslerinin çıkarılarak Rusya’ya götürülmesi kararını almıştır. Sonralar, Rusya bu kararı kabul etmemiş ve bu silâh ve askerî araçların tamamını Ermenistan-Gürcistan sınırına yerleştirmeye başlamıştır. Gürcistan’da yerleşen bu askerî teçhizat Ermenistan’a taşınmıştır. Bu silâhlarla Ermenistan büyüklüğünde birkaç devleti silâhlandırmak mümkündü. Ermenistan’a taşınan silâhların İran aracılığı ile satışı konusunda satıldığı yönünde bilgiler vardır. Ben konuşmamı şöyle tamamlamak istiyorum. Rusya’nın Kafkasya’da üslerini yerleştirmeye başladığı 1994’te, Yeltsin ve Graçov Gürcistan’a gelerek Vaziani üssünde bir toplântı yapmıştır. Toplântıda Graçov’a bazı şikâyetlerden bahsedilmiştir. Graçov üstekilere yaptığı konuşmada şöyle demiştir: “Sizlerin burada olması, savaşın Rusya’da olmaması içindir. Bunu dikkate almalısınız”. Herhâlde bugün Ermenistan’da ve genel olarak Kafkasya’da bulunan üslerinin esas amacı da budur. Teşekkür ediyorum. Hâleddin İbrahimli: Sayın Kanbolat haklı olarak, Rusya’nın Karadeniz’deki limanlarını kaybettiğini belirtti. Rusya Karadeniz’de kendi hegemonyasını kaybedince, Gürcistan açık ve güvenli bir devlete dönüşmüştür. Bu ülke Karadeniz aracılığı ile Avrupa’yla entegrasyon olanağını kazanmıştır. Azerbaycan da Gürcistan aracılığıyla Avrupa’yla entegrasyon imkânı kazanmıştır. Kafkasya’da entegrasyonu 64

