Kurikara 1183

BITWY-KAMPANIE-WOJNY

Witold Nowakowski

KURIKARA 1183 scan - zawisza

DOM WYDAWNICZY

BELLONA

WARSZAWA 2004

BITWY-KAMPANIE-WOJNY Redaktor serii: Wojciech Zalewski Tom 12. Kurikara 1183 Redakcja: Magdalena Banaszek Ilustracja na okładce: Arkadiusz Wróbel Plansze kolorowe: Jarosław Wróbel

1. PIOTRKÓW 1939 Wojciech Zalewski 2. KURSK 1942 Zbigniew Lalak 3. FALAISE 1944 Wojciech Zalewski 4. KAWANAKAJIMA 1561 Witold Nowakowski

Mapy: Wojciech Zalewski

5. WOJNA BURSKA 1899-1902 Damian Fierla

Zdjęcia: Witold Nowakowski

6. ZAIR 1996-1997 Piotr Kucharski

Ilustracje czarno-białe: Jarosław Musiał

Zdjęcie zbroi Yoshitsune na s. 49: Marek Matusiak

7. AFGANISTAN 2002 H. M. Królikowski, Cz. Marcinkowski

Fragmenty „Heiji monogatari" w przekładzie Ewy Grotto-Ślepikowskiej

8. CRŚCY 1346 Maciej Nowak-Kreyer 9. ROSJA 1917-1920 Damian Fierla 10. IRAK 2003 H. M. Królikowski, Cz. Marcinkowski 11. MALAJE 1941-1942 Krzysztof Kubiak 12. KURIKARA 1183 Witold Nowakowski

W przygotowaniu: ALBUERA1811 RASZYN 1809 BZURA 1939 POWSTANIE BOKSERÓW C0URTRAY 1302 GAUGAMELA 331 p.n.e. SEKIGAHARA 1600 ARNHEM 1944

WSTĘP W 784 roku n. e. pięćdziesiąty cesarz Ja­ ponii, znany pod pośmiertnym imieniem Kammu (737-806, jako książę znany pod imieniem Yamabe, wstąpił na tron w 781 roku), przeniósł stolicę z Heijo (obecnie Nara) do odległej o niecałe pięćdziesiąt ki­ lometrów na północ Nagaoki. Niestety, dłu­ gie pasmo chorób i niepowodzeń, dręczą­ cych rodzinę cesarską po tajemniczej śmier­ ci skazanego na banicję księcia Sawary, spowodowało, że już dziesięć lat później wydano dekret o powtórnej przeprowadzce dworu. Kammu oznajmił także, że zbudo­ wana od podstaw stolica nosić będzie na­ zwę Heian-kyo, Miasto Pokoju i Spokoju. Okres Heian, trwający od końca VIII wieku przez kolejne cztery stulecia, nie był jednak najspokojniejszym w dziejach Japo­ nii. W 792 roku na północy kraju na nowo rozgorzały walki z rdzenną ludnością ar­ chipelagu, Ajnami. Cesarz wprowadził no­ wy system poboru wojska, zrywający ze starą koncepcją pospolitego ruszenia. Z wolna kształtowała się nowa kasta ludzi, których głównym zajęciem była wojna. W 794 roku Otomo-no Otomaro jako pierwszy z wodzów cesarskiej armii uzy­ skał tytuł sei-i-taishogun, czyli „wielkiego hetmana podbijającego barbarzyńców".

Tytuł, skracany zazwyczaj do shogun, wszedł na stałe do japońskiej terminologii wojskowej, chociaż do XII wieku używany był raczej rzadko i to wyłącznie w odnie­ sieniu do tymczasowej funkcji polowej. Zwycięskie wojny z Ajnami przesunęły granice cesarstwa. Przybywało ufortyfiko­ wanych obozów i garnizonów. W ślad za tym powstawały liczne ugrupowania zbroj­ ne, zwane bushidan. Większy niż dotąd na­ cisk kładziono na trening sztuk walki lub związanych z walką, zwłaszcza łucznictwa i jazdy konnej. Zahartowana w bojach ka­ sta wojowników z coraz głębszą pogardą spoglądała na zniewieściałych urzędników dworskich, przedkładających turnieje po­ etyckie ponad sprawy państwa. Można na­ wet zaryzykować stwierdzenie, że tylko sil­ na osobowość cesarza stanowiła spoiwo chwilowo jednoczące zwaśnione grupy. Sytuacja uległa zmianie pod koniec IX wieku, wraz ze wzrostem znaczenia rodu Fujiwara. Następcy cesarza Kammu, prak­ tycznie pozbawieni władzy, stali się mario­ netkami w rękach sprytnych regentów. To budziło zrozumiały niepokój w prowin­ cjach. Tu i ówdzie podnosiły się głosy pro­ testu, prowadzące do mniejszych lub więk­ szych zamieszek. W grę wchodziły także

ambicje polityczne rodów dotychczas para­ jących się tylko wojaczką. Do takich nale­ żał potężny klan Tairów, tradycyjnie stoją­ cy przy tronie, oraz klan Minamotów, związany z Fujiwarami. W 1156 roku woj­ na klanów dotarła do stolicy, której nazwa - Miasto Pokoju i Spokoju - od dawna miała czysto symboliczne znaczenie. Wła­ dza przechodziła z rąk do rąk, aż wreszcie, na pełne dwadzieścia lat, zwycięstwo przy­ padło Tairom. Wojna Gempei, której - z militarnego punktu widzenia - kluczowym punktem (chociaż nie najsławniejszym) była stoczo­ na w 1183 roku bitwa w przełęczy Kurikara, znów postawiła przed sobą Tairów i Minamotów. Trwała pięć lat (1180-1185) i na długo zmieniła obraz Japonii. Stwo­ rzyła podwaliny pod rząd shogunów, dyk­ tatorów wojskowych - rząd, który z nie­ wielkimi przerwami przetrwał do połowy XIX wieku.

Niniejsza książka jest plonem kilku mo­ ich wizyt w Japonii, lecz nie mogłaby po­ wstać bez wydatnej pomocy osób szczerze zafascynowanych historią i kulturą tego odległego kraju. Chcę tu serdecznie po­ dziękować Tomaszowi B. Kurowskiemu za wsparcie w przygotowaniach do podróży, Wiesławowi Winklerowi za konsultację bronioznawczą, a Marcie Trojanowskiej za pomoc przy tłumaczeniach. Wiele cennych źródeł znalazłem w bibliotece Mizushimy Takao i u Agnieszki Żuławskiej-Umedy, zaś na moją najgłębszą wdzięczność zasłu­ żył profesor Yagi Mitsuaki z kolegium w Uozu, jego żona Kiyomi oraz córki, Sa­ rnino i Agata, którzy całą czwórką towa­ rzyszyli mi w wędrówkach po przełęczy Kurikara, dodając niejedną barwną anegdo­ tę do suchych przekazów historycznych. Obu Monikom, żonie i córce, dziękuję, że bez protestów znosiły moją ciągłą nie­ obecność.

Uzbrojenie konnego łucznika z XII wieku: długi łuk, miecz tachi, wiszący u lewego boku na rapciach i zatknięty za pas sztylet tanto. Strój jeźdźca zdobiony jest herbami rodu Minamoto, tzw. Sasarindo.

KUGE Stolica Heian-kyo, potocznie zwane miyako (stolica), a później przemianowane na Kioto, zbudowane było na podobieństwo chiń­ skiego grodu Cz'ang-an, przez stulecia uchodzącego za wzór architektonicznej do­ skonałości. Ówcześni mieszkańcy Japonii uważali je za wskroś „nowoczesne". Miało kształt prostokąta i otoczone było kamien­ nym murem. Do środka wiodło aż osiem­ naście bram, wśród nich wielka brama Rashomon, stojąca u wylotu szerokiej i pro­ stej Alei Czerwonego Ptaka (Suzaku-oji). Aleja biegła przez sam środek miasta, roz­ cinając je na dwie połowy, zwane odpo­ wiednio Prawą i Lewą Stroną. Wszystkie ulice, rozmieszczone w regularnych odstę­ pach, krzyżowały się pod kątem prostym i - niczym we współczesnych amerykań­ skich metropoliach - były numerowane. Pierwszą Aleję (Ichijo) wyznaczono wzdłuż muru zamykającego północny bok stolicy, a ostatnią, Dziewiątą (Kujo), wzdłuż muru południowego. Pomiędzy ale­ jami mieściły się tzw. „kwartały", dzielone na coraz mniejsze prostokątne jednostki administracyjne. Każdy kwartał, na podo­ bieństwo ulic, opatrzony był stosownym numerem. Na drugim końcu Alei Suzaku rozpo­ ścierał się ogromny teren Wielkiego Pałacu Cesarskiego, obejmujący rezydencję wład­ cy (Seiryoden) i urzędy państwowe. Część budynków rządowych wzniesiono w pom­ patycznym chińskim stylu, kontrastującym z surowością siedziby cesarza. W odróżnie­ niu od gęsto zadrzewionych ulic, za mura­ mi pałacu utrzymywano jedynie skąpe ogrody, z zielenią rosnącą w donicach. Je­ dynym wyjątkiem był główny Ogród Bo­ skiego Źródła (Shinsen'en), z jeziorem, wzgórzem i ocienioną wierzbami altaną. Tu często odbywały się cesarskie uczty i konkursy poetyckie. Pałac Ceremonii (Chodoin) stał na przedłużeniu Alei Suzaku. Przed nim roz­ ciągał się rozległy plac przeznaczony na

uroczystości dworskie. Tam także rosły dwa najsławniejsze drzewa w Heian-kyo: tak zwana Wiśnia Prawej Strony i Poma­ rańcza Lewej Strony. Poza murem okalającym Wielki Pałac Cesarski zbudowano kilka mniejszych pa­ łaców, pełniących rolę doraźnych rezyden­ cji. Domy arystokratów znajdowały się w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby władcy, podobnie zresztą jak więzienia Le­ wej i Prawej Strony. Najdalej odsunięte by­ ły dwa targowiska - po jednym w każdej części miasta. Po bokach bramy Rashomon stały dwie buddyjskie świątynie, Toji i Saji, mające chronić stolicę od wschodu i za­ chodu. Podział miasta miał duży wpływ na ży­ cie jego mieszkańców. Lewa, wschodnia część, położona nad rzeką Kamo, opływała we wszelkie dostatki. Rozległe tereny na prawo od Suzaku-oji powoli pustoszały. Nie wznoszono tam nowych domów, a pla­ ce zamieniono po prostu w pastwiska. Dla ochrony przed włóczęgami, przy zachod­ nich bramach rozstawiano silne posterunki wojskowe, dowodzone przez straż cesar­ ską. Spowodowało to faktyczne przesunię­ cie zachodniej granicy Heian-kyo aż pod mury pałacu. Dwór cesarski Już za panowania Kammu stało się oczywiste, że władza cesarska nie jest ab­ solutna. Ostateczny upadek świetności ce­ sarskiego rodu zaczął się po śmierci sześć­ dziesiątego (według oficjalnych statystyk) cesarza Daigo (897-930). Długoletnie prak­ tyki zawierania małżeństw w obrębie jed­ nego klanu doprowadziły do wypaczeń ge­ netycznych. U wielu władców występowa­ ły wyraźne objawy choroby umysłowej, tłumaczone najczęściej klątwą złych du­ chów (mononoke). Nie sprawdziła się tak­ że koncepcja centralizacji rządów, opraco­ wana pod wpływem chińskim i nieprzydat­ na w kraju o mocno zakorzenionych trady­ cjach klanowych.

W połowie X wieku cesarz przestał być absolutnym władcą, zarówno w sprawach świeckich, jak i religijnych. Chociaż teore­ tycznie nadal rządził państwem, w praktyce zachował wyłącznie dwie funkcje: naczel­ nego kapłana i mecenasa sztuki. Pierwsza z nich tradycyjnie wiązała się z jego boskim pochodzeniem (pierwszym, legendarnym cesarzem Japonii był Ninigi-no Mikoto ze­ słany na ziemię na wyraźne życzenie babki, bogini słońca Amaterasu. Zstąpił z niebios na górę Takachiho, niosąc trzy święte atry­ buty władzy: lustro, miecz i klejnoty i na­ rzucił obowiązek mniej lub bardziej bierne­ go uczestnictwa we wszystkich ważniej­ szych uroczystościach religijnych). Drugą - łączono nie tylko z osobą cesa­ rza, ale i z jego dworem, który przez cały okres Heian pełnił rolę arystokratycznego centrum kultury. Do najwyżej cenionych dziedzin sztuki należała poezja i ściśle z nią związana znajomość kaligrafii. Syn wspo­ mnianego we wstępie cesarza Kammu, Sa­ ga (786-842) uważany był nawet za jedne­ go z trzech największych kaligrafów epoki. Malejące zainteresowanie klasyczną litera­ turą chińską zaowocowało niezwykle szyb­

kim rozwojem rodzimej prozy, zwłaszcza powieści obyczajowej i pamiętników. Ko­ niec X i początek XI wieku przyniósł dzie­ ła dziś zaliczane do skarbów literatury światowej: pamiętniki dam dworu, a wśród nich słynny „Makura-no soshi" („Notatnik spod wezgłowia") autorstwa Sei Shonagon oraz wnikliwą powieść psychologiczną „Genji monogatari" („Opowieść o Genji"), która wyszła spod pióra pięknej i utalento­ wanej Murasaki Shikibu. Rozwój literatury japońskiej był bezpo­ średnią przyczyną daleko idących zmian w koncepcji pisma. Stosowane dotąd chiń­ skie ideogramy uległy uproszczeniu, a do­ datkowo pojawił się sylabariusz (kana) oparty na fonetycznej transkrypcji głosek. Kult piękna, wszechobecny na cesar­ skim dworze, pozostawał w wyraźnym kontraście z twardą rzeczywistością pola walki i jako taki nie znalazł pełnego zrozu­ mienia wśród wojowników. Arystokrata (kuge) okresu Heian wydawał się zniewieściały: mocno pudrował twarz i skrapiał pachnidłami ubiór oraz włosy. Często pła­ kał; sam widok wschodu słońca lub obsy­ panej kwieciem gałęzi wiśni wyciskał mu

z oczu łzy wzruszenia. Znajomość kano­ nów mody i zasad etykiety ceniono o wiele wyżej niż umiejętność jazdy konnej czy szermierki. W miejsce gier wojennych arystokracja miała do wyboru o wiele subtelniejsze formy rozrywki, pozwalające zabić nudę codzien­ nego życia dworu. Do najpopularniejszych sposobów spędzania czasu należało sprowa­ dzone z Chin go, gra w gruncie rzeczy strate­ giczna i w późniejszych latach traktowana przez samurajów jako symulacja pola bitwy. W okresie Heian go było wyłącznym przy­ wilejem kuge. Grywano także w kości i ja­ pońską odmianę tryk-traka. Dużym zainteresowaniem w kręgach arystokracji dworskiej cieszyła się piłka nożna, kemari. Zawodnicy stawali w kole i na przemian podbijali kopnięciami skó­ rzaną piłkę; chodziło o to, by nie dotknęła ziemi. Ze sztuk bardziej zbliżonych do rze­ miosła wojennego, wiele uwagi poświęca­ no zawodom łuczniczym i turniejom sumo. Była to jednak fascynacja bierna, często przeradzająca się w hazard. Najlepsi łucz­ nicy z reguły wywodzili się ze straży pała­ cowej. Używali asymetrycznych łuków o długości około stu dwudziestu centyme­ trów i strzelali do tarcz umieszczonych w odległości trzydziestu metrów. Turnieje sumo, od zarania związane z religią shinto i toczone zazwyczaj przy świątyniach, wnosiły posmak prawdziwej walki w zgnuśniale życie dworu. Sporą po­ pularnością cieszyły się poza tym wyścigi konne, chociaż u schyłku okresu Heian trudno było znaleźć wśród kuge choćby przeciętnych jeźdźców. Sekty religijne Okres Heian to także okres kształtowa­ nia się dwóch potężnych, reformatorskich ruchów religijnych, opartych na buddyzmie. Buddyzm, który dotarł do Japonii w VI wie­ ku z Korei, nie zagrażał rodzimym wierze­ niom, a mimo to po pewnym czasie zyskał status religii państwowej. Cesarz Kammu,

choć sam był zwolennikiem filozoficznych koncepcji Konfucjusza, wziął pod opiekę dworu dwóch mnichów o imionach Saicho (767-822) i Kukai (774-835). Obaj w krót­ kim czasie wyjechali do Chin, a po powrocie stamtąd stali się twórcami dwóch sekt, które zdominowały duchowe życie Japończyków. Saicho (pośmiertne imię Dengyo daishi) uzyskał zezwolenie na wybudowanie klasz­ toru Enryakuji na zboczach góry Hiei, na północ od Heian-kyo. Założoną przez niego sektę określano powszechnie mianem tendai, od nazwy góry T'ien-t'ai w Chinach. Jej wyznawcy głosili mahajanistyczną doktrynę powszechnego zbawienia, zakładającą, że wszystkie żyjące stworzenia są objawieniem jednego Buddy. Podstawą doktryny była staroindyjska „Sutra lotosu", uważana za najpełniejsze objawienie nauk buddyjskich. Głównym obiektem kultu tendai pozostawał

Budda Gautama, chociaż nie odrzucano in­ nych buddów i bodhisattwów, ani też bóstw shintoistycznych. Kukai (Kobo daishi) wybrał dla swego ruchu nazwę shingon („prawdziwe słowa") i opowiadał się za mistycyzmem. W przeci­ wieństwie do czerpiącego z chińskich wzo­ rów tendai, wyznawcy shingon szukali oparcia w buddyzmie hinduskim. Najważ­ niejsze doktryny - uznane za „tajemne" były przekazywane ustnie, przez mistrza, wybranym uczniom. Członkowie sekty lu­ bowali się w paradach i barwnych ceremo­ niach. Wydatnie popierali też rozwój nauki i sztuki, co z kolei przysparzało im powa­ żania w kręgach dworskiej arystokracji. Rozpowszechniony pogląd głosi, że to wła­ śnie Kukai opracował pierwotną wersję używanego aż do dzisiaj japońskiego sylabariusza hiragana. Wpływy shingon znacząco wzrosły po śmierci Saicho. Lud zyskał nową wiarę w osiągnięcie zbawienia, zaś arystokraci z zachwytem brali udział w patetycznych i dostojnych obrzędach. Zapanowała po­ wszechna wiara, że rodzime bóstwa, kami, wchodzą w skład panteonu buddyjskiego. Nawet bogini Amaterasu, mityczna pra-pra-prababka rodu cesarskiego, została utożsamiona z Buddą Wielkiego Słońca. Takie łagodne - nieznane nigdzie in­ dziej - połączenie wierzeń miało swój po­ czątek w daleko posuniętej prostocie ja­ pońskiej religii shinto. Nie było tutaj ele­ mentów filozofii, ani narzuconego kanonu zachowań etycznych, nie było „świętych ksiąg", ani wykrystalizowanej hierarchii wśród kapłanów. Niektóre źródła podają wręcz, że sama nazwa shin-to („droga bo­ gów") przyjęła się w Japonii dopiero po wprowadzeniu buddyzmu. W miarę upływu czasu zaczął przewa­ żać pierwiastek mistycyzmu. Coraz silniej dawał o sobie znać ezoteryczny buddyzm shugendo („droga ascezy"), propagowany zwłaszcza przez górskich mnichów zwa­ nych yamabushi, dodatkowo parających się okultyzmem.

Nasu-no Yoichi (z prawej, uzbrojony w naginata) w walce z Tairami; pocztówka z lat trzydziestych zeszłego stulecia.

Założony przez Saicho klasztor Enryakuji w X wieku był już potężnym centrum reli­ gijnym o aspiracjach politycznych. Mnisi z góry Hiei nie stronili od intryg i przekup­ stwa, aby powiększyć swoje dobra. W razie potrzeby uciekali się do demonstracji siły. Szczególnym kultem otaczali prastare bó­ stwo opiekuńcze zwane Oyamagui-no Mikoto lub Sanno, bez skrupułów wykorzystywa­ ne do najbardziej przyziemnych celów. Wielkie świątynie buddyjskie były wiel­ kimi właścicielami ziemskimi, którym po­ mniejsi obszarnicy powierzali swoje dobra lenne w zamian za zwolnienie od podatków i inne formy opieki. Konsolidując i powięk­ szając swoje majątki, świątynie te często okazywały się nie mniej drapieżne i bez­ względne niż członkowie rozwijającej się klasy prowincjonalnych kacyków. Nie mo­ gąc osiągnąć celu drogą politycznego naci­ sku, wysyłały bandy wojowniczych mni­ chów, których duchowne szaty nie potrafiły przesłonić faktu, że często byli to najemnicy najpośledniejszego gatunku. Jawnie ignoru­ jąc buddyjskie potępienie przemocy, te zbrojne bandy zwykle były napadać i burzyć inne klasztory, a począwszy od XI wieku re­ gularnie demonstrowały na ulicach stolicy

i dopóty blokowały domy ministrów, a na­ wet pomieszczenia pałacowe, dopóki ich żą­ dania nie zostały spełnione. Jeden z cesarzy XI wieku, zresztą pobożny buddysta, zauwa­ żył kiedyś, że trzy rzeczy w świecie, które wymykają się spod jego kontroli, to wylew rzeki Kamo, ryzyko związane z hazardem i mnisi z góry Hiei (Morris, s. 108-109). Wspomniana armia mnichów-wojowników (sohei) nie ustępowała pola nawet gwardii cesarskiej. Liczne zatargi i potyczki, czasami określane wręcz nazwą „wojen z mnichami", przyczyniały się do osłabienia i tak już pod­ upadłej arystokracji. Hegemonia rodu Fuj i wara Protoplastą rodu był Nakatomi-no Kamako (614-669), znany też pod imieniem Kamatari, kapłan shinto, który w 645 roku wspomógł księcia Nakanooe w dokonaniu zamachu stanu. Wdzięczny książę w rok po intronizacji (panował w latach 668-671, ja­ ko trzydziesty ósmy z dynastii; pośmiertne imię Tenchi) obdarzył go najwyższą rangą dworską i nadał mu nowe nazwisko „Fujiwara", co znaczyło „pole glicynii". Klan Fujiwara od samego początku ist­ nienia na dobre zadomowił się na cesar-

skim dworze, lecz do prawdziwego znacze­ nia doszedł dopiero w X wieku. Powodem tego stanu rzeczy były przede wszystkim waśnie rodowe, gdyż każda z czterech głównych gałęzi klanu pragnęła władzy kosztem innych. Rozstrzygnięcie nastąpiło po przeniesieniu stolicy do Heian-kyo, kie­ dy na pierwszy plan wyszła tzw. „linia pół­ nocna", czyli Hokke. Prawdziwym zwy­ cięzcą w tej rozgrywce okazał się Fujiwara-no Yoshifusa (804-872), który w 857 roku zosta! mianowany pierwszym ministrem dworu, a rok później zdołał osadzić na tro­ nie swego własnego wnuka, siedmioletnie­ go cesarza-infanta imieniem Korehito. Sam zadowolił się funkcją regenta (sessho), co w tym wypadku oznaczało przejęcie real­ nej władzy. Nie zrezygnował ze stanowiska nawet wówczas, gdy cesarz osiągnął pełno­ letność. Dla zalegalizowania zaistniałej sy­ tuacji utworzono osobny urząd kampaku, regenta u boku dorosłego cesarza. Przez cały czas dominacji rodu na ce­ sarskim dworze starszyzna Fujiwarów pro­ wadziła swoistą „politykę matrymonialną", pilnując by cesarskie żony (a także nałożni­ ce) wywodziły się tylko z rodzin regentów i kanclerzy. Prowadziło to do przedziw­ nych komplikacji genealogicznych, gdyż ten sam dostojnik mógł być jednocześnie dziadkiem i teściem panującego władcy. W roku 967, kiedy kanclerzem został Fujiwara-no Saneyori (900-970), hegemonia klanu została ugruntowana.

