Logica Modernorum: a Contribution to the History of Early Terminist Logic: Texts and Indices Vol II, Part II (Philosophical texts & studies)

WIJSGERIGE TEKSTEN EN STUDIES onder redactie van PROF. DR. C. J. DE VOGEL EN PROF. DR. K. KUYPERS Uitgaven van de Fil...

Author: L.M. de Rijk

13 downloads 804 Views 36MB Size Report

This content was uploaded by our users and we assume good faith they have the permission to share this book. If you own the copyright to this book and it is wrongfully on our website, we offer a simple DMCA procedure to remove your content from our site. Start by pressing the button below!

Report copyright / DMCA form

DOWNLOAD PDF

WIJSGERIGE TEKSTEN EN STUDIES onder redactie van PROF. DR. C.

J.

DE VOGEL EN PROF. DR. K. KUYPERS

Uitgaven van de Filos
1.

L. M. DE RIJK, Ph.D., Petrus Abaelardus, Dialectica. First complete edition of the Parisian manuscript.

2.

B. L. HIJMANS Jr., Ph.D., 'AI:KHI:II:. Notes on Epictetus' educational system.

3·

L. M. DE RIJK, Ph.D., manuscripts.

Garlandus Compotista, Dialectica. First edition of the

PROF. R. H. POPKIN, The History tj Scepticism Jrom Erasmus to Descartes. Part l. LEO ELDERS S. V. D., Ph.D., Aristotle's Theory tj the One. A commentary on book X of the Metaphysics. 6.

L. M. DE RIJK, Ph.D., Logica A1odernorum, A Contribution to The History of Early Terminist Logic. vol. l. On The Twe!fth Century Theories tj Fallacy.

7·

W. N. A. KLEVER, Ph.D., ANAMNHI:II: en ANArnrH. Gesprek met Plato en Aristoteles over het menselijk kennen.

8.

A. C. VAN GEYTENBEEK, Ph.D., A1usonius Rtifus and Greek Diatribe.

9·

J. MANSFELD, Ph.D., Di e Ojfenbanmg des Parmenides und di e mensch/iche Welt.

IO.

W. VAN DOOREN, Ph.D., Het totaliteitsbegrip bij Hegel en zijn voorgangers.

II.

DR. J. LOUET-FEISSER, De wijsbegeerte en het wetenschappelijk beroep op dejeiten.

I 2.

C. J. DE VO GEL, Ph.D., Pythagoras and ear!J Pythagoreanism. An interpretation of neglected evidence on the philosopher Pythagoras.

13·

LEO ELDERS S. V. D., Ph.D., Aristotle's Cosmology. A commentary on the De caelo.

DR. TH. DE BOER, De ontwikkelingsgang in het denken van Husserl. C. DE DEUGD M.A., Ph.D., D.Litt., The sign!ficance tj Spinoza's jirst kind tj knowledge. 16.

L. M. DE RIJK, Ph.D., Logica Modernorum, A Contribution to The History of Early Terminist Logic. Vol. 11, Part l. The Origin and Ear!J Development

tj The Theory tj Supposition; tj The Theory '!J Supposition. Texts

Vol. 11, Part. Il. The Origin and Ear!J Development

and Indices.

LOGICA MODERNORUM A CONTRIBUTION TO THE HISTORY OF EARLY TERMINIST LOGIC

BY

L. M. DE RIJK, PH.D. Professor of Mediaeval Philosophy in the Universities of Nijmegen and Utrecht

VOL. Il - PART TWO THE ORIGIN AND EARLY DEVELOPMENT OF THE THEORY OF SUPPOSITION

TEXTS AND INDICES

ASSEN -

MCMLXVII

VAN GORCUM & COMP. N.V.- DR. H.

J.

PRAKKE & H. M. G. PRAKKE

The publication cf this book was made possible throuah a arant jrom the Netherlands Oraanisationjor the Advancement cf Pure Research (Z.W.O.)

© 1967

by Koninklijke Van Gorwm & Comp. N. V., Assen, The Netherlands

No parts cf this book may be reproduced in any Jorm, by print, photoprint, micrcifilm or any other means without written permissionjrom the publisher.

Printed in The Netherlands by Royal VanGorwm Ltd., Assen

TEXTS EDITION OF A NUMBER OF TRACTS DATING FROM C. I I 30 UP TO C. I 220

Introductiones Montane minores

Il Abbreviatio Montana

III

v VI

2 De arte disserendi 3 lntroductiones Norimbergenses Ars Emmerana .

143-174

Ars Burana •

175-213

Tractatus Anagnini

215-332 217-232 233-257 258-282 283-296 297-326 327-332

De arte dialetica.

De predicabilibus

2 3 4 5 6

VII

73-107 109-141 113-126 127-133 134-141

Excerpta Norimbergensia

l

IV

7-71

De argumentationum generibus De suppositionibus De propositionum generibus earumque probatione De quinque dictionum generibus De arte sophistica

Tractatus de univocatione Monacensis.

333-351

lntroductiones Parisienses

353-373

Logica "Ut dicit".

375-411

Logica "Cum si t nostra"

4~-451

XI

Dialectica Monacensis

453~638

XII

Fallacie Londinenses .

639-678

XIII

Fallacie Magistri Willelmi

679-702

XIV

Tractatus de proprietatibus sermonum

703-730

Qyaestiones Victorinae .

731-769

VIII IX

x

xv

I

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

ARGUMENTUM

lntroductio De sono . De voce De voce significativa De nomine . De verbo De oratione . De propositione

l 11 11

12 13 15 16

18

DE PROPOSITIONE CATHEGORICA

22

De divisione cathegorice De oppositione cathegoricarum De contrariis . De subcontrariis De subalternis . De contradictoriis De conversione cathegoricarum De conversione que fit per contrapositionem De conversione simplici De conversione per accidens De equipollentiis propositionum

23 25 25 28

DE PROPOSITIONE YPOTHETICA

39 40

De divisione ypothetice . De divisione ypothetice composite De connexa . De illis propositionibus que exigunt utramque partem esse veram De divisione ypothetice simplicis . De locis qui solent assignari in ypothetica simplici De toto et parte De toto integro . [De loco a pari De loco ab oppositis] De loco a pari A pari in predicatione A pari in inferentia A pari in comitantia A pari in quantitate Que regule assignentur a pari in predicatione De loco ab oppositis De loco ab inmediatis De sillogismis qui fiunt ex ypothetica simplici De sillogismis qui fiunt ex ypothetica composita

29

30 34 34 35 37 37

41 42 43 45 47 47

56 58 59 60 60 60 60 61 61

62 66 67

69

ARGUMENTUM

lntroductio De sono . De voce . De voce significativa De nomine . De verbo De oratione . De propositione

11 11

12 13 15 16

18

DE PROPOSITIONE CATHEGORICA

22

De divisione cathegorice De oppositione cathegoricarum De contrariis . De subcontrariis De subalternis . De contradictoriis De conversione cathegoricarum De conversione que fit per contrapositionem De conversione simplici De conversione per accidens De equipollentiis propositionum

23 25 25 28 29 30 343435 37 37

DE PROPOSITIONE YPOTHETICA

De divisione ypothetice . De divisione ypothetice composite De connexa . De illis propositionibus que exigunt utramque partem esse veram De divisione ypothetice simplicis . De locis qui solent assignari in ypothetica simplici De toto et parte De toto integro . [De loco a pari De loco ab oppositis] De loco a pari A pari in predicatione A pari in inferentia A pari in comitantia A pari in quantitate Que regule assignentur a pari in predicatione De loco ab oppositis De loco ab inmediatis De sillogismis qui fiunt ex ypothetica simplici De sillogismis qui fiunt ex ypothetica composita

39

4-0 4-1 4-2 4-3 4-5 4-7 4-7 56

S8 59 60 60 60 60 61 61 62

66

67 69

SIGLA

V

codex Vindobonensis (V.P.L. 2486) saec. XII

ve

manus quae correxit V

W

codex Wuelferbitensis (56.20 Aug. 8°) saec. XII

wc

manus quae correxit W scripsi expunxi(t)

(

)

supplevi(t) usque ad

(

......)

+ (

lacunam esse censeo ad di t

)

omittit

(?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

lntroductio

De duobus in logica agitur, scilicet de vocibus et rebus. Sed quia f. 38vb doctrina vocum prior est doctrina rerum, ideo primum de voce agamus. Sed quia vox super se habet sonum quasi genus suum, ideo de sono quid ipse sit dicamus. 5

De sono

So nus est quicquid aure perCipltur. Probo quod hec non est descriptio soni: neque hic sonus neque alius sonus est quicquid aure percipitur; ergo nullus sonus est quicquid aure percipitur. A descriptione remota. Qua re si c intelligendum est: so nus est id quod aure percipitur. IO Adhuc opponitur quod quidam sonus non est sonus. Sonus qui fit in nemore et longe remotus est ab auribus, a nullo percipitur et, si nichil est sonus nisi quod aure percipitur, iste sonus, scilicet fragor arboris, non est so nus; et si iste so nus non est so nus, ergo quidam so nus non est sonus. A parte. Quare sic intelligendum est 'sonus est quicquid aure 15 percipitur' id est: quicquid perceptibile est aptitudine, etsi non actu percipiatur .j

De voce f. 39ra

Vox alia significativa, alia non-significativa. Queritur utrum hec [f. 156r] divisio sit suffìciens et per opposita. Suffìciens est, sed non videtur esse per opposita, cum eadem vox videatur esse significativa et non-significa20 ti va, ut bee vox 're x' ; quia di etio est, significativa est; quia pars nominis et sillaba unius nominis est, scilicet 'sorex', id circo est vox non-significativa. Unde videtur eadem vox esse significativa et non-significativa. Sed non est ita, quia, quando est significativa, non est non-significativa. Eadem enim ratione probari posset quod eadem propositio esset significativa 25 et non-significativa, quia in vi propositionis retenta veri significativa 13 quidam] quoddam V 17sqq. hinc incipit codex Wue!ferbitensis (= W). 17 non (significativa) W queritur V si queratur W 18 opposita + respondeatur W (esse) W 19 (videatur esse) W significativa + sit W 20 prius (quia) W alterum (est) W et + quia W 21 prius (est) W alterum (est) V 24 (enim) V (eadem) W 25 quia W et V

12

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

est; ut pars autem conditionalis considerata, est veri non-significativa. De voce non-significativa pretermittendum est, de voce autem significativa agendum est.

De voce significativa

Vox significativa sic dividitur: alia significativa naturaliter, alia ad placitum. Queritur utrum hec divisio sit suffìciens et per apposita. ltai. Opponunt sophistice hoc modo : vox significativa est que potest significare et que actu significat; si dicimus quod potest significare, tunc quedam vox est significativa nec natura nec ad placitum, sicut vox illa que non instituta est ad aliquid significandum; si nec natura vero nec ad placitum, (tunc significativa non est) ; et tamen significativa est per predictam diffìnitionem, quia potest significare. Quod sic potest probari. Si significabit, tunc illud 2 est; sed significabit, quia instituetur ad ali qui d significandum. Quod non procedit. Non enim si significabit, potest significare, sicut non sequitur: 'iste puer vincet istum magnum hominem; tunc potest illum vincere'. Si autem dicamus vocem significativam esse ex hoc quod actualiter significat, tunc quedam voces sunt significative, que etiam non-significative, tunc quedam propositiones sunt et quedam alie que non proferuntur; quod omnimodo contradicendum est. Nec est dicendum simpliciter vocem esse significativam que potest significare vel que significat actualiter, sed que habet apl(4tudinem significandi ex institutione, quia antequam instituta sit, nullam habet aptitudinem significandi. Fitalia obiectio contra supradictam vocis significative divisionem hoc modo. Nulla est vox significativa que non sit significativa vel ad placitum vel naturaliter; et vox significativa dividitur hac divisione: l prius (est) W pars V possit W veri V tamen W 2 (autem) W 7-10 (queritur ..... . 11 vero nec ad placitum] vero q. pia. W 12 alterum (est) V ad placitum) V 14 significabit V significat hoc W instituetur] instruietur ( !) V instituta est W 15 (non enim si) W potest V poterit W 16 (magnum hominem) W 17 illum + potest V (esse) W 18 que + nam nunc non sunt W 19 (tunc) W (sunt) V 21 (esse) V 22 actu significat W 27 naturaliter V natura W significativa V siquidem W hac divisione + [ergo non dividitur] W 'intelligas: "respondendum est: 'ita' (= "yes, it is")." z illud est intelligendum est pro potest significare.

5

10

15

20

25

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

13

vox alia significativa naturaliter, alia ad placitum; ergo in hac divisione dividitur aliqua earum; sed nulla earum dividitur hac divisione; ergo non dividitur hac divisione vox significativa. Quod non procedit, quia, quando dicimus vocem significativam dividi, non dicimus dividi aliquam vocem significativam habentem aptitudinem significandi, sed hoc ipsum quidem quod designatur per hunc terminum 'vox significativa'. Opponitur etiam sophistice: 'quedam vox naturaliter significat' verum est; ergo quedam vox naturaliter significat verum. Inducitur ad hoc quasi simile: 'album est quod video; ergo album video'. Hec similitudo sophystice inducta est, nec est similitudo, quia hoc argumentum quod inducitur pro simili, verum est et non sophisticum, illud vero ad guod inducitur, sophisticum est nec verum, quia sophistica est propositio quando dicimus: 'verum est quod quedam vox naturaliter significat; si 'quod' accipiatur in vi nominis, falsa est propositio; si autem accipiatur in vi coniunctionis, vera est. Et per hoc non sequitur aliquam vocem significare verum, sicut non sequitur: 'bonum est quod video; ergo video bonum'. De voce significativa naturaliter omittendum est, de voce significativa ad placitum agendum est. Que si c dividitur: alia nomen, alia verbum, alia oratio. De nomine

Nomen sic diffinitur ab Aristotile1 : nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars significativa est separatim. Queritur si hec diffinitio convertibilis sit cum suo diffinito. Ita 25 est. Ergo quicquid est nomen, est vox significativa etc.; et econverso; 2 prius earum V illarum W alterum earum Ve 3 vox V illa( !) W 4 (dividi aliquam) W 5 significativam + dividi W 5 habentem + aliquando (? pro aliquam) W 6 designatur V non significatur W (ha ec /ectio ex nota marginali orta esse videtur) 7 (etiam) W 8 naturaliter significat vera W dividitur verum est V 9 (quasi) W 10 quia W et V 12 (est) W 12-13 sophistica est propositio V sophisticum illatio W 13 (est) W significet W alterum quod V quidem W 14 accipitur W 15-16 (aliquam . . . . . . sequitur) W 16 (est) W 18 significante W dimittendum W 18-19 significante W 19 attendendum W 22-23 ad placitum . . . . . . separatim V etc. W 24 ita est V vere W 25 vox significativa etc. V talis W

r De lnterpr.; 16a 19-21 (in versione boethiana: nomen ergo est vox significativa secundum placitum sine tempore, cuius nulla pars est significativa separata. Cfr. De ~Il. categ. I, 7940 8-9 et Introd. ad ~Il. categ. 762 D 3-5.

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

sed omne adverbium est vox significativa ad placitum etc.; ergo omne adverbium est nomen. Quod nullum est inconveniens in dialetica, quia in dialetica adverbium comprehenditur sub nomine. Potest etiam dici quod obliquus casus nomm1s est vox [f. 157v] significativa ad placitum etc., ut 'Catonis' et 'Catoni'; et etiam infinitum nomen, ut 'non-homo' et 'non-lapis'; ergo illa nomina sunt. Quod contra Aristotilem esse videtur qui diciti in Periermeniis infinitum nomen non esse non1en, ut 'Catonis' et 'Catoni' non esse nomina, sed casus nominis. Sed ipse Aristotiles datz ibi duas nominis diffìnitiones, unam largam, que complectitur finita nomina et infinita, obliquos casus et f. 39rb nominativos, et unam strictam, que removet obliquos casus et nomina infinita a nominis proprietate. Fit quedam obiectio sophistica contra predictam nominis diffìnitionem hoc modo: omne nomen significa t aliquid si ne tempo re; ergo o m ne nomen significat aliquid preter tempus; ergo hoc nome n 'tempus' significat aliquid preter tempus. Quod non procedit, quia, quando dicimus: 'o mne nomen significat aliquid preter tempus', hoc est: absque temporis discretione; quando vero dicimus: 'sed hoc nomen "tempus" sign!ficat aliquid preter tempus', non retinentur verba in eadem significatione, idest in eodem sensu, sed tantumdem valet ac si diceremus: 'hoc nomen "tempus" significat tempus et preter hoc hoc aliquid'. Opponitur iterum ad hoc quod dictum est in diffìnitione nominis 'cuius nulla pars significativa est separata', hoc nomen 'res' significat separatum, quia per se prolatum et ipsum est pars nominis, huius scilicet 'respublica' ; ergo falsum est quod nulla pars ,'flominis significa t separata. Quod non procedi t. Non enim intelligimus sic 'cuius nulla pars significativa est separata', quod nulla pars nominis significare possit a constitutione nominis separata, sed quod, retenta per se,

5

10

J

l prius omne adverbium] adverbium omne V adverbium esse W significativa ad placitum etc. V talis W altemm (omne) V 2 alterum (est) W dialectica W 2-3 (quia in dialetica) W 5 (ad placitum) W (etiam) W 6-7 quod . . . . . . videtur V contra quod videtur esse Aristotiles W 7 in perierm. sic semper V 7-8 infinitum nomen non est . . . . . . nomina V infinitum non esse nomen ut catoni non est nomen ut [catonis] et catoni non esse nomen W 8 pritis esse] est V 8 ut W et V 9 dat] dicit V W (ibi) W 10 comprehendit W 11 que + continet nomen finitum et W 14 sine tempore V secundum te m pus W 18 vero V autem W 18-21 ( dicimus . . . . . . significat) W 21 preter hoc hoc aliquid V preter hoc aliquid W 23 (nominis) W (est) W separatum W separata V 25 (scilicet) W 26 significat V significativa W non enim V nam sic W (sic) W 27 (est) W quod V quia W (nominis) W 28 (a) W retenta W contenta V

'lbid. l, 16a 32-b 1.

z lbid. l, 16a 29-32.

15

20

25

15

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

secundum vim illam quam habet in compositione, nullam habet significationem aliqua pars ipsius nominis. De verbo

<. . . . . . . . . . . 5

•

•

•

•

•

•

•

• )

I

Diffinitur autem et si c verbum. V e r b u m est vox significativa ad placitum etc. 2 Sed participium est vox talis; ergo est verbum. Quod bene conceditur a dialeticis, quia dialeticiJ duas tantum dicunt esse partes orationis, scilicet nomen et verbum, comprehendentes sub 'nomine' 10 adverbia, eoquod definitam per se habent significationem, sicut et nomina; sub 'verbo' vero participium, quia consignificat tempus quemadmodum et verbum. Ceteras partes non dicunt partes esse orationis sed quasi colligamenta.4 Potest etiam dici, sicut diximus de participio, quia verbum 15 preteriti temporis et futuri est vox significativa ad placitum etc., et verbum infinitum; illa igitur sunt verba. A diffinitione. Quod removet Aristotiles in Periermeniis s ponendo ibi duas diffinitiones 'verbi', unam largam que comprehendit verba preteriti et futuri temporis et verba infinita sub proprietate verbi, alteram strictam que inde removet 20 illa. O p p o n i tu r ad hoc quod dictum est: 'nomen et verbum sunt due partes orationis tantum'; ergo due sunt partes orationis tantum; ergo non su n t octo; ergo non est vera i !la divisi o in qua enuntiatur: 'octo su n t l compositione V constitutione nominis W 2 (ipsius) V 8 (a dialeticis) V (quia dialetici) W duas + enim W orationis + sed quasi colligamenta V 10 adverbium V finitam W 11 nomen V significa t W 12 (et) V ceteras . . . . . . orationis V ceteras non partes orationis esse W 13 (quasi) V J4. participio V nomine W quia V quod W 15 ad placitum etc. W cum tempore etc. V 16 illa igitur V ergo illa W 18 qua comprehenduntur W preteriti et + infiniti(!) et W 18-19 (et verba ..... . verbi) W 19 (inde) W 21 opponitur + ergo V (et verbum sunt) W due V duas 23 (illa divisio) W enuntiatur V enumerant W esse W 22 alterum ergo V que W (sunt) W 1 Definitionem ex Aristotele (De Interpr., 16 b6-7 = Boethius, In Periherm. 1,5521-2z et 11,6529-662) sumptam hic excidisse suspicor (cf. l. 6: "diffinitur autem et(!) sic verbum") 2 Vide Boethium, De !!fii. categ. l, 796 B 5-7 et Introd. ad !!fii. categ., 765 C 13-15. 3 Vide Boethium In Periherm. II,l42Jsqq.; De !!fii. categ. l, 796C6sqq.; Introd. ad !!fii. categ., 766A9sqq. 4 Cfr. Boethium, De !!fii. categ. I, 79607. 5 De Interpr. 2, 16b 11-18.

16

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

partes orationis'. Quod falsum est. Quidam ita solvunt hanc oppositionem: quando dicunt: 'due su n t partes orationis tantum', addentes 'secundum dialeticos' ; quando dicunt: 'octo sunt partes orationis tantum', addentes 'secundum gramaticos'. Quod nullum est expedimentum. Nam si dicunt dialetici duas esse partes orationis, nescientes esse plures, tunc decepti sunt; sin autem hoc dicunt (scientes) esse plures, stulti sunt. Simili modo de gramaticis intelligendum est. Potest melius determinari hoc modo. Nam quando dicimus: 'due su n t tantummodo partes orationis', hic 'partem orationis' strictim accipimus, comprehendentes sub 'parte orationis' tantummodo voces illas que habent aliquam significationem per se, Unde habent poni in oratione ad adiuvandum sensum orationis. Quando dicimus: 'octo sunt partes orationis tantum', 'partem orationis' hic large accipimus, comprehendentes sub 'parte orationis' quamlibet vocem per se habentem inventionem que potest significare sive consignificare. Unde habet poni in constitutione orationis. Possumus etiam illud dicere quod non valet argumentum predictum: 'nomen et verbum su n t due partes orationis tantum; ergo due tantum sunt partes orationis'. Sicut nec hoc valet argumentum: 'anima et caro sunt tantum due partes corporis hominis; ergo due tantum sunt partes hominis'.

5

tO

t5

20

De oratione

Oratio sic diffinitur ab Aristotile in Periermeniis': oratio est vox significativa ad placitum cuius aliquid partium significativum,~t separatim. Nec apponit 'sine tempore' nec 'cum tempore', quia oratio aliquando est sine tempore, aliquando cum tempore. 25 Boetius tamen videtur alio modo diffinire orationem cum dicit2: quidam] qui V quando W 2 (tantum) W addentes V attendentes W 3 orationis tantum] sive septem W 4- gramaticos + sive septem V (verba sive septem ex nota marginali adscripta Jaisse suspicor) quod V sed hoc W 6 sin V si W (hoc) W 7 (est) W 8 quando] quoniam V cum W 9 tantum W (hic partem orationis) W stricte W t O orationis tantummodo] W nominis V t 2 adiuvandum V eundem W t 3 (partem orationis hic) W t 4 parte Ve W nomine V 14-- t 5 potest . . . . . . . . consignificare V ha ben t per se significationem W t 5 habent W constuctione( !) V constructione W t 7 quod V que W argumentum predictum V agi a predictis W t8 prius (tantum) W t9-20 (sicut . . . . . . partes hominis) W 20 alterum hominis in V eraSllm esse videtur 23 ad placitum . . . . . . separatim V etc. W 24- sine V cum W cum V sine W 25 sine V cum W cum V sine W 26 (tamen videtur) W diffìnit W I

2

De /nterpr. 2, t6b26-28. Cfr. De~Il. categ. I, 797A3-4; Introd. ad ~yll. categ., 766Ct3-14-.

!NTRODUCTIONES MONTANE MINORES

17

'partes cuius significative sunt separatim. Sed eandem habet vim diffinitio Aristotilis et Boetii. Aristotiles tamen videtur includere in diffinitione orationis huiusmodi voces: 'de domo', 'a domo', quia aliquid partium earum signifìcativum est separatim, scilicet casus cui prepositio 5 adiungitur. Magister Petrus 1 et quidam alii huiusmodi voces esse orationes dicunt, sed Magister Albericus dicitz eas non essevoces significativas, quia non sufficiunt per se ad aliquid significandum.

10

15

20

25

Ora ti o sic dividitur: alia perfecta, alia inperfecta. Perfecta est illa que consta t ex nomine et verbo, ut 'homo legit' et alia huiusmodi; inperfecta est que constat ex solis nomini bus, ut 'homo al bus', ve! ex nomine et participio, ut 'homo legens'. [f. 157r] O p p o n i tu r si c. Omnis ora ti o est inperfecta que est si ne verbo; sed hec diffinitio est si ne verbo 'anima l rationale mortale'; ergo hec diffinitio est inperfecta. Quocl non procedit, quia 'inpeifectum' iunctum cum 'ora tione' aliud signifìcat et aliud iunctum cum 'dijfinitione'. Quando enim dicimus: 'oratio est inpeifecta', hocest: hec oratio non potest prciferri per se ad aliquod documentum Jaciendum. Sed quando dicimus: 'hec est inpeifecta dijfinitio', id est: dijfinitio non p lene assignata. Diffiniunt etiam aliter perfectam orationem et inperfectam. Perfecta oratio est que peifectllm sensum generat; inperfecta vero f. 39va que non. Ad hoc quidam Gualielli 3 opponunt: hec oratio 'Socrates est asinus' perfecta est; ergo generat perfectum sensum; sed alium sensum non generat quam Socratem esse asinum; ergo perfectus sensus est, et peroptimus Socrates est asinus! Quocl non procedit, quia 'peljèctum' vim suam n1utat. Fit iterum alia oppositio de diffinitione illa perfecte orationis quam dat Priscianus4 hoc modo: perfecta ora ti o est congrua l cuius . . . . . . separatim V eius significant per se W 2 (aristotiles) W tamen W enim V excludere VW 4 separatum W propositio W 6 ma. p. V M.P. W alii V alis W 7 ma. a. V M. al. W dicit V hoc contradicit dicens W 9 inperfecta + est W 11 (est) W 15 quia V quod W 16 quando V quod W 17 hocest hec ora ti o non V hec (est) ora ti o que non wc 19 piene V perfecte W 20 etiam V autem W 21 (vero) V 23 galielli W Waldilli V hec + est VW 24 (est) W ' Petrus Abaelardus. Cfr. Summam in Perihermenias in codice Parisiensi Il. N. Lat. l 5015 asservatam, f. 186 rb. 3 Cfr. infra ad 186. 4 Inst. sramm., Il 15, p. 5328-29 ed. Hertz. Vide autem voluminis nostri partem lam, p. 21, n. 2. 2

18

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

dictionum ordinatio conaruam peifectamque sententi a m demonstrans; hec ora ti o 'Socrates est capra' perfecta est; ergo perfectam sententiam et congruam demonstrat; ergo perfecta et congrua est sententia, scilicet Socratem esse cap ram; ergo quedam falsissima sententia est perfecta et congrua; quod est inconveniens. 5 Sed non valent huiusmodi Gualdicellar, quia 'conarua' aliam et alia m vim habet ex adiunctis diversis. Quia quando dicimus: 'hec oratio "Socrates est capra" demonstrat sententiam conaruam', talis est sensus: hec oratio conarue et competenter demonstrat aliquem senswn; sed n1utat sensum quando concludunt: ergo Socratem esse capraro est congrua sententia, et lO idem est ac si diceremus: hec sententia est bene accipienda.

Oratio perfecta sic dividitur: alia imperativa, ut 'jac ianem', alia vocativa, ut 'adesto mi chi Deus', alia interrogativa, ut 'ducendane si t uxor?', alia optativa ve! deprecativa, ut 'utinam legerem', alia indicativa si ve enuntiativa, ut 'homo ambulat'. 15 Opponitur de sillogismo hoc modo. Sillogismus est oratio; ergo est inperativa ve! aliqua ex supradictis. Non sequitur, quia, sicut dicitz Bo e ti u s, predicta divisio angustissima est ne c comprehenditur i bi omnis species orationis. Apule i u s vero in suis Periermeniis facitJ quandam divisionem in qua enumerat decem et octo species orationis. 20 De aliis quatuor nichil ad dialeticos; pertinet enim ad rethores sive ad poetas. Sed de sola propositione agamus.

De propositione

Propositio s1c diffìnitur: propositio est oratio verum Jalsumve 2 capra V caput W 3 perfecta . . . . . . scilicet V perfectam et congrua m sententiam W 4 capram V caput W 6 gualdicella] Waldicelli V galooselli W 6-7 aliam et aliam vim habet W aliam vim habet et aliam V 7 hec W est V 8 capra V caput W 9 aliquem sensum W aliquid sensus V l O concludunt V concluditur W socratem esse capram Ve socratem est ca p ram V socrates est caput W 11 bene] bona V hec est sententia et recipienda W 15 enuntiativa V denunciativa W 17 inperativa V inperfecta W aliqua ex V alia de W 18 bo. + hec V 20 enumerat] enuntiat V enumerantur W 2 l aliis V illis W 24 (sic diffìnitur propositio) V Cfr. supra, p. 1723. Gualdicella, se. dieta. Cfr. Wiboldum Stabulensem, Epist. 167, p. 283 11 - 12 ed. Jaffé (Bibl. rerum Germ. l): argutias et sophisticas conclusiunculas quas 'gualidicas' a quodam Gualone vocant. Vide L. M. de Rijk, Some New Evidence, pp. 4-8.

1

2 De~ll. categ. l, 797Bl1-12. 3 Perihermeneias, p. 176s-I2 ed. Thomas.

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

25

19

sign!ftcans. Hec diffinitio convertibilis cum suo diffinito est, quia quicquid est oratio talis, est propositio, et econverso. Sciendum est 'orationem' esse appositam in hac diffinitione, quia genus est propositionis; et 'sign!ftcat verum ve/ Jalsum' esse appositum pro una differentia. Opponitur sic. Hec oratio 'ego volo legere' significat me velle legere, et hoc ve rum est. Similiter i sta: 'utinam legerem' significat illud idem, scilicet me velle legere. Sic igitur utraque est propositio, quia significat verum.r Magister Albericus nec hanc nec illam dicit esse propositionem. Dicit tamen istam quandoque pmferri ad significandum verum, istam vero 'utinam legerem' numquam dici t posse significare verum vel falsum, sed dici team tantummodo esse notam cuiusdam passionis anime, scilicet voluntatis. Q u eri tu r de multiplici proposi tione, si ei conveniat diffinitio propositionis. Dicimus quod non, quia non convenit ei significare verum ve! falsum, sed convenit ei adminus significare duo vera ve! duo falsa ve! unum verun1 et unun1 falsum. Q u eri tu r de istis propositionibus que fiunt per pro nomina demonstrativa, ut 'ego disputo', 'tu disputas'. Videntur esse propositiones ideo quia modo verum modo falsum signifìcant. Non sunt autem propositiones iste, quia non sufficiunt per se ad aliquid signifìcandum absque demonstratione rei presentis. Si enim profera(n)tur absque demonstratione rei presentis ve! videantur scripte, nichil significant. Proferuntur tamen aliquando ad designandum verum ve! falsum. Queritur iterum deista: 'curritur a Socrate'. Hec est propositio predicativa; ergo habet predicatum et subiectum; verbum non subicitur l hec . . . . . . quiaJ hec diffinitio convertibilis est quia V queritur si hec diffìnitio sit convertibilis cum suo diffìnito W 2 est propositio V ratio W 3 orationem V divisionem W 4 significat V sciendum W 6 si c V si W significet W 7 (et) W (est) W 8 utrumque W l O Ma. A. VW il! am V ha ne W li quandoque proferri V quemque proferre W 12 legerem + verum W numquam V quemque W 13 (eam) W 14 voluntatis VWvoluntas ve 16 (quod) V 17 (convenit . . . . . . significare) W vera+ ad verum W 18 velunum V et unum W et unum falsum] velunum falsum V et aliud falsum convenit ei significare W 19 propositionibus W vocibus V (per) W 20 videntur + tamen W 23-24 (si enim . . . . . . presentis) W ve! W idest V videntur W 24 significare w 25 (aliquando) ad . . . . . . falsum ve ad aliquid significandum w 27 ergo + hec V non V nunc W 1 Cf. librum lntroductiones dialetice sewndum Wilgelmum qui nuncupatur in codice Vindobonensi asservatum, Pal. Lat. 2499, ff. 23r-32v. Vide supra eh. l, p. 92.

20

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

nec obliquus; ergo non habet subiectum. Falsum est, quia obliquus, scilicet 'a SoCI·ate', subicitur nulla hoc prohibente ratione. Queritur iterum deista: 'pluit in A.Jfrica'. Si hec predicativa [f. 157vj est, aliquid in ea subicitur; verbum hic non subicitur, immo predicatur; nec obliquus, quia quod predicatur, ei non construitur intransitive, 5 quia obliquus, scilicet 'in Ajfrica', ponitur ad denotandum locum in quo pluit. Predicativam autem aliqui dicunt, quod ibi subintelligitur 'deus', quod est subiectum. Quod falsum est, quia ista: 'pluit in Ajji·ica' equipollet isti: 'pluvia cadi t in A.Jfrica' et potest esse vera si ne ista: 'deus pluit in ~ffrica'; posset enim contingere diabolum pluere in Affrica. IO Queritur iterum de ista: 'Thracum est pugnare' quid in ea subiciatur. Hic hoc verbum 'pugnare' subicitur, 'est Thracum' hoc totum predicatur, et est sensus 'Thracum est pugnare' idest: ad Thraces pertinet pugnare.

f. 39vb

Proposi t i o sic dividitur: alia affirmativa, alia negativa. Affirma- 15 tiva est que affirmat aliquid de aliquo; negativa est j que negat aliquid ab aliquo. Q ue r i tu r si hec divisio si t sufficiens et per apposita. Sufficiens est, sed non videtur per apposita, quia 'affirmativa' et 'negativa' de eadem voce predicantur, ut de hac: 'iste est episcopus nullius urbis'. P o test enim 20 hic esse sensus affirmationis, talis scilicet quod iste est episcopus et nullius urbis; et secundum hoc est affirmativa. Potest autem hic esse sensum negationis quod iste est episcopus nullius Ul·bis, quia nec ètiam est episcopus; et secundum hoc est negativa. Qua re supra~!cta clivisio non videtur esse per apposita. 25 Ad quod dicimus quod affirmatio et negatio sunt apposita non secundum hoc quod proprie accipiuntur in dialetica 'que nec de se l nec V modo W 2 (nulla . . . . . . ratione) W 4 aliquid . . . . . . subicitur V habet aliquod subiectum W 5 (ei non) W 6 locum in quo V hanc in qua W 7 predicativam autem aliqui] predicatur ad aliquid V predicatur in aliqua W dicunt V dictam W subintelligitur + scilicet W 9 isti V huic W 9 vera V nunc W nec wc sine W si non V !O affrica + posset esse vera V (enim) W quod diabolus plueret W Il tracum V certum W quid V quod W 12 subicitur V subiectum est W tracum V certum W hoc totum V tantum W !3 tracum V certum W traces VW 14 pugna W 16 que affirmat V in qua affirmatur W est que negat V in qua negatur W 17 ab W de V 18 sit W si V 18-19 sufficiens . . . . . . negativa V non enim videtur quod cum affirmatio et negatio W 20 enim + talis W 21 (affirmationis . . . . . scilicet) W 22-23 potest . . . . . . quod V et alius sensus quia W 23-24 (quia nec etiam est episcopus) V 24-25 (quare . . . . . . apposita) W 26 ad quod dicimus V dicendum est W 27 proprie accipiuntur V accipitur W que nec V quod non W

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

25

21

nec de eodem possunt predicari', sed secundum hoc (quod) de eadem propositione predicari non possunt. Queritur si hoc conveniat omni affìrmationi ajfirmare aliquid de aliquo, et soli. Si concedatur, opponitur sic. Hec propositio scilicet 'non possibile est esse' negativa equipollet huic 'inpossibile est esse' et ista affìrmat aliquid de aliquo; ergo illa affìrmat illud idem de eodem; ergo est affìrmativa. Non sequitur, quia licet affìrmativa sit in sensu, tamen secundum proprietates eius iudicabitur esse negativa, idest secundum hoc quod ostendit terminum predicatum subiecto non apponi. Similiter ista: 'inpossibile est Socratem leaere', licet negativum ha beat sensum, quia equipollet isti que est negativa, scilicet: 'non possibile est Socratem legere', tamen quia ostendit hunc tenninum, scilicet 'inpossibile', inherere huic termino 'Socratem legere', idcirco affirmativa iudicatur. Et sic intelligendum est de ceteris. Queritur si illud negatur quod ipse enuntient, scilicet affìrmationes. Si hoc concedatur, sequitur quod vera negatione verum negatur, falsa vero falsum, quia vera negatione verum enuntiatur, falsa vero negatione falsum, quia si quicquid enuntiatur, vel affìrmatur vel negatur. Si hoc concedatur, potest concludi: ergo quod vera negatione enuntiatur, ea affìrmatur. Et hoc quidam piane concedunt, sed male. Nam si ita est, sequitur quocl id quocl negatione negatur, affìrmatur; ergo non sola affìrmatione aliquid affìrmatur; quod falsum est; et alia inconvenientia inde sequentur. Dicendum ergo est non esse verum: quicquid enuntiatur, vel affìrmatur ve! negatur. Multa enim sic simpliciter proponuntur que nec affìrmantur nec negantur. p p o n i tu r de ista: 'legere est aaere' : hec propositio est affìrmativa et consta t ex solis verbis; ergo non est ve rum quocl di citi Ari sto-

o

l possint W secundum hoc quod] secundum hoc V quia W 4 (et soli) W (scilicet) W 6 prius ergo V et W affìrmat illud idem] affìnnat illud W affìrmat aliquid de aliquo illud idem V 7 affìrmativa V affìrmatio sic sacpc W 8 proprietatem termini eius W 8 idest V et W 9 subiecto V et subiectum W l 0-11 quamvis equipolleat W 12 scilicet non possibile W impossibile V 13 termino + scilicet W 15 negatur . . . . . . 16 (sequitur) W affìrmationes V idem neget negatio quod affìrmaverit affìrmatio W (negatur) W 17 vera V ut W 18 (negatione) W quia V quare W prius (ve!) V 19 vera V non W 20 affìrmatur V fìr W quidam W quoddam V 2 3 (inde sequentur) V 24 dicendum . . . . . . quicquid V ergo non est verum quod quicquid W 24-25 ve! affìnnatur ve! W affìrmatur et V 25 ponuntur quod V (nec) W 26 affìrmantur nec nec V 27 (hec propositio) V 28 verbis solum W 1

De lntcrpr. 4, 19 b l 0-12.

22

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

tiles: "omnis affì.rmatio sive negatio constat ex nomine et verbo ve! ex infinito nomine et verbo". Quod non procedit, quia Aristotiles, quando dixit hoc, large accepit 'nomen' pro quolibet termino posito ad clesignandmn id de quo agitur.

Propositio sic dividitur: alia cathegorica, alia ypothetica. Queri- 5 tur si hec divisio sit sufficiens et per apposita. Suffìciens est, quia nulla propositio est que non sit cathcgorica aut ypothctica. Sed non videtur fieri per apposita. De eadem enim voce prcdicatur 'catheaorica' et 'ypothetica propositio', quia dc hac voce: 'omne animai est aut sanum aut egrum', hec vox si intelligatur propositio habens divisum predicatum, IO predicativa est; si intelligatur hunc ha bere scnsum, [hypothetica, hoc modo]: 'omne animai est sanum, aut omnc est earum', ypothetica falsa est. Quare supradicta divisio non vicletur fieri per apposita. Sed fìt per opposita, nec dicitur 'catheaorica propositio' et 'ypothctica' codem modo, scd duo accipiuntur in dialetica quocl nec de se 15 nec de codem possunt predicari, quia nec de se nec de eaclem propositione possunt predicari.

D E P R O P O S IT I O N E C AT H E G O

I~

lCA

De ypothetica divisim dicetur; mmc de cathegorica dicamus. Predicativa est illa in qua aliquid dc aliquo prcdicatur. 20 Queritur si hoc conveniat omni predicative. Quod si concedatur, potest si c o bici. Hec propositio est predicativa: 'nullus homo est lapis' verum est; in hac proposi tione aliquid de aliquo predicatur: ve! lapis de ho mine, vel aliud; aliud non; ergo lapis; ergo vera est propositio in qua lapis de homine predicatur. Qua re qui d a m dicunt il luci esse de 25 affirmativis dictum.

l (siYe negatio) W 3 termino posito V positivo W 4 designandum W significandum V 5 kathegorica sic scmpcr IV 5-7 (queritur . . . . . . ypothetica) W 7 sed V si JV 8 enim JlcJV 9 (propositio) IV (de hac voce) W 10 hcc vox V hoc IV si W non V habeat IV 11 predicativa V predicatum ( !) IJI hunc habere sensum IV hoc sensu V 12 modo+ Yerum V animai+ aut W (omne) W 13 predicta IV 14 nec V ne IV 14-1 5 et . . . . . . accipiuntur V sed sccundum p eodem modo <]UO opposita accipiuntur IV 17 possunt predicari l' predicantur IV 19 ypothetica . . . . . . dicetur V ypoth' divisione dictum est suHìcienter IV dicamus V dicetur W 21 conceditur V 23 verum est V ut IV 24 aliud non ergo V aliquid est quam IV (ergo vera est) IV 2 5 predicatur + vera est IV (quidam) Il' esse clictum de aHìrmativis Il'

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

23

Sed iterum sic opponi tu r. Et 'homo est lapis' hec propositio predicativa est; in ea predictatur aliquicl de aliquo, lapis de homine. Qui cl a m male intelligcntes dicunt hoc atque affìrmant. M agiste r Albericus non consentit eis, quia t:1lso preclicari non est preclicari et quia j superius dictum est prcdicativam esse in qua aliquid de aliquo f. +Ora predicatur, hoc clictum est de affìrmati vis et de veris tantum. Secl hoc [f. 158r] iterum non vicletur omnibus istis convenire, quia hec 'quoddam animai est homo' affìrmativa et vera est nec in ea aliquid de aliquo predicatur, quia si in ea aliquid de aliquo, tunc homo de animali et sic minus de maiori, quod est contra auctoritatem Aristotilis et Roetii, qui dicunt in nulla propositione hoc possc contingere.I Quidam autem hoc volentes habere refugium clicunt hominem ibi predicari de quodam animali. Quos eaclem confundit obicctio: paria sunt in predica tione 'animai' et 'quoddam animai'. Magister Albericus pro salvancla auctoritate Aristotilis et Boe ti i in preclicta propositione clicit nihil predicari de aliquo, nec rem de re nec terminum de termino, quia particulariter predicari non est predicari. Dicit tamen in huiusmodi propositionibus esse predicatum et subiectum: non quod in cis predicatur de subiecto predicatum, sed quia subiecto apponitur, facit enuntiationem.

De di l'isione cathc9orice

Rursus. Sic dividitur propositio: propositio alia universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Queritur si sit suffìciens et per apposita. Si (clicatur quocl) sit 25 suHìciens, opponitur sic cle ista: 'Socrates est homo et omnis alitiS homo'. Hec propositio nec universalis propositio nec particularis nec singularis 1-6 (scd itcrum . . . . . . allìrmatids) IV 3-4 !vl.a. V 4 falso ve blsa V 6 altcrum (hoc) W 7 (convenire) V hec V hoc W 9 (in ea) W 10-11 qui dicunt IV quia V 11 hoc + dicitur V 12 (autcm) l' (hahere rcfugium) V hominem V hoc esse W 13 (de quodam animali) V !3 confudit W suhit V 15 .M. a. V sed IV 16 boetii + dicendum est Il' (dicit) W !7 tcnninum dc termino V nomen de re W particularitcr prcclicari V par prcdicatur IV 18 esse IV omne V 19 (non quod) l' in cis preclicatur de subiecto W in eis prcdicatum de subiecto predicari V 22 altemm (propositio) V 24-2 5 altcrum si . . . . . . suffìckm V su!Tìcientem dicant et per apposita W 25 de ista IV ista propositio V 26 nec uni\·ersalis . . . . . . est] vel propositionum parti ncc sing. c:st V nulla illarum videtur IV

1

Boethius, De syll. catcg. I, 798 B2-3; Introd. ad syll. categ., 768 06-9.

24-

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

est, quia si dicatur singularis, quia affirmat de uno, eadem ratione potest dici universalis, quia affirmat plura. Quod non sit particularis ve! indefinita, dubium non est; et si c predicta divisio non videtur esse sufficiens. Ad hoc dicendum est eam esse factam de eis tantum quibus convenit hoc nomen 'propositio', et de illis que vere sunt propositiones. Illa vero de qua obicitur, non potest dici propositio, quia multiplex est. O bici tu r de huiusmodi propositionibus: 'si est homo, est animai', quod non videtur includi in illa divisione. Magister Petrus et quidam al i i non concedunt illam divisionem esse factam nisi de cathegoricis tantum. Magister A l bericus de cathegoricis et ypotheticis communiter (tenet) et dicit ypotheticas iudicandas esse universales et particulares et indefinitas secundum consequens, secunclum quod etiam iudicantur affirmative ve! negative. Quale enim fuerit consequens, talis tota propositio iudicabitur. Si enim fuerit universale, universalis propositio iudicabitur. Et sic de ceteris. Queritur si fiat per apposita. Si concedatur, opponitur sic. 'Leo est animai' ; hec vox est indefinita propositio et singularis. Nam subiectus terminus est proprium nomen cuiusdam hominis et commune nomen quarundam ferarum; qua re non videtur fieri per apposita. Quod falsum est. Dicuntur enim apposita propositio universalis et particularis et indefinita et singularis eodem modo quo cathegorica et ypothetica superius 1 dicuntur apposita. Universalis est que habet universale subiectum cum universali signo. Ad quod sic opponitur. 'Omnis chimera wrrit'; hec propositio est universalis; tunc habet universa~ subiectum cum universali signo; ergo chimera est universale et subièitur; et si ita est, tunc illud quod non est, predicatur de pluribus; quod falsum est. 1 singularis quia affirmat V si quid affirmatur W 2 universalis V universaliter W 3 dubium non V palam W 6 hoc nomen V hec W (propositiones) V 8 (propositionibus) V 9 quod JY que V (magister . . . . . . alii) W ·M· P. V sed W 11-12 .M. a. de cathegoricis et ypotheticis communiter et dicit V quidam autem tenent de omnibus communiter et dicunt W 12-13 (et) W 13 secundum] scilicet V est W 14 aHìrmationes ve! negationes W fuerit W fiunt V 15 iudicatur V (univet·sale) V 15-16 propositio iudicabitur V erit propositio W 18 animai V aper W (hec vox) W (propositi o) W 19 subiectus terminus V subiectum W 20 fieri V esse W 20-21 quod . . . . . . opposita V dicenclum est fieri per opposita W 21 (propositio) W (et) W 22 prius et secundum (et) W 23 (superius) W que habet V qualiter W 24 cimera W 25 universale V quod W 26 cimera VW prius et V est quod W 27 (i!lud) V ' supra, p. 22ts-17.

5

IO

15

20

25

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

25

Sed scienclum supraclictam clescriptionem esse clatam introducendis quibus levia clicencla sunt et que retineri possunt. Diffìnitur ergo sic: universalis propositio est que omne a.Jfirmat et omne negat. Acl hoc opponitur: (.filius Sophronici est a/bus'), quocl illa (vox) que hic subicitur '.filius Sophronici', non potest esse de omni. De aliquo omni affìrmat, de fili o Sophronici et de eius ( . . . . . . ) , cum non habeat plures quam illos de quibus illa propositio affìrmat. Sed oppositio i !la non valet, quia propositio il la de qua obicitur, plures est, et si esset una, nec tamen affìnnaret de aliquo omni eodem modo quo universalis propositio clicitur affìrmare. !sta enim, scilicet universalis, de aliquo omni affìrmat coniunctim, illa vero que obicitur, divisim. Q u eri tu r si ex universali omni possit fieri indefinita et singularis. Aristotiles enim videtur hoc velle in Periermeniis, cum dicit 1 de indefì.nitis uni versa! es constare ex eisdem terminis; in hoc tantum clifferunt quoniam universales universaliter proponunt, indefinite non. Si hoc conceclatur, opponitur de istis: 'nichil est chimera', 'nemo est lapis'; iste sunt universales; habent ergo indefinitas constantes ex eisdem terminis; quod falsum est. Si opponatur de auctoritate Aristotilis, possumus dicere quod loquebatur de huiusmodi universalibus que habent inclefinitas; nec verum est quod de omnibus universalibus possint fieri indefinite. De oppositione cathegoricarum De contrariis

25

Scienclum est quocl universalis affìrmativa et negativa opposi te su n t. Ad quocl sic opponitur. Propositiones sunt contrarie et propositiones sunt voces, et voces substantie, quia l aer; ergo substantie sunt f. 40rb contrarie. Et si volet habere refugium et dicat voces esse quantitates, eaclem occurrit obiectio. Oportebit enim concedi quantitates esse conl supradictam V est predictam(!) W 3 di!nnitur ergo V differatur quod est W 5 ad hoc opponitur W rursus opponitur sic V 5-6 (quod . . . . . . de omni) V 8 (illos) W 9 (illa) bis V l O nec V non W Il ista enimj est enim V ista W universalisj ubi V in affirmatione universali W 12 affirmat +et W 14 (enim) W pereir V (de indefinitis) W 15 eisdem Ve W isdem V tantum V iterum W 16 proponunt W poni t V 19 (falsum est) W 20 si V ita W auctoritate ar. V ar. IV 21 loquitur V ncc verum est V nec singulares nec etiam universales W 22 possunt V 25 opposita V 28 si V sic W volunt V (et) dicat W et dicant V 29-p. 26II (oportcbit . . . . . . ve! quantitatis) W I

Cfr. De lnterpr. 2, 17 b 5 sqq.

26

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

trarias. Nam si species alicuius generalissimi contrarie sunt, et ipsum generalissimum contraria suscipere potest, ut hoc generalissimum qualitas propter quasdam eius species; quod Aristotiles removet1 a quantitate. Nec sequitur, si propositiones contrarie sunt et ipse contineantur sub substantia ve! quantitate, illa suscipere contraria, quia aliud signifìcat quando dicimus propositiones esse contrarias, aliud quando ve! substantias dicimus contrarias, propter diversum modum pronuntiandi sive proponendi, quia una universaliter proponit et affìrmative in aliquibus terminis, altera universaliter et negative et in eisclem terminis. Secl quando concludimus substantias et quantitates esse contrarias, dicimus eas clifferre in esse substantie ve! quantitatis. Iterum alia obiectio. Propositiones contrarie sunt et ipse voces sunt; igitur voces contrarie sunt. Quod non procedi t. Non enim [f. 15Sv] assignatur contrarietas in voci bus nisi, sicut in musica docetur, quod quedam graves, queclam acute. Volunt iterum pro bare sophiste 2 quod queclam contrarie sunt contradictorie hoc modo. Quecumque sunt alique contradictoriarum, et ipse sunt contradictorie; sed iste sunt alique contraclictoriarum; si concedatur, potest inferri: ergo sunt alique contraclictorie. Quod unusquisque solvat ad placitum suum. Talis est lex et natura contrariarum quod neque possunt simul esse vere, sed si una est vera,. altera est falsa. Volunt quidam contradicerc, probantes sophistice contrarias posse simul esse veras hoc modo. Solis femini~~xistentibus Ethiopie vera est hec propositio: 'omnis Ethiops est homo' et sua contraria: 'nullus Ethiops est homo'. Sed si volens ha bere refugium nega veri t dicens illud non posse contingere, ei aliter obicitur quia contingeret duas ve! plures mulieres Ethiopie esse presentes vel viros. Quare vera erit propositio: 'omnis Ethiops existens hic est homo'. Linde sequitur hoc inconve3 quantitati V 1O quando + [dicimus] V 12 obiectio V oppositio W 13 igitur V qua re W enim assignatur V autem sign. W 14 in . . . . . . docetur V musica docet W altemm (quedam) W 16 (iterum) W 18 (et) W 21 contradictoriarum W neque . . . . . . ver·e V ipse sunt omnes simul vere W 22 altera est V et alia W 24-25 contradictorias V (posse) W 25 feminabus W ethiopibus W 26 contradictoria V 27 (si) W volentes W negabunt W (dicens) W 28 illam W eis W quia V quod W contingunt V (ve l) W 29 mulieres V et W (ve!) W 30 ethiops ex ethiopie sic scmpcr )le

1

Categ. 6, 5b 11-14; cfr. 5, 3128-32.

2 Vide supra, pp. 1723- !SII.

5

10

15

20

25

30

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

27

niens quod quiclam homo peperit fìlios et quiclam heremita multa miracula. Ad quod clicenclum est quocl propositiones supradicte et huiusmodi, in quibus subicitur nomen pertinens acl utrumque sexum, et ita quod una (cum) earum signum sibi aclditur, non cletenninet sexum, 5 ut ista: 'omnis Ethiops', cum alia vero cleterminet sexum, ut 'nullus Ethiops etc.' ; - hic enim restringitur circa mares subiectum - , videndum est ergo que cui proprie contraria sit. Ista 'omnis Ethiops' contraria est 'nullus' ve! 'nulla'; ista 'nullus Ethiops' contraria est huic: 'unusquisque Ethiops'. 1o O bi c i tu r alia de lege contrariarum. Si vera est ista: 'omnis homo est anima l', falsa est ista: 'nullus est ani mal' ; et si falsa est ista: 'nullus homo est anima l', et ipsa (vera) est; ergo si prima vera est, scilicet 'omnis homo est ani mal', sequitur istam esse: 'nullus homo animai est' secunclum illud meclium: 15 si aliquid infert aliud quocl illatum inferat tertium, primum inferens infert ultimum; quocl medium si concedatur, conclusio sequitur a clestructo conseguenti; quod si hoc non est: 'nullus homo animai est', i sta non est vera: 'omnis homo est anima l'. 20 Magister Gallielmus dicebat in hac consequentia: 'si vera est ista "omnis homo est animai", istajaisa est "nullus homo est animai" nichil operari 'verum' et :Jalsum'. Dicebat enim sensum illius consequentie esse hunc: si 'omnis homo est anima l' vera est, 'nullus homo est anima l' falsa est, et si non 'nullus homo est animai', inde non sequitur istam esse vera m: 25 'omnis homo est animai'. Magister Albericus solvit alio modo. Dicit enim medium non valere, quando transitur de veritate et falsitate propositionum ad existentiam aliarum. Queritur, si quedam singulares contradictorie sint hoc 30 videtur velle1 Aristotiles in Periermeniis: 'Callias iustus est', 'Callias iustus non est', 'Callias iniustus est', ('Callias iniustlls non est') - , que 2 predictas V + (et ita . . . . . . . sexum) W 5 vere V (sexum) W (etc.) W restringi t W 7 cuique si t contradictoria W 1O obicitur alia V sed habetur aliter W Il alterum (ista) W 12 ergo V genus W 15-16 illatum inferat . . . . . . ultimum V illatum infert etc. W 17 quod V quia W 19 (est) W 20 .M. Gallielmus W .M. W ali.' V 21 (ista) W 2+ non . . . . . . vera m V sequitur ista non vera W 26 .M. A. VW (enim) V 27 et falsitate W acl falsitatem V 27-28 propositionis acl essentiam rerum W 29 queclam V alique W (singulares) V hoc V quocl W 30-31 ( callias iustus non est) W 31 prius iniustus W iustus V 1

De lnterpr. I+, 23 a 30-32.

28

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

earum contradictoria est. Quod verum est in singularibus. Habent enim singulares proprietatem contradictoriarum et quo(dam)modo contrariarum, ut iste: 'Callias iustus est', 'Callias iustus non est'. Nam si una istarum est vera, altera est falsa; quod lex est contradictoriarum. Et hoc modo servant legem contrariarum quod numquam reperiuntur simul 5 vere, et in terminis earum non possunt propositiones magis adverse f. 4Qva fieri; l in universali bus vero que sunt contradictorie, non possunt esse contrarie; ut iste: 'omnis homo est animai', 'non omnis homo est animai'. Possunt enim in eisdem terminis propositiones magis fieri adverse, ut iste: 'omnis homo est animai', 'nuffus homo est animai'. IO

De subcontrariis

Dictum est de contrariis, mmc diccndum est de subcontrariis. Subcontrariarum talis est natura quod numquam simul possunt reperiri false, sed simul possunt esse vere, ve! una vera et alia falsa. Et est talis natura earum quod si falsa est una, vera est altera. 15 Ad quod opponitur sophistice si c. Si falsa est ista: 'quidam homo est animai', vera est ista: 'quidam homo non est anima!'; et si ipsa est vera, ipsa falsa non est. Ab oppositis. Et si quedam illarum falsa non est, non utraque illarum falsa est; ergo si utraque illarum falsa non est, ista falsa non est: 'quidam homo non est animai', secundum illud medium: 20 si aliquid infert aliud etc.

,"t-

In hoc medio sciendum est omnes propositiones esse veras a:tque consequentias que ex eis fiunt. Quod facile poterit nosci, si aliquis inspiciat. Sed si concedatur hec consequentia: 'si falsa est "quidam homo non est animai", utraque earum non est falsa'; unde erit sua particularis, hec 25 scilicet: si utraque earum est falsa, hec non est falsa: 'qui d a m homo non est animai'. A destructo conseguenti secundum hanc regulam:

l harum W quod . . . . . . in V que W 2 singularem W (proprietatem contradictoriarum) W contrariarum W contradictoriarum V 4 contradictoriarum V contrariarum W 5 servant legem contrariarum quod] servat legem contrarie quidem W secundum legem contrariam quod V 6 (et) V eorum V propositiones magis V maxime propositiones W 9 (propositiones) V 14 alia V altera W 15 altera V alia W 17 homo + non W 17 (non) W 18 quedam illarum W ipsa V 19 utreque W 20 (animai) W 21 aliud V aliquid W 22-23 atque . . . . . . fiunt V et que consequentie ex his fiunt W (non) W unde V sed vera W sua par. V suum par W 26 istarum W

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

29

si aliquid infert aliud, destructo consequenti destruitur quod antecedit. Magister Albericus, sicut iam clictum est 1 , non recipit meclium illud: si aliquid infert aliud etc. De subalternis

Nunc videnda est proprietas subalternarum. Que talis est quod quandoque possunt esse simul vere, quandoque false, quandoque una vera et alia falsa. Et est talis earum regula: [f. 159rj quodsi vera est universalis, sua vera est particularis, 10

sed non convertitur, immo si falsa est particularis, falsa est universalis.

Ad quod obicitur sic: 'omnis Ethiops est homo'; solis feminis existentibus hec propositio est vera; ergo sua particularis vera est: 'quidam Ethiops est homo'. Et si aliquis laborat et non concedi t, poteri t 15 e i o bici si c: 'omnis Ethiops hic existens est homo' ; hec est vera solis feminis existentibus presenti bus; ergo vera est ista. Sed non sunt dicende subalterne quarum utraque determinat sexum; quarum una determinat sexum alia non, sunt subalterne. Rursus opponitur sic: 'omnia predicamenta sunt decem'; hec est 20 universalis et vera; ergo vera est eius subalterna particularis, hec scilicet: 'quedam predicamenta su n t decem' ; ergo substantia et qualitas su n t decem vel ali qua al ia. Quod fai su m est, id est quod 'quedam predica menta sunt decem' falsa est; eu m sit vera: 'omnia predicamenta sunt decem', hec [est] universalis. 1-2 aliud . . . . . . antecedit V aliquid etc. W 3-4 (.M. A. . . . . . . aliud etc.) W 6 videndum est que sit W 8 (earum) W 9 sua W subalterna V particularis + hec scilicet si utraque istarum est falsa W l l si falsa est universalis particularis est particularis falsa est universalis W 12 sic] sit illud etc. quod in contrariis V illud quod in contrariis W (quae l'erba riferrc l'identur ad p. 2624sqq. supra; has lectiones smpicor ortas esse ex nota marginali riferente ad exemplum quod pr'!fertur supra, p. 26 25) feminabus W 14 (quidam) W 14 laboret W non concediti non contingit V neget W 15 feminabus W 16 ergo V quare W ista + que dieta su n t in contrariis ( quae l'erba riferre videntur ad p. 2624sqq. supra) V sed (pro sicut?) in contrariis W 17 sunt . . . . . . subalterne V est dicendum in subalternis W 18 (quarum . . . . . sexum) W unaj unum V non + non V sunt + et wc 20 (est eius) W 22 (idest) W 23 (falsa . . . . . . vera) W cum sit vera V conversio W 1

supra,

p.

2726-28,

30

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Ad quod dicendum est illas non esse subalternas. 'Omnis' enim in pluralitate non habet vi m dividentem, sed [etiam] collectivam, ut hic: 'amnio predicamenta sunt decem'. Nam si hic haberet vim dividentem, referretur ad singulas collectiones predicamentorum. Sed non est ita ibi, nec universalem facit propositionem, sed refertur ad totam col- 5 lectionem predicamentorum, in hoc sensu 'amnio predicamenta sunt decem', idest tota collectio predicamentorum in denario numero concluditur, nec excedit ipmm. De contradictoriis

Nunc vero resta t de contraclictoriis. Qua rum talis est natura quod numquam contingunt simul vere ve! false, sed necesse est alteram esse veram et alteram falsam. Ad quod opponitur sophistice sic. Si omnium contradictoriarum necesse est semper alteram esse veram et alteram falsam, tunc istarum: 'sede t Socrates', 'non sedet Socrates' ; sed hoc falsum est, qui a neutram istarum necesse est esse veram ve! falsam. Quod non procedit. Sciendum est han c locutionem posse esse vera m ve! falsam, scilicet 'necesse est alteram esse veram et alteramjàlsam'. Si enim dicamus verum esse de altera quod necesse est ipsam esse veram, et de altera ipsam esse falsam, in f. 40vb hoc sensu falsa est. Sed si di !camus: necesse est alteram esse veram, non: hanc et illam, et alteram esse falsam, non: hanc et illam, in hoc sensu vera est. Et in hoc sensu utitur ea Aristotiles. Nec seqtiitur secundum hunc sensum quod necesse est ve! esse veram ve! esse lollsam. Iccirco non est necesse alteram esse veram, alteram falsam. ' Fit iterum alia obiectio sic: 'omnis jenix est avis'. Si hec propositio vera est quod omnis fenix est avis, oportet esse plures fenices, quarum unaqueque sit avis. Quod quia non est verum, videtur propositio iccirco esse falsa, et quia eius dividens est vera, quidam fenix non est avis. Sed hec vera non est; nullus enim fenix est qui non si t avis; ergo i !la vera est: 'omnis jenix est avis', et si omnis fenix est avis, ve! hec avis 2 dividendam VW collectivum VW hoc W 3 decem + hic non habet vim individuum( l) W hic] hoc V (hoc) W individentem V (vi m dividentem) W 4 singulas V omnes W 5 (ibi) W 6 predicamentorum + ut W (omnia) V 8 ipsum] sensum VW IO (vero) V 13-14 (ad quod . . . . . . falsam) W 15 hoc falsum est V hec falsa W 16 (ve! falsam) W non procedit V falsum est + sed ita intelligendum est quod necesse ad totam propositionem referatur W 16-24 (sciendum est . . . . . . alteram falsam) W 20 non] hoc V 21 nonJ hoc V 2 5 ( omnis . . . . . . avis) W 26 vera V non W ( omnis) W avis] animai V conclusio W 28 (et) W 29 hec + falsa V nulla V que V 30 vera V non W et si V sed W

1O

15

20

25

30

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

25

31

vel alia avis. Unde dicitur: 'omnis jenix est avis; alia 1 non; ergo hec' jenix'. Unde sequitur quoddam individuum universaliter predicari de sua specie; quod videtur inconveniens. Rursus opponitur de propositione quam ponitz Boetius: 'omnis ratio disserendi subiecta (est) quatuorjacultatibm'. Si hec vera, falsa est eius dividens: 'quedam ratio disserendi subiecta (non) est quatuor Jacultatibus'. Sed hec vera est, sicut et illa, cum nulla ratio disserenùi subiecta sit quatuor facultatibus, nec clemonstrativa nec alia ratio disserendi. Quare due diviclentes sunt simul vere; quod est inconveniens. Ad quod dicendum est istas non esse dividentes: 'omnis ratio disserendi ... ' et 'quedam ratio disserendi etc.', quia 'omnis' non refertur ad unamquamque rationem clisserendi ut attribuatur unicuique esse quatuor facultatibus subiecta. Sed est sensus propositionis: ratio disserendi sic est subiecta quatuor facultatibus quod nulla ratio disserendi est que non sit subiecta alicui de illis quatuor facultatibus. Sed si quis querat que si t dividens istius: 'quedam ratio disserendi non est subiecta quawor jàcultatibus', hec est ei assignancla: 'unaqueque ratio disserendi est subiecta quatuorjacultatibus'. lterum opponitur de istis: 'omnis homo qui ambulat Roma m, ambulat'; nullo ambulante Romam falsa est; et eius dividens falsa est: 'quidam homo qui ambulat Roma m, non ambulat': poni t aliquem ambulare Romam et non ambulare. Et sic videntur due diviclentes esse false, quocl est contra regulam artis. Ad quocl solvenclum clicit Magister Albericus non esse dividentes eas de qui bus opponitur, et su n t multiplices; se d in multiplicibus nulla potest assignari clividentia. Magister Petrus dicitJ istam esse vera m: 'omnis homo qui ambulat Roma m, ambulat' et dici t eius esse dividentem, si non preponatur toti propositioni, veluti cum dicimus: 'non omnis homo qui ambulat Roma m, ambulat'; istan1 vero: l undel ubi VW hec V hic W 4 poni t V dici t W 5 (subiecta) W si V nam W (eius) W 6-7 sub quatuor facultatibus ut est subiecta quatuor facultatibus W 9 quare W he V 9-11 (quod . . . . . . etc.) W 12 attribuat W (subiecta) W 13-14 rationem . . . . . esse subiectam W 13 altemm (est) W 15 (facultatibus sed) W 17 est ei assignanda W causa est assignata V 19 item W ista W 20 nullo V nostro W (romam) W 21 qui ambulat] qui ambulabat V ambulat W (non) ambulat Wc non ambulat ponit aliquem ambulare romam W ambulabat non aliquem esse rome V 24 solvendum dicit .M. A. V dicitur W 25 et V sed W (sed) W 26 .M. P. VW 27 veram W unam V (homo) W alterum (ambulat) W 29 (homo) W ista W 1

se. avis. De top. d!lf. I, 1181 C 13-15: "quattuor igitur facultatibus . . . . . . disserendi omnis ratio subiecta est." J CfL Petri Abaelardi Log. lngred., p. 463J 1 sqq. ed. Geyer.