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

engellemek zorlaşmıştır. Rusya bir yandan Kuzey Kafkasya’da askerî operasyonların durmasını istememekte, çünkü askerî operasyonların durdurulması bugünkü koşullarda onun işine yaramamaktadır. Öte yandan, Rusya Ermenistan aracılığı ile Güney Kafkasya’yı kendi etkisi altında tutma çabası içindedir. Rusya Hazar Havzası’nda askerî egemenliğini güçlendirme stratejisini yürütmektedir. Yani Kafkasya’nın güneyi kuzeyden, Ermenistan’dan ve Hazar’dan tehdit etmeye ve Doğu-Batı entegrasyonunu engellemeye çalışmaktadır. Rusya bunu neden istememektedir? Çünkü bu ülkenin askerî çatışmaların olduğu her yere müdahâle olanağı vardır. İstikrarın olduğu bölgelerde Rusya’nın etki kurma olanakları daha zayıftır. Öte yandan, Kafkasya’daki askerî çatışmaların Rusya için özel bir anlamı vardır. Rusya bu çatışmaları kullanarak Kafkasya’daki halklar arasında çatışmayı körüklemekte ve onları parçalama politikası gerçekleştirmektedir. Örneğin Rusya Çeçenistan’la savaşmakta ve Gürcistan’dan Çeçenleri kendisine vermesini istemektedir. Rusya Çeçenlere yardım ettiği, silâhlandırdığı ve değişik biçimlerde destek verdiği iddiası ile Gürcistan’ı sürekli eleştirmektedir. Rusya, Gürcistan’dan birkaç Çeçen almakla Gürcülerle Çeçenler arasında anlaşmazlık oluşturmaktadır. Benzer biçimde Azerbaycan’ın da Çeçenleri teslim etmesini sağlamakla, Azerbaycan ile Çeçenistan arasında gerginlik yaratmaktadır. Hatta burada bir takım terör eylemleri gerçekleştirmektedir. Dağıstan ve Çeçenistan arasında nasıl bir çatışma çıkardığı ortadadır. Yani Rusya için savaşı sürdürmenin diğer bir anlamı, Kafkas halkları arasındaki çatışmalara yeni boyutlar eklemektir. Artık uygun bir durum olduğunu belirteyim. Önceleri Azerbaycan tarafı açıkça söylemiyordu, şimdi ise esaslı biçimde ifade edebilir ve kendi topraklarındaki Çeçenleri teslim etmemelidir. Çeçenler Rusya topraklarında, Azerbaycan’da veya Gürcistan’da olduğundan daha fazladır. Azerbaycan ne için Hocalı’da ve Karabağ’ın diğer bölgelerinde soykırım yapan veya geniş terör eylemleri gerçekleştiren kişilerin iadesini istemiyor? Ben demeçlerimde defalarca, Azerbaycan Ulusal Güvenlik Bakanlığının elinde, Dağlık Karabağ’da terör eylemleri yaptıkları için o bölgede ulusal kahraman olarak anılan ve hâlen Moskova’da yaşamakta olan sekiz-on kişinin isim listesi olduğunu belirtmişim. Azerbaycan Moskova’nın önüne resmî bir liste koyarak o teröristleri istemelidir. Biraz da Rasim Musabeyov’un daha önce üzerinde durmuş olduğu etnik konuya değinmek istiyorum. Bu konuya ilişkin olarak bazı gariplikler gerçekleşmektedir. Rusya’da Müslümanların ağırlığı artmaktadır. Bir-iki ay önce okuduğum bir İngilizin analitik bir makalesine göre, gelecek 50 yıl içinde Rusya’da Müslümanların sayısı Hristiyanlardan daha fazla olacaktır. Müslümanlar yeni bir devlet kazanmış olacaktır. Bu durum Avrupa’yı endişelendirmektedir. Slavların toplam nüfus içindeki payı azalmaktadır, Rusya’da Rusların soy artışı yok derecesindedir. Buna karşılık Müslümanların hızlı bir artışı söz konusudur. SSCB dağıldıktan sonra, Rusya’nın sınırları dağıldıktan sonra çevredeki Müslümanlar bu ülkeye akmışlardır. Örneğin, gayriresmî rakamlara göre son yıllarda yalnız Azerbaycan’dan 2 milyon Azerbaycanlı Rusya’ya gitmiştir. Orta Asya’nın fakir ülkelerinden de yeterince insan Rusya’ya gitmektedir. Ayrıca Afganistan’dan, Pakistan’dan ve hatta Çin’den de gidenler var. Bildiğiniz üzere Uzak Doğu’da da yayılmacılık var ve gelen her 100 Çinlinin 80’i Uygurdur. İngiliz uzmanlar bu konu üzerinde çok duruyorlar. Eğer Ermenistan faktörü ortadan kalkarsa Rusya Türkiye ile işbirliği yapmak zorunda kalacaktır. Rusya Ermenistan faktörü nedeniyle Türkiye politikasını değiştiremiyor. Birincisi daha radikal İslâm, Türkiye’den modern İslâm örneğini almaya çalışacaktır. Türklerle ilişkiye daha çok önem verecektir. Yalnız İslâm faktörü değil aynı zamanda Türk faktörü de Rusya’nın içerisinedir. Ortadan Ermenistan faktörü kalkınca yakın 40-50 yıl içinde Rusya-Türkiye ilişkileri faklı bir boyuta girecektir.