Saneyori dokonał jeszcze jednej istotnej

rzeczy. Rok przed śmiercią usunął z dwor­ skiej rady najgroźniejszego rywala spoza rodu, Minamoto-no Takaakiego, zarzuca­ jąc mu udział w przygotowaniach do prze­ wrotu pałacowego. W ostatniej dekadzie X wieku doszło do kolejnych zatargów. Tym razem kon­ flikt dotyczył dwóch najbardziej wpływo­ wych osób z kręgu władzy. Naprzeciw sie­ bie stanęli syn zmarłego cesarza Kaneie, Fujiwara-no Michinaga, oraz jego dwu­ dziestoletni siostrzeniec, Korechika (9741010). W ostatecznym starciu zwyciężył

Michinaga. Przez trzydzieści lat sprawował niepodzielne rządy, raz po raz otwarcie sprzeciwiał się woli cesarskiego „Syna Niebios" i patrzył na sprawy dworu przez pryzmat interesów własnej rodziny. Paradoksalnie rzecz biorąc, dyktator­ skie zapędy Michinagi pośrednio przyczy­ niły się do upadku klanu. Tytuły sessho i kampaku stały się słowem bez pokrycia, co ośmieliło inne ambitne rody do prób po­ wrotu do stolicy. Michinaga zmarł w 1027 roku. Jego syn, Yorimichi (990-1074), nie zdołał pod­ porządkować sobie obdarzonego silną oso­ bowością cesarza Gosanjo i coraz częściej ustępował przed żądaniami wojowników przybyłych z prowincji. W Heian-kyo doj­ rzewał bunt przeciwko Fuji warom. Osta­ teczny cios wszechwładzy regentów zadała nowa forma rządów, zwana insei. Rządy eks-cesarzy Cesarz Gosanjo (1034-1073) opuścił tron po czterech latach panowania, rok przed śmiercią. Abdykacja była posunię­ ciem taktycznym i w niczym nie ograniczy­ ła jego aktywnej działalności, zmierzającej do pomniejszenia władzy Fujiwarów. Co prawda zmarł, zanim w pełni zdołał zreali­ zować swoje zamierzenia, wolno jednak przypuszczać, że postawa, jaką przyjął po wyprowadzce z pałacu, zainspirowała jego następców. Na tron wstąpił książę Sadahito (1053-

1129), jako cesarz znany pod pośmiertnym

imieniem Shirakawa. Abdykował w 1086 roku i tę datę przyjmuje się ogólnie za po­ czątek okresu insei. Wokół znaczenia samej nazwy istnieją rozbieżne teorie. Niektórzy historycy tłu­ maczą pierwiastek in jako „klasztor", wskutek czego całość określenia przybiera formę „rządy z klasztoru" - o tyle słuszną, że większość odchodzących władców istot­ nie przyjmowała święcenia kapłańskie. Bardziej uzasadniona wydaje się jednak druga propozycja: „rządy eks-cesarzy", oparta na tłumaczeniu in jako „eks-cesarz"

Typy strzał i kołczanów. Muzeum Yushukan, Yasukuni-jinja, Tokio.

(dokładnie „cesarz, który abdykował"). Ca­ łe zagadnienie mogłoby się wydawać jedy­ nie wydumanym problemem lingwistycz­ nym, gdyby nie to, że „rządy eks-cesarzy" wywarły duży wpływ na historię Japonii i pośrednio stały się podwaliną pod przy­ szły kształt feudalnej państwowości. Tu także - po raz pierwszy na większą skalę - doszły do głosu prowincjonalne klany wojowników, od lat zabiegające o dostęp do stolicy. Prym wśród nich wio­ dły rody Minamoto i Taira. Minamotowie tradycyjnie stali przy Fujiwarach, chociaż bywały chwile, gdy ów sojusz przynosił im więcej szkody niż po­ żytku, jak choćby wspomniana wyżej spra­ wa Minamoto-no Takaakiego. Ród Taira opowiedział się po stronie eks-cesarzy. Do pierwszego otwartego konfliktu w miej­ skim obszarze Heian-kyo doszło w drugiej połowie XII wieku, a bezpośrednią przy­ czyną walk stały się nieporozumienia wo­ kół prawa do tronu. Roszczenia w tej kwe­ stii wysuwał zarówno eks-cesarz Sutoku (abdykował w roku 1141) jak i panujący cesarz Goshirakawa. Nagle okazało się, że partykularne względy są o wiele ważniej­

sze od klanowych i nazwiska przedstawi­ cieli wszystkich wpływowych rodów moż­ na znaleźć po obu stronach barykady. Krót­ kotrwała lecz krwawa wojna, znana w hi­ storii jako „Hogen-no ran" (zamieszki ery Hogen), przyniosła walne zwycięstwo po­ plecznikom Goshirakawy. Niemałą rolę w tym odegrali Taira-no Kiyomori (11181181) oraz Minamoto-no Yoshitomo (1121-1159), pierwszy i ostatni raz związa­ ni braterstwem broni. Straty po stronie przegranych były duże. Eks-cesarz Sutoku poszedł na wygnanie, a pięćdziesięciu głównych spiskowców, w tym wielu Minamotów, zostało ściętych już po zakończo­ nej walce. Taira potrafił dobrze wykorzystać triumf i zaufanie władcy. Wkrótce też wprowadził do pałacu członków własnego rodu, którzy zastąpili ludzi Fujiwarów. Yoshitomo, mimo niezaprzeczalnych zasług, z uporem był pomijany przy po­ dziale nagród. Doprowadziło to do narasta­ jących napięć między dawnymi sojusznika­ mi. W stolicy znów przybywało zbrojnych oddziałów. Władza pomału przechodziła w ręce wojowników.

BUSHI Wojownicy Skupieni wokół dworu arystokraci wie­ dli gnuśne życie. W czasie wolnym od in­ tryg i spisków pałacowych najczęściej pi­ sali wiersze, grali w go lub w kemari. Dla przybyszów z prowincji, Heian-kyo rze­ czywiście wydawało się oazą ładu i spoko­ ju. Z drugiej strony, żaden z regentów i kanclerzy, nawet żaden z pomniejszych urzędników dworskich nie zamierzał po­ rzucać ciepłej posady dla niepewnego losu „pioniera" toczącego ustawiczne walki na rubieżach kraju. W 849 roku, a więc równo sto lat po przenosinach stolicy, Japonia zerwała ofi­ cjalne stosunki z Chinami. Nie doszło do za­ planowanej misji dyplomatycznej. Zarzuco­ no także zasady chińskiej strategii i taktyki. Więcej uwagi poświęcano rodzimej sztuce walki. Z dawnych poglądów pozostały jedy­ nie strzępy nauki Konfucjusza, przystoso­ wanej zresztą do nowego sposobu myślenia. Jednym z pierwszych określeń wojow­ nika było mononofu. Słowo bushi, ozna­ czające „zbrojnego" lub „rycerza" wywo­ dzone jest od chińskiego ideogramu bu (wojna), w pierwotnej wersji zapisywanego w formie rysunku przedstawiającego stopę obok stylizowanej broni. Najbardziej roz­ powszechniony termin, „samuraj" (jap. samurai), pochodzi od czasownika samumu (oboczność saburau, „służyć") i oznaczał po prostu „tego, który służy", więc jak wi­ dać niewiele miał wspólnego z walką. O pierwszych samurajach wspomina mię­ dzy innymi spisana w VIII wieku kronika „Nihon shoki", potem jednak to słowo zni­ kło z powszechnego użycia, by powrócić w całkiem nowym znaczeniu - wraz z roz­ kwitem japońskiego średniowiecza. Postępująca w XI wieku prywatyzacja wielkich majątków ziemskich doprowadzi­ ła do całkowitego załamania wcześniej­ szych koncepcji centralnego zarządzania prowincją za pośrednictwem mianowanych gubernatorów. Nawet odpowiedzialność za ochronę państwa przeszła w ręce prywatne.

Armia cesarska praktycznie przestała ist­ nieć, przybywało za to bushidan, dobrze uzbrojonych i doświadczonych w walce „grup wojskowych". Z wolna kształtował się wizerunek zawodowego wojownika, kierującego się własnym, odrębnym kodek­ sem moralnym, żywiącego pogardę dla sła­ bości i wiernego bojowym tradycjom. Mniej więcej w połowie XI wieku uległ także istotnej zmianie status społeczny sa­ muraja. Stan rycerski, dziś zwykle postrze­ gany jako monolit, w okresie Heian dzielił się co najmniej na dwie zasadnicze grupy o wyraźnie różnych dochodach i prowe­ niencji. Szlachetnie urodzonych zwano tsuwamono i ci właśnie w pełni zasługują na miano rycerzy. Przede wszystkim chlubili się arystokratycznym pochodzeniem, bądź też szukali przodków w bocznych odgałę­ zieniach cesarskiego rodu. Mimo to nie mogli nawet marzyć o dworskiej karierze. Większą część życia spędzali na wsi i w spokojniejszych czasach oddawali się męskim rozrywkom, takim jak polowanie, turnieje lub trening sztuk walki. Cenili mę­ stwo, honor oraz lojalność wobec klanu. Wspomniane cechy przyczyniły się z czasem do ukształtowania bushido, niepi­ sanego kodeksu samurajów, którego naj­ ważniejsze zalecenia można pobieżnie stre­ ścić w następujących punktach: ronshin - sumienność seigi - prawość i sprawiedliwość tadashii - lojalność jiko-gisei - samopoświęcenie kiritsu - karność gishi - uczynność i prawość giń - poczucie obowiązku kikotsu - ofiarność dojo - współczucie daitan - odwaga i wytrwałość otokodate - waleczność kokki - opanowanie (posunięte czasem do granic stoicyzmu) shojiki - prawdomówność reigi - grzeczność

Wyraźnemu wzmocnieniu uległy feudal­ ne więzi. Wojownicy nie należący do war­ stwy tsuwamono w zamian za wierną służbę otrzymywali ziemię lub brali udział w po­ dziale wojennych łupów. Podkreślali odręb­ ność własnych obyczajów od etykiety dwo­ rzan. Właściciel ziemski rządził dobrami we­ dług własnej woli, korzystał z pracy chło­ pów, nakładał pańszczyznę i rozstrzygał spo­ ry. Poza tym, poprzez nowe sojusze i alianse, nieustannie pomnażał potęgę i władzę. Już pod koniec X wieku okazało się, że na prowincjach wyrosła nowa siła, zdolna pod­ porządkować sobie niemałą część kraju i co gorsza, przejawiająca ambicje polityczne. Dwór cesarski całkiem słusznie widział w tym zagrożenie dla władzy centralnej, nie posiadał jednak najmniejszych możliwości, aby po­ wstrzymać rozwój tego procesu. Ratunku upatrywano w nowych intrygach, licząc na za­ dawnioną waśń między możnowładcami ze wschodniej, surowszej części kraju, a nieco liczniejszymi wojownikami z zachodu.

Broń i uzbrojenie Najstarszą bronią używaną przez samura­ jów był łuk, traktowany zresztą nierozerwal­ nie z jeździectwem. U schyłku okresu Heian do powszechnego użycia weszły określenia yumiya toru mi-no narai, czyli „zwyczaje tych, którzy posługują się łukiem i strzałą", mononofu-no michi („droga żołnierza") oraz kyuba-no michi („droga łuku i konia") - to ostatnie zadziwiająco podobne etymologicz­ nie do europejskich wyrazów chevalerie, cavalleria, chivalry, czy też Rittertum. Ród ry­ cerski określano też mianem kyusen-no ie, co dosłownie oznacza „ród łuku i strzały". War­ to jednak pamiętać, że w tym okresie wspo­ mniane nazwy odnosiły się w zasadzie do sposobu walki, i że przede wszystkim ozna­ czały zaprawę bojową. Później, wraz z wzro­ stem znaczenia samurajów, „droga łuku i ko­ nia" zaczęła obejmować także ogólne zacho­ wanie rycerza - chociaż jeszcze bez odnie­ sień moralnych, z których w następnych wie­ kach uformował się kodeks bushido. Łucznictwo, pod wpływem nauk Konfu­ cjusza, uchodziło też za niezwykle istotny element treningu duchowego i jako takie peł­ niło ważną rolę w wychowaniu młodego sa­ muraja. W większym stopniu niż inne sztuki walki wymagało skupienia i precyzji ruchów. „Zewnętrzna postać łucznika jest szorstka, ale jego natura wewnętrzna jest misterna. Ciało łucznika porusza się, lecz jego umysł jest nieodmienny. Mocnym i prężnym ruchom towarzyszy jego łagod­ ny nastrój i równoważna postawa. Ciągnie za cięciwę tak, jakby zapomniał o wypusz­ czeniu strzały. Umysł jego nie zawiera żad­ nej myśli. Pocisk nie ugodzi w cel, jeśli się weń mierzy z zamiarem trafienia" (Ślósarczyk, Samuraje..., s. 30). Asymetryczny łuk japoński iyumi), któ­ ry odegrał tak ważną rolę w całej wojnie Gempei, w poprzednich wiekach przeszedł długą ewolucję. Broń pierwszych Japoń­ czyków, jak u wszystkich prehistorycznych ludów, wyraźnie różniła się wielkością i bu­ dową, nie miała jednak zbyt imponujących rozmiarów. W III w. p. n. e. w powszech-

nym użyciu był już łuk dwumetrowy, zwa­ ny maruki-yumi, jeszcze symetryczny, spo­ rządzany z cienkiego pnia lub gałęzi drze­ wa, najczęściej katalpy. Można go porów­ nać do broni używanej do dzisiaj przez le­ śne plemiona Malezji i Nowej Gwinei. To podobieństwo sprawia, że zdaniem wielu badaczy, pierwsze łuki przywędrowały do Japonii z wysp południowego Pacyfiku. Nie wiadomo dokładnie, kiedy pojawiły się łuki o asymetrycznym chwycie, począt­ kowo robione z bukszpanu. Na brązowym „dzwonie" dotaku (do dzisiaj nie udało się ustalić prawdziwej funkcji dotaku. Prawdo­ podobnie były to przedmioty magiczne lub rytualne, zakopywane grupami na wzgó­ rzach, wśród pól ryżowych i przy traktach) z późnego okresu Yayoi (od 250 r. p. n. e. do 330 n. e.) widnieje wizerunek łowcy trzyma­ jącego asymetryczny łuk. Pierwsze zapiski o takim typie broni pochodzą z chińskiej kro­ niki „San-kuo-shih" (jap. „Sangoku-shi"), z części dotyczącej dynastii Wei („Gishi Wajin-denu"). Opisano tam „lud wyspiarzy, używający drewnianego łuku o górnym ra­ mieniu dłuższym od dolnego i drewnianych strzał z żelaznym lub kościanym grotem". Najstarszy łuk asymetryczny, wykonany około V wieku, odnaleziono w Nara. Od lat trwają zacięte dyskusje nad nie­ zwykłą budową yumi. Niektórzy badacze są zdania, że asymetryczny kształt broni ułatwiał wojownikom strzelanie z siodła, zapominają jednak, że łuku używano o ca­ łe wieki wcześniej, nim pojawiła się konni­ ca. Tę teorię można po części przyjąć zale­ dwie jako wyjaśnienie, dlaczego w później­ szych latach kształt łuku nie uległ zmianie. Wysuwany jest także pogląd, że ludzie okresu Yayoi, jak większość ludów pier­ wotnych, lubili się chlubić okazałą bronią. W ich oczach większy łuk wydawał się po­ tężniejszy, choćby miał tę samą siłę nacią­ gu, co mały. Nosili więc ogromne łuki, lecz sami byli niewielkiego wzrostu, a prócz te­ go lubili strzelać z pozycji klęczącej lub kucznej. Ich zwyczaje spowodowały prze­ sunięcie chwytu.

Od IV do IX wieku na cesarskim dwo­ rze dominowały chińskie obyczaje. Wraz z nimi do Japonii dotarł łuk chiński: krótki, regularny i kompozytowy, wykonany z ro­ gu, ścięgien i drewna. Nie zdołał jednak za­ stąpić rodzimego yumi. Prawdę mówiąc, dość szybko wyszedł z mody. Arystokracja powróciła do dawnych, długich łuków, ce­ nionych za ich niewyszukaną elegancję. Z zamorskich doświadczeń skorzystali je­ dynie rzemieślnicy, którzy ochoczo przeję­ li część chińskich innowacji. Zaadaptowa­ no między innymi chińską konstrukcję łu­ ku refleksyjnego. Pod koniec okresu Heian dawny łuk z bukszpanu został już niemal całkowicie wyparty przez łuki bambusowe, klejone, często kryte laką i oplecione włóknem pal­ mowym. W tamtych latach, długość yumi ustalono na nieco ponad dwa metry, ale zdarzały się też dużo dłuższe. W świątyni Istukushima przechowywany jest prawdzi­ wy olbrzym - łuk o długości dwóch me­ trów i siedemdziesięciu centymetrów, któ­ ry należał ponoć do Yuasy Matashichiro. W drugiej połowie X wieku w Japonii ist­ niał już łuk dwuelementowy (fusetake), klejony i laminowany, wykonany z bambu­ sa i drewna katalpy. W czasie wojny Gempei został on zastąpiony przez łuk trzyelementowy (sanmaeuchi), z katalpy w okleinie bambusowej. Na górnym gryfie wo­ dzowie doczepiali jako znak bojowy skra­ wek białego papieru. Cięciwę (tsuru) sporządzano z włókien roślinnych, zwykle z konopi lub pokrzywy chińskiej. Dla wygładzenia pokrywano ją cienką warstwą wosku. Górny koniec owi­ nięty był cienkim pasmem czerwonego je­ dwabiu, dolny - białego. Jak większość ludów Azji, Japończycy napinali cięciwę kciukiem. W odróżnieniu jednakże choćby od Chińczyków, nie uży­ wali w tym celu rogowych pierścieni, lecz usztywnionych i grubych rękawic yugake, wykonanych z barwionej lub wyszywanej skóry. Jeźdźcy napinali łuk znad głowy, kierując wierzchowcem wyłącznie przy po-

mocy ud i kolan (ten sposób przetrwał do dzisiaj w tradycyjnej szkole łucznictwa Ogasawara). Piechurzy postępowali bar­ dziej „po europejsku" i ciągnęli cięciwę, trzymając łuk do dołu. Najbardziej różnorodne były bambuso­ we strzały, o opierzeniu na ogół trójlotkowym i płaskich, nieraz kunsztownie zdo­ bionych grotach. Bambus na drzewce ści­ nano w listopadzie i grudniu, czyszczono go i prostowano po zmiękczeniu w gorą­ cym piasku. Najtrwalsze lotki wyrabiane były z upierzenia dużych drapieżnych pta­ ków - orła rybożera i jastrzębia, ale z czy­ sto praktycznych względów wykorzysty­ wano także pióra żurawi, łabędzi i bażan­ tów. Za najlepsze uważano powszechnie ichiuchi, zewnętrzne sterówki z ogona orła lub jastrzębia, po nich sterówki wewnętrz­ ne (oba) i wreszcie tzw. lotki pierwszo­ rzędne (1. dłoni) z zewnętrznej krawędzi skrzydeł (teba). W przypadku łabędzi uży­ wano wyłącznie piór ze skrzydeł. Żelazne groty (yajiri lub ya-no ne) kute były przez kowali, z których wielu osiągnę­ ło prawdziwe mistrzostwo w tym fachu. Największe i najwymyślniejsze z nich przeznaczano do celów wotywnych. Groty bojowe, wąskie i prostokątne w przekroju, najczęściej miały kształt liści, na przykład bambusa lub wierzby. Odznaczały się dużą siłą przebicia i mogły przedziurawić zbro­ ję. Niezupełnie znane natomiast jest prze­ znaczenie płaskich i ażurowych grotów (hira-ne), dekorowanych motywami heral­ dycznymi, roślinnymi lub - o wiele rza­ dziej - fragmentami poematów. Jedna z teorii głosi, że używano ich dla podkre­ ślenia rangi przeciwnika, ale w realiach po­ la bitwy wydaje się to niedorzecznością. Prócz obu wyżej wymienionych typów można jeszcze wyróżnić groty podwójne, zwane karimata, bowiem kształtem przy­ pominają klucz dzikich gęsi. Przeznaczone były zapewne głównie do polowań, chociaż często można je dostrzec na obrazach bata­ listycznych. Dawniej podejrzewano, że słu­ żyły do przecinania takielunku okrętowego

lub taśm mocujących zbroję, obecnie jed­ nak badacze skłaniają się do przypuszcze­ nia, że po prostu chodziło o zwiększenie skuteczności strzału. Otwarty kołczan, mieszczący do pięć­ dziesięciu pocisków, noszono na plecach. W czasie dłuższych kampanii jeźdźcy ko­ rzystali także z zamkniętych kołczanów, zwanych yazutsu lub yatsubo, lepiej chro­ niących lotki przed namoknięciem lub za­ kurzeniem. Mankamentem yazutsu był utrudniony dostęp do strzał w czasie po­ tyczki lub bitwy. Łuk stał się podstawową bronią wojow­ ników już w okresie Hogen-no ran. Z tam­ tych czasów pochodzi też wiele anegdot o czynach dzielnych łuczników, jak choćby ta, której bohaterem jest Minamoto-no Tametomo. Tametomo był ponoć człowiekiem o wyjątkowej sile i posturze. W kronikach zapisano, że jego strzały mierzyły „dwana­ ście dłoni i dwa palce". Zgodnie z legendą, na początku wojny mieszkał w samotni na wyspie Oshima w Izu. Wyspę uważał za swoją własność i odmawiał płacenia dani­ ny. Władze postanowiły siłą ściągnąć na­ leżną im kwotę i wysłały w stronę Oshimy flotyllę dwudziestu bojowych łodzi. Tame­ tomo dla ostrzeżenia posłał w ich stronę strzałę zakończoną tępym bulwiastym gro­ tem. Mierzył wysoko, ale tak się stało, że ciężka strzała poszła trochę niżej, przebiła burtę tuż nad linią wodną, przeleciała przez całą szerokość pokładu i wyszła z drugiej strony, pozostawiając za sobą dwie ziejące dziury. Woda wlała się do wnętrza i łódź zaczęła tonąć. Na ten widok reszta flotylli natychmiast zawróciła. Wspaniałe zbroje pierwszych samura­ jów wywodziły się z ducha epoki Heian i oprócz funkcji czysto użytkowej pełniły też rolę ozdoby. Jednocześnie były przysto­ sowane do posługiwania się łukiem w cza­ sie konnej szarży. Za klasyczny przykład może tutaj posłużyć tak zwana o-yoroi, czyli „wielka zbroja", złożona z hełmu, pancerza i nabiodrników, pozostawiająca

jednak dużą swobodę ruchów przy napina­ niu cięciwy. Skórzany napierśnik, zwany tsurubashiri, chronił strzelca przy manew­ rowaniu łukiem, a całość była jednocześnie zbroją i tarczą, gdyż funkcję pawęża prze­ jęły szerokie naramienniki sodę. Wczesne zbroje typu o-yoroi misternie wykonywano z kawałków twardo wypra­ wionej skóry lub kutych i bogato zdobio­ nych płytek żelaznych, łączonych taśmą. Częstokroć, dla zmniejszenia ciężaru pan­ cerza, wprowadzano konstrukcję miesza­ ną, noszącą nazwę ichimai maże. Do wy­ robu zbroi używano najczęściej skór koń­ skich lub bydlęcych, moczonych w wo­ dzie do stanu wstępnej fermentacji. Po usunięciu włosia i resztek mięsa, skórę na­ pinano i pozostawiano do wyschnięcia. Kiedy stwardniała, cięto ją na niewielkie kawałki. Sanę, czyli pojedyncza płytka skóry lub żelaza, miała rozmiary mniej więcej cztery na pięć centymetrów. Wybi­ jano w niej w dwóch rzędach trzynaście małych otworów, służących do przewle­ kania taśmy. Dla ochrony przed wilgocią skórę powlekano laką. Płytki w dolnej części łączono rzemieniem, a w górnej jedwabnym sznurem. To właśnie barwny jedwabny sznur albo jaskrawo farbowana skórzana odoshige, użyta przez płatnerza, nadawała nazwę całej zbroi np. hiodoshi (czerwona) albo iroiroodoshi (wielobarw­ na). Czasami po kolorze odoshige można było zidentyfikować klan lub nawet imię wojownika. We wczesnym średniowieczu kolor czerwony był zastrzeżony wyłącznie dla rodu Taira, a fiolet dla armii cesar­ skiej . Skóra służyła także do ozdoby zbroi. W tym celu najczęściej używano miękkie­ go zamszu, farbowanego, okopconego lub pokrytego drobnym wzorem. Kolory za­ mszu były różne - od czerwieni do indygo. W okresie Heian najpopularniejszym mo­ tywem zdobniczym stał się wizerunek chińskiego lwa, barwiony najczęściej na niebiesko, zamknięty w stylizowanej otoczce z czerwonych liści.