2

32

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

'quidam homo qui ambulat Roma m, non ambulat' non dici t eius esse dividentem. Hoc etiam in omnibus aliis di citi : istam: 'quidam homo non est animai' non esse dividentem illius: 'omnis homo est animai'. lterum opponitur de istis: 'omnis homo qui videt cimeram, videt aliquid'; 'quidam homo qui videt cimeram, videt aliquid'. Quod solvitur ad modum supradicte obiectionis. Dictum est de proprietate contradictoriarum. Aristotiles assignatz illam proprietatem, scilicet hanc quod omni affìrmationi negatio est apposita, et omni negationi affìrmatio. Ad guod opponitur sic: 'Rex vult me sedere in hoc scamno'; ista falsa est, quia nec etiam novi t me. 'Rex non vult me sedere in hoc scamno' [f. 159v[ similiter falsa est; gue videtur ei esse opposita, sed non est ei opposita, guia non simpliciter removet hoc guod illa affìrmat, secl etiam contrariurn ponit, idest displicere Regi me sedere in isto scamno. Et secundum hoc potest e i assignari contraclictoria. Si enim 'non' preponatur toti propof. 4Jra sitioni sic: 'non Rex mlt l me sedere in scamno isto' ista fìet eius contradictoria negatio. Similiter opponitur de aliis multis. 'Tu debes ire per viam istam'; ista falsa est, guia non est causa guare debeas ire per viam istam; similiter ista fàlsa est gue videtur eius negatio, sed non est, cum falsa sit, sicut et illa, guia non simpliciter removet guod illa affìrmat, sed contrarium ponit, idest guasi clebitum esse illum ire per viam illam. Si autem dicatur: 'non tu debes ire per illam viam', fìt eius negatio. Opponitur iterum de comparationibus. Quando clicimus: 'tu scis plus de dialetica quam quidam asinus', fàlsa est; 'tu nescis phts de dia/etica quam quidam asi nus', ista item fàlsa est; ergo ista [itemj il li dpposita non est, guia fàlsa est sicut et i ila; ergo non omni affìrmationi est negatio opposita. l prius (non) V 1-2 (eius . . . . . . dicit) W 2 istam V quod W non est animai] est animai non est animai V est animai W 3 illius V istius W 4 item W 6 obiectionis VcW orationis V 7 de . . . . . . aristotiles V contra aristotilem qui W 8 scilicet hanc quod V secundum guam W 9 (et omni negationi affìrmatio) W IO (sic) W in hoc scamno V hic W (ista) W 11 ncc etiam V non W in scamno V hic in hoc scamno W 12 ei esse V eius W est ei V videtur eius W 13 (hoc) W 14 regi V e i W hoc W (et) V 15 assignari V aFfìrmari W (non) W 16 (rex) W vult + vult V sedere + rex W fit W (contradictoria) W 20 prius (est) W 21 quia V que W 22 illam V istam W si autem Wsed contra V 26-27 (~rgo . . . . . . et illa) W ' Vide Petri Abaelardi Dialccticam Il, 17425 sqq. ( 17621 sqq.) ed. De Rijk, et Introductioncm ab editore additam, p. LVIIsq. 2 De lnterpr. 6, 17a31-33.

5

10

15

20

25

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

33

Ad quod dicendum est istas non esse dividentes: 'tu scis plus de dialetica quam asinus', 'tu nescis plus de dialetica quam asinus', quia multiplices sunt, quia una ponit asinum scire de dialetica aliquid et minus quam ipse de quo agi t; negativa poni t asinum sci re aliquid de dialetica 5 et minus quam ipse de quo agit. Similiter opponitur de istis et eodem modo solvitur de istis: 'tantum scit iste de dia/etica quantum quidam asinus'. Similiter queritur de ista: '(iste) lapis non habet nisi unum oculum', que si t eius affirmatio. Ista falsa est: 'iste lapis habet unum oculum tantum' 10 vel unum oculum. Prior negatio non est eius. Ad quod dicendum est istam esse multiplicem: 'iste lapis non habet nisi unum oculum'; ponit enim istum lapidem habere unum oculum et nonnisi unum oculum. Similiter de his: 'acta dies sunt quod ego ji1i in Paradiso', queritur 15 que sit eius negatio. Ista non est eius negatio: 'non sunt acta dies quod ego fui in Paradiso', quia falsa est, sicut et alia; aliam non habet negationem; ergo non omni affirmationi negati o est apposita; quod est contra Aristotilem. Acl quod dicendum est, sicut dictum est, quod multiplicibus non 20 potest assignari contradictoria. Ista vero multiplex est: 'acta dies su n t quod ego fui in Paradiso', quia singificat duo: me fuisse in Paradiso et acta dies preterisse quod ego non fui in paradiso. Quare non potest ei assignari negatio. Queritur et de indefinitis. Ut ista: 'homo est al bus' hec propositio 25 affirmativa est; ista: 'homo non est al bus' eius negatio non est, quia si ita esset, due essent negatio unius, cum ista sit negatio huius: 'non quidam homo est albus'; ergo ve! nullam habet negationem ve! hec est eius negatio: 'non est homo al bus'. Fit ergo negatio istius secundum sensum in quo ipsa, scilicet 'homo est albus', equipollet particulari 'qui da m homo 30 est albus'. Queritur etiam de i sta: 'quidam homo non est al bus' cuius negati o si t. Huius negati o non est: 'omnis homo est al bus', qui a eius negati o est 1-2 (tu scis . . . . . . alterum asinus) W 2 quia V sed sciendum est quia W 3 sunt + tales propositiones W (una) W (asinum) V (de) W 4 ipsum W agitur W 4-5 negativa . . . . . . agit V 6 similiter propositionem facit W 8 lapis non habet [nisi] W lO prior] prius W (prior) V (eius) W 11 (est) W 12 (enim) W altemm (oculum) V 14 istis W 15 ista + similiter W 16 aliam V alia W 19 altemm quod V de W multiplicibus + quod W 20 potest + ei W contradictio W 21 duos W 24 (et) W infinitis W 25 affirmatio W ita V ista W 26 prius (negatio) V (huius) W 29 scilicet V si W 31 (quidam) V 32 quia V et W

34

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

'quidam homo al bus non est' ; et si i!la negati o est, tunc due erunt unius, quod est contra Aristotilem. Ad hoc Magister Petrus dicit quod 'homo non est albus' negati o eius est 'homo est al bus' secundum h une sensum in quo equipollet universali, id est secundum hoc quod ostendit 'album' si c predicari de 5 homine quod nullus sit de quo non predicetur. Dictum est de proprietate contradictoriarum et ceterarum; mmc dicendum de conversione propositionum.

De conversione cathegoricarum

Convertuntur autem tribus modis, idest per contrapositionem, IO per accidens, simpliciter.

De conversione que .fit per contrapositionem

Per contrapositionem dicitur quia facta est posterior priori propositioni contraria, ita scilicet quod prius proponuntur termini finiti, postea transmutantur sic quod de predicato fit subiectum et de I 5 subiecto predicatum et infini(ta)tum per negativam particulam 'non'. Universalis affirmativa et particularis negativa convertuntur per contrapositionem et sunt pares in inferentia. Nam si vera est una, vera est altera, et si falsa est una, falsa est altera. Ad quod opponitur si c. Si vera est ista: 'omnis holl)o est animai', 20 vera est ista: 'omne non-animai est non-homo'. A pari. Et si omne non,'f:. . animai est non-homo, omnis lapis est non-homo. Locus a :~oto. Et si f. 4Jrb omnis lapis est non-homo, omnis lapis j est. A parte. Quare si omnis homo est animai, omnis lapis est, secundum hanc regulam: si aliquid infert aliud

etc.

25

Consequentie per se diete vere sunt, sed non necesse. Magister Albericus dicit illud medium non valere, quia non habetur ex auctoritate. [f. IGOr] Opponitur iterum sic: 'omnis homo est res'. Hec propositio est vera; ergo sua conversa per contrapositionem: 'omnis non-res est non- 30 3 hoc V quod W M. P. V M. A. W 5 (sic) W 6 predicatur simplicem conversionem W 13 quia V que W prioris W 16 particulam V partem + idest per W 18 (et) V idest W 19 22 locus + est V 26 necessarie W M. A. VW 27 (illud) medium W habet W 29 sic V aliter W

W 11 simpliciter V per I 5 si c V sed W fiat W alia W 20 vera V non W W valere + secundum

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

35

homo'; et si ita est, ergo omnis non-res est, quia quicquid est non-homo,

est. Ad quod dicendum est non posse converti propositiones habentes terminos omnia continentes; et alia huiusmodi. 5 Opponitur etiam de propositionibus huiusmodi : 'omnis homo est albus'. Sua conversa per contrapositionem est ista scilicet: 'omnis nonalbus est non-homo'; si ita est, tunc omnis non-homo est homo, quia quicquid est non-albus homo, est homo. Ad quod dicimus non posse observari huiusmodi conversiones, 10 ubi predicantur vel subiciuntur orationes, quia orationes non possunt infinitari. Est enim huius nature 'non' negativa particula quod sic adheret dictioni cui adiungitur quod ipsam solam infinitat. Ut cum dicimus 'nonalbus homo', 'non' additur ad 'album', non totam orationem infinitat que est 'homo albus', secl 'album' tantum.

De conversione simplici

Convertitur simpliciter universalis negativa et particularis affirmativa. Dicitur simplex conversio quia termini transmutantur nec variati aliquo modo, ita quod de predicato fìt subiectum et de subiecto predicatum, ut cum dicimus: 'nullus homo est animai' 'nullum anima l est homo'. Hic enim termini transmutantur manentes idem et eadem signi20 ficatione retenti. Unde dicitur simplex conversio. Sciendum est huiusmodi propositiones que convertuntur simpliciter esse pares in inferentia, iclest mutuo se inferentes. Nam si vera est, vel falsa, universalis negativa, talis erit simplex sua conversa. Idem dicimus de particulari affirmativa. 25 Ad quod opponitur si c: 'nullum mortuum est homo'. Hec propositio vera est; ergo sua simplex conversa vera est: 'nullus homo est mortuus'. Sed ista falsa est, quia ista eius dividens vera est: 'quidam homo est mortuus'. Hic item opponitur: 'nullum jàlsum est argumentum'. Et si vera 30 est ista, tunc sua dividens falsa est: 'quoddam argumentum est Jalsum'; sed falsa non est, quia multa argumenta sunt falsa. 15

l (ergo) W (quia) W 2 (est)! 3 converti. . . . tenninos V fieri conversionem est oneri sint( ?) W 6 (scilicet) W 7 tunc V ratio W 8 non homo est non albus VW 9 conservari V lO ubi V nisi W Il infirmari W negative particularis W (quod) W 12 ipsa W 19-20 eadem ...... retenti V signifìcatio manentia(!) eadem W 20 simplices W 22 (pares) W mutanda( !) W 25 (sic) W nullum + est homo V 27 (ista) W 29 hic idem V hoc item W 30 quedam argumentatio est falsa W

36

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Adhuc opponitur: 'nulla simplex propositi o est composita'. !sta vera est; ergo 'nullum compositum est simplex propositio',; (sed vera non est), quia quedam oratio est simplex propositio, que est quoddam compositum ex nomine et verbo. Ad quas obiectiones dicimus conversiones non esse servandas ubi sunt accidentales predicationes, idest ubi termini aliam et aliam vim ha ben t ex apposi tione, veluti cum dicimus: 'nullumJalsum est argumentum', 'argumentum' hic proprie accipitur, id est pro ratione rei dubie .fidem jàciente1 ; quando vero dicimus: 'nullum argumentum estJalsum' et 'quoddam argumentum est Jalsum', hic 'argumentum' accipitur non pro eo quod argumentum est, sed pro eo quod argumentum non est se d videtur. Si c etiam quando dicimus: 'nulla simplex propositi o est composita', hic 'composita' accipitur pro composito ex propositionibus; quando vero dicimus: 'nullum compositum est quedam simplex propositio', hic 'compositum' tantum val et quantum 'aliquid constans ex suis parti bus'. Opponitur etiam de aliis, ut de his: 'qui d am puer eri t senex'. !sta vera est; ergo vera est sua simplex conversa: 'quidam senex eri t puer' ; sed ista falsa aest. Ad quod d i c un t qui d a m quod si c de bere t converti : 'quidam qui erit senex est puer'. Sed male dicunt, quia, etsi nullus puer si t qui de beat esse senex, tamen hec potest esse vera: 'qui da m puer eri t senex'. Similiter obicitur hic: 'quidam senex jitit puer'. !sta vera est; ergo sua simplex conversa: 'quidam puerjuit senex', scilicet dividens sua, vera est: 'nullus puerjuit senex' ; ergo illa falsa est. Dicunt quidam non esse suam conversam, sed i•m: 'quidam qui Juit puer, fit senex'. Quod falsum est, quia etsi nullus si t senex qui fui t puer, tamen hec vera est: 'quidam senexjuit puer'. Et si c videtur falsa esse regula que dicit: si vera est particularis affirmativa, vera est sua simplex conversa. Sed non est ita hic. f. +1va Magister noster ita determinat l predictas obiectiones, quod non possunt servari huiusmodi conversiones simplices, ubi ponantur verba preteriti temporis et futuri. l ad hoc W 3 que W quod V 6 predicationes V propositiones W 7 cum apposione(!) W 8 (argumentum) W (idest) W 11 (pro eo) V non . . . . . . videtur W esse videtur V I 2 quando V unde W 13 (vero) W l+ est V ve! W tantum valet V dici t W 15 constans V compositum W 19 ( quidam) W debemus V 20 si t V est W 22 obicitur hic w [est] hec [obicitur] ve 23 (sua) w 24- (ergo . . . . . . . est) w 25 (suam) W 26 fit V est W 29 ita W vera V 30 noster + [dicit] V 31 ubi VWc nisi W 32 futuri + quemadmodum in predictis propositionibus W 'Cfr. Boethium, De d!ff. top. I, 1174-C 7-8.

5

lO

15

20

25

30

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

37

De conversione per accidens

Nunc dicendum est de conversione per accidens. Converti per accidens est quando de predicato fit subiectus et de subiecto predicatus in eadem qualitate sed diversa quantitate ut, 'omnis homo est animai': 5 'quoddam animai est homo'. Convertitur particularis affirmativa universali affirmationi per accidens et particularis negativa universali negationi. Et est talis regula earum quod si vera est universalis affirmativa, ve! negativa, vera erit sua conversa per accidens. Ad quod opponitur si c: 'cytharedus valens in sua sci enti a est bonus' ; 10 ista vera est; ergo vera est sua conversa per accidens: 'qui da m bonus citharedus est valens in sua scientia'. Ad quod dicimus non posse servari conversionem per accidens in [f. 160v] accidentalibus predicationibus, idest ubi termini aliam et aliam vim habent in subiectione et predicatione. Ut cum dicimus: 'omnis citharedus 15 valens in scientia tali est bonus', hic 'bonus' non notat virtutem. De equipollentiis propositionum

N une videndum est de equipollentiis earum. Si eu t di citi Ari stotiles: propositiones eiusdem subiecti et eiusdem quantitatis et diverse qualitatis predicatis per fìnitum et infìnitum variatis sibi equipollent. 20 Ad hoc opponitur sic. 'Socrates solus est homo'; ista falsa est; ergo ista equipollet ei: 'Socrates solus non est non-homo', quia conveni t eis descriptio equipollentium; ergo ista falsa est, sicuti et prior; quod falsum est, scilicet quod non solummodo Socrates solus sit non-homo, sed etiam alie res, scilicet lapis etc. 25 Dicit enim Magister noster non posse servari equipollentiam in tali bus propositionibus, quia 'solus' respicit ad predicatum et facit propositionem multiplicem; et est talis sensu 'Socrates solus est homo', idest: ita est homo quod nulla alia res homo sit. Opponitur hoc modo: 'nullus lapis est homo albus' et 'omnis lapis 2 (nunc) W 3 subiectum sic saepe W predicatum sic saepe W 4 sed V et W 6 affirmationi V affirmative W 7 universalis V de W 1O ergo vera (est) W 12 posse servari V conservari W 13 accidentalibus predicationibus] accidentalibus propositionibus predicationibus V communibus propositionibus predicationibus W communibus predicationibus wc id est V et W (et alia m) V 14 (et predicatione) W 15 virtutem W veritatem V 19 (predicatis) V (variatis) V (sibi) W 21 (non) homo W eis W ei V 22 sicut W 23 (scilicet) W (socrates) W 24 etiam V cum W 25 enim .M. noster V .M. A. W servare W 26 (propositionibus) W 29 hoc modo + sic V 1

Aristoteles nusquam. Vide autem Boethii, Introd. ad ~Il. categ., 780Asqq.

38

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

est non homo al bus' equipollentes sunt; verum est; ergo si ista est vera: 'nullus lapis est homo al bus', alia vera eri t: 'omnis lapis est non homo al bus'. Sed hec falsa est. Nam si vera esse t 'omnis lapis est non homo (al bus)' et quicquid est non-albus homo, est homo; ergo falsa esse videtur regula equipollentium. Ad quod dicimus non esse observandam huiusmodi equipollentiam, ubi predicantur et subiciuntur huiusmodi orationes', sicut predictum estz de conversionibus. Opponitur etiam sic: 'nulla cimera est homo'; ergo vera est: 'omnis cimera est non-homo', cum sit i Ili equipollens secundum regulam equipollentium; sed vera non est, cum quicquid sit non-homo, si t aliqua res, et chimera est nulla res; ergo falsa est regula equipollentium. Sed nec falsa est regula nec ille sunt equipollentes, quia non assignatur equipollentia propositionum ubi termini subiciuntur non habentes res subiectas, ut 'cimera', 'hircocervus', et ali i huiusmocli. Rursus aliter opponitur: 'isti duo mnt albi' ; quando unus est albus et alius est niger, hec propositio falsa est, cum eius dividens vera est: 'isti duo non sunt albi'. Hec habet aliquam equipollentem, istam scilicet: 'isti duo sunt non-albi' ; sed ideo equipollens e i non est tantum, qui a hec J vera est et il! a 4 falsa est, cum unus eorum niger si t et alter al bus. Ad hoc Magister noster dicit quia ista: 'ista duo non sunt albi' habet sensum contradictori[ar]um secundum hoc quod ost.endit aliquem istorum non esse album, et secundum 11lmc sensum hab~~_istam equipollentem: 'aliquis istorum non est al bus'. Habet etiam istym sensum contrarium secundum hoc quod i p sa nega t quicquid ista affìrmat: 'isti duo sunt albi' (idest unumquemque istorum esse album), et secundum hunc sensum habet istam equipollentem sibi: 'isti duo mnt non-albi'. l (sunt) W verum est + quia equipollentes sunt W 3 bee V ista W (non) V 4 (esse) V 6 quod V hoc W servandam W 8 de + huiusmodi W IO pollens V l l prius si t Ve W fìt V 12 (est) V sed nec V et non W (regula) V 13 quia W sed V l 3-14 assignat equipollentiam (propositionum) W 14 ubi . . . . . . . non habentes V ubi predicantur ve! subiciuntur termini non habentes W 15 ut V quemadmodum W hircocervus V yrco W 16 (aliter) V quando W quia V 17 prius (est) V cum W sed V 18 (non) W bee V et ista W (istam scilieet) W 19 sunt non albiJ non sunt albi VW ideo W bee V (ei non) V (tantum) W 20 et illa W ista V et alter W unus V 22 .M.noster V .M. A. W (ista) W 23 habent W 24 illorum V 25-p. 391 (habet etiam . . . . . . uterque istorum non est albus) W 28 sunt non albi] non sunt albi V 1 se. 'homo a/bus' et similes. se. 'isti duo non Sllnt albi'.

3

2

4

p. 35Ssqq. se. 'isti duo sunt non-albi'.

5

IO

15

20

25

lNTRODUCTIONES MONTANE MlNORES

39

Iterum obicitur de istis: 'uterque istorum non est albus', quando unus eorum niger est et alter al bus; hec est equipollens 'uterque istorum est non-albus'; sed non equipollet ei, quia ista falsa est et illa vera est. Ad quod dicit Magister noster illud idem quod supra dictum est, quia ista: 'uterque istorum non est al bus' habet contrarium sensum 5 secundum quem ha be t istam equipollentem si bi: 'uterque i sto rum est non-albus'. Habet etiam contradictorium sensum, secundum quem habet istam equipollentem si bi: 'alter istorum est non-al bus'. Dictum est de cathegorica proposi tione. Nunc dicendum est de f. +l vb 10 ypothetica.

DE PROPOSITIONE YPOTHETICA

Ypothetica est que constat ex predicativis et coniunctione 'si'. Et dicitur ypothetica, idest conditionalis, quia proponit sub conditione, ostendens aliquid esse si aliud fuerit. 15 Opponitur sic ad hoc quod dicimus: 'ypothetica est que constat ex predicativis', idest ex cathegoricis. Hec propositio ypothetica est: 'si idem esset cecitas et cecum esse, utrumque de eodem predicarentur', et ista: 'si juisses hic,Jrater meus non juisset mortuus 1 ' ; nulla istarum est cathegorica; ergo falsum videtur quod omnis ypothetica constet ex cathegoricis. 20 Sed si quis hoc concedat, ipse est contra auctoritatem que assignat 2 differentiam inter ypotheticam et cathegoricam, in hoc scilicet quod cathegorica constat ex predicato et subiecto, ypothetica vero non potest esse nisi constet ex propositionibus predicativis, quod ita intelligendum est: ex predicativis vel ex eis que ponuntur loco earum. 25 Quod in supradictis ypotheticis est, scilicet 'si idem esset cecitas ... etc.' et 'sijùisses hic ... etc.'. In his enim ponuntur orationes loco cathegoricarum l quando V quoniam W 2 eorum VcW (et) V 3 est non albus] non est albus VW 3-8 (sed non equipollet . . . . . . non-albus) W + .M. noster V 9 propositione + quantum ad presens negotium pertinet W 12 ex predicativis et coniunctione si et dicitur] ex predicativis et d. composit(!) V ex predicativis et dicitur W 13 ponit V 14- fuit V 16 (predicativis idest ex) W est ypothetica est V ypothetica W 17 (ista) W 18 frater meus non fuisset] f. m. n. f. W frater noster non fuisset V 19 constat W 20 sed V et W auctoritatem que W boetium qui V 21 cathegoricam V predicativam W 22 (et) W 23 (propositionibus) W 23-24- (quod ita . . . . . . predicativis) V 25 in supradictis ypotheticis est V etsi in predictis ypotheticis W (si) W (idem esset) V etc. V et cecum esse W 26 (et) W hic fuisses W his V istis W orationes W voces V cathegoricarum V predicatorum( !) W 1

Joh. XI, 21.

2

Cfr. Boethii De

~Il. hyp.

I, 832C 5-7 et 11-12.

40

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

non quod habeant scnsum earum, sed quia iungantur ad constituendam ypotheticam. Iterum opponunt. l-Iec propositio ypothetica est: 'si homo es, homo es' ; han c enim poniti Bo e t i u s quando facit ridiculosumz sillogismum hoc modo : 'si homo es, homo es sed homo es era o homo es' ; hec ypothetica est ncc constat ex predicativis nec positis loco carum, sed ex predicativis secundum expositionem tantum. Sunt quidam qui dicunt eam non esse ypotheticam. Et male videntur dicere, quia, sicut clicit Aristotiles 'bonum est bonum esse', hcc est propositio, sic ista potest dici ypothetica: 'si homo es, homo es'. [f. 161r] Opponitur sic al iter. Nullum totum constat ex una sola parte; ergo nec propositio ypothetica nec aliud totum. Si ista est ypothetica: 'si homo es, homo es', ergo non consta t ex una sola parte; ergo ipsa ypothetica non est. Opponitur etiam sic. Ex quo 'si' coniunctio ponitur in aliqua oratione, ipsa coni ungi t diversa ve! coniungit idem ad idem; (non coni ungi t diversa; ergo coni ungi t idem ad idem); quod est inconveniens.

5

IO

15

20

De divisione ypothetice

Ypothetica cliviclitur si c: alia simplex, alia composita; simplex est illa que non habct aliquam ypotheticam partem sui, ut hì'c: 'si homo est, animai est'. Composita est que habet aliquam ypotheticam partem sui. Queritur de ista si si t simplex ve! composita: 'si omnis homo est 25 animai et omne animai est substantia, et Socrates est homo et Socrates est substantia'; composita non est, quia non habet aliquam ypotheticam partem sui; simplex non est, quia habet plus quam duas predicati vas; ergo non videtur esse simplex ve! composita. l habcnt W eorum W 1-2 constituenda ypothctica W 3 opponitur IV 3-4 si homo est homo est W si est homo est homo V 4 (ponit) IV 6-8 es] coli. Bocthio est VW 6 (homo es) W 9 (est nec) IV positis V ex ypothcticis IV l O (secundum expositionem) IV Il sunt quidam V sed IV (et) W 13 (potest dici) W es] est bis VII' l 5- l 6 (ergo . . . . . . parte) IV 15 si] hic V l 6 es] est bis V 23 (hic) IV 24 que l' ([Uando Il' 25 ve! V an Il' si + simplex V 26 animai + est W tcrtillln (et) V 29 ergo V quare IV 'Dc syll. catcg. Il, 821 C IO-Il. z cf. Petri Abaelardi Dialcaicamlll, 23226 cd. De l{ijk, et Bocthium, op.cit., 822:\2-3.

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

41

Sed est composita, quia composita dicitur ypothetica ex quo habet plus quam cluas preclicativas, simplex que tantum duas. Et quocl superius dictum est: "composita est que habet aliquam ypotheticam partem sui, simplex que non", non est clescriptio natura! iter data, se cl queclam 5 notitia in artem introclucenclis data, quibus levia dicencla sunt. Fit iterum alia obiectio. Hec est ypothetica: 'si Socratcs est homo, Socratcs est animai' et simplex; quicquicl est hcc ypothctica, et hec propositio; ergo ctm1 hec ypothetica simplex sit, et hcc propositio simplex est; quocl falsum est; immo est composita ex aliis propositionibus hec 10 propositio. Acl quod clicenclum est quocl non valet huiusmodi accidentali predicatione impediente, quia 'simplcx' aliam vim habet iunctum cum 'propositionc', aliam vim habet iunctum cum ')'pothctica'. Quando enim dicimus: '_ypothetica est simplcx' tantumclem valet quantum: 'est )'pothctica 15 non habens plus quam duas prcdicatil'as'; quando vero clicimus: 'propositio simplcx', idem est ac si diccremus: 'non habens )'potheticam propositioncm partem sui'. Et hec est ratio quare supradictum non valet argumentum. Cui hoc argumentum simile est: 20

'quicquid est istc citharedus, est iste homo; scd iste citharcdus est bonus; ergo iste homo est bonus.'

Quod non procedi t, hic quoque accidentali preclicatione inpediente; 'bonus' enim alia m vi m ha be t coniunctum eu m 'hominc', al iam coniunctum cum 'citharedo'. 25

Dc divisione )'pothcticc composite

Dividitur sic propositio ypothetica composita: alia connexa, alia disiuncta. Disiuncta est illa que proponitur ve! per 'aut' ve! per 'l'c/'; coniuncta est que proponitur ve! per 'si' ve! per 'wm' ve! per 'quando' velj per 'quoticm' et huiusmocli. Dc clisiuncta suo in loco clicctur. L 42m 2 que W qua V 3 compositas esse IV (partem sui) IV 4 <]Ue non + ad quod dicimus V 5 artem] parte l'IV data introducendis V introducendis dieta W 7 simplex + et W prim hcc V ista W et IV est V 8 cum V si IV si t V est W 9 prim est V erit W immo est composita V hcc propositio composita est W 9-10 (hcc propositio) W Il ad quod dicendum est quod l' et scicndum est quia Il' 12 prc·dicatione impediente V prepecliente W 14 valet <]Uantum V ut Il' (est) W 15 plurcs predicativas quam duas W 22 (quod non procedit) W hic V hoc W impediente accidentale predicatione W 23 bonus cnim V quia bonus sicut sepe dictum est Il' 23 altcmm coniunctum W iunctum V 26 dividitur . . . . . . composita V di,·iditur ypothetica sic W 27 (illa) W 28 primum (ve!) V 29 (per) Il' et V ve! W 29 (de disiuncta . . . . . . huiusmocli) W

42

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

De connexa

Connexa vero dividitur: alia naturalis, alia temporalis. Naturalis est illa que naturalem rerum denotat consequentiam, idest ostendit aliquid esse si aliud fuerit, ut illa que proponitur per 'si'. Temporalis est illa que proponitur ve! per 'eu m' ve! 'quando' ve! huiusmodi. Et 5 dicitur: si vera est temporalis, vera est quelibet pars eius. Ad hoc opponitur quod vera est ista: 'eu m Socrates fui t senex, Socrates non ji1it puer'; ergo vera est quelibet pars eius; ergo vera est 'Socrates non fui t puer' ; quod falsum est. Ad quod quidam dicunt quod hoc non servatur in illis que sunt extra presens tempus. Sed iterum ad hoc potest o bici: 'eu m Socrates non stertit, Socrates non vigilat' ; ergo vera est hec: 'Socrates non vigilat' ; ergo non videtur esse ve rum quod si vera est temporalis, vera est quelibet pars eius. Et ita est. Dicitur etian1 quod potest converti ten1poralis hoc n1odo: 'cun1 i&nis calidus est, celum rotundum est'; hec vera est et sua conversa vera 'eu m celum rotundum est, ignis calidus est'. Opponitur ad hoc hoc modo: 'quotiens Socrates legit, Socrates loquitur'; hec vera est; ergo vera est sua conversa: 'quotiens Socrates loquitur, Socrates legit'; quod falsum est. Ad quod dicimus non posse servari conversionen1 nisi in his temporalibus que habent vim indefìnitam, ut in illis quecumq~e fìunt per 'cum' ve! per 'dum' ve! per 'quando'; in aliis vero que per 'q;~otiens' vel per 'quandiu', non possunt servari conversiones, quia sunt quasi universales respectu illarum que per 'eu m' ve! per 'dum' ve! per 'quando'. Et sciendum est quod iste propositiones que sunt temporales, ad veritatem sui non exigunt utramque partem esse veram, scilicet si coniunctio 'eu m' aliena coniungat.

4 aliquid] aliquam V 11 prius quod V 2-5 (connexa . . . . . . . huiusmodi) W hoc W (non) V 13 alterum (socrates) W 14 hec V ista W 16 et ita est. Dicitur W et ita. Dicitur V 17 (quod potest) W 18- l 9 (hec vera . . . . . . rotundum est) W 20 hoc hoc W hoc V (legit socrates) W 22 socrates V et W (quod) W 23 quod V hoc W servare W 23-24 illis temporibus W 24 infinitam W fiunt V sunt W 26 quandiu] quando V (vel per quandiu) W (servari) V quia V et W 27 illarum V earum W cum W dum V dum W cum V 28 (est) W 29 sui V suam W scili30 coniunctum V aliena] alia W alio V coniungat W contingat V cet] sed VW

lO

l5

20

25

30

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

10

15

20

43

Sciendum quod secundum illas orationes temporales que sunt universales, possunt fieri sillogismi ypothetici hoc modo: 'quotiens Socrates legit, Socrates loquitur sed legit ergo loquitur' iuxta illum modum quem ponit1 Boetius: 'si est a, est b sed est a ergo est b' . Potest etiam fieri sillogismus in media propositione hoc modo: 'quotiens Socrates legit et loquitur, et quotiens Socrates loquitur, Socrates aperit os stwm ergo quotiens legit, aperit os stwm'. Opponitur ad supradictam divisionem. Hec est quedam proposi ti o: 'quamvis Socrates sit sapiens, tamen non est di ves' ; hec est connexa, quia coniuncta est ex duabus propositionibus; naturalis non est, quia nullam ostendit consequentiam inter aliqua nec proponi t sub conditione; iterum temporalis non est, quia non fit per 'cum' ve! per 'dum' ve! per [f. 161v] 'quando'; ergo non videtur esse sufficiens predicta divisi o de connexa quod alia temporalis, alia naturalis sit. Et ita est. Sed Boetius facit eam in Ypotheticis Sillogismis 2 de illis tantum que idonee sunt ad componendos sillogismos. De illis propositionibus que exigunt utramque partem esse veram

25

Nunc dicendum est de illis propositionibus que exigunt utramquc partem esse veram, ut ista: 'quamvis Socrates si t sapiens, tamen non est di ves'. Hec ad hoc ut ipsa vera si t exigit Socratem esse sapientem et tamen non esse divitem. Non tamen habet fieri huiusmodi propositiones inter quelibet esse veras, quia si diceremus hoc modo: 'quamvis Socrates sit homo, tamen non est animai', nichil esset. Habent vere fieri inter illa que l illas orationes V illos ordines W 3 legit . . . . . . loquitur V loquitur legit socrates loquitur W 6 poni t V prenotavi t W 1O potest et iam V poteri t etiam i bi W in media W in inmedia V 12 bis (socrates) V 13 (ergo . . . . . . suum) W legit] loquitur V 17 aliquam W ponit V condicione W 18 per dum ve! per cum W 19 supradicta W 20 temporalis + et W (si t) W 21 sed boetius V secundum boetium qui W eam V eas W 21-22 (ypotheticis . . . . . . tantum) W 22 componendos V constituendos W 24 nunc VWc (nunc) W 26 ut V quod W 27 habet fieri] fieri V habuit falsum W 28 quelibet V quaslibet W hoc modo] hoc est W 29 homo est V homo + homo V nihil W vere fieri inter illa V superius ante illam W 1

De syll. hyp. I, 845 B 12.

z

De syll. hyp. I, 835 A 3-5.

44

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

aliquando simul contingunt, aliquando unum repellit aliud, quia semper notat adversitatem. Sciendum est etiam quod sicut per' eu m'diversa coniunguntur ad idem tempus, sic etiam per 'ubi' ad eundem locum. Et fit talis propositio: 'ubi Plato sedet, Socrates i bi disputat'; et potest converti hoc modo: si vera est ista: 'ubi Socrates sedet, i bi Plato disputat', vera est sua conversa: 'ubi Plato disputat, i bi Socrates sedet'. Sed quando profertur per 'ubicunque', tu n c non potest converti, qui a vera est: 'ubicunque Socrates est, et quidam homo est', sed non convertitur. Volunt quidam ita probare hanc non esse veram: 'ubi Socrates sedet, i bi Plato disputa t', si c opponendo: 'solus Socrates sedet in hoc loco, quia in hoc scamno; in eodem loco non sedet Plato nec disputat Plato' ; quod non procedit. f. 4-2rb Quidam ita determinant quod 'locus' accipitur large et l pro quodam nature loco in quo continentur Socrates et Plato quando dicimus: 'ubi Socrates sedet, i bi Plato disputat'. Ad hoc potest opponi: 'civitas ista quidam locus est; in hoc loco iacet abbas clarevallensis; in hoc eodem loco iacent o ves si ve meretrices'. Simili modo potest opponi de tempore: 'Noe juit in preterito tempore et in eodem tempore Juit Adam, scilicet a mille annis supra; ergo in eodem tempore jùit Ada m et Noe'. Opponitur etiam de hoc loco: 'non solus Socrates potest sedere in hoc scamno; hoc verum est; ergo et alius potest sedere; et si c de unoquoque; eadem ratione potest concedi de omnibus. Sequitur ergo quod mille homines possunt sedere in hoc scamno. Cum enim habeant'tnisi duos cubitus in longum et latum, potest hoc concedi. Sed divisim intelligatur in hoc sensu quod mille homines sunt quorum unusquisque sedere potest in hoc scamno. Si autem coniunctim intelligatur quod mille homines possunt simul sedere in hoc scamno, falsum est. Opponitur etiam hoc modo: nichil quod Jùit in preterito, erit in 3 si eu t+ ve! W contingunt VW adJ atque VW 4- (propositio) W 5 ubi V ut W (i bi) W 6 socrates V p lato W (ibi) W p lato V socrates W 8 tu n c W etc. V l O socrates V plato W Il i bi plato V et socrates W 12 eodem loco V hoc eodem W nec V non W ubi wc alterum (p lato) W 15 nature V magno W quo V hoc W continetur W quando V quia W 16 socrates V plato W ibi VWc (ibi) W plato V socrates W 18 darevali' W clareivall' V aves W 20 prius tempore + mille annis supra V que quatuor annis supra W prius (in) V 20 scilicct a W sed V (in) V 22-23 (opponitur . . . . . . et alius) V 22 (potest sedere et sic) W 24- mille V tres (ex IIl pro M?) W mille + annis V 25 possunt V esse quorum unusquisque potest W (hoc) W 25-28 (cum enim . . . . . . in hoc scamno) W 28 si autem W sed cum V mille V tres W 29 sedere simul V 30 nihil W erit V fuit W

5

10

15

20

25

30

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

45

futuro; sed preteritum est Socratem heri legisse; ergo non est verum: 'Socrates cras leget'. Potest etiam simili modo probari quod Socrates non legit heri. Sophisma est in soloecismo. Est enim congrua dictionum iunctura ut est.

De divisione ypothetice simplicis

5

10

15

20

25

Simplex ypothetica si c dividitur: alia consta t ex duabus affìrmativis, alia ex duabus negativis, alia ex affìrmativa et negativa, et econverso. Ad hoc opponunt sophistice, volentes probare quod illa que consta t ex affìrmativa et negativa est eadem cum i Ila que consta t ex negativa et affìrmativa et non alia, tali modo: illa que constat ex affìrmativa et negativa constat ex talibus propositionibus quarum una est affìrmativa et alia negativa; ergo habet partes affìrmativam et negativam; ergo constat ex negativa et affìrmativa; ergo non est verum quod alia sit que constat ex negativa et affirmativa ab illa que constat ex affirmativa et negativa. (Sed hoc non est), quia ordine verborum intelligitur ordo propositionum. Non enim simpliciter ostenditur 1 ex quibus partibus constet, sed etiam ostenditur negativam sequi ad affìrmativam. Queritur si in omni ypothetica propositio que antecedit si vere inferat illam que sequitur. lta hec ypothetica est: 'si est homo, est lapis' ; ergo illa que antecedit infert illam que sequitur; sed hec antecedit: 'est homo', et ista consequitur: 'est lapis'; ergo 'est homo' infert 'est lapis'. Quocl falsum est, quia eius infert dividentem, scilicet 'non est lapis'. Quocl ita solvitur quia quod clictum est in ypothetica propositione(m) que antececlit inferre illam que sequitur, hoc dictum est de affìrmativa; ista vero: 'non si est homo, est lapis' negativa est istius: 'si est homo, est lapis'; ista similiter: 'si est homo, non est lapis' negativa est, eoquod habeat consequens negativum, sicut dicit Boetius in Ipothe4 congrua . . . . . . . . iunctura V congru. aiunctam(!) W 6 dividitur V divide W 7 negativa et affirmativa V 8 opponitur V sophistice + sic V ista W 9 (cum illa) V 9-10 affirmativa et negativa W 10 non + cum illa V 12 prius (et) W habent partem V (et) W 13 affirmativa et negativa W 14 constet W affirmativa et negativa W 14-15 negativa et affirmativa W 15 quia +in W 16 non W et V ostendit W 16-17 ex duabus partibus constare V 17 ostendit W (ad) W 18 omni V nomen W (propositio) W 19 (ita) W hec V ista W prius est + nam VW 21 et ista consequitur V sequitur W 23 (quia) W 24 quod antecedens infert W 25 affirmativis V non si] si non W non V negativa W necessaria V istius W istis V 26 similiter + negativa est W (negativa est) W 27 consequens V sensum W 1

se. in quarta specie simplicis hypotheticae (supra, p. 457: et econverso).

46

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

[f. 162r] ticis 1 • Et cum si t negativa, non est alterius negativa quam istius: 'si est

homo, est lapis'. Tunc non habet aliquam affirmationem sibi oppositam qui a non habet aliquam. Ari sto ti I es quoquc dic:it 2 : omni negationi affirmatio est opposita, et ec:onverso. Ad quod clic:enclum est quocl negatio ypothetic:a dic:itur duobus modis. Dicitur enim proprie negatio illa que proprie aliquod falsum vel verum negat, ut ista: 'non si est homo, est lapis'. Dicitur etiam negatio inproprie negativa illa in qua ostenditur sequi negativa propositio acl aliam, ut ista: 'si est homo, non est lapis' ; ista enim cum si t negativa ypothetica, non est negatio, immo affirmatio; et habet hanc negationem sibi oppositam: 'non si est homo, non est lapis'. Queritur iterum si in omni ypothetica propositio que antececlit inferat illam que sequitur. Si hoc conceditur, opponitur sic. Hec est ypothetica propositio affirmativa: 'si homo vivi t, necesse est eu m ha bere cor'; ergo i Ila propositio que antecedit vere infert illam que consequitur; sed i Ila que precedi t, scilicet hec: 'homo vhit', vera est, il la vero que consequitur falsa est, hec scilicet: ipsum ha bere cor; ergo vera propositio vere infert il la m que falsa est; quocl est contra artem, quia numquam in arte sequitur ex vero falsum, sed ex vero verum vcl ex falso falsum ve! ex falso ve rum. Dicimus de ista proposi tione: 'si homo vivit, necesse est eum habere cor' quod si 'necesse' referatur ad consequens tantum, falsa est; si autem reh::ratur ad totam consequentiam, vera est nec propositio que antecedit infert eam que consequitur; immo ex vi conseguenti e clemonstrat quocl 'homo vivit' acl istam sequitur hec: 'habet cor', que non est 1~ars consequentie. Et secundum hoc non est verum quod in omni ypothetica propositione propositio que antecedit vere inferat eam que sequitur.

l sit W ut V 5 negatioJ affirmatio VW duobus V diversis W 6 (proprie) V alterum (proprie) W 6-7 falsum ve! verum V verum et aliquod falsum W 7 non VWc etiam W enim V 7-8 negatio inproprie V proprie negatio W 8 negativam propositionem W l O negationem V affirmationem W 12 in omni V in nomine W que antecedit VWc 13 illam W est V (hoc) W 15 sequitur W 16 (vera est) V 17 sequitur W 19 (vero . . . . . . falsum ve! ex) W 21 dicimus V consequitur W 22 si necesse referatur V necesse est si referatur W consequens tantum V consequentem W falsum W 22-23 (autem referatur) W 24 illam W sequitur W 25 vivit V uii. W hec V ista W 26 (et) W (verum) V 27 vere inferat V infert W 1

De syll. hyp. l, 843 04-6.

z De lnterpr. 6, 17a31-33.

5

IO

15

20

25

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

47

De locis qui solent assignari in ypothetica simplici De toto et parte

A toto clatur hec regula per negationem ex parte subiecti: quicquid negatur a toto, et a qualibet parte eius; 5 ut si dican1us: 'nullum animai est animatum, ergo nullus homo est animatus',

10

15

20

25

est secundum hanc regulam et argumentum verum est et consequentia necessaria. Vicletur autem falsa regula in quibusclam 1 • Verum est enim quocl f. 42'"" nullum individuum uno et eoclem tempore potest esse totum in pluribus, nec verum est quoclunum in eoclem tempore sit in pluribus. Secl inclivicluum totum est ad unumquodque elementum; omne enim elementum est individuum. Unde videtur aliquid abnegari a toto et non a qualibet parte eius. Quod falsum est, quia aliud est esse idem individuum et aliud est esse idem elementum. Dicitur enim 'idem elementum' de eadem essentia ve! quia est eadem substantia ve! eaclem quantitas ve! eadem qualitas; 'idem vero elementum' dicitur non pro eadem essentia- secl alia est essentia revera que profertur ab isto qui profert hoc elementum "a", alia quidem que profertur ab ilio qui profert hoc idem elementum, sed propter soni nominis identitatem et figure. Opponiturz i te rum hoc modo: 'nullus lapis .fit a SoCJ·ate ve! nullum aurum'. Hic aliquid removetur a lapide et lapis est totum, sive aurum, ad substantiam lapideam, si ve auream ve! ad anulum aureum; ergo il luci idem removetur a statua lapidea, si ve ab anulo aureo, cum dico: 'nulla statua .fit a SoCJ·ate ve! nullus anulus'. Quod non procedit. Non enim removetur illud idem, quia quando dicimus 'nullus lapis .fit a SoCJ·ate', materia subiecti redundat in predicato, et est talis sensus: 'nullus per operationem Socratis lapis [non] promovetur in esse lapidis' ; illud vero non potest remo veri a statua, ut dicatur: 'nulla statua per operationem Socratis promovetur in esse statue'. 3 datur V est etiam W 5 utJ ve! VW dicimus W altcmm (est) W 6 prius (et) V 8 falsa regula V falli W (enim) W 9 uno W unum V tempore V numero W potest esse totum V totum est W pluribus + hec oppositioposterius [••ide irifra, p. 526sqq.] habetur V 10-13 (nec verum est . . . . . . falsum est) V !O unum] nullum W sedJ et W !3 quia W solutio V aliud V illud W !7 revera V rerum W qui W quod V 17-18 .a. quod illa que V alia quidem que W !8 ilio qui W isto quod V !9 identitatem V et varietatem W 20-29 (opponitur . . . . . . statue) V [ridcas autcm irifra, p. 52 16 sqq.] 26 materia] in W 27 operationem] oppositionem W 28 operationem] oppositionem W I Cfr. irifra, p. 526sqq.

z Cfr. injra, p. 52I6sqq.

48

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Opponitur iterum hoc modo. Socrates coniungit duo corpora diversa, os scilicet et ferrum, et ex illis duobus effìcitur unum corpus et per operationem Socratis movetur in esse statue [scilicet cultellus]; ergo Socrates fecit unum corpus. Quod qui d a m volentes vita re maxima incurrunt inconvenientia. 5 Magister Petrus dicit quod ipse et rex Francie sint unum corpus et quod omnes res sunt unum corpus. Magister Willelmus dicebat quod quedam domus nulla res erat, ut alia huiusmodi que fiunt per operationem artificis ex diversis. Sed Magister noster magis vult concedere quod unum corpus fiat a Socrate ex diversis quam incurrere IO predicta inconvenientia. [Sed 1 sciendum est quod ubicunque assignatur locus a toto, i(bi)dem potest assignari locus a predicato, quia o m ne totum universale predicatum est; sed non convertitur. Et sic(ut) dicimus quod quicquid negatur a toto, et a qualibet parte eius, sic possumus dice re: 15 quicquid a predicato, et a subiecto.]

Datur hec regula a parte : de quo pars, et totum. Nec regula simpliciter intelligatur nec uni sensui potest accommodari, sicut verba videntur sonare, nec confert fidem argumentis nec consequen- 20 tiis. Similiter ista affìrmat: de quo predicatur subiectum, et accidens eius; ,"!!

nec confert fidem huic argumento: 'aliquid est Socrates; ergo illud est album'; nec etiam ypothetice. Quapropter intelligendum est hoc modo: omnis pars sic habet se ad suum totum quod si una de aliquo predicatur, 25 et totum eiusdem de eodem. Dicunt qui da m quod simpliciter dicitur 'totum', ut videtur posse pro bari per han c regulam: de quocumque predicatur hec pars 'homo', et hoc totum 'animai' ; et si c de ceteris. le circo adicitur 'o mne'. 1-2 diversa corpora W 2 secundum et V quia scilicet W tertium (et) W 3 operationem V oppositionem W 4 socrates fecit V facit W 5 maxima incurrunt V videtur maxima W 6 m. p. VW (francie) W sunt W 7 m. wll' V m. Wl' W 8 nulla] mille VW erat V essent W ut] nec VW 9 operationem V oppositionem W sed m.nrVm.A. W mavult W 10-11 incurrat supradicta W 12-16 (sed ... . . . subiecto) V [videas autem infra, p. 523°sqq.] 16 hic .ftnitur tractatus noster in codice W 24 ypothetica V l

coriferas p. 4312-16 cum p. 523osqq.

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

49

Ad quod opponitur sic. Ergo de quocumque predicatur hec species 'corpus', et omne totum illius; ergo ha be t plura tota; quod falsum est; ergo sic intelligendum est: omnis pars si c habet se ad suum totum quod ipsa si predicatur de aliquo et totum illius quodcumque 5 habet; et si c non oportet quod corpus plura habeat tota; et sic intellecta facit fidem argumentis et consequentiis. A quocumque abnegantur partes, et totum. 1 Ad hoc opponitur hoc modo 2 : 'quoddam animai non (est) rationale et quoddam non est irrationale' ; hic partes animalis removentur ab aliquo; 10 ergo et totum ab eodem; ergo quoddam animai non est animai. Quod non procedit quia hic abnegantur partes a quodam universali nec tamen sequitur totum removeri ab eodem, quia hec regula sic est intelligenda quod a quocumque abnegantur partes pro individuo et totum de eodem. Quod non fit in predicta propositione. 15 Hec regula datura parte ex parte subiecti: quicquid predicatur de parte quolibet modo, et de toto particulari te r. Ad hoc opponitur. 'In predicamentis est scientia; ergo habitus'. A parte, quia scientia pars est ad habitum. Quod non procedit, quia 20 quando dicimus: 'in predicamentis est scientia', hoc est di cere: in preclicamentis sunt quedam rationes et regule per quas paratur scientia. Nec sequitur hoc falsum quod in predicamentis sit habitus, cum de eius parte, idest scientia, prius non predicetur aliquid. Hic desunt quedam regule et quedam oppositiones. Quarum regula una talis est: 25

de quocumque predicatur (totum), et partes eius sub disiunctione. Hanc et alias sequentes cum oppositionibus reperies in principio huius quaternionis ubi

!mio •igno •imilo in•eni"'

r:

E:)

~

:1

f. 37ra

De quocumque preclicatur totum, et partes eius sub disiunctione.

30

7 a] ab V 1

27 re peri es] rebie( ?) V

Cfr. irifra p. 54'.

z Cfr. irifra, p. 547sqq.

50

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Ad hoc opponitur: 'Socrates et Brunellus sunt ani malia; ergo rationalia ve! irrationalia; sed nec sunt rationalia nec irrationalia; ergo falsa est predicta regula', si hoc negetur quod hic non predicatur totum cum dico: 'Socrates et Brunellus su n t anamalia; ergo rationalia vel irrationalia'. Quod sic solvitur. ( . . . . . . . . . . . . . . . . 5

. .

.

.)

(Iterum opponitur. 'Omnia animalia sunt vel rationalia ve! irrationalia; sed quedam animalia sunt animalia; ergo quedam ani malia sunt ve! hec ve/ i Ila'. Quod si c sol vitur). Quodsi 'omnia' quod est in proposi tione 1O sillogismi, accipiatur dividue, ita quod referatur ad singulas collectiones, falsa est propositio. Sed (si) accipiatur hoc modo: 'omnia ani malia preter que nulla su n t, su nt vel hec vel i Ila', vera est propositio et ve rum possumus colligere sillogismum. A quocumque totum, et quelibet pars eius vel partes. 15 Hic opponitur: 'Socrates et Brunellus non sunt unum animai' ; hic totum ab aliquo abnegatur; ergo partes de ben t remo veri si c : 'Socrates et Brunellus non sunt homo et asinus'. Sed hoc falsum est, quia non abnegantur partes quia abnegare partes esset quod unaqueque abnegaretur ab unoquoque. 20 Iterum opponitur de hoc quod dici t 'removere' : 'Socrates non est sua cuti s' ; hic removetur 'cuti s' a Socrate. Similiter hic: 'brachium non est manus Socratis'. Quod sic solvitur: 'removere cutem' hoc est ipsum ex~~riare; èt ideo non debemus di cere 'remo vere', sed 'abnegare' ve! 'abnuntiare', vel 25 subaudiri, hoc modo: a quocumque totum, et partes. Alia oppositio. '"Sedens" est totllm ad "Socratem", quia sedens alius Socrates, alius P lato; ergo si sederJS non est, Socrates non est'. Quod non sequitur, quia hoc non est dictum nisi de totis illis que sunt de sub- 30 stantia! i esse, ut homo Socratis, anima/ hominis; sed hoc totum sedens non est substantiale, immo accidentale. Opposi ti o alia. 'Solum risi bi/e non est animai'; hic totum ab aliquo; ergo quelibet pars eius ab eodem; ergo solum risi bi/e non est homo'. Quod non procedi t, quia cum dicitur: 'solum risi bile non est animai', ibi non 35 ad 5-6 solutio oppositionis quae precedi t excidisse videtur videtur 28 a so. V

ad 7-l O textus noster supplendus esse

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

51

abnegatur totum, quia dicitur risibile non esse animai, quod nichil aliud quam falsum est. Iterum opponitur: de quibuscumque non preclicatur totum, nec pars; sed hoc genus 'animai' non predicatur de pluribus differenti bus 5 numero tantum; ergo nec est species homo. Quod non sequitur, quia cum dicitur genus predicari de pluribus, non ostenditur genus predicari de his tantum, sed etiam de aliis. Quicquid de toto, et de parte.

10

15

20

25

30

Ad hoc opponitur: 'omnia predicamenta sunt decem; hic aliquid de toto; ergo et de parte; ergo quedam predicamenta sunt decem; si hoc concedatur, ergo quantitas et qualitas mnt decem'. Quocl falsum est. Similiter hic: 'omnes Apostoli su n t duodecim; ergo quidam Apostoli su n t duodecim'. Et hic: 'omnes su n t plures qua m quatllor; ergo isti duo su n t plures qua m quatuor'. Quod sic solvitur. Cum dico: 'omnia predicamenta sunt decem', si accipiatur divisim ita quod referatur acl singulas collectiones predicamentorum, tunc est falsum. Sed si dicatur: 'omnia predicamenta preter que nulla su n t, su n t decem', tunc est verum et tu n c subicitur hoc totum 'omnia predicamenta', nec i bi eri t alius locus. Similiter est in supradictis. Alia oppositio: 'omnis ratio disserendi subiecta est quatuor Jacultati1 bus ; ergo dialetica'. Sed hoc falsum est. Quod sic solvitur. Cum dicitur: 'omnis ratio disserendi subiecta est quatuor Jacultatibus', si hoc modo intelligatur quod unaqueque illarum sit subiecta quatuor facultatibus, hoc falsum est; si intelligatur ita: onmis ratio clisserendi est ali qua illarum quatuor, ita quod omnis contineatur infra illas quatuor, hoc verum est. Ite rum opponitur: 'o mne aes est creatura; ergo omne ydolum ereum est creatura'; si hoc concedatur, potest vera concludi: 'ergo Deus creavit idola'. Qui d a m exponunt ita han c conclusionem: 'omne idolum est creatura', iclest est creatum in esse idoli. Sed secundum hoc possunt dicere: 'homo malus non est creatura', quia non est creatus in esse mali. Adhuc opponitur: quicquid de toto, et de qualibet parte ipsius. 2 quam] quod v !6 predicamenta + ]sunt] decem ve 18 predicamenta + preter que nulla sunt sunt decem et tunc subicitur hoc totum omnia predicamenta V 24 quatuor + ve! est subiecta alicui illarum Ve hoc verum est + omnis non semper facit universalem propositionem nec colligit individua ut omnia animalia fuerunt in archa noe omnia hic maneries colligit tantum in margine V 25 I(S V 1

Vide Boethium, De top. d!lf. I, 1181 C 13-15; cfr. supra, p. 31 n. 2.

52

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Quidam dicunt: de qualibet universaliter. Sed hoc non potest esse, quia non omne totum habet partes universales. Et ideo non dicendum est nec 'universo/iter' nec 'sìngulariter', idest 'quìcquìd a toto, et a qualibet parte ìpsìus', hoc modo: 'si nullum animai est animatum, nullus homo est anìmatus' ; hec consequentia bona est et argumentatio bona. Adhuc opponi turi. 'Nullum indìviduum uno tempore et eodem est totum in pluribus; ergo nullum elementum, qui a ìndìviduum totum est elementi; ergo si aliquìd a toto, et a parte'. Sed falsum es_t quod nullum elementum uno tempore et eodem sit totum in pluribus, quia idem elementum uno tempore et eodem est totum in pluribus. Quod sic solves. Magister 2 dicit quod idem non removetur in his propositionibus, qui a cum dico: 'nullum ìndìvìduum' id est nulla res f. 37rb individualis manens eadem, est tota in plurìbus', et cum dico: l 'nullum elementum etc.', idest nulla vox manens eadem, potest fieri in diversis temporibus. Quod falsum est. Adhuc opponiturJ : 'nullus lapis .fit a Socrate; ergo nulla columpna lapidea .fit a Socrate', quia lapis totum est ad columpnam lapideam; quare si lapis non fìt a Socrate, nec columpna lapidea. Similiter est hic: 'nullum corpus .fit a SoCI· ate; ergo nullus anulus .fit a Socrate'. Magister 4 non concedit quod idem removeretur. Quia cum dico: 'nullum corpus .fit a SoCJ·ate', videtur quod per operationem Socratis aliquod corpus fiere t; et cum dico: 'nullus anulus', id est: nulla res in forma anulì .fit a SoCJ·ate. Et sic non removetur idem. De hoc quod dicunt: 'nullum corpus .fit a Socrate', opponitur hoc modo. De istis duobus lapidibus et de cemento isto Socrate,~componit unum corpus; ergo falsum est quod nullum corpus fìat a Socrat~. Magister s non concedit hoc: 'Socratesfacit unum corpus', quia videretur quod de his que non sunt fìeret quoddam corpus a Socrate; sed ipse concedit quod illa tria fìant unum corpus.

5

lO

15

20

25

Eedem regule que dantur a toto, possunt dari a predicato6, quia 30 sicut dicitur: quicquid de toto, et de qualibet parte ipsius, et quicquid a toto, et a qualibet parte ipsius, sic: l qualibet + .v .. v. V sed] secundum V 6 ad hoc V 14 manens] col/. l. 13 manebit V 24 nullus V Cfr. supra, p. 478sqq. Cfr. S!Ipra, p. 47zosqq. s se. Albericus Parisiensis.

12 individuum] elementum V

1

z se. Albericus Parisiensis; cfr. supra, Ch. III.

J

4

6

se. Albericus Parisiensis. Cfr. supra, p. 48Iz-I6,

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

53

quicquid de predicato, et de subiecto et quicquid a predicato, et a subiecto. Sed non convertitur ita quod omnes regule que dantur a predicato 5 possunt dari a toto.

Similiter locus a toto continet locum a genere, quia genus est totum suis speciebus. Similiter differentia est totum speciebus quas constituit. Similiter locus a parte continet locum a specie, quia ubicumque datur locus a specie, ibidem datura parte; sed non convertitur. Et 10 ubicumque a genere, et a toto; sed non convertitur. De quocumque predicatur pars, et totum, sed non convertitur.

15

20

25

30

35

Si regula ista exponatur secundum hoc quod verba sonant, non facit fide m argumentis nec consequentiis. Et ideo si c est exponenda: si aliqua pars predicatur de aliquo, et totum illius de eodem. Adhuc opponitur, quia quedam pars habet plura tota, ut hec pars homo. Et ideo dicendum est: de quocumque pars, et omne totum illius. Sed hec pars non habet plura tota. Ideo sic dicendum est: de quocumque pars, et omne totum illius quodcumque habeat. Hic opponitur: 'solum risi bile est homo; ergo solum risi bile est animai'. Locus a parte. Ergo si pars de aliquo, et totum illius de eodem. Hic predicatur pars cum dico: 'solum risibile est homo'; ergo totum debet predicari de eodem. Sed hec propositio 'solum risi bile est animai' falsa est, quia dicit quod risibile ita est animalis quod nichil est animai preter risi bile; quod falsum est; nec est i bi aliquis locus. Alia opposi ti o: 'dialetica est sci enti a; ergo dialetica est qualitas'. Hic est locus a parte, quia scientia est pars ad qualitatem; hoc bene sequitur. Sed si quis concludat: 'ergo qui legit dialeticam, legit qualitatem', non sequitur. Adhuc opponitur de eodem. 'Tu legis dialeticam, ergo legis qualitatem'; non sequitur. Sic volunt confirmare per regulam istam: de q uo pars, et totum. Hec non possunt confirmare, quia cum dico: 'tu legis dialeticam', ibi non predicatur aliqua pars, quia tantumdem valet quantum si diceremus: 'tu legis aliquem librum de dialetica'.

8 constituit] con bitur( ?) V

24- est animai] aliud V

54

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

A quocumque abnegantur partes, et totum

1,

ut hic: 'si Socrates non est rationalis vel irrationalis, Socrates non est ani mal'. Hic opponitur: 'hec duo ani malia, quorum altenun est rationale, alterum irrationale, non mnt rationalia nec irrationalia; ergo non sunt animalia'. Non sequitur neque hec divisio sufficiens est, quia dividentia 5 illa non predicantur de omnibus illis de quibus divisim. Adhuc opponitur 2 : 'si quoddam animai non est rationale et quoddam animai non est irrationale, quoddam animai non est animai'. Hic abnegantur partes parti(culariter); ergo totum eoclem modo. Et hec regula nusquam invenitur: si partes abnegentur ab aliquo part(iculariter), 10 e t t o t u m a b e o d e m p a r t i c u I a r i ( t e r) . Se d : si nege(n)tur ab aliquo singulari(ter), et totum ab eodem;

vel: si negetur quicquid ab aliquo universaliter, 15 et totum ab eodem. Quicquid de parte quocumque modo, et de toto illius particulari ter, hoc modo: 'si omnis homo est animatus, quod(dam) animai est animatum'; similiter: 'si homo est animatus, quoddam animai est animatum', et 'si 20 .-t quidam homo est animatus, et quoddam animai'. Hec regula non potest servari in accidentalibus predicationibus, ut hic: 'omnis sci enti a est habitus 25 sed quedam scientia est in predicamentis ergo quidam habitus'. Non sequitur. Similiter est hic: 'quedam columna la pidea fit de lapide' ; hic aliquicl predicatur de parte; ergo illud idem debet predicari de toto particulariter; ergo potest dici: 'quidam lapis fit de lapide'. Quod non sequitur accidentali predicatione inpediente. 30 Adhuc opponitur sophist(ic)e: 'qui da m anulus fit ex auro', id est habet materiarn suam ex auro; cum dico: 'quoddam aurum fit ex auro', videtur quod 'aurum' prius esse t seipso et esse t materia sui ipsius. 1O ali qua part. V + [sit] V I

Cfr. supra, p. 497.

12 singulari. V

22 predicationibus ex propositionibus V

z Cfr. supra,

p. 49Bsqq.

3 3 prius

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

55

Adhuc opponitur: 'quidam citharedus est bonus; ergo qui da m homo est bonus'. Locus a parte. Si hoc conceditur ut si quidam citharedus est bonus, quidam homo est bonus, ergo si quidam scit bene citharizare, quidam homo est bonus. Locus a consequenti. Regula: quicquid sequitur ad consequens, et ad antecedens illius.

5

Assignatio lo ci. Hec propositio: 'quidam sci t bene citharizare' est antececlens ad i sta m: 'quidam citharedus est bonus' ; quare si 'quidam homo est bonus' sequitur l acl istam: 'quidam citharedus est bonus', illud idem f. 37va. IO sequitur ad istam: 'quidam sci t bene citharizare'. Solutio. Non sequitur: 'si qui da m citharedus est bonus, quidam homo est bonus', quia 'bonus' predicatum de citharedo ostendit valere in ojficio suo, aliud ostendit predicatum de homine, idest hominem habere virtutem. Similiter est hic: 'quedam sci enti a est magna; ergo quedam qualitas 15 est magna'. A parte. Scientia est pars acl qualitatem. Quocl sic solvitur: 'quedam scientia est magna', idest multis et bonis sententiis constat. Et cum dico: 'quedam qualitas est (magna)', magis videtur quocl secunclum numerum ve! aliam qualitatem ve! quantitatem sit magna. Et sic locus a parte non est nec idem preclicatur in utraque propositione. 20 Iterum: 'quidam color est al bus; ergo quedam qualitas est alba'. Hic est locus a parte. Regula: quicquicl de parte, et de toto. Quocl queclam qualitas sit alba ve! nigra hoc nusquam invenitur. Nec idem predicatur in utraque propositione, quia 'al bus' quando predicatur 25 de colore ostenclit quod si t quidam color faciens album; quando predicatur de qualitate, alius est sensus. 'Propositio est modalis; ergo quedam oratio est modalis'. A parte. Si conceclatur: 'quedam oratio est modalis', ergo quedam vox; eadem ratione quidam sonus. 30 Solutio. Non sequitur: 'si quedam propositi o est modalis, ergo quedam oratio, vel quedam l'ox, est modalis'. Hic terminus 'modalis' non retinetur in eadem vi, quemadmodum apparet in hoc exemplo: 'quidam sillogismus est cathegoricus; est ergo quedam oratio; ergo quedam vox et quidam sonus, per regulam istam: quicquicl de parte, et de toto particulariter,

35

sed de sono cathegorico non habetur sermo in dialetica. 26 de

+

[colo] V

56

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Quicquid de partibus sufficienter, et de toto.