65

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Konferansın Değerlendirilmesi

Yaşar Kalafat: Sayın arkadaşlar, tekrar sizi selâmlıyorum. Ben ASAM’ı tanıtmadan evvel, iki çok önemli mesele üzerinde durmak istiyorum. Konuşmaların birinde sayın konuşmacı “devlet millet aynı şeydir” dedi. Bunların ikisi de meyvedir; amma biri armut, diğeri elmadır; biri siyasî niteliklidir, öteki sosyal niteliklidir. Bunu burada açıklamak mümkün değildir. Millîyetler tanımında Türk millîyeti ile Azerbaycan millîyeti alternatif olarak gösterilmektedir. Anadolu Türklüğü, Azerbaycan Türklüğü kimi genel Türklüğün bir cüzidir. Türk dili, Türk tarihî, Türk kültürü, Türk medeniyeti bir tanedir. Coğrafyadaki adları farklıdır. Anadolu Türklüğünü genel Türklükle karıştırmamak gerekiyor. ASAM’ı tanıtmaya geçeyim. ASAM tamamen resmîyet dışı, devlet ile direkt ilgisi olmayan sivil bir kuruluştur. İstanbul’daki Türk kültürüne destek veren bir grup iş adamının ekonomik desteyi ışığında kurulan Avrasya Bir Vakfı’na bağlıdır. Nihaî hedefler arasında, lisans üstü bir üniversite kurmayı amaçlamak da vardır. ASAM’ın şu anda iki fonksiyonu vardır: birisi bilgi bankası kimliğidir, diğeri stratejik merkez olmasıdır. Aynen yazılı ve sanat çok zengin arşivine sahip olmuştur. Bir buçuk yılda, hakikaten birçok üniversitenin sahip olmadığı kadar zengin bir dokümantasyon merkezine sahip olduk. Her ay 10.000 Dolarlık kitap satın alıyoruz, 35-40 adet uluslararası periyoda aboneyiz. Dünyanın en büyük strateji merkezleri arasında bundan sekiz-on ay evvel itibarıyla 20. sıradaydık, şimdi beş-altıncı sıradayız. Dünyanın 20’den fazla strateji merkezi ile diyalogumuz var. Ortak faaliyetler yapmaktayız. 35-40 civarında kitap bastık. Her ay çıkan iki dergimiz var. Şu an iki yeni dergi üzerinde çalışmaktayız. ASAM’ın kapsamında Ermeni Araştırmaları Merkezi de var. Başında bir emekli büyükelçimiz var. Bu da her iki ayda bir dergi çıkarmaktadır. Akademik araştırmaların yayını ve neşriyatı İngilizce ve Türkçe olmaktadır. Bastığımız yayınlardan buraya getirebildiğimiz kadar getirdik. Posta ile yayınlarımız çok yere ulaşmıyor. Birçok kişiye elektronik yolla ulaştırmaya çalışacağız. Abonelerimiz Stratejik Analiz almak imkânına sahip olabilecekler. ASAM’da 80 personel çalışmaktadır. 67 lisans, mastır ya doktor derecesi olan arkadaşlarımız var. ASAM’da hemen hemen bütün dünya dilleri konuşulmaktadır. Bütün dünya televizyonları izlenmektedir. Bütün arkadaşların bilgisayarları internete bağlantılıdır. Bir arkadaş olayları diğer arkadaşlara anlatabilmektedir. Dokuz coğrafî masamız vardır. Beş masa sorunlar üzeredir. Bir de yukarıda bahsettiğim Ermeni Araştırmaları Enstitüsü vardır. Bu dokuz coğrafî masa; Türkistan Masası, Orta Doğu Masası, Kafkasya Masası, Uzak Doğu-Pasifik Masası, Rusya-Ukrayna Masası, Balkanlar Masası, Avrupa Masası, Amerika Masası, Türkiye Masası şeklinde isimlendirilmiştir. İşlevsel masa olan Ekonomi Masası, lâzım olan bilgiyi diğer dokuz coğrafî masadan ister. Bir tanesi de Enerji Masası’dır. İnteraktif çalışma yapılmaktadır. Her masadaki arkadaş interneti, gazeteleri akşam 16.30’a kadar tarar. Saat 17.00’de yapılan toplântıya her masadan bir kişi katılır. 15 kişi masalarıyla ilgili neler olduğunu bütün ASAM üçün anlatırlar. Bütün dünya dilleri dedikte, meselen Türk dillerini bir dil kimi kabul ediyorum. Japonca, Çince, Arapça, Farsça, Rusça, Balkan dilleri, Ermeni, Gürcüce var. Dil bakımından şu anda bir sıkıntı çekmiyoruz. Alınan bilgiyi, makale ve kitap yazmanın dışında televizyon ve radyo programlarına açıklama yapma şekilde değerlendiriyoruz. Arkadaşlar televizyon tanıtımlarına çıkıyorlar. Basına açıklamalar yapıyoruz. Zaman zaman hükümet, siyasî partiler için açıklamalar veriyoruz. Kısmen açık, kısmen kapalı toplântılar yapıyoruz.