Pomnik Kiso Yoshinaki w dolinie Kurikara.

Hełm kabuto miał dużą kopułę, zrobio­ ną z wąskich płytek żelaza, łączonych nita­ mi o główkach przypominających małe gwiazdki. Z tyłu zwisała szeroka osłona karku shikoro, tak ciężka, że na ogół ścią­ gała hełm do tyłu. Swoistą przeciwwagę stanowiły rozchylone na podobieństwo skrzydeł fukigaeshi, chroniące przed roz­ cięciem sznurowania zbroi, oraz mocowa­ na nad czołem, ozdobna kuwagata. Cha­ rakterystyczną cechą japońskiego hełmu był otwór w szczycie kopuły, noszący na­ zwę tehen lub hachimanza i ponoć poświę­ cony bogowi wojny, Hachimanowi. Na fukigaeshi umieszczano najczęściej herb rodowy lub znak przynależności do danego klanu. Wielu wojowników z X i XI wieku uży­ wało także dodatkowej osłony twarzy, zwanej happuri, mocowanej pod hełmem i zasłaniającej wiązania kabuto. Laką pokrywano zarówno kirysy, jak i inne metalowe części zbroi, co przede

wszystkim zabezpieczało przed rdzą, ale miało także znaczenie dekoracyjne. Metal najpierw dokładnie czyszczono i wstępnie szlifowano, potem zaś nakładano kilka warstw gorącej laki, z których każda mu­ siała wyschnąć przed położeniem następ­ nej. W efekcie powstawała gładka i lekko połyskująca płaszczyzna. Uzupełnieniem zbroi były pancerne lub kolcze narękawniki, kote, będące prze­ kształceniem grubej, pikowanej ochrony, nakładanej głównie po to, by szeroki rękaw kimona nie zawadzał o cięciwę łuku. Bushi okresu Heian używali na ogół jednego ko­ te, noszonego na lewej ręce. Przed założeniem zbroi wojownik wkładał zazwyczaj proste kimono i szara­ wary z białego jedwabiu. Na to szła szata, zwana yoroi hitatare, szyta z brokatu i z grubsza przypominająca strój dworski. Szerokie rękawy ciasno wiązano przy nad­ garstkach, a bufiaste spodnie - tuż pod ko­ lanami. Aż do drugiej połowy XII wieku

nie stosowano osłony łydek, z wyjątkiem sztywnych futrzanych butów. Zbroja o-yoroi była przywilejem wo­ dza; zwykłym piechurom wystarczało skromniejsze uzbrojenie, złożone na ogół z kirysu do, aż siedmiu nabiodrników kusazuri, nagolenników i sukiennej czapki ob­ szytej kawałkami metalu. Zwiększona licz­ ba kusazuri pozwalała na swobodniejsze ruchy nóg podczas długotrwałych mar­ szów. Kirys, bez tsurubashiri, zazwyczaj składał się z jednej części, owijanej wokół tułowia i wiązanej pod prawą pachą (do-maru) lub na plecach (haramaki-do). Po­ wszechnie stosowanym elementem zbroi wśród piechoty była wspomniana już uprzednio osłona twarzy, happuri, pokryta na ogól warstwą czarnej laki. W okresie największego nasilenia wo­ jen klanów, pod koniec XII wieku, na krót­ ko pojawiła się dziwna zbroja, będąca połą­ czeniem dwóch typów, zwana do-maru yoroi, w której przywrócono osłonę tsuru­ bashiri, nie rezygnując ze zwiększonej licz­ by nabiodrników. Wszyscy wojownicy byli uzbrojeni w długie, jednosieczne miecze, zawieszone przy lewym boku, tnącą krawędzią ostrza do dołu. Nazywano je bu-tachi, dla odróż­ nienia od ceremonialnych mieczy arysto­ kratów. Miecze znaczniejszych samurajów bywały oprawne w złoto, srebro lub miedź i miały pochwy kryte skórą albo czarną la­ ką. Stosowano także zdobienia macicą per­ łową. Długa rękojeść pozwalała na cięcia oburącz, chociaż miecze jeźdźców, ze zro­ zumiałych względów, były wyposażone w lżejszą głownię niż miecze piechurów. Piechota używała mniej ozdobnej broni, zwanej nodachi (miecz polowy), wyposa­ żonej w zwykłą czarną pochwę. Każdy sa­ muraj nosił także krótki sztylet o płaskiej głowni, zatknięty za pas z przodu, po lewej stronie ciała. Obok sztyletu zwisało zwykle okrągłe plecione puzderko z zapasową cię­ ciwą. Schyłek epoki Heian łączy się w histo­ rii japońskiej broni łączy z początkiem

okresu „starych mieczy" (koto), przypa­ dającym na lata 900-1530. Źródła zgod­ nie podają, że w roku 900 kowal imie­ niem Yasutsuna, działający w Hoki, jako pierwszy zaczął wykuwać wspaniałe samurajskie miecze. Wyrób okazał się tak dobry, że od tamtej pory w budowie i kształcie głowni nie zaszły żadne zna­ czące zmiany. Do najwyżej cenionych szkół platnerskich należały: Bizen (obec­ nie prefektura Okay arna), którą około 1100 roku założył Tomonari, oraz Yamashiro (okolice współczesnego Kioto), za­ łożona w 987 roku przez Munechikę. Wy­ twarzane tam głownie charakteryzowały się miękką, łagodną krzywizną ostrza i małym sztychem. Te z Yamashiro były nieco węższe od wykuwanych w Bizen, czasem tak delikatne, że pękały w walce. Doświadczył tego między innymi walecz­ ny mnich Tsutsui-no Jomio Meishu, który „halabardą powalił pięciu, ale przy szó­ stym, gdy trzasnęło drzewce, odrzucił złomek i dobył miecza, machnął nim zyg­ zakiem, osłonił się, uderzył na krzyż, od­ wrotnym stylem ważki, koła młyńskiego i ośmioboku, aż ściął ich ośmiu. Lecz przy dziewiątym, kiedy z potworną silą trafił dokładnie w sam środek hełmu, ostrze pękło przy rękojeści..." Ostatnim wreszcie rodzajem broni, uży­ wanym w okresie Heian zarówno przez sa­ murajów jak i wojowniczych mnichów, by­ ła naginała. Kształtem nieco przypominała europejską halabardę. Długie, jednosieczne i zakrzywione ostrze (czasami rozszerzają­ ce się ku sztychowi) mocowano do drzew­ ca o długości od stu dwudziestu do stu pięćdziesięciu centymetrów, zakończonego z drugiej strony metalowym trzewikiem. Broń uzupełniającą piechoty stanowiły włócznie i krótkie sztylety. Taira i Minamoto Klan Taira (w sino-japońskim czytaniu Hei, Heike, Heishi) wywodził swoje po­ chodzenie od cesarza Kammu. Wodzowie Minamotów (Gen lub Genji) twierdzili, że

ich ród założył cesarz Seiwa. Prawda była o wiele bardziej skomplikowana, choć nikt nikomu nie odmawia! dumnego dziedzic­ twa. Sęk w tym, że wśród żon i konkubin każdego z cesarzy istniała ściśle określona hierarchia, a dworska pozycja matki w zna­ czący sposób rzutowała na losy potomstwa. Nie każde z licznych dzieci władcy mogło liczyć na najwyższe zaszczyty. Niezamęż­ ne księżniczki, dla których brakowało od­ powiedniej partii, wysyłano po prostu do klasztorów buddyjskich, zaś książętom krwi nadawano nazwiska i ziemię. Wśród nazwisk najczęściej powtarzały się Taira i Minamoto. Herbem Tairów był motyl, Ageha-no cho, zaś Minamotów - trzy kwiaty goryczki na liściach bambusa, Sasarindo. Oba rody urosły w siłę mniej więcej w połowie okresu Heian, w czasie przy­ spieszonej prywatyzacji wielkich posiadło­ ści. Reforma gospodarcza pociągała za so­ bą wiele nielegalnych praktyk, szkodli­ wych dla budżetu państwa i choćby z tego względu ostro potępianych na dworze ce­ sarskim. Kłopot w tym, że z dala od stolicy nikt nie zwracał uwagi na głosy urzędni­ ków. Pozycja namiestnika lub gubernatora odległej prowincji dawała dostęp do nie­ małych bogactw. W Heian-kyo szerzyła się więc korupcja, związana z nominacjami. Niektórzy kuge wręcz na stałe wiązali się z jakimś rodem z grupy zuryo, czyli „profe­ sjonalnych" namiestników, piastujących swoje urzędy przez kilka pokoleń. Korzy­ ści z takiego związku były obopólne, bo­ wiem część wpływów wpadała w ręce pro­ tektora. Ród Fujiwara z linii północnej (Hokke) wszedł w taki sojusz z klanem Mi­ namoto. W pamiętnikach wspominanego już uprzednio Fujiwara-no Michinagi są liczne wzmianki o „prezentach" w postaci koni, bydła i budulca, siły roboczej i dzieł sztuki. Klan Minamoto dodatkowo cieszył się zasłużoną sławą dzielnych wojowni­ ków, więc w razie czego mógł zbrojnym ramieniem poprzeć interesy swego dobro­ czyńcy.

Autorytet rodu wzrósł wyraźnie po tak zwanej „rebelii Sumitomo" z 939 roku. W stłumieniu buntu ważną rolę odegrał wnuk cesarza Seiwy, Tsunemoto. Jego syn, Mitsunaka (913-997) oddał niemałe usługi Fujiwarom, a z kolei prawnuk Mitsunaki, bohaterski Yoshiie, został uznany za nowe wcielenie Hachimana. Władze cywilne, przestraszone oznakami czci, jaką go ota­ czano, w 1091 roku wydały specjalny edykt, na mocy którego zabroniono mu wstępu do stolicy. Cztery lata później za­ kaz pospiesznie cofnięto, aby Yoshiie mógł zlikwidować rozruchy zbrojnych mni­ chów... Ród Taira posiadał rozległe dobra roz­ rzucone po całej Japonii i za czasów Masamoriego (ok. 1120 roku) zyskał uznanie w oczach władz za zasługi w walkach z pi­ ratami. Masamori skorzystał z okazji i za­ cieśnił kontakty z cesarzem Shirakawą. Je­ go syn, Tadamori, jako pierwszy z klanu uzyskał stałe prawo wstępu do pałacu ce­ sarskiego. Jak wspomniano w poprzednim roz­ dziale, oba wojownicze rody odegrały nie­ małą rolę w „zamieszkach ery Hogen". Zwycięzcą wówczas został Taira-no Kiyomori, myliłby się jednak ten, kto by są­ dził, że oznaczało to ostateczną klęskę Mi­ namotów. Dawny sprzymierzeniec Kiyomoriego, Minamoto-no Yoshitomo, nie­ oczekiwanie zyskał wsparcie ambitnego arystokraty z wciąż rozpamiętującego swą świetność rodu Fujiwara. Owym arystokra­ tą był Fujiwara-no Nobuyori (1133-1159), szef policji i dworzanin cesarza Goshirakawy, w nieco złośliwy sposób przedstawia­ ny przez późniejszych kronikarzy: „Żył niegdyś możny pan zwany Fuji­ wara L-no] Nobuyori, który w owych cza­ sach był zastępcą radcy stanu, a jednocze­ śnie zastępcą wielkiego marszałka dworu cesarzowej i komendantem Prawego Od­ działu Zewnętrznej Straży Pałacowej. Po­ chodził on od założyciela rodu Fujiwara Amatsu-koyane-no mikoto i w ósmym po­ koleniu był potomkiem Michitaki zwane-

go Naka-no kampaku, wnukiem Mototaki z Harima, który osiągnął trzecią rangę, oraz synem Tadataki z lyo, który też miał trzecią rangę. Mimo tak świetnego pocho­ dzenia nie wykazał się zdolnościami czy umiejętnościami ani w piśmiennictwie ani w sztukach wojennych. Cieszył się jedy­ nie łaskami cesarza i piął się w górę nieza­ leżnie od przyjętego porządku awansów. Jego ojciec i dziad starzeli się, przecho­ dząc tylko z jednego urzędu prowincjonal­ nego na drugi i u schyłku życia osiągnęli zaledwie niższą trzecią rangę. On nato­ miast przeskakiwał urzędy w Cesarskiej Straży Przybocznej, był Podsekretarzem Kancelarii Cesarza, służył w urzędzie ce­ sarzowej z tytułem kogo (cesarzowa pierwszej rangi), został potem cesarskim radcą i dowodzącym Cesarskiej Straży Przybocznej w trzeciej randze, następnie komendantem gwardii i komisarzem Naj­ wyższego Organu Ścigania. Przez wszyst­ kie te urzędy przeszedł w ciągu zaledwie trzech lat i w wieku lat dwudziestu sied­ miu został radcą stanu i komendantem Prawego Oddziału Zewnętrznej Straży Pa­ łacowej . Tak awansowali jedynie potomkowie regentów i kanclerzy - nie słyszy się jesz­ cze o takich wypadkach wśród zwykłych ludzi. On tymczasem awansuje nie tylko na urzędach, lecz i wynagrodzenie otrzymuje zgodnie ze swą wolą. Chociaż osiągnął tak wiele, to jeszcze było mu mało. Nie tak jak bywało w jego rodzinie. Od dłuższego już czasu pragnął zostać wielkim ministrem stanu i głównodowodzącym Cesarskiej Straży Przybocznej i zachowywał się wprost bezczelnie, tak, że patrzący na to odwracali wzrok, a słuchający nie wierzyli własnym uszom (...) Dbał jedynie o własne splendory..." („Heiji monogatori") Taira-no Kiyomori ze swej strony zna­ lazł potężnego sojusznika w pewnym mnichu imieniem Shinzei (1106-1159), także pochodzącym z rodu Fujiwarów i też dobrze zadomowionym na dworze.

Shinzei mógł się pochwalić nie mniejszą listą zaszczytów i tytułów, a prócz tego był mężem piastunki cesarza, noszącej imię Kii-no Nii. Zakochany w tradycji, we wszystkich swoich działaniach odwo­ ływał się do przeszłości. Już od pierwsze­ go roku ery Hogen samodzielnie podej­ mował decyzje w ważnych sprawach pań­ stwowych. Założył także archiwum i od­ budował zniszczoną część pałacu. Cieszył się dużym uznaniem nawet wśród pod­ władnych. Nic więc dziwnego, że kosym okiem patrzył na krewniaka, gdyż - nie bez słuszności - widział w nim zagroże­ nie dla realnej władzy. Tymczasem, jedenastego dnia ósmego miesiąca trzeciego roku ery Hogen, cesarz Goshirakawa przekazał tron szesnastoletnie­ mu synowi, księciu Morihito, znanemu póź­ niej pod imieniem Nijo. Młody cesarz wy­ korzystał resztki przysługujących mu przy­ wilejów i jak każe tradycja ogłosił nową erę. Nadał jej nazwę Heiji. (Kalendarz grego­ riański wprowadzono w Japonii dopiero w 1873 roku. Od połowy VII wieku obowią­ zywała rachuba czasu według lat panowania kolejnych cesarzy. Ery zwane nengo zmie­ niały się dosyć często, w zależności od róż­ nych wydarzeń w życiu kraju. Od 1867 roku wprowadzono zwyczaj, że cały okres pano­ wania objęty jest jedną nazwą, która potem staje się imieniem pośmiertnym władcy.)

HEIJI-NO RAN Pełny opis wydarzeń znanych w historii Japonii jako „Heiji-no ran" („Zamieszki ery Heiji") przynosi epos wojenny „Heiji monogatari" („Opowieść z ery Heiji") spi­ sany w trzech zwojach przez nieznanego autora około 1220 roku. Pomijając wątki fikcyjne, jest to najdokładniejsza relacja z walk między poplecznikami eks-cesarza Goshirakawy a stronnictwem młodociane­ go cesarza Nijo. W pierwszym roku nowej ery (1159) Fujiwara-no Nobuyori, niemal otwarcie kłócąc się z Shinzeiem, nadal rozwijał plan przewrotu. Zdołał przeciągnąć na swą stro­ nę między innymi nowego radcę stanu, Tsunemunę, i faworyzowanego przez cesa­ rza dowódcę pałacowej straży przybocznej, zarządcę prowincji Echigo, Narichikę. Za­ gadką pozostawał jedynie Minamoto-no Yoshitomo, który co prawda czuł się po­ krzywdzony przez rządzącą elitę, lecz prze­ cież nie tak dawno był sprzymierzeńcem Tairów. Do decydującej rozmowy między spiskowcami doszło czwartego dnia dwu­ nastego miesiąca pierwszego roku ery He­ iji, w chwili, kiedy Kiyomori opuścił pałac, udając się z pielgrzymką do świątyni Ku­ mano. „Korzystając z tego Nobuyori wezwał Yoshitomo i powiedział: - Shinzei, jako mąż Kii-no Nii, sam rozstrzyga wszelkie sprawy państwowe, dowolnie przyznaje promocje swym sy­ nom, a wszystkie moje plany obraca w ni­ wecz, nawet ogień nazywając wodą. To niegodziwy człowiek. Jeśli ten mnich-laik jeszcze dłużej pozostanie u władzy, będzie to przyczyną takich nieszczęść, że i kraj podupadnie i na świecie zapanuje zamęt. Jakkolwiek Jego Wysokość sądzi tak samo, to jednak nie gani go, gdyż nie ma po temu okazji. Co w końcu zamierzasz? Już i wicenamiestnik Kiyomori połączył się z nim i planuje podobno pogrążyć ród Minamoto. Musisz się dobrze zastanowić. - Przez siedem pokoleń, poczynając od Szóstego Potomka, zwalczamy zdrajców

dzięki naszym umiejętnościom wojennym, a przejmując z pokolenia na pokolenie za­ sady prowadzenia wojny, odpieramy bun­ towników. A mimo to w minionej erze Hogen wielu członków mego rodu zbuntowa­ ło się i głowy mych najbliższych wystawio­ no na widok publiczny; i gdy sam jeden po­ zostałem na dworze, Kiyomori potajemnie chce mnie zniszczyć. I choć nie jest to dla mnie zaskoczeniem, gdyż od samego po­ czątku można to było przewidzieć, to jed­ nak skoro ty zwracasz się do mnie w ten sposób, sądzę, że dobrze by było przy pierwszej sposobności pokusić się o zmia­ nę losów mego rodu - odparł Yoshitomo, a Nobuyori bardzo się ucieszył i własno­ ręcznie wydobywszy miecz wspaniałej ro­ boty, ofiarował go na zadatek przyszłego wesela". W ślad za mieczem poszły i inne podar­ ki: dwa wierzchowce i pięćdziesiąt kom­ pletnych zbroi. Yoshitomo spotkał się ze starszyzną rodu Minamoto i przekonał ich do słuszności podjętych działań. Nocą, 9 grudnia 1159 roku, w „godzinie szczura" (czyli około północy), Nobuyori i Yoshitomo na czele pięciuset jeźdźców okrążyli rezydencję eks-cesarza Goshiraka­ wy. Byłego władcę wraz z młodszą siostrą wepchnięto do powozu, a rezydencję pod­ palono. Mordowano kogo popadło - ary­ stokratów, dworzan, służbę, a nawet damy dworu. Część wojowników stanęła z dala od pożaru i strzelała z łuków do uciekają­ cych. Ci, którzy się cofnęli, ginęli w pło­ mieniach. Inni, ogarnięci paniką, rzucali się do studni. Silny wiatr roznosił ogień po gę­ sto stojących budynkach dworu. Głowy do­ wódców straży zatknięto na włóczniach, przewieziono pod pałac i wystawiono na widok publiczny pod bramą Taiken. Poza tym, jak dodaje anonimowy autor kroniki: „poważniejszych zajść nie było". Powóz z Goshirakawą już wcześniej pod silną strażą dojechał do pałacu. Tu wszystkich więźniów, włączywszy cesarza Nijo, zamknięto w bibliotece.