'O mne irrationale potest esse si ne rationalitate, non om ne rationale si ne irrationalitate; ergo omne animai'. Per regulam supradictam non sequitur: 'si om ne rationale potest esse si ne rationalitate et omne irrationale, ergo om ne animai'. Si regula illa diceret hoc : 5

quecumque de partibus, et de toto, [non sequitur un de] sequeretur; sed regula dici t: quicquid de partibus, et de toto. Et ideo non sequitur: quecumque de parti bus, et de toto. Et de istis partibus predicantur plura, et non unum. IO Adhuc opponitur: 'Socrates potest esse homo ita quod nullus alius preter ipsum, et Plato, et sic de singulis; ergo omnis homo potest esse homo ita quod non erit nisi tmus solus homo, per regulam istam: quicquid de partibus omnibus, et de toto. De toto integro

15

Nunc dicendum est de toto integro. Ideo dictum est integrum totum propter equivocationem determinandam; 'totum' enim per se dictum habet se ad totum integrum et ad totum universale. Regula a toto integro: existente toto integro existit quelibet pais illius. 20 Ergo 'si domus est, pari es est'. Ergo eadem ratione: 'si jenestre sunt, et domus est', et 'si ostia sunt, et domus'; ergo 'si jenestre et ostia non su n t, nec domus'. Sed hoc non sequitur. Sciendum est quod hoc non est dictum nisi de principali parte domus; sed ostia et fenestre non sunt principales partes domus. 25 Volunt etiam probare quod si omnis res est domus, quedam domus est res. A conversione per accidens. Sed si quedam domus est res, quedam domus est. A pari. Et si domus est, et paries est. A toto. Et si paries est, quedam res est paries. A simplici conversione. Et si quedam res est paries, quedam res non est domus. Ab oppositis. Ergo si omnis 30 res est domus, quedam res est non-domus. Magister dicit quod medium tale non est tenendum. Adhuc volunt probare 'si domus est, lapillus est' hoc modo: si domus est, paries est, et si pari es est, dimidius pari es est; et si dimidius

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

57

paries est, dimidium dimidii parietis est, et sic usque ad extremam partem; ergo si domus est, lapillus est. Quod non sequitur, quia su n t domus !ignee. Magi s t e r bene concedi t: 'si domus est, et quelibet pars illius est 5 usque ad extremam partem parti s', sed non concedi t: 'si domus est, lapillus est'. Quicquid convenit toti totaliter accepto, et cuilibet parti illius. Si ita dice(re)tur: quicquid convenit toti, et cuilibet parti i l l i u s, hec regula falleret in pluribus, ut hic: 'homo est homo; ergo ma nus 10 hominis est homo'. Quod non sequitur. Et ideo dicendum est: quicquid convenit toti totaliter accepto, et cuilibet parti illius. Ergo: 'si Socrates est totlls albus, sanguis Socratis est a/bus'. Hoc non est dictum nisi de partibus illis in quibus inest albedo, nec sequitur 'si Socrates est albus, sanguis Socratis est albus'. 15 Alia oppositio. Ubicunque est totum, et quelibet pars eius. Ergo: 'si homo est in pillornio', et anima eius est ibidem'. Quod falsum est, quia hoc non est dictum nisi de rebus corporeis. Adhuc opponitur: 'homo est in stipoz; ergo ma nus hominis est ibidem'. Non sequitur, quia cum dico 'homo est in stipo', verum est pro 20 parte. Alia opposi ti o: 'destmcta parte destmitur totllm'. Hec propositio habet cathegoricum sensum, hoc modo: totum destruitur destructa parte, et tunc 'totllm' subicitur, et hec ora ti o predicatur: 'destmitur destmcta 25 parte'. Quamvis si c intelligatur: 'si pars destruitur, et totum'. 'Si paries non

est, domus non est'. Locus a parte. Regula predicta servat huic argumentationi. Volunt etiam probare: 'si hic lapillus non est, domus non est' hoc modo: si hic lapillus non est, totum quod construitur ex his duo bus 30 lapillis non est; et (si) hoc totum non est, totum illud quod construitur ex his duo bus et ex tertio, non est; et si c possumus ire usque ad principales partes domus; ergo si hic [ lapillus non est, domus non f. 37vb est. lpsi non possunt denegare quin media bona sint, sed hanc consequentiam non concedunt: 'si hoc totum non est quod constmitur ex his IO dicendum V ve! dictum in marsine V 1

=

pillory.

34 constituitur V 2

= stud.

58

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

duobus lapidibus, totum illud non est quod constmitur ex his duobus et ex tertio', quia bene posset esse totum hoc quod construitur ex his duobus et ex tertio ita quod non esset totum constans ex his duobus lapidibus tantum. Alia oppositio: quicquid de partibus, et de toto; 'depellere morbos utile est mederique vulneribus utile est'. Hoc bene sequitur de 5 partibus scientiarum. Sed in quibusdam aliis fallit, ut hic: 'paries est pars domus et tectum et Jundamentum; ergo domus est pars domus'. Non sequitur. Similiter est hic: 'paries non est domus nec tectum nec jimdamentwn, ergo domus non est domus'. Non est verum. [De hoc dictum est superius 1 : "et hoc non est dictum nisi de rebus corporeis"]. IO

De /oca a pari

Nota quod locus a pari continet locum a descriptione et a descripto, et a diftinitione et a diffìnito. 'Par' dicitur tribusz modis. Par in predicatione, quia (que) de se predicantur, et de eodem. Par i n i nfere n ti a, sicut est inter propositiones, quod si una vera est, et alia, et econverso, nec habent aliquam vim inter terminos, nisi 15 secundum propositiones. lste locus a pari in inferentia non sepe assignatur, quia alii loci sunt singulares et magis proprii qui subserviunt argumentationibus, ut est locus ab equipollentiis et a conversione per contrapositionem et a simplici. Dicitur locus a pari in comitatione, sicuti: 'nwndus, quia tempm'.3 20 Dicitur etiam locus a pari in quantitate, hoc modo: 'scientia Demostenis mulwm est laudanda; ergo scientia Tulli'. Locus a pari in quantitate. Quicquid de uno pari, et de reliquo. Hic opponitur4: '"risibile" est por "hominis"; ergo "homo" est pat "'hominis";' Locus a pari: 'esse por hominis' predicatur de 'risi bili'; ergo de be t predicari de'.' horn i ne'. 25 Hoc bene sec1ueretur, si hoc universale 'risibile' subiceretur. Sed curù dico: '"risibile" est par "hominis" ', hic non subicitur· hoc universale 'risi bile', sed proprium nomen huius universalis. Et sic nulla est oppositio. Adhuc opponunt: '"risi bile" est por "hominis"; ergo est por "navigabilis"': quicquid est par paris, et est par parium illius paris. 30 Solutio. Verum est, sed 'risi bile' predicatur de aliquo; ergo 'navigabile' de eodem; sed unum non habet(ur) in alio ut in re subiecta.

constituitur V 2 constituitur V ad Il: pp. 58"-5936, vide textum pleniorem 678sqq. 17 iste] istae ve ista v 20 conmitatione v ' supra, p. 5717. Cfr. irj'ra, p. 6!I.

3

z enumerabuntur autem quattuor modi; cfr. p. 6Qz-s. Cfr. irj'ra, p. 6IZ3sqq.

4

JNTRODUCTIONES MONTANE MINORES

59

Quicquid predicatur de diffinito, et de diffinitione. Sedi 'homo' sic diffinitur: anima} rationale mortale; ergo et ('ani mal) rationale mortale' si c diffinitur. Si concedatur, ergo animai rationale mortale est notius ipso. Solutio. Non sequitur si 'homo' sic diffiniatur, quod 'animai rationale mortale' 5 si c diffiniatur, quia eu m dico: 'homo si c dijfinitur', id est: in esse specie i secundum hoc quod notatur termino tali diffinitur, et eu m 'animai rationale mortale' si c diffinitur, id est: secundum hoc quod notatur termino tali diffìnitur. Dictum est quod locus a descriptione et a diffìnitione continctur sub loco a pari. Verum est: 'si aliquid predicatur de dijfinitione, et de dijfinito'. 'Sol lucens super terram' 10 descriptio diei est; ergo si substantia predicatur de diffinitione, eu m dico: 'sol lucens super terram substantia est', et de diffinito: 'dies est substantia'. Similiter est hic: 'similiwdo cum supernis divinisque substantiis est similitudo quedam; ergo iustitia est similitudo quedam', si hoc conceditur, potest concludi; 'erao iustitia est rclatio', quia omnis similitudo est relatio ve! qualitas. Magister dicit quod iste descriptiones non sunt proprie assignate, immo date 15 per causam ve! per officium. Et ideo non est necessarium si aliquid predicatur de descriptionibus istis, et de descriptis earum.

De loco ab oppositis

Nunc 2 de opposttts dicendum est. 'Si Socrates est homo, Socrates non est lapis'. 20 Locus ab oppositis. Regula: si aliquod oppositum predicatur de aliquo, eius oppositum removetur ab eodem. Non concedit Magister Pe.trusJ hanc consequentiam, quia videtur ei inde sequi inconveniens, hoc scilicet: 'si Socrates est homo et lapis, Socrates non est lapis'. 25 Secundum locum a conseguenti, quia 'Socrates est homo' est consequens ad 'Socrates est homo et lapis'. Ergo si 'Socrates non est lapis' sequitm· ad 'Socrates est homo', et illud idem sequitur: 'Socrates est homo et lapis'. Dici t etiam4 quod si Socrates est t et lapis lapis, nec opposita su n t Socrates et lapis, quia de se t predicantm·. Et ideo non sequitur: 'si Socrates est lapis, Socrates Socrates non est'. N eque placet ei: 'si Socrates Socrates est, lapis non est'. 'Si Socrates non est sa nus, Socrates est eaer'. Ab inmediatis. Regula: 30 si aliquid ab aliquo, (immediatum ipsius de eodem). Secundum hoc volunt probat·e: 'si nulla res est, aliqua res est'. Quia si nulla res est, et Socrates non est sanus. A toto. Si Socrates non est sanus, Socrates est eger. Ab inmediatis. Et si Socrates est eger, Socrates est. A pari. Et si Socrates est, aliqua res est. A pari. 35 Ergo si nulla res est, ali qua res est; per regulam:

..)

2 et . . . . . . mortale] coll. 62s rationale et mortale V 5 inesse V !2 substantiis] subiectis V 28-29 si . . . . . . socrates non est bis in V 35-36 ( . . . . . . ) lacuna in V I Cfr. irif'ra, p. 624sqq. J se. Petrus Abaelardus (cfr. injra, p. 63t8).

z Cfr. infra, p. 62zosqq. 4 Cfr. irifra, p. 6414sqq.

60

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

De foca a pari

f. 38ra

Vidimus de loco a toto et a parte. Nunc de loco a pari. Qui multis modis assignatur: quandoque a pari in predicatione, aliquando a pari in inferentia, quandoque a pari in comitantia, quandoque a pari in quantitate. 5

A pari in predicatione

Locum a pari in predicatione Bo e t i u s in Topicis 1 continet sub !oca a descriptione, non quia ubicunque assignatur locus a pari in predicatione dari passit a descriptione, sed quia eadem regula potest omnibus subservire his. lO De quacumque unum par, et reliquum. Paria autem in predicatione dicuntur non quelibet que de se conversim predicantur, sed quorum hec est proprietas: ut non unum possit predicari de aliquo de qua non predicetur alterum.

A pari in irijèrentia

15

Locus a pan 1n predicatione assignatur inter predicata ve! subiecta propositionum, sed a pari in inferentia semper vis est argumenti inter totam propositionem. Sicut est vis inter propasitiones una alii per contrapositionem, ve! simpliciter, ve! secundum aliam equipollentiam, sicut cum sunt eiusdem quantitatis et diverse 'qualitatis 20 predicatis variatis per finitum et infinitum. Locus iste a pari in inferentia aut vix aut numquam ita in communì assignatur, scilicet quod dicatur locus a pari in inferentia, quia in omnibus potest assignari familiarior locus, sicut a pari per contrapasitionem ve! a simplici conversa etc. 25

A pari in comitantia

A pari in comitantia locus non assignatur nisi inter terminos, non proprie inter tatas propositiones nisi dum agitur de rerum existentia secundum tempus preteritum, presens ve! futurum, ut cum dicimus 13 ut non] ubi V I

De top d!fJ. Il, 1187 B-D.

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

61

'mundus juit semper; ergo tempus' secundum regulam que subservit huius-

modi argmnentationi. A pari in quantitate

A pari

in quantitate locus assignatur cum consideratur

5 paritas aliquorum in scientiis ve! aliter. Ut si dicam: 'Socrates laudat

Tullium; ergo non debet vituperare Demostenem', cum pares sint. Et iste

locus a pari in quantitate proprie a pari dicitur, qui a paritas in quantitate non inproprie consideratur similitudo in qualitate.

Qge regule assignentur a pari in predicatione

Nunc que regule assignentur a pari in predicatione videndum est, quia de his que assignantur a pari in inferentia, satis dicitur in conversionibus et equipollentiis et quod ibi possit opponi de loco a pari in quantitate sive in comitantia non multum curandum est, quia raro habentur in usu in disputationibus. 15 A pari in predicatione hec clatur regula: 10

quicquid de uno pari, et de reliquo. Ad hoc opponitur: ergo si 'risi bi le' est proprium hominis, et 'homo' est proprium hominis. Quia cum dicitur 'risibile est proprium hominis', 'esse proprium hominis' predicatur de 'risibili'; quare et de 20 'homine'. Solutio patet secundum quod non predicatur ibi aliquid de proprio, sed de quodam singulari. Ite rum: 'risi bile est par hominis; ergo est par navigabili et discipline perceptibili'. Et si[c] dicimus segui eadem, possumus concedere: 'risibile' 25 est proprium 'homini'; ergo est proprium 'navigabili' et sic 'navigabile' prius esset 'risibili' et 'risibile' posterius, quia omne id cuius aliquid est proprium, prius est eo quod ei proprium est. Ad hoc dicendum est quod huiusmodi consequentia, scilicet '(si) risibile est par hominis, risibile est par navigabilis', vera est, quia de quo30 cumque predicabitur par hominis, et par navigabilis; et quicquid par eri t cum uno parium, et cum reliquo. Sed non similiter vera est que dicit: 'si risibile est proprium lwminis, risi bile est proprium navigabilis', quia non 2 argumentationi 29 navigabili V

+ sigatis quilibet( ?)

V

13 commitantia V 25 navigabili] navigabile V

62

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

sunt paria 'proprium hominis' et 'proprium navigabilis'. Non enim risi bile dicetur proprium navigabilis, etsi uni soli et omni conveniat. Si enim esset proprium illi, necessario esset posterius ilio, quod numquam est. Iterum secundum naturam parium si 'homo' diffìnitur si c: 'animai rationale mortale', tunc 'animai rationale mortale' sic diffìnitur. Quod 5 falsum est, quia si[c] esset diffìnitio aliqua que non est notior suo diffìnito et daretur talis diffìnitio: 'animai rationale mortale est animai rationale mortale', terminus idem sese notior esse demonstraretur. Et ideo non sequitur quod si 'homo' si c diffìnitur, 'animai rationale mortale' si c diffìniatur, quia aliud hic et ibi subicitur. 1 Falsum est quod (si) iste 10 terminus 'homo' (et) 'animai rationale mortale' hec ora ti o se m per agant dc universali sive de singulari, rem eandem subiciunt et faciunt predicari. Ad hoc dicimus. Cum dicitur: 'homo si c dijfinitur' sensus est: "hec species 'homo' secundum hoc quod notatur tali termino, scilicet 'homo', si c diffìnitur ". Cum autem dicitur: 'animai rationale mortale si c 15 dijfinitur', sensus est: "hec species secundum hoc quod notatur termino tali, sic diffìnitur". Et sic aliud hic et aliud ibi preclicatur et idem hic et ibi subicitur.

De /oca ab oppositis

f. 38rb

Nunc de loco ab oppositis. 2 Opposita in predicatione dicuntur 20 que nec de se nec de eoclem predicantur. Hanc acceptionem Ari sto til es tenet in Predicamentis ubi assignat3 quattuor modis opposita dici. Nec in tota arte hec acceptio oppositorum habetur. N isi quocl iclent"fA. ri stot i l es in Periermeniis han c innuere vicletur4, ubi loquitur de his qu~ predicantur coniunctim, disiunctim non possunt predicari: "dicimus vel 25 quando in acliecto est aliquid oppositorum quod consequitur contradictio"; quia ibi vocat opposita quorum l unum de aliquo predicatum alium negat ab eodem. Ab oppositis locus assignatur ex parte predicati, non ex parte subiecti, quia de oppositis idem predicari potest, sed ipsa numquam de 30 eodem. Et secundum hoc datur hec regula ab oppositis: si aliquid oppositorum predicatur de aliquo, aliud abnegatur ab eodem. 11 agatur V r J

Cf. mpra, p. 594-7 et infra, p.62IJ-I8. Catcg. 10, 11 b 17-19.

z Cfr. supra, p. 59I9sqq. Cf. De lnterpr.11, 21a21-22.

4

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

63

Notandum est id quod dicitur "locus est ab oppositis"; non convertitur d ictio, quia cum dicitur: 'Socrates est homo, ergo non est lapis', non est hic argumentum suppositum nisi ab uno oppositorum. Quare non videtur locus debere assignari ab oppositis, sed ab uno oppositorum. 5 Sicut cum dico: 'Socrates est homo, ergo est animai', quia (si) argumentum tantum sumatur a specie, locus tantum a specie assignatur. Sed non ideo locus ab oppositis quod argumentum sumptum sit ab oppositis, sed ab uno tantum illorum. Sed regula propter hoc solum tantum "locus ab oppositis" sic assignatur in plurali ut notentur illa duo, scilicet inter que IO consequentia vel argumentum proponitur, convenire in hoc nomine quod est appositum. Per regulam istam que ex natura oppositorum sumitur, scilicet: si unum oppositorum de aliquo, et aliud ab eodem 15 nos dicimus confirmari et argumenta et consequentias, ita quod neces-

sarium fit argumentum et necessaria consequentia que secundum hanc confirmatur et cui assignari potest hec. M agiste r P e t r u s1 necessarium dici t argumentum quod per hanc potest confirmari. Ut 'Socrates est homo, ergo est animai' necessarium 20 est argumentum. Hoc dicit, sed consequentiam non vult necessariam esse que est: 'si Socrates est homo, Socrates est animai'. Quod auten1 non si t necessaria hec consequentia, hoc proponit ostendens quod inconveniens sequitur tamen si concedatur vera esse hec consequentia: 'si Socrates est homo, Socrates non est lapis'. Vult inde probari quod vera sit consequentia 25 que falsa est, scilicet quod 'si Socrates est homo et lapis, Socrates non est lapis' per hoc medium, si c scilicet: 'si Socrates est homo et lapis, Socrates est homo' et 'si est homo, non est lapis'; 'qua re si est homo et est lapis, non est lapis'. Si quis hoc dicat non esse inconveniens, et hoc 2 confirmatJ per regulam: si aliquid infert aliud quod illatum inferat ter30 tium, primum infert ultimum. [Nunc de loco ab oppositis de quo etiam supra dictum est ex parte, ex parte f. 42va non. Quod superius deest hic suppletur. Sic autem ultimus versus qui superius deest, incipit:] 6 sumitur ex sumatur Ve 9 notentatur V notentetur Ve scilicet] sed V 22 proponat V 30 ultimum + lawna in V 32 deest + [sic] V 1 2

3

se. Petrus Abaelardus (cfr. mpra, p. 5923). se. esse inconveniens (cfr. irifra, p. 64 2 sqq.). se. Petrus Abaelardus (cf. irifra, p. 643 1 sqq.).

18M. p. V

64-

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Si quis hoc dicat non esse inconveniens (scilicet 'si Socrates est homo et lapis, ipse est lapis), procedit 1 ulterius et apte pro ba t quod inconveniens est, scilicet quocl aliqua propositio infert suam contradictoriam, quia si Socrates est homo et lapis, Socrates non est lapis, ut probatum est; et si non est lapis, non est homo et lapis. Qua re si est homo et lapis, 5 non est homo et lapis. Iterum aliud inconveniens vultr inde probare quia si vera est que dici t: 'si Socrates est homo, Socrates non est lapis', vera eri t ista scilicet 'si Socrates est lapis, Socrates non est homo', quia iste due pares sunt in inferentia. Et potest una probari et alia per regulam que dicit: IO si aliquid infert aliud, destructo consequenti clestruitur antecedens. Sed non hec vera, hoc dicit scilicet 'si Socrates est lapis, Socrates non est homo'. Sed potius est vera que dicit: 'si Socrates est lapis, Socrates est homo', quia si vera est ista: 'Socrates est lapis', vera est i sta: 'Socrates est Socrates', 15 quia non maneret Socrates in esse Socratis n isi esset ve rum: 'Socrates est f. 42vb lapis', sicut non j maneret hoc album in esse albi, nisi esset verum dicere: 'hoc album est sedens'. Et quia vera eri t 'Socrates est lapis', vera erit 'Socrates est Socrates', et quia si t vera 'Socrates est lapis', vera eri t 'Socrates est homo', quia si ista, scilicet 'Socrates est SoCJ·ates', sequitur ad hanc, 20 scilicet ad 'Socrates est lapis', et ad eandem sequitur 'Socrates est homo', que est consequens istius, scilicet 'Socrates est Socrates', quia si Socrates est Socrates, Socrates est homo. Et si[ c] eri t hec vera, sci li ce t 'sk,_Socrates est lapis, Socrates est homo', non eri t hec vera: 'si Socrates est lapis,,.Socrates non est homo', quia iam sequerentur ad eandem. Et (si) hec erit falsa: 'si 25 Socrates est lapis, Socrates est homo', falsa eri t etiam eius par, que est: 'si Socrates est homo, Socrates non est lapis'.

Ad omniaz respondemus. Et primum illud quod facitJ, - scilicet: 'si Socrates est homo et lapis, Socrates est homo; (si Socrates est homo), non est lapis; ergo si est homo et lapis, non est lapis' - , dicimus non valere, etsi 30 vere sint onmes consequentie ibi posite. Si velit medium confìrmare per regulam hanc scilicet4: si aliquid infert aliucl quod illatum 4 quia + [hee cadem] V 14 prius homo] lapis homo V 16 nisi] non V 17 nisil non maneret V 23-24 soerates est] idem V 25 iam] inde (an tamen?) V I

3

se. Petrus Abaelardus. se. Petrus Abaelardus.

2 se. quae dieta sunt pp. 6318-6427 4

vide supra, p. 6328 sqq.

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

5

IO

15

20

25

30

35

65

inferat tertium, primum infert ultimum, dicimus quod regula hec non sit sicut intelligunt, scilicet quod si aliqua propositio infert aliam que illata inferat tertiam, prima infert ultimam. Si dicant quod han c Bo e t i u s poni t in Ypoteticis Sillogismis acl confìrmandum hunc sillogismum, scilicet 'si est anima l, est homo, et si est homo est corpus; ergo si [non] est animai est (corpus)', dicimus quocl Boetius nullam posuit ibi nec ista illi sillogismo servire potest, quia propositiones ·;· illi sillogismo omnes clebent hec habere tamen vim adiacens et "!" ita quocl medium non sit ibi propositio aliqua, secl predicatus terminus medie propositionis. Et tunc subserviet hec regula: si aliquicl predicatum de aliquo facit aliud predicari de eodem quocl iterum faciat aliud predicari tertium, primum predicatum etc. Quocl regula hec non sit, scilicet: si aliqua propositio infe r t a l i a m q u e i Il a e t c., qui a si si c esse t hec regula, aperte posset probari secundum hoc tale inconveniens quod si nulla propositio esset, nullus homo esset. Dicit 1 enim Aristotiles in Cathegoriisquoclsihomo est, vera est propositio qua dicitur: 'homo est'. Et si vera est propositio 'homo est', propositio qua id clicitur, ali qua est; qua re si homo est, propositio aliqua est per regulam suprapositam: si aliqua propositio est etc. Et si quia homo est, aliqua propositio est, tunc si nulla propositio est, nec homo est. A destructo consequenti; quocl nemo sanus inconveniens esse clubitat, scilicet 'si ali qua propositi o non est, homo non est'. Tunc non coacti sic determinamus, quia possemus dicere quod per medium illucl inconveniens non probatur, et hoc quocl false sint propositiones ibi posite et concesse, sed expositione prima, scilicet quod duo repugnantia proponit quasi unum antecedens. Quia et simile inconveniens probamus per medium tale ubi nulla contradicet consequentia, si similiter proponamus duo repugnantia quasi unum antecedens proponamus. Si c enim possumus pro bare: 'si sensibile non est, et est senms et non est senms'. Et ita quod omnes consequentie vere ponentur, scilicet ille eedem quas ponit Aristotiles in Acl aliquid 2 contra Platonicos ad probandum quod sensibile et sensus relativa non sunt, quia si non est sensibile et est sensus, non est sensibile; si non est sensibile, non est corpus; et si non est corpus, non est sensus; quare si non est sensibile et est sensus, et non est sensus. Sicque probari potest quod una propositio suam inferat [suam] contradictoriam hoc modo: si Socrates est homo et 9 sed] si V 1 2

13 hoc V

Cate9. 12, 14b15-17. Catea. 7, 7b35-8al2.

66

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

non est animai, Socrates non est animai, et si Socrates non est animai, Socrates non est homo; si Socrates non est homo, non est Socrates homo et non animai, quia si est homo et non est animai, non est homo et non est animai. Ad hoc ipsi respondent quocumque modo possunt. Et dicunt quod non sequitur: 'si Socrates non est homo et non est animai, Socrates non est animai', quia non adeo vehemens est negatio iuncta cum affirmatione sicut per se, et aliquid sequitur ex negatione aliqua per se quod non sequitur ex eadem iuncta cum aiiqua affirmatione. Sicut ex hac nega tione: 'Socrates non disputat' iuncta cum hac affirmatione scilicet 'ubi Plato [non] legit' non sequitur 'Socrates non disputat eu m aliquo' ; quod tamen sequitur ex ea per se prolata. Non enim quemadmodum sequitur 'Socrates non disputat, ergo non disputa t eu m aliquo', sic sequitur: 'non disputat ubi Plato legit; ergo non disputa t eu m aliquo'. Sed non vera fit non mi ( . . . . ) t quia aliter intelligitur affirmatio cum nega tione cum dico: 'Socrates [n~n] disputat ubi Plato non legit', aliter cum dico: 'idem [non] est homo et non est animai'. Quia cum dicitur: 'Socrates est homo et non est animai', duo predicantur et duo dicuntur et intelliguntur, scilicet sensus affinnationis et f. 43ra negationis. Quare potest l inde intelligi et quicquid ex affirmatione per se posita[m] sequitur et quicquid ex negatione cum affirmatione dicitur: 'Socrates non disputat, ubi Plato legit', qui a una sola est propositio coniuncta cum affirmatione et negatione. Et ita non licet inde colligere et quod sequitur ex affirmatione per se posita et quod ex negatione. Quod autem volunt probare non esse veram consequentiam: 'si Socrates est homo, Socrates non est lapis', quia non est vera eius pa~cilicet.: 'si Socrates est lapis, Socrates non est homo', eu m potius verun'l si t 'si Socrates est homo, Socrates est lapis', (qui a si Socrates est lapis, et manet Socrates in esse Socratis, lapis in esse lapidis; et si manet Socrates in esse Socratis, tunc est homo) - falsum esse dicimus quod dici t, scilicet: "si vera est 'Socrates est lapis', manet Socrates in esse Socratis ". Secl hoc dicimus: quod perdit esse hominis.

5

10

15

20

25

30

De loco ab inmediatis

Nunc de loco ab inmediatis. Locus ab inmediatis consistit inter affirmationem et negationem, ita quod negatio precedit, affirmatio sequitur. Et assignatur hec regula: 35 l O ubi l ut V 1! aliquo l aliquid V 14 mi + lacuna quattuor litterarum V 26 si t + si scilicet est V 28 prius socratis ex socrates V si) hec V 30 sed + quod socrates in esse socratis V

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

67

si unum inmediatorum removetur ab aliquo, et reliquum predicatur de eodem. Nota, cum quelibet inmediata sint apposita, quia tamen alia est eorum vis ex hoc (quod) sunt apposita, alia ex hoc quod nominantur 5 inmediata. Numquam ubi assignatur locus ab inmediatis, potest assignari ab oppositis. Nos argumentum et consequentiam que probari videtur ex vi inmediatorum, ve ram esse dicimus. Sicut necessarium argumentum est: 'Socrates non est eger; igitur est sanus'; et necessaria consequentia: 'si IO Socrates non est eger, Socrates est sanum'. Quidam alii consequentiam volunt recipere veram. Quia si concedatur vera hec consequentia scilicet '(si) Socrates non est eger, Socrates est sa nus', volunt in de pro bare: 'si nulla res est, ali qua res est', quia 'si nulla res est, Socrates non est' ; a toto ex parte subiecti; 'si Socrates 15 (non est, Socrates) non est sanus'; a toto ex parte predicati; 'si Socrates non est sanus, Socrates est eger'; ab inmecliatis; 'si Socrates est eger, Socrates est'; a parte ex parte predicati; et '(si) Socrates est, ali qua res est' ; a parte ex parte subiecti. Qua re per meclium: 'si nulla res est, ali qua res est'. Sed non valet meclium tale, sicut sepe cleterminatum est. 20

De sillogismis qui .fiunt ex ypothetica simplici

Viclimus de his locis qui solent assignari in ypothetica simplici, scilicet que constat ex cluabus cathegoricis. Nunc videnclum est quod ex ypothetica simplici cluobus moclis fiunt sillogismi in duabus formis, scilicet secunclum hoc quod antececlens positum sicut est, ponit conse25 quens, et destructum consequens destruit antecedens. Et prima forma est quod positum antecedens ponit consequens, secunda forma est quod consequens destructum destruit antecedens. Et regula prime forme est: 30

si aliquid positum ponit aliud, an t e c e d e n s si c u t i e st p o n i t c o n se q u e n s si c u t i e st ; dico: si predicantur affìrmative et negative ve! universaliter vel particulariter, sic clebent assumi. Regula secunde forme est:

35

si aliquicl positum ponit aliucl, consequenti destructo destruitur antececlens. 9 eger] sanus V

25 destruit ex poni t sic saepius V

26 secundum V

34- aliud] aliquid V

68

JNTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Omnes autem sillogismi qui in prima forma fìunt, evidentes sunt nec aliqua egent probatione. Qui autem in secunda forma fìunt, (in)evidentes sunt et probatione egent, si non forma videatur complexio. Videntur tamen falsi in quibusclam sillogismi qui in prima forma fìunt; tunc scilicet quando accidentalis est locutio in quibusdam, ita quocl verba non tenentur in proprio sensu. Ut si dicam: 'si pater est et filius est' vera est; si assumatur antececlens: 'sed pater est' et concludatur consequens: 'ergo filius est', non sequitur, quia si nullus fìlius esset, sed tantum fìlie, vera esset quia 'si pater est, et filius 1 est', et veraciter posset assumi: 'se d pater est' ; non posset concludi: 'ergo filius est', cum nulli fìlii tunc essent. Eodem modo 'si dominus est, et servus est', quia semper hec vera est, nec tamen assumpto antecedenti veraciter potest concludi consequens, quia si nullus esset servus, sed tantum ancille, non posset (ex) antecedenti conclusio inferri talis. Secl notanclum quoniam cum dicitur 'si pater est, et [si].fi/ius est', accidentalis locutio est nec tenentur in proprio sensu, quia he.c nomina 'pater' et '.filius' non clesignant ibi sexum nec discretionem .~xus ibi faciunt, sed 'pater' assignat ibi 'rem procreantem', '.filius' 'rem procreatam'; et hoc idem in aliis que pro brevitate fecerunt auctores. Cum autem ( as)sumitur 'sed pater (est)', adhuc locutio in eodem sensu potest teneri; si concluditur 'ergo filius est', non esse t ve rum quod infert(ur), n i si esse t res procreata masculini sexus. Videntur iterum falsi sillogismi prime forme in terminis aliis. Verbi gratia: 'si Deus providet Socratem lecturum in CI·astino, necessario Socrates leget cras; sed Deus providet Socratem lecturum cras; ergo necessario Socrates leget cras'. Non sequitur. Iterum: 'si Socrates est homo, Socrates 2 probatione] propositione V 3 probatione] propositione V l fìunt] sunt V 4 sillogismis quod V 19 assumptio V 2! inferre V 26 idem egent] sunt V 31 masculinum sexum V 3 5 legit V in] ibidem V que] quod V t

sumptum prout nomen comnwne ('res procreata'); vide irifra, p. 68 22 sqq.

5

10

15

20

25

30

35

INTRODUCTIONES MONTANE MJNORES

69

necessario est anima/; sed Socrates est homo; ergo necessario est ani mal'. Non sequitur, sed determinanda est que dicit: 'si Socrates est homo, Socrates necessario est animai' ; si 'necessario' J ad totam consequentiam referatur, f. 43rb concedenda est; tunc assumpto antecedenti potest consequens concludi: 5 'Socrates est anima l', non: 'Socrates est anima/ necessario'. Si auten1 'necesse' ad consequens referatur, ut sic intelligatur: 'si Socrates est homo, [iterum hec] Socrates necessario est animai', falsa erit consequentia, quia verum potest esse antecedens, cum falsum sit consequens. Et ita generaliter eri t in omnibus verum: 10

si aliquid positum ponit aliud, posito antecedenti sicut est, ponetur consequens (sicut) est,

nisi inpediat accidentalis locutio, ut dictum est. N une quia, ut dictum est', sillogismi qui su n t in secunda forma, 15 inevidentes sunt, quomodo probent(ur) videndum est. Et videndum quod si vera est 'si est homo, (est) animai', necessario sequitur 'si non est animai, non est homo', quia si contingeret consequens destrui, nec destrueretur antecedens, hab(er)emus cluas contraclictorias simul veras, quod est inpossibile. Quia si esset vera: 'non est animai' et simul esset 20 vera 'est homo', esset etiam simul vera 'est animai', et sic simul essent vere 'est animai' et 'non animai', due contraclictorie; quod inpossibile est. Et eadem ratione probatur in aliis inpossibile hoc idem segui si destrueretur consequens manente antecedenti. Et ita per inpossibile probatur vera esse regula secunde forme: si aliquid positum poni t 25 aliud, consequens peremptum ponit[ur] antecedens. Vidimus de illa ypothetica que constat ex duabus cathegoricis et simplex dicitur, quomodo sillogismi ex ea secundum duas formas fiant. Nunc videndum est de ypothetica composita quomodo sillogismi in ea possint fieri.

De sillogismis qui fiunt ex ypothetica composita

30

Ypothetica composita alia est composita ex cathegorica et ypothetica, alia ex ypothetica et cathegorica, alia ex duabus ypotheticis. Illa que constat ex cathegorica et ypothetica, duobus modis variatur. 4 assumptio V l 3 ut dictum est l 7 animai] homo V ' supra, p. 682-J.

+

ve! ad aliquid V

l 6 alterum si] non V

70

INTRODUCTIONES MONTANE MINORES

Quandoque constat ex cathegorica et ypothetica naturali, ut 'si omne b est a, tunc si aliquid est b, ipsum est a'; ut 'si omnis homo est animai, tunc si aliquid est homo, ipsum est animai'. Quandoque ex cathegorica et ypothetica temporali, ut 'si omne a est b, tunc cum est a, est b'; ut 'si omnis 5 homo est animai, tunc cum est homo, est anima!'. Queritur de huiusmodi sillogismis: 'si ali qui d est hon1o, aliquid est aniinal,

sed Socrates est homo ; ergo est anima!', si (fiat) secundum hanc regulam:

10

si aliqua propositio infert aliam, posito antecedenti ponitur consequens. Aut secundum hanc regulam confirmabunt, aut secundum nullam. Sed secundum hanc non, quia cum dicitur: 'si aliquid est homo, ipsum est animai, sed Socrates est homo; ergo Socrates est anima!', nec assumitur antecedens nec concluditur consequens. Propositio enim hec: 'Socrates est homo' quei bi assumitur, antecedens non est cum dicitur: 'si ali qui d est homo, ipsum est anima!', qui a eadem ratione et ista: 'Socrates et Plato est homo', et infinite alie. Antecedens ibi eodem modo probant quo ista: 'Socrates est anima!' que concluditur i bi consequens non est, scilicet cum dicitur: 'si aliquid est homo, ipsum est animai'. Quan;>fegulam illam non assignabunt nec aliam. Hoc patens est. Eodem modo oum fit sillogismus per destructionem consequentis, non poterunt hic assignare regulam. Cum dicitur: 'si aliquid est homo, ipsum est animai, sed hic lapis non est animai; ergo hic lapis non est homo', quia hanc: si aliquid infert aliud, destructo consequenti destruitur antecedens, hanc assignare non poterunt in sensu ilio quo illam retinent, quia eu m assumitur: 'sed hic lapis non est animai', per hoc non destruitur consequens; et (cum) concluditur: 'hic lapis non est homo', non destruitur antecedens, quia per hanc scilicet 'hic lapis non est homo' 2 bis a] animai V 4 bis a] animai V 31 assignari V

alterum b] homo V

ut] et V

24 aliam] aliquam V

15

20

25

30

35

JNTRODUCTIONES MONTANE MINORES

71

non destruitur il! a que antecedit, scilicet 'si aliquid est homo'. Ex alia parte quod sillogismus sit quando sic assumitur, ut dictum est, per positionem antecedentis vel destructionem consequentis, manifestum est nec hoc negare possunt. Quia cum dicitur: 5 'si aliquid est homo, ipsum est animai, sed Socrates est homo ; ergo est ani mal,' hec est oratio in qua quibusdam positis et concessis etc. 1 Ad hoc dicimus quod sillogismus est hic: IO 'si aliquid est homo, ipsum est animai, sed Socrates est homo ; ergo est animai' et servi t hec regula ei: si aliquid infert aliud posito antecedenti ponetur consequens

15

et cum dicitur: 'si ali qui d est homo, ipswn est animai, hic aliquid infert aliud, quia species infert genus, et ponitur antecedens in aliquo, cum dico: 'sed Socrates est homo', quia quando species ostenclitur predicari de aliquo, et ponitur consequens cum genus demonstratur predicari de 20 eodem et dicitur: 'ergo Socratcs est homo'. Eodem modo si fiat sillogismus per destructionem consequentis, poteri t hec assignari regula: si aliquid predicatum de aliquo facit aliquid predicari de eodem, si consequens ab aliquo, et antecedens ab eodem. In huiusmodi propositionibus que ita determinate proponunt sicut hec: 'si aliquid est homo, etc.', duo sillogismi possunt fieri, unus per positionem antecedentis, alter per destructionem consequentis. Ex aliis autem propositionibus, in quibus de aliquo determinate, ut ex his: 'si Socrates est homo, Socrates est anima l', unus tantum per positionem ante30 cedentisz . . . . . . 25

9 hic] hoc V 1

Vide definitionem syllogismi datam a Boethio, De syll. categ. Il, 821 A 8-12.

z Cetera desunt.

Il

ABBREVIATIO MONTANA

ARGUMENTUM

[ntroductio De sono

77

.

78

De nomine et verbo

78

De oratione

79

De enuntiativa oratione sive propositione . De cathegorica

79 79

De propositionibus uno termino participantibus

80

De propositionibus utroque termino participantibus

8I

Ad eundem ordinem

81

De conversionibus

83

De ypothetica .

84

De ypothetica simplici

84

De naturali

84

De vi inferentie sive locali habitudine

85

De locis qui assignandi sunt quando vis inferentie est in subiccto tantum vel in predicato tantum

85

De locis qui assignandi sunt quando vis infcrentic est in utroque

95

De locis qui assignandi sunt quando vis inferentie est in tota propositione .

96

Dc ypothctica composita

97

!NCIPUNT SILLOGISMI CATHEGORIC!

97

De prima figura

.

99

De secunda figura

l 04

De tertia figura

106

SIGLA

codex Norimbergensis (Germ.Mus. 27.773) saec. XII manus quae correxit N manus quae est in margine N scripsi expunxi(t)

<

)

supplevi(t) usque ad

< ...... )

lacunam esse censeo

+

addit

(

)

omittit

( ?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

ABBREVIATIO MONTANA

lntroductio

5

10

15

20

25

Quot sunt inguirenda circa principium artis dialetice? Quingue. f. Que? Nomen, intentio, officium, materia, fìnis. Quod est nomen huius artis? Dia! etica. Sumpsit autem hoc nomen a dialetica disputatione. Quomodo? 'Dia' namgue duo, 'logos' sermo interpretatur; inde dialetica, quasi dualis sermo interpretatur; ide(st) inter opponentem et respondentem. Quare? Huic arti a dialetica disputatione nomen antiguitas imposuit. Per dialeticam namgue disputationem totius artis veritas aperitur. Ad dinoscenclam huius artis intentionem sciendum est guoniam duo sunt opifìces huius artis. Qui sunt il li? Est unus gui agi t ex arte, gui secundum regulas et precepta artis disputat; et vocatur dialeticus, id est clisputator. Qui agit de arte est ille gui clocet artem et exponit regulas et precepta artis et magister ve! demonstrat(or) nuncupatur. Itaque secunclum diversos opifìces diversas assignamus intentiones. Que est intentio agentis ex arte? Probabilibus argumentis propositam guestionem pro bare. Quod officium? Secundum regulas et artis precepta convenienter disputare. Que materia? Thesis, idest dia! etica questio, circa quam probandam tota versatur dialetica disputatio. Quis finis? Fidem facere proposi te questioni. Que est intentio agentis de arte? Docere artem. Quod officium? Exponere regulas et precepta artis et nova addere, si convenienter acidi possunt. Que materia? Voces signifìcantes res et res significate a voci bus. Quis fìnis? Inventi o et iudicium rationum. Qui d est inventio? Rationum quibus clisputamus excogitatio. Quod est iudicium? Earundem discretio. Quare prius agendum est de voci bus quam de rebus? Per voces namque fìt doctrina de rebus. Sed quoniam sonus est genus vocis, a sono incipiendum est.

2 quod N 7-8 Quare !mie arti . . . . . . imposuit N + rasura duarum litterarum in N

14 demonstrat(or)] demonstrat

ssr

78

ABBREVIATIO MONTANA

De sono

Qui d est so nus? Res perceptibilis audi tu. Quomodo dividitur sonus? Sonus alius vox, alius non vox. Qui d est sonus non vox? Ut f. 5Sv collisio lapidum, strepitus peclum, fragor arborum et his similia. l Quid est so nus vox? So nus vox idem quocl vox. De sono non voce pretermit- 5 tendum est et de sono vero qui est vox agendum est. Quid est vox? Percussio aeris per linguam que per quasdam partes gutturis, que arterie vocantur, ab animali profertur. Quomodo dividitur vox? Vox alia significativa, alia non significativa. Que est vox non significativa? Ut littere, sillabe, que sunt partes vocum significativarum et ipse 10 nichil significant. Que est vox significativa? Ut clictiones et orationes. Quomoclo dividitur vox significativa? Vox alia significativa naturaliter, alia ad placitum. Que est vox significativa naturaliter? Que significat naturales animalium affectus, ut mugitus boum, gemitus hominum, latratus canum. Que est vox significativa ad placitum? Que secundum rationa- 15 bilem institutionem hominum aliquid significat, ut 'homo'. Quomodo clividitur vox significativa ad placitum? Vox signifìcativa ad placitum alia nomen, alia verbum, alia oratio. Et notandum est quod 'nomen' hic large accipitur. Includit enim sua significatione quasclam interiectiones et queclam adverbia, ut 'bene', 'male' et his similia. Similiter et 'verbum' sua 20 significa tione quedam parti ci pia complectitur, ut 'disputans', 'amam' et cetera in hunc modum.

De nomine et verbo

Quid est nomen? Vox significativa ad placitum (sine tempore) cuius pars per se posita nichil signifìcat. Cur additur vox? Est enim genus 25 nominis. Ad qui d aclditum significativa? Ad vocum non significativarum clifferentiam. Cur addis ad placitum? Ut voces significati vas naturaliter per hoc removeam. Cur dicis si ne tempore? Hoc ad verbi differentiam diximus, quod cum tempore significat. Cur clicis cuius pars per se posita nichil significat? Ad orationis exclusionem, cuius quedam partes per se posi te 30 aliquid significant. Quid est verbum? Vox significativa ad placitum cum tempore cuius pars (per se) posita nichil significat. Quid operantur singula? Hoc idem quod in nominis difnnitionc, hoc cxccpto quod cum tempore clicit quod ad differcntiam nominis subiunxit. Hoc enim, ut clictum est, sine 35 tcmpore significat.

ABBREYIATIO MONTANA

79

De oratione

Quid est oratio? Vox significativa ad placitum cuius quedam partes per se polsi te aliquid significant. Quod dix i t cuius quedam partes f. 56r per se sunt significative, acl differentiam nominis et verbi subiunxit, 5 quorum partes, ut diximus, per se nichil significant. Quomodo clividitur oratio? Oratio alia perfecta, alia inperfecta. Que est inperfecta oratio? Ex cuius prolatione nulla perfectio sensus generatur in animo auditoris, ut 'homo al bus'. Que est perfecta? Que perfectum sensum genera t in animo auditoris, ut 'Socrates legit'. lnperfecte orationi supersedendum 10 est, de perfecta agendum. Quomodo clividitur perfecta oratio? Alia imperativa, alia optativa, alia interrogativa, alia vocativa, alia enuntiativa. Que est imperativa? Qua aliquid imperamus, ut 'affirma introductiones'. Que est optati va? Qua aliquid optamus, ut 'utinam bene disputarem! '. Que est vocativa? Qua qui d invocamus, ut 'a desto Deus'. Que est interroga15 ti va? Qua quid intcrrogatur, ut 'Domine, qua vadis?'. Que est enuntiativa? Qua aliquid de aliquo enuntiatur, ut 'Socrates disputat'. His quatuor supersedendum est et de enuntiativa agendum.

De enuntiativa oratione sive propositione

Quid est enuntiativa oratio? Idem quod propositio. Quid est pro20 positio? Oratio verum ve! falsum significans. Quomodo dividitur propositio? Propositio alia cathegorica, alia ypothetica. Que est ypothetica? Que ha be t antecedens et consequens eu m condi tione, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai'. Et notandum quod 'conditio' hic large accipitur. Includit enim quedam localia, ut 'ubi', et quedam temporalia, ut 'dum', 25 'cum'. De ypothetica pretermittendum est et de cathegorica agendum.

De cathegorica

Que est cathegorica? Que habet subiectum et predicatum terminum, ut 'Socrates est homo'. Sumpsit autem hoc nomen a cligniori parte, scilicet a predicato: cathe(g)oria namque interpretatur predicatio; inde 30 cathegorica propositio quasi predicatil'a dicitur. Quomodo dividitur cathegorica propositio? Cathegorica propositio alia affìrmativa, alia negativa. Que affirmativa? Qua l aliquicl affirmatur, ut 'Socrates legit'. Que f.S6v est negativa? Qua aliquid negatur, ut 'Socrates non legit'. Oividitur et ali o 12 Que] guae N

24 dum] tum N

80

ABBREVIATIO MONTANA

modo. Quomodo? Cathegorica propositio alia universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Scienclum autem que sit universalis, que particularis, que indefinita, que singularis. Primo videndum est quicl sit universale et quid signum universale et quid particulare. Quid est universale? Quod habet 5 pluribus conveni re, ut 'homo', 'asi nus'. Qui d est singulare? Quod uni soli convenit, ut 'SoCJ·ates'. Quid signum universale? 'Omnis', 'nullus', 'quicquid'. Qui d particulare? 'quidam', 'aliquis', 'non-omnis'. Hec enim addita propositionibus demonstrant quantitates propositionum. Que est propositio universalis? Que habet universale subiectum eu m universali 1o signo enuntiatum, ut 'omnis homo est animai', 'mdlus homo est animai'. Que particularis? Que habet universale subiectum cum parti eu lari signo enuntiatum, ut 'quidam homo est animai', 'quidam homo non est animai'. Que indefinita? Que habet universale subiectum absque signo enuntiatum, ut 'homo est anima!', 'homo non est anima!'. Que singularis? Que 15 habet singulare subiectum eu m singulari signo enuntiatum, ut 'Socrates leait'. Quid est quantitas propositionis? Universalitas, particularitas, indefinitas, singularitas. Qui d est qualitas propositionis? Affirmatio et negatio in propositione. Et notanclum est quod termini propositionum quidam sunt finiti, quidam infiniti. Quis finitus? Cui nulla negativa 20 particula apponitur, ut 'homo'. Quis infinitus? Cui 'non' negativa particula aclhibetur, ut 'non-homo'. Sciendum quoque est quod propositionum quedam participant termino, quedam non. Que non participant termino? Que nullum habent terminum communem, ut 'Socrates (est) homo'. 'Plato est corprd:. Que ·25 participant termino? Que aliquem habent terminum communem, ut 'Socrates est homo', 'Plato est homo'. De propositionibus que nullo partif. 57r cipant termino pretermittenclum est. j et de propositionibus uno participantibus termino agenclum.

De propositionibus uno termino participantibus

30

Sciendum autem quoniam propositiones uno termino participantes quandoque participant predicato. Quomodo? Ut 'Socrates est homo', 'Plato est homo'. Quandoque participant subiecto. Quomoclo? Ut 'omnis homo est animai', 'nullus homo est lapis'. Sunt etiam quedam propositiones que sic participant uno termino quod terminus predicatus in una 35 ad 7: signum N m 12 universale ex particulare N ad 14: indefinita N m ad 17: quantitas N m ad 18: qualitas N m ad 20: finitus N m ad 21 : ve! non ...... ( ?) N m

,...

·--

-

-

-~_....____,

- '1..-~

Nuremberg, Germanisches Nationalmuseum, cod. 27.773, f. 57"

ABBREVIATIO MONTANA

81

subiectus est, in altera (predicatus), ut 'omnis homo est animai'. ' omne risibile est homo'.

De propositionibus utroque termino participantibus

Propositionum utroque termino participantium quedam participant 5 utroque termino ad eundem ordinem, quedam acl ordinis commutatio-

nem. Que participant utroque termino acl eunclem orclinem? Que sunt eiusdem predicati et eiusdem subiecti, ut 'omne risibile est homo', 'quoddam risibile est homo'. Que participant termino ad orclinis commutationem? Quarum subiectus transit in predicatum et preclicatus in subiectum, IO ut 'nul/us homo est animai', 'nullum animai est homo'.

Ad eundem ordinem

15

20

25

30

Propositionum utroque termino participantium ad eundem OJ·clinem alie sunt contrarie, alie subcontrarie, alie subalterne, alie contradictorie. Que sunt contrarie? Universalis affirmativa et universalis negativa, ut 'omnis homo est animai', 'nullus homo est animai'. Que subcontrarie? Particularis affirmativa et particularis negativa. Ut 'quidam homo est animai', 'quidam homo non est animai'. Que subalterne? Universalis affirmativa et particularis affirmativa, et universalis negativa et particularis negativa, ut 'omnis homo est animai', 'quidam homo est animai'; 'nullus homo est animai', 'quidam homo non est animai'. Que contradictorie? Universalis affirmativa et particularis negativa, et universalis negativa et particularis affirn1ativa, ut 'omnis homo est animai'; quidam homo non est animai'; 'nullus homo est animai; quidam homo est animai'. Ad cognoscenclam legem istarum propositionum viclenclum est f. 58r quod omnis propositio habet fieri in tribus materiebus, in naturali, in contingenti, in remota. Que propositio fit in naturali? Cui predicatum naturaliter aclheret subiecto, ut 'homo est anima l'. Que fit in contingenti? Cui preclicatum potest adesse et abesse preter subiecti corruptionem, ut 'homo est al bus'. Que fit in remota? Cui predicatum nullomoclo potest inesse subiecto, ut 'homo est lapis'. Sequitur de legibus earum. Que est !ex contrariarum? Si vera est una, falsa est altera. Unde sic possumus argumentari: vera est ista: 'omnis homo est animai' ; ve rum est; ergo falsa est i sta: 'nullus homo est ad 4-: Propositionum: TITULUS N m 23 animai·,· N 24- ad figuram adscriptam (f. 57 V) hos versus ma nus recentior addidit: asseri t A sed nega t E sed universaliter ambe(!)

asserit I sed negat O sed particulariter ambo

82

ABBREVIATIO MONTANA

anima l'. Unde locus? A contrariis. Regula: !ex contrariarum talis est: si vera est una, falsa est altera. (Assigna): sed iste sunt contrarie; quare si vera est i sta: 'omnis homo est anima l', falsa est i sta: 'nullus homo est animai'. Sed non convertitur quod si falsa sit una, quod vera sit altera. Quare? Quia ambe false reperiuntur in contingenti materia. Ut si dicam: 5 'omnis homo est al bus', 'nullus homo est albus'. Que est !ex subcontrariarum? Si falsa est una, vera est altera. Unde si c possumus argumentari: falsa est i sta: 'qui da m homo est lapis' ; ve rum est; ergo vera est i sta: 'quidam homo non est lapis'. Unde locus? A subcontrariis. Regula: !ex subcontrariarum talis est: si falsa est una, l O vera est altera. Assigna: sed iste sunt subcontrarie; quare si falsa est ista: 'quidam homo est lapis', vera est ista: 'quidam homo non est lapis'. Sed non convertitur quocl si vera si t una, q uod falsa si t altera. Qua re? Quia ambe vere reperiuntur in contingenti materia. Ut si dicam: 'qui da m homo est al bus' 'qui da m homo non est al bus'. 15 Que est !ex subalternarum? Si vera est universalis, vera est particularis. Uncle si c possumus argumentari: vera est ista: 'omnis homo est anima l' ; ve rum est; ergo vera est ista: 'quidam homo est anima l' ; verum est; vera est ista: 'nullus homo est animai' ; ve rum est; ergo vera est ista: f. 58 v 'qui da m homo non est anima l'. l Une! e locus? A subalternis. Regula: l ex 20 subalternarum talis est: si vera est universalis, vera est particularis. Sed non convertitur quocl si vera sit particularis, quod vera sit universalis. Est et alia !ex subalternarum. Que est illa? Si falsa est particularis, falsa est universalis. Unde sic probamus: falsa est ista: 'qui da m homo ~"*-lapis', . verum est; ergo falsa est ista: 'omnis homo est lapis', verum est; falsa est 25 ista: 'quidam homo non est animai'; verum est; ergo falsa est ista: 'nullus homo est animai'. Unde locus? A subalternis. Regula: !ex subalternarum talis est quod si falsa est particularis, falsa est universalis. Assigna: sed iste sunt subalterne; quare si falsa est particularis, falsa est universalis. Que est contradictoriarum lex? Si vera est una, falsa est altera. 30 Un de si c possumus argumentari. V era est ista: 'omnis homo est animai' ; verum est; falsa est ista: 'quidam homo non est animai' ; et falsa est ista: 'nullus homo est animai' ; verum est; ergo vera est ista: 'quidam homo est animai'. Une! e locus? A dividentibus. Regula: l ex dividentium talis est: si vera est una, falsa est altera, et si falsa est una, vera est altera, Assigna: 35 sed iste sunt dividentes; quare si vera est una, falsa est altera. Et econverso. Ad hanc legem accedunt etiam singulares dividentes. Unde sic argumentamur: 'Socrates est homo' vera est ista propositio; ergo falsa est 13 alterum quod] et N

20 Regula] R sic dehinc saepe N

ABBREVIATIO MONTANA

83

ista: 'Socrates non est homo'. Locus a dividentibus. Regula eadem que superius. De conversionibus

Et notandum est quod triplici modo habent converti: simpliciter, 5 per accidens, per contrapositionem. Quid est simpliciter converti? De predicato fieri subiectum et de subiecto predicatum eisdem remanentibus signis. Hac conversione universales negative et particulares affìrmative convertuntur. Quomodo? Ut 'nullus homo est animai', 'nullum animai est homo; 'quidam homo est animai', 'quoddam animai est homo'. Quid est conlO verti per accidens? De predicato fieri subiectum et de subiecto predicatum J mutato universali signo in particulare signum. Hac conversione f. 59r universales affìnnative et universales negative convertuntur. Quomodo? Ut si dicam: 'omnis homo est animai', 'quoddam animai est homo'; 'nullus homo est animai', 'quoddam animai non est homo'. Quid est converti per 15 contrapositionem? De predicato fieri subiectum et de subiecto predicatum finitis terminis infinitatis eisdem remanentibus signis. Hac conversione universales affì.rmative et particulares negative convertuntur. Quamodo? Ut 'omnis homo est animai', 'omne non animai est non homo'; ; 'qui d am homo non est animai', 'quoddam non animai est non homo' ; 'mii!liS homo est 20 animai', 'nullum non animai est non homo'; 'quidam homo est animai', 'quoddam non animai est non homo'. Sequitur de conversione singularium. Singularis propositio est discretio veritatis et falsitatis. Convertuntur singulares propositiones duo bus modis: simpliciter et per contrapositionem. Singularis propo25 sitio affìrmativa convertitur simpliciter per particularem affìrmativam, ut 'Socrates est homo', 'quidam homo est Socrates'. Eadem singularis affirmativa convertitur per contrapositionem in universalem affìrmativam. Verbi gratia: 'Socrates est homo', 'omne non homo est non Socrates'. ltem. Singularis propositio negativa convertitur simpliciter per universalem negativam. 30 Verbi gratia: 'Socrates non est homo', 'nullus homo est Socrates', ita scilicet ut si vera est una, vera est altera, et si falsa est una, falsa est altera. Eadem singularis affìrmativa convertitur per contrapositionem per particularem negativam. Ut hic: 'Socrates non est homo', 'quidam non homo non est non Socrates'. ad 4: Sequitur de conversione propositionum N m et in s11mmo margine hi l'ersus inveni11ntur: feci simpliciter convertitur .ai. per accifasto per contra sic fìt conversio tota 7 hacl A N ad l O hi versus in imo margine inveni11nt11r: simpliciter converti vult s. p. vero per acci /M vult transponi medium t per impo. reduci Nm 11 hac] A N 16 hacl A N 28 gratia] exemplum N

84

ABBREVIATIO MONTANA

Hec de cathegorica propositione dieta suffìciant. Sequitur de ypothetica propositione.

De ypothetica

Quomodo dividitur ypothetica propositio? Ypothetica propositio alia coniuncta, alia disiuncta. Que est coniuncta ypothetica? Cuius 5 antecedens et consequens copula(n)tur cum copulativa coniunctione. Quomodo? 'si Socrates legit, Socrates puifìcit'. Que est disiuncta? Cuius antecedens et consequens coniunguntur cum disiunctiva coniunctione. f. 59v Quomodo? 'aut Socrates j est sa nus, aut est eger'. Dividitur et alio modo. Quomodo? Ypothetica propositio alia 10 simplex, alia composita. Que est simplex ypothetica? Que consta t ex duabus cathegoricis. Quomodo? 'Si Socrates est homo, Socrates est ani mal'. Que est composita? Que habet in sui constitutione ypotheticam. Quamodo? 'Si Socrates est homo, tu ne qui a est homo est animai'. Composite ypothetice supersedendum est et de simplici agendum. 15

De ypothetica simplici

Quomodo dividitur simplex ypothetica? Simplex ypothetica alia naturalis, alia temporalis. Que est naturalis? Cui preponitur 'si'. Quamodo? 'Si Socrates est homo, Socrates est animai'. Cur dicitur naturalis? Quia ostendit naturalem consecutionem inter antecedens et corurequens .. 20 Que est temporalis? Cui preponitur 'dum' vel 'cum' vel 'quando~ et his similia. Quomodo? 'Cum celum est volubile, ignis est calidus'. Cur dicitur temporalis? Quia in ea ostenditur significatio antecedentis et consequentis esse in eodem tempore. De temporali pretermittendum est, de naturali agendum. 25 De naturali

Que est naturalis? Cui preponitur 'si', ut diximus. Que est antecedens in ypothetica simplici naturali? Cui preponitur 'si'.

8 coniungitur N ad 9 in summo margine habet Nm: omne non anima! est aliquid nichil est non anima! ergo nichil est aliquid. Egregius Paulus quod absit in suis ( ...... ) propositionibus. Eadem mam1s in dextro margine: ex falsis verum ex veris non nisi verum.

ABBREVIATIO MONTANA

85

De vi irifèrentie sive locali habitudine

In quo consideratur vis inferentie in ypothetica simplici naturali? Quandoque in predicato antecedentis, quandoque in subiecto antecedentis, quandoque in utroque, quandoque in tota propositione.