66

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

Nesib Nesibli: Hazar Üniversitesi olarak ASAM’a başarılar dileriz. Güzel işer yapmışlar ve ben bunun canlı şahidiyim. Gerçekten de bana orada bulunma mutluluğu nasip olmuştur. Orada bulunmasam bile sizin yazılarınızdan hızla işe başladığınızı gördüm. Ama şunu belirtmem gerekir ki, ASAM’ın gelişmesinin koşullarından biri Hazar Üniversitesi ile işbirliği yapmaktan geçmektedir. Eğer bunu yapmazsanız ileri gidemeyeceksiniz. İki gün içinde iyi çalıştık. Notlarıma göre toplam 32 konuşma yapıldı ve bunlardan 12’si tebliğ biçimindeydi ve toplam 14 saat çalıştık. Bir millet olarak çalışmayı biliyoruz. Konuşmalara değinmeden önce belirteyim ki, bizden bağımsız nedenlerden dolayı ilk gün istikrara olumlu katkı yapan faktörleri ele aldık. Azerbaycan-Türkiye ilişkileri, Hazar denizi ve ülkenin enerji kaynakları, ve Azerbaycan-Gürcistan ilişkileri konularını, bugün ise istikrarı olumsuz biçimde etkileyen faktörleri konuştuk. Önceden belirteyim ki, çok ilginç tebliğler sunuldu. Ben ilginç bulduğum hususları not aldım ve şimdi bunlara dikkat çekmeye çalışıyorum. Dikkatimi çeken ilk husus, Hazar Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Hamlet İsahanlı’nın Kafkasya’nın jeopolitik konumunu, dünyadaki pozisyonunu, karmaşık jeopolitik durumunu ve enerji konusunun bu karmaşıklığı daha da artırdığını belirten açılış konuşması oldu. Ümit Beyin konuşması ile Kafkasya’nın durumu ile bağlı genel bir manzara oluştu. Sonra özel hususlara geçildi. Sonraki tebliğler de ilginç oldu. Yaşar Beyin Azerbaycan-Türkiye ilişkileri üzerine tebliği konunun sosyo-kültürel boyutuna dikkatimizi çekti. Prof. Dr. Gabil Hüseyinli de bu konudan bahsetti ve her iki konuşmacının ortak düşüncesi ilişkilerde mevcut imkânların yeterince kullanılmadığı yönündeydi. Gerçi önemli bir yol kat etmişiz, fakat iki kardeş ülke arasında olanaklar tam olarak kullanılamamıştır. Tartışmalar sırasında fikir uyuşmazlığının bulunması da normal bir durumdur. Nedense ben her konuştuğumda Zerdüşt Bey gitmiş oluyor. Olsun arkasından konuşmuş olacağım, ama bu kez iyiliği yönünde söyleyeceğim. Zerdüşt Beyin bulunduğu yerde her zaman tartışma yaşanır ve onun şöyle bir düşüncesi oldu ki, jeopolitikte etnik faktörün önemi yoktur. Sonrada Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinde etnik faktörün rolünü öne çıkarmanın doğru olmadığını belirtti. Bu önemli bir konu ve tartışmalara girmeden bu görüşün doğru olmadığını belirtmek istiyorum. Bence bunun kökünde bir konu yatmaktadır. Bizim bilinçaltımızda kökü 19. yüzyıla dayanan, Azerbaycan üç devletten biri ile birleşmelidir düşüncesi yatmaktadır. Rusya, İran veya Osmanlı devletleriyle ve bu görüşten yola çıkarak Azerbaycan’ın dengeli politika yürütmesi gerektiğini belirtiyoruz. Bence Azerbaycan dengeli politikadan daha çok sürekli sistematik, çizgisi belirlenmiş bir politika yürütmeli ve bu çizgisini sürdürmelidir. Bu durum Rusya ve İran’la düşman olmak veya sorunlar yaratmak anlamına gelmemektedir. Biz çizgimizi belirledikten sonra, alfabetik sıralama sisteminde olduğu gibi, aşamalı olarak bunu sürdürmeliyiz. Hazar Üniversitesinde de, Azerbaycan basınında da bu konuya zaman zaman değinilmektedir. Ben, Azerbaycan dış politikasının esas ilkelerinin ne olması gerektiği konusunu tartışmayı öneriyorum. Bu konu ilgi çekerdi diye düşünüyorum. Petrol konusunda görüş ayrılığımız olmadı. Zerdüşt bey, Bakû-Ceyhan pahalı olduğu için ona bu kadar önem vermememiz gerektiğini belirtti. Azerbaycan basınında zaman-zaman petrolün gelecek nesillere bırakılmasının daha iyi olabileceği yönünde fikirler dillendirilmektedir. Petrol konusuna olumsuz bir tavır da mevcut. Yalnız Azerbaycan’ın komşusu Türk Devleti değil, büyük Ermenistan veya Hristiyan bir devlet olsaydı, bu Azerbaycan’ın lehine mi olacaktı, sorusunun cevabını da düşünelim. Hiç kuşkusuz etnik açıdan aynı olmak Azerbaycan için bir avantajdır. Bundan verimli biçimde yararlanmak gerekmektedir. Petrol konusunda da şunu düşünelim, petrolümüz olmasaydı bizi