Wojsko tymczasem przewędrowało spod płonącej rezydencji pod dwór Shinzeia. W „godzinie byka" (między pierwszą a trzecią w nocy), także i tam podłożono ogień. Siepacze przede wszystkim szukali mnicha. Podejrzewając, że spróbuje ucieczki w przebraniu, zabijali kobiety i dzieci. Fujiwara-no Nobuyori nie brał bezpo­ średniego udziału w drugim ataku. Pozostał w pałacu i wymógł na doradcach cesarza, aby odebrali tytuły i urzędy pięciu synom Shinzeia. Potem wezwał ministrów na na­ radę. Cesarz formalnie mianował go kanc­ lerzem i głównodowodzącym straży przy­ bocznej. Yoshitomo został gubernatorem prowincji Harima. Posypały się zaszczyty także na innych członków klanu Minamoto. Najstarszy syn Yoshitomo, bitny wo­ jownik Akugenda Yoshihira (Minamoto-no Yoshihira, 1141-1160; „Akugenda" było przydomkiem nadanym mu ponoć przez żołnierzy z wschodnich prowincji i znaczy­ ło „najgroźniejszy z Minamotów") z Ka-

makury, przebywał wówczas poza stolicą, w prowincji Miura, ale na wieść o wypad­ kach, zdążył powrócić do pałacu przed końcem narady. Zażądał zwierzchnictwa nad armią i specjalnych poruczeń, które umożliwiłyby mu zgładzenie powracające­ go z pielgrzymki Kiyomoriego. Nobuyori, syt chwały, odmówił. „Co będzie, jeśli nie­ potrzebnie zmęczymy konie? (...) A gdyby­ śmy tak wpuścili wroga do stolicy, tu okrą­ żyli go i pokonali?" Pożary w Heian-kyo pomału przygasa­ ły, nikt jednak dotąd nie znalazł Shinzeia. Mnich bowiem poprzedniego dnia pota­ jemnie wyjechał do Nary, w towarzystwie zaledwie czterech przybocznych. Po dro­ dze, tknięty złym przeczuciem (kronika twierdzi, że stało się to za sprawą niepoko­ jących zmian w układzie planet, interpreto­ wanych przez astrologa jako znak, że „pa­ na zastąpi poddany") pchnął gońca, by sprawdził co zaszło w stolicy. Ten nie od­ jechał jednak zbyt daleko, kiedy natknął się na wystraszonego sługę, który próbował

Byk z pochodniami u rogów, ustawiony na zboczu Tonamiyamy.

dogonić Shinzeia, by opowiedzieć mu o rzezi i zmianie rządu. Shinzei ze stoickim spokojem przyjął groźne wieści i - jak przystało na buddystę - bez oporu postanowił się poddać wyro­ kom losu. Zaniechał dalszej ucieczki. W trakcie przygotowań do samobójstwa został pochwycony przez oddział pięćdzie­ sięciu jezdnych, którym dowodził Izumo Mitsuyasu. Zgładzono go, a ściętą głowę zabrał Mitsuyasu do domu w Kaguraoka. Wkrótce przybył tam Nobuyori, powiado­ miony o śmierci głównego rywala. Doko­ nał oficjalnej identyfikacji szczątków i roz­ kazał, by następnego dnia głowę poniesio­ no ulicami miasta, a potem wystawiono na widok publiczny nad brzegiem rzeki Ka­ mo. Mieszkańcy Heian-kyo przyjęli tę de­ cyzję z mieszanymi uczuciami. Podnosiły się głosy, że egzekucji dokonano bezpraw­ nie, bez zgody cesarza, ale ufny we własną siłę Nobuyori nie przejmował się nastroja­ mi tłumu. Wszyscy synowie Shinzeia zo­ stali uwięzieni; niektórych nawet wycią­ gnięto z klasztorów. Na cesarza Nijo nało­ żono natomiast areszt domowy. Na wieść o tragicznych wydarzeniach w stolicy Fuijwara-no Kiyomori przerwał pielgrzymkę i zaczął gromadzić przy sobie zbrojnych. Zdołał zebrać stu wojowników i zawrócił do Heian-kyo. Przez całą drogę obawiał się zasadzki ze strony Akugendy. Chodziły słuchy, że trzytysięczny oddział Minamotów stanął pod Abeno. Doradcy próbowali wymóc na Kiyomorim, żeby uciekał morzem na wyspę Shikoku i tam czekał na posiłki ze strony Tairów. Kiy­ omori odmówił. Potem okazało się, że po­ głoski o ruchach Minamotów były fałszy­ we, a pod Abeno czeka trzystu jeźdźców z prowincji Ise, którzy chcieli osłaniać or­ szak przy wjeździe do stolicy. Tymczasem w Heian-kyo toczyła się na­ rada za naradą. Jako ostatni przybył tam dru­ gi dowódca straży, Kanjuji Mitsuyori. Do tej pory unika! posiedzeń, demonstrując w ten sposób pogardę dla zamachowców. Także i teraz, choć przyszedł do pałacu, nie chciał

pogodzić się z istniejącym stanem rzeczy, bezceremonialnie zasiadł obok Nobuyoriego i zapytał, o czym będą radzić. Odpowiedzia­ ło mu głuche milczenie. Nobuyori nie wie­ dział, jak się zachować, a reszta dostojników była przerażona takim zuchwalstwem. Zapa­ nowało głuche milczenie. Mitsuyori odczekał chwilę, po czym podniósł się i odszedł. Nikt go nie zatrzymał. Za salą audiencyjną spotkał swego młodszego brata, który także należał do dworzan i wypytał go o cesarza. Wiadomo było, że powracający z pielgrzymki Kiyomo­ ri zdołał ściągnąć pokaźne siły z prowincji Izumi, Kii, Iga i Ise. Spiskowcy spędzili bez­ senną noc w oczekiwaniu nagłego ataku. Rankiem na dwór przybyli najwyżsi do­ stojnicy, aby zastanowić się co począć z jeń­ cami, między innymi z synami Shinzeia. Niektórzy z zebranych domagali się uśmier­ cenia wszystkich aresztantów, lecz przewa­ żyła decyzja o wygnaniu. Odebrano im przywileje, a mnichom cofnięto święcenia. „Nowemu radcy cesarskiemu Toshinoriemu wyznaczono na miejsce zesłania pro­ wincję Izumo, dowodzącemu Cesarskiej Straży Przybocznej i gubernatorowi Harima Narinoriemu prowincję Shimotsuke, inspek­ torowi Prawej Strony Sadanoriemu prowin­ cję Oki, młodszemu dowodzącemu Cesar­ skiej Straży Przybocznej i gubernatorowi Mino Naganoriemu prowincję Awa na Shi­ koku, a gubernatorowi Shinano Korenoriemu prowincję Awa na równinie Kanto. Pod­ jęto również decyzję zesłania przewielebne­ go Jokena do prowincji Tamba, wielebnego Kanshina do prowincji Kazusa, wielkiego mistrza Shokena do prowincji Aki, Chokena do prowincji Shinano, Ken'yo do prowincji Mutsu, Kakugena do prowincji Iyo, a Myohena do prowincji Echigo". Po dwóch dniach względnego spokoju do stolicy dotarła wieść, że Kiyomori na czele zbrojnych oddziałów wyruszył z kwa­ tery w Rokuharze. Alarm okazał się fałszy­ wy. Obie strony, chociaż w pełni gotowe do walki, nie podejmowały żadnych konkret­ nych działań. Wojska Tairów i Minamotów bezcelowo krążyły wokół Heian-kyo.

Cesarz Nijo i eks-cesarz Goshirakawa nadal przebywali w areszcie domowym. Władcę trzymano w Komnacie o Czarnych Drzwiach, jego ojca zaś w bibliotece. „Dwu­ dziestego szóstego, późno w noc archiwariusz Nariyori, ushoben, (stopień w hierar­ chii dworskiej. W. Kotański proponuje tłu­ maczenie „inspektor niższego stopnia") udał się do biblioteki pałacowej, gdzie przecho­ wywano specjalne odbitki druków dla użyt­ ku cesarskiego, i oznajmił z należną czcią: - Pan mój i władca jakie ma zamiary? Nim minie dzisiejsza noc, na świecie nasta­ nie zamieszanie. Chyba doniósł Wam o tym, Panie, Tsunemune lub Korekata? Cesarz też już się przeniósł w inne miejsce. Jak najspieszniej racz, Panie, udać się rów­ nież dokądś w drogę. Były cesarz przestraszył się i rzekł: - Chyba wyruszymy do Ninnaji?" (przekład W. Kotański). Wydostał się z pałacu w przebraniu zwykłego sługi i w towarzystwie zaledwie kilku osób, by nie wzbudzać podejrzeń obecnością licznej świty, pojechał konno w stronę wspomnianego klasztoru. Noc by­ ła wyjątkowo ciemna, na dodatek zaczął pa­ dać śnieg. Kiedy wreszcie maleńki orszak dotarł do Ninnaji, sam opat wyszedł na po­ witanie dostojnego gościa i ofiarował mu do użytku wspaniale urządzoną komnatę. Cesarz Nijo wymyślił nie mniej sprytny sposób ucieczki. Wezwał powóz pod północ­ ną wartownię, przebrał się w kobiece szaty i zmienił uczesanie. Próbował zabrać ze sobą także święte regalia, ale w rezultacie trafiły one do domu jednej z dam dworu. W powo­ zie, oprócz młodego władcy, zasiadła także cesarzowa. Towarzyszyła im służba i kilku arystokratów w zwykłych, codziennych stro­ jach. Pochód został co prawda zatrzymany u bramy Sokehimon, lecz przebranie cesarza, w połączeniu z jego młodzieńczą urodą, zmyliło wartowników i powóz bez więk­ szych przeszkód wyjechał z pałacu. Za prze­ wodnika służył jeden z podwładnych Kiyomoriego, przebrany w biały strój myśliwski nałożony na zbroję do-maru.

W Komnacie o Czarnych Drzwiach pozo­ stał w zastępstwie cesarza jeden z jego gwar­ dzistów, Taira Yasuyori. Niemal do rana pod­ szywał się pod osobę władcy, wreszcie, gdy uznał, że zbiegowie są już całkiem bezpiecz­ ni, skłonił się trzykrotnie i opuścił salę. Powóz z parą cesarską bezpiecznie dotarł do granic miasta, gdzie oczekiwało nań trzy­ stu konnych, a stamtąd, forsownym marszem, prosto do Rokuhary. Tairowie ogłosili, że od tej pory Rokuhara jest siedzibą władcy. Przerażony i zdezorientowany Nobuyori początkowo próbował ukryć ucieczkę więź­ niów, wieść jednak zataczała coraz szersze kręgi. Jako jeden z pierwszych dowiedział się o tym Akugenda, który przerwał piel­ grzymkę do Kamo i powiadomił ojca o na­ głej zmianie sytuacji. Yoshitomo zaczął przygotowania do obrony pałacu, lecz funk­ cja naczelnego wodza - przynajmniej nomi­ nalnie - przypadła Nobuyoriemu. Odziany w przepyszną zbroję rzeczywiście sprawiał wrażenie urodzonego przywódcy. Nato­ miast Yoshitomo „był w spodniej szacie z czerwonego złotogłowiu, którą włożył pod czarno wiązaną zbroję, i w hełmie z pięciopłatowym nakarczkiem i ozdobną przystaw­ ką kuwagata, u pasa miał miecz wspaniałej roboty, na plecach kołczan pełen czarnopiórych strzał, a w ręku trzymał łuk opleciony gdzieniegdzie włóknem palmowym; dosia­ dał ciemnobułanego konia z czarnym sio­ dłem, którego pozostawił u wrót Jikkamon. Kończył wtedy trzydzieści siedem lat lecz swym żywym spojrzeniem i energicznym sposobem bycia wyróżnia! się z tłumu". Akugenda Yoshihira nosił zbroję o na­ zwie „Osiem Smoków", od rysunku na na­ pierśniku tsurubashiri. Równie malownicze określenia nosiły inne elementy uzbrojenia synów Yoshitomo. Szesnastoletni Tomonaga miał na sobie dziedziczną zbroję zwa­ ną „Strzałką", gdyż jej wiązania przypomi­ nały kształtem liście strzałki wodnej. Na napierśniku zbroi trzynastoletniego Yoritomo widniały postacie bogini Amaterasu i boga wojny Hachimana, a wzór wiązań na naramiennikach sodę przypominał kwiaty

glicynii. Miecze zwały się odpowiednio: „Przecinający Skały", „Jasnozielony" i „Ścinacz Bród". Zwłaszcza ten ostatni, dzierżony przez Yoritomo, zwracał po­ wszechną uwagę, gdyż był dziełem słynne­ go kowala Fumiyoshiego z Oshu. Trzynastolatek, dumny, że potraktowano go jak dorosłego wojownika, namawiał ojca, żeby bezzwłocznie zaatakować Rokuharę. Yoshitomo początkowo przychylał się do te­ go, gdy nagle dowiedział się, że część od­ działów przeszła na stronę Tairów. Wśród zdrajców znalazł się także jego bliski krew­ ny, Minamoto-no Yorimasa. Akugenda za­ mierzał go gonić, lecz spotkał się ze stanow­ czym sprzeciwem ojca. Yoshitomo dosiadł konia i sam pojechał za Yorimasa, nie zdo­ łał jednak nakłonić go do powrotu. Kuzyn zarzucił mu, że sprzymierzywszy się z Nobuyorim, ściągnął hańbę na ród Minamoto. Świtem, oddziały Tairów w sile trzech tysięcy ludzi wyruszyły z Rokuhary na stoli­ cę. Wrota pałacu były szeroko otwarte, gdyż Yoshitomo także szykował się do wymarszu, opóźniał go Nobuyori, który najwyraźniej nie dorósł do roli naczelnego wodza i zdążył się już pokłócić ze wszystkimi dowódcami. Zwiadowcy rozstawieni wokół stolicy donieśli o ruchach wroga. Yoshitomo kazał uderzyć w bębny i dokonać przegrupowania. Obsadził oddziałami trzy bramy: Taiken, Jikka i Yuho, po wschodniej stronie zewnętrzne­ go muru pałacu. Miał mocno uszczuplone si­ ły, lecz w dalszym ciągu pod jego rozkazami pozostawało blisko dwa tysiące wojowni­ ków. Nobuyori z niechęcią przyłączył się do żołnierzy czekających pod bramą Taiken. Wkrótce, jako pierwszy z obrońców, został zaatakowany przez grupę pięciuset jeźdźców, którymi dowodził syn Kiyomoriego, dwudziestotrzyletni Taira-no Shigemori. Mło­ dzieniec od razu rozpoznał z kim ma do czy­ nienia i wyforsował się przed oddział z grupą ośmiu harcowników. Nobuyori nie przyjął wyzwania i wycofał się w głąb dziedzińca. Na widok napastników wdzierających się na teren pałacu Yoshitomo wezwał Akugendę. Pozbawieni dowództwa obroń­

cy bramy Taiken już dawno poszli w roz­ sypkę, więc do walki z Shigemorim stanę­ ło zaledwie siedemnastu doborowych jeźdźców, włączając w to Akugendę. „- Odkrzyknijcie! - zawołał rozgłośnie Akugenda - kto po waszej stronie jest do­ wódcą. Chcemy to usłyszeć! Ja, który to mó­ wię, jestem potomkiem w dziewiątym poko­ leniu cesarza Seiwa, najstarszym synem mar­ szałka Yoshitomo, a zwą mnie Kamakura-no Akugenda Yoshihira (drugi z przydomków Akugendy, „Kamakura-no", zdradzał miej­ sce pochodzenia, tzn. miasto Kamakura, z którego wywodziło się wielu Minamotów). Gdy miałem lat piętnaście, byłem dowódcą w bitwie pod Okura w prowincji Musashi i zabiłem swego wuja, kapitana gwardii przy­ bocznej następcy tronu, i od tej pory w licz­ nych mych bitewnych potyczkach ani razu nie zostałem nazwany pokonanym. Teraz uzbierało mi się już lat dziewiętnaście, może ktoś zechce ze mną porozmawiać" (przekład W. Kotański). Tego rodzaju wyzwanie nie było niczym szczególnym i w pełni odpowiadało rycer­ skim regułom bitwy. Akugenda próbował nawiązać bezpośrednią walkę z Shigemorim, lecz rozdzieliła ich nowa fala żołnierzy Ta­ irów. Shigemori, bezpieczny za szczelnym kordonem, raził Minamotów strzałami z łu­ ku. Wreszcie jednak doszło do pojedynku. Jeźdźcy Akugendy na tyle powstrzymali na­ pór, że doczekali się posiłków. Shigemori przerwał walkę i brocząc krwią, podał tyły. Równie ciężki bój trwał przy wrotach bronionych przez Yoshitomo. Na tym od­ cinku wojskami Tairów dowodził przyrodni brat Kiyomoriego, Yorimori. Obie strony przez dłuższą chwilę zasypywały się nawza­ jem gradem strzał, ale kiedy zabrakło poci­ sków, Yorimori dał sygnał do szturmu. Czterokrotnie ponawiał atak, lecz nie zdołał się przebić przez oddziały Minamotów. Wkrótce okazało się jednak, że była to akcja obliczona na zmylenie przeciwnika. W cza­ sie, gdy Yoshitomo dzielnie odpierał natar­ cie za natarciem, inny oddział Tairów okrą­ żył pałac i obsadził opustoszałe budynki.

Yoshitomo znalazł się w okrążeniu. Po­ stanowił śmiałym manewrem odrzucić woj­ ska Tairów do Rokuhary i zaatakować nową siedzibę cesarza. Udało mu się dotrzeć zale­ dwie do rzeki, kiedy na drugim brzegu sta­ nęły wojska Minamoto-no Yorimasy. Po­ mny na związki krwi Yoshimoto nie kwapił się od razu nacierać na krewniaka. Wyręczył go Akugenda, który na czele grupy jeźdź­ ców przebrnął przez wodę i częściowo roz­ pędził wrogie oddziały. Jak wykazał dalszy bieg wypadków, nie był to najszczęśliwszy manewr, gdyż Yorimasa - który do tej pory, mimo zdrady, zachowywał względną neu­ tralność - zyskał wreszcie powód, by na do­ bre zawrzeć sojusz z Tairami. W Rokuharze wybuchła panika. Kiyomori wydał ścisły rozkaz, że nie wolno walczyć w obrębie rezydencji cesarza. Bał się przede wszystkim, że budynek spłonie. Tymczasem pierwsze oddziały Minamotów już dotarły do granic miasta. Bitwa przeciągnęła się do wieczora; gdyby Yoshitomo zgromadził większe siły po wschodniej stronie miasta, los Rokuha­ ry byłby przesądzony. Niestety, oddziały nacierające z flanki zostały rozbite i ucie­ kły na zaśnieżone wzgórza za świątynią Kiyomizu. Nawet Akugenda cofnął się w stronę rzeki pod naporem mnichów przy­ byłych z góry Hiei. Yoshitomo i jego ludzie znaleźli się w okrążeniu. Usiłowali przebić się na północ, lecz ich siły topniały z każdą chwilą. Jak po­ daje „Heiji monogatari", tylko czternastu jeźdźców dotarło do podnóża gór. Yoshito­ mo próbował szerokim łukiem objechać jezioKamienna płyta wyznaczająca miejsce, w którym znajdował się obóz Tairów przed bitwą w wąwozie Kurikara.

ro Biwa. Minął rzekł Takano, Hase i Yokokawę, aż znalazł się w pobliżu Katado, na południowym krańcu jeziora. Tu, z powo­ du śnieżycy, zatrzymał się na krótki popas i postanowił podzielić grupę. Zatrzyma! przy sobie jedynie synów i czterech gwar­ dzistów, zaś resztę maleńkiego oddzialku puścił wolno. Nobuyori, który po klęsce Minamotów szukał schronienia w świątyni Ninnaji, zo­ stał aresztowany przez zwycięskich Tairów i następnego dnia ścięty. 29 grudnia 1159 roku Taira-no Kiyomori triumfalnie wjechał do Heian-kyo, aby przy­ gotować paląc na powrót cesarza. Uciekający Yoshitomo wskutek zdrady zginął w Owari, w trzeci dzień nowego roku. Jego głowę wy­ słano do stolicy, gdzie została wystawiona na widok publiczny w pobliżu Wschodniej Bra­ my. Tomonaga zmarł z ran odniesionych w bitwie. Na śmierć skazano prawie wszyst­ kich dorosłych mężczyzn z klanu Minamoto. Kiyomori oszczędził tylko czterech (niektóre źródła podają, że trzech) synów Yoshitomo, z których najstarszym, z pierwszej żony, był dobiegający czternastego roku życia Yoritomo. Zwycięski wódz zesłał go na wygnanie na półwysep Izu. Najmłodszy, dziesięcioletni Ushiwaka, znany później pod imieniem Yoshitsune, trafił pod opiekę mnichów z klasztoru na górze Kurama.

TAIROWIE U WŁADZY, POCZĄTKI WOJNY GEMPEI Po usunięciu Minamotów, zwycięski Kiyomori zajął się umacnianiem pozycji własnego rodu. Przez dwadzieścia lat Tairowie rządzili zarówno w stolicy, jak i w ca­ łym kraju. Przejęli władzę w blisko trzy­ dziestu prowincjach i zajmowali najwyższe stanowiska państwowe. W 1167 roku Kiy­ omori uzyskał z rąk cesarza dożywotni tytuł daodaijin („wielki minister"), nadawany dotychczas wyłącznie arystokratom. Sam, chociaż wywodził się z rodu wojowników, w pełni czerpał z doświadczeń i metod Fujiwarów. Nie próbował wprowadzać no­ wych metod rządzenia; zachował ustalone formy i pałacową etykietę. Dopilnował tyl­ ko, aby sześćdziesięciu członków rodziny Taira piastowało najwyższe urzędy pań­ stwowe i utrzymywał oddział szpiegów w liczbie trzystu ludzi, którzy praktycznie donosili mu o wszystkim co się działo w najbliższym sąsiedztwie stolicy. W 1171 roku wydał córkę za panującego od czte­ rech lat cesarza Takakurę (1161 -1181, ksią­ żęce imię Norihito) i nadal utrzymywał ar­ mię, chociaż niezwykle rzadko uciekał się do groźby użycia siły. Pierwszą chwilę go­ ryczy przeżył wczesną wiosną 1174 roku, po ucieczce młodego Minamoto-no Yoshitsune, który w kobiecym przebraniu wy­ mknął się z klasztoru na górze Kurama.

w dniu 3 marca i połączone z ekspozycją la­ lek przedstawiających dwór cesarski). Zale­ dwie parę dni pozostawało do trzeciego marca, więc kupcom trudno było opędzić się od klientów" (Yoshikawa, s. 610-611). Właśnie ów pierwszy, po kilku latach zamknięcia, kontakt ze światem zewnętrz­ nym zrodził u Yoshitsune pragnienie ucieczki. Nie wrócił ze spaceru, potajemnie pożegnał się z matką i zbiegł z niewoli. „.. .brnął przez płytką rzekę, rozchlapu­ jąc wodę, gdzie było głębiej. Był wolny. Niezależny. (...) Mógł polegać wyłącznie na sobie. Pośrodku nurtu stanął, by się ro­ zejrzeć. Słońce dopiero wstawało zza gór­ skich grzbietów" (Yoshikawa, s. 619-620). Ucieczka Yoshitsune była pierwszą oznaką, że Taira-no Kiyomori nie może li­ czyć na dalszą łaskawość losu. Cztery lata później stanął w obliczu poważnego kryzy­ su, znanego w historii Japonii jako spisek w Shigatani. Tym razem doszło do użycia armii. Kiyomori nie poprzestał na zgładze­ niu przywódców rebelii, lecz zastosował surowe represje wobec wszystkich podej­ rzanych. W 1179 roku osadził w areszcie domowym byłego cesarza Goshirakawę i zorganizował w stolicy wielką paradę wojskową, która w istocie była starannie zaplanowaną demonstracją siły.