5

De locis qui assignandi sunt quando vis irifèrentie est in subiecto tantum vel predicato tantum

Quando est vis inferentie in subiecto antecedentis? Quando subiecta antecedentis et consequentis variantur et predicata manent eadem. Quomodo? Ut si dicam: 'si Socrates est animai, quidam homo est animai'. 10 Quando est vis inferentie in predicato antecedentis? Quando predicata antecedentis et consequentis variantur et subiecta manent eadem. Quamodo? 'Si Socrates est homo, Socrates est animai'. Consideratur etiam alio modo localis habitudo in predicato antecedentis. Quomodo? Quando subiectum antecedentis et predicatum !5 consequentis sunt idem, et predicatum antecedentis et subiectum consequentis sunt diversa. Localis habitudo consideranda est in predicato antecedentis respectu l subiecti consequentis et secundum hoc quod predì- f. 60r catum antecedentis habet se ad subiectum consequentis locus est assignandus ve! a toto ve! a parte ve! alio modo. Quomodo? Ut '(si) 20 omnis homo est animai, quedam substantia est homo'. Consideratur etiam alio modo localis habituclo in subiecto antecedentis. Quomodo? Quando predicatum antecedentis et subiectum consequentis sunt idem et predicatum consequentis et subiectum antecedentis sunt diversa, localis habitudo consideranda est in subiecto antece25 dentis respectu predicati consequentis. Et secundum hoc quod subiectum antecedentis habet se ad predicatum consequentis locus assignandus est. Quomodo? '(si) omnis homo est animai, quoddam animai est risi bi/e'. Consideratur etiam localis habitudo in predicato et in subiecto. Quomodo? Quando predicatum antecedentis et predicatum consequentis 30 et subiectum antecedentis et subiectum consequentis sunt diversa. Et secundum hoc quod predicatum antecedentis habet se ad predicatum consequentis et subiectum antecedentis habet se ad subiectum consequentis locus assignandus est ve! a duplici toto vel a duplici parte. Quamodo? '(si) omnis homo est animai, quoddam risibile est homo'. Consideratur localis habitudo in tota propositione. Quomodo? 35 Quando propositio antecedens convertitur in consequentem propositioad 5 : Sequitur de locis Nm

86

ABBREVIATIO MONTANA

nem ve! per conversionem simplicem ve! per conversionem per contrapositionem ve! alio quolibet modo supradicto. Et secundum hoc quod propositio antecedens habet se ad consequentem propositionem locus erit assignandus ve! a simplici conversa ve! ab alia conversione, de quibus satis supra dictum est. Ut '(si) nullus homo est animai, nullum animai est 5 homo'. (N)otandum quoque est quod quando localis habitudo consideratur in predicato antecedentis respectu predicati consequentis, si id quod predicatur in antecedenti est totum ad id quod predicatur in consequenti, locus est a toto. Quomodo? 'Si quidam homo est animai, qui da m homo est 1o rationale vel irrationale'. Unde locus? A toto. Regula: si totum predicatur de aliquo, et aliqua partium eius de eodem. Assigna: sed animai est totum ad rationale et irrationale. Conclude: ergo si quidam homo est anima!, quidam homo est rationale ve! irrationale. f. 60v Consideratur etiam localis habitudo l in predicato antecedentis 15 respectu predicati consequentis in ypotheticis negativis. Quomodo? 'Si quidam homo non est animai, nec est rationale nec irrationaie'. Unde locus? A toto. Regula: a quocumque removetur aliquod totum, et pars eius. Assigna: sed hic removetur totum ab homine. Conclude: ergo si quidam homo non est anima!, nec est rationale nec irrationale. Hoc idem con- 20 sideratur in universali. Quomoclo? 'Si nullus homo est animai, nec est rationaiis nec irrationaiis'. Unde locus? A toto. Regula eadem que superius, et assignatio eadem. Consideratur etiam localis habitudo in negativa in predicato antecedentis. Quomodo? 'Si Socrates et Plato non sunt 01·b01·es, nec sunt j'!tixus nec ·25 quercus? Unde locus? A toto. Regula: si totum removetur ab aliquibus parti bus simul acceptis, et partes eius ab eisdem eodem (modo) acceptis. Assigna: sed arbores sunt totum ad jì·axum et ad quercum. Conclude: 'ergo si Socrates et Plato non su n t arbores, nec su n t jì·axus nec quercus'. Consicleratur etiam quandoque vis inferentie in subiecto antece- 30 dentis. Quomodo? 'Si omne animai est corpus, omnis homo est corpm'. Unde locus? A toto. Regula: si aliquid predicatur de toto universali universaliter, et de qualibet parte eius. (Assigna): sed animai est totum ad hominem et corpus predicatur de ipso toto universaliter. Conclude: ergo corpus predicatur de homine universaliter, et dicam: 'omnis homo est 35 corpus'. Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis in negativa ypothetica. Quomodo? 'Si nullum animai est iignum, nullus homo 8 predicato] predicto sic saepius N

ABBREVIATIO MONTANA

5

10

15

20

25

30

35

87

est lignum'. Unde locus? A toto. Regula: si aliquid removetur a toto universali universaliter, et a qualibet parte eius. Assigna: sed animai est totum et lignum removetur ab eo universaliter. Conclude: ergo a qualibet parte eius, et dicam: 'nullus homo est lignum'. Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis. Quomodo? 'Si quoddam animai est album, tunc rationale vel irrationale est album'. Unde locus? A toto. Regula: l si aliquid predicatur de toto universali f. 6Jr particulariter, et aliqua eius partium sufficienter clividentium hoc totum. Assigna: sed rationale et irrationale sufficienter dividunt hoc totum et album predicatur de ipso particulariter. Conclude: ergo de aliqua parte eius, et dicam: 'quoddam rationale vel irrationale est album'. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu subiecti consequentis. Quomodo? 'Si nullus lapis est animai, nullus homo est lapis'. Unde locus? A toto. Regula: illuda quo removetur aliquid universale universaliter, illud idem removetur a qualibet parte totius remoti. Assigna: sed animai hoc universale removetur a lapide universaliter. Conclude: ergo lapis removetur universaliter a qualibet (parte) totius remoti, et dicam: 'nullus homo est lapis'. Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis respectu predicati consequentis. Quomodo? 'Si omne animai est animatum, quoddam animatum est homo'. Unde locus? A toto. Regula: pars cuiuslibet predicatur de eo particulariter quod predicatur de suo toto universaliter. Assigna: sed animai est totum hominis et animatum predicatur de eo universaliter. Conclude: ergo homo predicatur de animato particulariter, et dicam: 'quoddam animatum est homo'. Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis respectu predicati consequentis in negativa. Quomodo? 'Si nullum animai est lapis, nullus lapis est homo'. Un de locus? A toto. Regula: quelibet pars removetur ab eo universaliter quod removetur a suo toto universaliter. Assigna: sed animai est totum et lapis removetur ab eo universaliter. Conclude: ergo quelibet pars animalis removetur ab eo universaliter, et dicam: 'nullus lapis est homo'. Dictum est de locis a toto universali. Restat dicere de locis a toto integro. 'Si domus est, et paries est'. Linde locus? A toto. Regula: existente toto integro existit quelibet pars sua principalis. Assigna: sed domus est totum integrum et pari es est pars eius principalis. Conclude: l ergo f. 61 v existente toto integro existit quelibet sua pars principalis, et dicam: 'si domus est, et paries est'. Principales autem partes sunt quarum con30 sed] si N

88

ABBREVIATIO MONTANA

iunctione ordinata efficitur totum et sine eis partibus esse non potest. Est etiam alius locus a toto. Quomodo? 'Si tota domus est alba, et pari es est al bus'. Unde locus? A toto. Regula: quicquid conveni t toti totaliter accepto, et cuilibet parti sue principali. Assigna: sed domus est totum, et paries est pars eius principalis. Conclude: 'ergo si tota domus est alba, et paries est albus'. Dictum est de locis a toto universali et a toto integro. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu predicati consequentis. Et est locus a parte totius universali s. Quomodo? 'Si Socrates est homo, Socrates est animai'. Un de locus? A parte. Regula: de quocumque predicatur pars, et totum. Assigna: sed homo est pars animalis et predicatur de Socrate. Conclude: ergo totum eius predicatur de eodem, et dicam: 'sì Socrates est homo, Socrates est animai'. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu predicati consequentis in negativa. Quomodo? 'Si Socrates non est homo, Socrates non est omne anima l'. Unde locus? A parte. Regula: a quocumque removetur pars, et totum universaliter acceptum. Assigna: sed homo est pars et removetur a Socrate. Conclude: ergo totum universaliter acceptum removetur ab eodem, et dicam: 'sì Socrates non est homo, Socrates non est omne animai'. Est etiam locus a toto in affirmativa, ut quidam dicunt. Quamodo? 'Si Socrates est homo, est iste vcl iste'. Unde locus? A toto. Regula: de quocumque predicatur aliquod totum, et partes eius sub disiunctione. Assigna: sed homo est totum et predicatur de Socrate. Conclude: ergo partes eius de eodem sub disiunctione. Non sequitur. Res eJilotp1 que determinate alicui insunt, nomina sumpta ab iilis non predicantur sub disiunctione. Quod testatur Boetius qui dici t: corvus non est al bus ve! niger, quia tantum niger; et n ix non est alba ve! nigra, quia tantum alba. f. 62r A simili: ergo si Socrates J est homo, non est hic ve! hic, quia tantum hic. Videtur quod hoc ubique sit concedendum. Quod falsum est. Dicimus enim: 'homo est al bus vel niger'. Quare? Quia neutrum inest ei determinate. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu predicati consequentis in affirmativa. Quomodo? 'Si Socrates est homo et Brunellus est asinus, Socrates et Brunellus sunt ani malia'. Unde locus? A partibus. Regula: de quibuscumque predicantur partes alicuius totius, et ipsum totum de eisdem. Assigna: sed homo et asinus sunt partes anil integro + ·, · N ad 25-29: Hic confirmatur (pro: infirmatur?) sententia magistri Manducatoris ·, · N

PETRI

5

lO

15

20

_25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

89

malis et predicantur de Socrate et de Brunello. Conclude: ergo ipsum totum predicatur de eisdem, et dicam: 'si Socrates est homo et Brunellus est asinus, Socrates et Brunellus sunt animalia'. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis re5 spectu predicati consequentis. Quomodo? 'Si Socrates nec est rationalis nec irrationalis, nec est animai'. Unde locus? A parti bus. Regula: a quocumque singulari removentur partes sufficienter dividentes aliquod totum, et ipsum totum ab eodem. Assigna: sed rationalis et il'l'ationalis sunt partes sufficienter dividentes hoc totum et removenter a Socrate. Conclude: 10 ergo ipsum totum removetur ab eodem, et dicam: 'si Socrates nec est rationalis nec irrationalis, nec est animai'. Consideratur etiam vis inferentie 111 subiecto antecedentis respectu subiecti consequentis in affirmativa. Quomodo? 'Si quidam homo est al bus, quoddam animai est album'. Unde locus? A parte. Regula: si 15 aliquid predicatur de parte alicuius totius, illud idem predicatur de ipso toto particulariter. Assigna: sed homo est pars animalis et album predicatur de ipso. Conclude: ergo illud idem predicatur de ipso toto particulariter, et dicam: 'si quidam homo est albus, quoddam animai est album'. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si quidam homo non 20 est al bus, quoddam animai non est album'. Unde locus? A parte. Rcgula: quicquid removetur a parte alicuius totius, illud removetur ab ipso toto particulariter. Assigna: sed homo est pars animalis et album removetur ab ipso. J Conclude: ergo illud idem removetur ab ipso toto particulariter, f. 62v et dicam: 'si quidam homo non est a/bus, quoddam anima/ non est album'. 25 Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis respectu subiecti consequentis. Quomodo? 'Si omne rationale et irrationale est coloratum, omne animai est coloratum'. Unde locus? A parti bus. Regula: si aliquid predicatur de partibus sufficienter dividentibus aliquod totum universaliter, illud idem predicatur de ipso toto uni versa! iter. Assigna: 30 sed rationale et irrationale sunt partes sufficienter dividentes hoc totum, et coloratum predicatur de eis uni versa! iter. Conclude: ergo illud idem predicatur de ipso toto universaliter, et dicam: 'si omne rationale et irrationale est coloratum, omne animai est coloratum'. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si nullum rationale et 35 irrationale est coloratum, nullum animai est coloratum'. Unde locus? A partibus. Regula: si aliquid removetur a parti bus sufficienter di videntibus aliquod totum universaliter, illud idem removetur ab ipso toto universaliter. Assigna: sed rationale et irrationale su n t partes sufficienter dividentes 20 (Regula · ;) Ne

90

ABBREVIATIO MONTANA

hoc totum, et coloratum removetur ab eis universaliter. Conclude: ergo illud idem removetur ab ipso toto universaliter, et dicam: 'si nullum rationale et irrationale est coloratum, nullum animai est coloratum'. Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis respectu subiecti consequentis. Quomodo? 'Si Socrates et Plato sunt duo, 5 quedam animalia sunt duo'. Unde locus? A parti bus. Regula: si aliquid predicatur de partibus alicuius totius, illud idem predicatur de ipso toto particulariter. Assigna: sed Socrates et P lato sunt partes animalis, et hic terminus 'duo' predicatur de eis. Concludo: ergo idem predicatur de ipso toto particulariter, et dicam etc. 10 Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si Socrates et Plato non su n t tria, quedam animalia non su n t tria'. Un de locus? A parti bus. Regula: quicquid removetur a partibus alicuius totius simul acceptis, illud idem removetur ab ipso toto particulariter. Assigna: sed Socrates et Plato sunt f.63r partes animalis, et hic terminus l 'tria' removetur ab eis. Conclude: ergo 15 idem removetur ab ipso toto particulariter, et dicam etc. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu subiecti consequentis. Quomodo? 'Si omne gramaticum est homo, quoddam animai est gramaticum'. Unde locus? A parte. Regula: illud idem de quo predicatur pars alicuius totius, illud idem predicatur de toto 20 predicate partis particulariter. Assigna: sed homo est pars animalis et predicatur de gramatico. Conclude: ergo gramatiwm predicatur de toto predicate partis particulariter, et dicam: 'si omne gramaticwn est homo, quoddam animai est gramatiwm'. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si nullwn gtt'11'natiwm · 25 est homo, quoddam animai non est gramatiwm'. Unde locus? A 'parte. Regula: illuda quo removetur pars alicuius totius, illud idem removetur a toto remote partis particulariter. Assigna: sed homo est pars animalis et removetur a gramatico. Conclude: ergo gramatiwm removetur a toto remote partis, et dicam: 'si nullum gramatiwm est homo, quoddam animai 30 non est gramaticum'. Est etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu subiecti consequentis. Quomodo? 'Si nullus lapis est rationale et irrationale, nullum anima l est lapis'. Unde locus? A parti bus. Regula: illud a quo removentur partes sufficienter clividentes aliquod totum, illud idem 35 removetur a toto remotarum partium universaliter. Assigna: sed rationale et irrationale sunt partes sufficienter dividentes hoc totum, et removentur a lapide. Conclude: ergo illud idem removetur a toto remotarum partium 22 gramatico] gramatica N

27 (Regula) Ne

ABBREVIATIO MONTANA

91

universaliter, et dicam: 'si mdlliS lapis est rationale l'el irrationale, nullam animai est lapis'. Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis respectu predicati consequentis. Quomodo? 'Si omnis homo est a/bus, 5 quoddam album est animai'. Uncle locus? A parte. Regula: si aliquid predicatur de parte alicuius totius, totum subiecte partis precl icatur de predicato particulariter. Assigna: sed homo est pars animalis, et album predicatur de eo. Conclude: ergo totum subiecte partis preclicatur de predicato particulariter, et dicam: 'si omnis homo est a/bus, quoddam album l O est animai'. Consideratur etiam vis inferentie l in subiecto antececlentis re- f. 63v spectu predicati consequentis. Quomoclo? 'Si nullum rationale et irrationale est lianum, nullum lianum est animai'. Uncle locus? A parti bus. Regula: si aliquid removetur a partibus sufficienter dividentibus aliquod totum, et 15 totum illarum partium removetur a remoto universaliter. Assigna: sed rationale et irrationale sunt partes sufficienter dividentes hoc totum et li[Jnum removetur ab eis. Conclude: ergo totum illarum partium removetur a remoto universaliter, et dicam: 'si nullumrationale etc.' Consicleratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis re20 spectu predicati consequentis in affirmativa ypothetica. Quomoclo? 'Si Socrates et Plato mnt tria, quedam tria sunt animalia'. Uncle locus? A partibus. Regula: si aliquicl predicatur de parti bus alicuius totius, et totum illarum partium predicatur de predicato particulariter. Assigna: sed Socrates et Plato sunt partes et hic terminus 'tria' preclicatur de cis. 25 Conclude: ergo totum illarum partium preclicatur de predicato particulariter, et dicam: 'si Socrates et Plato etc.' Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antececlentis respectu predicati consequentis. Quomodo? 'Si domus est, et pari es est'. Unde locus? A toto integrali. Regula: posito toto integrali ponitur 30 quelibet sua pars principalis. Assigna: sed ponitur totum cum dico: 'domus est'. Conclude: ergo ponitur quelibet sua pars principalis, et dicam: 'si domus est, et pari es est'. Consideratur etiam vis inferentie inter subiecta. Quomodo? 'Si homines non reauntur Dei providentia, nec totus mundus reaitur Dei providentia'. 35 Unde locus? A parte. Regula: quicquicl non conveni t parti, nec conveni t toti totaliter accepto. Assigna: sed homines sunt pars et re9i (Dei) providentia non conveni t ei(s). Conclude: ergo non conveni t ipsi toti totaliter accepto, et dicam: 'si homines non reauntur Dei providentia' etc.'. 20 ypothetice N

32 est

+

etc. N

35 (non) N

92

ABBREVIATIO MONTANA

Videndum est quod quatuor modis dicuntur paria: predicatione, f. 6+r inferentia, comitatione, quantitate. l Predicatione, ut de quocumque predicatur unum par, et reliquum, ut homo et risibile. Inferentia, ut quidquid infertur ab uno, infertur ab altero, ut 'quidam homo est albus', 'quoddam album est homo'. Comitatione: que sese comitantur, ut mundus, 5 tempus. Quantitate, ut vasa que sunt eiusdem quantitatis. Consideratur vis inferentie in predicato antecedentis respectu predicati consequentis. Quomodo? 'Si Socrates est homo, Socrates est risi bile'. Unde locus? A pari. Regula: de quocumque predicatur unum par, et reliquum. Assigna: sed homo et risibile sunt paria et homo predicatur de Socrate; ergo risibile predicatur de eodem, et dicam: 'si Socrates est homo, Socrates est risibile'. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si Socrates non est homo, Socrates non est risi bile'. Une! e locus? A pari. Regula: a quocumque removetur unum par et reliquum. Assigna: sed homo removetur a Socrate. Conclude: quare reliquum removetur ab eodem, et dicam: 'si Socrates non est homo, Socrates non est risi bile'. Consideratur etiam vis inferentie in predicato antecedentis respectu subiecti consequentis. Quomodo? 'Si quidam puer est risi bile, quidam homo est puer'. Unde locus? A pari. Regula: illud de quo predicatur unum parium particulariter, illud idem predicatur de reliquo particulariter. Assigna: sed risibile et homo sunt paria et risi bile predicatur de puero particulariter. Conclude: ergo illud idem predicatur de reliquo pari particulariter, et dica m: 'si qui da m puer . . . . . . etc'. ~·"' Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si quoddam album non est homo, quoddam risi bile non est album'. Unde locus? A pari. Regula: illuda quo removetur unum parium particulariter, illud idem removetur a reliquo parium particulariter. Assigna: sed homo et risi bile sunt paria et homo removetur ab albo particulariter. Conclude: ergo illud idem removetur a reliquo parium particulariter, et dicam: 'si quoddam album . . . . . . etc.' Consideratur etiam vis inferentie in subiecto antecedentis respectu predicati consequentis. Quomodo? 'Si quoddam risi bile est senex, quidam senex est homo'. Unde locus? A pari. Regula: si aliquid predicatur f. 6+v de uno parium particulariter, par subiecti l paris predicatur de predicato particulariter. Assigna: sed risi bile est unum parium et senex predicatur de eo particulariter. Conclude: ergo par subiecti paris predicatur de 2 commitationc N

5 commitatione N commitantur N

IO

15

20

25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

5

10

15

20

25

30

35

93

predicato particulariter, et dicam: 'si quoddam risibile etc.'. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'Si quoddam risi bile non est senex, quidam senex non est homo'. Unde locus? A pari. Regula: si aliquicl removetur ab uno parium particulariter, par subiecti paris removetur a remoto particulariter. Assigna: sed risi bi/e est unum parium et senex removetur ab eo particulariter. Conclude: ergo par subiecti paris removetur a remoto particulariter, et dicam: 'si quoddam risibile non est senex . . . . . . etc.' . Est etiam locus a pari in quantitate. Quomodo? 'Si hoc vas est capa x unius modi i, tu m et illud est capa x unius modi i'. Une! e locus? A pari in quantitate. Regula: de pari in quantitate idem est iudicium. Est etiam locus a pari in comitatione. Quomodo? 'Si tempus est, et mundus est'. Unde locus? A pari in comitatione. Regula: existente uno pari in comitatione, existit reliquum. Assigna: sed tempus et mundus sunt paria in comitatione. Conclude: ergo existente uno pari in comitatione existit reliquum. Sequitur de oppositis. Opposita dicuntur quatuor modis, ut ait 1 Boetius. Opposita sicut relativa, ut pater et .filius, ve! ut contraria, ut albedo et nigredo, vel ut privatio et habitus, ut cecitas et visio, ve! ut affirmatio et negatio, ut 'Socrates est homo' - 'Socrates non est homo'. Dicuntur etiam opposita predicatione. Opposita predicatione dicuntur que a se universaliter removentur et de nullo singulari predicantur. Regula est a relativis: 'si pater est, et filius est'. Un de locus? A relativis. Regula: posito uno relativorum, ponitur aliud. Assigna: sed pater est unum relativorum et ponitur cum dico: 'pater est'. Quare ponitur reliquum et dicam: 'si pater . . . . . . etc.'. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'si pater non est, filius non est'. [ Unde locus? A relativis. Regula: destructo uno relativorum f. 65r destruitur aliud. Assigna: sed pater est unum relativo rum et destruitur cum dico: 'pater non est'. Conclude: quare dest(r)uitur reliquum, et dicam: 'filius non est'. Dantur adhuc regule de relativis: Linde si c argun1entan1ur: 'si homo est species animalis, et animai est genus hominis'. Une! e locus? A relativis. Regula: si unum relativo rum conveni t ali cui respectu alterius, et reliquum relativum convenit illi respectu eiusdem. [idest hominis]. Assigna: sed species est unum relativo rum et conveni t homini respectu 12 commitatione sic semper N m un t Nm 1

ad 28: Relativa posita se ponunt, perempta se peri-

In Arist. Cate9., col. 264C7-9 ed. Migne.

94

ABBREVIATIO MONTANA

alterius. Conclude: quare reliquum relativum, quod est genus, convenit illi, hocest animali respectu eiusdem, scilicet hominis. Idem consideratur in negativa. Quomodo? 'si homo non est species lapidis, nec lapis est 9enus hominis'. Unde locus? A relativis. Regula: si unum relativorum non convenit alicui respectu alterius, nec reliquum 5 relativum conveni t ili i respectu alterius. Assigna: sed species est unum relativo rum et non conveni t lapidi respectu alterius. Conclude: quare nec reliquum relativum convenit il li respectu alterius, et dicam: 'si homo . . . . . . etc.'. Dictum est de regulis a relativis. Restat dicere de regulis a 10 contrariis. Notandum est quod in hac sententia tam ca que sunt in subiecto tam ea que dicuntur de subiecto, dicimus esse contraria. Et dicimus contrariorum alia esse mediata, alia inmediata. Inmediata sunt quorum est necesse alterum inesse suo susceptibili. Mediata sunt quorum non est 15 necesse alterum inesse suo susceptibili. Sequuntur regule a contrariis mecliatis. Que tales sunt: 'si albedo est in SoCJ·ate, 11i9redo 11011 est in eo'. Unde locus? A contrariis. Regula: si unum contrariorum est in aliquo, reliquum contrariorum non est in eodem. Assigna: sed albedo est unum contrariorum et ostenditur esse in 20 aliquo, cum dico: 'albedo est in Socrate'. Conclude: ergo reliquum contrariorum non est in eodem, et dicam: 'si albedo . . . . . . etc.'. f. 6Sv 'Si Socrates est a/bus, Socrates non est ni9er'. Datur etiam. regula a contrariis. Unde locus? A coutrariis. Regula: si unum cont1;~·iorum . predicatur de aliquo, religuum contrariorum removetur ab eedem. 25 Assigna: sed hic predicatur unum contrario rum cum dico: 'Socrates est a/bus'. Conclude: guare religuum contrario rum removetur ab eodem, et dicam: 'si Socrates est a/bus . . . . . . etc.'. Seguitur regula a contrariis inmediatis. Unde sic argumentamur: 'si Socrates non est sanus, Socrates est e9er'. Unde locus? A contrariis in- 30 mediatis. Regula: si unum inmediatorum removetur ab aliguo, religuum inmediatorum predicatur de eoclem. Assignatio: sed unum inmediatorum removetur ab aliguo, cum dico: 'Socrates non est sa nus'. Conclude: ergo religuum inmediatorum predicatur de eoclem, et clicam: 'Socrates est e9er'.

35

Seguitur regula ab oppositis tanguam privatio et habitus. Unde si c procedimus: 'si visi o 11on est in i sto, cecitas est in i sto'. Un de locus? Ab oppositis tanguam privatio et habitus. Regula: si unum apposito rum tanguam privatio et habitus non ostenditur esse in aliguo, reliquum ostenditur esse in eodem. Assigna: sed hic non ostenditur unum oppo- 40

ABBREVIATIO MONTANA

5

10

15

20

95

sitorum tanquam privatio et habitus esse in aliquo cum dico: 'visio non est in isto'. Conclude: quare reliquum ostenditur esse in eodem, et dicam: 'si visio non est in isto, cecitas est in isto'. Datur regula ab oppositis in predicatione: 'si Socrates est homo, Socrates non est equus'. Unde locus? Ab oppositis in predica tione. Regula: si unum oppositorum predicatur de aliquo, reliquum removetur ab eodem. Assigna: sed homo est unum oppositorum et predicatur de aliquo cum dico: 'Socrates est homo'. Conclude: ergo reliquum removetur ab eodem, et dica m: 'si Socrates est homo, Socrates non est equus'. Item. Locus oppositorum. Item locus ab oppositis quando localis habitudo est in predicato prioris cathegorice respectu subiecti secunde. Ut 'si omnis homo est animai, nullum lignum est homo'. Regula: illud de quo aliquid oppositorum predicatur, illud removetur ab aliquo oppositorum illius universaliter. Assignatio: sed ani mal est oppositum ligno. l Quare f. 66r si anima] predicatur de homine, homo removetur a ligno universaliter. Item locus oppositorum. Item locus ab oppositis quando consideratur habitudo in subiecto prioris cathegorice, removetur pradicatum secunde. Ut 'si omnis homo est animai, vel quidam homo est animai, quoddam animai non est equus'. Regula: si aliquid predicatur universaliter, ve! particulariter, de aliquo oppositorum, oppositum illius removetur ab ilio particulariter. Assignatio: sed homo est oppositum equo. Quare si animai predicatur de homine, equus removetur ab eo particulariter.

De locis qui assignandi sunt quando vis iriferentie est in utroque

Dictum est qui loci assignandi sint quando cathegorica infert 25 cathegoricam, ita quod vis inferentie est in predicato tantum ve! in

subiecto tantum. Nunc dicendum est de locis qui sunt assignandi quando vis inferentie est in utroque: et in predicato et in subiecto. YmENDLL\1 est quomodo predicatum prioris cathegorice habet se ad predicatum sequentis et subiectum prioris habet se acl subiectum 30 sequentis. Et secundum hoc locus assignabitur duplex, vel a duplici toto ve! a duplici pari ve! a parte vel a toto ve! a similibus. Et duplex habitudo consideratur, ut h ic. Regula: si aliquid totum predicatur de aliquo toto universaliter, aliqua illarum partium que dividunt totum sufficienter, predicatur de quolibet individuo totius subiecti. Velut si hoc totum 35 predicatur de bipede universaliter, aliqua illarum partium que dividunt illud totum suffì.cienter, predicatur de quolibet individuo contento sub 6 predicatur] unum opp. N

96

ABBREVIATIO MONTANA

bipede. Et in negativis similiter: 'si nulla arbor est animai, nulla quercus est animai rationale ve! irrationale'. Locus a duplici toto. Regula: si aliquid totum removetur ab aliquo toto universaliter, quelibet partes remoti totius removentur a qualibet parte totius subiecti. A duplici parte locus est hic: 'si omnis homo est bipes, quoddam animai est natum ha bere pedes'. Regula: si aliqua pars predicatur de aliqua parte universaliter, ve! particulariter, ve! indefinite, totum predicate partis predicatur de toto subiecte partis particulariter. Assignatio: sed f. 66v bipes est pars ad habere duos pedes; homo autem est pars animalis. Quare si bipes predicatur de homine, natum habere pedes predicatur de animali particulariter. Item. A parte et a partibus locus est hoc modo: 'si quedam quercus neque est rationale animai neque irrationale, quedam 01·bor non est animai'. Regula: si partes que dividunt totum sufficienter, removentur ab aliqua parte, totum remotarum partium removetur a toto subiecte partis particulariter. Assignatio: sed animai rationale et irrationale sunt partes que dividunt animai sufficienter (et) quercus est pars arboris. Quare si animai rationale ve! irrationaie removetur a quercu aliquo modo, animai removetur ab arbore particulariter. Sed a duplici pari locus est hic: 'si omnis homo est asi nus, omne risi bile est rudi bile'. ( Regula): si aliquid particulariter predicatur de aliquo pari, par predicati paris predicatur de pari subiecti paris. Assigna: sed homo est par risibilis et asi nus est par rudibilis. Quare si asinus predicatur de homine, rudi bile predicatur de risi bi/i. Similiter in ~:~ativis: 'si nullus homo est asinus, nullum risibiie est rudibile'. Locus a dupfiçi pari. Regula: si aliquod par removetur ab aliquo pari, par remoti paris removetur a pari subiecti paris. Et sic ubi localis habitudo est in predicato et in subiecto multis modis simplices loci predicti possunt permisceri. Quod intentio vigilantis animi invenire poterit.

5

J

10

15

20

25

30

De iocis qui assignandi sunt quando vis iriferentie est in tota propositione

Sed cum vis inferentie est in tota propositione, habitudo localis non consideratur in predicato et in subiecto ve! in utroque, sed in tota propositione. Unde viclendum est quomodo propositio antecedens habet 35 se ad propositionem sequentem et secundum hoc Iocus assignandus est vel a pari per contrapositionem ve! a pari per simplicem conversionem

ABBREVIATIO MONTANA

97

et alio modo. De quibus dictum est cum dicebamus 1 de locis a conversione simplici ve! a conversione per contrapositionem. Dictum est de locis qui assignandi sunt in simplici ypothetica, ve! in cathegorica ubi una cathegorica infert alteram. Nunc dicendum f. 67r 5 est de ypothetica composita. De ypothetica composita

10

15

20

25

Ypothetica composita alia constat ex cathegorica et ypothetica, alia ex ypothetica et cathegorica, alia ex duabus ypotheticis ve! pluribus. Et prius dicendum est de ea que constat ex cathegorica et ypothetica. Ea potest constare ex cathegorica et ypothetica disiuncta, ve! cathegorica et ypothetica connexa, scilicet que connexa est potest constare ve! ex cathegorica et ypothetica temporali ve! ex cathegorica et ypothetica naturali. Ut hic: 'si omnis homo est animai, cum Socrates est homo Socrates est animai'; et illud 'si' coniungit cathegoricam illam cum hac temporali. Ex cathegorica et ypothetica naturali consta t hec: 'si omnis homo est animai, tunc si omne risibile est homo omne risibile est animai'; antecedens est 'omnis homo est animai'; consequens est hec ypothetica naturalis: 'si omne risibile est homo, omne risibiie est animai'; illud 'si' primum coni ungi t cathegoricam cum ypothetica seguente; 'tunc' quod interponitur notat quod cathegorica que precedit est antecedens et ypothetica que sequitur est consequens. De hac que constat ex cathegorica et ypothetica mmc dicetur. Sed quia doctrina omnis est sillogismorum cathegoricorum et istarum propositionum ypotheticarum et quia regulis fere eisdem demonstrantur sillogismi cathegorici et huiusmodi ypothetice propositiones, simul dicemus de cathegoricis sillogismis et huiusmodi ypotheticis propositionibus. INCIPIUNT SILLOGISMI CATHEGORICI

Sillogismus interpretatur collectio sermonum; '~n' grece latine 30 simuJ; 'logos' sermo; unde dicitur sillogismus, id est collectio sermonum.

Sillogismorum alius est cathegoricus, alius ypotheticus. Cathegoricus est qui constat ex cathegoricis tantum. Ypotheticus qui habet in se ve! unam ve! plures ypotheticas. 28 1

SILLOGISSI (

!) N

supra, p. 834-34.

32 habetj constat N

98 f. 67v

ABBREVIATIO MONTANA

Nunc dicamus de cathegoricis. l Sillogismi cathegorici alii sunt regulares, alii irregulares. Regulares qui continentur in regulis datis ab auctoribus, ut illi qui continentur in tribus terminis et in tribus propositionibus, qual es su n t in Libro CatheHoricorum SilloHismorum. lrregulares sunt illi qui habent in se quatuor ve! plures propositiones. Hos ad presens 5 dimittamus et de regularibus dicamus. Regulares sunt in tribus figuris, in prima, secunda et tertia. Prima figura est in qua due propositiones sunt ex quibus conclusio infertur; participant si c eodem termino quod terminus qui in una subiectus (est), in altera est predicatus. Ut 1O 'omnis homo est animai sed omne risibiie est homo ergo omne risibiie est animai'.

Dicende sunt in sillogismo tres propositiones, ut dictum est. Quarum prima vocatur sillogismi propositio, secunda vero assumptio, quia assumi- 15 tur ad propositionem, idest iuxta eam, et assumi t de ea aliquid; tertia que ex his infertur et dicitur conclusio. Sunt tres termini in sillogismo et non plures. Quorum unus est medius terminus, alii extremitates sunt. Medius terminus est qui participatur et a propositione et ab assumptione in sillogismis. Extremitates sunt quarum una est maior, altera minor. 20 In prima figura medius terminus est qui in una subiectus est, in altera est predicatus. Alii duo termini extremitates sunt. Maior est qui de termino medio predicatur; minor vero qui medio termino subicitur. Ut hic: 'omnis homo est animai; sed omne risibiie est homo'; '/~no' est. medius terminus, quia in una est subiectus, in altera est precllcatus; 25 'animai' vero maior extremitas, quia de 'homine', qui est medius tenninus, predicatur; 'risi bi le' est minor extremitas, qui a 'homini', qui est medius terminus, subicitur. Et in conclusione quando directe fìt, extremitas maior de minore predicatur. f. 6Sr Figura in sillogismo sic diffìnitur. l Figura est proprietas sillogismi 30 que dinoscitur secundum medii termini participationem, quia propositio et assumptio sic participant uno termino medio quod in una subiectus est, in altera est predicatus. Unde prima figura deprehenditur. Ve! sic eodem termino participant quod ille terminus in utraque est predicatus; et in hoc secunda figura dinoscitur. V el ita participant eodem 35 termino quod ipse est in utraque subiectus; et inde tertia figura dinoscitur.

ABBREVIATIO MONTANA

99

De prima figura

5

10

15

20

25

30

35

Primo dicendum est de sillogismis prime figure. Prima figura novem modos continet. Quorum quatuor primi perfecti sunt, alii imperfecti. Primus modus prime figure constat ex duabus universali bus affirmativis universali affirmativa concludens. Hoc nullus alius modus habere potest. Modus in sillogismo sic diffinitur: modus est sillogismi proprietas que dinoscitur secundum quantitatem et qualitatem propositionum que sillogismum constituunt, et secundum ordinem quem habent in eius constitutione. In eo in illis dinoscuntur modi quod propositiones sunt universales vel quod in una est universalis, in altera est particularis. Et hoc est secundum quantitatem. V el propositiones sunt affìrmative vel una est affirmativa et altera negativa. Et hoc est secundum qualitatem. Et in hoc dinoscitur modus quod affinnatio precedit negationem vel universa!iter vel particulariter. Et hoc est secundum ordinem quem habent in sillogismi constitutione, ut in prima figura. Primus modus dinoscitur in eo quod constat ex omnibus universalibus affirmativis. Ut hic: 'omnis homo est animai sed omne risibile est homo ergo omne risibile est animai'. Regula sillogismorum talis est: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et subiectum de alio universaliter, primum predicatum predicatur de secundo subiecto universaliter. Assignatio: sed in hoc sillogismo animai predicatur de homine universaliter, et idem subiectum, idest homo, predicatur de risibili universaliter. Si tenninus [p re ]ponatur in proposi tione ita quod in prima proponatur 'omne risibile est homo', erit sillogismus eiusclem modi et eiusclem figure. Ut hic: 'omne risi bile est homo sed omnis homo est animai ergo omne risi bile est ani mal'. Sed regula sic dicenda est: J si aliquid predicatur de aliquo universaliter f. 68v et aliud predicatur de predicato universaliter, illud idem predicatur de primo subiecto universaliter. I-Iec regula sillogismi continet ypotheticam compositam ex duabus cathegoricis iunctis per 'et' et una sequente, ut: 'si omne risibile est homo et omnis homo est animai, omne risibile est anima!'; bee est antecedens; hec propositio composita ex duabus cathegoricis IO quodJ que N

100

ABBREVIATIO MONTANA

iunctis per 'et' et una sequente, scilicet: 'o m ne risi bile est homo et omnis homo est animai' ; consequens est hec sola: 'o mne risi bile est animai'. Secuncum eundem ordinem fit ypothetica composita ex cathegorica et ypothetica: 'si omnis homo est animai, tunc si omne risibile est homo, omne risi bile est animai'. Hec est antecedens, hec cathegorica: 'omnis homo est animai'; consequens est hec ypothetica: 'tunc si omne risi bile est homo, omne risi bile est animai'; 'tunc', quod est interpositum, non venit in sensum totius ypothetice, sed notat quod propositio que est prior, est antecedens et ili a que post sequitur, est consequens. Regula si c est assignanda: si aliquid predicatur de aliquo universaliter, tunc si subiectum predicatur de alio universaliter, predicatum predicatur de eo universaliter. Assignatio: si animai predicatur de homine universaliter, tunc si illud subiectum, idest homo, predicatur de risibili universaliter, predicatum predicatur de eodem universaliter. Secundus modus est constans ex universali negativa et universali affirmativa negationem concludens directe universalem. Ideo dico directe, quia sextus modus constat ex eadem propositione et assumptione, sed concludit universalem negativam indirecte sic quod extremitas minor a maiore removetur. Sed in secundo modo extremitas mawr a minore removetur. Et ideo directe concluditur. Ut hic: 'nullum animai est lapis sed omnis homo est animai ergo nullus homo est lapis'. Regula: si aliquid de aliquo universaliter removetur et subiectum de alio universaliter, primum predicatum removetur ab eodem univepealiter. Hec regula continet ypotheticam compositam ex duabus cathegoricis iunctis per 'et' et una sequente; que est hec: 'si nullum animai est lapis et f. 69r omnis homo est animai, nullus homo est lapis'. l Regula eadem. Assignatio sic: velut si lapis removetur ab animali et animai predicatur de homine, lapis removetur ab homine. Secundum hunc modum fit ypothetica composita ex cathegorica et ypothetica hec scilicet: 'si nullum animai est lapis, tu ne si omnis homo est animai nullus homo est lapis'. ( Regula): si aliquid ab aliquo universaliter removetur, tunc si subiectum de alio universaliter predicatur, predicatum ab eodem universaliter removetur. Ut si lapis removetur ab animali universaliter, tunc si animai predicatur de homine universaliter, lapis removetur ab eodem universaliter. Si tern1inus propositionis in sillogisn1o ponatur ita: prin1a: 'omnis 17 sex modis N

5

IO

15

20

25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

101

homo est animai' et secunda: 'nullum animai est lapis', et inferatur conclusio eadem, sillogismus erit eiusdem modi et eiusdem figure. Sed regula sic eri t assignanda: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et alterum removetur a predicato ilio universaliter, illud removetur a sub5 iecto universaliter. Ut hic: 'omnis homo est animai sed nullum animai est lapis ergo nullus homo est lapis'. Tertius modus est constans ex universali affì.rmativa et particulari 10 affìrmativa particularem concludens affìrmativam directe. 'Directe' dico propter septimum modum qui constat ex eadem propositione et assumptione, sed concluditur particularem affìrmativam indirecte. Regula tertii modi sic est: si aliquid de aliquo predicatur universaliter et subiectum de alio particulariter, primum predicatum predicatur de eodem !5 particulariter. Ut hic: 'omnis homo est animai sed quoddam risibile est homo ergo quoddam risi bile est animai'. Si terminus propositionis ponatur ita ut prius dicatur 'quoddam risi bile est 20 homo', et secundo dicatur 'omnis homo est animai' et inferatur eadem conclusio, idest 'quoddam risi bile est animai', et tunc sillogismus eri t eiusdem modi et eiusdem figure. (Regula): si aliquid de aliquo predicatur particulariter et alterum de predicato ilio universaliter, illud idem predicatur de subiecto particulariter. 25 Secundum bune modum fit hypothetica composita ex cathegorica et ypothetica. Ut hic: 'si quoddam risibile est homo, tunc si omnis homo est animai l quoddam risi bile est animai'. Regula: si aliquid predicatur de f. 69v aliquo particulariter, tunc si alterum predicatur de predicato universaliter, illud idem de subiecto predicatur particulariter. 30 Similiter per singulos modos poterunt inveniri similes ypothetice composite ex duabus cathegoricis iunctis per 'et' in antecedenti et una consequente, vel ypothetice composite ex cathegorica antecedenti et ypothetica conseguenti. Quartus modus constat ex universali negativa et particulari 35 affìrmativa negativam concludens particulariter. Ut hic: 'nullum animai est lapis sed quidam homo est animai ergo quidam homo non est lapis'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo universaliter et subiectum de alio particulariter, primum predicatum removetur ab eodem particulariter.

100

ABBREVIATIO MONTANA

iunctis per 'et' et una sequente, scilicet: 'o mne risi bile est homo et omnis homo est animai' ; consequens est hec sola: 'o mne risi bile est animai'. Secuncum eundem ordinem fit ypothetica composita ex cathegorica et ypothetica: 'si omnìs homo est animai, tunc si omne rìsibile est homo, omne risi bile est animai'. Hec est antecedens, hec cathegorica: 'omnis homo est animai'; consequens est hec ypothetica: 'tunc si omne risi bile est homo, omne risi bile est animai'; 'tunc', quod est interpositum, non venit in sensum totius ypothetice, sed notat quod propositio que est prior, est antecedens et illa que post sequitur, est consequens. Regula sic est assignanda: si aliquid predicatur de aliquo universaliter, tunc si subiectum predicatur de alio universaliter, predicatum predicatur de eo universaliter. Assignatio: si animai predicatur de homine universaliter, tunc si illud subiectum, idest homo, predicatur de risibili universaliter, predicaturo predicatur de eodem universaliter. Secundus modus est constans ex universali negativa et universali affirmativa negationem concludens directe universalem. Ideo dico directe, quia sextus modus constat ex eadem propositione et assumptione, sed concludit universalem negativam indirecte sic quod extremitas minor a maiore removetur. Sed in secundo modo extremitas maior a minore removetur. Et ideo directe concluditur. Ut hic: 'nullum animai est lapis sed omnis homo est animai ergo nullus homo est lapis'. Regula: si aliquid de aliquo universaliter removetur et subiectum de alio universaliter, primum predicatum removetur ab eodem unive.,.liter. Hec regula continet ypotheticam compositam ex duabus catheg't;ricis iunctis per 'et' et una sequente; que est hec : 'si nullum animai est lapis et f. 69r omnis homo est anima], nullus homo est lapis'. J Regula eadem. Assignatio sic: velut si lapis removetur ab animali et anima] predicatur de homine, lapis removetur ab homine. Secundum hunc modum fit ypothetica composita ex cathegorica et ypothetica hec scilicet: 'si nullum animai est lapis, tu ne si omnis homo est animai nullus homo est lapis'. (Regula): si aliquid ab aliquo universaliter removetur, tunc si subiectum de alio universaliter predicatur, predicaturo ab eodem universaliter removetur. Ut si lapis removetur ab animali universaliter, tunc si animai predicatur de homine universaliter, lapis removetur ab eodem universaliter. Si terminus propositionis in sillogisn1o ponatur ita: prin1a: 'omnis 17 sex modis N

5

IO

15

20

~5

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

101

homo est ani mal' et secunda: 'nullum animai est lapis', et inferatur conclusio eadem, sillogismus erit eiusdem modi et eiusdem figure. Sed regula sic eri t assignanda: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et alterum removetur a predicato ilio universaliter, illud removetur a sub5 iecto universaliter. Ut hic: 'omnis homo est animai sed nullum animai est lapis ergo nullus homo est lapis'. Tertius modus est constans ex universali affìrmativa et particulari 10 affìrmativa particularem concludens affìrmativam directe. 'Directe' dico propter septimum modum qui constat ex eadem propositione et assumptione, sed concluditur particularem affìrmativam indirecte. Regula tertii modi sic est: si aliquid de aliquo predicatur universaliter et subiectum de alio particulariter, primum predicatum predicatur de eodem !5 particulariter. Ut hic: 'omnis homo est animai sed quoddam risibile est homo ergo quoddam risi bile est animai'. Si terminus propositionis ponatur ita ut prius dicatur 'quoddam risi bile est 20 homo', et secundo dicatur 'omnis homo est animai' et inferatur eadem conclusio, idest 'quoddam risi bile est anima l', et tunc sillogismus eri t eiusdem modi et eiusdem figure. (Regula): si aliquid de aliquo predicatur particulariter et alterum de predicato ilio universaliter, illud idem predicatur de subiecto particulariter. 25 Secundum hunc modum fit hypothetica composita ex cathegorica et ypothetica. Ut hic: 'si quoddam risi bile est homo, tunc si omnis homo est animai l quoddam risi bile est animai'. Regula: si aliquid predicatur de f. 69v aliquo particulariter, tunc si alterum predicatur de predicato universaliter, illud idem de subiecto predicatur particulariter. 30 Similiter per singulos modos poterunt inveniri similes ypothetice composite ex duabus cathegoricis iunctis per 'et' in antecedenti et una consequente, ve! ypothetice composite ex cathegorica antecedenti et ypothetica consequenti. Quartus modus constat ex universali negativa et particulari 35 affìrmativa negativam concludens particulariter. Ut hic: 'nullum animai est lapis sed quidam homo est animai ergo quidam homo non est lapis'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo universaliter et subiectum de alio particulariter, primum predicatum removetur ab eodem particulariter.

102

ABBREVIATIO MONTANA

In his quatuor modis extremitas maior est terminus predicatus in conclusione. Sed in quinque modis qui restant extremitas minor est tem1inus predicatus in conclusione. Quintus modus habet eandem propositionem et assumptionem cum primo modo, sed differt in conclusione, quia in primo modo concluditur universalis affirmativa, in hoc vero conversa eius per accidens. Unde quintus modus constat ex duabus universalibus affirmativis particularem affirmativam concludens indirecte. Ut hic: 'omnis homo est animai sed omne risibile est homo ergo quoddam animai est risi bile'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et subiectum de alio universaliter, illud idem predicatur de predicato primo particulariter. Sextus modus habet eandem propositionem et assumptionem cum secundo modo, sed differt in conclusione, quia in sexto modo negativa universalis concluditur indirecte. Ut hic: 'nullum animai est lapis sed omnis homo est animai ergo nullus lapis est homo'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo universaliter et subiectum de ali o universaliter, illud idem removetur a predicato universaliter. Septimus modus est habens propositionem et assumptionem f. 70• eandem cum modo j tertio, sed differt in conclusione, quia concludit particularem affirmativam indirecte. Ut hic: 'omnis homo est animai sed quoddam risibile est homo ergo quoddam animai est risibile'. (Regula): si aliquid predicatur de aliquo universaliter et subiectum de alio particulariter, illud idem predicatur de primo predicato particulariter. Octavus modus est constans ex universali affirmativa et universali negativa particularem concludens negativam indirecte. Ut hic: 'omnis homo est animai sed nullus lapis est homo ergo quoddam animai non est lapis'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et subiectum removetur ab alio universaliter, illud a quo subiectum removetur, a predicato removetur particulariter. In hoc modo non potest concludi quod 6 eius] est N

5

IO

15

20

25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

103

extremitas maior aliquo modo removetur de minore vel aliquo modo predicetur. Cur autem non possit esse, dictum est ab Aristotile ubi di citi : "cui non inest medium, hoc omne vel nullum sequitur primum"; medium vocat terminum medium et primum vocat extremitatem maiorem; 5 et sic intendi t dicere: cui non inest medium, hocest aliquid a quo removetur medius terminus; et hoc omne sequitur primum, idest: de hoc predicatur extremitas mai or universaliter; et hoc nullum sequitur primum idest: ab ilio a quo removetur medius terminus, removetur maior extremitas universaliter. Ut in hoc sillogismo qui predictus est, 'homo', qui 10 est medius terminus, a lapide removetur et de nullo lapide 'animai', quod est extremitas maior, predicatur: nullum hoc sequitur primum. Et in hoc alio sillogismo : 'omnis homo est animai sed nullus equus est homo 15 ergo quoddam animai non est equus', 'homo', qui est medius terminus, non est in equo et hoc omne sequitur primum ve! de eo predicatur universaliter animai, quod est primum, idest extremitas maior. Et ideo non potest concludi quod extremitas maior aliquo modo a minore removeatur. 20 Nonus modus est idem ctm1 octavo nisi quod propositio est particularis affinnatio in nono modo, J cum in octavo modo fit universalis. f. 70v Ut hic: 'quidam homo est animai sed nullus lapis est homo 25 ergo quoddam animai non est lapis'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo particulariter et subiectum de alio universaliter, illud idem removetur a predicato particulariter. Isti duo modi, octavus et nonus, demonstrantur per quartum. Octavus sic: assumptio eius, scilicet negativa universalis, convertitur 30 simpliciter et fit propositio quarti modi, et propositio octavi, idest universalis affirmativa, convertitur per accidens in particularem et fit assumptio quarti modi, et conclusio fit eadem in utroque. Ut hic: 'omnis homo est animai sed nullus_equus est homo 35 ergo quoddam animai non est equus' ; assumptio octavi, que est 'nullus equus est homo', convertitur simpliciter et fit propositio quarti; et propositio octavi, id est 'omnis homo est animai' convertitur per accidens in 'quoddam animai est homo' et fit assumptio 'Anal. Pr. I+, 26b5-6.

104-

ABBREVIATIO MONTANA

quarti; et conclusio fit eadem. Similiter assumptio noni convertitur simpliciter et fit propositio quarti, et propositio noni convertitur simpliciter et fit assumptio quarti; et conclusi o est eadem. Dictum est de modis prime figure. Nunc dicendum est de secunda figura. 5 De secunda figura

Secunda figura est quando terminus qui predicatus est in propositione, predicatus est in assumptione. In hac sunt tres termini: medius terminus qui predicatur in propositione et in assumptione, et extremitates due, idest duo termini subiecti. Extremitas maior est terminus subiectus in propositione. Extremitas vero minor est terminus subiectus in assumptione et in conclusione. Extremitas maior de minore semper removetur, quia omnes sillogismi huius figure sunt (negativi). In hac figura quatuor modi continentur. Quorum primus constat ex universali negativa et universali affirmativa negativam universalem concludens. Ut hic: 'nullis lapis est animai sed omnis homo est animai ergo nullus homo est lapis'. Quod iste sillogismus sit secunde figure, ex medio termino apparet qui f. 7tr predicatus est l in propositione et assumptione. Quod autem sit primi modi, potest videri ex qualitate et quantitate propositionup1 et ex ordine quem habent in sillogismi constitutione, quia prior est u~ersalis. negativa et secunda universalis affirmativa. Regula: si aliquid d~,aliquo universaliter removetur et predicatum predicatur de aliquo universaliter, primum subiectum removetur a secundo subiecto universaliter. Assignatio : sed in propositione huius sillogismi animai removetur a lapide universaliter et in assumptione predicatum, idest animai, predicatur de homine universaliter. Quare primum subiectum, idest lapis, removetur a secundo, idest ab homine, universaliter. Concluditur: 'ergo nullus homo est lapis'. Regula que continet sillogismum, et hanc ypotheticam: 'si nullus lapis est animai et omnis homo est animai, nullus homo est lapis'. Hic antecedunt due ypothetice et una cathegorica sequitur. Secundum istum modum fit ypothetica composita ex cathegorica et ypothetica sub tali regula: si aliquid removetur ab alio universaliter, tunc si predicatum ad 26 assignatio: idest verbi gratia superscriptum in N litterarum in N

34 ypothetice

+ lawna

novem

10

15

20

25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

105

predicatur de alio universaliter, subiectum prius removetur ab eodem universaliter. Ut hic: 'si nullus lapis est animai, tunc si omnis homo est animai, nullus homo est lapis'. Secundus modus est constans ex universali affirmativa et univer5 sali negativa universalem negativam concludens. Ut hic: 'omnis homo est animai sed nullus lapis est animai erao nullus lapis est homo'.

(Regula): si aliquid predicatur de aliquo universaliter et predicatum 10 removetur ab alio universaliter, subiectum removetur ab eodem uni-

versaliter. Tertius modus constat ex universali negativa et particulari affirmativa negativam particularem concludens. Ut hic: 'nullus lapis est animai sed quidam homo est animai erao quidam homo non est lapis'.

15

(Regula): si aliquid de aliquo removetur universaliter et predicatum predicatur de alio particulariter, subiectum removetur ab eodem particulariter. 20 Quartus modus constat ex universali affirmativa et particolari negativa negativam particularem concludens. Ut hic: 'omnis homo est animai sed quoddam corpus non est animai erao quoddam corpus non est homo'. 25 Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et predicatum de

alio particulariter, subiectum primum removetur ab eodem particulariter. Iste modus non potest demonstrari per conversionem propositionum. Demonstratur autem per inpossibile sic. Nam si non est vera 30 particularis negativa que infertur, vera est contradictoria eius affirmativa universalis, idest 'omne corpus est homo'. Sed iam concessa est: 'omnis homo est animai'. Ex his duabus infertur in primo modo prime figure: 'omne corpus est animai'. Sed concessa est in assumptione illius sillogismi 'quoddam corpus non est animai'. Et ita due dividentes sunt vere simul, 35 scilicet 'omne corpus est animai' et 'quoddam corpus non est animai'. Quod est inpossibile. l 3 particulam N

f. 71 v

106

ABBREVIATIO MONTANA

De tertia fiaura

Tertia figura est in qua idem terminus subiectus est in propositione et assumptione. Hec figura habet sex modos. In singulis modis sunt tres termini: medius terminus et due extremitates. Tenninus medius est qui subiectus est in propositione et assumptione. Extremitates due sunt, idest duo termini predicati sunt. Quarum extremitas est maior terminus qui in proposi tione predicatus est; extremitas minor est terminus qui in assumptione predicatus est. Et in singulis modis extremitas maior est in conclusione terminus predicatus. In hac autem figura nullus sillogismus est quin sit particularis, idest particularem habens conclusionem. Est talis modus primus huius figura, idest tcrtie, constans ex duabus universalibus affirmativis concludens particularem affirmativam. Ut hic: 'omnis homo est anima l sed omnis homo est corpus erao quoddam corpus est ani mal'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et aliud de subiecto universaliter, primum predicatum predicatur de secundo predicato particulariter. Assignatio: sed in propositione sillogismi anima} predicatur de homine universaliter et in assumptione corpus de eodem subiecto, idest de homine, predicatur universaliter. Quare animai, quod est primum predicatum, predicatur de c01·pore, quod est secundum subiectum, particulariter. f. 72r Secundus modus est constans ex universali negativa et udNersali affirmativa concludens particularem negativam. Ut hic: 'nullus homo est asinus sed omnis homo est animai erao quoddam ani mal non est asi nus'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo universaliter et aliud de subiecto eodem universaliter, primum predicatum removetur a secundo particulariter. Hec regula continet hunc sillogismum et ypotheticam constantem ex duabus cathegoricis iunctis per 'et' et una consequente, han c scilicet: 'si nullus homo est asinus et omnis homo est animai, quoddam animai non est asi nus'. Sed ypothetica constans ex cathegorica et ypothetica secundum hunc modum hec fit: 'sì nullus homo est asinus, tunc si omnis homo est animai, quoddam animai non est asi nus'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo 2 idem] ve! N

6: Sunt quarum N

36 ypothetica

+

lacuna septem litterarum N

5

10

15

20

25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

5

10

15

20

25

30

35

107

universaliter, tunc si alterum predicatur de subiecto eodem universaliter, primum predicatum removetur ab ilio particulariter. Tertius modus constat ex particulari affirmativa et universali affirmativa concludens particularem affirmativam. Ut hic: 'quidam homo est animai sed omnis homo est corpus ergo quoddam corpus est animai'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo particulariter et alterum de subiecto eodem universaliter, primum predicatum predicatur de eodem particulariter. Quartus modus constat ex universali affirmativa et particulari affirmativa particularem affirmativam concludens. Ut hic: 'omnis homo est animai sed quidam homo est a/bus ergo quoddam album est animai'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et alterum de subiecto eodem particulariter, primum predicatum predicatur de secundo particulariter. Quintus modus constat ex particulari negativa et universali affirmativa particularem negativam concludens. Ut hic: 'quoddam animai non_ est homo sed omne animai est corpus ergo quoddam corpus non est homo'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo particulariter et aliud de subiecto eodem universaliter, primum predicatum removetur a secundo particulariter. Iste modus non potest resolvi per conversionem propositionum, sed probatur per inpossibile. Sextus modus constat ex universali negativa et particulari affìrmati va concludens l particularem negativam. Ut hic: f. 'nullus homo est asi nus sed quidam homo est animai ergo quoddam animai non est asi nus'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo uni versa! iter et aliud de eodem subiecto particulariter, primum predicatum removetur a secundo predicato particulariter.

36

PARTICULARITER. FINIT.

N

nv

106

ABBREVIATIO MONTANA

De tertia figura

Tertia figura est in qua idem terminus subiectus est in propositione et assumptione. Hec figura habet sex modos. In singulis modis sunt tres termini: medius terminus et due extremitates. Tenninus medius est qui subiectus est in proposi tione et assumptione. Extremitates due sunt, idest duo termini predicati sunt. Quarum extremitas est maior terminus qui in proposi tione predicatus est; extremitas minor est terminus qui in assumptione predicatus est. Et in singulis modis extremitas maior est in conclusione terminus predicatus. In hac autem figura nullus sillogismus est quin sit particularis, idest particularem habens conclusionem. Est talis modus primus huius figura, idest tertie, constans ex duabus universalibus affìrmativis concludens particularem affìrmativam. Uthic: 'omnis homo est animai sed omnis homo est corpus ergo quoddam corpus est animai'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et aliud de subiecto universaliter, primum predicatum predicatur de secundo predicato particulariter. Assignatio: sed in propositione sillogismi animai predicatur de homine universaliter et in assumptione corpus de eodem subiecto, idest de homine, predicatur universaliter. Quare animai, quod est primum predicatum, predicatur de c01pore, quod est secundum subiectum, particulariter. f. 72r Secundus modus est constans ex universali negativa et universali affìrmativa concludens particularem negativam. Ut hic: 'nullus homo est asi nus sed omnis homo est animai ergo quoddam animai non est asi nus'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo universaliter et aliud de subiecto eodem universaliter, primum predicatum removetur a secundo particulariter. Hec regula continet hunc sillogismum et ypotheticam constantem ex duabus cathegoricis iunctis per 'et' et una consequente, hanc scilicet: 'si nullus homo est asinus et omnis homo est animai, quoddam animai non est asi nus'. Sed ypothetica constans ex cathegorica et ypothetica secundum h une modum hec fit: 'si mdlus homo est asi nus, tu n c si omnis homo est animai, quoddam animai non est asi nus'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo 2 idem J ve! N

6: Sunt quarum N

36 ypothetica

+

lacuna septem litterarum N

5

10

15

20

25

30

35

ABBREVIATIO MONTANA

107

universaliter, tunc si alterum predicatur de subiecto eodem universaliter, primum predicatum removetur ab ilio particulariter. Tertius modus constat ex particulari affirmativa et universali affirmativa concludens particularem affirmativam. Ut hic: 5 'quidam homo est anima/ sed omnis homo est corpus ergo quoddam corpus est animai'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo particulariter et alterum de subiecto eodem universaliter, primum predicatum predicatur de eodem 10 particulariter. Quartus modus constat ex universali affirmativa et particulari affinnativa particularem affirmativam concludens. Ut hic: 'omnis homo est anima/ sed quidam homo est albus 15 ergo quoddam album est animai'. Regula: si aliquid predicatur de aliquo universaliter et alte rum de subiecto eodem particulariter, primum predicatum predicatur de secundo particulariter. Quintus modus constat ex particulari negativa et universali affir20 mativa particularem negativam concludens. Ut hic: 'quoddam animai non est homo sed omne animai est corpus ergo quoddam corpus non est homo'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo particulariter et aliud de sub25 iecto eodem universaliter, primum predicatum removetur a secundo particulariter. Iste modus non potest resolvi per conversionem propositionum, sed probatur per inpossibile. Sextus modus constat ex universali negativa et particulari affirma30 ti va concludens 1 particularem negativam. Ut hic: f. 'nullus homo est asi nus sed quidam homo est animai ergo quoddam animai non est asi nus'. Regula: si aliquid predicatur ab aliquo universaliter et aliud de eodem 35 subiecto particulariter, primum predicatum removetur a secundo predicato particulariter.

36

PART!CULARITER. FIN!T.

N

nv

III

EXCERPTA NORIMBERGENSIA I. II. III.

DE ARTE DIALETICA DE ARTE DISSERENDI

INTRODUCTIONES NORIMBERGENSES

ARGUMENTUM

DE ARTE DIALETICA

113

Introductio De arte disputandi

113 119 122

DE ARTE DISSERENDI

127

De inten·ogatione

De argumentatione

127 128 128 129 129

De conclusione

130

De at·te sophistica De scientia opponendi

130 132

INTRODUCTIONES NORIMBERGENSES

134

De argumentatione

De propositione De questione

.

De argumento .

De subiecto termino

134

De predicato termino

135

Quare hi termini simplicis enuntiative vocentur De cathegorica propositione

136 136

De ypothetica propositione

140

SIGLA

N

codex Norimbergensis (Mus. Germ. 27.773) saec. XII manus guae correxit N scripsi expunxi(t)

<

>

supplevi(t) usque ad

< ...... >

Iacunam esse censeo

+

addit

(

)

omittit

( ?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

DE ARTE DIALETICA

lntroductio

Cum uniuscuiusque artis eloquentia secundum intentionem fa- f. 41r 5 cientis aliqua principali causa reperta sit, dialetice artis eloquentia

10

maxime ac principaliter ad evidentiam veritatis falsitatisque discretionem inventa est. Sed quia veritatis falsitatisque discretio sillogismorum ratione firmissima manifestatur, ( . . . . . . ) introducendis noviterque ingredientibus logicam de voce primum ostendendum est. A genere igitur inchoandum est. Sonus igitur alius vox, alius non-vox. Videndum est quid sit vox, quid sonus. Sonus alius vox, alius non-vox; sonus non-vox, ut strepitus pedum, col lisio lapidum, fragor arborum.

Sonus qui vox sic diffinitur: vox est percussio aeris per linguam, que per quasdam partes gutturis, que arterie vocantur, ab animali pujertur. Vox alia significativa ad placitum, alia significativa naturaliter. Significativa naturaliter, ut gemitus infirmorum; significativa ad placitum, ut 'homo', 'lapis'. 20 Significativa ad placitum alia nomen, alia verbum, alia oratio; nomen, quod inflectitur per casus, ut 'dominus, domini'; verbum, quod distinguitur per tempora, ut 'lego, legi'. Oratio adminus a duabus dictionibus constat. Oratio alia perfecta, alia inperfecta. Inperfecta est illa quc inperfectum sensum generat 25 in animo auditoris, ut 'homo al bus' ; perfecta ut 'Socrates legit'. De inperfecta pretermittendum est. Pcrfccta alia imperativa, alia optati va, alia deprecativa, alia interrogativa, alia enuntiativa. Enuntiativa est propositio. Propositio est oratio sign!ficans vemm vel jàlsum, ut 'Socrates est 30 homo', 'Socrates est asi nus'. Propositio alia cathegorica, alia ypotethica. Ca[ thegorica est illa que habet subiectum et prcdicatum cum copula, ut f. 41 v

15

l EXCERPTA INTRODUCTIONUM eadem manus N 5 dialetic~ sic saepe N Il (non) vox Ne 16 vocantur + lacuna septem litterarum N 28 altemm enuntiativa + se. oratio superscr. Ne proposicio sic persaepe N 31 est + lacuna septem litterarwn N

114-

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

'homo est animai'. In hac enim proposi tione 'homo' subicitur, 'animai' predicatur. Dicitur autem cathegorica, id est predicativa,
Cathegorica alia affirmativa, alia negativa. Affirmativa qua aliquid affirmamus, ut 'Socrates est homo' ; negativa qua aliquid negamus, ut 'Socrates non est homo'. Nam propositionum alia est universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Universalis est illa que habet universale subiectum cum universali signo prolatum, ut 'omnis homo est animai' ; universalia signa su n t hec: 'omnis', 'quicquid', 'nullus'. Particularis est illa que habet universale subiectum cum particulari signo prolatum, ut 'qui da m homo est animai'; particularia signa sunt hec: 'quidam', 'aliquis', 'non-omnis'. Indefinita est que habe t universale subiectum sin e aliquo signo prolatum, ut 'homo est animai'. Singularis est que habet singulare subiectum sine aliquo prolatum, ut 'Socrates est homo'. Singulares et (in)definite pretermittende sunt. Universalium et particularium alie sunt contrarie, alie subconf. 42r trarie, ali e subalterne, ali e contradictorie. Contrarie su n t l universalis affirmativa et universalis negativa; affirmativa, ut 'omnis homo est animai', negativa, ut 'nullus homo est animai'. Subcontrarie sunt particularis affirmativa et particularis negativa; affirmativa ut 'qui d a m homo est animai', negativa, ut 'quidam homo non est animai'. Subalterne sunt universalis affirmativa et particularis affirmativa; universalis affirmativa, ut 'omnis homo est animai'; particularis affirmativa, ut 'quidam homo est animai'; et quando una universalis negativa, alia particularis negativa; universalis negativa, ut 'nullus homo est animai'; particularis negativa, ut 'qui da m homo non est animai'. Contradictorie sunt universalis affirmativa et particularis nega2 predicativa + etiam N 6 (enim) Ne 14 prius alia + lacuna quinque litterarum N 15-16 (negativa . . . . . . . . homo) Ne 16 (est) Ne 28 (universalis) Ne 31 (homo) Ne

15

20

25

30

35

I

115

DE ARTE DIALETICA

ti va; universalis affirmativa, ut 'omnis homo est animai' ; particularis negativa, (ut) 'quìdam homo non est animai' ; universalis negativa et particularis affirmativa; universalis negativa, ut 'nullus homo est animai' ; particularis affirmativa, ut 'quìdam homo est animai'. 5

10

15

20

25

30

35

Et sciendum quod he propositiones versentur in tribus materiebus, scilicet in naturali, in remota, in contingenti. Naturalis est illa ubi predicatus terminus adheret suo subiecto ita quod omnis, ut 'omnis homo est animai': animai predicatum inheret suo subiecto, idest homini. Remota est illa ubi predicatus terminus numquam adheret suo subiecto, ut 'homo est lapis': lapis enim nullo modo homini (conveni t). Contingens est illa ubi predicatus terminus adheret suo subiecto, sed non omni, ut 'quidam homo est al bus'. Superius egimus de tribus materiebus. Nunc autem videamus naturam et inferentias et differentias et conversiones earum. Natura contrariarum est habere duo falsa simul et numquam duo vera. Et inferentia earum talis est: si vera est una, falsa est alia, sed non convertitur, quia falleret in contingenti, ut 'omnis homo est albus', 'nullus homo est albus' utreque false sunt. Subcontrariarum natura talis est: semper habere duo vera et numquam duo falsa. Et inferentia l earum talis est: si falsa est una, vera f. 4-2v est alia; sed non convertitur, quia falleret in contingenti, ut 'quidam homo est gramaticus', 'qui da m homo non est gramaticus'. Natura subalternarum talis est: semper habere duo vera aut duo falsa. Et inferentia earum talis est: si vera est universalis, vera est et particularis; sed non convertitur: si falsa est universalis negativa, falsa est particularis negativa. Contradictoriarum natura talis est: semper habere unum verum et unum falsum, aut unum falsum et unum verum. Et inferentia earum talis est: si vera est una, falsa est alia, et si falsa est una, vera est alia. Visa natura et inferentiis videamus differentias. Tribus modis differunt: qualitate, quantitate, et utrisque. Universalis affirmativa et negativa qualitate differunt; particularis affirmativa et negativa qualitate differunt; subalterne quantitate, quia una est universalis et alia particularis; contradictorie differunt qualitate et quantitate, ideo videlicet quia una est universalis affirmativa et alia particularis negativa, vel universalis negativa et particularis affirmativa. Visa natura et inferentiis et differentiis videamus conversiones. Que duo bus modis fiunt: simpliciter et per contrapositionem. l (universalis) Ne

7 suo subiecto ex subiecto suo Ne

12 albus] animai N

116

EXCERPTA NORJMBERGENSJA

Simpliciter ut universalis negativa et particularis affìrmativa, ut subiectum fiat predicatum et predicatum subiectum manentibus eisdem signis et terminis, ut si 'md/m homo est animai', 'quoddam animai non est homo'. Per contrapositionem, ut universalis affìrmativa et particularis negativa, ut predicatum fiat subiectum et subiectum predicatum terminis et signis infinitatis, ut si 'omnis homo est animai', 'o mne non-anima/ est nonhomo'. Et inferentia earum talis est: si vera est universalis negativa, vera est sua conversa simpliciter; si vera est particularis affìrmativa, (vera est sua conversa simpliciter; si vera est universalis affìrmativa), vera est sua conversa per contrapositionem; si vera est particularis negativa, vera est sua conversa per contrapositionem. f. 43r Sciendum est quod quedam l adhuc convertantur per accidens: universalis affìrmativa et particularis affìrmativa, quando de predicato fit subiectum et de subiecto predicatum terminis et signis infinitatis, si 'omnis homo est animai', 'quoddam animai est homo'; universalis negativa et particularis negativa: si 'nullus homo est animai', 'quoddam animai non est homo'. De in(de)finitis et singularibus videamus. Quarum una indefinita aliquando equipollet universali, aliquando particulari. Quando equipollet universali, habet universalia signa, quando particulari, habet particularia signa. Singularis est discretio veritatis et falsitatis ut contradictorie. Convertuntur autem duobus modis: simpliciter et per contrapositionem. Quando singularis affìrmativa convertitur simpliciter, convertitur per particularem affìrmativam; si 'Socrates est homo', 'quidam homo est Socrates'. Quando convertitur per contrapositionem, convertitur per universalem affìnnativam: si 'Socrates est homo', 'omne non-homo est non-Socrates'. Quando singularis negativa convertitur simpliciter, convertitur per universalem negativam: si 'Socrates non est homo', 'nul/us homo est Socrates'. Quando singularis negativa convertitur per contrapositionem, convertitur per particularem negativa m: si 'Socrates non est homo', 'quidam nonhomo non est non-Socrates'.

5

1o

15

20

25

30

De ypothetica agamus. Ypothetica est que habet antecedens et consequens; antececlens quocl antecedit, consequens quod consequitur. 35 Ypothetica si c dividitur: alia affìrmativa, al ia negativa, ut 'si So5 (ut) Ne

35 alterum quod] quia N

I

5

10

15

20

25

30

35

117

DE ARTE DIALETICA

crates est homo, Socrates est animai' ; nam si Socrates est homo, Socrates est animai. Ypothetica alia constat ex duabus categoricis, alia ex duabus ypotheticis, alia ex cathegorica et ypothetica, alia ex ypothetica et cathegorica. Ex duabus cathegoricis, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai'. Ex duabus ypotheticis: 'si qui a Socrates est homo, Socrates est anima/, et qui a Socrates est risiJ bilis, Socrates est animai'. Ex cathegorica et ypothetica: f. 43v 'si Socrates est est homo, tunc si omnis homo est animai, Socrates est animai'. Ex ypothetica et cathegorica: 'qui a si Socrates est homo, Socrates est animai, tunc omnis homo est animai'. Nota quod cathegorica probat cathegoricam aliquando secundum subiectum, aliquando secundum predicatum, aliquando secunclum utrumque, aliquando secundum se totam. Quando secundum subiectum, subiectum variatur; quando secundum (predicatum, predicatum variatur quando secundum) utrumque, utrumque variatur; quando secundum se totam, ipsa tota variatur. Ut melius videamus, simplicis divisio vocis videnda est. Voces alie dicuntur pars et totum, alie pares, alie opposite, alie inmediate, alie excesse, alie excedentes. Que clicuntur pars et totum?: quarum quicquicl signifìcat una, signifìcat et alia et plus, ut 'homo' et 'animai'; quicquicl enim 'homo' significat, significa t et 'animai' ; et plus, quia bo ve m et asinum et ceteras suas species. Pares clicuntur ille (que ita se habent) in significatione quod quicquid una significa t, significat et alia, ut 'homo' et 'risibilis'. Opposite dicuntur quarum signifìcationes opposite sunt, ut 'homo' et 'lapis'. Inmediate sunt que carent medio, ut 'sanum' et 'eanun' circa animai; nullum enim animai est quod non sit sanum ve! egrum; habct enim fieri circa omne, ut 'homo' et 'non-homo'. Quando cathegorica probat cathegoricam secunclum preclicatum, dantur hee quinque locales clifferentie: a toto, a parte, a pari, ab oppositis, ab inmediatis. Et dentur octo regule: due dantur a toto, affirmativa et negativa:

de quocumque predicatur totum universale universaliter, de eodem predicantur omnes partes sub disiunctione,

lO cathegoricam] ypotheticam N

20 secundum et] est N

28 quod] quia N

118

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

ut 'si omnis homo est animai, (omnis homo est) rationalis vel irrationalis'; negativa: a quocumque totum removetur universale universali ter, quelibet partes illius removentur ab eodem: 5 'si nullus lapis est animai, nullus lapis est homo'. Due secundum partem, una affirmativa et altera negativa:

de quocumque predicatur pars, et totum: f. 44r 'si Socrates est homo,

l Socrates est anima l' ;

negativa:

10

a quocumque removentur partes alicuius totius, ab eodem removetur totum illarum partium: 'si Socrates neque rationalis neque irrationalis (est), Socrates non est ani mal'. Secundum par due, affinnativa et negativa:

de quocumque predicatur unum par,

15

et (r)eliquum: ('si Socrates est homo, Socrates est risibilis'; negativa:

a quocumque removetur unum par, et reliquum): 'si Brunellus non est homo, Brunellus non est risibilis'. Ab oppositis una tantum datur:

20

si aliquod oppositum predicatur de aliquo, oppositum illius removetur ab eodem: 'si Socrates est homo, Socrates non est lapis'. Ab inmediatis datur una:

si aliquod inmediatum removetur ab aliquo, inmediatum illius affirmatur ( . . . . . . ) hoc modo ( . . . . . . ).