67

ASAM Kafkasya’nın Jeopolitik Sorunları

dikkate alırlar mıydı? Petrol Azerbaycan’ın jeopolitik önemini artırmakta, bizim Brzezinski’nin yedi ülkesi dizindeki ülkelerin arasında yer almamızı sağlamaktadır. Azerbaycan-Gürcistan ilişkileri konusu da büyük anlaşmazlıklara neden olmadı ve bu durum olumlu jeopolitik etken, istikrarı olumlu yönden etkileyen faktörlerden biri olarak değerlendirildi. Anıl Hocanın bir görüşü benim dikkatimi çekti: Kafkasya’nın geleceği nasıl olacak? Bu ilişkiler onu nasıl etkileyecek? Anıl hoca birkaç konseptten, bu bağlamda Kafkasya’nın yerinin ne olacağından bahsetti. Kafkasya Avrupa’nın mı, yoksa Orta Doğu’nun (Greater Middle East) mu bir parçasına dönüşecektir ya da eski Sovyetler Birliği yeni bir biçimde yeniden mi teşekkül edecektir? Bu konuyu daha derinlemesine incelemek gerekmektedir. Bütün konular düşünmek için esas vermektedir. Hocalarla konuştuktan sonra bu konferansın konuşmalarının kısa bir süre içinde kitap olarak basılabileceğine kanaat getirdim. Kitabın basılması Azerbaycan siyasî fikir hayatı için de faydalı olurdu. Genel olarak iki gün içinde iyi çalıştık ve oldukça bir birikim sahibi olduk. Ben herkese, özellikle misafirlere ve ASAM’lı hocalara teşekkür ediyorum. Umut ediyorum ki, Aralık’ta tekrar görüşürüz. Ümit Bey de konferanslar serisi yapmayı düşündüklerini belirtti. Gelecek konferansta görüşünceye kadar hoşça kalın.

68