„Księżyc świecił nad wschodnim grzbie­ tem wzgórz, a wody rzeki Kamo migotały perłowym blaskiem. Mrok rozpędził tłumy zgromadzone na nadbrzeżach i przy moście Gojo. Jedna tylko, niepozorna postać, obo­ jętna na coraz głębszą ciemność szybko za­ padającej nocy, stała nieruchomo oparta o balustradę i patrzyła w spienione fale. Był to Ushiwaka, owinięty pledem i obu­ ty w czarne, lakierowane drewniaki na wy­ sokich klockach, jakie zwykle nosiły damy z towarzystwa. W dłoni ściskał futerał na flet i wyglądał jak zwykła młoda tancerka. Po południu przybył z siostrami na targ przy piątej alei, by kupić nieco rzeczy na Święto Lalek (Hina matsuri, święto z ponad tysiąc­ letnią tradycją, obchodzone dorocznie

Z początku wydawało się, że podjęte kroki przyniosły właściwy skutek. Rok 1180 zaczął się wyjątkowo pomyślnie dla Tairów. Cesarz Takakura pod przymusem przekazał władzę dwuletniemu wnukowi Kiyomoriego, księciu Kotohito, który prze­ szedł do kronik pod imieniem Antoku. Sam Kiyomori postanowił przenieść stolicę do nadmorskiej miejscowości Fukuhara w prowincji Settsu, tradycyjnie będącej do­ meną Tairów. Pomysł spalił na panewce i po kilku miesiącach dwór wrócił do Heian-kyo. Wpływy chorego już wówczas Kiyomoriego zaczęły wyraźnie maleć. Ko­ lejny cios zadał mu prawowity następca tronu, syn cesarza Goshirakawy, książę Mochihito (1151-1180), który tuż przed

niefortunną próbą przeniesienia stolicy nie­ oczekiwanie zawiązał sojusz z Minamoto-no Yorimasą i wezwał wszystkich pozo­ stałych przy życiu członków klanu Minamoto do walki z Tairami. Kiyomori z nie­ małym zaskoczeniem przyjął postawę sę­ dziwego Yorimasy, który - po zdradzie własnego rodu w 1159 roku - odsunął się od polityki i znany był w pałacu przede wszystkim jako sublimowany poeta i dwo­ rzanin. Gdy spisek wyszedł na jaw, Mochihito i Yorimasą musieli uciekać z Heian-kyo. Mieli ze sobą kilkuset jeźdźców, ale wpadli w zasadzkę i zostali pobici w tzw. pierwszej bitwie przy moście nad rzeką Uji, w pobli­ żu świątyni Byodoin. Książę zginął od cel­ nej strzały z łuku, zaś okrążony przez wro­ gów Yorimasą popełnił samobójstwo. Był to ponoć pierwszy udokumentowany przy­ padek seppuku (harakiri). Zwycięski Kiy­ omori kazał jeszcze spalić świątynię Todaiji, biorąc odwet na mnichach, którzy popar­ li buntowników. Śmierć w płomieniach po­ niosło prawie trzy i pół tysiąca ludzi. Potyczka nad Uji zapoczątkowała nie­ zwykle krwawą i niszczącą wojnę, określa­ ną w dziejach Japonii jako „Gempei-kessen" („walki Minamotów i Tairów"). Ha­ sło, rzucone przez spiskowców w imieniu księcia Mochihito, dotarło aż do wschod­ nich prowincji kraju, do Izu, gdzie przeby­ wał Yoritomo, najpoważniejszy wówczas pretendent do tytułu zwierzchnika rodu Minamoto. Wojska stacjonujące w Shinano przeszły pod dowództwo Minamoto-no Yoshinaki (1154-1184), znanego bardziej pod przydomkiem Kiso. Raz jeszcze białe proporce Minamotów załopotały na wietrze. Yoritomo na czele dwudziestosiedmiotysięcznej armii dotarł pod górę Fuji, gdzie obozowały niemal dwukrotnie liczniejsze, lecz znużone for­ sownym marszem oddziały Tairów. Do bi­ twy nie doszło, gdyż zaskoczeni nocą Tairowie prawie bez walki poszli w rozsypkę. Dwa dni później Yoritomo publicznie ogłosił, że przejmuje zarząd nad wszystki­

mi ziemiami we wschodniej Japonii i za­ czął hojnie rozdzielać lenna wśród poten­ cjalnych sojuszników. Taira-no Kiyomori zmarł w roku 1181, do końca wierząc, że uda mu się zdławić „rebelię Yoritomo". Jeszcze na łożu śmier­ ci prosił: „Po mojej śmierci nie składajcie ode mnie żadnych ofiar Buddzie, ani nie czytajcie za mnie świętych ksiąg. Tylko odetnijcie głowę Minamoto (-no) Yoritomo i powieście ją na moim grobie." Yoritomo tymczasem stanął kwaterą w Kamakurze (na południe od współcze­ snego Tokio) i stamtąd kierował ruchami armii. Po raz pierwszy w dziejach wojna ogarnęła całą Japonię. Jej głównymi boha­ terami - po stronie Minamotów - stali się Yoshitsune, Kiso-no Yoshinaka, Noriyori (1156-1193) i Yukiie (7-1189). Kiso-no Kanju Yoshinaka był bliskim kuzynem Yoritomo i synem zabitego w bi­ twie w 1155 roku Tatewaki-no Senjo Yoshikaty. Po wojnie Heiji, gdy reszta ro­ du uciekła na wschód przed represjami Ta­ irów, wraz z matką osiadł w górskiej pro­ wincji Shinano, w centralnej części Japo­ nii. Przez dwadzieścia lat wychowywał się pod opieką Kiso-no Chuzo Kanety (przy­ domek „Kiso" pochodził od nazwy rzeki, płynącej wzdłuż starego traktu Nakasendo) Wyrósł na krzepkiego i zręcznego mło­ dzieńca, „z potężnym łukiem i nieugiętą wolą". Jako trzynastolatek, wzorem przod­ ków, wybrał się do świątyni Hachimana i zmienił imię. Od tamtej pory znany byt ja­ ko Kiso-no Jiro Yoshinaka. W 1180 roku, wraz z dramatycznym wezwaniem księcia Mochihito, dotarła do niego wieść o buncie Minamotów. Bez na­ mysłu przystąpił do powstania i oświadczył swojemu przybranemu ojcu: „Yoritomo wzniecił rewoltę i już prze­ jął władzę w ośmiu wschodnich prowin­ cjach. Być może wkrótce ruszy szlakiem Tokaido na stolicę. Ja, Yoshinaka, zagarnę wszystkie prowincje leżące wzdłuż traktów Tusan i Hokuroku. Chcę, by mnie znano ja­ ko największego dowódcę w Japonii."

Kaneto obiecał mu pomoc. Yoshinaka wydał odezwę do wszyst­ kich Minamotów, zamieszkałych w tej czę­ ści wyspy. Jako pierwsi odpowiedzieli Koyata i Yukichika z Shinano i weterani, pamiętający jeszcze Yoshikatę. Młody wódz, na czele naprędce zgromadzonej ar­ mii, podbił nie tylko Shinano, lecz także cały rejon Hokuroku, z wyjątkiem części Echigo. Z czysto politycznych względów ominął część kraju kontrolowaną przez Yoritomo i po pierwszych zwycięstwach skierował się na zachód. Zdobył kolejno Etchu, Kagę i Echizen, aż stanął w odległo­ ści niecałych stu kilometrów od stolicy. Tu jednak pojawił się groźniejszy przeciwnik, nękający wojska obu zwa­ śnionych rodów: głód. Długotrwałe walki

zniszczyły większość ryżowisk wokół Heian-kyo, wioski poszły z dymem, a ci z chłopów, którzy nie zdołali uciec, zosta­ li siłą wcieleni do piechoty. Wynędzniałe oddziały Tairów zamknęły się w stolicy, a Yoshinaka zawrócił do bogatszej pro­ wincji Shinano, pozostawiając jedynie kil­ ka zbrojnych garnizonów na brzegach Morza Japońskiego. Minamoto-no Yoritomo nie zaznał gło­ du, gdyż okolice Kamakury nie były jak dotąd terenem działań wojennych. Wciąż jednak zwlekał z atakiem na Heian-kyo, gdyż zdawał sobie sprawę, że nie ma czego szukać wśród wypalonych ryżowisk. Poza zwycięską bitwą Yoshinaki w korycie rze­ ki Yokotagawara, rok 1182 w zasadzie upłynął bez walki.

KAMPANIA NA PÓŁNOCY KRAJU Głównym źródłem pisanym na temat wojny Gempei jest trzynastowieczny epos rycerski „Heike monogatari" („Opowieść o rodzie Taira"). Przyjmuje się, że najstar­ sza, złożona z trzech ksiąg wersja powsta­ ła około 1220 roku, a więc bezpośrednio po cytowanym uprzednio „Heiji monoga­ tari". Wersja najmłodsza (z lat 1248-1250) i zarazem najdłuższa, bo licząca aż czter­ dzieści osiem tomów, bardziej jest znana pod tytułem „Gempei-seisuki" („Zmienne losy Minamotów i Tairów") i uważana na ogół za odrębne dzieło. Najpopularniejszy odpis pierwowzoru, rozszerzony do dwu­ nastu ksiąg, został sporządzony zapewne około 1240 roku. Wszystkie trzy wymienione dzieła na­ leżą do gatunku gunki-monogatari, „opo­ wieści wojennych", i przeznaczone były głównie dla samurajów. Spisane niemal potocznym językiem, choć z licznymi od­ wołaniami do chińskich klasyków, stano­ wią najpiękniejszy przykład literatury ja­ pońskiego średniowiecza i zawierają zara­ zem duży ładunek rzetelnej wiedzy histo­ rycznej. Dokładnie nie wiadomo, kto był auto­ rem „Heike monogatari". Część badaczy wymienia: niedoszłego urzędnika, NakayGroty strzał.

amę Yukinagę, mnicha Jiena z klasztoru na górze Hiei i niejakiego Shobutsu, byłe­ go samuraja. Epos (w wersji złożonej z dwunastu ksiąg) dzieli się na trzy części. Pierwsze sześć ksiąg opowiada o potędze Tairów i życiu Kiyomoriego, bohaterem siódmej i ósmej jest Kiso-no Yoshinaka, pozostałe zaś mówią o czynach Minamoto-no Yoshitsune i kończą się opisem bi­ twy w cieśninie Dan-no ura. Z tekstu wynika jasno, że w pierwszej fazie wojny Tairowie z niepokojem pa­ trzyli na Shinano, gdzie niepodzielnie rzą­ dził Yoshinaka. Drugi z wrogów, Minamoto-no Yoritomo, wciąż siedział w Kamakurze i nie przedstawiał na pozór więk­ szego zagrożenia. Sytuacja w stolicy wy­ magała jednak podjęcia zdecydowanych kroków, zwłaszcza że zmarły Kiyomori nie zostawił godnego siebie następcy. Taira-no Munemori, który dziedziczy! po nim funkcję naczelnika klanu (uji-no choja) okazywał taką niekompetencję, że podniosły się głosy, iż nie jest prawdzi­ wym potomkiem rodu, ale synem zwykłe­ go sprzedawcy parasoli. Dowództwo nad oddziałami objął więc jego syn, Koremori, który już raz poprowadził wojska prze­ ciwko Minamotom, a później sromotnie

uciekł spod góry Fuji. W skład sztabu wchodzili także: Taira-no Michimori (przepędzony z Echigo przez Yoshinakę) oraz pięciu dalszych kuzynów: Tsunemasa, Tomonori, Kiyofusa, Tadanori i Tamemori. Pod rozkazami Tairów znalazło się wielu bitnych wojowników i weteranów wojen z mnichami, jednak głód i choroby mocno przetrzebiły armię. Przed podję­ ciem marszu na północ konieczny był no­ wy zaciąg. Do oddziałów wcielano nawet rzemieślników i ściągano rekrutów z odle­ głych prowincji. W końcu pod bronią sta­ nęło ponoć sto tysięcy ludzi, co raczej można złożyć na karb fantazji autorów eposu. Nie wiadomo także, ilu z nich rze­ czywiście dotarło do stolicy, a ile było „martwych dusz", tylko zaznaczonych na listach werbowników. Sztab Tairów nie dbał o szczegóły, w przekonaniu, że Yoshinakę dręczą podobne kłopoty. Dzie­ siątego maja 1183 roku armia wymaszerowała z Heian-kyo. Yoshinaka tymczasem spokojnie cze­ ka! w Shinano. W międzyczasie dołączy! do niego stryj, Minamoto-no Yukiie. Nie cieszył się opinią dobrego stratega, gdyż już raz przegrał bitwę z Tairami w 1181 roku, ale bratanek bez namysłu uczynił go swoim zastępcą. W zbrojnych przygoto­ waniach brała też czynny udział żona Yoshinaki, Tomoe Gozen. Piękna i dosko­ nale wyćwiczona we władaniu bronią, często odziana w zbroję towarzyszyła mę­ żowi podczas kampanii i na polu bitwy. Kroniki wspominają, że własnoręcznie za­ biła kilku nieprzyjaciół w potyczce pod Azazu-no Hara. „...kiedy ich wódz, Uchida Ieyoshi, próbował ją schwytać, zacięła konia, aż w ręku wroga pozostał oderwany strzęp jej rękawa. Rozgniewana, natychmiast za­ wróciła i po krótkiej walce odcięła prze­ ciwnikowi głowę, którą później pokazała mężowi". Tomoe pochodziła z ubogiego rodu i niektórzy zarzucali jej brak arystokra­

tycznych manier. Kobiety Tairów nie uczestniczyły w wojnie. U boku Yoshinaki stało też czterech mężnych wojowników, znanych jako shitenno. Byli to: Imai Kanehira (przyrodni brat Yoshinaki), Tatę Chikatada, Higuchi Kanemitsu i Nenoi Yukichika. Pod koniec marca 1183 roku do Shina­ no wkroczyły obce oddziały wojska. Nie chodziło jednak o Tairów, wciąż zajętych mobilizacją własnej armii. Najeźdźcą oka­ zał się Yoritomo. Zazdrosny o rosnącą sła­ wę Yoshinaki, postanowił przypomnieć kuzynowi, kto naprawdę jest głową klanu. Do konfrontacji nie doszło, gdyż Yoshina­ ka całkiem słusznie uznał, że bratobójcza walka na dobre przypieczętuje klęskę Minamotów i wysiał do Kamakury list z pro­ pozycją ugody. Yoritomo, choć niezbyt chętnie, przystał na wątły sojusz. Wycofał armię, wziął jednak syna Yoshinaki jako zakładnika. Wojska Tairów po opuszczeniu stolicy pomaszerowały zachodnim brzegiem je­ ziora Biwa. Źle dowodzone, topniały z każdą chwilą. Brakowało jedzenia, więc już po kilkunastu kilometrach drogi część oddziałów wyruszyła na furaż. Żołnierze rabowali wsie, których podobno mieli bro­ nić. Na północnym krańcu jeziora nastąpił niespodziewany postój, gdyż niektórzy generałowie zapragnęli odpocząć i uspo­ koić zmysły „znękane wojennym hała­ sem". Taira-no Tsunemasa przeprawił się łodzią na wyspę Chikubu i urządził tam wieczór poetycki dla grona przyjaciół. De­ klamował tak świetnie, że -jak chce „Heike monogatari" - bóstwo myojin, czczo­ ne w miejscowym chramie, stanęło przed nim przemienione w smoka. „Klęknął przed świątynią i śpiewał tak długo, aż zasłona nocy spłynęła na jezio­ ro, a księżyc wzniósł się nad wodami. Był to już osiemnasty dzień czwartego miesią­ ca. Jezioro i świątynia pławiły się w bladej poświacie. Tak piękna była to scena, że mnich osiadły na wyspie przyniósł lutnię

biwa i podał ją Tsunemasie, mówiąc takie słowa: - Dotarły nas słuchy, że z niezwykłą zręcznością potrafisz grać na lutni. A kiedy Tsunemasa, przy wtórze muzy­ ki, zadeklamował utwór »Ziemia i niebiosa«, iście niebiański spokój spłynął na świątynię. Bogini zaś, oczarowana słodką i rzewną melodią, zawisła nad Tsunemasa w postaci białego smoka. Pieśniarz ze łza­ mi w oczach ułożył stosowny poemat. (...) Później zaś, pokrzepiony na duchu nieco­ dziennym zjawiskiem, opuścił wyspę w przekonaniu, że niedługo zmiażdży bun­ towników". Wkrótce potem przednia straż armii dotarła do pasma gór graniczących z prowincją Wakasa. Tu wszystkich wo­ jowników czekała uciążliwa wspinaczka na przełęcz zawieszoną ponad osiemset me­ trów nad poziomem morza oraz niepewna i stroma droga w dół, na terytorium wroga. Pierwsza warowna strażnica Minamotów, Hiuchi, była pobudowana na skałach nad brzegami Morza Japońskiego. Dowo­ dziło nią dwóch mnichów, Saimei i Bussei, oraz sztab złożony z dziewięciu gene­ rałów. Dobrze strzeżona i otoczona wodą ze sztucznego jeziora, odpierała ataki Ta­ irów aż do 20 maja. Padła wskutek zdrady, gdyż Saimei potajemnie przekradł się za mury i wystrzelił w stronę oblegających list przyczepiony do brzechwy strzały. Treść brzmiała: „Jezioro jest nieprawdzi­ we. Wyślijcie żołnierzy pod osłoną nocy, aby podkopali kłody podtrzymujące tamę. Woda wkrótce wycieknie i jeźdźcy bez trudu przebrną przez koryto rzeki. Nad­ chodźcie szybko. Zastrzelę wojowników z tylnej straży oddziałów Genji. Wszyst­ ko, co napisałem, było prawdą. Mnich Sa­ imei ze świątyni Heisen". Dowódca Tairów nie zwlekał z działa­ niem. Jeszcze tej samej nocy zniszczył ta­ mę i przystąpi! do szturmu. Obrońcy twierdzy walczyli zaciekle, lecz w końcu

musieli ulec przeważającym siłom wroga. Trzej sztabowcy - Shinsuke, Saitoda i Mitsuakira - oraz mnich Bussei zbiegli do prowincji Kaga, gdzie sformowali no­ wą linię obrony w Shirayama i Kawachi. Niecały tydzień później wojska Ta­ irów wkroczyły do Kagi i w Ataka stoczy­ ły zwycięski bój z niewielkim oddziałem Minamotów. Padły także fortece Hayashi i Togashi. Wydawało się, że nic nie zdoła powstrzymać marszu zwycięskiej armii. Wśród dworzan pozostałych w stolicy za­ panowała ogromna radość. Wraz z początkiem następnego miesią­ ca wszystkie oddziały Tairów przybyły do Shinohary. Tu armię podzielono na dwie części. Trzon główny, którym dowodzili Koremori, Michimori i Moritoshi, poma­ szerował w stronę góry Tonami, leżącej na granicy Kagi i Etchu. Mniejszy oddział (wg „Heike monogatari" liczący „trzy­ dzieści tysięcy głów") skierował się do Shiho, w okolice przylądka Noto. Kiso-no Yoshinaka w tym czasie przebywał w sto­ licy prowincji. Na wieść o nadciągających zastępach nieprzyjaciół forsownym mar­ szem pociągnął pod Tonami. Tam „rozka­ zał, by stryj Yukiie powiódł dziesięć ty­ sięcy jeźdźców na górę Shiho. Nishina, Takanashi i Yamada-no Jiro mieli prze­ prowadzić siedmiotysięczny oddział na północny stok Kurosaki, by zaatakować wroga od tyłu. Kanemitsu i Kaneyuki po­ szli na południowe zbocze Kurosaki z siedmioma tysiącami jeźdźców. Ponad dziesięć tysięcy stanęło u podnóża góry, w Matsunaga-no Yanagihara i Guminoki-bayashi. Wszystkim nakazano, by znaleź­ li dobrą kryjówkę i cierpliwie czekali wro­ ga. Kanehira, na czele sześciu tysięcy konnych, przebrnął przez bystrzyny Washi i obozem stanął w Hinomiya-bayashi. Yohinaka zaś, z dziesięcioma tysiącami, przeprawił się przez rzekł Oyabi i zajął pozycję na północ od góry Tonami".