2 negant N

18 negant N

26 aliquid N

25

DE ARTE DIALETICA

119

De argumentatione

5

10

15

20

25

30

Videndum est quid sit questio, quid propositio, quid argumentum, quid conclusio, quid argumentatio, que earum partes, que earum species. Questio est id quod probatur. Propositio est enuntiatio alicuius de aliquo vel alicuius ab aliquo; alicuius de aliquo, ut 'argumentum est ratio'; alicuius ab aliquo, ut 'argumentum non est conclusio'. Partes eius sunt hec: res subiecta et apposita. Res subiecta est id de quo aliquid dicitur; appositi o est id quod (de) eo dicitur. Species eius sunt he: affirmatio est [id scilicet] enuntiatio alicuius de aliquo; negatio est enuntiatio alicuius ab aliquo. Argumentum est ratio probans aliquid. Species eius sunt quatuor: probabile tantum, necessarium tantum, probabile et necessarium, nec necessarium nec probabile. Probabile tantum est id quod est verisimile et non omnimodo verum, ut in vulgari: 'si mater est, diligit' ; vel si c: 'si argumentum est, et eo probatur'. Necessàrium tantum est id quod non verisimile est et tamen est verum, ut hic: 'si luna obstet soli, sol patitur eclipsin'. Probabile et necessarium est id quod verum est et verisimile, ut hic: 'si Socrates est homo, Socrates est animai' ; vel si c: 'si mulier peperit, cum viro concubuit'. Nec probabile nec necessarium est id l (quod nec f. 44-v ve rum est nec verisimile, ut hic) : 'si Socrates habet omnia que non perdidit, igitur habet cornua'. Conclusio est propositio probata argumentis. Argumentatio est argumenti explicatio per orationem. Species eius sunt hee quatuor: sillogismus, entimema, inductio, exemplum. Sillogismus est argumentatio in qua sunt tria hec: propositio, assumptio, conclusio. Ut si quis vult pro bare: 'argumentum est conveniens', si c dice t: 'argumentum est ratio' ; verum est; 'et ratio est conveniens' ; verum est; 'igitur argumentum est conveniens'. Entimema est inperfectus sillogismus vel festinata conclusio, ut hic: 2 quid propositio] de proprio N 3 conclusio] condicio N 5 id] idem N 7 conclusio] condicio N 20 concupuit( !) N 23 propositio probata argumentis] probatio probata argumentum N ad 25 sqq. entimema: entimema dicitur ab enti quod est te neo, m emi quod est mens quasi in mente talem propositionem ve! eius mediam partem in mente habere sicut sophista per entimema fallit sicut si socrates habet omnia que non perdidit igitur habet corn~a manus recentior in N

120

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

'Socrates est homo igitur est animai' ;

vel sic: 'argumentum est ratio' ;

verum est;

5

'igitur est conveniens'. Inductio est ubi multa similia adducuntur ut unum probetur. Ut hic: 'si in regendis navibus ductor est eligendus (non sorte sed arte si in regendis equis ductor est eligendus non sorte, sed arte, sic in regenda civitate ductor est eligendus non sorte sed arte). Exemplum est ut hic: 'iste inteificiendus est causa proditionis patrie, qui a ille inteifectus est causa proditionis patrie. Conclusio fit quatuor modis, scilicet affirmative (affirmative, affirmative negative, negative affirmative, negative) negative. Affirmative (affirmative) ut hoc: 'argumentum est ratio igitur est conveniens' ; (affirmative) negative ut hic: 'argumentum est ratio igitur non est inconveniens'; negative (affirmative) ut hic: 'argumentum non est ratio ergo est (in)conveniens'. negative negative, ut hic: 'argumentum (non) est ratio ergo non est conclusio'.

IO

15

20

25

Quia in nostris disputationibus sophistice incidunt inportunitates, contradicendum est eis. Incidunt enim sex genera sophismatum, videlicet sophismaequivocationis, univocationis, (diverse) relationis, diverse partis, 30 diversi modi, diversi temporis. Sophisma equivocationis ut hic: 'elementa su n t priora his que discuntur in geometrica ergo non sunt priora his que discuntur in gramatica'; fit etiam tale : 35 'due su n t partes orationis tantum ergo non su n t octo partes orationis; 21 negative] negant N 22 non est ratio] est non ratio Ne est ratio N negative] aflìrmant N 30 partes N

24 negative

l

DE ARTE DIALETICA

121

fìt etiam tale: 'argumentum est in disserendo igitur est quo disseritur vel de quo'; 5

10

'argumentum est conveniens ad probandum ergo est l qua probatur vel de qua'; 'Cato se Utice occidit et Censorinus Cato est igitur Censorinus Catho se Utice occidit' ; 'canis est animai et celeste sidus est canis ergo celeste sidus est animai'.

15 Sophisma univocationis, ut hic:

'homo est species et omnis homo est homo igitur omnis homo est species' ; 'animai est genus et omne animai est animai igitur omne animai est genus';

20

'est aliqua ratio in disserendo et ea disseritur ergo eo quod est in disserendo, disseritur'; 25

'a toto probatum est et nichil aiiud nec ipmm est argumentum ergo quoddam probatum est quod non est argumentum'.

Sophisma diverse relationis est ut hic: 'aliquod est argumentum et nichil aliud 30 ergo nichil est preter argumentum'; 'aiiquod est argumentum in disse rendo nec preter idem est aiiud ergo n i chi l est preter argumentum in disserendo' ; 20 et omne bis in N

26 ipsa N

f. 45r

122

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

'aliquid est quod est genus alicuius et species alterius ergo aliquid est quod est genus et species' ; 'aliquid est quod ( qf>.firmatur verum et negatur jàlsum ergo aliquid est ajfirmatio et negatio.

Sophisma diverse partis est hoc: 'argumentum est in argumentatione et n i chi l aliud nec conclusio est argumentum ergo conclusio non est in argumentatione' ; 'anima tantum est rationalis creatura homo est tantum rationalis ergo non est corpus rationale.

5

lO

Sophisma diversi modi ut hic: 'omnis species sui generis tantum species est ergo nulla species ut individuorum est species'; ' "ratio rei dubie Jaciens fidem" est dijfinitio argumenti tantum ergo "argumentum rei dubie est Jaciens fidem" non est argumenti dijfinitio' ;

15

' "Socrates est homo; ergo est animai" aliquod est argumentum ergo -t illud est est ratio, illud argumentum esse est tantum argumentum ad ipsum esse rationem ergo non est argumentum hoc 20 aliquid est argumentum ergo ipsum est ratio t. Sophisma diversi temporis: 'conveniens est quod si t argumentum et alia ratio ergo est conveniens quod est argumentum et alia ratio'.

De arte disputandi f. 45v

Quinque sunt necessaria in arte disputandi: propositio, questio, conclusio, argumentum, argumentatio. Propositio est (o)ratio verum ve! falsum significans. Propositio 9 est rationalis] irationalis N l O rationalis + ergo + lawna septem litterarum + Homo tantum est rationalis N 14 individuorum ex individuarum N 17 argumenti) ante N 18 aliquid N 26 (Quinque) manus rcccntior

25

I

5

10

15

20

DE ARTE DIALETICA

123

est quod aptum est in disputatione proponi ad hoc ut ipsum probetur ve! aliud ex eo. Questio est propositio ducta in dubietatem et ambiguitatem, de qua disseritur. Conclusio est propositio argumentis approbata ve! argumentatione qua aliquid ex aliquo infertur. Argumentum est ratio qua aliquid ex aliquo ve! sequitur ve! sequi videtur. Quatuor sunt argumentorum genera. Argumentum enim omne aut est verum et verisimile, aut verum est et non verisimile, aut verisimile et falsum, aut nec verum nec verisimile. Argumentatio est argumenti conveniens explicatio. Quatuor sunt argumentationum genera, ut superius est dictum 1 : unum quocl vocatur sillogismus, aliucl entimema, tertium inductio, quartum exemplum. Argumentum est ratio rei dubie faciens ficlem; argumentatio est explicatio argumenti per orationem. Propositio est alia cathegorica, alia ypothetica; cathegorica est que habet subiectum et predicatum cum copula; ypothetica est que habet antecedens et consequens, vel subiectum cum signo conditionali. Ypothesis grece conditio latine. Dialetica est dualis sermo qui fit inter opponentem et respondentemz, idest inter affirmantem et negantem.

Visis eis que sunt necessaria in arte disputandi, videamus quot sint genera disputationis. 25 Quatuor sunt genera disputationisJ: temptativum, doctrinale, dialeticum, sophisticum. Temptativum est illud in quo causa temptandi sermo conseritur. Doctrinale est illud quod fìt acl doctrinam. Dialeticum est illud in quo probatur esse quod [non] est, ve! non esse quod non est. Sophisticum est illud in quo probatur conveniens quod contradicitur. 30 Materiam utriusque videamus. Materia dia)letice artis est f. 46r questio ve! dubitabilis propositio. Et quia intentio dialetice artis versatur 3 propositio] de propositione N (co'!feras supra, p. 1!9ssqq.) 19 conditio] coniunctio N 23 quod N

8 argumentationis N

I P• J19I2sqq. 2 Cfr. Compendium dialetice traditum in eodem codice manu scripto, f. 55v: "Quod est nomen huius artis? Dialetica. Sumpsit autem hoc nomen a dia! etica disputatione. Quomodo? Dia enim duo, logos senno interpretatur. In de d iafetica quasi dualis sermo interpretatur, idest serrno inter opponentem et respondentem." 3 Cfr. Arist. Soph. El: l, 16Sa38-39, et infra, p. 1312o-22,

124-

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

circa questionem, argumentum quod in ea est, sic diffinitur: ratio rei dubie Jaciens .fidem. Materia artis sophistice est conveniens quod contradicitur. Unde argumentum quod in ea est, si c diffinitur: propositio conveniens cuius nulla est contradictio. Sic omnia sophistica vera ostenduntur. Sed 5 quedam ad similitudinem illorum fìunt falsa t et verisimilia eorum. Quorum inprobationes et falsifìcationes in suis generibus docet Aristotiles. Cum igitur teneant speciem sophisticorum, tamen utilia sunt ad exercendum sophistam. Quedam sunt in equivocatione, quedam in univocatione. Equi- 10 vocatio alia in dictione, alia in amphibologia. In dictione est ut sic: 'su n t due partes orationis aput dialeticos (et) eu m illis .fiat enuntiatio veri ve/ falsi acta autem aput gramaticos et cum illis exornetur omnis orda locutionis due sunt partes orationes 15 ergo non su n t octo' . Non procedit, quia inest equivocatio et potes referri ad diversa. Tale argumentum debet falsifìcari. In simili genere sophismatis: 'd!f[erentie non sunt in subiecto ergo ne(c) communes nec proprie. 20 Non procedit. In amphibologia ut sic: argumentum est ad contradictionem Jaciendam ergo est ad contradicendum.

f. 46v

Non sequitur, quia gerundiva, si descendunt ab activis, utrius(que) 25 signifìcationes servant; 'ad contradicendum': ut contradicat ve! ut contradicatur; pro sumpto quod eri t contradictum, pro homine qui debeat contradici t ve! alia quando concurrant in dictione retento sensu magis noto alii pretermittentur. Univocatio est in argumento ubi dictio univoca apponitur, hoc 30 modo: 'hoc nome n "homo" nome n est rei corporee ergo non est nome n ipsius specie i' Non procedit. Fit iterum sophisma diverse relationis ubi diversa aliqua l ad 35 unum aliquod referuntur, hoc modo: 11 amphiboligia N in dictione] inductio N 12 sunt] sicut N 27 sumpto] futuro N pro homine] pronomine N 35 iterum] col/. p. 125s tantum N

1

125

DE ARTE DIALETICA

'argumentum est ajfirmatio convenientis idem negatio inconvenientis ergo idem est ajfirmatio et negatio. 5

10

Non sequitur. Fit iterum diversi temporis sophisma; de futuro ad presens hoc modo: 'contradicetur ergo (non contradicitur)'. Non procedit. Iterum fìt sophisma diversi modi ubi dictio diverso modo accipitur hoc modo: 'predicatum tantum subiecti predicatum est ergo non est predicatum cathegorice propositionis'; 'argumentum tantum argumentationis est ergo non est argumentum artis'.

15

Non procedit. Fiunt vero quedam confusiones in argumcnto: puncti, accentus, transposi(ti)onis. Puncti et accentus hoc modo: 20 'jàlsum de arte contradicendum est ergo aliquid falsum de arte est'. Non procedit. Transpositionis hoc modo: 'argumenta non sunt in arte preter probabilia in arte grammatica (

.>.

25

Ad cognitionem artis dialetice necessaria est argumenti et eius inventionis eiusdemque falsifìcationis scientia. De multis aliquando est considerandum quid eorum sit inconveniens ex una parte tantum con30 cedere ve! cuius ex utraque parte videatur inconveniens responsio. Ut hic: 'falsum est aliquid esse conveniens et aliud, ergo.falsum est aliquid conveniens et aliud'. Ut hic: 35 'falsum est aliquod argumentum n i chi l esse et aliquid' ; in primo quia nulla ambiguitas est per similia aliqua ve! per multorum adiunctionem et subtractionem inveniat aliquid simile ve! contrarium, quod concessum arguat esse eiusdem modi. Sed quia in primo non est 7 contradicitur N

18 verum quidem N

29 quid] quod N

33 aliquod N

126

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

ambiguitas, nec utrobique sophisma, quia utrumlibet non potest negari. Non sic est in sequenti, ubi est libera responsio sine discretione; alia est inventio. Nam cum habeat se ad affirmandum et ad negandum, oporteat utrumque sophi(s)mate corroborari; quod non in primo contingebat nisi in uno. f. 47r Inventio est excogitatio vere ve! l verisimilis rationis. Argumentum est ratio ponendi aliquid esse vel non esse citissima. Locus argumenti est id unde argumentum elicitur, quod convenientie argumenti necessaria causa est. Propositum est id quod probatur esse conveniens vel inconveniens, quod recte probatum fìt conclusio. Affirmatio est ratio qua affirmatur aliquid de aliquo, cum negatio sit illa qua negatur aliquid. Falsifìcatio est id per quod ostenditur argumentum verum non esse; quod vel per simile ve! per contrarium est faciendum. In responsione considerandum est quid conveniens sit vel quid inconveniens, vel si non videtur nisi inconveniens ex utraque parte, fìat: deterius queat ut desistere(t) peius. Et considerandum est quid priori concesso, quid secundo, quid tertio sequatur, ut totum responsionis studium in deliberatione convenientis relabatur. Argumentatio est pronuntiatio argumenti; vis ipsius argumentum. Tripliciter est ratiocinandum: proposito, et causa eius, et conelusione; que sunt sillogismus; vel proposito (et) causa eius preterita1 , que entemema nuncupatur; vel per similia, que inductiones esse dicuntur. Ratio sillogizandi est ubi aliquid proponitur et aliud assumitur et tertium necessario probatur. Ut hic: 'nichil est conveniens quod non sit aliqua ratio et conveniens est omnis ratio ergo aliqua ratio est omnis ratio'. Entimema est argumentatio ubi unum solum proponitur et aliud probatur prioris causa preterita 1 , que si addatur, fìt sillogismus. Inductio est illa argumentatio ubi plura inducuntur similia ad (unum) simile probandum.

l 2 per quod ex quod per N l 6 quid] quod N proposicio N 24 necessaria N I

= pretermissa.

20 prius et ex ut Ne

21 proposito]

5

10

15

20

25

30

II

II

5

IO

15

20

25

DE ARTE DISSERENDI

127

DE ARTE DISSERENDI

Videndum est quid si t ars primo; deinde quid in ea doceatur; deinde qualiter hec doceatur. Sic autem generaliter diffìnitur ars: ars est preceptio qua aliquid docemur facere. !sta est ratio disserendi. Videndum est ergo quid ista arte doceamur. Disserere docemur. Disserere J tribus modis dicitur: diffìnire, dividere, argumentari. f. Diffìnire est diffìnitione[mJ ostendere de aliquo qui d si t ipsum; ut hic: 'argumentum ratio est dubie rei Jaciens .fidem'. Dividere est divisioni bus proprietates alicuius ostendere; ut hic: 'propositio alia affirmativa, alia negativa'. Argumentari est argumento aliquid probare. Moderni tamen dialetici nichil dicunt aliud esse disserere nisi argumentari. Viso quid in ista arte doceatur, videndum est qualiter doceatur. Hoc modo. Sunt quedam rationes in ista arte quibus docemur diffìnire, dividere, argumentari. Sed quia maxime ars ista consistit in disputatione, videndum est quid sit disputatio et de quo sit disputatio et ex quibus sit disputatio. Disputatio 1 est rationum inductio ad aliquid probandum et contradicendum. De questione est disputatio. Restat scire ex quibus constet disputatio, quia eisdem est disputandum. Disputatio constat ex oppositione et responsione. In oppositione oportet esse interrogationem, propositionem, affìrmationem, negationem, argumenta, argumentationes, conclusiones. lstis disserendum est. Modo de singulis videamus ordine sicut proposuimus. Et primum de interrogatione. De interrogatione

Interrogatio alia dubia, alia certa. Certa nichil ad disputationem. Dubia alia ad cuius concessionem non habemus argumentum nec ad negationem. Ut si queratur: 'sunt a stra celi paria necne ?' ; si concedis l sit bis in N 1

cfr. infra, p.

6 desserere N 13119-20.

15 disputatione] disposicione sic semper N

47v

128

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

paria esse, non possum probare esse inparia. Et illa non est de disputatione. Sed illa ad cuius concessionem habemus argumentum, ve] negationem, est de clisputatione. Ut sophismata que sunt cottidie in disputatione, ut si concesserit esse probatum non esse, si dixerit non esse probatum esse. 5 De propositione

Modo videamus quid sit propositio. Ad hoc quod sit propositio, l Id de quo aliquid dicitur in proposi tione, subiectum dicitur; id quocl dicitur de ilio, predicatum. 10 Si dicatur aliquid in omni propositione et de aliquo, oportet quod hoc sit verum ve! falsum de ilio de quo hoc dicitur. Et ideo propositio sic diffinitur: propositio est oratio significans verum ve! falsum. Huius sunt due species: affirmativa et negativa. Affìrmativa qua aliquid affìrmatur; negativa qua aliquid non dicitur esse: 'argwnentum est ratio'; 15 'argumentum non est Jalmm'.

f. 48,. duo sunt necessaria: ut aliquid in ea dicatur et de aliquo.

Preterea fiunt quatuor variationes propositionum: alia universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Ad hoc videndum que est propositio ve! ubi, sciendum est de 20 quibus possint fieri propositiones. Omnis propositio ve! fit de aliquo genere rerum ve! de aliqua specie rerum ve! de aliquo singulorum. Sunt quedam genera rerum que videmus, ut homo, asinus, lapis. Sic in arte sunt diverse manerie rationum, sicut argumentum est una maneria rationum, argumentatio alia. Cum aliquid proponimus de illa maneria 25 rationum que est argumentum, hoc modo possumus proponere quod ostendamus convenire aliquid omni eoquod est de illa maneria rationum quod est argumentum, (ut) cum dicimus: 'omne argumentum est ratio'. Iterum possumus loqui de eadem maneria rationum quod ostendamus aliquid convenire illi maneriei rationum, scilicet non in toto, sed in 30 quadam parte, si c: 'quoddam argumentum est ratio'; indefinite: 'argumentllm est ratio'; de aliquo singulorum: 'hoc argumentum est ratio'.

De questione

Questio est dubitabilis propositio. Huius sunt quatuor species. 4 a/terum non] neon N 7 ad hec que N 8 aliquid] aliquo N lO predicatum subiectum dicitur N l 3 vel ex et N 20 que est] est que N 29 manentia N

+

Il

DE ARTE DISSERENDI

129

Alia de maiori et substantiali. Ut cum dicitur: 'utrum argumentum si t ratio vel non?', ratio pluribus conveni t guam argumentum et icirco de maiori dicitur fieri guestio et substantiali, guia sic potest ostendi guid sit argumentum, cum dicitur guid sit ratio. 5 Est alia l guestio de maiori et non-substantiali, ctm1 gueritur: f. 48v 'utrum sit argumentum verum vel non?'; l'erum pluribus convenit guan1 argumentum et icirco de maiori dicitur fieri, sed non de substantiali, guia non sic potest ostendi guid sit argumentum, cum dicitur guid sit verum. Alia fit de eguali et substantiali. Ut cum gueritur: 'utrum argu10 mentum sit ratio rei dubie .fàciens fidem ?' hoc est eguale ad 'argumentum', guia nichil est argumentum guod tale non sit; et est (de) substantiali, guod sic potest ostendi guid sit argumentum. Est alia guestio de eguali et non-substantiali. Et illa (est) gue fit de proposito cum gueritur: 'utrum argumentum sit qua aliquid probatur; 15 guod proprium est argumenti, et ideo eguale dicitur esse; et nonsubstantiale, guia non sic ostendi potest guid sit argumentum.

De argumento

Modo videndum est guid sit argumentum. Argumentum est ratio rei dubie faciens fidem. Huius sunt guatuor species: argumentum verum 20 et verisimile, guod dicitur necessarium; argumentum non-verum et verisimile; argumentum nec verum nec verisimile; argumentum verisimile et non-verum, sicut: 'si quisque habct quod non pcrdidit, habct cornua'.

De argumcntatione

Argumentatio est modus explicandi argumentum competenti ordine, guia prius inveniendum est argumentum, postea oportet ipsum aliguo modo explicari. Sunt itague guatuor modi explicandi argumentum. Unus modus explicandi argumentum est ubi duo premit(t)untur et ex his unum infertur. Et hec 1 est sillogismus, ut hic: 30 'omnc argumcntum est ratio et hoc est argumentum ergo est ratio'. Inductio est ubi (ex) similibus premissis aliud simile infertur ut hic:

25

2 argumentacio N r

se. argumentatio.

11 tale quod N substantiale N argumentum N

24 competendi N

130

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

'aliud est argumentum esse qua m argumentum aliud est jalsum esse qua m jalsum ergo aliud est esse rationem quam ratio'. Exemplum non est de ista arte. f. 49r Sunt preterea quatuor alii modi explicandi l argumentum, quo- 5 rum unusquisque omnes inferiores modos includit. Quia est unus modus explicandi argumenti cum in principio argumentationis fìt interrogatio, et illatio fìt sine interrogatione. Et ille convenit disputantibus. Est alter modus ubi non fìt interrogatio in principio argumentationis, sed illatio fìt per interrogationem. Et illa convenit oratoribus. 10 Est alter ubi nec interrogatio fit in principio nec in fine. Et illa convenit per se disserentibus. Est alia argumentatio ubi et in principio et in fine fit interrogatio. Et illa convenit discentibus, quia illi nichil debent affìrmare pro constantibus. 15

De conclusione

Conclusio est ultima pars argumentationis. Est autem alia evidens et aperta, alia est ambigua, ut hec : 'jalsum negandum est in ratione 20 ergo negandum in convenienti'.

De arte sophistica

Sophistica arte quatuor considerantur: sophisma, sophistica scientia, sophistici loci argumentorum, sophisma (in similitudine et dissimilitudine verborum. Sophisma) est firma et competens in verbis deceptio; firma, quia 25 quilibet peritus in illa arte leviter decipit; competens, quia competenter debet fieri deceptio. Sophistica scientia est (scientia) apparens, non-existens; quod apparet, ut quando proponitur aliquid quod videtur verum et est falsum, et econverso. 30 Sophistici loci argumentorum sunt in quibus notatur similitudo et dissimilitudo. Sophisma in similitudine verborum, sicut hic: 1 alterum argumentum bis in N 7 interrogatio[nis] Ne 26 leniter N 29 est falsum ex falsum est Ne

13 alterum et

+

in N

II

DE ARTE DISSERENDI

131

'conveniens est rationis contra di etio conveniens est falsi contradictio' ; quicquid enim conceditur inconveniens, tamen probatur. In (dis)similitudine verbo rum taliter probatur inconveniens: 'argumento probare non 5 est arte probare'. Quod ita probatur: 'argumentum non est ars f. 49v ergo argumento probare non est arte probare'. Quod ita fallitur: 'vox hominis non est homo 10 ergo vocem hominis audire non est hominem audire'. Non sequitur. Fit etiam sophisma in dissimilitudine verborum, quando quod interrogatur, per repetitionem interrogationis mutati o fìt verbo rum affìrmando vel negando. Ut hic 'est verum quod si t Jalsum ?'; 'verum est quod 15 Jalsum est'. Ecce deceptio. Si autem dixero: 'verum est quod Jalsum sit' ve l 'non est verum quod jàlsum sit', nulla eri t ambiguitas. Quia per affìnnationem et negationem consistit ipsa disputatio, videndum est quid sit disputatio. Disputatio est rationum contrariarum inductio ad aliquid pro20 bandum. Cuius sunt quatuor genera, sicut aiti Aristotiles in Elencis, quod disputatio alia doctrinalis, alia temptativa, alia dialetica, alia litigiosa, que dicitur sophistica. Doctrinalis pertinet ad doctrinam; temptativa ad temptantes; dialetica ad verum probantes; litigiosa ad contendentes, secundum quos 25 ita diffìnitur 'argumentum': argumentum est ratio rem certam perturbans. Disputationis sunt due partes: alia scientia arguendi, alia scientia redarguendi, idest opponendi et respondendi. Que due partes per obscuram et evidentem argumentationem fìunt. In qua obscura argumentatione utimur elenco. Qui tractatu(r) sillogismo et entimemate. 30 Elencus est argumentatio cum contradictione conclusionis, ut patet in hoc sillogismo : 'nulla que conveniunt su n t convenienti a in disputatione sed jalsum et ratio non conveniunt ergo non conveniunt (in disputatione)'. 35 Est et aliud exemplum in sillogismo: 7 ergo l Ergo argumento N

9 vox ex vos Ne 13 interrogationis ex interrogationes Ne 17 disputatio l disposicio si c semper N 20 Elencis ma nus recentior elensis N 30 argumentatio cuml argumentatione N

1

Soph. El. 2, 165a38-39.

132

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

'quod argumentum sit et quod argumentum non sit, hoc est conveniens et inconveniens alterum illorum non est conveniens ergo utrumque illorum non est conveniens'. f. 50r Et hoc modo: 'Socratem esse hominem' hoc est conveniens, 'Socratem non 5 esse hominem' hoc est inconveniens; alterum ilio rum est inconveniens; ergo utrumque illorum inconveniens est. Fit etiam elencus per entimema, hoc modo: 'nulla que non conveniunt convenienti a su nt in disputatione'. Quod sic probatur: IO 'ratio et Jàlsum non conveniunt et nulla que non conveniunt convenientia sunt in disputatione ergo non conveniunt in disputatione'.

Est etiam introductionis hoc exemplum: 'in elenco aliud est argumentum qua m argumentatio ergo aliud est esse rationem quam ratio'.

15

De scientia opponendi

Sciendum est quod in scientia opponendi duo sunt generalissima: coniunctum et inconiunctum. Sub quibus continentur omnes species sophismatum. Sub inconiuncto continentur hee quatuordecim species: transpositio, coniunctio, disiunctio, univocatio, equivocatio, relatio, (relationis) amissio, relationis repetitio, diversum tempus, diversus modus, divisio, verbi mutatio, anticipatio, reprehensio. Inconiunctum autem ideo dicitur quia unaqueque species istarum tractatur sine coniunctione alterius speciei sub isto genere. Coniunctum vero ideo dicitur quia plures species tractantur sub ilio genere 'coniunctum'. Transpositio autem dividitur in tres species: in simplicem transpositionem, in pronuntiationem, in multiplicem transpositionem. Sophisma simplicis transpositionis tale est: 'quod non sit argumentum, hoc est inconveniens in arte ergo hoc inconveniens est in arte'. Sophisma in pronuntiatione: 'quod non sit ratio in omnibus, est inconveniens ergo quod non sit ratione inconveniens, est in omnibus'; 5 est conveniens ex conveniens est N

23 divisio] dictio N

20

25

30

35

II

5 Sophisma

Sophisma 10

Sophisma

15 Sophisma

133

'sophisticum argumentum tantum est argumentum ergo dialeticum argumentum non est argumentum'; 'amni a vera su n t ergo nulla falsa sunt'. multiplicis transpositionis: 'argumentum et conclusi o su nt ali qui d CIBO aliquid est argumentum et conclusio. univocationis tale est: 'sillogismus est argumentatio et entimema est argumentatio ergo idem est sillogismus quod entimema'. equivocationis tale est: 'conveniens est rationis contradictio non est igitur conveniens jàlsi contradictio'. relationis tale est: 'salurn conveniens est hoc quod ipsum est e1Bo inconveniens non est quod ipsum est'.

< ........ .

1

DE ARTE DISSERENDI

Cetera desunt.

f. 50v

• • • • • )I

134-

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

III

INTRODUCTIONES NORIMBERGENSES

Quia disputatur argumentis, argumenta argumentationibus explicantur, que constant ex propositionibus, a propositionibus incipiendum est. Sed quoniam simplicium propositionum partes sunt subiectus terminus et terminus [et] predicatus, pars autem omnis ab co cuius pars est prior natura est, a partibus propositionum incipiamus, et primum a 5 subiecto. Sed quia omnis subiectus terminus enuntiationis (est) nomen et non omne nomen subiectus terminus, nomen secundum artem diffiniamus et additis differentiis ad subiectum terminum restringamus. De subiecto termino

Hec est autem diffinitio nominis: nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars extra significat. 'Vox' appositum est quia omnis diffinitio a genere trahitur. Est enim vox genus nominis verbi et orationis. Que si c diffinitur: vox est percussio aeris que per quasdam partes gutturis, que arterie vocantur, ab animali prrfertur. 'Significativa' ad remotionem non-significativarum apposuit. Sed quia significat(iv)arum ali e naturaliter, ut canis latratus et similia, de quibus non intendit 'significativa', ideo subiungit 'ad placitum', idest secundum voluntatem inponentis. 'Si ne tempore' ad remotionem verbi, quod significat tempus, idest aliquid fieri in, tempore; quod patebit in f. Slr consequentibus. 'Cuius nulla pars extra l signtljicativa est' ad remotionem orationum inperfectarum, ut 'homo al bus' et similium, quarum partes propriam significationem in suo toto nichil significant. Data diffinitione nominis et expedita cum largior sit (quam) subiectus terminus, a( d) diffinitione(m) additis differentiis ad subiecti termini diffinitionem restringencla est. Est enim diffinitio nominis: nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars extra significa t. Sed qui a nomen aliud fini tu m, ut 'homo', 'lapis', aliud infinitum, ut 'non-homo', 'non-lapis', ad remotionem infiniti nominis quod subiectus non est terminis, supradicte differentie hec addatur: finita. Quocl quia non sufficit - habent enim obliqui casus hec omnia; necesse 18 inponentis ex inponentes N nificat N

19 aliquod N

23-24- subiecti N

26-27 extra exsig-

10

15

20

25

30

III

INTRODUCTIONES NORIMBERGENSES

135

tamen sunt tempora simplicis enuntiationis nisi huius vel illius - ad exclusionem ilio rum subiungatur hec differentia: recta. Necdum est subiecti termini integra diffinitio cum quidam nominativi cum verbis non faciant enuntiationem, quod est subiecti, ut 'qualis', 'quis'; ad 5 exclusionem quorum addendum est: cum 'est' vel 'fui t' vel 'eri t' Jaciens enuntiationem. Ibi sic subiecti termini perfecta est diffinitio. Que talis est: subiectus terminus est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars extra significati va est finita recta cum 'est' vel 'fui t' (v el 'eri t') jàciens 10 enuntiationem. Quod (ut) quam paucioribus verbis ad memorie commendationem diffini(a)tur, diffinitione(m) ponentes comprehendere poterimus, sic dicentes: subiectus terminus est nomen finitum rectum (quod) cum 'est' vel 'juit' vel 'erit' facit enuntiationem. De predicato termino

Sequitur de predicato. Omnis predicatus terminus est verbum, sed non omne verbum predicatus terminus, quia (ad) diffinitionem verbi sicut diffinitioni nominis, J quia continenti ori, addende sunt differentie f. 5 l v ad faciendam predicati termini diffinitionem. Est enim diffinitio verbi talis: verbum est vox significativa ad 20 placitum cum tempore, (idest cum significatione temporis; cum significatione temporis est significare aliquid factum in tempore vel in presenti vel in futuro vel in preterito ), cuius nulla pars extra significat. Hec omnia in diffinitione nominis exposita sunt. Huic diffinitioni hec addenda est differentia: finita ad remotionem infinitorum verborum. Sunt enim 25 quedam finita verba ut 'currit', 'legit', quedam infinita, (ut) 'non-legit', 'non-currit' et similia, quibus apponitur 'non' negativa particula. Sed quia obliqua verba, ut omnia que a presenti descendunt, non sunt terminus predicatus, ad illorum remotionem subiungenda est differentia hec: presens aliquid significans. 30 Est ergo predicati termini diffinitio : predicatus terminus est vox significativa ad placitum cum tempore cuius nulla pars extra (est) significativa finita ( que) presens aliquid significat. Vel si c diffinitur pro diffinitione ponentes: predicatus terminus est verbum finitum rectum presens aliquid significans. 15

7 talis (est) Ne 8 significativa) scilicet N 12 finitus rectus N 17 diffinitioni ex diffinitionem Ne 23 diffinitioni ex diffinitionem Ne 26 particularis N 33-34- finitum rectum presens) secundum placitum N

136

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

Quid sit predicatus et subiectus terminus, diximus. Quare hi termini simplicis enuntiative vocentur, videamus.

Qyare hi termini simplicis enuntiative vocentur

Cum in humana duo sunt tantum locutione : id de quo aliquid dicitur (illudque a nominativo nominis, a quo ceteri casus inflectuntur, 5 significetur) et quod de altero dicitur (idque verbo presenti, a quo cetera et modi formantur, significetur), - homines primo loquentes verbo presenti et nominativo nominis ad exprimendum intellectum suum usi sunt. Et icirco humane locutionis termini, idest elementa sive prinf. 52r cipia, nomen l nominativi casus et (verbum) presens indicativi appellata 10 sunt. De cathegorica propositione

Quid si(n)t termini simplicis enuntiative et quare dicantur termini, diximus. Sciendum quia enuntiatio alia cathegorica, alia ypothetica. Cathegorica: que enuntiat aliquid de aliquo ve! aliquid ab aliquo absque conditione, ut hic: 'homo currit', habetque predicatum et subiectum terminum. Ypothetica: que cum condi tione profertur et habet antecedens et (con)sequens. De ypothetica dimittamus et de cathegorica agamus. Enuntiatio cathegorica alia affirmativa, alia negativa. Affirmativa est que enuntiat aliquid de aliquo, ut 'Socrates currit', et similia; negativa que enuntiat aliquid ab aliquo, ut 'Socrates non wrrit' et similia. ltem. Cathegorica alia universalis, alia particularis, alia singularis, alia indefinita. Universalis que universaliter dicit, (ve! affirmativa), ut hic: 'omnis homo est animai'; ve! negativa ab aliquo, ut hic: 'nullus homo est animai'; particularis: 'quidam homo est animai', 'quidam homo non est animai' ; indefinita que nec universaliter affirmat n eque nega t n eque particulariter, ut hic: 'homo est animai', 'homo non est animai' ; singularis, que de aliquo singulariter affirmat aliquid, ut 'Socrates est animai'. ltem. Cathegoricarum propositionum alie sunt contrarie, alie subcontrarie, alie subalterne, alie contradictorie. Contrarie sunt universalis affirmativa et universalis negativa eiusdem et de eodem ut, 'omnis homo est iustus'- 'nullus homo est iustus'. Subcontrarie sunt particu1 terminus N 4 sunt] fuit N 14 sciendum] sed N 16 condictione N 17 condictione N 21 de] ab N 24 (ve! affirmativa)] lacuna trium litterarum in N 31 contrarie] contradictorie N

15

20

25

30

IIl

INTRODUCTIONES NOR!MBERGENSES

137

laris affìrmativa et particularis negativa eiusdem et de eodem ut 'quidam homo est iustus' - 'quidam homo non est iustus'. Subalterne sunt universalis affìrmativa et particularis affìrmativa eiusdem l de eodem, ut 'omnis homo f. 52 v est iustus' - 'quidam homo est iustus' et universalis negativa et particularis 5 negativa, ut 'nullus homo est iustus' 'quidam homo non est iustus'. Contradictorie sunt universalis affìrmativa et particularis negativa eiusdem de eoden1, ut 'omnis homo est iustus' - 'qui da m homo non est iustus', et universalis negativa et particularis affìrmativa, ut 'nullus homo est iustus' - 'quidam homo est iustus'. 10

15

20

25

30

35

Sequitur de legibus harum propositiOnum. Contrariarum !ex est quod si una est vera, alia sit falsa, ut si universalis affìrmativa est vera, (ut) 'omnis homo est animai', universalis negativa est falsa, ut 'nullus homo est animai'. Sed non convertitur quod si universalis affìrmativa si t falsa, negativa sit vera. Possunt enim simul utreque esse false, numquam simul vere, ut si(mul): 'omnis homo est al bus', 'nullus homo est a/bus'. Subcontrariarum !ex est quod si una sit falsa, altera est vera. Sed non convertitur. Possunt enim simul esse vere, numquam simul false, ut si(mul): 'quidam homo est a/bus', 'quidam homo non est al bus'. Subalternarum !ex est quod si universalis sit vera, particularis sit vera. Sed non convertitur. Potest enim particularis esse vera, ita quod universalis non erit vera. Contradictoriarum !ex est quod si una est vera, altera est falsa, et econverso. Visis propositionum legibus quare alie earum dicantur contrarie, alie subcontrarie, alie subalterne, alie contradictorie videamus. Contrarie dicuntur universalis affìrmativa et universalis negativa ad similitudinem mediatorum contrariorum. Quadmodum contraria media simul abesse possunt, sic hee propositiones simul false possunt esse, numquam simul vere, ut 'omnis homo est a/bus' falsum est et hoc similiter: 'nullus homo est albus'. Subcontrarie dicuntur particularis affìrmativa et particularis nega- f. 53r tiva, ve! ideo quia sub contrariis ponuntur ve! quia contrariis contrarie sunt. Possunt enim simul esse vere, numquam simul false, ut hic: 'quidam homo est al bus' - quidam homo non est a/bus'. Subalterne vero dicuntur universalis affìrmativa et particularis 3 alterum affirmativa] affirmant ut N 4 homo + non N negativa] affinnativa N 8 negativa] negant N affirmativa] affirmant N 9 homo + non N 11 alterum vera] falsa N 12 negativa] negant N falsa] vera N 20 prius vera] falsa N 33 vere ex verum N 34 alterwn homo + [est] Ne

138

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

affìrmativa, quoniam quod illa universaliter poni t, et hec particulariter; et similiter universalis negativa et particularis eius negativa. Contradictorie vero dicuntur universalis affìrmativa et particularis negativa et universalis negativa et particularis affìrmativa eiusdem et de eodem ad similitudinem contrario rum inmediatorum. Quorum quem- 5 admodum alterum inest susceptibili altero remoto, ita altera istarum est vera altera existente falsa, et eco n verso. Item. Propositionum alie sunt de naturali materia, ut ille in q uibus predicantur substantialia, ut hic : 'omnis homo est animai', 'Socrates est homo', et similes. Alie de remota, in quibus apposita predicantur, ut 'omnis homo est lapis' ; et similiter de omnibus aliis tam in universali bus quam in particularibus et indefinitis et singularibus; de qui bus subiunxi exempla. Alie de contingenti, ut ille in quibus accidentia predicantur, ut 'omnis homo est al bus' ; et si c de ceteris. Sed de naturali materia omnes affìrmative sunt vere, tam universales, ut 'omnis homo est animai', qua m indefinite, ut 'homo est animai' tam particulares, ut 'quidam homo est animai', quam singulares, ut 'Socrates est animai'. Negative vero econverso omnes false. In remota materia econverso contingit. Nam omnes affìrmative sunt false, ut 'omnis homo est lapis' est falsa, et eius indefinita et parf. 53v ticularis et singularis. Negative omnes sunt vere, ut 'nullus homo est lapis', et cetere. In contingenti materia universales false sunt, cetere sunt vere, ut 'omnis homo est al bus', 'nullus homo est al bus' false sunt. Indefinite earum et particulares et singulares vere reperiuntur. Item. Propositionum alie convertuntur simpliciter, alie per contrapositionem, alie per accidens. Simplex conversio est quando de predicato fit subiectum et de subiecto fit predicatum. Conversio(ne) autem hac convertitur universalis negativa et particularis affìrmativa, ut hic: 'nullum animai est lapis' simpliciter sin e signi mutatione, ut 'nullus lapis est animai' ; 'qui da m homo est animai' particularis affìrmativa sic convertitur: 'quoddam animai est homo'. Conversio per contrapositionem est quando de predicato fit subiectum et de subiecto fit predicatum utroque infinit(at)o. Hac conversione convertitur universalis affìrmativa et particularis negativa, ut hic: 'omnis homo est animai' si c convertitur: 'o mne non-animai est non2 negativa[ affirmant( ?) N negativa] negant N 3 affirmant N 4- negant N IO quibus23 cetera N dam N substantialia] subalterna N 14- in contingenti N 22 ut] et N 32 nullus + [homo] N 36 affirmant N

1o

15

20

25

30

35

III

INTRODUCTIONES NORIMBERGENSES

139

homo; ( 'quoddam animai non est homo' particularis negativa) si c convertitur: 'quidam non-homo non est (non-)animal'. Conversio per accidens est quando de predicato fit subiectum et econverso mutato signo. Qua conversione universalis affirmativa et uni5 versalis negativa convertitur mediantibus particularibus earum, ut 'omnis homo est animai' sic convertitur mediante particulari: 'quoddam animai est homo' ; 'nullus homo est lapis' si c: 'quidam lapis non est homo' mediante hac particolari: 'qui da m homo non est lapis', que simpliciter convertitur.

Propositionum alie constant ex utroque termino finito, ut 'omnis homo est animai', 'nullus homo est animai'; alie ex subiecto finito et predicato infinito, ut 'omnis homo est l non-animai', 'nullus homo est non-animai' ; f. 54r alie ex infinito subiecto et finito predicato. Quemadmodum in universalibus, sic est in particularibus et indefinitis. In singularibus vero non 15 est ita, sed quemadmodum sit, in sequentibus dicemus. 1 Nunc (que) cui equipolleat videamus. Quod ut facilius intelligatur, omnes affirmative universales in uno disponantur ordine et in alio negative. Et fiat talis descriptio:

IO

'omnis homo est animai' 'omnis homo est non-animai' 'omnis non-homo est animai' 'omnis non-homo est non-animai'

20

'nullus homo est non-ani mal' 'nullus homo est animai' 'nullus non-homo est non-animai' 'nullus non-homo est ani mal'.

Huius descriptionis talis est ratio: universalis affirmativa ex utroque finito equipollet universalis negative ex [utroque] infinito pre25 dicato; universalis affirmativa ex infinito predicato similiter universali negative ex utroque finito; universalis affirmativa ex infinito subiecto equipollet universali negative ex utroque infinito; et universalis negativa ex infinito subiecto equipollet universali affirmative ex utroque infinito. l O constant + acunal viginti sex litterarum in N 17 affìrmant N 18 negant N 19-22 omnis homo est animai nullus homo est animai omnis homo non est animai nullus homo non est animai omnis non homo est non animai nullus homo est non animai omnis non homo est non animai nullus non homo est non animai N 23 discriptionis N affìrmative N 24 negative] negant N 26 negative] affìrmative N 27 negativa] negant N 28 ex utroque infinito + et universalis negativa ex infinito subiecto equipollet universali affìrmative ex utroque infinito N r

in fra, p. 1406-9.

140

EXCERPTA NORIMBERGENSIA

Sicut universales affìrmativas disposuistis et illis contrarias negativas, sic particulares et indefinitas disponas et in illis similes illis reperies equipollentias. Et in omnibus illis sic dispositis talis est ratio: si quatuor propositiones contrarie sunt, si una ali cui illarum equipollet, et reliqua relique. 5 In singularibus non ita est sicut in supradictis. Nam singolare substantivum infìnitari non potest. Sed singularis negativa ex infinito f. 54v predicato equipollet singulari affìrmative ex utroque l finito, ut 'Socrates non est (non)-animal', 'Socrates est animai'.

Item. Cathegoricarum alie sunt simplices alie modales. De sim- 10 plicibus diximus quantum ad introductiones pertinuit. Sequitur de moda! i bus. Modalis est illa que habet modum in predicato. Modus est autem qualitas predicati, idest determinatio verbi, ut 'male', et huiusmodi adverbia, ve! inherentie, ut 'possibile', 'inpossibile', 'verum', 'Jalsum' et 15 similia. Cum enim dicimus: 'homo bene currit', 'bene' adiunctum qualitatem predicati determinat. Fit autem contradictio in modalibus negativa particula posita ad modum, ut 'possibile est Socratem legere': 'non possibile est Socratem legere'. Et sic in ceteris moclalibus. 20

De ypothetica proposi tione

Hucusque de cathegoricis. Sequitur de ypotheticis. Ypothetica propositio est (o)ratio enuntians aliquid de aliquo et aliquid ab aliquo sub condi tione, ut 'si homo est, anima l est', 'si non est 25 animai, non est homo'. Constant autem ypotheticarum alie ex duabus affìrmativis, ut 'si homo est, ani mal est'; ali e ex duabus negativis, ut 'si homo non est, anima l non est'; alie ex affìrmativa et negativa, ut 'si est dies, non est nox'; alie ex negativa et affìrmativa, ut 'si non est sanus, est eger'. Item. Ypotheticarum alie sunt universales, ut ille que in conse- 30 quenti habent universale signum, ut 'si omnis homo est animai, omnis homo est substantia'; alie particulares, que habent particulare signum in con13 modalis ex moda! es N 14 de termino N l 8 negativa particulaJ negant particularis N

16 diximus N

16-17 qualitatem bis in N

III

INTRODUCTIONES NORIMBERGENSES

141

sequenti, ut 'si omnis homo est animai, quidam homo est animai'; alie indefinite, que consequens habent universale sine signo, ut 'si quidam (homo) est animai, homo est animai'; alie singulares, que habent singulare in consequenti, ut 'si omnis homo est animai, Socrates est animai'. Ideo autem 5 dico 'consequens', quia illucl sub condi tione proponitur. 1

2 sine signo ex signo sine N in imo margine scripta mnt. ' Ce t era desunt.

5 condicione proponitur N

Hec verba a scriba nostro

l' ' l

'

·i

l

'

l

i

l

IV

ARS EMMERANA

ARGUMENTUM

INTRODUCTIO

147

De ratione disserendi De principiis dialetice De disputatione

147 147 148

DE PROPOSITIONE

De De De De De De De

sono voce dictione nomine verbo oratione propositione

149 149 149 150 150 151 151 152

De propositione cathegorica Que habeant pi·edicari vel subici De divisione cathegoricarum De signis De propositionibus participantibus Utroque termino Ad eundem ordinem . De natura singularum propositionum Ad ordinis commutationem De conversionibus . De conversionis inpedimentis

152 153 153 154 155 155 155 156 156 157 157

De propositione ipothetica De septem speciebus ipotheticarum De propositionibus inplicitis De ipotheticis simplicibus De ipotheticis compositis .

158 158 159 160 160

DE INTERROGATIONE SIVE QUESTIONE

De divisione questionum De divisione dialeticarum questionum De simplicibus questionibus sivc problematibus DE CONCLUSIONE

De argumentatione De eius speciebus

161 161 161 161 163 163 163

De argumento De eius speciebus De sillogismo De sillogismo cathegorico De prima figura De secunda figura De tertia figura o

DE NUGATORIIS

o

De locutione nugatol'ia

164 165 165 166 166 170 171 174 174

codex Emmeranus (Monacensis 14 458) saec. XII ad.fin.

E

manus quae correxit E scripsi expunxi(t)

<

>

supplevi(t) usque ad

< ...... >

lacunan1 esse censeo

+

addit

(

)

omittit

(?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

ARS EMMERANA

INTRODUCTIO

De ratione disserendi

Ratio disserendi duas habet partes: apodicticam et dialeticam. f. 45m Apodictica idem est quod demonstrativa: apodixis enim grece latine 5 dicitur demonstratio. De cuius officio nichil ad presens. De principiis dialetice

10

15

20

25

Circa principia vero dialetice primo hec occurrunt: quid si t dialetica, unde dicatur, et an ipsa sit ars, quid in ea doceatur. Dialetica est scientia disserendi probabiliter ad alterum. Disserere idem est quod disputare. Disseritur autem tum per se, tum ad alterum; per se a docente, ad alterum a disputante. Describitur etiam sic: dialetica est scientia discernendi verum a falso. Item si c : dialetica est ars dubitandi; ubi verbum 'dubitandi' dicatur prout dici t Aristotiles: "dubitare de singulis non est inutile "1 • Dicitur autem dia l etica a greco 'dia', quod est de vel duo latine, et 'loaos', quod est sermo; vel dicitur a 'dialoaiste', quod est disputare 2 • Quid docetur in dialetica? In omni arte docetur id quod faciendi ipsa est ars. Cum ergo dialetica sit scientia disserendi pro(ba)biliter ad alterum vel discernendi verum a falso vel ars dubitandi, manifestum est hec in ea do ceri. Ad qui d ipsa est ars? Omnis ars est ad id ut ex ea si t facile id quod faciendi ipsa est ars. Cuiuslibet enim artis finis facultas est operis. Artificiosa igitur facultas disserendi probabiliter ad alterum vel discernendi verum a falso vel ars dubitandi huius artis est utilitas. Et quoniam dialetice negotium circa disputationem versatur, videndum est quid sit disputatio, que et quot sint partes eius, que et quot disputationis species. titulus deest in nostro codice

Sanctus spiritus assi t no bis gracia E

14- aristo E

26 et 27

quod E 'Cfr. Catea. 7, Sb23-24.

2 Cfr. Summam Soph. El., p. 27311-12 ed. De Rijk.

148

ARS EMMERANA

De disputatione

f. 45rb

Disputatio est ratiocinativa in locutione clisceptatio. Et clicitur disputatio quasi de dil'ersis putatio. Disputationis autem tres sunt partes: positio, oppositio, responsio. Positio est extranea opinio alicuius notorum secundum philosophiam 1 ut positio Zenonis nichil moveri 2 , posi ti o Heracliti omnia moveri.3 5 Oppositio est ratiocinatio in locutione contra positionem inducta. Oppositionis tres sunt partes: propositio, (interrogatio) et conclusio. Responsio vero est oratio interrogationis redditiva, sicut interrogatio est oratio responsionis elicitiva. Responsionis tres su n t partes: concessio, contradictio, et prohibitio; concessio in veris, contrae! ictio IO in falsis, prohibitio in obscuris et nugatoriis et in multiplicibus. Disputationis quatuor sunt l species: demonstrativa, temptativa, dia!etica, sophistica. Demonstrativa disputatio est que fit ex principiis proposite discipline ad scientiam. Dialetica disputatio est que fit ex probabi!ibus ad fidem, a!teram co!ligens partem contradictionis. Tempta- 15 ti va est que fit ad experientiam ex his ( que) videntur respondenti. Sophistica est que fìt ex cis que videntur esse probabi!ia et non sunt. Sed de eis nichi! ad presens.

l

DE PROPOSITIONE

149

DE PROPOSITIONE

Sed quoniam circa inventionem et iudicium propositionum plurima fit attritio, de propositione est dicendum. Primo tamen de partibus eius, de nomine scilicet et verbo. Et ab hoc altiori est inchoandum, videlicet a sono.

De sono

5

10

Sonus ergo sic describitur: sonus est suum sensibile aurium ve! quod proprie auribus accidit. Sonus autem alius est vox, alius non-vox. Sonus non-vox ut strepitus pedum, fragor arborum. Sonus vox est id quod ab animali profertur naturalibus instrumentis formandi vocem informatum. Est autem hec divisio generis in species. Vox ita describitur1 : vox est percussio aeris per linguam que per quasdam partes gutturis, que artherie vocantur, egreditur et ab ore animalis profertur. Et est hec descriptio data per causam.

De voce

Vocum al ia est significativa, alia non significativa. Significat( iv)a est que aliquid significa t, ut 'homo', 'animai' et similia. Non-significat(iv)a est que nichil signitìcat, ut 'blictrix', 'sindiarsis'. ltem. Yocum significativarum alia est significativa ad placitum, ut sunt dictio et oratio, alia naturaliter. Naturaliter significativa que cum 20 signitìcet, nichil significat ex institutione, ut latratus canum iram ve! gaudium, et gemitus infirmorum dolorem significat naturaliter. Et quanwis nomina in '-vum' desinentia aptitudinem significent, hic tamen ponuntur pro clictionibus designanti bus actum, ut si c intelligas 'sign!ficativum' idest: sign!ficans. 25 ltem. Vocum signitìcativarum ad placitum alia est dictio, alia 15

l (sed . . . . . . circa) U 2 atricio E altercatio Grabmann 17 blictrix] coli. C.L.M. 4652, f. l 04r aliisque tractatibus sa ecu/i duodecimi blitiri (blityri) Boethius In Periherm. II, 5 14 et 547 plictrix E 22 aptitudinem ex aptidudinem E 1

Vide Boethium In Periherm. II, 4I8-zo ed. Meiser.

150

ARS EMMERANA

oratio. Dictio est simplex significativum vel consignificativum indicans vel coindicans mentis conceptum. De dictione

Dictionum alia nomen, alia verbum. Et est hec divisio sufficiens apud dialeticos. Comprehendunt enim sub 'nomine' pronomina, adverbia 5 f. 45va que subJici possunt; sub 'verbo' participia. Nam adverbia que subici non possunt, et prepositiones et interiectiones diciti Boetius non esse partes orationis sed colligamenta partium orationis. Unde et sincathegoreumata dicuntur quasi consignificantia. Et sunt huiusmodi vocum divisiones subiecti in accidentia. 10 De nomine

Est autem nomen vox significativa ad placitum sine tempore, cuius nulla pars extra significat. Dicunt quidam addendum esse 'finitum et rectum', sed non oportet. Si enim addatur, non erit convertibilis descriptio nominis prout hic 'nomen' accipitur. Nam quod dicit 2 Aristotiles: "'Catonis' et 'Catoni' non sunt nomina, sed casus nominum ", restringitur nominis appellatio ad rectum finiti nominis. Dicitur autem nomen nominativi casus. Infinitum vero dicitur quod constat ex negativa particula et quolibet nomine, ut 'non-lapis', 'non-homo'. Finitum autem dicitur cui non preponitur negativa particula. Nunc videndum est qui d operentur ea que in descriptione nominis sunt posita. Vox, ut dicitJ Boetius, est genus nominis; ideo in descriptione preordinatur. Significativa differentia est qua excluduntur voces non significative. Ad placitum differentia est qua excluduntur voces significative naturaliter. Per hoc quod additur 'sine tempore', excluditur verbum a nomine, quod significat sine tempore. Quamvis enim huiusmodi: 'momentum', 'dies' significent tempus, nullum tamen eorum significat cum tempore, quia tempus non est accidens nominis. Per hoc quod additur 'cuius nulla pars . . . . . . etc.', separatur ora ti o, cuius partes per se significant. Et ex hac descriptione patet quod nullum nomen est oratio, immo nulla dictio. 9 divissiones E I

De~ll.

3 De~ll.

16 aristo E

categ. I, 796D2-7. z De lnterpr. 2, 16a32-b1. categ. I, 794D9-10; Introd. ad ~Il. categ., 762D6-7.

15

20

25

30

I

151

DE PROPOSITIONE

Si obiciatur de his nominibus: 'respublica', 'iusiurandum', dicas sub hac forma vocis 'respublica', 'iusiurandum' duas concelare voces, quarum una est tantum dictio, alia tantum oratio. De verbo

Verbum est vox significativa ad placitum cum tempore, cuius nulla pars extra significat. 'Cum tempore' additur ad remotionem nominis, cuius natura est significare sine tempore. Et quoniam concedimus idem esse nomen et verbum, videbitur quod idem significet 'sine tempore' et 'eu m tempore'. Nam si aliquid est nomen, hoc significat sine tempo re, et IO (si) aliquid est verbum, illud significat cum tempore; ergo si aliquid est nomen et verbum, illud significat et sine tempore et cum tempore. Ad hoc dicas quod tam nominis quem verbi descriptio semi p lena est; in utraque namque apponendus est terminus 'alicuius', hoc modo: nomen est vox significativa alicuius etc.; verbum est vox significativa alicuius etc. 15 Nichil ergo prohibet eandem vocem esse significativum alicuius sine tempore, alicuius cum J tempore. f. Et nota quod (ut) in descriptione nominis non est apponendum 'finitum rectum', sic nec in descriptione verbi. Dicitur autem verbum rectum verbum presentis temporis; nam cuiuslibet alterius temporis 20 verbum obliquus verbi appellatur. Verbum vero infinitum dicitur verbum cum negativa particula, ut 'non-currit', 'non-legit'. 5

De oratione

Oratio est vox significativa ad placitum cuius aliqua pars extra significat. Non apponendum est 'sine vel cum tempore'; altero enim apposito 25 insufficiens erit descriptio. Orationum alia perfecta, alia imperfecta. Perfecta est qua sufficit uti ad colloquendum; imperfecta est qua non sufficit uti ad colloquendum. Perfecte orationis in angustissima divisione, ut diciti Boetius, quinque sunt species: interrogativa, imperativa, vocativa vel deprecativa, 30 optati va, enuntiativa. Interrogativa est ut: 'estne anima immortalis ?' ; imperativa est ut: 'stude exercitio' ; vocativa ve! deprecativa, ut 'a desto l his + [dictionibus] E 2 concelare] concedere E 6 additur + [et cum tempore] Ec 13 alicuius + [etc. verbum est] E 26 qua] que E suffìcit + [ad loquendum] E 27 qua] que E 1

Cfr. De syll. categ. I, 797Bllsqq.

+ additur E 7 tempore 19 alterius

+

[verbi} E

45vb

152

ARS EMMERANA

Deus'; optati va, ut 'utinam prcificiam in melius'; enuntiativa est ut 'Socrates currit'; que sive dicatur enuntiativa oratio sive enuntiatio, sive oratio significativa veri ve! falsi sive propositio, pro eodem habendum est.

De

p~·opositione

Est propositio oratio significans verum ve! falsum. Quelibet enim 5 propositio significat aliquod enuntiabile. Et sive dicatur enuntiabile sive significatum propositionis sive dictum sive verum sive falsum, pro eodem habeas 1 • Cuiuslibet vero enuntiabilis duplex est appellatio; una que sumitur a nominativo in accusativum et verbo (in) infinitivum ( ... 10 • • • ) 2 • Ut si queratur qui d significet hec propositio: 'Socrates est homo', responde quod Socrates sit homo ve! Socratem esse hominem.

De propositione catheaorica

Propositionum alia est cathegorica, alia ipotetica. Catheaorica eadem est que predicativa, que simplex propositio. Et dicitur cathegorica a 'catheaorizo, catheaorizas', quod est predico, -ca s. Predicativa vero dicitur a predicato termino. Simplex appellatur non ( quod) ca rea t parti bus, se d quia non habet propositionem partem sui principalem. Sunt enim due partes principales propositionis cathegorice: predicatus scilicet et subiectus terminus. Sunt et alie due, scilicet signum et copula. Subiectus est quo comperitur de qua ve! de quibus fiat senno; predicatus terminus est quo comperitur quid de qua dicatur. Signum est terminus quo discernitur quantitas propositionis; copula est verbum substantivum quo predicatus copulatur subiecto. Ut 'omnis homo est animai'. In hac enim proposi tione 'homo' est subiectus, 'animai' predicatus, 'omnis' signum, 'est' copula. Et nota quod nullum verbum preter substantivum potest esse copula. Non enim concedimus verbum vocativum esse copulam. Nec verbum substantivum semper est copula nisi quando ipsum est tertium adiacens, idest quando ponitur inter subiectum et predicatum, ut in propositione premissa. Verbum enim (substantivum) quando non est copula, ve! est predicatus ve! pars predicati; predicatus, ut 'aliquid est', pars predicati, ut 'aliquid est hicintus; hec enim tota ora ti o predicatur: 'est hicintus'. 20 alterum scilicet] sed E

r Cfr. C.L.M. 4652, f. 113v (p. 20Sr6_I7 huius editionis).

2 Cfr. infra, p. 2092s sqq.

15

20

25

30

l

DE PROPOSITIONE

!53

Qye habeant predicGJ·i ve! subici

5

10

15

20

25

Videndum autem est [ que habeant predicari tantum, que subici f. 46m et predicari, que nec predicari nec subici. Omnis obliquus substantivi nominis si ve pronominis primitivi su bici potest; non predicari preter vocativum: generaliter enim nullus obliquus predicatur. ltem. Adverbiorum quedam subiciuntur, quedam non; nulla predicantur. Omne adverbium loci, omne temporis, omne numeri subicitur, nisi interrogativum sit vel relativum. ltem. Tam prime quam secunde persone pronomen si ve in obliquo sive in recto subicitur tantum. Omne aliud pronomen primitivum in recto et subicitur et predicatur, nisi sit relativum tantum. ltem. Omne verbum indicativi modi predicatur tantum, nam nullius alterius modi verbum subici potest vel predicari preter infìnitivum, qui et subicitur et predicatur in vi nominis, ut 'legere est agere', et preter impersonalia passive vocis indicativi modi. In hac enim proposi tione: 'a me curritur' predicatur verbum impersonale. !te m. Omne nomen fìxum, sive proprium, sive appellativum, potest in recto subici et predicari. Item. Omne pronomen derivativum et omne participium neutri generis et predicatur et subicitur in recto. ltem. Nulla dictio adiectiva adiective retenta subici potest. Item. Nullum huiusmodi nominum: 'ambo', 'bini', 'singuli', 'terni' subicitur vel predicatur, quia quodlibet eorum adverbialem habet determinationem. ltem. Nullus comparativus, nullus superlativus, nullus vocativus subicitur ve! predicatur, sicut nec aliquod nomen ve! adverbium interrogativum. ltem. Signorum aliquocl subicitur tantum, ut 'nichil', aliquod et predicatu1· et subicitur, ut 'aliquid', 'quilibet', aliquod nec predicatur nec subicitur, ut 'omne', 'neuter', 'nullus', 'aliquod'. Ite m. Quando( que) predicatur d ictio de dictione, ut 'Socrates wrrit', quandoque ora ti o de oratione, ut 'animai rationale est substantia animata', quandoque d ictio de oratione, ut 'res alba est candida', quandoque econverso.

30

De divisione cathegoricamm

Post hec sciendum quod cathegoricarum propositiOnum duplex est divisio: una secundum qualitatem, alia secundum quantitatem. Secundum qualitatem hec: affirmativa vel negativa: querenti enim: 'qualis est propositi o?' respondemus: C!ffirmativa ve l negativa. Secunclum 35 quantitatem hec: propositionum alia est universalis, alia particularis, alia in(de)fìnita, alia singularis. Querenti enim quanta sit propositio, 22 sicud( !) E

!54

f. 46rb

ARS EMMERANA

respondemus universalis vel particularis vel indiflnita vel singularis. Universalis est illa in qua subicitur aliquod commune cum signo universali ve! signum universale per se, ut 'omnis homo est animai', 'quidlibet existit'. Particularis est in qua subicitur aliquod commune cum signo parti eu lari ve l l signum particulare per se, ut 'quidam homo est animai', 'aliquid existit'. Indefinita est in qua subicitur communis terminus si ne signo, ut 'homo est animai'. Singularis est in qua subicitur proprium nomen ve! aliquid lo co proprii nominis, ut 'Socrates legit', 'hic homo disputat'. De signis

Quoniam ex signis propositionum quantitas discernitur, sciendum est signorum aliud universale, aliud particulare, aliud affirmativum, aliud negativum. Universalia affirmativa signa su n t hec: 'omnis', 'quilibet', 'quisquis', 'quicumque', 'uterque', 'semper', 'cotidie', 'ubique', et similia. Universalia negativa signa su n t hec: 'nullus', 'neuter', 'nichil', 'nemo', 'numquam', 'nusquam', 'omnis non', 'uterque non', et sin1ilia. Particularia affirmativa sunt huiusmodi: 'quidam', 'aliquis', 'unus', 'alter', 'ali quando', 'alicubi', 'quandoque'. Particularia negativa sunt huiusmodi: 'aliquis non', 'alter non', 'non omnis', 'non quilibet', et similia, in quibus negat(iv)a particula postponitur particulari affirmativo ve! preponitur universali affirmativo. Que autem signa quibus equipolleant alibi 1 ostenditur. ltem. Sol et queri de quantitate huiusmodi propositionum: 'omnis homo et quidam asi nus currunt', 'quoddam rudi bile et omne risi bile sunt'. Nulla enim videtur ratio quare magis particulares quam universales dici debeant. Dicunt tamen quidam illas esse universales in quibus universale premittitur signum, et illas particulares in quibus particulare. Nos dicimus huiusmodi propositones esse mixtas nec esse alicuius quantitatis.z Similiter iudicandum est de huiusmodi: 'totus lapis est substantia', 'solus Socrates est Socrates'. Queritur etiam de huiusmodi: 'Sophronici .filius currit', 'Socrates ve! Plato disputat'. Videntur enim esse in( de) finite, quia in eis subicitur terminus communis sine signo. Priorem dicimus indefinitam, sive genitivus preponatur nominativo si ve postponatur; ita dico: si oratio subiciatur; et equipollet buie parti eu lari: 'quidam Sophronici .filius currit'. r

in nostro tractatu talis expositio non invenitur.

z Conferas Ars Melidt~na quae vocatur; vide supra cap. IX, p. 326.

5

IO

15

20

25

30

35

l

155

DE PROPOSITIONE

Nam si obliquus intelligatur subici, singularem. Istam: 'Socrates vel Plato ( disputat)' dicimus esse mixtam. Item. Ambigitur de istis: 'rerum quelibet est homo', 'animalium quodlibet est asinus'. Videntur non esse universales, cum in eis subiciatur 5 commune cum signo universali. Dicimus tamen esse indefinitas, si genitivus preponatur signo. Et equipolle(n)t istis particularibus: 'quarundam rerum quelibet est homo', 'quorumdam animalium quodlibet est asinus'. Si vero preponatur signum universale, sunt universales. Et de similibus simile iudicium. De propositionibus participantibus

10

Rursum. Cathegoricarum propositionum alie participant aliquo termino, alie nullo. Item. Participantium aliquo termino alie participant altero tantum, alie utroque. Altero tantum participant iste: 'homo est animai', 'quidam homo est'. Utroque termino

15

Item. Participantium (utroque termino) alie participant ad eundem ordinem, ut premissum est, alie ad ordinis commutationem, ut 'quidam homo est animai', 'quoddam animai est homo'. Ad eundem ordinem

De participantibus ad eundem ordinem prius dicendum est. f. 46va Earum itaque alie sunt contrarie, alie subcontrarie, alie subalterne, alie contradictorie. Contrarie sunt universales diverse qualitatis, eiusdem subiecti et eiusdem predicati, ut 'quilibet homo est al bus' - 'nullus homo est al bus'. Subcontrarie sunt particulares diverse qualitatis eiusdem 25 subiecti et eiusdem predicati, ut 'quidam homo est al bus' 'quidam homo non est albus'. Subalterne sunt universalis et particularis eiusdem qualitatis eius(dem) subiecti et eiusdem predicati, ut 'quilibet homu est animai'' quidam homo est animai' ; item: 'nullus homo est animai' - 'quidam homo non est animai'. Contradictorie sunt diverse qualitatis et diverse quantita30 tis eiusdem subiecti et eiusdem predicati, ut 'quilibet homo est animai'' quidam homo non est animai' ; i te m: 'nullus homo est animai' - 'quidam homo est animai'. Quas in subie(c)ta figura discernesi : 20

l obliqus E

12 participancipancium( !) E l

1

in imo marsine:

+

FIGURA manus recentior II

ALA MAE LIN ENO LAN MAE LIN LER IMO. MAM AME MIR

III

ARO.

32 discernes E

LAN MAR ILI LIN RAR ENO.

156

ARS EMMERANA AL

ME 'omnis homo est anJmal'

'guidam homo est anima\'

subcontrariE'

'guidam homo non

Nl

est animai' RO

Dicuntur etiam contradictorie singulares diverse qualitatis 5 eiusdem subiecti et eiusdem predicati, ut 'Socrates est homo' - 'Socrates non est homo', 'Plato est anima!' - 'Plato non est anima!'.

De natura singularum propositionum

Natura, inquam, contrariarum talis est ut si una est vera, altera est falsa, sed non convertitur, quia ambe inveni(un)tur fàlse tam in contingenti guam in naturali; in contingenti ut: 'quilibet homo est a/bus' 'nullus homo est albus'; in naturali ut 'quilibetjènix est animal-nullusfenix est anima!'. In remota vero materia neque similiter vere neque fàlse possunt inveniri. Et quod de propositionibus dico, de dictis earum intellige. Ut si verum est quemlibet hominem esse, falsum est nullum esse; sed non convertitur. Natura subcontrariarum talis (est) quod si una falsa, altera est vera, sed non convertitur, quia tam in contingenti materia guam in naturali ambe inveniuntur vere. Ut 'qui da m jènix est anima!' - 'qui da m jènix non est anima!', 'quidam homo est a/bus' - 'quidam homo non est a/bus'. Et hoc de dictis intellige. Natura subalternarum est quod si universalis est vera, particularis est vera, sed non convertitur; et si particularis est falsa, universalis est falsa, sed non convertitur. Hoc similiter est intelligendum de enuntiabilibus. Natura contradictoriarum est quod si una est vera, altera est falsa, et econverso. Et hoc de enuntiabilibus 1 •

IO

15

20

25

Ad ordinis commutationem

Nunc de participantibus utroque termino ad ordinis commutationem est dicendum. 30 l AL

ME manus recentior

' se. intelligendum est.

4 Nl

RO manus recentior

DE PROPOSITIONE

157

De conversionibus

Eorum triplex est conversio: simplex, per acciclens, per contrapositionem. Simplex conversio est quando de predica!to fit subiectum et f. +6vb econverso eadem mane(n)te qualitate propositionis. Et convertuntur 5 simpliciter particularis affirmativa et universalis negativa hoc modo: 'quidam homo est animai; ergo quoddam animai est homo'; 'nullus lapis est homo; ergo nullus homo est lapis'. Regula: si vera est propos1t1o que convertitur simpliciter, vera est sua conversa, et si falsa est, falsa. Convertitur etiam universalis affirmativa, ut dicit 1 Boetius, tantum in paribus terminis, ut 'omnis homo est risi bile'; ergo omne risi bile est homo'. Conversio vero per accidens est quando eadem manente qualitate et mutata quantitate de predicato fit subiectum, et econverso. Et convertuntur per accidens universalis affirmativa et universalis negativa, hoc 15 modo: 'omnis homo est animai; ergo quoddam animai est homo'; 'mdlus lapis est animai; ergo quoddam animai non est lapis'. Regula:

10

si vera est universalis que convertitur per accidens, vera est particularis eius conversa. Conversio autem per contrapositiOnem est quando eadem manente qualitate et quantitate propositionis transpositi termini variantur per infinitum. Convertuntur per contrapositionem universalis affirmativa et particularis negativa hoc modo: 'omnis homo est animai; ergo omne non animai est non homo'; i te m: 'qui da m homo non est lapis; ergo quidam non 25 lapis non est non-homo'. Et sciendum quod quotiens negativa particula(ris) convertitur per contrapositionem, argumentatio est falsa, nisi intelligatur cum constantiaz, quia antecedens potest esse verum sine conseguenti. 20

De conversionis impedimentis 30

Hoc etiam notandum est quod sunt sophistici termini quibus propositionum impeditur conversio. T ales sunt: 'solum', 'tantum', 'preter', 21 transpositi[ transponi f: 1 Desy/1. categ. l, 805B1-5 et Introd. adsy/1. categ., 786B7-13. Videas Petri Abaelardi Dialecticam, p. 2101 sqq.; 3258; 3+733; 37l34sqq.; 4003o_ +06zs ed. De Rijk.

2

158

ARS EMMERANA

'nisi'. Unde hec propositi o non convertitur: 'aliquid est unum solum', 'aliquid est tantum anima l', 'aliquid preter Socratem est homo'.

Item. Dissimilis acceptio terminorum impedit propositionum conversionem, quando scilicet aliter tenetur terminus in predicato, aliter in subiecto. Linde huiusmodi propositiones non convertuntur: 5 'quoddam entimema est verum'; 'quoddam mancipium est bonum'; 'quedam propositio est simplex', nisi tales propositiones dicantur multiplices. Si enim substantive intelligantur hec nomina: 'verum', 'album' 1 , 'simplex', nichil prohibet huiusmodi propositiones converti. Item. Nulla propositio convertitur in qua predicatur terminus 10 qui su bici non potest. Linde huiusmodi propositiones non convertuntur: 'Socrates est al bus', 'Plato disputa t', quia, ut dictum estz, adiectivum nomen adiective retentum su bici non potest. Est tamen locus a simplici conversa in huiusmodi argumcntationibus: 'Socrates est al bus; ergo albus est Socra15 tes' ; 'Plato disputat; ergo disputans est Plato'. Item. Nulla propositio de preterito et de futuro in qua nomen adiectivum ve! adiectivam habens significationem, converti potest. Linde huiusmodi propositiones non convertuntur: 'quoddam album juit Socrates', 'qui da m senex Juit puer'.

De propositione ipothetica

20

Post hec de ipothetica propositione est dicendum. Que sive dicatur composita propositio sive ipothetica, pro eodem habendum est. f. 4-?ra Et dicitur ipothetica quasi conditionalis; ipothesis enim grece conditio dicitur latine. Vel dicitur ipothetica ab 'ipos', quod est sub, et 'thesis', quod est positio; et dicitur ipothetica quasi subpositiva, eoquod una propositi o 25 subponitur alii, vel una oratio. Composita vero videtur non quia habet partes, sed quia habet propositionem partem sui principalem. Omnis enim ipothetica propositio duas habet partes, antecedentem scilicet propositionem et consequentem, ve! aliquid lo co huius ve! illius; ut 'si Socrates est homo, Socrates 30 est animai', hic antecedens est hec: 'Socrates est homo', consequens: 'Socrates est anima l'.

De septem speciebus ipotheticarum

Sunt autem

ipotheticarum

' e.g. 'hic monachus est al/m m' -

propositionum

'quoddam album est hic monaclws'.

septem 2

species:

p. 153IB·I9.

I

5

IO

l5

20

DE PROPOSITIONE

159

conditionalis, localis, causalis, temporalis, copulativa vel coniuncta, disiuncta, adiuncta. Conùitionalis est cuius antecedenti preponitur hec coniunctio 'si', ut 'si tu curris, tu moveris'. Temporalis est in qua adverbium (temporis) ponitur, ut 'dum Socrates currit, Plato movetur'. Causalis est in qua causalis ponitur coniunctio ut 'quoniam Tullius est homo, Tullius est risibile'. Localis est in qua adverbium ponitur loci, ut 'tu sedes ubi ego sto'. Copulativa est, vel coniuncta, in qua per copulativam coniunctionem consequens copulatur antecedenti, ut 'Socrates est homo (et) Brunellus est asinus'. Disiuncta est in qua per disiunctivam consequens copulatur antecedenti, ut 'aliquid currit vel nichil movetur'. Adiuncta est in qua ponitur adiunctionis nota, verbi grati a: 'Magister legit ut discipulus prcificiat'. Et nota quod in conditionali dicitur antecedens illa cui preponitur 'si'; in causali illa cui preponitur causalis coniunctio quocumque ordine proferantur partes. In adiuncta illa est consequens cui preponitur adiunctionis nota. In aliis omnibus ordo attenditur prolationis. Illa enim est antecedens que prius profertur et illa consequens que posterius profertur. Et sunt queùam propositiones de coniuncto vel disiuncto subiecto si ve predicato, que minus peritis videbuntur ipothetice. Verbi gratia: 'et Socrates et Plato est animai'; 'Socrates et legit et disputat'; 'homo vel margarita est lapis'; 'tu es vel non es homo'. Omnes huiusmodi sunt cathegorice. Et est talis differentia istarum ad ipotheticas quia nulla istarum habet propositionem partem sui principalem. De propositionibus inplicitis

Sed dubitatur de huiusmodi propositionibus, que inplicite appellantur: 'Marcus est id quod est T ullius'; 'homo est id quod est animai' ; 'tantus homo est Socrates quantus homo est Plato'. Non enim magis l est ratio f. 47rb quare locales potius dicantur ipothetice quam aliqua istarum. Dicunt quidam huiusmoùi propositiones ipotheticas, quidam 30 cathegoricas. Ego nec approbo nec inprobo. Tutius tamen est ut dicantur ipothetice quam cathegorice. Sed queretur sub qua specie ipotheticarum contineantur. Ad hoc dici potest quod predicta divisi o ipotheticarum non est sufficiens. Sunt enim quedam ipothetice que ficto vocabulo quantitative propositiones dici possunt, ut 'tantus est Socrates quantus Plato'; 35 quedam assimilative, ut 'talis homo est Marcus qualis Tullius'; quedam

25

l coniuncta ex coniunctiva E

p. 160' mercurius E

7 coniunctiva E

9 disiunctiva E

26 Marcus] col/.

160

ARS EMMERANA

substantive, ut 'id quod est Marcus est Tullius'. huiusmocli ipothetice dici clebeant.

si tamen propositiones

De ipotheticis simplicibus

ltem. lpotheticarum alia est simplex, alia composita. Simplex dicitur que nullam propositionem habet partem sui (nisi) cathegoricam; 5 composita dicitur que habet ipotheticam partem sui. Et de simplicibus ipotheticis satis dictum est.

De ipotheticis compositis

Compositarum vero alia constat ex cathegorica antecedente et ipothetica (con)sequente, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai et 10 ipse est sanus'. Alia constat ex ipothetica antecedente et cathegorica ( con)sequente, ut 'si Socrates est homo et i p se est animai, Socrates est substantia'. Alia constat ex duabus ipotheticis, ut 'si Marcus currit et ipse est a/bus, Tul/ius movetur et ipse est coloratus'. !te m. Cum tres sin t partes oppositionis 1 , de una dictum est, id est 15 de propositione. Restat dicere de interrogatione et conclusione.

16 propositione] opposicione E 1

vide supra, p. 1487.

II

Il

DE INTERROGATIONE SIVE QUESTIONE

161

DE INTERROGATIONE SJVE QUESTIONE

Est autem interrogatio oratio responsionis elicitiva. Et sive dicatur interrogatio vel questio sive problema, idem est. Dicitur tamen interdum problema quecumque dubita(bi)lis questio. Unde quest:io sic describitur a Boetio: questio est propositio ducta in dubietatem et in 5 ambiguitatem 1 • De divisione questionum

10

Questionum alia disciplinalis, alia dialetica. Disciplinalis est in qua ponitur ali qua huiusmodi dictionum: 'qui d', 'quale', 'quantum' et similium. Ut: 'quid est homo?', 'quale est animai?', 'quantum est pondus?' Dialetica questio est ad guam est respondere 'sic' vel 'non', ut 'estne mundus eternus? ' De divisione dialeticamm questionum

Dialeticarum autem questionum alia est simplex, alia est composita.2 Simplex eadem est que cathegorica; composita eadem que ipothe15 tica. Simplex est que descendit a cathegorica propositione,J quasi queritur, ut dicit4 Boetius, an predicatus inhereat subiecto, ut in predicto exemplo. Composita questio est que descendit ab ipothetica propositiones, ut 'utrum Marcus est homo, si Tullius est risibi/e'.

De simplicibus questionibus sive problematibus 20

Simplicium autem questionum sive problematum quatuor sunt genera6: de genere, de accidente, de proprio, de diffinitione. De genere fit l questio quotiens queritur de aliquo an ipsum sit genus propositi, f. 47va ut 'utrum anima! est genus?' 22 quonciens( !) E planete E

propositi] proponi (? ve/ proposicioni) si c saepius E genus

De top. d!lf. l, 1174 B 13-15. Cfr. Boethium, De top. d!lf. l, 1176 D 13-1177 A l. JCfr.ibid., 1177A1sqq. 4/bid., 117787-8. s lbid., 1177 A 7-9. 6 Cfr. Arist., Topica I 4, 101 b 17sqq. I

2

+ est

162

ARS EMMERANA

Illa etiam dicitur de genere in qua aliquod substantiale et communius predicatur vel removetur, ut utrum piante sin t rationalia. De accidente questio est qua queritur utrum propositum accidat proposito ut utrum albedo accidat ciano. Illa (etiam dicitur) de accidente que descendit a propositione in qua predicatur vel removetur communius 5 et accidentale, ut utrum cia nus est al bus?' De proprio est questio in qua queritur utrum propositum (pro)prium sit propositi, ut 'utrum (pro)prium est aeris spirando duci?', vel 'utrum proprium est substantie esse susceptibilem contrariorum ?' Illa etiam dicitur de proprio que descendit a propositione in qua predicatur vel 10 removetur accidentale et convertibile, ut 'utrum homo est animai mansuetum natura?'. De diffinitione questio est qua queritur utrum propositum sit propositi diffinitio, ut utrum animai rationale mortale sit dijftnitio hominis. Illa etiam questio est de diffinitione que descendit a proposi tione in qua 15 predicatur vel removetur diffinitio, ut 'utrum omnis albedo est color disareaativus ViSUs?'I Et hec de questione.

7 queritur] predicatur E

8 ve!] ut E

z Cfr. Arist., Topi ca III 5, 119 a 31.

III DE CONCLUSIONE

III

163

DE CONCLUSIONE

Conclusio vero est extrema pars argumentationis cui illativa preponitur coniunctio. Et describitur1 a Boetio sic: conclusio est argumento vel argumentis approbata propositio. Conclusionum alia est probabilis, alia inprobabilis, alia neutra. 5 Probabilis est cui sponte a(c)quiescit animus auditoris. lnprobabilis est que aliquod inopinabile pretendit nec ullam habet veri similitudinem. Nec probabilis nec inprobabilis est illa conclusio que partim veri similitudinem, partim inpro(ba)bilitatem pretendit. De argumentatione 10

Argumentatio est argumenti per orationem explicatio. Quelibet enim argumentatio explicat argumentum, sed nulla significat, sicut econverso conditionalis propositio argumentum significat, sed non explicat. De eius speciebus

Argumentationum quatuor sunt species: sillogismus, entimema, 15 exemplum, inductio. De sillogismo in sequentibus dicetur 2 • Entimema

est argumentatio in qua unum infertur ex uno vel tamquam ex uno, ut 'mundus Jactus est; ergo habuit originem'. Inductio est argumentatio in qua fit progressio a particularibus ad universale vel comparticulare, ubi 'particulare' non particularem intelligas propositionem, sed minus 20 commune aliquod, hoc modo: 'et iste homo est qui unus solus homo est et ille, et tertius, et quartus, et sic de ceteris ergo quilibet homo est qui unus solus homo est; generaliter: 25 omne caput habet quod unum salurn caput habet'. A particularibus ad particulare fit progressio hoc modo : 'et in navi regenda et in civitate et alia re eligendus est rector non sorte sed arte f. 47vb ergo et in scolis l regendis'. 1

Cfr. De top. d!lf. I, 1174C l.

2 pp. 16523 sqq.

164

ARS EMMERANA

Sed hec secunda species inductionis probabilis tantum, non necessaria. Exemplum est argumentatio in qua fìt progressio ab uno simili ad aliud simile, hoc modo: 'iste dignus est suspendio qui a perpetravi t Jurtum 5 ergo ille si mi/iter propter simile'. Sed hec argumentatio non habet locum in dialetica, quia vim (non) habet necessitatis; utilis tamen est in persuasionibus. Et (nota) quod omnis argumentatio est aut necessaria aut improbabilis, sicut quelibet conditionalis aut necessaria est aut impossibilis; similiter omne argu- 10 mentum aut necessarium est aut impossibile.

De argumento

Est autem argumentum ratio rei dubie faciens fìdem, idest factiva fìdei. Propter hanc descriptionem dicunt nonnulli ex nostris (non) fieri argumentum nisi probetur dubium ve! quasi dubium. Quod (si) enim verum est, perit omnis demonstratio, pereunt omnes demonstrativi sillogismi, qui ex per se notis et indemonstrabilibus maximas colligunt propositiones. De argumento apud diversos diverse sunt sententie. Quidam enim dicunt propositionem premissam in argumentatione, quidam dictum propositionis premisse, quidam dictum generalis ipothetice. Sunt autem generales ipothetice ille propositiones quas diciti Apuleius adeo genera! es vel universales ut de qualibet sint vere aut de nullo, ut 'si aliquid est homo, ipsum est animai' ; huius enim propositionis ad quoslibet translata terminos eadem est necessitas; et ideo generalis appellatur. Nos vero dicimus argumentum esse dictum conditionalis ipothetice transformate ab argumentatione. A qualibet enim argumentatione transformari potest conditionalis propositio, sicut a qualibet conditionali su mi potest argumentatio. Verbo grati a: 'celum est rotundum ergo celum est volubile' ; ab hac argumentatione transformari potest ~onditionalis hec: 'si celum est rotundum, celum est volubile' ; et huius conditionalis dictum est: si celum est rotundum celum esse volubile. Hoc ergo est argumentum quod explicatur predicta argumentatione, 9 est aut ex aut est E t

erra t auctor noster.

33 rotundum] volubile E volubile] rotundum E

15

20

25

30

35

III

DE CONCLUSIONE

165

hocest quod dicitur argumentationis conclusione. Qualibet enim conclusione aliud dicitur aliud infertur: infertur significa tu m conclusionis, dicitur argumentum quod argumentatione explicatur. Et de similibus simile iudicium.

De eius speciebus

5

Argumentorum aliud est necessarium tantum, aliud probabile tantum, aliud necessarium et probabile, aliud nec necessarium nec probabile. Necessarium est tantum, ut 'luna interponitur dìametraliter IO ergo sol patitur eclipsim'; tantum probabile est hoc: 'alì qua est mater huius illa diligit eundem'; probabile et necessarium huiusmodi est: 15 'mundus jàctus est ergo habuìt orìginem'; nec probabile nec necessarium est illud quod argumenti nomine consentiendum non est; quale est huiusmodi: 'Diogenes non perdìdit cornua 20 ergo habet cornua'. Et de his hactenus.

De sillogismo

Quoniam inter species argumentationis sillogismus violentior et f. 48ra efficacior est ad contradicentes, ut diciti Aristotiles, ideo de sillogismo 25 dicendum est. Sillogismus est oratio in qua quibusdam positis aliud ab his que posita sunt ex necessitate acciditz. Sillogismorum autem alius est cathegoricus, alius ipoteticus. Ipoteticus est qui constat ex ipotetica proposi tione, ut: 30 'si Socrates est homo, Socrates est animai sed Socrates est homo ergo Socrates est animai'. l dicitur] est diciturE 1

locum invenire non potui.

z Vide Arist., Topica l l, l OOa 25-26.

166

ARS EMMERANA

De sillogismo cathegorico

Cathegoricus est qui constat tantum ex cathegoricis propositionibus, ut 'omnis homo est animai omne risibiie est homo ergo omne risibiie est animai'.

5

Constat autem cathegoricus ex tribus terminis et duabus propositionibus que premittuntur conclusioni. Quarum una dicitur maior propositio, scilicet illa que premittitur; reliqua minor, que eadem est que assumptio. Et ad hoc ut fiat cathegoricus sillogismus, duo sunt necessaria, 10 scilicet modus et figura. Modus disposi ti o propositionum est in sillogismo, figura dispositio terminorum in duabus propositionibus. Aut enim id quod subicitur in prima, predicatur in secunda, et tunc dicitur prima figura; aut idem predicatur h in c in de et diversa subiciuntur, et tunc dicitur secunda figura; aut idem subicitur hinc inde et diversa predicantur 15 et tunc dicitur tertia figura. Et designantur tres termini tri bus appellationibus: unus appellatur medius terminus, alter maior extremitas, tertius minor. In qualibet figura medius terminus est qui communis est propositioni et assumptioni; maior extremitas est qui ponitur cum medio termino in maiori proposi- 20 tione; minor extremitas est qui ponitur cum me( dio) in minori propositione. Ut in hoc patet exemplo : 'omnis homo est animai et omne risibiie est homo ergo omne risibiie est animai' ;

25

'homo' enim medius terminus est, 'animai' maior extremitas, 'risibiie' minor.

De prima figura

Et nota quod in prima figura sillogizatur tum universalis, tum particularis, tum affirmativa tum negativa; in secunda tantum negativa, 30 tum universalis tum particularis; in tertia vero tantum particularis, tum affirmativa tum negativa. Item. In prima figura, cum sint novem modi, in primis quatuor semper concludenda est maior extremitas de minori, sicut et in omnibus l O assumei o E

21 minor ex mai or E ponuntur E

29 silogiscatur (l) si c saepius E

III

DE CONCLUSIONE

167

modis secunde et tertie figure; in sequentibus vero quinque semper minor de maiori. Item. Si altera premissarum fuerit particularis, conclusio erit particularis; hoc non convertitur. Item. Si altera premissarum fuerit 5 negativa, conclusio est negativa, et econverso. Dicitur autem prima figura prima dispositio tenninorum, quia ab ea formatur l secunda et tertia figura; conversa enim maiori proposi tione f. 48rb erit secunda figura, et conversa minori erit tertia. Vel ideo dicitur prima figura quia in ea sillogizatur omne genus pro(b)lematum, vel ideo quia 10 in eius primos modos quatuor omnes alii reducuntur vel ab eis fonnantur. Habet ergo prima figura novem modos. Quorum primus ex universalibus affirmativis colligit universalem affirmativam, ut 'omnis homo est animai omne risibile est homo ergo omne risi bile est animai'. 15 Regula talis : si aliquid predicatur de aliquo et primum subiectum predicatur de secundo, primum predicatum predicatur de secundo subiecto, et hoc universaliter. Secundus prime ex omnibus universalibus constat mediam habens affirmativam, ut 'nullus homo est asi nus omne risibile est homo ergo nullum risi bile est asinus'. 25 Regula talis :

20

si primum removetur a medio universaliter et medium predicatur de postremo universaliter, primum removebitur universaliter. Tertius consta t ex omnibus affirmativis primam habens universalem 30 et duas particulares, ut

'omnis homo est anima l 'quoddam risi bile est homo ergo quoddam risi bile est animai'.

Regula talis: si primum predicatur de medio universaliter et medium de postremo particulariter, primum de postremo predicabitur particulariter.

35

8 minori

ex

maiori E

35 primum [removetur a medio] E

168

ARS EMMERANA

Quartus constat ex universali negativa et particulari affirmativa particularem colligens negativam, ut: 'nullus homo est lapis quoddam risibiie est homo 5 ergo quoddam risibiie non est lapis'. Regula talis : si primum removetur a medio universaliter et primum predicatur de postremo particulariter, primum a postremo removebitur particulariter. Et sciendum quod isti quatuor primi modi prime figure dicuntur 10 sillogismi perfecti et sillogismi extremitatum. Sillogismi perfecti dicuntur quia in eos omnes alii reducuntur vel ab eis formantur. Sillogismi extremitatum dicuntur quia in eis maior extremitas concluditur de minori. Quintus formatura primo conversa conclusione per accidens, ut: 15 'omnis homo est animai omne rìsibile est homo ergo quoddam animai est risibiie'. Regula: Si primum predicatur de medio universaliter et 20 medium de postremo universaliter, postremum de primo predicabitur particulariter et affirmative. Sextus formatur a secundo conversa conclusione simpliciter, ut hic:

f. 4Sva

ergo

J

'nullus homo est asi nus omne risibile est homo nullus asi nus est risi bile'.

25

Regula: si p r i m u m re m o v e tu r a m e d i o un i v e r sa l iter e t m ed i u m predica tu r d e p o stremo un i v e r sa l iter, p o s tre- 30 mum removetur a primo universaliter. Septimus formatur a tertio conversa simpliciter conclusione, ut: 'omnis homo est animai quoddam rìsibile est homo 35 ergo quoddam animai est risi bile'. 8 primum [r] E

15 conversa bis in E

lli

DE CONCLUSIONE

169

Regula: si primum predicatur de medio universaliter et medium de postremo particulariter, postremum de primo predicatur particulariter. 5

10

Octavus ex universali affìrmativa et universali negativa particularem colligit negativam, ut 'omnis homo est animai et nullus lapis est homo ergo quoddam animai non est lapis'. Regula: si primum predicatur de medio universaliter et m ed i um remo ve tu r a postremo uni ve rsal iter, postremum a primo removebitur particulariter. Et reducitur in quartum mutato ordine propositionum universali negativa

15 simpliciter et universali affìrmativa conversa per accidens, hoc modo:

'nullus homo est lapis et quoddam animai est homo ergo quoddam anima l non est lapis'. Nonus constat ex particulari affìrmativa et universali negativa 20 particularem colligens negativam, ut 'qui da m homo est risi bile et nullus asinus est homo ergo quoddam risi bile non est asi nus'. (Regula: 25

si primum predicatur de medio particulariter et m e d i u m re m o v e tu r a p o stremo un i v e r sa l iter, p o stremum a primo removebitur particulariter).

Et reducitur similiter in quartum mutato ordine propositionum, hocest facta de propositione assumptione et de assumptione propositione 30 utraque conversa simpliciter et manente conclusione, hoc modo: 'nullus homo est asi nus et quoddam risibi/e est homo ergo quoddam risi bile est asinus'.

29 prius assucione E

170

ARS EMMERANA

De secunda figura

Sequitur de secunda figura. In secunda autem figura tantum quatuor modis sillogizatur. Primus autem modus constat tantum ex universalibus tantum mediam habens affirmativam, ut hic: 'nullus lapis est homo 5 et omne risibile est homo ergo nullum risi bile est lapis'. Regula: si medium removetur a primo universaliter et idem predicatur de postremo universaliter, primum a 10 postremo removetur universaliter. Et reducitur iste in secundum prime conversa maiori propositione simpliciter. Secundus secunde similiter tantum ex universalibus constat tantum primam habens affirmativam, ut 15 'omnis homo est animai nullus lapis est animai ergo nullus lapis est homo'. Regula: si medium pred icatu r de primo universali ter et idem 20 removetur a postremo universaliter, primum a postremo removetur universaliter. Et reducitur iste in secundum prime duplici facta conversione ordine transposito, assumptione (et) conclusione conversa simpliciter, hoc modo: 25 'nullum animai est lapis et omnis homo est animai ergo nullus homo (est) lapis'. Tertius secunde constat ex universali negativa et particulari affirmativa particularem colligens negativam, ut 30 'nullus asinus est homo et quoddam risibile est homo ergo quoddam risi bile non est asinus'. Regula: si medium removetur a primo universaliter et 35 id(em) predicatur de postremo particulariter, primum a postremo removetur particulariter.

III

DE CONCLUSIONE

171

Et reducitur in quartum prime conversa maiori propositione simpliciter, hoc modo: 'nullus homo est asi nus et quoddam risibile est homo 5 ergo quoddam risibile non est asinus'. Quartus secunde constat ex universali affirmativa et particulari negativa particularem colligens negativam, ut 'omnis homo est risi bile et quoddam animai non est risibile IO ergo quoddam animai non est homo'. Regula: si medium predicatur de primo universaliter et idem removetur a postremo particulariter, primum a postremo removetur particulariter.

l prime figure, hoc f. 48vb modo: maneat prima propositi o et assumatur contradictoria conclusionis, et inferatur contradictoria assumptionis.

15 Et probatur per impossibile per primum modum

De tertia figura

Tertia figura habet sex modos, in quibus omnibus conclusio est 20 particularis. Primus modus constat ex duabus universalibus affirmativis

particularem colligens affirmativam. Verbi gratia: 'omnis homo est animai et omnis homo est substantia ergo quedam substantia est animai'. 25 Regula talis: si aliquorum alterum predicatur de aliquo universali te r quorum al te rum pred icatur de eodem uni versaliter, alterum (de altero) predicatur particulariter. Et reducitur in tertium prime minori conversa proposi tione simpliciter. 30 Secundus modus constat ex universali negativa et universali affirmativa particularem colligens negativam, ut: 'nullus homo est lapis omnis homo est risibile ergo quoddam risi bile non est lapis'. 26 aliquo] altero E

172

ARS EMMERANA

(Regula: si aliquorum alterum removetur ab aliquo universaliter quorum alterum predicatur de eodem universaliter, alterum ab altero removetur particulariter). Et reducitur in quartum prime minori propositione conversa per 5 accidens. Tertius modus constat ex particulari affìrmativa precedente et universali affìrmativa sequente particularem colligens affìrmativam, ut: 'quidam homo est a/bus 10 et omnis homo est risibile ergo quoddam risi bile est animai'. Regula: si aliquorum alterum predicatur de aliquo partictilariter quorum alterum predicatur de eodem universaliter, alterum predicatur de altero particulariter. 15 Et reducitur in tertium prime maiori propositione conversa simpliciter et contrario ordine propositionum, scilicet de maiori propositione facta minori, et econverso. Quartus tertie constat ex universali affìrmativa precedente et particulari affìrmativa sequente particularem colligens affìrmativam, ut: 20 'omnis homo est risi bile quidam homo est a/bus ergo quoddam album est risi bile'. Regula que prius. Et reducitur in tertium prime mmon propositione conversa simpliciter. 25 Quintus tertie figure constat ex particulari negativa et universali affìrmativa particularem colligens negativam, ut: 'quidam homo non est al bus omnis homo est anima] 30 ergo quoddam anima/ non est album'. Regula talis: si aliquorum alterum removetur ab aliquo (particulariter) quorum (alterum) predicatur de eodem universaliter, alterum removetur ab altero particulariter. 35 6 accidens + Regula si aliquorum alterum removetur ab altero universaliter alterum removetur ab altero particulariter 13 aliquoJ altero E 32 aliquo] alio E

Ili

173

DE CONCLUSIONE

Et reducitur in primum modum prime figure per impossibile, sumpta scilicet contradictoria conclusionis cum minori propositione. Sextus modus (consta t) ex universali negativa et particulari affìrmativa particularem colligens negativam, ut: 5 'nullus homo est lapis quidam homo est a/bus ergo quoddam album non est lapis'. Regula:

10

si aliquorum alterum removetur ab aliquo universaliter quorum alterum de eoclem predicatur particulariter, alterum ab altero removetur particulari te r. Et reducitur in quartum prime minori propositione conversa simpliciter. Et hec de tribus figuris sillogismorum.

Notandum quocl universalis affìrmative clesignantur his quatuor literis .f . . J. ·O· ·U·; universales negative his: ·L· ·M· ·N· ·R·; particulares affìrmative (his) tribus: ·A· · S· ·T· ; particulares negative (his) tribus: ·B· ·C· ·D·. Secundum hoc he novem voces designent novem modos prime 20 figure: 15

V/0 ·NON· EST· LAC · VIA·

i MEL·

VAS· ERB · ARC; f. 49ra

he quatuor voces designant quatuor modos secuncle figure:

REN · ERM · RAC · OBD · ; sex modi tertie figure his sex designantur:

EVA· NEC ·AUT· ESA· DUC · MAC •.

25

16-17 particulares [affirmative tribusl E

19 de

signent E

22 modos [prime] E

174

ARS EMMERANA

IV

DE NUGATORIIS

De locutione nugatoria

Omnis locutio est nugatoria in qua ex eadem parte orationis fit inutilis repetitio eiusdem termini, ut: 'Socrates est homo homo al bus'. Item. Omnis locutio nugatoria est in qua due dictiones copulantur in quarum alterius significatione significatio relique intelligatur, ut: 5 'homo et animai su n t Socrates et homo su n t'. Item. Omnis locutio nugatoria est in qua coniunctione copulativa tantum interposita eadem dictio si bi copulatur, ut: 'homo et homo sunt', nisi dictio fuerit numerale vel pronomen demonstrativum. [Obicitur: 'homincs sunt; ergo homo et homo sunt'. Instantia: 'nunc vivunt anime; 10 ergo mmc vivit anima']

Sed quia 'duo' est numerale nomen, ideo competens est ista locutio: 'duo et duo su n t quatuor'. Similiter 'iste' pronomen demonstrativum; ideo conveniens est ista locutio: 'iste et iste sunt albi'. Item. Omnis locutio est nugatoria in qua ex eadem parte locu- 15 tionis due dictiones ponuntur quarum significationes semper eidem conveniunt, ut: 'homo risibilis legit'. Item. Quotiens due dictiones iunguntur ex eadem parte orationis quarum significationes numquam conveniunt eidem, nugatoria est locutio, ut 'asinus risibilis currit' ; homo rudibilis ambulat'. 20 Item. Quotiens hec di etio 'qui' interponitur tali bus dictionibus quarum significationes vel semper eidem vel numquam eidem conveniunt, nugatoria est locutio, ut 'homo qui est rudibilis'; asinus qui est risibilis'. Item. Nugatoria est locutio quotiens totum parti vel pars toti annu(mer)antur, ut: 'Francia et Parisius', 'Parisius et Francia'. 25 Item. Nugatoria est locutio ex inepta demonstratione, ut si clemonstrato asino dicam: 'iste homo currit', et econverso. [Et sciendum est quod non est idem nugari et nugatoriam prcif'erre locutionem, quia contingit aliquem non nugatoriam sed tamen congruam locutionem proferentem nugari. Ut si demonstr(at)o asino quis dicat: 'iste homo legit' nugatur, nec tamen nuga- 30 toriam profert locutionem, quia illa tantum dicenda est nugatoria que numquam nisi nugatorie proferri potest.j

li et anima E 20 rudibilis] risibilis E 23 ut strato] demostro E 29 tamen] tantum E

+

homo est risibilis E

27 demon-

V

ARS BURANA

ARGU MENTUM

INTRODUCTORIA DIALETICE

179

De ratione disserendi dialetice De sono De voce De dictione De nomine De verbo De oratione

179 179 179 179 180 181 181

DE PROPOSITIONE

183

De propositionibus De propositione cathegorica eiusque partihus De dictionibus De nomine . De pronomine De verbo De orationibus De signo et copula De propositionibus participantibus Utroque termino Ad eundem ordinem De habitudine oppositarum Ad ordinis commutationem De conversione simplici De huius conversionis inpedimentis De conversione per accidens De conversione per contrapositionem De propositione ypothetica eiusque speciebus DE INTERROGATIONE

De interrogatione dialetica eiusque speciebus DE CONCLUSIONE

De argumento De argumentatione eiusque speciebus De inductione . De exemplo De entimemate De sillogismo eiusque divisione De materia sillogismi

183 183 183 184 184 184 185 185 186 187 187 188 189 189 189 189 190 190 192

192 193 193 194 194 194 194195 195

De forma sillogismi De sillogismo cathegorico De tribus figuris De coniugationibus De exclusione inutilium De modis De quibusdam notulis De modis prime figure De modis secunde figure De modis tertie figure De propositionibus modalibus De dicto sive de enuntiabili De enuntiabilium divisione Quomodo sumantur appellationes dictorum De appellationum suppositionibus .

196 196 196

198 198 199 199 200 203 205 207 208 209 209 211

SIGLA

B

codex Buranus (Monacensis 4652) saec. XII adfin. manus quae correxit B manus quae est in margine B scripsi expunxi(t)

<

)

supplevi(t) usque ad

< ...... )

lacunan1 esse censeo

+

addit

(

)

omittit

( ?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

ARS BURANA

INTRODUCTORIA DIALETICE

De ratione disserendi dialetice

Rationis disserendi dialetice tres sunt partes: propositio, interrogatio, et conclusio. Sed quia quelibet istarum partium suas habet 5 partes, scilicet dictiones, et dictiones sunt voces et vox est sonus, - a sono tamquam ab altiori incipiendum est. De sono

So nus sic describitur: so nus est quicquid auri bus percipitur, ut strepitus pedum, fragor arborum, collisio lapidum. 10 Sonorum alius vox, alius non-vox. Sonus vox idem est quod vox. De voce

Vocum alia significativa, alia non-significativa. Significativa est que aliquid significa t, ut hec d ictio 'homo' ; non-significativa est que nichil significat, ut 'blictrix'. 15 Vocum significativarum alia significativa ad placitum, alia naturaliter. Significativa ad placitum est que ex institutione hominum aliquid significat, ut hec d ictio 'dominus'. Significativa naturaliter est que sola natura aliquid significat, ut gemitus infirmorum, mugitus boum, latratus canum. Vocum significativarum ad placitum alia dictio, alia oratio. 20

De dictione

Dictio sic describitur: dictio est vox significativa ad placitum cuius nulla pars extra significa t. Per hoc quod additur 'significativa ad placitum', removentur voces naturaliter significantes. Dictionum alia nomen, alia verbum. Sed quamvis gramatici dicant 25 esse octo partes orationis, dyaletici dicunt tantummodo esse duas,

+

l INTRODUCTORIA DIALETICE Sacti( !) Spiritus adsit gratia B 9 pedumJ p. B lap. B 17 dic. B 21 prius dictio) dic sic persaepe B 22 hoc Be 25 alterum (esse) B

f. l 04-r

180

ARS BURANA

scilicet nomen et verbum, propter duas principales partes cathegorice propositionis, scilicet subiectum et predicatum: nomen enim est nota eorum que subiciuntur; verbum autem est nota eorum que de altero dicuntur, ides predica(n)tur. Hec autem discordia que videtur esse inter dyaleticos et grama- 5 ticos, per largiorem et strictiorem istarum dictionum acceptionem, scilicet nominis et verbi, ad concordiam reducitur. Dyaleticus enim omne id comprehendit sub 'verbo' quod gramaticus, et plura, quia parti ci pia; dyaleticus o m ne id comprehendit sub 'nomine' quod gramaf. I04v ticus, et plura, quia pronomina et quedam adverbia que subici [ possunt. 10 Nam ea adverbia que subici non possunt, et coniunctiones et prepositio(nes) et interiectiones non sunt partes orationis, sed colligamenta partium orationis, iclest J'ncathegoremata quasi consign!ficantia propter exilitatem sue significationis.

De nomine

15

Nomen sic describitur: nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars extra significat. Per hoc quod aclditur 'sine tempore', removetur verbum quod significat cum tempo re; per hoc quod additur 'cuius nulla pars extra sign!ficat', removetur oratio, cuius partes extra significant. 20 Et sciendum quocl dyaleticus quandoque largius, quandoque strictius accipit hanc dictionem 'nomen'. Largius, et tunc comprehendit sub 'nomine' nominativos et obliquos nominis et pronominis et quedam adverbia localia et temporalia que subici possunt, ut supra dictum esti ; strictius, et tunc comprehendit sub 'nomine' tantum nominativos nominis 25 et pronominis auctoriatate Aristotilis, qui dicit 2 : "'Catonis' et 'Catoni' non sunt nomina, sed obliqui non1inun1", ut 'non-homo' non est nomen, sed infinitum nomen. Secundum hoc addendum est in descriptione: 'finita et recta'; 'finita' ad remotionen1 infinito rum nominum, ut 'non-homo', 30 'recta' ad remotionem obliquorum.

6 exceptionem B 7 nomen et verbum B 13 synchathel cathegorice] chee B goremata ( !) B consignificantiva ( !) B 16 (est) B 18 cum Be sine B !9 nulla Be nullus B 27 obliqui . . . . . . ut Be 28 infini(ta)tum Be secundum] sm B addendum Be agendum B 29 infini(ta)torum Be 30 recta + [enim) Be l

p. 1809-10.

2

De lnterpr. 2, 16a32-b 1.

INTRODUCTORIA DIALECTICE

181

De verbo

Verbum sic describitur: verbum est vox significativa ad placitum cum tempo re. Per hoc quod additur 'cum tempore' removetur nomen, quod significat sine tempore. 5 Dyaleticus quandoque largius, quandoque strictius accipit hanc dictionem 'verbum'. Largius, et tunc comprehendit sub 'verbo' tempora cuiuscumque modi; strictius, et tunc comprehendit sub verbo tempora tantum indicativi modi. Secundum hoc addendum est in descriptione: 'finita et recta': 'finita' ad remotionem infinitatorum verborum, ut 'non 10 legebam'; 'recta' (ad) remotione(m) obliquorum: omnes enim modi dicuntur obliqui preter indicativum. Quod autem ponitur in descriptione nominis 'sine tempore' ad remotionem verbi, quod significat l cum tempore, videtur esse falsum. f. !05r Obicitur enim de huiusmodi dictionibus 'dies', 'mensis', 'annus', que cum !5 significent tempus, videntur significare cum tempore. Ad quod dicendum est quod nomen tantum significat tempus; verbum autem consignificat tempus ve! significat cum tempore. Consigni.ficare autem tempus nil aliud est quam preter principalem verbi significationem indicare actum esse in presenti ve! fuisse in preterito ve! fore 20 in futuro. Dicto de dictione restat dicendum de oratione.

De oratione

Oratio sic describitur: oratio est vox significativa ad placitum cuius partes extra significant. Nec addendum in descriptione :finita et 25 recta' nec 'cum tempore' nec 'sine tempore'. Orationum alia perfecta, alia imperfecta. Perfecta est qua per se posita uti possumus ad loquendum, ut 'Socrates currit'; 'per se sumpta' additur propter quasdam species imperfecte orationis quibus per se sumptis uti non possumus ad loquendum nisi interrogatione premissa, ut 30 'quis wrrit ?' ; 'homo a/bus'. Perfecte orationis, ut dicit 1 Boetius in angustissima divisione, quinque sunt species: enuntiativa, imperativa, optati va, interrogativa, deprecativa ve! votiva. Enuntiativa est qua aliquid enuntiamus, ut 5 (strictius) Be 8 modo B attendendum B discripcione B 12 (si ne) Be 12-[ 3 (ad remotionem) Be 13 verbum B (esse) Be 27 sortes B sumta B 29 sumtis B 31 diversione B 1

Cfr. De sy/1. catea. I, 797 B 1 l sqq.

182

ARS BURANA

'Socrates currit'. Imperativa est qua aliquid imperamus, ut 'lege librum'. Optativa est qua aliquid optamus, ut 'essem bonus dyaleticus'. Interrogativa est qua aliquid interrogamus, (ut) 'estne celum volubile?'. Deprecativa ve! votiva est qua aliquid deprecamur ve! invocamus, ut 'a desto mi chi Deus'. Et sciendum est quod deprecativa ve! votiva sepe est species s imperative orationis. Frequenter enim in ea ponitur verbum imperativi modi. Et sciendum quod imperativa oratio sepe est imperfecta constans ex nominativo casu et ex adverbio vocandi. Et reliquis obmissis de sola enuntiativa agamus. Enuntiativa oratio est idem quod propositio. IO

1 socrates] so· sic persaepe B

6 (im)perativi Be

I

I

183

DE PROPOSITIONE

DE PROPOSITIONE

De propositionibus

Propositio est oratio verum vel falsum significans. Et sciendum est quod propositionum alia est cathegorica, alia ypotetica. Cathegorica est que habet subiectum et predicatum, ut 'Socrates currit'. Et dicitur 5 cathegorica a verbo 'cathegorizo, - zas', quod est 'predico- cas', idest cathegorica quasi predicativa. Ypotetica que habet in sui constitutione J duas propositiones, f. 105v antecedentem et consequentem, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai'. Et dicitur ypothetica ab 'ipo', quod (est) 'sup', et 'thesis', quod est t o 'positio' ; in de ypothetica quasi subpositi va.

De propositione cathegorica eiusque partibus

Cathegoricarum propositionum duo sunt principales termini, scilicet subiectus et predicatus, due secundarie partes, signum et copula. Subiectus terminus est quo comperitur de quo fiat senno; predicatus 15 terminus est quo comperitur quid dicatur de subiecto. Signum est per quod dinoscitur an propositio sit universalis vel particularis. Copula est qua copulatur predicatum subiecto. Que omnia patent in hoc exemplo 1 : 'omnis homo est animai'; 'omnis' est signum, 'homo' est subiectus, 'animai' predicatus; hoc verbum 20 substantivum 'est' est copula. Subiectus et predicatus termini appellantur, quia terminant altrinsecus cathegoricam propositionem. Et quia termini quandoque sunt dictiones, quandoque orationes, videndum est quid possit subici et quid predicari. Primo restat dicendum de dictione.

De dictionibus

Dictionum alia nomen, alia pronomen, (alia verbum).

25

3 chategorica si c persaepe B 1

4so· B

5 chategorizo B

Cfr. Boethium, De 9']/· categ. l, 798A 14-16.

1S (quo) Be

24 (quid) Be

184

ARS BURANA

De nomine

Nominum alia substantiva, alia adiectiva. Substantiva tam in nominativo singulari guam in nominativo plurali subiciuntur et predicantur, ut 'homo est animai', 'homines sunt ani malia'; in obliquis vero tantum subiciuntur, auctoritate Aristotilis, qui diciti; "omnium contrariorum 5 eadem est disciplina"; iste genitivus 'contrariorum' subicitur universaliter. Similiter in dativo, ut 'cuilibet homini convenit ha bere unum caput'. Similiter in accusativo, ut 'quemlibet hominem verum est ha bere unum caput'. Similiter in ablativo ut 'a quolibet homine habetur unum caput'. Adiectiva vero tam in nominativo singulari guam in nominativo IO plurali tantum predicantur. In obliquis vero nec subiciuntur nec predicantur. Si vero substantivantur in neutro genere, regulam servant substantivorum, ut 'nigrum est coloratum', 'nigra sunt colorata'. De pronomine

De pronomine est dicendum. Pronomen prime et secunde per- 15 sane subiciuntur et non predicantur. Priscianus enim dicit 2 : nemo f. 106r poteri t di cere J : 'ego su m ego' 'tu es tu'. Pro nomina tertie persone regulam servant substantivorum. Reliqua vero pronomina, scilicet possessiva, regulam servant adiectivorum. Si vero substantiventur in neutro genere, regulam servant substantivorun1, ut 'meum est meum', 'tua sunt tua'. 20 De verbo

De verbo est dicendum. Omnia verba indicativi modi predicantur in eo quod sunt verba, relique vero nec subiciuntur nec predicantur in vi verborum retenta; 'in vi verborum' dico propter verba infìnitivi modi que subiciuntur et predicantur in vi nominum retenta, ut 'legere est agere', 25 'lectio est actio'. Participia regulam servant adiectivorum. Si vero substantivantur in neutro genere, regulam servant substantivorum. Pleraque adverbia nec subiciuntur nec predicantur. 'Pleraque' dico propter adv(er)bia localia (et) temporalia (et) qualitativa, que 30 subiciuntur tantum. 4 (tantum) Be

7 quilibet B

11 (tantum) Be

23 (predicantur) Be

'Anal. Pr. I l, 24a21; I 36, 48b5; Topica I 14, 105b5 et 23; II 3, 110b20 et passim; 2 locum invenire non potui. Soph. El. IO, 171a36; 15, 174b37.

I

DE PROPOSITIONE

185

Coniunctiones et prepositio11es et i11teriectiones non subiciuntur nec predicantur. Dicto de dictione restat dicendum de oratione.

De orationibus

Orationum alia perfecta, alia imperfecta. Perfecta oratio 11ec subicitur nec predicatur; in ea e11im est subiectus termi11us et predicatus termi11us. Imperfecta oratio constans ex duobus 11omi11ativis substa11tivis copulatis per copulativam coniu11ctionem subicitur et predicatur, ut 'Socrates et Plato sunt homines' ; 'homines sunt Socrates et Plato'. 10 Item. Oratio constans ex nomine substantivo et adiectivo subicitur et predicatur ut 'homo al bus est animai', 'anima/ est homo a/bus'. Item. Oratio diffinitiva subicitur et predicatur ut 'anima/ rationale mortale est homo', 'homo est anima/ rationale mortale'. Item. Oratio que est appellatio enu11tiabilis, subicitur et predica15 tur ut 'verum est Socratem esse hominem', 'Socratem esse hominem est verum'. Item. Oratio constans ex duobus obliquis subicitur tantum, ut 'Socratis et Platonis est hec res'. Nam si dicatur: 'hec res est Socratis et Platonis', non solum illi duo obliqui predicantur, sed hec oratio: 'est Socratis et Platonis'. Et quia multa possunt subici et multa possunt predicari, hec 20 ad exemplum dieta sufficiant. Dicto de principalibus partibus cathegorice propositionis, scilicet subiecto et predicato, restat dice11dum de signo et copula. f. 106v 5

De signa et copula

Sig11um et copula sunt ut supra 1 habuimus. Et scie11dum quod 25 verbum substantivum numquam est copula 111SI positum inter duos nominativos. Si vero ponatur cum obliquis, 11011 est copula sed pars predicati. Sig11orum aliud universale, aliud particulare. Universale est quod u11iversalitati aliquorum convenit aut per affirmationem aut per negatio30 nem. Per affirmationem, ut 'omnis' 'quilibet'; per negationem, ut 'nemo', 'nullus'. Particulare est quod particularitati aliquorum conve11it aut per 9 bis sor B 11 homo (est) al bus est B 15 bis sor· B 17 prius socratis] sortis Be sor· B 18 sortis B planis Be pla· B 21 chathegorice B 25 in(ter) Be alterum sortis B 29 affìrmacionem ex negacionem B l

p. 183IS-I7.

186

ARS BURANA

affirmationem aut per negationem. Per affirmationem, ut 'quidam', 'alter'; per negationem ut 'quidam non', 'alter non'. Ex hac bimembri divisione sequitur quadrimembris propositionum divisio, scilicet quod propositionum alia est universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Universalis est que habet universale signum in subiecto, ut 'omnis homo est animai'; particularis est que habet particulare signum in subiecto, ut 'quidam homo est animai'; indefinita est que habet terminum communem in subiecto sine signo, ut 'homo est animai' ; singularis est que habet proprium nomen in subiecto vel aliquid loco proprii nominis; proprium nomen, ut 'Socrates currit'; aliquid loco proprii nominis, ut 'iste homo currit'. Et sciendum est quod propositionum alia est affirmativa, alia negativa. Affirmativa est qua aliquid affirmatur, ut 'homo est animai'; negativa est qua aliquid negatur, ut 'homo non est animai'. Sciendum quod prior divisio, scilicet quadrimembris, dicitur esse secundum quantitatem: quod enim propositio si t universalis ve! particularis vel indefinita, ex pluralitate subpositorum provenit; quod autem sit singularis, ex singularitate suppositi provenit. Et omnis singularitas et pluralitas ex numero provenit, et numerus est quantitas. Quare dicetur esse secundum quantitatem. Querenti autem quanta sit propositio, respondendum est: universalis ve! partiwlaris vel indifinita ve! singularis. Sequens vero divisio, scilicet bimembris, dicitur esse secundum qualitatem. Quod enim propositione aliquid negatur vel affirmatur inest ei quedam qualitas. Quare dicatur esse secundum qualitatem. Querenti autem qualis sit propositio, respondendum est: affirmativa ve! negativa. Queritur etiam de quantitate huius propositionis: 'omnis homo et quidam asinus sunt'. Quam quidam dicunt esse universalem propter signum universale quod est ante subiectum; quidam dicunt eam mixte quan-1 f. l07r titatis propter signa diversarum quantitatum; quidam dicunt eam nullius quantitatis. De propositionibus participantibus

Cathegoricarum propositionum alie participant aliquo termino, 3 quadri[b]membris B l O sor· B 12 alterum (est) Be 17 vel indefinita [ve l] B 18 (si t) 20 quer(en)ti B 29 (ante) Be (dicunt) Be 31 quantitatis + notandum quod quando hec negativa parti c ula 'non' preponitur signis universali bus, effìciuntur signa particularia negativa, ut 'non-omnis' tantum vale t quantum 'quidam non'. in summo f. l 06v superscripsit Bm ( = Be?) 3 3 categoricam B Be

5

10

15

20

25

30

l

DE PROPOSITIONE

187

alie nullo. Aliquo participant que aliquem terminum habent communem, ut 'Socrates est homo', 'Plato est homo'; nullo participant que nullum terminum ha ben t communem, ut 'Socrates legit', 'Plato disputat'. Propositionum participantium aliquo termino alie participant altero tantum, 5 ali e utroque; altero tantum ut 'Socrates est homo', 'P lato est homo'; utroque, ut 'omnis homo est animai', 'quidam homo est animai'.

Utroque termino

Propositionum participantium utroque termino alie participant ad eundem ordinem, alie ad ordinis commutationem. Ad eundem IO ordinem, ut 'omnis homo est animai', 'qui da m homo est animai' ; ad ordinis commutationem, ut 'quidam homo est animai', 'quoddam animai est homo'. De propositionibus participantibus ad ordinis commutationem est omittendum1 et de propositionibus participantibus utroque termino ad eundem ordinem est agendum.

Ad eundem ordinem

15

Harum quedam sunt contrarie, quedam subcontrarie, alie subalterne, alie contradictorie. Contrarie sunt universalis affirmativa et sua universalis negativa participantes utroque termino ad eundem ordinem, ut 'omnis homo est animai'- 'nullus homo est animai'. Subcontrarie 20 sunt particularis affirmativa et sua particularis negativa, ut 'quidam homo est animai' - 'qui d a m homo non est animai'. Subalterne sunt universalis affirmativa et particularis affirmativa, et universalis negativa et particularis negativa, ut 'omnis homo est animai', - 'qui da m homo est animai', 'nullus homo est animai' 'quidam homo non est animai'. Contradicto25 rie sunt universalis affirmativa et particularis negativa, universalis negativa et particularis affirmativa, ut 'omnis homo est animai' - 'quidam homo non est animai', 'nullus homo est animai' - 'quidam homo est

2 sor· B 3 (habent) Be sor· B 5-6 Socrates . . . . . . quidam homo est animai) sor· (in rasura?) est homo utroque ut sor- est homo p lato est homo B 9 commutacionem [alie] B 17 contra(dicto)rie Be 18 (sua) Be 20 (sua) Be ' Vide autem irifra, p. 189' sqq.

188

ARS BURANA

animai'. Quod (ut) evidentius a(p)pareat, per figuram subscribatur:

UNIVAFF

CONTRARIE

UNIVNEG.

PART.AFF

SUBCONTRARIE

PART.NEG.

De habitudine oppositarum

Restat dicendum de habitudine harum propositionum. Sed primo triplex materia prenotetur, scilicet naturalis, contingens, remota. Naturalis materia est cum predicatum naturaliter habet inesse suo subiecto, ut 'homo est animai'. Contingens materia est eu m predicatum tu m potest ad esse tu m potest abesse sine subiecti corruptione, ut 'homo est al bus'. Remota materia est cum predicatum nec potest nec poterit nec potuit in esse subiecto, ut 'homo est lapis'. f. 107v Contrariarum !ex et natura est quod si una est vera, reliqua est falsa. Sed non convertitur quod si una sit falsa, reliqua sit vera. Ambe enim false inveniuntur in contingenti materia, ut 'omnis homo est albus' ' nullus homo est al bus'. Subcontrariarum le x et natura est: si una est falsa, reliqua est vera. Sed non convertitur. Ambe enim inveniuntur vere in contingenti materia, ut 'quidam homo est al bus' - 'quidam homo non est albus'. Subalternarum !ex et natura est quod si vera est universalis, vera est et eius particularis subalterna. Unde si hec est vera: 'omnis homo est animai', hec est vera: 'quidam homo est animai'. Sed non convertitur. Ambe enim vere inveniuntur in contingenti materia, ut 'quidam homo est albus', 'quidam homo non est albus'. Contradictoriarum !ex et natura est quod si una est vera, reliqua est falsa, et converti tu r. Unde si hec est vera 'quilibet homo est animai', hec est falsa: 'quidam homo non est animai'; et convertitur.

5

10

J

15 falsa] vera B

16 vera] falsa B

24 quilibet ex quidam B

15

20

25

l

DE PROPOSITIONE

189

Ad ordinis commutationem

Dicto de propositionibus participantibus utroque termino ad eundem ordinem, restat dicendum de propositionibus participantibus utroque termino ad ordinis commutationem. Quarum triplex est con5 versio: simplex conversio, conversio per accidens, conversio per contrapositionem. De conversione simplici

Simplex conversio est quando de subiecto fit predicatus et econverso, manente eadem qualitate et quantitate propositionum. ConIO vertuntur autem per hanc conversionem universalis negativa et particularis affirmativa, ut 'nullus homo est lapis' ~ 'nullus lapis est homo', et' quidam homo est animai' ~ 'quoddam animai est homo'. Et sciendum quod i Ila que convertitur et in guam convertitur debent se segui in eadem veritate et falsitate; alioquin una non poteri t esse conversa alterius. Dicit 1 etiam 15 Boetius quod universalis affinnativa convertitur in paribus terminis, ut 'omnis homo est risi bile' ~> 'omne risi bile est homo'.

De lwius conversionis inpedimentis

Hanc autem conversionem multa inpediunt. lmpedit enim eam verbum presentis temporis, verbum preteriti, verbum futuri. Verbum 20 presentis temporis inpedit quod de subiecto non potest fieri predicatus, ut 'homo currit'. Verbum preteriti temporis in hoc impedit quod non sequitur: 'si aliquis senex jùit puer, aliquis puer .fùit senex'. Verbum futuri temporis in hoc inpedit quod non sequitur: 'si alìquis puer erit senex, aliquis senex eri t puer'. lnpedit etiam quod idem est subiectus et predicatus, 25 ut 'homo est homo'. lnpedit etiam quod id quod subicitur non potest predicari, ut 'quidam homo est quoddam animai'. Nam si dicas 'quoddam animai est quidam homo', hic non est predicatum quod ante fuit subiectum.

De conversione per accidens

Conversio per accidens est quando de subiecto [ fit predicatus f. 108r 30 et econverso, manente eadem qualitate, mutata vero quantitate proposi-

tionis. Dicitur autem converti per accidens quasi per alienum, eoquod 20 (in)pedit B I

24 (est) Be

26-27 nam ..... quidam homoJ Be bis in B

De syll. categ. l, 805 B 1-5 et Introd. ad syll. categ., 786 B7-13.

31 eo Be ea B

190

ARS BURANA

propositio unius quantitatis convertitur in propositionem alterius quantitatis. Et convertuntur per hanc conversionem universalis affirmativa in particularem affirmativam, universalis negativa in particularem negativam, hoc modo: 'omnis homo est animai'-->- 'quoddam animai est homo', 5 'nullus homo est animai' -->- 'quoddam animai (non) est homo'.

De conversione per contrapositionem

Conversio per contrapositionem est quando de subiecto fit predicatus, et econverso, manente eadem quantitate et qualitate propositionis utroque termino infinitato. Infinitare autem terminum est negativam particulam 'non' ei preponere. Et convertitur per hanc 10 conversionen1 universalis affirmativa, ut 'omnis homo est animai' ~ 'omne non-animai est non-homo' ; particularis negati va ut 'qui da m homo non est animal' ~ 'quoddam non-animai non est (non-)homo'. Et dicitur conversio per contrapositionem eoquod termini finiti a quibus fit conversio, contraponantur terminis infinitis in quos fit. 15 Hec autem non potest esse conversio, quia iste terminus 'nonanimai' non est iste ten11inus 'animai', et iste terminus 'non-homo' non est iste terminus 'homo'. Ad hoc potest dici quod hec conversio est irregularis. Non enim oportet in ea servari quod in aliis servatur. Vel potest dici quod Boetius 20 tantum duplicem assignavit conversionem, scilicet simplicem et conversionem per accidens. Et quod non aliud attendit nisi quod in una 1 esset finitus et subiceretur, in alia esse t infinitatus et predicaretur.

De propositione ypothetica eiusque speciebus

Dicto de cathegoricis propositionibus participantibus utroque 25 termino ad eundem ordinem et de propositionibus participantibus ad ordinis commutationem, restat dicendum de ypoeticis. Quarum septem sunt species: conditionalis, temporalis, localis, causalis, copulativa, disiuncta, adiuncta. Conditionalis est illa propositio in qua ponitur nota conditionis, 30 ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai'. Temporalis est illa in gua 4 (hoc modo )Be 10 (non) Be preponere Be proponere B 16-17 (non) animai Be 22 (non) Be aliud + lacuna trium litteramm 25 chategoricis B 27 yphoteticis ( 1) B 29 adiuncta] adiectiva B 30 condici(on)alis Be 31 bis sor· B ' se. propositione.

l

5

10

15

20

25

30

DE PROPOSITIONE

191

ponitur temporale adverbium, ut 'Socrates legit, quando Plato disputat'. Localis est que constat ex duabus propositionibus interposito locali adverbio, ut 'Socrates legit, ubi Plato disputat'. Causalis est cui preponitur nota causalis, (ut) 'qui a Socrates est homo, Socrates est animai'. Copulativa est ubi interponitur copulativa coniunctio, ut 'Socrates legit et Plato disputat'. Disiuncta est ubi interponitur disiunctiva coniunctio 'vel', ut 'Socrates legit vel Plato disputat'. Adiuncta est in qua ponitur nota adiunctionis, ut 'Socrates legit ut Plato prcficiat'. Dicto de speciebus ypotetice propositionis earum veritatem et falsitatem exequamur. Omnis igitur conditionalis est vera cuius antecedens non potest esse verum sine consequente, ut J 'si Socrates est homo, f. tosv Socrates est animai'. Item. Omnis conditionalis falsa (est) cuius antecedens ve! potest ve! potuit ve! poterit esse verum sine consequente, ut 'si Socrates est homo, Socrates est asi nus'. In temporali et causali: si antecedens est falsum et consequens verum, nugatoria est. Item. Omnis copulativa falsa cuius altera pars falsa. Item. Omnis disiuncta vera, cuius altera pars vera. Item. Omnis adiuncta vera in qua aliquid vere ostenditur fieri causa alterius. Ypoteticarum propositionum alia simplex, alia composita. Simplex est que non habet ypoteticam propositionem partem sui, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai'. Composita est que ha be t ypoteticam propositionem partem sui, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai et ipse est substantia'. Et dicitur ypotetica composita non ideo quod in sui constitutione habeat propositionem, sed quia habet ypoteticam propositionem in sui constitutione. De composita est omittendum et de simplici agendum, scilicet de conditionalibus. Conditionalium autem alia constat ex affirmativa antecedente et affirmativa consequente, ut 'si Socrates est homo, Socrates est animai'; alia ex negativa antecedente et negativa sequente, ut 'si Socrates non est homo, Socrates non est animai'; alia ex affirmativa antecedente et negativa consequente, ut 'si Socrates est homo, Socrates non est asinus'; alia ex negativa antecedente et affirmativa consequente, ut 'si dies non est, nox est'.

l sortes Il 3 sor· B 4 sor· bis Il 5 sor· Il (et) Be 7 adiunctiva Il 8 sor· Il 9-1 O veritati et falsitati Il 11 sor· Il 12 sor· Il 14 bis sor· Il 15 prius (est) Be 21 bis sor· Il 22 bis sor· Il 26 et (de) Be 29 bis sor· Il anima] ex homo B 31 ante(ce)dente Jlc 32 prius socratesj sor [non) Be sor· Il

192

ARS BURANA

II

DE INTERROGATIONE

Dicto de propositione restat dicendum de interrogatione. Interrogati o est illicitiva responsionis allo eu ti o. lnterrogationum alia dyaletica, alia disciplinalis. Dyaletica est ad guam sufficit responderi 'ita' ve! 'non', 'verum' ve! 'falsum'. Disciplinalis est in qua ponitur aliquid isto rum termino rum: 'qui s', 'qualis', 'quantus'. De disciplinali est 5 omitt(en)dum et de dyaletica est agenclum. De interrogatione dialetica eiusque speciebus

Dyaletica alia est dubia, alia non dubia. Dubia est ut 'suntne astra paria?' ; non-dubia, ut 'estne Socrates homo?'. De non-dubia est omittendum et de dubia agendum. Dubiarum alia est clubia ex sola ignorantia, alia ex diductu rationum. Ex sola ignorantia, ut 'suntne a stra paria?' ; hec enim ex viti o nature ignoramus. Ex diductu rationum, ut 'suntne plura vera veljàlsa?'. lnterrogationum alia cathegorica, alia ypotetica. Cathegorica est que descendit a cathegorica proposi tione ut 'estne Socrates homo?' ; hec enim descendit ab hac: 'Socrates est homo'. Ypotetica est que descendit ab ypotetica propositione, ut 'estne Socrates homo, si Socrates est animai?' ; hec enim descendit ab hac: 'si Socrates est animai, Socrates est homo'. f. 109r Et notandum est quod quecumque dieta sunt de cathegorica propositione, de eius questione dieta intelligantur, excepto quod nulla habet questio subiectum et predicatum. Et quecumque dieta sunt de ypotetica propositione, de eius questione dieta intelligantur, excepto quod nulla questio habet antecedens et consequens. Sic dicto de duabus partibus, scilicet propositione et interrogatione, restat dicendum de conclusione.