BITWA NA PRZEŁĘCZY KURIKARA Yoshinaka nie przejmował się zbytnio zwycięstwami Tairów, gdyż wciąż trzymał w odwodzie główny trzon armii, a każda mniejsza lub większa potyczka dostarczała mu cennych wieści o liczebności i ruchach nieprzyjaciela. Tairowie najwyraźniej chcie­ li ominąć góry Hakusan, przeciąć w poprzek półwysep Noto i od północy przekroczyć granicę Etchu. W tym miejscu główna droga wiodła przez przełęcz Kurikara. Istnieją dwie rozbieżne wersje co do dalszego przebiegu zdarzeń. „Gempei-seisuki" sugeruje, że Tairowie dotarli na przełęcz od wschodu, po zwycięskim star­ ciu z Minamotami w Hangyano. Autorzy „Heike monogatari" uważają, że zasadni­ czy trzon armii przybył z zachodu, co wy­ daje się bardziej prawdopodobne, choćby ze względu na ukształtowanie terenu. Źró­ deł wątpliwości należy upatrywać w tym, że - jak wspomniano w poprzednim roz­ dziale - tuż przed bitwą Tairowie podzieli­ li siły na dwie części. Większy oddział po krótkim marszu stanął w Kurikara, mniej­ szy podążył ku północy i rzeczywiście sto­ czył niewielką potyczkę pod Hangyano, która jednak nie miała żadnego wpływu na zasadniczy wynik głównej bitwy. Yoshinaka na pewno przybył ze wscho­ du i już z dala zobaczył żołnierzy Tairów mozolnie wspinających się na szczyt Tona­ mi. Postanowi! zatrzymać ich na przełęczy do zmroku. W tym celu ustawił trzydzieści białych sztandarów na odległym o zaled­ wie dwa kilometry wzgórzu Kurosaka. Do­ wódcy Tairów, przekonani, że w istocie na­ tknęli się na liczebny oddział wroga, zarzą­ dzili popas w miejscu zwanym Saru-no Ba­ ba (Małpia Ścieżka). Yoshinaka, który wciąż penetrował okolice wzgórza, natknął się na ukrytą w lesie świątynię poświęconą bogowi woj­ ny i patronowi rodu Minamoto, Hachimanowi. Potraktował to jako dobry omen przed czekającą go bitwą. „...wezwał swego pisarza, mnicha Ka­ kumei, i rzekł:

- Szczęśliwym wielce, gdyż znalazłem chram Hachimana. Pewien jestem, że w bo­ ju odniosę zwycięstwo! Co myślisz o tym, by spisać modlitwę do wielkiego boga o la­ skę dla mych potomków i o triumf dla mnie? - To wspaniały pomysł, panie - zapew­ nił go Kakumei i podjechał bliżej. Zsiadł z konia, żeby spisać modły. Miał na sobie granatową szatę oraz zbroję wiązaną czar­ nymi taśmami. Jego miecz spoczywał w krytej czarną laką pochwie, a dwadzie­ ścia cztery strzały nosiły czarne lotki z piór wyrwanych spod skrzydeł ptaka. W dłoni dzierżył łuk opleciony błyszczącym ratangiem. Przewiesił łuk przez ramię, zsunął hełm na plecy i z dna kołczana dobył tusz oraz kilka arkuszy papieru. Z szacunkiem usiadł koło Yoshinaki, gotów do pisania. Nieomylnie wyglądał jak mistrz miecza i pióra." Kakumei wywodził się z uczonego rodu konfucjanistów. Urodzony jako Michihiro, po niezbyt długiej karierze dworskiego ar­ chiwisty, przyjął święcenia kapłańskie i pod imieniem Saijo-bo Shingyu osiadł w jednym z górskich klasztorów. Uwikłany w zatarg z Taira-no Kiyomorim, ponownie zmienił imię, właśnie na Kakumei, i uciekł na północ. Yoshinaka powierzył mu funk­ cję osobistego sekretarza. Spisana treść modlitwy brzmiała: „Na Twe rozkazy chylę czoło ku ziemi, o wielki bodhisattwo Hachimanie! Tyś jest panem, co chroni naszą słoneczną ziemię i tyś potężnym przodkiem niebiańskiego rodu cesarzy. Ukaż nam się pod postacią trojga złotych buddów, aby chronić tron i wspomagać ludzi. Otwórz Twe potężne wrota i odsłoń trzy złote ciała. Przez lata światem rządził kapłan Kiyomori. Dumny, więził w garści niebiosa i ziemię, i zasiał niepokój wśród ludu. Złamał prawo Buddy i stał się wrogiem tronu. Ja, Yoshinaka, rodzony wśród wojow­ ników, z ojca odziedziczyłem umiejętność walki. Nie potrafię zachować spokoju, kie-

dy pomnę na zło, jakie uczynił Kiyomori. Oddałem los w ręce niebian. Oddałem cia­ ło mojej ziemi. Zgromadziłem wierne za­ stępy. Chciałem zgnieść buntowników. Te­ raz, gdy dwa bitne rody, Genji i Heike, sta­ ją twarzą w twarz w przeddzień walnego starcia, wiem, że serca moich podkomend­ nych nie zaznały jeszcze sprawdzianu w ogniu bitwy. Wątpliwości pełen, kaza­ łem przed wrogiem rozwinąć sztandary, aż tu naraz stanąłem przed ołtarzem Twego potrójnego objawienia. Wierzę, że modli­ twa moja będzie wysłuchana i że rebelianci zakosztują miecza. Łzy radości ciekną mi po policzkach. Od czasu, gdy mój pra-pradziad Yoshiie, zarządca prowincji Mutsu, oddał się w Twe ręce i przyjął imię Hachimantaro, wszyscy z mego rodu służyli Ci nader wiernie. Ja, Yoshinaka, pokłosie wielkiego klanu, przez lata kłoniłem głowę przed Twym wizerunkiem. Mój trud jest jak trud dziecka próbującego zmierzyć wo­ dy oceanu albo modliszki unoszącej klesz­ cze do walki z powozem. Nie szukam chwały ni dla siebie, ni dla moich kuzy­ nów. Wszystko czynił dla kraju i spokoju tronu. Wierzę, że bogowie są po mojej stronie. Czerpię z tego odwagę. Niech bogowie wraz z Buddą złączą swoje siły i pozwolą mi jednym ciosem rozpłatać wroga. Proszę, daj mi znak, że wysłuchałeś modłów i że otoczysz mnie swoją potężną opieką! Jedenastego dnia, piątego miesiąca, drugiego roku ery Juei. Spisane z polecenia Minamoto-no Yoshinaki". Pismo, wraz z pękiem strzał zostało zło­ żone przed ołtarzem. Epos dodaje, że w tej samej chwili nad drzewami przeleciały trzy dzikie gołębie, uznawane przez samurajów za posłanników Hachimana. Po zakończeniu ceremonii w świątyni boga wojny Yoshinaka powrócił do od­ działów. On także postanowił podzielić si­ ły. Część wojska miała szerokim łukiem od północy okrążyć góry i wyjść na tyły Tairów. Trzy mniejsze grupy stanęły odwo­ dem tuż za przełęczą, w dolinie Kurikara,

dla reszty wyznaczono miejsce pośrodku, naprzeciwko wroga. Pozostawał jedynie problem w jaki sposób dokonać przegrupo­ wania, nie wzbudzając przy tym podejrzeń Tairów. Yoshinaka wybrał najprostsze, a zarazem najprzedziwniejsze rozwiązanie: bitwę. Bitwę tradycyjną, można powie­ dzieć wręcz „podręcznikową", z zachowa­ niem ceremonialnej etykiety, pełną napu­ szonych wyzwań i starć harcowników. Był przekonany, że w ten sposób na długo przyciągnie uwagę Tairów i że odwiedzie ich od zamiaru dalszego marszu. Obie armie stanęły naprzeciw siebie w pełnym bojowym rynsztunku, w odległo­ ści około trzystu metrów. Przez dłuższy czas nad przełęczą Kurikara zalegała napię­ ta cisza. Potem z szeregu Minamotów wy­ łoniło się piętnastu jeźdźców, który wypu­ ścili ostrzegawcze strzały w stronę Tairów. Ci bez wahania odpowiedzieli podobnym manewrem. Strzały sygnalizacyjne, zwane kabura-ya, miały tępy, perforowany grot z drewna i wydawały przenikliwy świst podczas lotu. Chwilę później, po stronie Minamotów pojawiło się trzydziestu konnych łuczni­ ków. Odpowiedź Tairów była taka sama jak za pierwszym razem. Rytuał trwał, z udziałem pięćdziesięciu, a potem stu jeźdźców. Ostatnia grupa nawiązała bezpo­ średnią walkę. Nie było to jednak starcie dwóch formacji, lecz szereg indywidual­ nych pojedynków, toczonych bardziej „dla chwały własnego imienia", niż dla doraź­ nych celów strategicznych. Tairowie, od lat przesiąknięci arystokratyczną atmosferą cesarskiego dworu i wychowani na legen­ dach o bohaterskich dokonaniach przod­ ków, udowadniali, że ich własne czyny godne są odrębnej sagi. Nawet przez chwi­ lę nie przypuszczali, że biorą udział w wielkim przedstawieniu, starannie wyre­ żyserowanym przez Yoshinakę. Był to za­ iste wyśmienity sposób trwonienia czasu. Cały dzień (wg dzisiejszego kalendarza 2 czerwca 1183 roku) upłynął więc na po­ pisach odwagi, a Tairowie ani o krok nie

posunęli się w dół przełęczy. Czuli się zresztą całkiem bezpiecznie, gdyż po ich południowej stronie otwierała się stroma i najeżona zębami skał rozpadlina, chronią­ ca przed atakiem z flanki. Słońce, jak zwykle w górach, zaszło dość wcześnie, około osiemnastej. Tuż po zmierz­ chu na tyłach armii Tairów niespodziewanie pojawiły się lotne oddziały Yoshinaki, które przeszły przez północną grań podczas pozo­ rowanej bitwy się głównych. Znów, jak na wzgórzu Kurosaka, w gęstniejącym mroku załopotał istny las białych sztandarów. Żoł­ nierze zgromadzeni w okolicach świątyni Fudo-myo-o podnieśli dziki wrzask i zaczęli walić w kołczany. Bojowy okrzyk zabrzmiał także od strony Matsunaga-no Yanagihara i Guminoki-bayashi, gdzie w ukryciu czekały niewielkie oddziały Minamotów. Tairowie byli przekonani, że mają do czynienia z armią Yoritomo. Powstało zamieszanie. Jakby tego było jeszcze mało, żołnierze Yoshinaki ścią­ gnęli z okolicznych łąk stado wołów, umoco­ wali im do rogów płonące pochodnie i popę­ dzili wystraszone zwierzęta przez przełęcz. Wielu Tairów zostało stratowanych lub po­ niosło śmierć na dnie pobliskiej rozpadliny, nie bez kozery zwanej później Doliną Piekła, Jigokudani. W tym samym czasie stojący w dolinie wojownicy porzucili dotychczaso­ wą kurtuazję i przeszli do ataku. Tairowie uciekali w głąb doliny, wprost w ręce przy­ czajonych w ciemnościach odwodów Yoshi­ naki. Ginęli setkami. „Ci z tyłu nie widzieli

biegnących z przodu, myśleli, że przed nimi jest trakt na dnie doliny i cała armia runęła w dół, jeden za drugim, syn z ojcem, brat z bratem, sługa razem ze swoim panem, aż utworzył się kłąb splątanych ludzi i koni..." Stos ciał zalegał dno doliny. Padło trzech generałów: Tadatsuna, Kagetaka i Hidekuni. Siłacz Kaneyasu z prowincji Bitchu dostał się do niewoli. W ręce zwy­ cięskich Minamotów wpadł także zdrajca spod Hiuchi, mnich Saimei. Yoshinaka ka­ zał go natychmiast zgładzić. Los podkomendnych podzielił Taira-no Tamemori, zabity przez Higuchiego Kanemori. Niedobitki potężnej niegdyś armii uszły na zachód, do Kagi. Resztkami od­ działów dowodzili Koremori i Michimori. „Z całych siedemdziesięciu tysięcy ledwo dwa ocaliły życie", wspomina „Heike monogatari". Dzień po bitwie zarządca prowincji Mutsu przesiał w darze zwycięskiemu wo­ dzowi dwa rącze wierzchowce. Yoshinaka ze swojej strony dołożył kapiące złotem czapraki i przekazał konie na rzecz świąty­ ni w Shirayama. „- Wygrałem - rzekł. - Już nie muszę drżeć o własne życie. Troską jednak napa­ wa mnie los stryjca Yukiie, uwikłanego w bitwę pod Shiho. Może nas potrzebować, więc ruszajmy w drogę." Wziął ze sobą połowę głównego od­ działu i po krótkiej jeździe stanął nad zato­ ką Himi. Ze względu na wysoką falę, naj­ pierw na próbę wpędził w bród dziesięć osiodłanych koni. Zwierzęta przeszły na drugi brzeg ledwie zamoczywszy popręgi. Wojsko pociągnęło ich śladem. Zaraz też okazało się, że Yukiie - pokonany w star­ ciu pod Shiho - rozbił obóz nad samym brzegiem morza. Yoshinaka przejął ko­ mendę i śmiałym kontratakiem uderzył na pozycje Tairów. Walka była zacięta, lecz nie trwała długo. Wyczerpani Tairowie po­ dali tyły. Triumfujący Yoshinaka przeszedł przez górę Shiho i stanął obozem przy gro­ bowcu księcia Oirikine, w Odanace, w pro­ wincji Noto.

MNISI Z GÓRY HIEI Bitwa w przełęczy Kurikara stała się punktem zwrotnym wojny Gempei. Zdzie­ siątkowana armia Tairów z trudem dotarła do stolicy. Yoshinaka tymczasem, dla upa­ miętnienia zwycięstw, hojnie nadawał zie­ mię i zaszczyty. Skorzystały na tym zwłaszcza świątynie: Shirayama, Sugau, Tada-no Hachiman, Kehi i Heisen-ji. Tej ostatniej podarował aż siedem wiosek w okręgu Fujishima. Pokonani wodzowie Tairów tkwili bez­ czynnie w Heian-kyo, liżąc rany i czekając na nową bitwę. Taira-no Sanemori pytał nawet pół-żartem, czy nie lepiej byłoby przejść na stronę Minamotów, spotkał się jednak ze zdecydowaną odmową Kagehisy. Resztki oddziałów rozbitych pod Kuri­ kara po przekroczeniu granic Kagi zatrzy­ mały się w Shinohara, by zebrać dać odpo­ cząć jeźdźcom i koniom. Rankiem, dwu­ dziestego pierwszego dnia piątego miesią­ ca, w pierwszej „godzinie smoka" (ósma rano) dotarł tam także Yoshinaka. Tairowie, chociaż mocno strudzeni ucieczką, przygotowali się do bitwy. Starcie jak zwykle rozpoczęły pojedyn­ ki harcowników. Jeźdźcami Tairów dowo­ dzili dwaj doświadczeni weterani, bracia Shigeyoshi i Arishige. Naprzeciw nich sta­ nął Kanehira. Najpierw z każdej strony wy­ jechało pięciu, potem dziesięciu konnych. W południe walczyło już sześciuset. Wszystkim dokuczał narastający upał. Tairowie z dużymi stratami z wolna ustępo­ wali pola. W krytycznej chwili pojawił się jednak znany z dzielności Takahashi-no Hangen Nagatsuna, który na czele pięciuset jeźdźców dołączył do tylnej straży osłania­ jącej odwrót oddziałów. Udało mu się na krótko powstrzymać napór Minamotów, ale przecenił siły i morale podkomendnych. Nagle został sam jeden pośród nieprzyja­ ciół. Kiedy próbował przedrzeć się do swo­ ich, zaatakował go osiemnastoletni Yukishige z prowincji Etchu. Nagatsuna bez tru­ du pokonał młodzieńca, lecz na własną zgubę darował mu życie. Ugodzony pod­

stępnym ciosem, padł dobity przez trzech piechurów. Taira-no Arikuni podjął ostatnią próbę powstrzymania naporu Minamotów. Nie przerwał walki, chociaż stracił już większą część oddziału. Opróżniwszy kołczan, ze­ skoczył z rannego wierzchowca i pieszo, z mieczem w dłoni, wdarł się w szeregi wroga. Po zaciętym boju padł przeszyty ośmioma strzałami. Reszta żołnierzy Ta­ irów rzuciła się do ucieczki. Po bitwie Yoshinaka zjechał do stolicy prowincji i zwołał naradę sztabu. Chciał jak najprędzej ruszyć na Heian-kyo, lecz obawiał się wojowniczych mnichów z góry Hiei. Szło także o względy polityczne, gdyż Tairowie, zdaniem wielu obserwato­ rów, „gwałcili prawa Buddy i palili klasz­ tory". Yoshinaka wolał więc przybrać pozę „łagodnego wyzwoliciela". W tym celu, za radą sekretarza, wystąpił z odpowiednim li­ stem. „Gdy ja, Yoshinaka, spozieram na złe czyny Tairów, widzę jak już od ery Hogen i Heiji byli snadź oni nielojalni wobec ce­ sarskiego rodu. Lud wszelki, zarówno bo­ gaty i biedny, czy kapłan, czy laik, bez­ bronny czołgał się u ich stopy. Tairowie, głusi na rozsądne rady, wedle własnej woli zmieniali cesarzy, okradali prowincje, wię­ zili możnowładców, zabijali ministrów, a cesarskich radców zwali banitami. Zagra­ bione zaszczyty i mienie rozdawali wśród kuzynów i członków własnego klanu. Po­ nad wszystko, jedenastego miesiąca trze­ ciego roku ery Jisho uwięzili starego cesa­ rza w Północnym Pałacu w Tobą, kanclerza Motofusę zaś wygnali do odległego miej­ sca nad morzem zachodnim. Lud milczał, lecz każdy, kto przechodził drogą, robił znak bólu i gniewu wobec jawnego gwałtu. Jakby i tego było mało, piątego miesiąca czwartego roku ery Jisho klan Tairów wzbu­ dził panikę na dworze, przystąpiwszy do ob­ lężenia pałacu księcia Mochihito. Otrzyma­ łem list księcia z prośbą o pomoc. Gdy zaś książę, by uciec przed nierozumnym knowa-

niem nieprzyjaciół, w sekrecie znalazł schronienie w Miidera, zaciąłem konia w nadziei, że zajmę miejsce u jego boku. Iluż jednakże wrogów znalazłem po drodze! Nawet ci z Minamotów, co byli w pobliżu stolicy, nie mogli nic zdziałać, cóż więc ja sam, odległy o tyle stajań. I połączone siły Miidery i Minamotów nie zdołałyby ocalić księcia przed atakiem Tairów. Postanowio­ no zatem dla bezpieczeństwa eskortować go w drodze do południowej stolicy. W bitwie przy moście Uji najdzielniej walczył Yorimasa wraz z synem, przedkładając lojalność nad własny żywot. Rycerze Minamotów pa­ dli, przygniecieni przez wrażą tłuszczę. Wiele ciał pozostało leżących na brzegach, wiele popłynęło z wodą szerokiej rzeki. List księcia do tej pory mam żywo w pa­ mięci, a śmierć Yorimasy, który był mi ku­ zynem, wzburzyła krew w mych żyłach. Tak, ta śmierć zaiste pobudziła rody Mina­ motów w północnych i wschodnich prowin­ cjach, aby iść do stolicy i rozgromić Tairów. Zeszłej jesieni kazałem rozwinąć sztan­ dary i dobyłem miecza wiedziony długo tłumioną nadzieją. Wyszedłem ze swej pro­ wincji na wojenne spotkanie z Nagashige z Echigo. Wiele tysięcy chłopa natarło na nas nad brzegami rzeki Yokota. Zmiotłem wrogów, sam mając ledwie trzy tysiące. Gdy wieść o moim zwycięstwie obiegła krainę, wodzowie Tairów zgromadzili stu­ tysięczną armię i ruszyli na północ. Wal­ czyłem z nimi liczne razy i w Etchu, i w Kaga, i pod Tonami, Kurosaką, Shiosaką i Shinoharą. Okazałem się lepszym stra­ tegiem niż oni i zwycięstwo zawsze było po mojej stronie. W każdej walce wróg

ustępował pola. Triumfowałem w każdym ataku. Byłem jak jesienny wicher porywa­ jący liście z bananowca, jak mróz zimy ści­ nający ziemię. Prawdą jest, że zwycięstwo dane mi było przez Buddę i bogów. Teraz, kiedy wojska Tairów poniosły klęskę w północnych prowincjach, zamiaruję pociągnąć do stolicy. Przedtem jednak przyjdzie mi powędrować u stóp góry Hiei. W tejże chwili nie jestem pewien jednego: czy mnisi z góry Hiei stoją po stronie Ta­ irów, czy Minamotów? Jeśli poprzecie ban­ dę diabłów, będę zmuszony z wami wal­ czyć. To na pewno przyniesie zgubę klaszto­ rom. Jakiż wszak wówczas zapanuje smu­ tek! Stanąłem przeciw Tairom dręczącym cesarza i gwałcącym najświętsze prawa Buddy. Żalem mnie napawa myśl, że wbrew woli miałbym walczyć z trzema tysiącami mnichów. Przecież jeślibym po drodze do stolicy choćby puścił strzałę w stronę świę­ tej góry, oskarżanoby mnie w przyszłości o czyn niegodny wojownika. Zrobił jednak co będę musiał zrobić, przeto proszę abyście jasno określili swoje stanowisko. Modlę się, że wasze trzy tysiące istnień stanie wiernie po stronie Minamotów i zniszczy Tairów na chwałę bogów, Buddy, kraju i cesarza. Bę­ dzie z wami błogosławieństwo cesarskiego rodu. Wszystko opisałem szczerze i z sza­ cunkiem, dziesiątego dnia szóstego miesiąca drugiego roku ery Juei. Do opata sekty tendai od Minamoto-no Yoshinaki." Mnisi z góry Hiei godzinami dyskuto­ wali nad treścią pisma. Jedni przejawiali sympatię do Minamotów, inni wyraźnie woleli Tairów. Wreszcie zwyciężyło po­ czucie rozsądku. Najstarszy kapłan przy-

znał wprawdzie, że Tairowie są spokrew­ nieni z młodocianym cesarzem Antoku, lecz jednocześnie potępił ich za pychę i brak ogłady. Raz jeszcze wspomniał nie­ dawne bitwy i dodał, że niedobrze jest trzy­ mać stronę zwyciężonych. Na koniec obrad ułożono odpowiedź dla Yoshinaki: „Wasz list, Panie, datowany dziesiątego dnia szóstego miesiąca, dotarł tutaj szesna­ stego dnia miesiąca. Gdy go przeczytaliśmy, od razu zniknął mroczny nastrój ostatnich dni. Rok po roku trwały złe czyny Tairów, a dwór pogrążał się w przygnębieniu. To prawda znana w całym kraju, zatem nie ma potrzeby, żeby się nad nią rozwodzić. W rę­ kach naszych jest wiele wspaniałych świą­ tyń na północny wschód od stolicy. Wznosi­ my modły o pokój w państwie. W tym pań­ stwie, które tak wiele wycierpiało od Ta­ irów. Wydawało nam się, że już nigdy nie będzie ciszy nad ziemią i morzem. Wyda­ wało nam się, że prawdy buddyzmu zaczęły ropieć i że bogowie utracili swą siłę. Wy, Panie, zrodzeni w wojskowym ro­ dzie, macie niezwykły kunszt łuku i miecza. Twoja walka z Tairami stanowi przykład męstwa, gdyż nie tylko zebrałeś armię na rzecz sprawiedliwości, ale też nie wahałeś

się ryzykować życiem. Teraz, ledwie dwa la­ ta od początku kampanii, Twoje imię jest znane na całym świecie. Nas, górskich mni­ chów, w zachwyt wprawiają Twoje zdolno­ ści wojskowe i mądrość, jaką oddajesz na rzecz kraju i ludu. Cieszymy się, że nasze modlitwy zostały wysłuchane. Pragniemy opieki bogów i buddów nad lądem i morzem. Budda, którego czcimy w głównym chramie w Hiyoshi, z radością patrzy na odrodzenie świątynnych praw i powrót do prawdziwej wiary. Nie musisz się nas obawiać. W świe­ cie duchów, Dwunastu Boskich Generałów stoi po stronie dzielnych i sprawiedliwych wojowników służących Buddzie. W naszym świecie, trzytysięczny zastęp górskich mni­ chów na chwilę zapomni o modłach i medy­ tacjach, aby wspólnie z Wami i Waszą bitną armią zetrzeć w pył cesarskiego wroga. Wichry Buddy, który ogłosił dziesięć zasad oświecenia, zdmuchną z naszej ziemi podstępnych dworaków, zaś w odpowiedzi na nasze sekretne modły, deszcz Prawa zmoczy wysuszoną ziemię i powrócą spo­ kojne dni yao. Tak zakończyliśmy naradę. Możecie wierzyć w naszą szczerość. Dru­ giego dnia siódmego miesiąca drugiego ro­ ku ery Juei. Mnisi z góry Hiei".

WALKA O W Ł A D Z Ę Tairowie, nieświadomi poczynań Yoshinaki, po niewczasie wysłali własne pismo do klasztoru na górze Hiei. List, utrzymany w konwencji modlitwy, nie zmieni! wcze­ śniejszych postanowień mnichów. Czterna­ stego dnia siódmego miesiąca drugiego roku ery Juei (1183) do stolicy przybył na czele licznych oddziałów zarządca prowincji Higo, Sadayoshi. W niczym to jednak nie zmieniło nastroju przygnębienia. Tairowie z niepokojem wyczekiwali Yoshinaki. Ty­ dzień później nadeszła wieść, że wojska Minamotów, w sile pięćdziesięciu tysięcy (!) zajęły wschodnią część Sakamoto. Na Heian-kyo nadciągał ponoć sześciotysięczny oddział Chikatady, wzmocniony trzema ty­ siącami zbrojnych mnichów z góry Hiei. W mieście zapanowała panika. Siodła­ no konie, dociągano wiązania zbroi, wyda­ wano sprzeczne rozkazy. Ludzie biegali na wszystkie strony, próbując ukryć najcen­ niejsze rzeczy. Taira-no Tomomori na cze­ le oddziału jeźdźców zajął pozycję obronną w Yamashina. Noritsune stanął przy mo­ ście Uji. Tadanori patrolował trakt biegną­ cy wzdłuż rzeki Yodo. Tymczasem gruch­ nęła wieść, że Yukiie o wiele wcześniej przekroczył most Uji, i że podchodzi już do Heian-kyo. Druga kolumna Minamotów, pod dowództwem młodego Yoshikiyo, ma­ szerowała od strony góry Oe, trzecia - nad­ ciągała z Settsu. W tej sytuacji Tairowie ściągnęli wojska z powrotem do stolicy, nie po to jednak, by się bronić. Otoczeni z trzech stron i odcięci od wszelkich do­ staw, myśleli raczej o ucieczce. Dwudzie­ stego czwartego dnia siódmego miesiąca Taira-no Munemori odwiedził matkę małe­ go cesarza Antoku i przekonał ją do wyjaz­ du. Nie potrafił przy tym powstrzymać łez i „zamoczył rękawy szaty". Eks-cesarz Goshirakawa nie zamierzał uciekać z Tairami. Powiadomiony o ich za­ miarach, nocą opuścił swoją siedzibę i ukrył się w Kurama. Jego nagłe zniknięcie spotęgowało nastrój przygnębienia wśród mieszkańców miasta.

Tairowie jednak nie porzucili planów ucieczki. W „godzinie zająca" (około szó­ stej rano) wymaszerowali z pałacu, zabie­ rając ze sobą Antoku, jego matkę, wielką pieczęć i cesarskie regalia. Pośpiech towa­ rzyszący pakowaniu sprawił, że wiele cen­ nych przedmiotów, wśród nich miecz cesa­ rza, pozostawiono przez zwykłe zapomnie­ nie. Następnego dnia długa kolumna zbie­ gów, chroniona przez zbrojną gwardię, do­ tarła do świątyni Chisoku-in, u podnóża góry Funaoka. Wśród dygnitarzy opuszczających He­ ian-kyo był także przyrodni brat Kiyomoriego, kanclerz Yorimori. Początkowo po­ słusznie podążał za cesarzem, ale w pobli­ żu północnego pałacu Tobą niespodziewa­ nie zawrócił, pociągając za sobą oddział trzystu jeźdźców. W tajemnicy, od dawna korespondował z Yoritomo i spodziewał się, że nie zazna krzywdy od zwycięzców. „Heike monogatari" podaje, że łączna liczba zbiegów ze stolicy sięgała siedmiu tysięcy. Byli wśród nich: eks-minister sta­ nu Munemori, kanclerz Tokitada, wice­ kanclerze Norimori i Tomomori, dowódca gwardii cesarskiej strzegącej Prawej Bra­ my, Kiyomune, zarządca prowincji Echigo, Michimori, oraz generałowie Shigehira, Koremori i Sukemori. Towarzyszyło im wielu dworzan i mnichów najwyższej ran­ gi. Stu sześćdziesięciu uciekających wo­ jowników do niedawna piastowało wyso­ kie funkcje na prowincjach. W ciągu ostat­ nich lat wszyscy z nich brali czynny udział w bitwach z Minamotami. Przy ruinach opuszczonego pałacu Sekido w Yamazaki spojrzeli za siebie, lecz zobaczyli tylko gęste kłęby dymu unoszące się nad stolicą. Wicekanclerz Norimori uło­ żył stosowny poemat: Jedynym, który postanowił wrócić do Heian-kyo i stawić opór Minamotom był Sadayoshi z Higo. Był to jednak gest sym­ boliczny, bo miał ze sobą zaledwie trzy­ dziestu zbrojnych. Nie udało mu się pozy­ skać żadnego wsparcia ze strony starszy-

zny Tairów, więc po nocy spędzonej w sto­ licy, na własną rękę wyruszy! w stronę wschodnich prowincji i znalazł schronienie w Shimotsuke. Tymczasem Goshirakawa, po krótkim pobycie w Kurama, przeniósł się do Enyu-bo w Minami-dani i otoczył swoje schro­ nienie kordonem straży i zbrojnych mni­ chów z Hiei. W Heian-kyo nie było już ni­ kogo, kto mógłby rządzić krajem. Młody cesarz Antoku przebywał na zachodnim wybrzeżu, regent Motomichi ukrywał się na górze Yoshino. Uciekli wszyscy książę­ ta i nawet damy dworu. Co ciekawsze, nikt z Minamotów na razie nie zajął ich miej­ sca. Takiej sytuacji nie notowano jeszcze w annałach historii Japonii. Tairowie jednak dość szybko odkryli kryjówkę Goshirakawy i słali doń liczne poselstwa, z prośbą o moralne wsparcie i decyzję potępiającą działalność Yoshinaki. Eks-cesarz nie uległ naciskom, bo zbyt dobrze znał siłę Minamotów. Dwudzieste­ go ósmego dnia miesiąca, a więc w cztery dni po ucieczce, wrócił do Heian-kyo, eskortowany przez Yoshinakę. Niemal w tym samym czasie, od strony mostu Uji, nadjechał Yukiie. Po dwudziestu latach biały sztandar Genji znów załopotał nad murami stolicy. Wkrótce potem obaj wodzowie zostali wezwani na audiencję. Yoshinaka założył zbroję na strój z czerwonego brokatu i do boku przypasał miecz w oprawie zdobionej srebrem i złotem. Yukiie miał na sobie pur­ purową zbroję i spodnią szatę koloru indygo. Goshirakawa wydal im polecenie, żeby do reszty zniszczyli Tairów. Yoshinaka przyjął rozkazy i napomknął, że nie ma gdzie stanąć kwaterą. Goshirakawa oddał mu wówczas dawną posiadłość szefa służ­ by cesarskiej. Yukiie dostał tak zwany „Trzcinowy Pałac", na terenie cesarskiej rezydencji. Eks-cesarz z ubolewaniem wspomniał o małym Antoku. Wydał odezwę, aby Ta­ irowie przywieźli władcę do stolicy i odda­ li cesarskie regalia. Pismo pozostało bez

żadnej odpowiedzi. Goshirakawa postano­ wił zatem znaleźć nowego kandydata wśród synów cesarza Takakury. Wybór padł na trzyletniego Takanariego, czwarte­ go w kolejce do tronu. Nadworni wróżbiarze prędko znaleźli dokument stwierdzają­ cy, że jego potomkowie będą rządzić Japo­ nią aż przez sto pokoleń. Dziesiątego dnia ósmego miesiąca Yoshinaka otrzymał oficjalny tytuł „młod­ szego koniuszego piątego stopnia, obrońcy [namiestnika] Echigo". Yukiie miał przejąć zarząd nad prowincją Bingo, ale odmówił i w zamian za to dostał o wiele bogatszą Bizen. Tydzień później stu sześćdziesięciu Tairów oficjalnie straciło urzędy, a ich na­ zwiska skreślono z listy audiencyjnej. Czy­ stce oparł się jedynie kanclerz Tokitada. z którym Goshirakawa prowadził ciche ne­ gocjacje na temat zwrotu cesarza i trzech świętych skarbów (siostra Tokitady była żoną Goshirakawy, i stąd też brała się pew­ na pobłażliwość eks-cesarza dla szwagra). Siły uciekających Tairów topniały z dnia na dzień. Odchodzili kolejni sojusz­ nicy. Dwudziestego dnia ósmego miesiąca, czwarty syn cesarza Takakury objął pano­ wanie pod imieniem Gotoby. Intronizacji dokonano bez regaliów. Radość mieszkańców Heian-kyo z po­ zornego zakończenia wojny szybko ustąpi­ ła przerażeniu. Żołnierze Yoshinaki dopu­ ścili się serii rabunków i gwałtów. Trakto­ wali stolicę jak swoją zdobycz. Półtora miesiąca później Goshirakawa wystosował pismo do Yoshinaki, nakazujące mu wysła­ nie armii w pogoni za Tairami. Przede wszystkim chodziło o to, aby pozbyć się z miasta groźnych „wyzwolicieli". Yoshi­ naka oddalił tylko część oddziałów, odda­ jąc dowodzenie w ręce Yoshikiyo, sam zaś zawiązał spisek przeciwko Yoritomo. Sztab Tairów tymczasem stanął kwate­ rą w Yashimie, w prowincji Sanuki. Armię rozpuszczono po czternastu przyległych prowincjach. Oddziały Yoshikiyo wędro­ wały szerokim traktem Sanyodo, wiodą­ cym w stronę zatoki Mizushima. Tam

chciały przeprawić się na drugi brzeg Mo­ rza Wewnętrznego, w pobliże Yashimy. Pierwszego dnia dziesiątego miesiąca na wodach zatoki pojawiła się niewielka łódka. Płynął nią poseł Tairów z wyzwa­ niem do bitwy. Wśród Minamotów zawrza­ ło. Pośpiesznie zaczęli spychać wyciągnię­ te na brzeg barki transportowe. W trakcie załadunku zostali zaskoczeni przez dużą flotę wroga. Siłami Tairów dowodzili Noritsune i Tomomori. Powiązane burtami ło­ dzie stworzyły pływające pole bitwy. Bój rozpoczęły oddziały łuczników, potem do­ szło do walki wręcz. Odcięty od swoich Yoshikiyo zginął jako jeden z pierwszych. Wkrótce też okazało się, że Tairowie mają ze sobą osiodłane konie i że są w pełni go­ towi do desantu. Pozbawieni dowództwa żołnierze Minamotów w nieładzie zawróci­ li do stolicy. Yoshinaka ze zrozumiałą złością przy­ jął wieść o porażce pod Mizushimą. Zgro­ madził oddziały jeźdźców i forsownym marszem wyruszył w stronę Bizen, gdzie stacjonowały wojska Kaneyasu z Bitchu. Słynny wojownik, wzięty do niewoli w wąwozie Kurikara, uniknął losu zdrajcy Saimei. Yoshinaka darował mu życie. Opiekę nad jeńcem przejął Minamoto-no Nariuji. W jego domostwie, Kaneyasu cie­ szył się dużą swobodą, lecz mimo to nie przeszedł na stronę Minamotów. Wciąż wyczekiwał okazji do zemsty. Pewnego dnia oświadczył z pozorną szczerością, że od tej pory będzie służył Yoshinace. Popro­ sił także o zgodę na powrót do rodowych włości Seno-o w Bitchu. Argumentował przy tym, że rozległe łąki, jakich nie brako­ wało w jego posiadłościach, zapewnią pa­ szę koniom Minamotów. Yoshinaka wyra­ ził zgodę. Wkrótce potem Kaneyasu i Na­ riuji, na czele trzydziestu zbrojnych, wyje­ chali w podróż do Bitchu. W Harimie cze­ kał na nich najstarszy syn Kaneyasu, dwu­ dziestodwuletni Muneyasu, dowodzący od­ działem pięćdziesięciu jezdnych. W dalszą drogę ruszyli razem. W Bizen wasale Ka­ neyasu wydali małą ucztę, aby uczcić po­

wrót swego pana. W nocy wymordowali śpiących samurajów Yoshinaki. Zginął też Nariuji. Kaneyasu pospieszy! potem do sto­ licy Bizen, zgładził zaskoczonego naglą zdradą namiestnika Minamotów i przejął władzę nad prowincją. Potem pchnął goń­ ców do wszystkich swoich wasali w Bizen, Bitchu i Bingo. Chciał zgromadzić jak naj­ większe siły i zaczekać na Yoshinakę. Niestety, młodzi wojownicy pociągnęli wcześniej do Yashimy. Na wezwanie od­ powiedzieli jedynie weterani. Przybyli w sile dwóch tysięcy, ale źle uzbrojeni i w połatanych zbrojach. Kaneyasu polecił im wykopać fosę i wznieść dodatkowe umocnienia wokół fortecy w pobliżu Fukuryuji-Nawate. Yoshinaka, który w tym czasie stał z oddziałami w Funasaka, na granicy pro­ wincji Harima, dowiedział się o wszystkim od uciekinierów z Bizen. Rozprawy ze zdrajcami podjął się Kanehira. Trakt wiodący do fortecy miał zaledwie dwa i pół metra szerokości, a wokoło roz­ ciągały się błotniste pola ryżowe. Żołnierze Kanehiry jechali więc niemal gęsiego. Na widok nadciągających oddziałów, Kaney­ asu wyszedł na wały. Rzucił wrogom szy­ dercze wyzwanie i skinął na łuczników. „...Setka barczystych strzelców stanęła w kilku szeregach i grad strzał runął na nie­ przyjaciół. Żołnierze Genji nie mieli miej­ sca, aby przystąpić do kontrataku. Lecz Ka­ nehira, niebaczny na strzały, zaciął rumaka i galopem zbliżył się do umocnień. Pognali za nim: Chikatada, Koyata, Miyazaki, Su­ wa i Fujisawa. Każdy z nich w pojedynkę wart był setki mężów. Każdy pochylał się nisko w siodle, żeby nakarczkiem hełmu osłonić barki i plecy. Kiedy padali pod strzałami, w ich miejsce wstępowali inni. Trwało to, zda się, bez końca. Wjeżdżali w ryżowe pola, aż konie grzęzły po brzu­ chy..." Bitwa ciągnęła się przez cały dzień. O zmierzchu z umocnień pozostały jedynie resztki, a większość obrońców fortecy zgi­ nęła lub odniosła rany. Kaneyasu wycofał

się nad rzekę Itakura w prowincji Bitchu. Tam postawił zaporę z drewnianych tarcz (tatę) i czekał na Kanehirę. Pokonany po­ wtórnie, uciekł wzdłuż rzeki w stronę góry Midoro. W pościg za zbiegiem wyruszył Minamoto-no Narizumi, ten sam, w którego ręce Kaneyasu wpadł już raz w wąwozie Kurikara. Do pojedynku doszło na płyciźnie Itakury. Po krótkiej walce, Kaneyasu pocią­ gną! przeciwnika na głęboką wodę. Narizu­ mi nie umiał pływać, zachłysnął się więc i zaczął tonąć. Kaneyasu zabił go ciosem sztyletu i odciął mu głowę. Mógł dalej uciekać, lecz ze wstydem uświadomił so­ bie, że daleko w tyle pozostał Muneyasu, w dodatku bez konia i zbroi. Zawrócił. Le­ dwie się spotkali, kiedy nad rzekę dotarł Kanehira z oddziałem pięćdziesięciu kon­ nych. Kaneyasu nie chciał znów dostać się do niewoli. Zabił syna i w rozpaczliwej szarży rzucił się na wroga. Wkrótce padł pod ciosami mieczy. Jego głowę wystawio­ no potem na widok publiczny w lesie Sagi, w prowincji Bizen. Yoshinaka tymczasem nadal snuł in­ trygi. Przegrupował siły w Manju-no Sho, w Bitchu i chciał ruszać do Yashimy, lecz zmienił zamiary, kiedy powiadomiono go, że dotychczasowy sprzymierzeniec, Minamoto-no Yukiie, otwarcie potępił je­ go postępowanie. Stryj bowiem nie uległ namowom ambitnego bratanka i nie przy­ stał do spisku przeciwko Yoritomo. Yoshinaka odłożył wyprawę na zachód i natychmiast zawrócił do stolicy. Yukiie nie palił się do spotkania. Okrężną drogą umknął do Harimy. Tairowie tymczasem zgromadzili flotę, przepłynęli przez Morze Wewnętrzne i wy­ sadzili desant właśnie w Harimie, zajmując pozycje u stóp góry Muro (Muroyama). Dowództwo nad armią objęli Tomomori, Shigehira, Tadamitsu i Kagekiyo. Yukiie zamierzał śmiałym atakiem konnicy odrzu­ cić ich znów za morze. Sądził, że po zwy­ cięstwie uda mu się odzyskać względy Yoshinaki, ale przeliczył się z siłami. Ta­

irowie wciągnęli go w zasadzkę. Zaledwie z dwudziestką jeźdźców, w większości ran­ nych, udało mu się wyrwać z okrążenia. Wsiadł na prom w Takasago i umknął do Izumi. Stamtąd przejechał przez prowincję Kawachi i zawarował się w twierdzy Naga­ no, po zachodniej stronie góry Kongo. Yoshinaka tymczasem przybył nad rze­ kę Kamo, aby dokonać „inspekcji głów" pokonanych wrogów. Było ich ponad sześćset, wśród nich głowa naczelnego ka­ płana sekty tendai, Mei-una, i opata świąty­ ni Ninnaji, Enkeia. Ludzie ronili łzy na ten widok, lecz Yoshinaka ustawił swoich wo­ jowników twarzami na wschód i kazał im wydać trzykrotny okrzyk zwycięstwa. Kanclerz Naganori o wszystkim powiado­ mił eks-cesarza Goshirakawę, formalnie sprawującego władzę w imieniu Gotoby. W stolicy zapanował nastrój trwożnego wyczekiwania. Jesienią 1183 roku Goshirakawa wysłał do Kamakury dekret sankcjonujący do­ tychczasowe posunięcia Yoritomo i upo­ ważniający go do utrzymania porządku w kraju. Yoritomo w lot skorzystał z nadarzają­ cej się okazji. Noriyori i Yoshitsune otrzy­ mali rozkaz jak najszybszego zniszczenia wrogów. Oficjalnie chodziło o Tairów, lecz nikt nie wątpił, że na czarnej liście znalazł się przede wszystkim Kiso-no Yoshinaka. A w Heian-kyo działo się coraz gorzej. Yoshinaka zwołał naradę sztabu i oznaj­ mił, że zamierza zostać regentem. Przeko­ nano go jednak, że kampaku jest tytułem dziedzicznym, należnym jedynie człon­ kom rodziny Fujiwara. Wówczas siłą wtar­ gnął do rezydencji Goshirakawy i zażądał dla siebie nominacji na hetmana. Przerażo­ ny eks-cesarz ustąpił. Ogłosił, że Yoritomo jest buntownikiem, a Yoshinaka, jako pierwszy z rodu Minamoto, uzyskał upra­ gniony tytuł sei-i-taishogun. Dwudzieste­ go trzeciego dnia jedenastego miesiąca uwięził czterdziestu dziewięciu notabli i członków rady cesarskiej. Przy okazji po­ zbawił ich urzędów.

Noriyori i Yoshitsune dotarli już w tym czasie do Owari. Niepewni, co dalej robić, za­ trzymali się w świątyni Atsuta i pchnęli goń­ ca do Kamakury. Yoritomo ponowił rozkazy. Yoshinaka, syt chwały, lecz zaniepoko­ jony nastrojami panującymi w Kamakurze, przychylił się do prośby swoich najbliż­ szych doradców i uwolnił aresztowanych notablów. Spodziewał się, że w ten sposób przeciągnie na swoją stronę mieszkańców stolicy. Dziesiątego dnia dwunastego mie­ siąca eks-cesarz Goshirakawa przeniósł się wraz z dworem do rezydencji wielkiego szambelana Naritady, w Rokujo Nishi-no Toin. Trzy dni później Yoshinaka ogłosił początek obchodów świąt zakończenia ro­ ku. Cesarstwo w zasadzie rozpadło się na trzy części. Zachodnią rządzili Tairowie, na wschodzie dowodził Yoritomo, a w sto­ licy niepodzielnie władał Yoshinaka. Nie zaznał jednak sposobności aby w pełni za­ znać triumfu. Dawny sprzymierzeniec, Yukiie, już ściągnął oddziały do Kawachi, a od południa w stronę Heian-kyo zbliżali się Noriyori i Yoshitsune.

ŚMIERĆ KISO-NO YOSHINAKI Po przekroczeniu granicy Owari, armia Yoritomo podzieliła się na dwie części. Si­ ły główne, które prowadził Noriyori, po­ maszerowały przez Noji i Shinoharę, zaś drugi, mniejszy oddział, dowodzony przez Yoshitsune, przeszedł przez prowincję Iga i dotarł nad brzegi Uji, niemal w to samo miejsce, gdzie cztery lata temu wojska Minamotów i Tairów stoczyły pierwszą bitwę wojny Gempei. Rzeka mocno przybrała po wiosennych roztopach. Na domiar złego saperzy Yoshinaki rozebrali most i przegrodzili nurt siecią umocowaną do wbitych w dno pali. Z przeciwległej skarpy groźnie ster­ czały zaostrzone kołki. Yoshitsune zamie­ rzał nawet poniechać przeprawy, lecz kil­ ku młodych oficerów bez rozkazu rzuciło się w wezbrane wody, pociągając za sobą resztę wojska. Po krótkiej potyczce od-

działy Yoshinaki odstąpiły w kierunku gó­ ry Kohata. Zwycięstwo odniósł też Noriyori. Prze­ brnął przez płyciznę w Takanami i z flanki zaatakował żołnierzy Kanehiry, strzegących mostu Seta. Wystraszony Yoshinaka z setką jezdnych opuścił stolicę i przedarł się nad rzekę Kamo. W Rokujo stoczył zaciętą po­ tyczkę z niewielkim oddziałem żołnierzy Yoritomo. Niemal cudem uniknął śmierci. Minamoto-no Yoshitsune wjechał do Heian-kyo, mając u swego boku pięciu najwier­ niejszych gwardzistów. Przyjęty przez eks-cesarza, przekazał mu pozdrowienia od Yoritomo i złożył przysięgę lojalności. Goshirakawa powierzył mu opiekę nad pałacem. Pokonany przez własny klan Kiso-no Yoshinaka początkowo miał zamiar zawró­ cić do stolicy i uprowadzić eks-cesarza, lecz zrezygnował z tego na wieść, że pałacu

strzegą gwardziści Yoshitsune. Postanowił zatem poszukać Kanehiry. Pościg przez cały czas depta! mu po piętach. Wreszcie, śmia­ łym wypadem przedarł się przez Kamo i do­ tarł do Matsuzaki. Po ostatniej potyczce zo­ stało mu zaledwie sześciu ludzi. „Heike monogatari" dodaje, że w tych ciężkich chwi­ lach towarzyszyła mu także żona-wojowniczka, Tomoe. „Nieopisanie piękna. Jej urocze lico i ciężkie, krucze włosy zadziwia­ ły patrzących. A jednak potrafiła bez strachu siedzieć w siodle i dziarsko szyła z łuku. Gdy dobywała miecza, budziła strach po­ społu wśród bogów i demonów. Trudno by takiej szukać wśród tysiąca innych. Na wieść o wybuchu wojny, zbrojna w ciężki łuk i długi miecz, zajęła miejsce wśród do­ wódców. W wielu bitwach zdobyła nie­ zrównaną sławę. I teraz ocalała, choć wszy­ scy jej kompani padli zabici lub ranni". Nad jeziorem Uchide natknęli się na żołnierzy ocalałych z bitwy przy moście Se­ ta. Tam Yoshinaka serdecznie powitał Kanehirę, lecz nie miał żadnych złudzeń, co go wkrótce czeka. Zrozumiał swoje położenie i przygotował się do ostatniej szarży. „Miał na sobie ubiór z czerwonego broka­ tu pod zbroją szytą taśmami z chińskiego je­ dwabiu. U boku wisiał mu wspaniały miecz zdobny srebrem i złotem, a z hełmu wysoko sterczało złote widlaste godło wodza. Z jego dwudziestu czterech strzał o or­ lim upierzeniu większość została już wy­ strzelana w poprzedniej walce; jeszcze led­ wie ich kilka wystawało mu z kołczanu, kiedy Yoshinaka uchwycił w środku swój oplatany łuk, siedząc tak na swym sław­ nym siwym rumaku, srogim jak bies, w sio­ dle o złotych ozdobach. Natknąwszy się na hufiec swych wro­ gów, uniósł się wysoko w strzemionach i donośnym głosem zawołał: - Często słyszeliście o mnie, rycerzu z Kiso. Teraz możecie mnie widzieć. Jam jest wielki koniuszy, pan na Iyo, Yoshinaka z rodu Minamoto. (...) Pójdźcie i weźcie mo­ ją głowę, jeśli potraficie i pokażcie ją wasze­ mu Yoritomo!" (przekład A. Ślósarczyk).