3 dis(ci)plinalis Be 5 quantus ex quantis B 6 (de) Be 9 sor· B 13 diductu ex deductu B 14 chategorica si c semper B 15 sor- B 16 sor· B 17 bis sor. B 18 bis sor· B 19 [sor· est homo et notandum est quod quecumque (f. l 09r) dieta sunt de chategorica proposicione] Be et notandum . . . . . . proposicione bis in B 21 (questio) Be 22 (dieta) Be

10

15

20

25

III

III

193

DE CONCLUSIONE

DE CONCLUSIONE

Conclusio est argumento ve! argumentis approbata propositio. Et quia conclusio est propositio, ea que dieta sunt de propositione, de conclusione dieta intelligantur. Consequenter dicendum est de argumentatione. Sed prius 5 videndum quicl sit argumentum. De argumento

10

15

20

25

'Argumentum' multis modis dicitur. Argumentum dicitur ratio rei dubie faciens fidem. Dicitur etiam argumentum brevis dicendorum prelibatio. Dicitur et argumentum cuiuslibet rei co(n)iectura. Unde et pulvis in peclibus dicitur argumentum itineris. Dicitur etiam argumentum dictum ypotetice ab argumentatione transformate. Argumentum sic dividitur 1 : argumentorum aliud ·probabile et necessarium, aliud necessarium et non probabile, aliud probabile et non necessarium, aliud non probabile nec necessarium. Necessarium et probabile est ut 'Socrates est homo; ergo est aliquid'. Necessarium et nonprobabile est ut 'sol patitur eclipsim; ergo opposi tu m est ei corpus lunare'. Probabile et non necessarium est ut 'aliquis habet filios; ergo diligit eos'. Nec necessarium nec probabile est ut 'tu non cenasti; ergo ieiunas'. Talia etiam circa argumentum disquiri solent, scilicet an sit propositio an conclusio. Quod non sit propositio videtur ex hoc quia propositio potest esse falsa, licet conclusi o si t vera, ut 'Socrates est asinus; ergo est rudibile'. Quod non sit conclusio videtur ex hoc quia propositio potest esse vera, licet conclusi o si t falsa, ut 'Socrates est homo; ergo est a/bus'. Cum igitur argumentationis in argumenti descriptione meminimus, videndum est quid sit argumentatio et que sunt eius species.

1 argumento] argumentum B 23 sortes B 1

8 fine m B

15 sor· B

Conferas Boethium, De top. d!ff. I, 1180 C 8-11.

20 (non) Be

21 sor· B

194

ARS BURANA

De argumentatione eiusque speciebus

Argumentatio est argumenti per orationem explicatio. Huius quatuor sunt species: inductio, exemplum, entimema, sillogismus. De inductione

Inductio sic describitur: inductio est quando fit progressus a 5 particulari ad universale vel de particulari ad particulare. De particulari ad universale, ut: 'in navi regenda rector eligendus est arte, non sorte et in urbe (regenda) rector eligendus est arte, non sorte 10 ergo in qualibet re'. De particulari ad particulare, ut: 'in navi regenda rector eligendus est arte, non sorte ergo in urbe'. De exemplo

Exemplum sic describitur: exemplum est in qua 1 unum ex altero 15 infertur non necessario sed probabiliter, ut: 'Tullius laudandus est propter eloquenti a m sua m f. 109v ergo Demostines2 non est vituperandus j propter mam'. De entimemate

Entimema si c describitur: entimema est in qua 1 unum ex altero 20 infertur necessario, cuius medium omittitur, ut: 'omnis homo est animai ergo risibile est animai'. Item. Entimema a BoetioJ sic describitur: entimema est imperfectus sillogismus ve! festinata conclusio; 'jestinata' dicitur quia eius medium 25 omittitur. Entimema dicitur ab 'en', quod (est) in, et time4, quod est anima; inde entimema quasi intus in anima. 1 argumentatio J argumentum B

21 omittitur B obmittitur Be

' se. argumentatione.

z Cfr. Boethium, De top. d!IJ. III, 1199C7-9. Cfr. ibid. II, 1184B12-15. 4 pro: thumos (-96fLoç).

3

III

DE CONCLUSIONE

195

De sillogismo eiusque divisione

Sillogismus si c describitur: sillogismus est argumentatio in qua quibusdam positis et concessis aliud ex necessitate infertur per ea que posita et concessa sunt simul. Singula in hac descriptione posita exponan5 tur. Per hoc quod dicitur: 'sillogismus est argumentatio', videtur convenire inductioni, entimemati et exemplo, que su n t argumentationes; 'in qua quibusdam positis et concessis' additur ad differentiam entimematis et exempli, in quibus unum tantum infertur: 'aliud' affertur ad differentiam ridiculosi sillogismi. - ridiculosus sillogismus est quando idem ex se 10 infertur, ut: 'omnis homo est homo et omne risibile est homo ergo omnis homo est homo'; -'ex necessitate' additur ad differentiam inductionis et exempli, in quibus 15 unum ex altero non necessario sed probabiliter infertur; 'per ea que posita et concessa sunt' additur ad differentiam superflui sillogismi; superfluus sillogismus est in cuius constitutione aliqua est superfluitas, ut: 'omnis homo est animai et omne risibile est homo et sol est in Cancro 20 ergo omne risibile est animai'. Sillogismus sic dividitur: sillogismorum alius cathegoricus, alius ypoteticus. De ypotetico est omittendum et de cathegorico agendum. Cathegoricorum sillogismorum alius constat ex propositionibus 25 de inesse, alius de necessario et de inesse, alius de contingenti et de inesse, alius de necessario et de contingenti. Quorum difficultatem ad presens omittemus, sed de illis qui sunt de inesse agemus. De materia sillogismi

30

Sed tamen prius duplex adhibenda est consideratio, que in plerisque haberi solet, scilicet ex quibus constet sillogismus, et qualiter ex illis, idest que sit materia sillogismi et que forma. Materia sillogismi duplex est, scilicet principalis et secundaria. Principalis materia sunt propositiones ex quibus contexitur sillogismus. Et dicuntur principalis 4 descriptione] exposicione B 5 (hoc) Be 8 exempli ex exemplo B 13 ergo ex et B 22 dividitur] dicitur B 24 ex] de B 29 consideracio Be consideranda est consideratio B

196

ARS BURANA

materia quia, resoluto sillogismo, primo loco occurrunt. Secundaria materia sillogismi sunt termini ex quibus constant propositiones. Que item secundaria materia ratione resolutionis dicuntur: resoluto enim sillogismo secundo loco occurrunt. [Probare per impossibile est sumere contradictoriam ve! contrariam con- 5 clusionis cum una premissarum, et inferre contradictoriam ve! contrariam alterius].

De forma silloaismi f. IlOr

Nunc restat dicenclum de forma sillogismi. Que item duplex est, scilicet principalis et secunclaria. Principalis forma sillogismi est que constat in clispositione propositionum. Que dispositio sive modus appella- 10 tur, quia ex earum habitudine consideratur que sit principalis forma sillogismi. Secundaria forma sillogismi est que consideratur ex habitudine terminorum in propositione positorum. Talis habitudo fiaura dicitur. Et dicitur talis figura secundaria pars sillogismi, quia ex earum habitudine consideratur que si t secundaria forma sillogismi. Hoc enim nomen :fiaura' 15 simulative tractum est a geometris, qui volentes facere triangulam figuram tria faciunt puncta et ab uno pu(n)cto ad aliud lineam trahentes superficiem includunt. Et sillogizare volentes tres constituunt terminos, meclium et duas extremitates. Quorum quia triplex est clispositio, triplex est figura sillogismorum. Quarum antequam naturam inspiciamus, 20 primo videnclum est quid sit cathegoricus sillogismus et uncle dicatur.

De sillo9ismo catheaorico

Cathegoricus sillogismus est qui constat ex cathegoricis propositionibus. Verbi gratia: 'omnis homo est animai 25 et omne risibile est homo erao omne risibile est animai' ; 'ex solis catheaoricis' additur ad remotionem ypoteticarum propositionum. Sillogismus dicitura 'sin', quod con, et 'loaos', quod ratio; unde sillo9ismus quasi conratiocinnatio. 30

De tribus .fi&uris

Nunc ad propositum redeuntes videamus que sit dispositio primam figuram constituens. Que talis est: quod subicitur in proposi tione l (loco) Be

8 (sillogismi) Be

15 (sit) Be

24 gracia

+

ut Be

25 omnis [estJ Be

III

DE CONCLUSIONE

197

predicatur in assumptione. Et terminus sic dispositus medium prime figure appellatur. Un de hoc breviloquium: quod primo subicit apponi t prima figura.

Habito quid sit medium, videndum est que sint extremitates et unde 5 dicantur. Extremitates igitur prime figure sunt predicatum propositionis et subiectum assumptionis. Que ideo extremitates dicuntur quia in conclusione conveniunt, que est extrema pars sillogismi, ad guam medium pervenire non potest ratione sillogistice necessitatis prohibente. Hec ergo prima figura dignior aliis esse perpenditur, tum quia medium in ea 10 duplex sortiturofficium, scilicet subponendi et apponendi, tum quia in ea sillogizantur quatuor genera problematum, scilicet universalis affirmativa et eius contraria, et particularis affirmativa et eius subcontraria; et maxime universalis affirmativa. Secunda figura est dispositio terminorum quod idem utrobique 15 predicetur, diversa vero subiciantur. Et terminus sic dispositus medium secunde figure appellatur, subiecta vero extremitas. Unde hoc breviloquium: apponi bis querit idem natura secunde

Et dicitur hec figura secunda, idest prior tertia, ratione dignitatis. 20 Hec enim dignior illa esse perpenditur, tum quia in ea sillogizatur f. 110v universalis affirmativa, quod in illa non fit, tum quia in ea medium predicatur, quod in illa non fit. Predicatus enim terminus dignior est subiecto, quia frequenter dignior eo secundum directam predicationem. Tertia figura est dispositio terminorum quo(d) idem utrobique 25 subiciatur, diversa vero predicentur. Un de hoc breviloquium: J

bisque sibi subici tertia querit idem.

Et terminus sic dispositus medium tertie figure appellatur, predicata vero extremitates. Notandum est quod extremitatum alia maior, alia minor. Maior 30 est que ponitur in propositione, minor que ponitur in assumptione. Unde propositionem maiorem, assumptionem vero minorem appellamus. Et dicitur maior extremitas ratione dignitatis, tunc quia precedit minorem, tunc quia maior de minori concluditur secundum directam predicationem. Directe enim concluditur quando maius de minori predicatur; vel 35 non directe, quando non sic. Et hec de secundaria forma sillogismi dieta sufficiant. Restat de modo. Sed antequam videamus quid sit modus, qui 7 (con)clusione B 9 (esse) Be 21 (in ea) Be nitur] in proposicione B 33 maior + lacuna B

23 f(r)equenter B 3 5 alterum(non) Be

30 ponitur [inpo37 vide(a)mus Be

198

ARS BURANA

et quot sint modi, primo vicleamus quid sint et quot sint coniugationes. De coniugationibus

Coniugatio est cluarum propositionum medio termino participantium habituclo considerata in eo. Cum igitur sint quatuor genera propositionum, apposita una qualibet ad aliam- ut universali affirmativa 5 ad se et ad eius contrariam et acl eius subalternam et ad illius subcontrariam - , in qualibet figura sedecim inveniuntur coniugationes, quarum quia quedam sunt utiles, quedam inutiles, ad remotionem inutilium quedam generales regule de utilibus clantur. De exclusione inutilium

IO

In omni figura he sunt regule generales: sine universali affirmativa non contingit sillogizari; ex omnibus negativis non provenit sillogistica necessitas ltem. In omni figura he sunt generales regule:

15

si aliqua premissarum fuerit particularis, et conclusio; item: si aliqua premissarum fuerit negativa, et conclusio. ltem. In prima figura he sunt speciales regule: si

maior

fuerit

particularis,

20

non

sillogizabitur;

item: f. Il!•

si minor fuerit ne!gativa, non provenit sillogistica necessitas. V(i)sis prime figure, regulam qua sillogistica

universalibus regulis omnium figura rum et speciali bus 25 singularum exclusionem inspiciamus. Per hanc igitur clicitur: ex omnibus negativis non provenit necessitas, exclucluntur quatuor inutiles coniugationes,

l prius quot] quod B sewndum (sint) Be quod B 3 termino ex terminum B dm] ·16· B 13 sillogist(ic)a B 2 5 et ex ex B 27 qua que B

f

7 sede-

III

199

DE CONCLUSIONE

scilicet ne universalis negativa apponatur sibi et eius subalterne, et ne particularis negativa apponatur (sibi et) universali negative 1 • Per hanc autem regulam qua dicitur: sine universali non contingit sillogizari, excluduntur tres inutiles coniugationes, scilicet ne particularis 5 affirmativa apponatur sibi et eius subcontrarie, et ne particularis negativa apponatur eius affirmative 2 • Et si c septem erunt exclusiones inutilium con(iu)gationum. Nunc ad specialium regularum prime figure exclusionem redeamus. Perhancigitur regulam qua dicitur: si maior fuerit partictl10 laris, non contingit sillogizari, excluduntur tres inutiles coniugationes ad sillogizandum, scilicet ne particularis affirmativa apponatur universali affirmative et universali negative, et ne particularis negativa apponatur sue universali affirmative 3. (Per han c autem regulam qua dicitur: si minor fui t negativa ... etc., excluduntur due inutiles 15 coniugationes, scilicet ne universalis affirmativa apponatur universali negative et particulari negative4. De modis

Si(c) quatuor remanent utiles coniugationes, que coniugationes modi appellantur. Et dicuntur hi modi per se noti, idest evidentes. 20 Horum quatuor modorum meminit Aristotiles. Reliquorum vero quin-

que, in quibus indirecte concluditur, non meminit, sed eos apposuerunt Eudemus et Teophrastus. De quibusdam notulis

Restat modorum subditio. Sed preconsiderandum est quod sunt 25 quedam notule quibus singuli modi denotantur. He autem notule litteris

denotantur. Quarum quedam significant universales affirmativas; quedam universales negati vas; quedam particulares affirmativas; quedam particulares negativas. He littere: ·E· ·l· ·O· ·V· signifìcant universales affirmativas; et he littere ·L· ·M· ·N· ·R· signifìcant universales negati vas; et 30 he ·A· ·S· ·T· signifìcant particulares affirmativas; et he ·B· ·C. ·D· signifìcant particulares negativas. l subalterna B 3 [ex] sine B 3-4 sillogizari ex sillogizare B 5 ne] de B 8 regularum ex regularium B l O silogizari si c saepe B 12 particularis + lawna B 13 (universali) Be 18 coniugacionos ( !) B 22 eugenius et teocrastes ( !) B 24 sunt ex sint B 25 (h)e Be 28 he] ·e· B 29 he] e· B (-L-) Be 30 he] e· B 31 he] E B 1

se. E-E; E-0; 0-0; O-E.

z l-I; I-0; 0-I.

J

I-A; l-E; O-A.

4

A-E; A-0.

200

ARS BURANA

De modis prime figure

De modis igitur prime figure talis assignatur versus: 'VIO NON EST LAC VIA MEL VAS ERB ARC'. Primus igitur modus prime figure, qui constat ex (h)ac notula 'VIO', constat ex universali affirmativa antecedente et universali affirmativa 5 seguente, colligens secum universalem affirmativam. Verbi gratia: 'omnis homo est animai et omne risibile est homo ergo omne risiJbile est animai'. f. l t tv Regula: lO si aliquid predicatur de alio universaliter et primum subiectum de secundo subiecto predicatur universaliter, primum predicatum de secundo subiecto predica tu r uni versai i te r. Secundus modus prime figure, quem designat hec notula 'NON', 15 constat ex universali negativa antecedente et universali affirmativa seguente, colligens secum universalem negativam. Verbi gratia: 'nullus homo est asi nus et omne risibile est homo ergo nullum risi bile est asi nus'. 20 Regula: si aliquid removetur ab alio universaliter et primum subiectum de secundo subiecto predicatur universaliter, primum predicatum a secundo subiecto removetur universaliter. 25 Tertius modus prime figure, quem designa t hec no tula 'EST', constat ex universali affirmativa antecedente et particulari affirmativa seguente, colligens secum particularem affirmativam. Verbi gratia: 'omnis homo est animai et quoddam risibile est homo 30 ergo quoddam risi bile est animai'. Regula: si aliquid predicatur de alio universaliter et primum subiectum de secundo subiecto predicatur particulariter, primum predicatum de secundo subiecto 35 predicatur particulariter. 3 ·ERP· B 5 4- (ex) Be

IIl

201

DE CONCLUSIONE

Quartus modus prime figure, quem designat hec notula 'LA C', constat ex universali negativa antecedente et particulari affìrmativa sequente, colligens secum particularem negativam. Verbi gratia: 'nullus homo est lapis 5 quoddam risibile est homo erao quoddam risi bile non est lapis'. Regula: si aliquid removetur ab alio universaliter et primum subiectum de secundo subiecto predicatur particulariter, primum predicatum a secundo subiecto removetur particulariter.

IO

Et sciendum quod isti quatuor modi directe concluduntur. Nam in eis maior extremitas predicatur, minor vero subicitur. In aliis quinque sequentibus fit econverso. Nam in eis minor extremitas predicatur et 15 maior subicitur. Et notandum quod isti quatuor modi dicuntur perfecti. Omnis enim sillogismus ad primum ve! ad secundum modum prime figure reducitur. Omnes autem alios preter hos quatuor dicimus inperfectos, quia indigent probatione aliqua ad hoc ut sint necessarii. Et hos quatuor posuit Aristotiles; reliquos vero quinque apposuerunt 20 Eudemus et Theophrastus 1 • Quintus modus prime figure, qucm designa t hec no tula 'VIA', formatur a primo modo in sola conclusione conversa per accidens et concluditur in ·eo particularis affìrmativa indirecte. Verbi gratia: 'omnis homo est animai 25 et omne risibile est homo erao quoddam animai est risi bile'. Et ostenditur iste modus verus esse per primum. Nam si vera est universalis affìrmativa que est conclusio primi, [ vera est particularis affìrmativa f. lt2r que est conclusio q
30

Sextus modus prime figure, quem designa t hec no tula 'MEL', l primi B 15 (isti) Be et B 27 (iste) Be 1

18 pmbatione] proposicione B

20 theocrastes B

vide supra, p. 19922-23. Conferas Boethium, De ~l/. categ. II, 814 C4-6.

26 ergo ex

202

ARS BURANA

simili ratione formatur a secundo in conclusione conversa simpliciter. Verbi gratia: 'nullum animai est lapis et omnis homo est animai ergo nullus lapis est homo'. 5 Regula: si aliquid removetur ab alio universaliter et primum subiectum de secundo subiecto predicatur universaliter, primum predicatum de secundo subiecto removetur universaliter. 10 Septimus modus prime figure, quem designa t hec no tula 'VAS', eodem modo formatur a modo tertio prime figure conclusione conversa simpliciter. Verbi gratia: 'omnis homo est animai et .quoddam risi bile est homo 15 ergo quoddam animai est risi bile'. Regula: si aliquid predicatur de alio universaliter et primum subiectllm de secllndo subiecto predicatur partictJI ari t e r, se c li n d u m s li bi e c tu m d e primo predica t o 20 predicatur particuiariter. Octavus modus prime figure, quem designat notliia 'ERB', a nullo formatur. Constat autem ex universali affìrmativa maiore et universali negativa minore, concludens particliiarem negativam indirecte. Verbo gratia: 25 'omnis homo est animai et nullus asinus est homo ergo quoddam animai non est asinus'. Reguia: s i a I i q u i d p re d i c a t u r d e a I i o li n i v e r s a I i t e r e t p r i m li m 30 su bi e c t li m d e se c un d o su bi e c t o re m o v e tu r li n i v e rsaiiter, secundllm subiectum a primo predicato removetur particulariter. 3 nullum animai 'ex nullus homo B 5 nullus [homo est] lapis B 8 subiectum ex predicatum B secundo ex primo B 12 tertio prime] tercie B 15 quoddam] omne B 19-20 particulariter] universaliter B 22 (quem . . . . . . ·E R P H·) Be 27 asi nus est homo ex homo est asinus B 28 (non) Be 30 (de alio) Be

III

203

DE CONCLUSIONE

No!1us modus prime figure, quem designat hec no tula 'ARC', fonnatur ab octavo modo maiore particulari facta hoc modo: 'quidam homo est animai et mdlus asinus est homo ergo quoddam animai non est asi nus'. 5 Regula:

lO

si aliquid predicatur de alio particulariter et primum subiectum de secundo subiecto removetur universaliter, secundum subiectum a primo predìcato removetur particulariter.

De modis secunde figure

De modis secuncle figure talis assignatur versus:

'REN · ERM · RAC · OBD ·' Et dicitur secunda figura quotiens predicatus terminus idem est, diversa 15 vero subiciuntur. Verbi gratia: 'nullum animai est GJ·bor et onmis quercus est GJ·bor'. Medius terminus est in hac figura predicatus terminus utriusque, ut 'arbor'; maior enim terminus subiectus est prime propositionis, ut 'animai', et minor subiectus est secunde propositionis, ut iste terminus 20 'quercus'. Huius autem figure quatuor modi. Primus ergo modus, quem f. 112" designat hec notula 'REN', constat ex universali negativa maiore et universali affìrmativa minore, concludcns universalem negativam directe. Nam in his quatuor modis semper directe concluditur. Verbi gratia: 25 'mdlus lapis est animai et omnis homo est animai ergo nullus homo est lapis'. Regula: 30

si aliquid removetur ab alio universaliter et primum predica tu m d e se c un d o su bi e c t o predica tu r un i v e rsaliter, secunclum subiectum a primo subiecto removetur universaliter. Secundus moclus secunde figure, quem designat hec notula 'ERM', constat ex universali affìrmativa maiore et ex universali negativa minore,

n

1 ·ARCH· 2 facta ex facto (ex) ne prius universale n

n

13 ·RACHC.

n

24 gracia

+

[ut]

ne

34 prius

204-

ARS BURANA

concludens universalem negativam, in qua subiectum affirmationis removetur universaliter a subiecto negationis. Verbis gratia: 'omnis homo est animai et nullus lapis est animai 5 ergo nullus lapis est homo'. Nam si fieret econverso, transiret in primum modum eiusdem figure. Regula: si aliquid predicatur de alio universaliter et primum predicatum de secundo subiecto removetur universaliter, primum subiectum a secundo subiecto removetur universaliter.

10

Tertius modus secunde figure, quem designat hec notula 'RAC', constat ex universali negativa et particulari affirmativa, colligens particularem negativam. Verbi gratia: 'nullus lapis est anima/ 15 et quidam homo est animai ergo quidam homo non est lapis'. Regula: si aliquid removetur ab alio universaliter et primum predicatum de secundo subiecto predicatur parti- 20 culariter, primum subiectum a secundo subiecto removetur particulariter. Quartus modus secunde figure, constat ex universali affirmativa et particularem negativam. Verbi gratia: 'omnis homo et quidam lapis non erao quidam lapis non Regula:

quem designat hec notula 'OBD', particulari negativa, colligens 25

est animai est anima/ est homo'.

s i a l i q u i d p re d i c a t u r d e a l i o u n i v e r sa l i t e r e t p r i m u m 30 predicatum a secundo subiecto removetur particulariter, primum subiectum a secundo subiecto removetur particulariter.

12 · RACH · B

17 (non) Be

26 omnis est homo animai B

III

DE CONCLUSIONE

205

De modis tertie figure

De modis tertie figure talis assignatur versus:

'EVA· NEC · AVT ·ESA· DVC · NAC ·' Primus igitur modus tertie figure, quem clesigant hec notula 'EVA, 5 constat ex cluabus universalibus, colligens particularem affìrmativam.

Verbi gratia: 'omnis (homo) est animai et omnis homo est risibile ergo quoddam risi bile est animai'. 10 Regula:

si aliquid preclicatur de alio universaliter et aliucl predicatur de eodem universaliter, primum predicatum J de secundo predicato preclicatur particulari- f. 113r te r. !5 Et resolvitur iste sillogismus in tertium modum prime figure, assumptione

istius conversa per acciclens. Et probatur per eunclem hac regula: quicquid sequitur ad consequens, sequitur et ad anteced e n s. Hec conclusio scilicet 'quoddam risi bile est animai', sequitur ad has duas propositiones: 'omnis homo est animai' et 'quoddam risi bile est homo', 20 in tertio modo prime figure; gue sequuntur acl has cluas: 'omnis homo est anima!' et 'omnis homo est risibile'. Quare eadem conclusio sequitur ad has duas in primo modo tertie figure. Secundus moclus tertie figure, quem clesignat hec no tula 'NE C', constat ex universali negativa antecedente et universali affìrmativa 25 seguente, colligens particularem negativam. Verbi gratia: 'nullus homo est lapis et omnis homo est risibile ergo quoddam risi bile non est lapis'. Regula: 30

s i a l i q u i d re m o v e t u r ab a l i o u n i v e r sa l i t e r e t a l i u d predicatur de eodem universaliter, primum predicatum a secundo predicato removetur particulariter. Et resolvitur iste modus in quartum modum prime figure assumptione istius conversa per accidens; et probatur per preclictam regulam, per 3 DV C] DVE B 8 resi bile ( !) B 9 ergo ex et B 17 altcrum (ad) Be (homo) Be 20 (in . . . . . . figur<') W 21 (homo) Be 34 conversio B

19 prim

206

ARS BURANA

hanc scilicet: quidquid sequitur acl conseguens, seguitur et acl antecedens. Tertius modus tertie figure, quem designa t hec no tula 'AVT', constat ex particulari affirmativa antecedente et universali affirmativa seguente, colligens particularem affirmativam. Verbi gratia: 5 'quidam homo est animai et omnis homo est risibile ergo quoddam risibile est animai'. Regula: si aliguid predicatur de alio particulariter et aliud predicatur de eodem universaliter, primum predicatum de secundo predicato prcdicatur particulari te r.

10

Quartus modus tertie figure, guem designa t hec no tula 'ESA', constat ex universali affirmativa antecedente et particulari affirmativa 15 seguente, colligens particularem affirmativam. Verbi gratia: 'omnis homo est animai et quidam homo est risibile ergo quoddam risi bile est animai'. Regula: 20 si aliguid predicatur de alio universaliter et aliucl predicatur de eodem particulariter, primum preclicatum de secundo predicato predicatur particulari te r. Et resolvitur iste sillogismus per tertium modum prime figure assump- 25 tione istius conversa simpliciter. Quintus modus tertie figure, quem clesignat hec notula 'DV C', constat ex particulari negativa et universali affirmativa, colligens particularem negativam. Verbi gratia: 'qui da m homo non est lapis 30 et omnis homo est risi bile ergo quoddam risi bile non est lapis'. Regula: si aliguicl removetur ab alio particulariter et aliud preclicatur de eodem universaliter, primum pre- 35 dicatum a secundo predicato removetur particulariter. 4 (et) Be

2 5 (per) Be

30 (est) ne

III

207

DE CONCLUSIONE

Jste modus nec ab alio descendit nec in alium resolvitur. Sextus modus tertie figure, quem designat bee notula 'N AC', constat ex universali negativa et particulari affirmativa, colligens particularem negativam. Verbi gratia: 5 'nullus homo est lapis et quidam homo est risibile ergo quoddam risi bile non est lapis'. Regula: si aliquid removetur ab alio universaliter et aliud predica tu r d e e o d e m parti c ula r iter, p r i m u m p redicatum [ a secundo predicato removetur particu- f. IJ3v lari te r.

1o

Et resolvitur iste sillogismus in quartum modum prime figure assumptione istius conversa simpliciter. Et probatur per hanc regulam: 15 guicquid sequitur ad consequens, sequitur et ad antecedens. Hec conclusio scilicet: 'quoddam risi bile non est lapis', sequitur ad has duas: 'nullus homo est lapis' et 'quoddam risi bile est homo' in quarto modo prime figure. Que sequuntur ad has 'nullus homo est lapis' et 'quidam homo est risibilis'. Quare eadem conclusio seguitur ad has duas in 20 sexto modo tertie figure. Et hec de sillogismo de inesse dieta sufficiant.

De propositionibus modalibus

Cathegoricarum propositionum alia modalis, alia de inesse. De inesse sive de simplici inherentia est illa in qua attribuitur predicatum 25 subiecto sin e determinatione ve l removetur simpliciter, ut 'Socrates est homo', 'Socrates non est homo'. Modalis est i !la in gua attribuitur predicatum subiecto eu m detenninatione, (ut) 'Socrates necessario est homo', 'Socrates contingenter est a/bus'. Et dicuntur propositiones ille modales a modis qui in eis ponuntur, scilicet possibile, impossibile, contingens, necessarium. Modi 30 autem dicuntur quia modificant, idest determinant, inherentiam predicati. Sciendum etiam quod hec appellatio 'modalis propositio' tum large tum stricte tum strictissime accipitur. Large ut apud Boetium in Commento 1 , qui omnes propositiones dici t esse moda! es in qui bus ponitur 13 (modum) 27 bis sor· R 1

ne

17-18 quartum modum il 28 (ille) ne 32 (hec) ne

In Periherm. II, 377'sqq.

24 (in) flc

2 5 sor·

n

26 sor· il

208

ARS BURANA

determinatio adverbialis. Unde h e apud Boetium sunt modales: 'Socrates bene leoit', 'Socrates prudenter disputat'. Stricte accipitur in qui bus poni tu r aliquis istorum modo rum: 'verum', 'Jalsum', 'possibile', 'inpossibile', 'contin9ens', 'necessarium'. Strictissime accipitur in qui bus ponitur aliquis isto rum quatuor modo rum: 'possibile', 'inpossibile', 'continoens', 'necessa- 5 rium'. Et secundum lune acceptionem ait Aristotiles de modis in libro Periermenias. Et secunclum (hoc) propositiones i Ile in quibus ponuntur hec nomina 'verum', 'Jalsum', de inesse dicuntur, quoniam equipollent propositionibus de inessc. Sive enim dicam: 'verum est Socratem esse hominem' si ve 'Socrates est homo', idem est, quoniam he propositiones equipollent. 10 l te m h e equipollent: 'Jalsum est Socratem esse hominem' et 'Socrates non est homo'. Et quia modus quandoque preponitur, quandoque interponitur, guandoque postponitur appellationi clicti, videndum est quid dicti appellatio; sed primo quid sit dictum.

De dicto sive enuntiabili

15

Nota ergo, sive dicatur dictum propositionis, sive sion!ficatum propositionis, sive enuntiabile, idem est. Illud enim est enuntiabile guod signifìcatur proposi tione. V erbi grati a: 'homo est ani mal'; hec propositio est vera, ideo scilicet guia ve rum signifìcat; illud verum quod si c intelligis, est enuntiabile, quicguid illud sit. Similiter cum dico: 'Socrates est asinus, 20 hec propositio est falsa, ideo scilicet quia falsum significat; illud falsum f. 1J4r quod sic concipis est enuntiabile; videri quidem non potestjnec audiri nec sentiri, sed solo intellectu percipi potest. Si queris de quo rerum genere sit, an sit substantia an accidens, dicendum est de enuntiabili, sicut de preclicabili, quod nec est substantia 25 nec accidens nec est de aliquo predicamentorum. Suum enim habet modum per se existendi. Et dicitur extrapredicamentale, non ideo quod non sit de aliquo predicamento, sed ideo quod non est de aliquo decem predicamentorum que disti(n)guit Aristotiles. Est ergo de quodam predicamento, quod potest dici predicamentum enuntiabilium. Et erit in eo 30 generalissimum consignifìcatum hoc termino 'enuntiabile'. Quod sic subdividi potest.

l (h)e Be 2 quibus Be 6 excepcionem B 9 sor· B IO sor· B 12 (quia) Be 14 (quid) Be 17 (enim) Be 22 (est) Be (quidem) Be ' De lnterpr. l 2, 21 a 34 sqq.

11 bis sor· B

III

DE CONCLUSIONE

209

De enuntiabilium divisione

5

10

15

20

Enuntiabilium aliud de presenti, aliud de preterito, aliud de futuro. Item. Enuntiabilium aliud verum, aliud falsum; item: vero rum aliud necessarium, aliud non necessarium; item: falso rum aliud possibile, aliud inpossibile. Sic quid sit enuntiabile intelligatur. Hec autem cum propria nomina non habeant, statuerunt artium doctores uta propositione familiari mutatione detorqueatur oratio. Que sit quasi proprium nomen illius enuntiabilis quod signifì.catur illa propositione. Verbi gratia: ab ha c proposi tione: 'homo est animai' si c sumitur appellati o dicti: 'verum est hominem esse animai'. Est ergo inter dictum et appellationem dicti differentia que est inter proprium nomen et eius appellatum. Sicut enim Socrates non est suum nomen sed eius appellatum, ita hoc enuntiabile quod significatur hac proposi tione: 'Socrates est homo', non est hec oratio Socratem esse hominem, sed est eius appellatum. Sicut ergo, cum dicitur 'Socrates est homo', subicitur hoc nomen 'Socrates' quia est subiectus terminus, subicitur etiam ipse Socrates quia de eo fì.t sermo, - si c cum dicitur 'Socratem esse hominem est verum' subicitur hec oratio Socratem esse hominem, quia est subiectus terminus; subicitur etiam ipsum enuntiabile, quia de eo fì.t senno. Est etiam inter propositionem et inter appellationem dicti differentia, hec scilicet quod propositio signifì.cat enuntiabile, appellatio vero clic ti appella t enuntiabile et supponi t ipsum locutioni. Qyomodo sumantur appellationes dictorum

Resta t dicendum quomodo sumantur appellationes dictorum. 25 Quod primo videatur de cathegoricis propositionibus. Ab eis autem sic sumitur appellatio dicti, ut nominativus in accusativum, indicativus in infì.nitivum vertatur. Verbi gratia: hec est propositio: 'homo est animai'; hec est appellati o di c ti: 'hominem esse animai'. Item. Si sumitur l cathegorica habens in predicato duo verba f. 114v 30 coniuncta ve! disiuncta, utrumque verbum mutandum est in formam appellationis dicti. Verbi gratia: 'Socrates legit et disputat' hec est appellatio dicti: 'Socratem Iegere et disputare'. ltem. 'Socrates legit ve] disputat' hec est appellatio dicti : 'Socratem legere ve! disputare'. ltem. Si sumitur cathegorica inplicita, verbum inplicationis non 35 mutatur in forma m appellationis di c ti. Verbi gratia: 'Socrates est id quod est homo' hec est appellati o clic ti : 'Socratem esse id quod est homo'. 8 quasi [sitJ Be 14-18 sor· B 16 est ex eius B Be 24 assumantur B 31-36 sor· B

17 de e., ab B

18 hominem [verum]

210

ARS BURANA

Restat dicendum de ypoteticis propositionibus. Ab ypotetica propositione sumitur appellatio dicti secundum predictam mutationem in consequenti ipsius ypotetice. Verbi gratia: 'si Socrates est homo, Socrates est animai' hec est appellatio
5

IO

15

20

25

30

35

III

DE CONCLUSIONE

211

que sumuntur a propositionibus, vim habent propriorum nominum. Verbi gratia: hec appellatio 'Socratem esse hominem' appella t tantum hoc enuntiabile quocl significatur hac proposi tione: 'Socrates est homo'. Appellationes vero dictorum que sumuntur ab interrogationibus, vim 5 habent appellativo rum nominum. Verbi gratia: hec appellatio: 'quis homo sit albus' appellat omnia enuntiabilia que vere possunt responderi ad hanc: 'quis homo est al bus?' Hec oratio: 'quis homo si t al bus' appellat hec tria enuntiabilia: 'Socratem esse album', 'Platonem esse album', 'Ciceronem esse album'. Ideoque hec oratio: quis homo sit albus enuntiatur' [et] est 10 indefinita, quia in ea subicitur appellatio dicti, que fungitur vice appellativi nominis. Unde 'quis homo si t al bus' est ve rum de Socrate et 'quis homo si t al bus' est verum de Platone et 'quis homo si t al bus' est verum de Cicerone; et sic de ceteris.

De appellationum mppositionibus

Posito ergo quod Socrates dica t: 'Socrates (est) homo' (et) P lato dicat: 'Socrates est animai', queritur an isti dicant quid si t Socrates. Quod sic probatur. Uterque isto rum dici t quid si t Socrates; ergo isti dicunt quid sit Socrates. Ve!: quid sit Socrates dicitur ab utroque istorum, si isti dicunt qui d si t Socrates; ergo isti dicunt aliquid [quod 20 falsum est], si quicl si t Socrates dicitur ab utroque istorum; ergo aliquid dicitur ab utroque istorum; ergo aliquid est et illud dicitur ab utroque istorum; quocl falsum est. Hec autem: 'uterque istorum dici t quid sit Socrates' si c probatur. Hac interrogatione 'qui d est Socrates ?' queritur qui d si t Socrates; et uterque istorum satisfacit interrogationi et querenti; ergo 25 uterque istorum dici t quid si t Socrates. Dicimus ergo hanc esse veram: 'uterque i sto rum dici t qui d si t Socrates' eaclem ratione qua han c: 'uterque istorum videt unum hominem', quorum unus videt unmn hominem, reli<jUUS alium. Precedens enim distributio sicut hic ita illic facit confuse teneri terminum in predicato positum. Hec autem est falsa: 'isti dicunt 30 quid sit Socrates' ve! 'quid si t Socrates dicitur ab utroque istorum', ideo scii ice t quia !ice t hec oratio: 'qui d si t Socrates' fungatur vice nominis appellativi, tamen non l habet vim pluralis numeri, sed singularis numeri f. 115v tantum. Unde suppositio eius consideranda est secundum suppositionem singularis numeri in singulari numero tantum. Sicut ergo hec est falsa: 15

2 sor· B 3 sor· B 6 si t Be est B vera B 7 si t Be est B 8 sor· B l O [in ]vice Be Il sorte B 211's-2J2z sor· B 20 (sit) Be 21 (ab) Be 24 interrogacioni B questioni Be 2 5 (esse) Be 26 (dicit) Be 29 posito B 30 (si t) B qui d ex quis B 32 (habet) Be

212

ARS BURANA

'isti habent unum caput' ve! 'unum caput habetur ab utroque istorum', si c hec: 'isti dicunt qui d si t Socrates' ve! 'qui d sit Socrates dicitur ab utroque istorum'.

lnstantia: 'uterque istorum est unus homo; ergo isti su n t homo ve] unus homo est uterque istorum'. 5 Queritur an talis appellatio 'qui d si t Socrates' possit suppone re pro falso enuntiabili et an ille qui dici t: 'Socrates est asinus', dicat quid sit Socrates et an ille qui dici t: 'corvus est a/bus', dicat qualis si t corvus. Hoc non vicletur, quia hec questi o: 'qui d est Socrates ?' non certifìcatur ha c responsione: 'Socrates est asi nus', qui a qui falsum respondet, non certifìcat querentem. Ideoque hoc enuntiabile: Socratem esse asinum non videtur comprehendi sub hac appellatione quid sit Socrates. Dicendum ergo est quod appellatio que sumitur ab interrogatione inplicita, non potest supponere nisi pro his enuntiabilibus que vere possunt responcleri ad talem interrogationem. Item. Falsum videtur quidem quod supra dictum est 1 , scilicet quod talis appellatio fungatur vice nominis appellativi. Videtur enim quod bee appellatio: quis homo sit Socrates non possit supponere nisi pro hoc enuntiabili: Socratem esse Socratem, quia tantum huius enuntiabilis responsi o ne certifìcatur hec questi o: 'quis homo est Socrates ?'. Dici potest quod sicut aliquod nomen appellativum est quod non habet nisi unicum appellatum, ut hoc nomen 'sol', ita talis appellatio. De appellationibus autem que sumuntur ab interrogationibus dyal(et)icis dici potest rationaliter quod pro falso enuntiabili supponant, quia interrogatio dyaletica, ut dicit 2 Aristotiles, utramque partem contraclictionis complectitur. Idem etiam si c ostenditur: 'Socratem non esse hominem scietur ab i sto; ergo an Socrates sit homo scietur ab i sto'. Regula: si

unun1

6-28 sor· B 9-l O ce(r)tificatur Re 16 quidam R 18 (supponere) Re 24 (sup)ponant Re 32 bi.' sortem R 33 (ergo) Re I

15

20

25

contradictor(i)arum scitur sine 'an', 30 reliquum scitur cum ' an ' .

Posito ergo Socratem mmc ultimo esse, patet quod Socratem esse hominem numquam scietur ab isto, quia numquam erit verum. Cum ergo hec

2

1o

P· 21131-32. Cfr. Dc lntcrpr. Il, 20b22sqq.; Topica, VIII 2, !58 a !Ssqq.

19 (hoc)

ne

III

5

10

15

20

25

30

DE CONCLUSIONE

213

sit vera: 'an Socrates sit homo scietur ab isto', oportet quod hec oratio: 'an Socrates si t homo' subponat pro hoc enuntiabili: Socratem non esse hominem. Item. Qui dicit Socratem non esse hominem licet falso, tamen congrue respondet ad han c interrogationem: 'estne Socrates homo?', se d non dici t nisi hoc: Socratem non esse hominem; ergo Socratem non esse hominem comprehenclitur sub hac appellatione: an Socrates sit homo. Dicimus ergo quod talis appellatio supponere potest pro utraque contra- f. lt6r dictoriarum. Item. Sciendum quod appellationes sumpte ab interrogationibus possunt esse appellationes interrogabilium. Sicut enim enuntiabile est quod significatur enuntiativa oratione, sic interrogabile est quod signifì.catur interrogativa oratione. Hac igitur ora tione: 'qui d est Socrates ?' signifì.catur quoddam interrogabile, cuius quasi proprium nomen est hec appellatio: quid sit Socrates. Hec ergo oratio: 'quis homo currat' est communis appellatio omnium eorum que vere possunt responcleri ad hanc interrogationem: 'quis homo currit ?' Eadem enim oratio potest esse appellatio illius interrogabilis quod signifì.catur hac interrogatione: 'quis homo currit?'. Ite m. Queritur qui bus verbis proprie et congrue ha beat supponere talis appellatio. Et sunt qui dicant quod talis appellatio -j" f:1miliaria verba addicta quibus proprie et congrue habeat supponere. Qualia sunt hec: 'scitur', 'dicitur', 'enuntiawr'. Unde congrue dicitur: 'quid sit Socrates scitur, dicitllr ve! enuntiatllr ab isto'; aliis vero verbis, ut dicunt, non congrue possunt supponere: tali( a) enim sunt subiecta, qualia predicata permiserunt.r Secm·e tamen potest concedi quod talis appellatio unicuiqueverbo possit supponere. Unde congrue dicitur: 'quid sit Socrates est asi nus ve! non est asi nus', licet falso, quia quod aliqua vox substantive posita uni verbo possit supponere et non alii, raro invenitur. Sed quod aliqua vox acliective posita uni verbo possit supponere et non alii, sepe invenitur. Qualia sunt hec nomina: 'chimera', 'ircocervus'.z

l quod Re ut R sor· R 2 sor· R sortem R 4 sorte m R 5 sortes R 6 bis sortem R 7 sor· R 8-9 contradictoriorum R l 3 sortes R 1 5 sor· R 17 enim Re autem R 21 (talis) Be 23 sor· R 28 SOl"" R 29 (substantive posita) nr 1 2

Conferas Boethium, Dc Trinitatc, p. 1564-s ed. Peiper ( = 12 52 A S-6 cd. Migne). Cetera desunt.

VI

TRACTATUS ANAGNINI I

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS III IV

V

DE PREDICABILIBUS

DE SUPPOSITIONIBUS

DE PROPOSITIONU M GENERIBUS

DE QUINQUE DICTIONU M GENERIBUS VI

DE ARTE SOPHISTICA

SIGLA

codex Buranus (Monacensis 4652) s. XII ad fin. manus quae correxit B manus quae est in margine B scripsi expunxi(t)

<

)

supplevi (t) usque ad

< ...... )

lacunam esse censeo

+

addit

(

)

omittit

( ?)

(fm·tasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

TRACTATUS I DE PREDICABILIBUS

ARGUMENTUM Introductio

218

De predicabili De individuo De universali De substantialibus De existentia sive substantia De genere et specie De substantiis . An secunde substantie per se existant an per aliud An iste communes existentie habeant existentias necne Quot modis dicitur 'predicamentum' An connumeratio partis ad totum sit concedenda De differentia De dilferentia specifica

218 219 220 220 221 221 222 222 223 224 225 228 229

218

TJ{ACTATUS ANAGNINI

TRACTATUS PRIMUS DE PREDICABILIBUS

lntroductio f. 65r

Quia significantia significatis notiora sunt, omissis significantibus agamus de signifìcatis. Significatorum autem aliud est dicibile, aliud preclicabile; dicibile est quod significatur oratione, predicabile est quod significatur dictione. Omisso autem dicibili de predicabili agamus. Ad hanc itaque facultatem primo videndum quot modis dicatur 'subici' et quot modis 'prcdicari'. 'Subici' autem dicitur tum ut terminus, tum ut significatum, tum ut appellatum. Subici dicitur terminus ut aliquid ostendatur inesse appellato per terminum; subici etiam dicitur significatum ut aliquid ostendatur inherere appellato, scilicet significatum; su bici etiam dicitur appellatum, ut aliquid ostendatur ei inherere. 'Prcdicari' etiam duo bus modis dicitur, tum ut terminus, tum ut significatum. Significatum predicatur de significato, idest aliquid ostenditur inherere appellato, scilicet significatum, ut 'homo est animai' ; terminus predicatur de significato, idest aliquid ostenditur inherere appellato per terminum, scilicet significatum; significatum predicatur de termino, idest aliquid ostenditur inherere appellato per significatum per terminum; terminus dicitur predicari de termino, hocest terminus apponitur termino ad veri enuntiationem faciendam; terminus dicitur predicari de appellato, idest per terminum ostenditur aliquid inesse appellato. Cum significatum dictione sit predicabile, primo de predicabili dicamus.

5

IO

15

20

25

Dc prcdicabili

Predicabilium aliud universale, aliud singulare; universale: quod sign!ficatur nomine appellativo, singulare: quod significatur nomine proprio, quod etiam auctores appellant inclividuum. Significatum appellativo nomine ad presens omittamus; cle significato proprio nomine agamus, 30 quod est individuum. 2 SOPTA IN ARTIBUS [vide supra, Ch. XI, p. 391]13 vel/3 signifìcatum + lacuna septendecim litterarum B

8 quot] quod 13

16 scilicet]

I

219

DE PREDICABILIBUS

De individuo 'lndividuum' autem duo bus modis accipimus. Individuum est

5

10

15

20

25

quod una predicatione in plura dividi non potest. Unde diciti Porphirius: "individuum predicatur de uno solo particulari ". Al iter etiam accipitur 'individuum': individuum est una quelibet res sola numero. Unde alibi dicitz Porphirius: "individuum dicitur quelibet res singularis constans ex talibus proprietatibus quarum collectio in aliis non reperitur". Dicit3 etiam: "individuum est ut scampnum in quo sedeo ". Secundum qua m acceptionem possumus dicere quodlibet universale esse individuum, sicut hoc genus 'animai', quod consta t ex tali bus proprietatibus qua rum collectio non reperitur in alio, guia nullum singulare animai est illud genus; ergo hoc genus anima/ est individuum. Omissa hac significatione agamus de priori, hac scilicet: inclividuum est guod predicatur de uno solo. Hoc individuum Socrates predicatur de aliquo; ergo equivoce ve! uni voce. Opponitur. Hoc proprium Socrates predicatur de aliquo; ergo significatione et nominatione. ltem. Hoc individuum Socrates predicatur de aliguo et hec species homo predicatur de eodem, posito quod nullus homo sit preter Socratem; ergo (hec) species homo et hoc individuum Socrates de se invicem predicantur; ergo sunt paria. Opponitur. Cuicumque inest hoc universale esse dies, et hic dies; ergo hoc universale dies et hoc individuum hic dies sunt paria. Item opponitur. Hoc individuum Socrates predicatur de aliquo; ergo aliguid ei subicitur; ergo ipsum dicitur de aliquo; ergo non est prima substantia. Dicimus hoc argumentum esse falsum: 'aliquid ei subicitur; er9o ipsum de subiecto dicitur'.

Opponitur. Huic singulari accidenti aliguid subicitur; ergo 30 ipsum clicitur de subiecto. Falsum est.

Sciendum quod 'subiectus' tripliciter dicitur, tum ut significatum per tenninum, tum ut fundamentum acciclentis, tum ut inferius sue substantie, quod est inferius in ordine predicamentali; 'dici enim de subiecto' est descriptio universalitatis, 'esse in subiecto' est descriptio 16 opponitur] 0 sic semper B I 2

3

26 substantial sta sic saepius B

32 su'< B sic sacpius e habct B

Cfr. Boethium, In Isag. II, 1837-8. Cfr. ibid., 195ts-t8. Errat auctor noster; sunt enim verba Boethii. Non Porphyrius, sed Boethius, In Isag. II, 1844-s.

220

TRACTATUS ANAGNINI

accidentis; 'non esse in mbiecto' est descriptio substantie. Cum ergo dicitur: 'indil'iduum dicitur de subiecto', falsum est, qui a tu n c intelligitur quod esset universale. Dictum est quod individuum predicatur de uno solo. Individuorum aliud predicatur substantialiter, aliud accidentaliter. Substantialiter 5 f. 65v predicatur quod signifìcatur nomine proprio; accidentaliter predicatur sicut signifìcatum hoc nomine 'Gradivus'. Ubique enim diversitas vocum signifìcantium sequitur diversitatem rerum signifìcatarum; 'Gradivus' enim est adiectivum, 'Socrates' vero substantivum et ita omne substantivum predicatur substantialiter, accidens vero accidentaliter. 10 His itaque omissis agamus de universali. De universali

Universale autem sic describitur: universale est quod aptum est natum predicari de pluribus. Videamus quomodo predicetur de pluribus; si de pluribus ut de unoquoque illorum, tunc convenit speciei et non 15 binario; si autem dicamus quod predicatur de pluribus ut de nullo, tunc conveni t binario et non specie i. Qui d ergo dicimus? Dicimus quod predicatur de pluribus ut de unoquoque eorum et dicimus quod binarius predicatur de uno, ut in hac propositionc: 'homines sunt duo' dicimus quod predicatur de uno, scilicet de specie que 20 signifìcatur hoc nomine 'homines'. Opponitur autem de universali 'dies', quod non predicatur de pluribus, quia non possunt due dies simul esse; ergo non est universale. Ad hoc dicimus quod, licet non predicetur de pluribus, tamen aptum est predicari de pluribus, si natura pateretur duas dies simul esse 25 posse 1 , sicut aliquis truncatus dicitur bipes aptitudine. Dc substantialibus

Universalium aliud est substantiale, aliud accidentale; substantiale dicitur illud quod signifìcat substantiam e[s]t causa(m) rei, sicut rationale, perceptibile discipline; accidentale vero, sicut risi bile, navigabile. 30 Quare autem rationale magis sit substantiale quam risibile, magis auctoritate veterum quam ex ratione percipitur. Hoc enim dicit Aristotiles. 5 substantialiterl stantialiter sic saepe B sic saepe B

' CfL infra, p. 22732-35,

7 diversitatem B

9 substantiYuml stantivum

l

DE PREDICABILIBUS

221

De existentia sive substantia

Substantialium aliud (est) existentia, aliud differentia. Existentia idem est quod substantia. Dicit enim Boetius in principio Arithmetice1 : "incipit liber de existentia numeri", iclest de substantia numeri. Dicit2 5 etiam Priscianus: "singulis rebus insunt singule substantie ", id est existentie. Dici t etiam alibi J Boetius: "querere quid si t res est querere substantiam rei"; item4: "generatio est ingressus in substantiam ", id est in existentiam. P o test etiam pro bari per acliunctionem genitivi. Sicut enim dicitur substantia rei, si c etiam potest dici ex i stenti a rei. 10 Hac significatione auctoritatc veterum comprobata dicimus genera esse existentias rerum, quia ea que in descriptione generis ponuntur, conveniunt. Sicut enim dicit Priscianus: "singulis rebus insunt singule substantie ", id est inherent et ideo preclicantur; nichil enim aliud dicimus 'predicari' quam 'inherere'. Predicantur etiam de pluribus dif15 ferentibus specie "j" inherent quia ho mini et asino preclicantur etiam de pluribus in quicl. Omne enim illud quod congrue respondetur ad interrogationem per "quid?" est res. Sicut dictum est, communis substantia predicatur. Unde dici t Priscianus: "querere de aliquo quicl sit est querere substantiam rei; respondere quid aliquid si t est responclere 20 substantiam rei." Cum ergo substantia communis predicatur de pluribus specie clifferentibus in eo quod quid est, dicimus substantiam esse "!" hanc aliquam substantiam nomine significari habemus ab Aristotile qui dicits: "singulum incomplexorum aut signifìcat substantiam aut qualitatem aut quantitatem", et si c de ceteris. Stati m subiunxit6: "substantiarum al ia 25 prima, alia secunda. ( ...... ) Secunda substantia est il la in qua ponitur illa que principaliter substantia appellatur, ut Socrates.

De 9enere et specie

Dicimus ergo genus esse substantiam rei, genus si c describentes: genus est substantia qua ostenditur de unoquoque plurium specie 30 differentium quid sit. Species est illa substantia qua ostenditur de unoquoque tantum solo numero differentium quid sit. Genus est essentia ve! 3 arismetice B 1

6 stantiam B

9 si c] sicut Il

2 5 altemm secunda B prima Jlc

Cfr. /mtit. arithm. 12, p. 12IJ ed. Friedlein. ubi? 3 nusquam invenitur; cfr. autem Roeth. In Categ. 18601-3; De top. d!lJ., 1187A2-3 et Prisc., Inst. gramm. XVI!, 122'osqq.; 13Qiosqq.; 135' sqq. 4 ubi? s Categ. 4, l b25-26. 6 Cfr. ibid. 5, 2all-14. 2

222

TRACTATUS ANAGNINI

existentia qua ostenditur de unoquoque specie differentium quid sit. Similiter species est essentia vel existentia qua ostenditur de unoquoque tantum solo numero differentium quid si t; commune qua (de) pluribus. singulare vero qua de uno solo. Singularis est illa qua ostenditur de aliguo quid sit, ita quod non ostenditur de alio similiter. Omne enim proprium 5 significat primam substantiam preter supradicta1 duo, 'Gradivus' et 'Qyirinus', et omne pronomen primitivum, si ve si t demonstrativum si ve relativum, significat substantiam generalem ve! specialem; generalem generale signifìcat, sicut hoc nomen 'animai' secunclum quocl etiam f. 66r generale dicitur, l specialem speciale signifìcat, sicut hoc nomen 'homo', 10 quod signifìcat speciem, secundum guod etiam speciale appellatur.

De mbstantiis

Has autem communes existentias generales et speciales dicimus esse (secundas) substantias, guia secundario ostenclunt de rebus qui d sin t. Strictius etiam genera et species primi predicamenti, in qui bus continen- 15 tur gue principaliter dicuntur substantie, dicimus esse secundas substantias, ut tencamus verba Boetii qui dicit 2 : "ideo dicimus genera et species primi predicamenti esse secundas substantias ne quis dicat albedinem et nigreclinem et colorem esse secundas substantias." Dicimus autem primas substantias esse individua cuiuslibet predicamenti. Strictius etiam 20 dicimus individua gue continentur sub ipsis generi bus et specie bus primi predicamenti.

An sewnde substantie per se existant an per aliud

Hic oritur qucstio an secunde substantie per se existant an per aliud. Dicimus autem guod per aliud, quia per primas. Unde dicitJ 25 Aristotiles: "destructis primis substantiis impossibile est aliquid al io rum remanere ". Non sunt autem corpora nec spiritus nec accidentia, sed sunt quedam intelligibilia, que in ipsis rebus concreata sunt. Deus enim cum res crearet, creavi t eas esse alicuius generis et alicuius specie i.

5 ostendere 8 1

supra, p. 2207.

8 signifìcat

+

[primam] Be

27 spiritus] species 8

z Cfr. In Categ., 183A9-B12.

3

28 que

+

sunt B

Catcg. 4,2b5-6.

I

DE PREDICABILIBUS

223

An iste communes existentie habeant existentias necne

5

10

15

20

25

30

35

Item. Queritur an iste communes existentie habeant existentias necne. Ad hoc cognoscendum videnda est triplex divisio renun. Sunt enim quedam res que aliquorum sunt existentie, et quorum alique, et que nullorum et quorum nulle. Que aliquorum, ut genera et species et individua que predicantur de uno solo; quorum alique, ut prime substantie et appellata; que nullo rum et quorum nulle, ut que ne c (corpora) sunt nec spiritus nec singularia accidentia, ut hoc universale accidens album, quod non est hoc singulare hoc album. Quod existentiarum non sunt alique existentie, probatur per ypothesin, per rethoricam rationem, ante sumpto quod si unius existentiarum non est existentia, tunc nullius. Aut enim nusquam tale est, aut ubique. Si huius generalissimi substantia est aliqua existentia, tunc est communis ve! propria; sed si est propria, tunc est communis; tu n c contine[n]tur sub aliquo genere. Item. Si huius generalissimi mbstantia est aliqua existentia, tunc contine[n]tur in primo predicamento; tunc est corpor(e)a ve! incorporea; si est corporea, est substantia, si est incorporea est spiritus; quod est inconveniens. Item. Si huius generalissimi (substantia) est aliqua existentia, tunc illius et aliqua; et illius est ali qua; et ita conducetur usque ad infinitum 'huius generalissimi substantia est ali qua existentia'. Contra hoc. Si huius'generalissimi substantia est aliqua existentia, illud est eius causa; sed nichil est causa alicuius generis ve! speciei nisi genus superius ve! differentia constitutiva; ergo i Ila existentia est (genus ve!) differentia constitutiva; si est genus, tunc habct superveniens genus, quod est inconveniens, cum illucl sit generalissimum quocl non habeat genus superveniens. Si est constitutiva differentia, tunc aliqua existentia est differentia; quod est inconveniens. Item. Cum non diffìnitione, secl descriptione ostendatur quicl (si t) aliqua existentiarum ve! universalium vel enuntiabilium, sic patet quod existentie non habent existentias, sed acciclentalia eorum sunt notificati va per Ùescriptiones, sicut dictum est: genera et species sunt cxistentie nec tamen habent existentias. Contra hoc opponitur. Omne genus est existentia et omnis species est existentia; sed o m ne genus alicuius specie i est genus; ergo quedam existentia est alicuius existentia; quod falsum est.

19 spiritus] species B

25 speciei] spiriti ( !) B

28 quod non] non quod B

224-

f. 66v

TRACTATUS ANAGNINI

Opponitur. Omnis vocalis nomen est quia sui ipsius; sed diptongus ex vocali bus constat; ergo consta t ex nomini bus; quod falsum est. Omne predicabile est existens; ergo omne predica bile habet existentiam. Quocl sic fallitur: omnis unitas unum est; ergo omnis unitas unitati subiecta est; quod falsum est. Adhuc opponitur. Ostenclere quid aliqua res sit est ostendere existentiam l rei; sed ostenditur quid si t existentia; ergo ostenditur alicuius existentie existentia. Quod si c fallitur: ostendere quanta res si t est ostendere quantitatem rei; sed superficie ostenditur quanta sit res; ergo ostenditur quantitas superfìciei. Acllmc opponitur: aliquid est substantiale speciei; ergo aliquid est de substantia speciei; ergo aliqua est substantia speciei; mediam autem sic determinamus: 'aliquid est de substantia speciei', idest aliquid substantiale ponitur in dijjinitione specie i; ve rum est; 'aliquid de Sllbstantia speciei', hocest de existentia speciei; falsum est. Amplius. Specie i est diffìnitio; ergo aliquod esse, et si c existentia; quod autem speciei sit aliguod esse habemus ab Aristotile qui diciti : "diHìnitio est esse diffìniti"; sed si placet hoc argumentum refellitur: 'speciei est dijjinitio; ergo aliquod esse'. Opponitur. Hoc universale 'album' accedit speciei; ergo aliqua albedo. Notandum est quod diffìnitio cui et secundum quid assignatur; cui, ut assignatis appellatis per nomen speciei; secundum quid, ut secundum ipsam speciem. Quocl autem dicitz Priscianus: "singulis rebus singule insunt substantie", hoc ad voluntatem auctoris reducendum est et si c intelligendum sicut ipse intellexit: singulis rebus singularibus insunt singule substantie, non universalibus. Notandum etiam quod existentiis esse existentias est accidentale, non substantiale, et ex hoc maxime patet, quia generibus et speciebus omnium predicamentorum nichil est substantiale.

Qyot modis dicitllr 'predicamentum'

Videndum guot moclis dicitur 'predicamentum'. 'Predicamentum' quandogue accipitur pro predicato termino, guandogue pro Libro Kathegoricorum SillogismorumJ, quandoque pro generalissimo; sed de his nichil ad nos. Quarto modo accipitur 'predicamentum' pro genere sign!ficationum in 31 quot] quod B 1 Cfr. Anal. Post. II 3. 91 a l; 7, 92b26; 10,93b29; 10,94a Il, et passim. z Cfr. supra, p. 221, n. 3. 3 = Boethii De ~11. caten. libri duo.

5

10

15

20

25

30

I

5

IO

15

20

25

DE PREDICABILIBUS

225

vocabulis. Unde diciti Boetius: "nichil aliud dico decem predicamenta quam decem genera, idest materias, in vocabulis". Dicit 2 etiam Aristotiles: "primum predicamentum est quid esse, secunclum vero quale esse, tertium vero qtwntum esse"; secundum quam acceptionem genera et species omnium predicamentorum continentur in primo predicamento. Quod quia esset inconveniens et contra communem opinionem et precipue contra Porfìrium qui clicit3: in unoquoque predicamento estaliquod generalissimum", oportet igitur quod accipiamus quintam acceptionem, hanc scilicet: preclicamentum est collectio predicabilium de se invicem Sllb eodem genere contentomm; et ita quot sunt preclicamenta, tot sunt collectiones. In qua collectione illud quocl causa et cognitione est suppremum, est generalissimum; illud autem quod causa et cognitione est medium, est subalternum; quod autem causa et cognitione est infìmum, est specialissimum; scibilius enim est aliquid esse substantiam quam animai; scibilius etiam est aliquid esse animai guam hominem; causa: quia si substantia est, animai <est), si animai est, homo est. Notandum etiam quod superius dicitur totum in predicatione; inferius dicitur pars in subiectione. Contra hoc quidam dicunt: illud quod est superius cognitione, etiam fit pars in constitutione sui inferioris, perhibentes speciem constare ex genere et substantialibus differentiis. Hoc verbo quidam simplices abducti dicebant genus esse quasi materiam, differentias vero quasi formas ex quibus iunctis constitueretur species. Sed dicit Magister Ada m: "omne significatum dictione est simplex et incompositum"; et dici t 'componitur', idest dijfinitur, 'constitlltio' pro dijfinitio, 'constitlltio speciei' pro dijfinitio speciei; et sic exponit auctoritatem illam: 'species constitllitur ex genere et ex Sllbstantialibus dijferentiis', idest ex nomine generis et ex nomine substantialium d!lferentiarum constitllitllr species.

An connumeratio partis ad totum sit concedendo 30

Hic oritur questio an connumeratio partis ad totum sit concedenda. Ad probandum quod connumeratio sit accipienda inter totum universale et suam parte m, hee su n t rationes: hoc nomen 'animai' et hoc nomen 'homo' su n t duo; quod si c probatur: utrumque significatum est unum; ergo que significantur his duo bus nominibus sunt duo; sed 12 cognitione] collectione B 1

3

Cfr. In Categ. 161 A 7-B l. Vide Boeth., In lsag. II, 205t2-IJ

2 Cfr. Topica I 9, 103b20. Parvipontanus? Vide autem, p. 229 1 •

4

226

TRACTATUS ANAGNINI

nichil signifìcatur hoc nomine 'animai' quod non si t genus, et nil signifìcatur hoc nomine 'homo' quod 11011 si t species; ergo hoc ge11us et hec species su n t duo. Item. Probatur per auctoritatem Aristotilis qui dicit1 : "diversorum generum et non subalternatim positorum diverse su11t clifferentie"; hec locutio esset 11ugatoria 'et non subalternatim positorum', 11isi essent f. 67r aliqua subalternatim posita. Item. Subalternorum generum eeclem J sunt differentie; eadem e11im est predicati et subiecti. Si c enim dicitur: animai est substantia animata sensibilis, sicut etiam dicitur: homo est mbstantia animata sensibilis. Item. Tria sunt genera: aliud est substantia, aliud est corpus, aliud est animai; substantia est supremum, corpus est medium, animai est inferius. Item. Si nullum genus debet con11umerari cum specie, tunc hoc universale substantia non connumeratur ctm1 aliquo genere subalterno in prima collectio11e predicabilium de se invicem. Probatum est quod connumeratio sit recipienda inter totum universale et suam partem. Contra hoc opponitur: hoc genus substantia et hoc ge11us animai sunt duo genera, quorum unum est genus Socratis, aliud Platonis, quia si utrumque, tunc etiam unum; ergo Socrates et P lato sunt duo diversorum generum; ergo differunt genere; quod falsum est. Opponitur. Gemelli habent diversos cognatos; ergo differunt cognatione; quod falsum est. Sciendum etiam est quod non omnia dicuntur differre genere que sunt diversorum, sed que ita sunt diversorum generum quocl nil est genus unius quod [non] sit genus alterius. Adhuc opponitur. Si huius generis animai due su n t species, animai rationale et animai mortale, iste due existentie erunt solo Socrate existente; ergo Socrates habet cluas existentias; ergo est unius et alterius existentie; ergo ipse est unum et alterum; quod falsum est. Ad hoc dicimus medium argumentum esse falsificandum, hoc scilicet: 'habet duas existentias; ergo est unius et alterius existentie'. Opponitur. Socrati convenit hoc nomen 'homo' et hoc nomen 'Socrates'; ergo iste habet plura nomina. Sicut hoc nomen 'homo' est nomen omnium hominum ita quocl nullius, et sic(ut) hoc proprium ridere est proprium omnibus hominibus ita quod nullius, et sicut hoc universale album est qualitas albi ita quod nullius, - ita hec communis existentia 'homo' est existentia omnium hominum ita quod non aliquorum. Et secundum hoc oporteret nos concedere quod hoc genus animai non esset 8 sic] sicut B I

10 item] iterum B

Categ. 3, l b 16-17.