Niemal wszyscy żołnierze z oddziału Yoshinaki polegli w drugiej bitwie nad Uji w pierwszych dniach 1184 roku. On sam zginął w lesie Awazu. Miał zaledwie trzy­ dzieści jeden lat. „Yoshinaka już całkiem sam pozostał w sosnowym zagajniku Awazu. Był to zaś dwudziesty pierwszy dzień pierwszego miesiąca. Zapadał zmierzch. Cienki lód po­ krył bagna i pola ryżu, aż trudno było roz­ różnić właściwą drogę. Nie trwało długo, aż koń Yoshinaki zapadł się w muliste bło­ to. Nie pomagał bicz, ni walenie piętami. Wierzchowiec przestał się rzucać i zamarł w bezruchu. Yoshinaka, nie bacząc na wła­ sne położenie, wciąż myślał o Kanehirze. Spojrzał za siebie i w tej samej chwili zo­ stał ugodzony w twarz strzałą, którą wypu­ ścił Tamehisa. Rana była śmiertelna. Yoshinaka bezwładnie zawisł na końskim karku. Dwaj wojownicy Tamehisy podje­ chali bliżej i odcięli głowę martwemu wo­ dzowi. Tamehisa wysoko uniósł krwawą zdobycz i krzyknął: - W całej Japonii znany z dzielności Kiso-no Yoshinaka zginął z rąk Miury-no Ishida Jiro Tamehisy!" Trzydziestotrzyletni Imai-no Shiro Kanehira, przyrodni brat Yoshinaki, popełnił samobójstwo. Brak natomiast w pełni wia­ rygodnych wieści o losie Tomoe Gozen. Niektóre źródła twierdzą, że na wyraźne życzenie Yoshinaki uciekła z zasadzki, za­ biła kilku napastników i później została mniszką. Według innej wersji wybrała śmierć w morzu, ale przedtem ukryła od­ ciętą głowę męża, aby uchronić ją od po­ hańbienia. Inna z legend głosi, że została schwytana i że poślubiła Wadę Yoshimoriego. Ich syn, Asahina, miał stać się jed­ nym z największych wojowników później­ szego okresu Kamakura. W niecały tydzień po ostatecznej klę­ sce Yoshinaki, eks-cesarz Goshirakawa ko­ lejnym dekretem nakazał Yoritomo znisz­ czenie wszystkich Tairów. Od tej pory na­ czelnik rodu Minamoto mógł legalnie dzia­ łać na terenie całego kraju.

KONIEC WOJNY GEMPE1 W drugim miesiącu 1184 roku eks-cesarz Goshirakawa wydal specjalny dekret, w którym nakazywał Minamotom likwida­ cję bezprawia w całym państwie. Yoritomo zyskał tym samym legalne poświadczenie wszystkich dotychczasowych poczynań i wolną rękę na najbliższą przyszłość. Tairowie, rozbici pod Kurikarą, wciąż nie mo­ gli na nowo zebrać pełnej armii. Przespali dogodny moment buntu Yoshinaki i teraz mogli jedynie obserwować, jak ród Minamoto bezkarnie wprowadza własne rządy na coraz większym obszarze kraju. Yoritomo działał z niezwykłą skutecz­ nością. W podbitych prowincjach pozyski­ wał wpływowych sojuszników i czynił z nich bezpośrednich wasali Kamakury (tzw. gokenin). Nadanie lenna wiązało się zwykle z nominacją na jakieś eksponowane stanowisko. W razie gdy sojuszników po­ czątkowo brakło, do prowincji wkraczało wojsko, pacyfikując wsie i miasta pod po­ zorem „szukania Tairów". Niższe szczeble lokalnej administracji były zarezerwowane dla członków klanu, dwór w Heian-kyo mianował tylko gubernatorów. Mimo niezaprzeczalnych sukcesów poli­ tycznych Yoritomo nie lekceważył przeciw­ nika. Z niepokojem też przyjął wieść, że silne oddziały Tairów stanęły warownym obozem w nadmorskiej dolinie kolo niedostępnej przełęczy Hiyodori, tuż pod zamkiem Ichinotani. Wojskiem dowodził Munenori, syn Kiyomoriego. W poprzek całej doliny usypano wysoki szaniec, wzmocniony kamieniami i dwiema basztami, a do zatoki wpłynęło kil­ kadziesiąt bojowych lodzi i okrętów. Armia Minamotów wędrowała na za­ chód w dwóch grupach. Większa, pod do­ wództwem Noriyoriego, posuwała się wzdłuż wybrzeża, druga, ponad połowę mniejsza - którą dowodził Yoshitsune - za­ toczyła szeroki łuk od północy. Zwycię­ stwo w starciu przypadło teoretycznie słab­ szemu Yoshitsune. Miody wódz postawił wszystko na jed­ ną kartę: zwycięstwo lub śmierć. 18 marca

1184 roku, wraz z garstką jeźdźców wdarł się na stromą przełęcz i zaskoczył Tairów nagłym atakiem. „Na czele trzydziestki jeźdźców pędził w dół Yoshitsune, a za nim podążali inni. Strzemiona żołnierzy jadących z tyłu uderzały niemal w hełmy tych, którzy jechali przodem. Stromizna była bardzo piaszczysta, tak że śli­ zgali się niemal przez czterdzieści metrów. (...) Widok był tak straszny, że jechali z zamknię­ tymi oczami" (przekład J. Godzimirski). Zaskoczeni Tairowie w panice uciekali do lodzi. W ogólnym zamieszaniu zginął siedemnastoletni Taira-no Atsumori, brata­ nek Kiyomoriego, zabity przez samuraja z klanu Minamoto imieniem Kumagai Naozane. Tragiczny los młodzieńca stał się później tematem wielu sztuk teatralnych i książek. Profesor Nitobe Inazo dostrzega w tym wydarzeniu wręcz kwintesencję poję­ cia bushi-no nasake (czułości wojownika). „Zawsze głoszono, iż samurajowi przede wszystkim przystoi dobroć wobec słabych, uciśnionych i podbitych. Znawcy japońskiej sztuki muszą znać obraz przed­ stawiający kapłana jadącego tyłem na kro­ wie. Ów jeździec był ongiś rycerzem, któ­ rego imię wspominano z trwogą. W strasz­ nej walce (...) będącej jedną z decydują­ cych walk w naszej historii, dopadł on nie­ przyjaciela i w pojedynku objął go oburącz z żelazną silą. Obyczaj rycerski wymagał, by w podobnym wypadku nie przelewano krwi, jeśli słabszą stroną nie był człowiek takiego samego stanowiska jak strona sil­ niejsza. Surowy wojownik chciał koniecz­ nie poznać swego przeciwnika, ale gdy ten wzdragał się imię swoje wyjawić, zerwał mu hełm i ze zdumieniem ujrzał młodą, piękną twarz bez zarostu. Wówczas puścił przeciwnika, pomógł mu wstać z ziemi i rzekł doń po ojcowsku: - Idź młody książę do swej matki! Miecz Kumagai nie skala się ani kroplą krwi twojej. Spiesz się i umykaj przez ten wąwóz, zanim ukażą się twoi nieprzyja­ ciele!

Młodziutki bojownik wzdragał się przed ucieczką i błagał Kumagai, aby go zabił natychmiast w imię ich obopólnego honoru. Nad siwą głową starca połyskuje zimna stal, co już tak często przecinała nić żywota, ale dzielne serce jego ogarnia li­ tość. W duszy ukazuje mu się obraz wła­ snego syna, który tego samego dnia po raz pierwszy w bój wyruszył. Silna dłoń stare­ go woja drży, jeszcze raz prosi swą ofiarę, by zechciała uciekać co żywo i ratować swe życie. Ale prośby jego daremne. Już słychać kroki nadchodzących towarzyszy. Wtedy zawołał: - Gdyby cię wytropili, mógłbyś paść z ręki mniej szlachetnej niż moja. O, nie­ skończoności! Przyjmij jego duszę. Błysnął miecz i zabarwił się krwią młodzieńca. Po skończonej wojnie wraca nasz bojownik w triumfie do domu, ale cześć i chwała go nie cieszą. Rzuca zawód wojskowy, strzyże włosy, wkłada suknię duchowną, resztę dni zapełnia żywotem pobożnego pielgrzyma. Nigdy plecy jego nie zwracają się ku zachodowi, gdzie raj jest, skąd zbawienie przychodzi, a gdzie słońce codziennie zdąża na spoczynek" (Nitobe).

Tymczasem część niewielkiego oddzia­ łu Yoshitsune uderzyła gwałtownie na tyły umocnień. Inni zaś podpalali obóz, dosłow­ nie korzystając z zaleceń chińskiego kla­ sycznego traktatu „Sztuka wojenna": „Jest pięć sposobów atakowania ogniem. Pierwszy to palenie ludzi, drugi zapasów, trzeci wozów i wyposażenia, czwarty skła­ dów. Piąty to używanie pocisków zapalają­ cych (...) Trzeba wybierać jeden z pięciu rodza­ jów ataku ogniowego zależnie od zmienia­ jących się warunków". (Sun Zi) Ci z Tairów, którzy zdołali wsiąść na okręty, pośpiesznie odpłynęli poza zasięg łuków. Wkrótce potem na wodach zatoki pojawiła się niewielka łódka, z której ster­ czał wysoki drąg z zatkniętym na końcu rozpostartym wachlarzem. Minamotowie przyjęli to osobliwe wyzwanie. Ich najlep­ szy łucznik Nasu-no Yoichi, wjechał w wo­ dę, tak że fala sięgała niemal szyi konia, wycelował starannie i wypuścił strzałę. Odległość wynosiła około sześćdziesięciu metrów, lecz mimo to ostry grot rozdarł wachlarz i strącił go z tyczki. Żołnierze obu armii zgodnie wznieśli donośny okrzyk po­ dziwu dla zręczności strzelca; bywały

chwile, że osobiste męstwo stawiano wyżej niźli niechęć do wroga. Potyczka pod Ichinotani stanowiła środkową część dramatu rozpoczętego na przełęczy Kurikara. Akt ostatni nastąpił dwanaście miesięcy później, wiosną 1185 roku, na Morzu Wewnętrznym. Yoshitsune raz jeszcze potwierdził swój talent strate­ giczny. W burzliwą noc 21 marca, wbrew namowom sztabu, wyszedł z portu w sile zaledwie pięciu okrętów i wyparł Tairów z Yashimy. Zaskoczony przeciwnik nie zdawał sobie sprawy ze szczupłości od­ działu Minamotów. Korzystając z pomocy własnej floty pośpiesznie wycofał się z za­ chodniej części Morza Wewnętrznego. Do walnej bitwy doszło po miesiącu, 25 kwiet­ nia, na wodach cieśniny Dan-no ura. „...Minamotowie, jak i Tairowie upo­ rządkowali swe szyki bojowe. Pomiędzy łodziami obu stron ciągnęła się przestrzeń morza zaledwie na jakie dwie mile. Morze w Monji, Akama i Dan-no ura było wzbu­ rzone i znajdowało się w odpływie, tak że łodzie Minamotów mimo woli były zno­ szone przez fale, podczas gdy łodzie Ta­ irów popychane falami podpływały coraz to bliżej". Po rozwinięciu szyków bojowych, wal­ kę już tradycyjnie rozpoczęli łucznicy. „Tymczasem Heike (Taira, przyp. W. N.) uformowali swe przeszło tysiąc łodzi w trzy linie bojowe. Na czele pierwszej linii płynął Hyodoji Hideto z Yamaga, mając pod sobą przeszło pięćset łodzi. Za nim znajdo­ wała się druga linia bojowa licząca ponad trzysta lodzi, gdzie rej wiodło kilku ludzi z rodu Matsuura. Najmłodszy z synów Kiyomori (- Kiyomoriego, przyp. W. N.) na czele dwustu z górą lodzi pociągnął w trze­ ciej linii. Hyodoji Hideto z Yamaga, który sam był najświetniejszym łucznikiem na Kyushu, wybrał przede wszystkim pięciuset zwykłych wojowników, poustawiał ich na dziobach, a ci obróciwszy się w jednym kie­ runku wypuszczali naraz po pięćset strzał. Natomiast po stronie Minamotów, którzy mieli ponad trzy tysiące lodzi, nikt

by nie poznał, że rozporządzają oni tak znaczną przewagą sił i gdzie skupia się ich najlepsze wojsko, bo z rzadka tylko strzelali." Pozornie słabsi Tairowie zyskali z po­ czątku niewielką przewagę, gdyż morale wojska podnosiła świadomość, że na jed­ nej z łodzi znajduje się prawowity cesarz, siedmioletni wówczas Antoku. Przełom nastąpił w chwili, gdy część oddziałów niespodziewanie przeszła na stronę Mina­ motów. „Heike monogatari" podaje, że ja­ ko pierwszy zdradził Kakibe Shigeyoshi z Awa, który „przez trzy lata służył wier­ nie u Tairów", ale zapomniał o swych po­ winnościach na wieść o pojmaniu syna. W ślad za Shigeyoshim oderwali się wo­ jownicy z Shikoku i Kyushu. Okręty Mina­ motów podeszły do abordażu. W obliczu nieuchronnej klęski Tairowie próbowali salwować się ucieczką wpław, lecz ginęli od celnie mierzonych strzał rozstawionych na brzegu łuczników. Piastunka, a zarazem babka cesarza (wdowa po Kiyomorim) „...sama nie przestając płakać, dodawała mu otuchy, rozczesując mu jednocześnie włosy od środka głowy na dwie strony i pozwalając im opadać na jego seledyno­ wą szatę, po czym cesarz tonąc we łzach złożył swe małe ręce i zwracając się naj­ pierw na wschód pożegnał się ze świątynią w Ise, a potem zwracając się na zachód wypowiedział wezwanie do Buddy. Wtedy Niidono wzięła go mocniej w ramiona: - I pod falami będziesz mieć swą stoli­ cę... - krzyknęła dla dodania mu otuchy i pogrążyła się w morskie fale..." (przekład W. Kotański). Taira-no Norimori obwiązał się sznurem z przytroczoną kotwicą, zanim wyskoczył za burtę okrętu. Taira-no Noritsune rzucił się w głąb morza, pociągając za sobą dwóch wojowników wroga. Taira-no Tomomori przed śmiercią wdział drugą zbroję... Pod Dan-no ura klan Taira poniósł osta­ teczną klęskę, tracąc przy okazji swych naj­ lepszych synów. Triumfował za to dwudzie­ stoczteroletni Minamoto-no Yoshitsune.

PO WOJNIE Los sprawił, że lojalny i bitny Yoshitsune w krótkim czasie dołączył do swoich po­ przedników. Ambitny Yoritomo nie chciał dzielić władzy nawet z własnym bratem. Nie potrafił dorównać mu sławą, więc po­ stanowił go usunąć. Za pretekst posłużyła zdrada, której rzekomo dopuścił się Yukiie, stryj i dawny sprzymierzeniec Kiso-no Yoshinaki. Yoshitsune, z rozkazu naczelni­ ka rodu, znów miał odegrać rolę kata, lecz tym razem odmówił, tłumacząc się choro­ bą. Yoritomo potajemnie nasłał na niego zabójcę. Yoshitsune wywinął się śmierci, zabił najemnika i otwarcie poprosił o po­ moc Goshirakawę. Ten z kolei, cesarskim dekretem znów uznał, że Yoritomo jest ba­ nitą i buntownikiem. Yukiie i Yoshitsune ruszyli na Shikoku w poszukiwaniu rekruta do nowo budowanej armii. Zły nie na żarty Yoritomo po raz pierwszy od wielu lat opu­ ścił Kamakurę i osobiście - choć nie sam przybył do stolicy. Wystraszony Goshirakawa anulował ostatni dekret. Wkrótce też, w 1189 roku, padli w walce Yoshitsune i Yukiie (w myśl tradycji, Yoshitsune po­ noć popełnił samobójstwo, żeby uniknąć hańbiącego pojmania). Yoritomo, po kam­ panii na północy kraju i pacyfikacji dóbr Fujiwarów, wrócił na rodowe włości i zajął się umacnianiem nowego systemu władzy, zwanego później „bakufu" - „rządy spod namiotu". Inwestyturę na shoguna uzyskał w 1192 roku, od cesarza Gotoby. Bakufu Minamotów stopniowo objęło całą Japonię, a słowo shogun stało się sym­ bolem potęgi zarówno politycznej jak i mi­ litarnej. Wojskowa dyktatura zyskała cere­ monialną oprawę, a dawny „namiot" został zastąpiony przez pałac. Wprawdzie dyna­ stia Minamoto została odsunięta od władzy i wygasła tuż po zamordowaniu ostatniego z synów Yoritomo, ale shogunowie rządzi­ li Japonią aż do drugiej połowy XIX wieku. Arystokracja okresu Heian na zawsze odeszła w cień, całkowicie też się zmieniło gospodarcze i polityczne oblicze kraju. To, co do tej pory uważano za rdzennie japoń­

skie, bezpowrotnie przepadło. Zostały tyl­ ko literackie opisy świata, który zniknął bez śladu. Wojownicy stworzyli własną, odrębną kulturę, do dziś obecną w sposobie myśle­ nia i postępowania wielu Japończyków. Kształtowała się nowa etyka rycerska, w której najważniejszą rolę pełniło poczu­ cie honoru, dyscyplina duchowa, odwaga i wierność. Buddyzm zdobywał popular­ ność we wszystkich warstwach społeczeń­ stwa. Powstawały zupełnie nowe dzieła li­ terackie, sławiące męską dzielność i więzy przyjaźni. Najbardziej charakterystyczną formą prozy dla tego okresu stała się „opo­ wieść wojenna" (gunki-monogatari lub senki-monogatari), w której wykorzysty­ wano - w mniej lub bardziej przetworzonej formie - echa niedawnych wydarzeń. Jej źródeł należy upatrywać w pieśniach śpie­ wanych przez wędrownych grajków. Utwory te cechowała przede wszystkim prostota słowa i nieskomplikowany rytm prozy poetyckiej. Łatwo trafiały do ucha, więc wplatano w nie czasem krótkie wier­ sze chińskich i rodzimych poetów, i wątki moralizatorskie. W odróżnieniu od wysu­ blimowanych opowieści okresu Heian, bę­ dących w gruncie rzeczy pochwałą indywi­ dualizmu, autorzy gunki-monogatari o wie­ le bardziej cenili bohatera zbiorowego. Przede wszystkim ciekawiły ich losy ro­ dów i klanów, oraz relacje z bitew z udzia­ łem setek wojowników. Lubowali się także w szczegółowych opisach zbroi i broni. Najwybitniejsze opowieści wojenne, ta­ kie jak „Hogen monogatari" (ok. 1220), „Heiji monogatari" i „Heike monogatari", łączą w sobie barwną narrację ballady wę­ drownego pieśniarza z talentem literackim autora lub autorów. Pisali je najczęściej dworzanie lub mnisi, dobrze władający ję­ zykiem zrozumiałym dla wszystkich czy­ telników. Na tym tle „Heike monogatari" jest dziełem szczególnym, mówiącym w zasadzie o nietrwałości ludzkiej egzy­ stencji. Dumni Tairowie nie wierzą w licz-

ne ostrzeżenia losu i ponoszą za swoje czy­ ny bardzo wysoką karę. Można tu się do­ szukać koncepcji buddyjskiej karmy, ale bardziej widać w tym jednak życiową prze­ strogę. Wąwóz Kurikara, niemy świadek wy­ darzeń, które doprowadziły do narodzin zu­ pełnie innej Japonii, leży dziś w prefektu­ rze Toyama i wciąż, tak jak w 1183 roku, jest porośnięty gęstym lasem i rzadko od­ wiedzany. Najlepiej dotrzeć tam samocho­ dem, ze stolicy prefektury, miasta Toyama, albo z Kanazawy. Kręta droga wiedzie aż na sam szczyt góry Tonami, skąd rozciąga się wspaniały widok na całą okolicę, łącz­ nie z wybrzeżem Morza Japońskiego. W świątyni Fudo-ji, założonej w VIII wie­ ku przez mnicha przybyłego z Indii, prze­ chowywane są pamiątki związane z bitwą, między innymi zardzewiałe głownie mie­ czy i naginata, znalezione na polu walki. Wokół niej rośnie dzisiaj siedem tysięcy drzew wiśni, posadzonych w 1959 roku. Olbrzymi kamienny stół wyznacza miejsce, gdzie obozował sztab Tairów. W pobliżu ustawiono nawet dwa jaskrawo malowane byki, z pochodniami u rogów. Plan wska­ zuje drogę do skromnej, lecz niezwykłej w swojej prostocie świątyni Gokoku Hachimangu, w której modlił się Yoshinaka. Po drugiej wojnie światowej budynek wpi­ sano na listę ważnych zabytków historycz­ nych. Co roku, piętnastego września, odby­ wa się tutaj ceremonia miyameguri, czyli „obchodu świątyni", upamiętniająca zwy­

cięstwo Yoshinaki. Nieco poniżej, u stóp wzgórza, stoi konny posąg wodza, z łukiem i w pełnej zbroi. Do niedawna, na jego ple­ cach, powiewał sztandar sashimono, w rze­ czywistości wprowadzony dopiero w XVI wieku. Na ten anachronizm zwracało uwa­ gę wielu znanych badaczy, m. in. Stephen Turnbull. Sztandar zdjęto i nic już nie za­ kłóca sylwetki pomnika. Muzeum Yoshinaki mieści się dość da­ leko, bo aż w Hiyoshi, w prefekturze Naga­ no. Tam także można znaleźć staw nazwa­ ny imieniem Tomoe. Wielu uciekinierów z Kurikary schroni­ ło się w ukrytej dolinie w górnym biegu rzeki Sho, zwanej dawniej Ogami. Była to dzika, zalesiona kraina, jak powiadano „dostępna jedynie dla ptaków", złożona z długiego łańcucha wąwozów, z których każdy miał jeszcze kilka dalszych odnóg. Największe z powstałych tam wiosek, Ainokura, Suganuma (w obecnej prefektu­ rze Toyama) i Ogimachi (w prefekturze Gifu), do dzisiaj wyglądają tak, jak w czasach Tairów. W 1995 roku zostały wpisane na listę dziedzictwa światowego. Życie toczy się tutaj własnym, ustalonym trybem, a w miejscowym folklorze przetrwały ele­ menty dawnych rytuałów. Szesnastego września, podczas święta Johana mugiya matsuri, w melancholijnym tańcu „Mugiya-bushi" biorą udział wyłącznie mło­ dzieńcy, ubrani w ceremonialne czarne ki­ mona, z mieczami u boku i białymi przepa­ skami na głowach.