35 hec] hoc B

5

10

15

20

25

30

35

I

DE PREDICABILIBUS

227

existentia aliquorum animalium que essent animalia, nec aliqua existentia esset plurium que essent plura. Contra hoc opponitur. Hec communis existentia homo est communis existentia omnium hominum; ergo est existentia eorum; quod 5 falsum est. Opponitur. Hoc nomen est appellativum nomen 'Socrates' ; ergo est nomen Socratis; falsum est. Item. Aliqua (est) communis existentia hominum et asinorum; ergo aliqua est existentia hominum et asinorum. Hoc quodammodo potest concedi, quia sicut hoc nomen 'homo' est 10 nomen hominum ita quod non aliquorum, sic hec communis existentia est existentia aliquorum ita quod non aliquorum. Item. Socrates est res huius speciei homo; ergo existentia que significatur hoc nomine 'homo', est existentia Socratis. Opponitur. Quod significatur termino 'homo', est species huius 15 generis animai; ergo est existentia huius generis animai. Item. Hoc universale jenix est existentia fenicis; sed non est aliquis nisi iste; ergo est eius existentia. Opponi tu r. Aliquid est proprium huius speciei jenix; sed nullus est nisi iste; ergo est proprium isti. 20 Hec via respondendi subtilior est, si contra argumenta defendi potest. Et secundum l1anc viam hee due propositiones debent negari: 'nullius existentiaesthecspecies "homo" cuius non sithecspecies "asinus"', et hec: 'aiicuius est existentia hec species "homo" cuius existentia est hec species "asinus"'. Prima enim est falsa, secunda nugatoria. V el possumus concedere quod 25 iste existentie sunt in aliquo, non tamen due, ne intelligantur due res, sicut in margarita sunt isti duo colores, non tamen duo, ne intelligatur: albedo et nigredo vel medius color in ore timidi disputatoris. V el possumus concedere quod due existentie sint unius ita quod non due singulares sed due communes, vel una communis et una propria. Vel possumus 30 concedere quod una existentia sit plurium ita quocl non una singularis, sed una communis.

Nunc procedendum est acl differentiam. Antequam autem de illa dicamus, prius opponitur sic: hec species jènix et hec species dies est communis existentia; quod si c exponitur: 'communis', id est communicabi35 Iis; ve rum est; 'communis', id est communicata piuribus; falsum est. 1 27 in ore] more B 1

Cfr. supra, p. 22022-26.

228

TRACTATUS ANAGNINI

De d!lferentia

Nunc cle differentia. Sicut similitudo similium habitudo, convenientia convenientium habitudo, et sic(ut) diversitas diversorum habituclo, sic differentia differentium habituclo. Ab hac habitudine f. 67v Veteres hoc nomen 'd!lfèrentia' l transtulerunt ad id appellandum quo aliquid differt ab alio, cum illud nec sit genus nec species nec propria existentia, sive illud sit substantiale sive accidentale. Et secundum hanc largam acceptionem differentia sic clividitur: differentiarum alia substantialis, alia accidentalis; item: alia separabilis, alia inseparabilis; substantialium alia communis, alia propria; communis, ut rationabilitas, propria, ut hec rationabilitas. Sunt quidam qui dicunt nichil esse substantiales differentias nisi universalia et sic opponunt: est substantialis clifferentia; ergo specifica; est substantialis differentia; ergo est consti tu ti va ve! divis(iv)a. Et dicunt quod nulla sit specifica ve! constitutiva ve! divisiva quod non sit universale; quod verum est, quia hoc videntur habere a Porfirio qui in superficie verborum consentit eis. Exponamus substantialem clifferentiam quia quandoque large quandoque stricte accipitur; stricte ut si t specifica, large ut omne id quod substantialiter inest, quo ipse differt ab alio, dicatur substantialis differentia. Et secundum hanc largam acceptionem omnis singularis qualitas qua aliquicl differt ab alio substantialiter, dicimus substantialem dilferentiam. Quod autem hec rationabilitas sit substantialis, probo: hec rationabilitas substantialiter inest isti; ergo hec rationabilitas est substantialis. Item. Si omnis rationabilitas est accidens, - quod quidam dicunt qui oppositum defendunt - , tunc esse rationale non est substantiale, et non secundum solam rationabilitatem aliquicl clicitur rationale. Rursum opponitur illis qui opposi tu m defendunt: hec rationabilitas est acciclens; ergo esse rationale non est substantiale. Propter hec autem et huiusmodi inconvenientia[s] que inde sequuntur, dicimus has singulares differentias esse substantiales. Opponunt adversarii: hec rationabilitas est substantialis et non est existentia rei; ergo est pars eius; ergo pars subiectiva ve! diffinitiva. Quod iccirco negamus quia nulla singularis existentia partem habet subiectivam ve! partem diffinitivam; subiectivam, quia nichil continetur sub individuis, diffinitivam, quia individua non cliffiniuntur, sed sola species. Species etiam non habet

4- habitudine] abbitudine B hec rationabilitas propria B

5 nomen] non B 31 substantiale B

11 propria ut hcc rationabilitas] ut

5

10

15

20

25

30

35

l

229

DE PREDICABILIBUS

partem componentem, sicut 'animai', guia dici t Aristotiles 1 significatum dictione est simplex et incompositum.

:

omne

De d!lferentia specifica

Nunc agendum est de differentia substantiali et communi secun5 dum hoc guod stricte accipitur et secundum guod specifica dicitur. Quam

sic describit Porfirius 2 : differentia est que conducit ad esse et est pars eius quod est esse rei. Si hec clescriptio est sufficiens ut est, tu ne probatur quod genus generalissimum non habet aliquam differentiam, quia si habet aliquam, illa est ei par ve! maior; sed patet quod non est maior; si est 10 par, tunc non habet genus cum quo conducat ad esse. Rursum. Si aliqua differentia huic generalissimo substantia est substantialis, illa est di visiva ve! consti tu ti va; sed patet quod non est constitutiva, quia non est genus superveniens huic generalissimo cum quo conducat acl esse; non est etiam divisiva, quia si aliqua est ei par, 15 illa dividit ipsum. Item. Si aliqua differentia est ei substantialis, illa est specifica, ·j· ve! si maius di cere diffinitiva '!; si est specifica, ergo cum alio speciem (conducit) ad esse; sed non est genus cum quo conducat ad esse. Item Porfirius describit3 differentiam secundum quocl stricte 20 accipitur: differentia est qua habundat species a aenere; secundum guam acceptionem clifferentia plus habet species guam genus generalissimum; ita patet quod generalissima non habent substantiales l clifferentias. f. 6Sr Contra hanc positionis veritatem plures opponunt sic: generalissima substantialiter clifferunt. Quod sic probatur: genere clifferunt; quod 25 etiam probatur: quecumque differunt, aut numero aut specie aut genere differunt; sed generalissima non differunt solo numero; non tamen specie, quia non continentur sub specie; ergo differunt genere; ergo substantialiter. Ad vitandam predictam oppositionem verba Boetii intelligenda 30 sunt dieta esse de singularibus, hec scilicet: "quecumque differunt, aut genere aut specie aut numero differunt", sicut et alibi hoc de singularibus clic tu m est: "quicquid est res una numero, est individuum ". Alia responsio est quia 'd!lferre' multis modis accipimus: 'aeneralissima d!fferunt aenere'' idest continentur sub diversis aeneribus: fa! su m est; al iter: 'd!Jjènmt 1

2

3

videas autem supra, p. 22 523. conferas Boethium, In Isag. Il, 2723-4, Videas Boethium, In Isag. Il, 2624-s,

230

TRACTATUS ANAGNINI

genere' idest unum est genus, alterum contentum sub genere: similiter falsum; aliter: 'd!lferunt genere' id est sunt d!lferentia genera: verum est. Similiter potest dici de specie: 'd!lferunt (specie) idest continentur sub diversis speciebus; aliter: 'd!lfemnt specie', id est unum est species, et aliud contentum sub specie; aliter: 'd!lfemnt specie', idest sunt d!lferentes species. Generalissima differunt substantialiter; ergo sunt differentes existentie; si c verum est. Statim opponitur: generalissima differunt substantialiter; ergo aliquid est uni substantiale quod non alteri; quod si c fallimus: generalissima differunt genere ; ergo aliquid est genus unius quod non est genus alterius. Notandum est hic quod substantialium differentiarum geminum est officium: superius genus dividere et speciem in inferiorem sibi per unam constituere, ut animatum dividit hoc genus corpus et constituit hanc specien1 animatum corpus secundum eam acceptionen1 qua 'animatum' accipitur pro 'habens propriam vitam'; secundum illam etiam acceptionem illa divisio: 'corpo m m aliud animatum, aliud inanimatum' est divisi o generis in species. Aliter etiam accipitur 'animawm' pro 'l'egetat(iv)um'; senmdum quam acceptionem erit predicta divisio subiecti in accidentia, quia vegetatio est accidens, quod probatur per corpus Socratis, quia nichil manens id quod est, mutat genus vel speciem vel substantialem differentiam. Secundum priorem acceptionem nobis et arboribus commune est vivere. Unde diciti Augustinus: "nobis et arboribus commune (est) vivere". Cui Aristotiles in ultimo Topicorum contrarium poni t, ubi dicit 2 : "alia vita plantarum, alia hominum"; sed hoc non per se inseruit, sed in hoc imitatur Aristippum Epicureum. Ex predictis patet quod substantia animata est genus animalis. Unde oportet ut 'sensibilis' addatur ad faciendam diffinitionem huius speciei 'animai', ut dicatur: 'animai est substantia animata sensibilis'; et sic erit ei par. 'Corpus' enim non est genus animalis ideo quod est par(s), quod dicitJ Aristotiles in quarto Topicorum. Illis autem qui affinnant animai esse corpus, si c opponitur: Socrates est corpus; ergo est corpus quod est sui pars vel quod non est pars sui; si Socrates est corpus quocl est sui pars, aliquid igitur totum est pars sui; ergo idem est constituens et constitutum; quocl est inconveniens; item, si Socrates est corpus quod non est pars sui, tunc i psum corpus est maius vel minus vel equale illi corpori quocl est pars sui; 2 genera] genere B

28 prius animai] animalis B

I Cfr. De civit. Dci VII, 23, p. 182IO-I5.

XXI, 2, p. 76, ed. Waszink, et IV 5, 126a26-29.

z De anima Il, +13a25 sqq.; Tertullianum, De anima

commentat. ad lowm, p. 230.

3

5

10

15

20

25

30

35

I

231

DE PREDICABILIBUS

sed non est minus; oportet ergo quod si t maius vel eguale; sed si est eguale, tunc aliquis locus tantum capax Socratis non est capax corporis quod est pars sui. Item. Alia ratio quod animai non si t corpus: illud tantum est 5 corpus cuius quelibet pars est corpus; sed aliqua pars animalis non est corpus, scilicet anima animalis; igitur non est corpus. Contra hoc dicit Porfirius. Diciti enim animatum corpus esse genus animalis. Ad hoc dicimus quia Porfirius posuit substantivum pro adiectivo: 'corpus' pro 'corporeum', ut dicatur animatum corpus, idest 10 substantia corporea animata, est genus animalis, licet ratio exigat magis adiectivum commune esse quam substantivum. Item. Dicitz Priscianus; "quicquid habet tres dimeni siones, f. 6Sv longitudinem, latitudinem, spissitudinem, est corpus"; sed animai habet longitudinem, latitudinem, spissitudinem; ergo animai est corpus. Quod 15 similiter solvimus, quia Priscianus similiter accipit[ur] substantivum pro adiectivo, scilicet 'corpus' pro 'corporeum'. Sicut ergo omne lignum est ligneum et non econverso, et sicut omnis lapis est lapideum, et non econverso, sic omne corpus (est) corporeum, et non econverso. Largius enim accipitur adiectivum quam substantivum. Sicut omne et solum 20 (illud) dicitur lapis cuius quelibet pars est lapis, sic etiam omne et solum illud dicitur corpus cuius quelibet pars est corpus. Hic notandum est quod nulla differentia est divisiva oppositorum generum, quod probatur per Aristotilem qui dicitJ : "diverso rum generum et non subalternatim positorum diverse sunt species et differentie." 25 ltem probatur hoc modo: de quocumque predicatur unum dividentium, et divisum; secl si eadem clifferentia est di visiva oppositorum generum, de quocumque tunc predicatur illa clifferentia, de eodem preclicantur opposita genera; quod est inconveniens. Stati m obicitur de anima: et anima est rationalis; homo est 30 rationalis; ergo eadem differentia predicatur de oppositis; oportet igitur quod hec differentia predicetur de his duobus equivoce. Quod verum est: anima enim dicitur rationalis, iclest habens ratìonabilitatem; homo est rationalis, id est habet exercitìum ratìocinandi. Similiter anima est sciens, homo est sciens; hic oportet etiam quod eaclem differentia 35 predicetur equi voce. Quod verum est: anima enim sciens dicitur, iclest habet scientiam, homo est sciens, idest habet exercitìum scientie. Et ita utrumque preclicatur de anima secundum habitum, de homine vero predicatur utrumque secundum usum. 16 lignum]ligneum B 1 Vide Boethium, In lsag II, 20611-12.

2 Cfr.lnst. gramm. I, 619-20.

3

Categ. 3, l b 16-17.

232

TRACTATUS ANAGNINI

Premonstratis adicienclum est illud nostre opinionis quod nulla differentia aliqua differunt. Quod probatur hoc modo: homo et asinus differunt rationalitate; ergo rationalitas est differentia asini ad hominem; ergo est communis ve! propria ve! magis propria; et si c probatur quod substantialis ve! accidentalis hec diHerentia est asino. Item. Asinus differt ab homine rationalitate et similiter differt ab eo irrationalitate; ergo aliquod rationale et irrationale differt ab eo quod est commune. Item. Asinus differt ab homine rationalitate et similiter irrationalitate; ergo aliquid rationalitate et irrationalitate differt ab alio; ergo aliquid est rationale et irrationale. Item. Asinus differt ab homine rationalitate et non a lapide; ergo commune est asino et lapidi esse rationales. Item. Homo et asinus clilferunt inter se rationalitate et non ab omnibus aliis; ergo hec differentia rationalitas est eis communis cum omnibus aliis; falsum est. Item. Si diceret aliquis quod (homo) hac differentia rationalis clifferat ab omnibus aliis, super hoc opponitur: homo cliffert rationalitate et quelibet alia; ergo homo differt rationalitate et omnia alia; ergo ve! rationalitas non est differentia ve! est omnium differentia. Contra huius opinionis veritatem sic opponitur: homo et asinus differunt in hoc quod homo est rationalis, asinus vero non; ergo homo et asinus differunt rationalitate; quod falsum est. Opponitur. Socrates diHert ab asino in eo quod ipse (est) homo, asinus vero non; ergo homo et asinus diHerunt hac specie homo; quod si concedatur, si c iniertur: ergo homo et asinus differenter participant hac specie homo; quod fai su m est. Possumus etiam prima m negare, han c scilicet: 'homo d!lfert ab asino in eo quod i pse est rationalis, asi nus vero non'. Si mi! iter posset dici dc chimera: 'homo d!lfert a chimera in hoc quod ipse est rationalis, chimera vero non', quod fai su m est. Opponi tu r. Socrates et Plato sunt aliqua et in nullo cliH'erunt; ergo alter alteri est idem. Media etiam cleterminanda est, hec scilicet: 'in nullo d!lferunt', idest nullomodo d!lfenmt; t:1Isum est; ve! 'in nullo d!lfenmt', idcst non est ali qua differenti a qua d!lfenmt: ve rum est. Hic notandum quod omnis dilferentia est sui subiecti ab scipsa[m] dilferentia. Verbi gratia ut Socrates cliffert ab omni eo quod non est rationale in hoc quocl ei inest rationalitas, illi vero non. Ergo Socrates dilfert a sua rationalitate in eo quod sibi inest rationalitas, sue vero rationalitati non. Ergo Socrates sua rationalitate differt a sua rationalitate 1 • 18 huius] hanc B 26 dicere B chymera B 27 falsum est plato sunt aliqua et in nullo differunt ergo socrates et plato B ' Cetera desunt.

+

item socrates et

5

10

15

20

25

30

35

TRACTATUS ANAGN!Nl

233

TRACTATUS II DE ARGU MENTATIONU M GENERIBUS

ARGUMENTUM DE ARGUMENTATIONE CATHEGORICA

235

DE COHERENTIA TERMINORUM

235

DE SlMPLICl CONVERSA

235

De simplici conversa in universalibus negativis . De simplici conversa nominata De reductione huius argumentationis De simplici conversa innominata Loquendo de rebus . Loquendo de propositionibus . Loquendo de dicto . Loquendo permutatim De simplici conversa in aliis propositionibus In particulad affirmativa . In indefinita In singularibus affirmativis In singuladbus negativis . DE CONVERSA PER CONTRAPOSITIONE,\1

De conversa De conversa Loquendo Loquendo Loquendo

per contrapositionem nominata per contrapositionem innominata de rebus . de propositionibus . de dictis .

DE EQUIPOLLENTIIlUS

De equipollentiis cathegoricis Secundum signa Secundum determinationem Secundum relationem Secundum affirmationem et negationem Secundum casuum variationem Secundum inferentiam De equipollentiis hypotheticis Secundum naturale . Secundum accidentale

235 235 236 236 236 236 237 237 237 237 238 238 238 238 238 238 238 238 238 239 239 239 239 240 240 240

240 241

241 241

234

TRACTATUSANAGNINI Secundum Secundum Secundum Secundum Secundum

copulativam disiunctam temporalem localem divisivam

DE ARGUMENTATIONE LOCALI

De loco a pari Loquendo de Loquendo de De loco a toto Loquendo de Loquendo de De loco a parte Loquendo de Loquendo de Loquendo de De loco a causa

predicabilibus rebus . predicabilibus rebus . propositionibus . predicabilibus rebus . et ab effectu

DE DISCOHERENTIA TERMINORUM

Ab oppositis A simili

241 241 241 241 242 242 242 242 242 242 242 243 243 243 244 244 244 244 244 245

DE ARGUMENTATIONE COMPLEXIONALI

246

DE PERMIXTIS

246

DE ARGUMENTATIONE HIPOTHETICA

De De De De

copulativa temporali disiuncta conditionali

DE VARIETATE

INFERENTIARU~\

Additione huius dictionis 'solum' ve! 'tantum' Additione huius dictionis 'semper' Additione huius relationis 'ipse' DE COMMUTATIONIBUS

De commutatione propositionum Cathegorice in cathegoricam Cathegorice in hipotheticam Ypothetice in cathegoricam Ypothetice in ypotheticam DE ARGUMENTATIONE INDIRECTA

251 251 252 252 252 253 253 254 254 254 254 254 255 256 256 256

TRACTATUS ANAGN!Nl

235

TRACTATUS SECUNDUS DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

Eorum que ad probandum proponuntur, aliud est cathegoricum, f. 69r aliud ypotheticum. DE ARGUMENTAT!ONE CATHEGOR!CA

At cathegorice dupliciter argumentari contingit, clialectice scilicet et sophistice; dialectice duo bus modis, directe et indirectc; 5 directe duo bus modis, localiter et complexionaliter; localiter duo bus modis; secundum termino rum coherentiam, secundum terminorum discoherentiam.

DE COHERENT!A TERM!NORUM

10

15

Quadrupliciter autem secundum termino rum coherentiam: a pari, a toto, a parte ve! a partibus, a causa vel ab effectu; a pari dupliciter: secundum propositionum habitudinem, secundum terminorum coherentiam; secundum propositionum habitudinem tripliciter: per conversam simpliciter, per contrapositionem, et ab equipollentibus.

DE S!MPL!CI

CONVERSA

De simplici conversa in universalibus ne9ativis

A simplici conversa dupliciter: nominate et innominate. De simplici conversa nominata

20

Nominate quando fit mentio de ipsa conversione, quod habet fieri dupliciter: explicite et inplicite; inplicite, quando ex uno solo infertur conclusio, ut cum dicitur: 'nullum mortuwn est homo'; hec est universalis negativa vera; ergo eius simplex conversa est vera. l (ad) Be 4- at) ad Be a B cathegorico BBe versa est vera alia mam1s ac B et Be

12-22 secundum terminorum . . . . . . con-

236

TRACTATUS ANAGNINI

De reductione huius argumentationis

Notandum quod predicte argumentationis reductio est in ypotheticam argumentationem iuxta hoc preceptum: cuiuslibet argumentationis inplicite reductio est in ypotheticam, sumpta antecedenti cum 'si' hoc modo: si hec propositio: 'nullum mortuum est homo' est universalis negativa s significans verum, ipsa est universalis negativa; ergo si hec propositio: 'nullum mortuum est homo' est universalis negativa et vera, eius simplex conversa est vera. Item. Hec argumentatio potest reduci in explicitam iuxta hoc preceptum: cuiuslibet argumentationis inplicite reductio est in explici- 10 tam addita aliqua que cooperatur ve! videatur cooperari ad conclusionem, hoc modo: hec propositio 'nullum mortuum est homo' est universalis negativa et vera et habet simplicem conversam; ergo eius simplex conversa est vera. ltem. Huius argumentationis reductio est in aliam argumentatio- 1s nem iuxta hoc preceptum: cuiuslibet argumentationis explicite reductio est in aliam argumentationem retenta prima et illata dividente cum conclusione preposita et interposita disiunctiva coniunctione, hoc modo: hec propositio: 'nullum morwum est homo' est universalis negativa et vera: ergo ve! non habet simplicem conversam ve! eius simplex conversa est 20 vera. Et hec de nominata conversa.

De si mplici com'ersa i n nomi nata

Sequitur de simplici conversa innominata. Secundum quam argumentari contingit quatuor modis: loquendo de rebus. loquendo de 25 propositionibus, de dictis, et permutatim.

Loquendo de rebus

Loquendo de rebus si c: 'nullus homo est lapis; erao nullus lapis est homo'; et hec argumentatio tripliciter variatur sccundum superius tria data precepta. 30 Loquendo de propositioni bus

De propositionibus sic: vera est ista: 'nullum mortuum est homo'; ergo vera est ista: 'nullus homo est mortuus'. Et hec tripliciter variatur, 1

predict~ sic saepius ~ scriptum est in

B

12 nullus B

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

237

quia omnem propositionem inplicitam his tribus modis variari contingit. Loquendo de dieta

De dieta si c: 'verum est nullum mortuum esse hominem; ergo verum est 5 nullum ho mi ne m esse mortuwn'.

Loquendo permutatim

Permutatim sex modis: de re acl dictum, de clicto acl rem; de clicto ad propositionem, de propositione ad dictum, de re acl propositionem, de propositione ad rem. De dicto ad rem: 'verum est nullum 10 hominem esse lapidem; ergo nullus lapis est homo'; et econverso: 'nullus lapis est homo; ergo verum est rwllum hominem esse lapidem'. De dicto ad propositionem hoc modo: 'venrm est nullum lapidem esse hominem; ergo vera est i sta: "nullus homo est lapis"'; et eco n verso si c: 'vera est i sta: "rwllus lapis est homo"; ergo venrm est nullum hominem esse lapidem'. De re ad propo15 sitionem hoc modo: 'mrllus homo est lapis; ergo vera est i sta: "rwllus lapis est homo"; econverso si c: 'rera est i sta: "rwllus lapis est homo"; ergo nullus homo est lapis'.

De simplici conversa in aliis propositionibus

Dictum est de simplici conversa in universali bus negativis; tot 20 et isdem moclis argumentari contingit in particularibus affirmativis, indefìnitis, singularibus affirmativis et negativis.

In particulari affirmativa

In particulari affìrmativa hoc modo: 'quidam homo est mortuus; ergo quoddam mortllum est homo'. 1-Iec argumentatio tripliciter j variatur secun- f. 69v 25 dum superius tria data precepta. Primo si c: 'si quidam homo obiit, quidam homo est mortllus; ergo si quidam homo obiit, quoddam mortuum est homo'. Secunclo si c: 'si qui da m homo obiit, aliquod mortuum jirit homo; ergo si aliquis homo est mortum, aliquod mortuum est homo'. Tertio sic: 'quidam homo est mortuus; ergo ve/ nullus homofirit mortuus, ve! aliquod mortuum est homo'. 29 est

[le

fuit Il

238

TRACTATUS ANAGNINI

In indifinita

In indefinita si c: 'homo est animai; ergo animai est homo'.

In singularibus ajfirmativis

In singularibus affirmativis sic: 'Socrates est animai; ergo aliquod 5 animai est Socrates'. In singularibus negativis

In negativis si c: 'Socrates non est lapis; ergo nullus lapis est SoCJ·ates'.

DE CONVERSA

PER CONTRAPOS!T!ONEM

Sequitur de conversa per contrapos1t10nem. Unde dupliciter argumentari contingit: nominate et innominate. 10

De conversa per contrapositionem nominata

Nominata si c: 'omne non-animai est non-homo' ; hec est universalis affirmativa et vera; ergo eius conversa per contrapositionem est vera.

De conversa per contrapositionem innominata

Innominate quatuor modis: loquendo de rebus, de propositioni- 15 bus, de dictis, et pcrmutatim.

Loquendo de rebus

De rebus si c: 'o mne non-animai est nonjenix; ergo omnis jenix est animai'. Loquendo de propositioni bus

20

De propositionibus si c; 'vera est i sta: "o mne non animai est non.fenix"; ergo vera est ista: "omnisJènix est animai"'.

Loquendo de dictis

De dictis si c: 'verum est omne non-animai esse non jenicem; ergo verum est omnem Jenicem esse animai'. 25

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

239

Dictum est de simplici conversa, de conversa per contrapositionem; sequitur de equipollentibus.

DE

EQUIPOLLENTIBUS

Unde dupliciter argumentari con tingi t: kathegorice et ypothe5 tice.

De equipollentiis cathegoricis

Kathegorice sex modis: secundum signa, secundum cleterminationem, secundum relationem, secundum negationem et affirmationem, et secundum casuum variationem, secundum inferentiam.

IO

Secundum signa

Secundum signa in universalibus affirmativis, in universalibus negativis, in particularibus affirmativis et negativis. In universalibus affirmativis sic: 'omnis homo vel aliud est animai; ergo quicquid est homo l'el aiiud est animai' ; in uni versalibus negativis si c : 'nichii quod sit mortuum est 15 homo'; ergo nullus mortuus est homo'. In particulari affirmativa si c: 'qui d a m homo est animai; ergo aiiquis homo est animai'; in particularibus negativis sic: 'non quidlibet est animai quod (est) homo; ergo aiiquid non est animai quod est homo'.

Secundum determinationem

Secundum determinationem in universalibus, in particularibus, in indefinitis, in singularibus. In universali bus affirmativis sic: 'omnis anima necessario est una istarum, demonstratis omnibus animabus; ergo nulla anima potest non esse una istarum', in universalibus negativis sic: 'nullus homo necessario est a/bus; ergo nulius homo ex necessitate est ai bus'. In parti25 culari affirmativa si c: 'quidam homo contingenter est ai bus; ergo quidam homo potest esse ai bus'; in particulari negativa sic: 'quidam homo non bene iegit; ergo quidam homo non modo bono iegit'. In indefinitis si c: 'aiiquid semper est; ergo ali qui d in amni tempo re est'. In singularibus si c: 'Deus sempcr est; ergo Deus in amni tempore est'. 20

22 (demonstratis omnibus animabus} Be

24 alterum (est} Be

240

TRACTATUS ANAGNINI

Secundum relationem

Secunclum relationem quatuor moclis: in universalibus, in particularibus, in indefinitis, in singularibus. In universalibus affirmativis sic: 'omnis homo est anima/ quod est risi bile; ergo omnis homo est animai et ipmm est risi bile'. In particularibus affirmativis si c: 'aliquod anima/ vivit 5 quod nec vivit nec movetur; ergo aliquod anima/ vivit et ipsum nec vivit nec movetur'. In indefinitis (si c): 'aliquid non est anima/ quod est homo; ergo aliquid non est anima! et ipmm est homo'. In singularibus sic: 'solus Socrates est animai quod est Socrates; ergo solus Socrates est animai et ipsum est Socrates'.

Secundum ajfirmationem et negationem

IO

Secundum affirmationem et negationem quatuor modis: in universalibus, in particularibus, in indefinitis, in singularibus. In universalibus sic: 'nu!lus homo est non-animai; ergo omnis homo est animai'. In particularibus sic: 'qui da m homo non est lapis; ergo quidam homo est non-lapis'. In indefinitis sic: 'aliquid non est anima/ quod est homo; ergo aliquid est non- 15 animai quod est homo'. In singularibus sic: 'Socrates nou est lapis; ergo Socrates est non-lapis'.

Secundum casuum variationem

Secundum casuum variationem quatuor modis: in universalibus, in particularibus, in indefinitis, in singularibus. In universalibus sic: 20 'omnis homo est animai; ergo amni homini convenit esse animai'. In particularibus si c: 'quidam homo est a/bus; ergo cuiusdam hominis albedo est'. Et si c formari possunt argumenta in indefinitis et singularibus.

Secundum if!ferentiam

Secundum inferentiam octo modis: additione alicuius istorum 25 . ' , ' preter ' , ' ms1 .. ' , ' nunc ' mocl ormn: '·d 1 em ' , '.m d;{{, ':llerens ' , 'd;{{, ':llert ' , ' sc1tur 'incipit', 'desini t'. Primo sic: 'omnis homo est animai; ergo omnis homo est idem animali'. Item. 'omnis homo est animai; ergo omnis homo est indif[erens alicui animali'. Item. 'omnis homo est anima/; ergo nullus homo [est] dif[ert ab amni animali'. 30 f. ?Or ltem. 'omnis homo est animai; ergo omnis homo scitur esse animai'. ltem. 'solus Socrates est anima/ quod est Socrates; ergo nullus homo preter Socratem est animai quod est Socrates'. Item 'tantum animai est homo; ergo nichil nisi animai

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

241

est homo'. Item: 'Socrates incipit esse; ergo Socrates nunc primo est'. Item: 'Socrates nunc ultimo est; ergo Socrates desini t esse'. Et hec de cathegoricis equipollentiis.

De equipollentiis ypotheticis 5

Sequitur de equipollentiis ypotheticis. Unde dupliciter argumen(ta)mur: secundum naturale, secundum accidentale. Secundum naturale

Secundum naturale hoc modo: 'si Socrates est animai, aliquis homo est animai; ergo aliquis homo est animai, si Socrates est animai'.

10

Secundum accidentale

Secundum accidentale quinque modis: secundum copulativam, secundum disiunct[iv]am, secundum temporalem, secundum localem, secundum divisivam. Secundum copulativam 15

Secundum copulativam si c: 'Socrates est non-Plato (et) Plato est non-Socrates; ergo Socrates et Plato sunt non-Socrates et Plato'. Secundum disiunctam

Secundum disiunct[iv ]am si c: 'o m ne animai est lapis vel aliud est lapis; ergo omne animai vel aliud est lapis'.

20

Sewndum temporalem

Secundum temporalem est: 'quandocumque illud est homo, aliquid est animai; ergo illud est homo quandocumque aliquid est animai'.

Secundum localem

Secundum localem si c: 'ubicumque Socrates currit, aliquod animai 25 movetur; ergo ubicumque aliquod animai movetur, Socrates cunit'. 22 quandocumque Be quandoque B

25 aliquod anima] Be aliquid B

24-2

TRACTATUS ANAGNINI

Secundum divisivam

Secundum divisivam si c: 'hec est sujficiens divisi o: "animalium aliud rationale, aliud irrationale"; ergo omne animai est rationale vel irrationale'. Et hec de simplici conversa, de conversa per contrapositionem et equipollentibus sufficiant. 5

DE

ARGUMENTATIONE

LOCALI

De loco a pari

Sequitur a pari. Unde clupliciter argumentamur: loquendo de rebus, loquendo de predicabilibus.

Loquendo de predicabilibus

IO

De predicabilibus sic: ista duo predicabilia homo qui ji1it et homo sunt pares termini, posito quod nullus homo incipiat esse. Incle sic: 'omnis homo est homo qui fui t; ergo omnis homo est qui ji1it homo'.

Loquendo de rebus

De rebus clupliciter: inter predicata et (inter) subiecta. Inter 15 predicata dupliciter: affirmative et negative. Affirmative secundum hanc regulam: de quocumque predicatur unum parium et reliquum. Incle sic: 'qui da m homo est mortuus; ergo qui da m homo est res mortua'. Negative secundum hoc preceptum: a quocumque removetur unum parium, et reliquum. !nel e sic: 'nullus homo est mortuus; ergo mdlus homo est res mortua'. 20 Predicta cle loco a pari sufficiant.

De foca a toto

Sequitur de toto. Uncle dupliciter argumentatur: loquenclo de rebus, loquendo cl e predicabil ibus.

Loquendo de predicabilibus

De preclicabilibus si c: 'hoc predica bile "ani mal" est totum ad h une terminum "homo"; nullus homo est non-animai; ergo omnis homo est animai'. 3 (omne) flc

25

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERJBUS

243

Loquendo de rebus

De rebus dupliciter: inter predicata et inter subiecta. lnter predicata negative tantum secundum hanc regulam: a quocumque removetur totum universale (universaliter), et quelibet eius pars. Inde sic: 5 'nullus lapis est rationale vel irrationale; omne animai est rationale vel irrationale; ergo nullus lapis est animai'. Inter subiecta affìrmative et negative.

Affìrmative secundum hanc regulam: quicquid predicatur de toto universali universaliter, et de qualibet eius parte. Inde sic: 'omnis homo scit quicquid omnis homo sci t; Socrates est homo; erao Socrates s( c)it quicquid omnis IO homo sci t'. Negative secundum l1anc regulam: quicquid removetur a toto universali universaliter, et a qualibet eius parte. Inde sic: 'nullus homo est animai et non est homo; Socrates est animai; ergo Socrates (non) est animai et

non est homo'.

Sufficiant hec de toto.

De !oca a parte

15

Sequitur a parte. Linde dupliciter argumentatur: loquendo de rebus, loquendo de propositionibus.

Loquendo de propositionibus

De propositionibus dupliciter: a subalternis, a conversione per 20 accidens.

A subalternis dupliciter: nominate et innominate. Nominate sic: 'omnis homo est anima/': hec est universalis affìrmativa et vera; ergo eius subalterna est vera. Sequitur de subalterna innominate. Linde dupliciter argumentatur: loquendo de rebus, loquendo de propositionibus. 25 De rebus sic: 'omnis homo est animai; ergo quidam homo est anima/'. De propositionibus si c: 'vera est i sta "omnis homo est anima!"; ergo vera est i sta: "quidam homo est animai"'.

Sequitur de conversa per accidens. Linde dupliciter argumentatur: loquendo de rebus, loquendo dc propositionibus. De rebus sic: 'omnis 30 homo est anima/; ergo quoddam animai est homo'. l De propositionibus sic: f. 70v 'omnis homo est animai; ergo vera est ista: "quoddam animai est homo"'.

Sequitur a parte. Linde Jupliciter argumentatur: loquendo de prcdicabilibus, loquendo de rebus. 8 de] a Il

de

flc

9 omnis (homo) Be

9-10 (Socratcs . . . . . . omnis homo scit) flc

Il aJ

244

TRACTATUS ANAGNJNI

Loquendo de predicabilibus

De predicabilibus sic: hoc predicabile homo est pars ad hoc universale album ve! non-album. Inde sic: 'omne album ve/ non-album quod Juit est; ergo omnis homo qui jìtit est'. Loquendo de rebus

5

De rebus dupliciter: inter predicata, inter subiecta. lnter predicata affìrmative tantum secundum hanc regulam: de quocumque preclicatur pars, et suum totum. Inde si c: 'Socrates est homo; ergo Socrates est animai'. Inter subiecta dupliciter: affìrmative et negative. Affìrmative secundum hanc regulam: quidquid predicatur de parte, et de toto 10 particulariter vel indefinite. Incle sic: 'omnis homo est substantia; ergo quoddam anima/ est substantia'. Negative secundum hanc regulam: quiclquid removetur a parte, et a toto particulariter ve! indefinite. !mie sic: 'nullus homo est lapis; ergo quoddam animai non est lapis'. A partibus secundum hanc regulam: quidquid predicatur de 15 partibus aliquod totum suffìcienter dividentibus, et ab ipso toto. lnde sic: 'hoc anima/ ve/ aliud est lapis, illud animai ve/ aliud est lapis, et sic de ceteris; ergo omne animai ve/ aliud est lapis'.

De iaea a causa et ab q{ectu

Sequitur a causa. Un de secundum hanc regulam argumentamur: 20 posita causa sequitur eflectus. In de si c: 'albedo est; ergo album est'. Ab effectu si c: remoto effectu removetur et causa. !nel e si c: 'nullum album est; ergo albedo non est'. Et hec de coherentia terminorum.

DE

DISCOHERENTIA TERMJNORUM

25

Sequitur de discoherentia terminorum. Unde dupliciter argumentamur: a simili et ab oppositis.

Ab oppositis

Ab oppositis sex modis: ab oppositis ut contraria, ab oppositis ut relativa, ab oppositis ut privatio et habitus, ab oppositis ut affìrmatio et 30 negatio, ab oppositis disparatis, ab oppositis disiunctis.

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

245

Ab oppositis ut contraria secunclum hanc regulam: si unum oppositorum ut contraria predicatur de aliquo, reliquum removetur ab eodem. In de si c: 'omnis homo est vivens; ergo nullus homo est mortuus'. Ab oppositis ut relativa secundum hanc regulam: si unum opposi5 torum ut relativa convenit uni respectu alicuius reliquum convenit alteri respectu prioris. In de si c: 'sola tria su n t plura solis duobus; ergo sola duo sunt pauciora solis tribus'. Ab oppositis ut privatio et habitus secundum hanc regulam: si unum oppositorum ut privatio et habitus preclicatur dc aliquo, reliquum 10 removetur ab eoclem. Inde si c: 'hec vox "respublica" est senno incomplexus; ergo non est senno complexus'. Ab oppositis ut affirmatio et negati o dupliciter: secundum terminos, secundum propositiones. Secundum propositiones tripliciter: a contrariis, a subcontrariis, a contraclictoriis. A contrariis secundum hanc 15 regulam: si una contrariarum fuerit vera, reliqua eri t falsa. lnde sic: 'vera est ista: "omnis homo est anima/"; ergo falsa est ista: "nullus homo est anima/".' A subcontrariis secunclum hanc regulam: si una subcontrariarum est falsa, reliqua est vera. Incle sic: 'falsa est ista: "quidam homo non est anima/"; ergo vera est i sta: "quidam homo est anima/".' A contra20 dictoriis secundum hanc regulam: si una contradictoriarum est vera, reliqua est falsa, et eco n verso. In de si c: 'vera et i sta: "omnis homo est anima/"; ergo falsa est ista: "quidam homo non est anima/"; et econverso. Ab oppositis ut affirmatio et negatio secundum terminos fìt argumentum secundum hanc regulam: si unum oppositorum ut affirmatio et negatio 25 removetur ab aliquo, reliquum preclicatur de eodem. Incle sic: 'nullus homo est lapis, ergo omnis homo est non-lapis'. Ab oppositis disparatis si c: 'Socrates est homo; ergo Socrates non est lapis'. Ab oppositis disiunctis si c: 'Socrates est homo ve/ lapis; sed Socrates 30 non est lapis; ergo Socrates est homo'.

A simili

A simili si c: 'quiwmque sci t grammaticam, est grammatiws; ergo quicumque scit dialeticam, est dialeticus'. Ex dissimilibus idem est iudicium. Et hcc de simplicibus dieta sufficiant.

24 et] ut B

32-33 (a simili . . . . . iudicium) post dieta sulfìciant Be

246

TRACTATUS ANAGNlNl DE ARGUMENTATlONE COMPLEXlONALl

Sequitur de composita argumentatione, que complexio ve! sillogismus dicitur. Complexionaliter argumentari est sillogistice argumentari, scilicet sillogismum inducere ad aliquicl probandum ve! improbandum. Ad cuius inductionem necessaria est medii inventio. De qua sic agimus. Ad probandum universalem affì.rmativam inveniendum est medium quocl sit pars ve! totum ad predicatum et pars ve! par ad subiectum. Verbi gratia: 'omnis homo (est) animai omne risi bile est homo ergo omne risi bile (est) animai'. f. 71r Ad probandum universalem negativa m inveniendum est mel dium quod sit oppositum ad predicatum et totum ve! pars ve! par ad subiectum. Inde sic: 'nullum vivens est mortuum omnis homo est viveiJS ergo nullus homo est mortuus'. Ad probandum particularem affì.rmativam inveniendum est medium quod si t totum vel pars ad preclicatum et parve! pars ad subiectum. Inde sic: 'omnis homo est animai quoddam risibile est homo ergo quoddam risi bile est animai'. Ad probandum particularem negativam inveniendum est medium quod sit oppositum ad predicatum et totum ve! pars ve! par ad subiectum. Indc sic: 'nullum animai est lapis quidam homo est animai ergo quidam homo non est lapis'. Et hec impresenti de cathegoricis sillogismis dieta sufficiant.

D E P E R M l XT l S

5

IO

15

20

25

30

Sequitur de permixtis, que permixte propterea dicuntur, qui(a) diversi loci in eadem argumentatione possint assignari. Primo ab equipollentibus et a simplici conversa sic: 'quicquid n i l est n i si lapis, non est homo omnis homo est aliquid quod non est lapis 35 ergo nullus lapis est homo'. 31 pcrmixtis] permutis B

Il

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

Ab equipollentibus et a conversa per contrapositionem sic: 'omne non-animai est non-leo nullus leo est non-animai ergo omnis leo est animai'. 5 A pari et a simplici conversa s1c: 'nullum vivens est morttwm nullus homo est res mortua ergo nullum mortuum est vivens'. A pari et a conversa per contrapositionem sic: 'omne non-album est non-homo IO omnis homo est res alba ergo omnis homo est albus'. A pari et ab equipollentibus sic: 'nullum animai est quod l'el aliud non sit lapis omnis mbstantia animata sensibilis ve/ aliud est lapis 15 ergo omne animai vel aliud est lapis'. Sequitur a toto et a simplici conversa. Inde sic: 'nullus lapis est homo nullum animai est lapis ergo nullus homo est lapis'. 20 A toto et a conversa per contrapositionem sic: 'o mne non-animai est non-leo omne irrationale est animai ergo leo est animai'. 25 A toto et ab equipollenti bus sic: 'nullum animai est quod vel aliud non sit lapis omnis substantia ve/ aliud est lapis ergo omne animai ve/ aliud est lapis'. A toto et a pari sic: 30 'omne animai est album omnis homo est res alba ergo omnis homo est al bus'. Sequitur a parte et a simplici conversa: 'duo et tria su n t quinque 35 quinque sunt hec duo et tria ergo
[3c

2 l (et)

[3c

247

248

TRACTATUS ANAGNINI

omnis homo est res alba ergo omnis homo est al bus'. A parte et ab equipollen(tibus) si c: 'alicuius speciei omne individuum subicitur huic generi "animai" istius speciei omne individuum subicitur huic generi "animai" ergo omne individuum alicuius speciei subicitur huic generi "animai"'. A parte et a pari sic : 'omnis homo est res alba omne animai est album ergo omnis homo est al bus'. A parti bus et a simplici conversa sic: 'nullum mortuum est homo nec iste homo nec ille est mortuus ergo nulJus homo est mortuus'. A parti bus et a conversa per contrapositionem sic: 'omne non-lapis est non-anima] et hoc et illud est lapis vel aliud ergo omne animai vel aliud est lapis'. A partibus et ab equipollenti bus sic: 'nullum animai est quod vel aliud non sit lapis et hoc et illud animai vel aliud est lapis ergo omne animai vel aliud est lapis'. A parti bus et a pari sic: 'nullus homo est res mortua nec iste homo nec ille est mortuus ergo nullus homo est mortuus'. A partibus et a toto sic: 'o m ne non-album quod jilit, est iste homo qui fui t est, et ille ergo omnis homo qui fui t, est'. A parti bus et a parte sic: 'omnis homo est animai iste homo est substantia, et ille ergo omnis homo est substantia'. A causa et a simplici conversa si c: 'nulJum mortuum est homo in nullo homine est mors ergo nullus homo est mortuus'. A causa et a conversa per contrapositionem sic: 'o mne non-animai est non-homo

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

in amni homine est albedo ergo omnis homo est a/bus'. A causa et ab equipollentibus sic: 'nullus homo qui jì1it mortuus, est in nullo homine est mors 5 ergo nullus homo est mortuus'. A causa et a pari sic : 'omnis homo est res alba in amni homine est albedo ergo omnis homo est a/bus'. IO A causa et a toto si c: 'omne animai est album in omni homine est albedo ergo omnis homo est a/bus'. 15 A causa et a parte sic: 'omnis homo est animai in amni animali est albedo ergo omnis homo est a/bus'. A causa et a partibus sic : 20 'iste homo est coloratus, et i Ile in amni homine est color ergo omnis homo est coloratus'. Sequitur ab effectu et a simplici conversa sic: 'nulla albedo est in coiTO nullus corvus est a/bus 25 ergo in nullo corvo est albedo'. Ab effectu et a conversa per contrapositionem si c: 'omne album est coloratum omnis non-color est non-albedo 30 ergo omnis albedo est color'. Ab effectu et ab equipollenti bus sic: 'omne album est nulla albedo non est ergo omnis albedo est'. 35 Ab effectu et a pari sic : 'omne album est omnis condor est ergo omnis albedo est'. 33 (non) Be

249

f. 71 v

250

TRACTATUS ANAGNINI

Ab effectu et a toto sic: 'omne album est omnis color est ergo omnis albedo est'.

Ab elfectu et a parte sic: 'o mne album est omnis albedo est color ergo omnis albedo est'.

Ab effectu et parti bus sic: 'omne album est hec albedo est, et illa ergo omnis albedo est'. Sciendum quod cum multipliciter dicamus opposita, non assignamus exempla nisi de contrariis idem dantes de aliis intelligi. Ab oppositis contrariis et a simplici conversa si c: 'nullwn mortuum est homo omnis homo est vivus ergo nullus homo est mortuus'. Ab oppositis contrariis et a conversa per contrapositionem sic: 'quoddam non-album est non-homo quidam homo est niger ergo quidam homo non est a/bus'. Ab oppositis contrariis et ab equipollentibus sic: 'omnis homo est vi vus nullum mortuum est quod sit homo ergo nullus homo est mortuus'. Ab oppositis contrariis et a pari sic: 'omnis homo est vivus mdl us homo est res mortua ergo millus homo est mortuus'. Ab oppositis contrariis et a toto sic: 'omnis homo est l'ivus nullum anima/ est mortuum ergo nullus homo est mortuus'. Ab oppositis contrariis et a parte sic: 'nullus homo a/bus est niger quidam homo est a/bus ergo quidam homo est niger'. 21 quidam + quidam B

Il

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

251

Ab oppositis contrariis et a parti bus sic: 'omnis color vcl aliud est albedo iste color et il/e vel aliud non est nigredo ergo nullus color vel aliud est nigredo'. 5 Ab oppositis contrariis et a causa sic: 'omnis homo est virus in nullo homine est mors ergo nullus homo est mortuus'. Ab oppositis contrariis et ab effectu sic: 10 'in omni homine est vita nullus homo (est) mortuus ergo in nullo homine (est) mors'. Et ita de aliis. IJ E

15

A !tG U 1\1 E N T A T l O N E H Il' O T H E T l C A

Sequitur de ypotheticarum variatione. Ypotheticarum autem alia est copulativa, alia est temporalis, alia disiunct[iv]a, alia conditionalis.

De copulativa

Copulativa tribus moclis probatur: secundum antecedens, secundum consequens, secunclum utrumque. Secunclum antececlens tot moclis 20 quot et suum consequens. Secundum antecedens variato antecedente et consequente manente eodem a simplici conversione sic: 'aliquis asi nus est a/bus et idem est gramaticum et musi w m ergo aliquod album est asim1s et idem est gramatiwm et musiwm'. Secundum consequens tot modis quot et suum antececlens variato conse25 quente et antecedente manente eoclem. Verbi gratia: 'risibilium wwm est homo et alia res est asi nus ergo risibilium wwm est homo et aliud est asi nus'. Secundum utrumque ·1· variationem utrimque ·i· hoc modo ab equipollentibus ve! quasi ab equipollentibus: 30 'quinque sunt duo et tria ergo quinque sunt duo et eadem sunt tria'. Potest etiam probari copulativa per temporalem hoc modo: 'quando Socrates est a/bus, Socrates est niger si Socrates est candidus ergo Socrates est al bus et Socrates est niger si Socrates est candidus'.

2 aliut B

3 aliut B

4 aliut

+

[est albedo] Be

252

TRACTATUS ANAGNINI

Legitime autem omnis copulativa probatur per hoc preceptum: omnis copulativa vera cuius utraque pars vera; omnis copulativa infert utramque suarum partium. Dc temporali

Temporalis tribus moclis probatur: secundum antecedens, secun- 5 dum consequens, secundum utrumque. Secundum antecedens hoc modo: 'quando hoc est animai, ipsum est homo crao quando aliquid est homo, ipsum est animai'. Secundum consequens hoc modo: 'quando aliquid est asinus, idem est aramaticum et musicum 10 crao aliquid est asinus, quando idem est aramaticum et musicum'. Probatur etiam temporalis secundum copulativam hoc modo: 'Socrates iacet (et) Socratcs vadit ad ecclesiam era o quando Socrates i a cct, Socratcs vadit ad ecclesiam'. Generaliter autem omnis temporalis vera cuius utraque pars est vera. 15

De disiuncta

Disiuncta tribus moclis probatur: secundum antecedens, secundum consequens, secunclum utrumque. Secundum antecedens sic: 'Cesar est Cesar ve/ i p se fui t Ccsar erao aliquis homo est Cesar et i p se fuit Ccsar'. 20 Secundum consequens sic: 'Socrates sedet vel Socratcs est niaer, si Socrates est a/bus ergo Socratcs sedet ve/ Socratcs est albus, si Socrates est niaer'. Secundum utrumque si c: 'omnc animai est rationale vel irrationalc 25 f. 72r ergo omne animai est rationale l vel omne animai est irrationalc'. Potest etiam probari per copulativam constantem ex parte illius et contradictoria ipsius, hoc modo: 'nichil est homo et asi nus vel aliquid est caput crao aliquid est homo et asinus ve/ aliquid est caput'. 30

Dc conditionali

Conditionalis tribus moclis probatur: loquendo de rebus, de terminis, de propositionibus vi argumentationis ve! propositionis illius 26 prim (omne) Be

II

253

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

sumpte. De rebus: secundum se totam, secundum partes. Secundum se totam consequente clestructo sic: 'si nichil est anima/, nichil est homo ergo si aliquid est homo, aliquid est animai'. 5 Secundum partes sic: 'si omnis (homo) est sensibilis, omnis homo est animai ergo si omnis homo est sensibilis, nullus homo est non-animai'. De terminis sic : 'isti duo termini "homo" "lapis" sunt apposita e1Bo si aliquid est homo, ipsum non est lapis, IO et econverso; secundo sic : "homo" et "risibi/e" sunt pares termini ergo si aliquid est homo, ipsum est risibile'; 15 tertio sic : "homo" et "non-homo" sunt immediata circa quidlibet erao si aliquid non est homo, ipmm est non-homo'; quarto si c: 'iste terminus "homo" est species ad istum terminum "animai" 20 ergo si aliquid (est) homo, ip.mm est animai'. Secundum propositiones sic: 'lwius consequentie: "si aliquid est album, aliquid est albedo" antecedens non potest esse verum si ne consequente: aliquid est album 25 erao aliquid est albedo'.

DE

Sequitur de commemoravimus.

VARIETATE

varietate

INFERENTIARUM

inferentiarum,

quas

supra 1

breviter

Additione huius dictionis 'solum' ve! 'tantum' 30

Primo sic: Socrates tanwm est anima/; erao Socrates nichil est nisi animai; ergo quidam homo nichil est n i si anima/; ergo solum animai ve! non solum animai'. Si dicat 'solum': ergo nullum non-anima! nichil est nisi anima!; ergo lapis non est nisi anima!. Si dicat 'non solwn': ergo solum anima! non est solum animai; ergo aliquod anima! non est anima!. 1

pp. 240zs-24J3.

254

TRACTATUS ANAGNINI

Additione huius dictionis 'se mper'

Secundo additione huius dictionis 'semper'. Unde sic: 'Socrates est animai; erao semper ve! non semper Socrates est animai'. Si dicat 'non semper' : ergo in aliquo tempo re Socrates non est animai; ergo aliquando Socrates non est animai; Socrates aliquo tempo re non est animai; sed 5 non est nisi hoc tempus; ergo Socrates in hoc tempo re non est animai: Si dicat 'semper': ergo in omni tempore Socrates est animai; ergo omne tempus est; ergo hoc et illud tempus est; sed hoc et illud tempus non est nisi presens, preteritum, ve! fu tu rum; ergo presens (et) preteritum (et) futurum tempus est. IO

Additione lwitls relationis 'i p se'

T erti o acidi tione huius relationis 'i p se' hoc modo: 'Socrates est animai et ipse currit; ergo quidam homo est animai et ipse currit; ergo omnis homo ve! non-omnis homo est animai et ipsc currit'. Si dicat 'omnis': ergo omnis homo est animai et ipse currit et solus Socrates est animai et ipse 15 currit; ergo omnis homo currit et solus Socratcs currit. Si dica t 'nonomnis' : ergo non-omnis homo est animai et ipse currit; ergo quidam homo non est animai et ipse currit; ergo quidam homo non est animai; ergo non omnis homo est animai.

DE COMMUTATIONIBUS

20

Sequitur de commutationibus Que fiunt dupliciter: propositionum et argumentationis in propositione.

Dc comlmltatione propositionum

Commutatio propositionum fit quatuor modis: cathegorice in cathegoricam, ypothetice in ypotheticam, cathegorice in ypotheticam, 25 ypothetice in cathegoricam.

Cathcgorice in cathcgoricam

Cathegoricarum autem in cathegoricas fit dupliciter: secundum qualitates et secunclum quantitates. Secundum quantitatem decem modis: universalis in universalem, universalis in particularem, universalis in 30 16-17 non omnis

+

[homo estl W

II

DE ARGUMENTATIONUM GENER!BUS

255

indefinitam, universalis in singularem, particularis in particularem, particularis in universalem, particularis in inclefinitam, particularis in singularem, et sic de ceteris. Adhuc cathegoricarum in cathegoricas dupliciter: secundum 5 propositiones et secundum terminos. Secundum propositiones a subalternis hoc (modo) : 'omnis homo preter Socratem est non-Socrates; ergo quidam homo preter Socratem est non-Socrates'. In negativis si c: 'nullus homo prcter Socratem est Socrates; ergo quidam homo preter Socratem non est Socrates'. A

simplici conversione si c: 'nullum mortuum est homo; ergo quidam homo non 10 est mortuus'. Et sic in omnibus translativis. A conversione per accidens si c: 'omnis cathcgorica propositi o est simplex; ergo quoddam simplex est cathcgorica propositio'. A conversione per contrapositionem sic: 'omne nonanimai est nonjcnix; ergo omnisfcnix est animai'. Ab equipollentibus sic: 'omnis statua est art!ficialis; ergo quicquid est statua, est artificiale'. 15

Sequitur de commutationibus secundum terminos. Que fit dupliciter: secundum essentiam termino rum et secundum accidentia. Secundum essentiam terminorum, a diffìnitione hoc modo: 'hoc nomen "animai" prcdicatur dc d!lferentibus specie in co quod quid est; ergo est gcnus'.

ltem: 'hoc nomen "homo" predicawr de pluribus d!lfcrentibus solo numero; f. 72v 20 ergo est species. Vel sic: 'albedo est in manu tua; ergo aliquid est in mam1 tua'. 'Omnis homo est; ergo Cesar est'. Vel : 'aer est in arca; ergo aliquid est in arca'. Sequitur de commutatione cathegoricarum in cathegoricas secundum termino rum accidentia; que fit multipliciter. Commutatione generis si c: 'nullum mortuum est homo; ergo md/us homo est morwus'. V el: 25 'hec mulier est alba; ergo est anima/ album'. Commutatione numeri sic: 'omne anima/ est rationa/e ve/ irrationale; ergo omnia animalia sunt rationalia ve/ irrationalia. V el: 'uterque i sto rum Jèrt lapidem; ergo isti ferunt lapidem'. Commutatione casus si c: 'M usa est nominati vi cams; ergo ve rum est Musam esse nominativi cam/. V el: 'isti libri su nt magistri; ergo verwn est istos libros 30 esse magistros'. V el 'ego lego quando volo; ergo verum est me lcgere quando verum est me volare'. Comn1utatione comparativi in positivum sic: 'centum sunt pauciora mille; ergo centum su n t pauca'.

Et hec commutatio cathegoricarum est in cathegoricas.

Cathcgorice in hipotheticam 35

Sequitur de cathegoricarum commutationibus in ypotheticas. Unde si c: 'aliquid non potest esse animai et esse homo; ergo si aliquid est l 9 homo) suhstantia

n

256

TRACTATUS ANAGNINI

animai, aliquid est homo'. V el sic: 'alterum istorum est homo' demonstratis ho mine et asino; 'non-homo est pars quantum ad animai; ergo si aliquid est homo ve/ non-homo, ipsum est animai; homo et non-homo juerunt immediata circa quidlibet; ergo si aliquid nonfuit homo, ipsumjuit non-homo'.

Ypothetice in cathegoricam

5

Ypothetice in cathegoricam si c: 'Socrates incipit esse sa nus ve! Socrates incipit esse eger; ergo Socrates incipit esse sa nus ve! eger'; 'Socrates est homo et Plato est homo; ergo Socrates et Plato sunt homo'.

Ypothetice in ypotheticam

Sequitur de commutationibus ypothetice in ypotheticam. Que 10 fit hoc modo: 'si omnis homo est sensibilis, omnis homo est animai; ergo si omnis homo est animai, omnis homo est sensibilis'. Ve l sic: 'si aliquis homo preter Socratem legit, aliquis homo legit; ergo si nullus homo legit, nullus homo preter Socratem legit'.

DE

ARGUMENTATIONE INDIRECTA

15

Sequitur de indirecta argumentatione. Ubi notandum quod tot modis et eisdem argumentari possumus indirecte quod directe. Facta ideo argumentatione directa videndum utrum una tantum vel plures propositiones precedant conclusionem. Si una tantum, sumenda est dividens conclusionis cum dividente premisse hoc modo. Sit hec argu- 20 mentatio directa: 'quidam homo est mortuus; ergo non omnis homo est vivens'; indirecta erit ista: 'omnis homo est vivus; ergo nullus homo est mortuus'. Si autem plures premittantur conclusioni, sic argumentandum eri t: 'nullum mortuum est homo omnis homo est vivens 25 ergo nullus homo est mortuus'; indirecta eri t ista: 'quidam homo est mortuus omnis homo est vivens ergo quoddam vivum est mortuum'. 30

Eri t autem hec summa prioris summe quam dedimusi. Quicquid I

supra, p. 2 3 SI sqq.

II

DE ARGUMENTATIONUM GENERIBUS

257

probatur, dupliciter probatur: cathegorice et ypothetice; cathegorice duo bus modis: localiter et complexionaliter; localiter duo bus modis: vi propositionum et vi termino rum; vi propositionum sex modis: a subalternis, a contradictoriis, a simplici conversione, a conversione per accidens, a conversione per contrapositionem, et ab equipollentibus; vi 5 terminorum dupliciter: predicati et subiecti; complexionaliter tribus modis: secundum primam, secundum secundam, et secundum tertiam figuram; ypothetice duo bus modis: tum secundum antecedens, tum secundun1 consequens.

8 antecedens] accidens B

258

TRACTATUS ANAGNINI

TRACT A TUS TER TIUS DE SUPPOSITIONIBUS

ARGUMENTUM 260

INTRODUCTIO

DISTINCTIO l:

DE VOCIS CONSIGNIFICATIONE

Quando fit suppositio per terminum communem Ex adiunctione verbi presentis temporis simpliciter sumpti Ex adiunctione verbi preteriti temporis Ex adiunctione verbi futuri temporis Ex adiunctione verborum diversorum temporum Ex adiunctione participiorum cum verbis

260 260 260 261 261 261 263

DE VOCIS PRINCIPALI SIGNIFICATIONE

264

De verbo 'potest' . De verbo substantivo De verbo 'potest'. Continuati o De his vocibus 'laudatur', 'vituperatur', 'sign!ficatur' De his vocibus 'supponitur locutioni', 'jit sermo', 'loquitur' De resolutione activi in passivi De his vocibus 'est verum', 'estjalsum', 'dicitur' De his verbis 'sepelitur', 'jit' De his dictionibus 'laudabile', 'l'ituperabile', 'opinabile', 'jalsum', 'possibile', 'impossibile', 'enunciabile' De hac dictione 'qui' . De his relativis 'qualis', 'quanllls', et similibus De nominibus que notant diAerentiam sexus De hac dictione 'a!iliS' De pronomine relativo De quibusdam aliis vocibus que restringunt ve! ampliant suppositionem

264 264 266 266 267 267 267 267

DISTINCTIO Il:

DISTINCTIO III:

De De De De De De De De

DE COMMUNI

USU

LOQUENTIU~\

nominibus articularibus hac dictione 'domus' hac dictione 'dies' . nominibus ponderum et mensurarum verbis articularibus hoc verbo '•'idetur'. his verbis 'est', 'continelllr' hac voce 'gemma' .

268 268 270 270 270 272 273 274 274 275 275 275 276 276 277 277

III

DE SUPPOSITIONIBUS

De his voci bus 'panis', 'piscis', 'caseus' De verbo et de pertinentibus ad rem verbi De hoc nomine 'lectio' De pertinentibus ad tempus De pertinentibus ad locum De inferioribus loci et temporis De hac dictione 'vice'

259 278 278 278 278 279 281 281

260

TRACTATUS ANAGNINI

TRACTATUS TERTIUS DE SUPPOSITIONIBUS

lntroductio f. 73r

Cum totius dialectice fructus in questionum solutione tamquam suo fine reperiatur, ut ad ipsum tamquam ad metam perveniri possit diligenter est elaborandum. Sed quoniam ad quodlibet difficile queclam minus diffìcilia viam prestant, idcirco quo ad metam artifìciosus fiat 5 progressus, illud quidem iuclicium preconsideranclum est. Sed etiam iudicium, sicut inventio, multiplex est. Est enim iudicium veritatis vel falsitatis circa propositiones discreti vum, cuius doctrina a Boetio et aliis absolute tradita est. Est et aliud iudicium veritatis ve! falsitatis circa propositiones, quod fug(i)enda simul et concedencla secundum diversa 10 offìcia opponenti et respondenti accomodata varie instruit et informat. Huius considerationem presentis tractatus promittit executio.

Sed quia suppositionum varietas suam variationem a terminorum varietate contrahit, videndum quot modis termini varietur significatio. Provenit autem omnis terminorum varietas vel ex alicuius vocis consigni- 15 ficatione, vel ex principali signifìcatione, ve! ex communi usu loquentium. Sed ea que provenit ex consignificatione, prima tractanda occurrit.

DISTINCTIO DE VOCIS

PRIMA

CONSIGNIFICATIONE

Appellatur autem hic consignifìcatio secundaria vocis sign!ficatio, 20 ut tempus circa verbum et participium.

Qyando .fit suppositio per terminum communem Ex adiunctionc verbi prcscntis tcmporis simplicitcr sumpti

Quando fìt suppositio per terminum communem verbo presenti simpliciter sumpto, idest alii verbo non copulato, suppositio pertinet ad 25 4- quoniam] quo B

25 (non)

ne

III

DE SUPPOSITIONIBUS

261

presenti a tantum, ut 'homo est animai'. Secundum hoc iudicium patet han c: 'Cesar est animai' non esse singularem huius universalis: 'omnis homo est animai', quia ad hoc quod aliqua propositio si t singularis alicuius universalis, exigitur quod per subiectum singularis comprehenditur unum vel 5 plura de numero eorum que comprehensa sunt per subiectum universalis. Secundum hoc iudicium iste sunt incongrue: 'omnis jenix est', 'rosa est', quia subiectus terminus non habet pro quo faciat suppositionem.

Ex adiunctione verbi preteriti temporis

Quando fìt suppositio verbo preteriti temporis per tenninum 10 communem, suppositio pertinet ad presentia et ad preterita, ut 'omnis

homo juit animai'. Secundum hoc iudicium hec: 'Cesar juit animai' est singularis huius universalis: 'omnis homo juit animai'. Et utraque istarum est congrua: 'omnis jenix fui t', 'rosa fui t'. Et hec est falsa: 'o mne animai fui t homo', quamvis omne animai modo si t homo et nullum incipiat vel desinat 15 esse. Et hec similiter est falsa: 'necesse est omnem animam juisse unam istarum' demonstratis animabus que sunt et fuerunt. Hec autem est vera: 'omnis anima necessario fuit una istarum'.

Ex adiunctione verbi futuri temporis

Quando .fìt suppositio per terminum communem verbo futuri 20 temporis simplijer sumpto, idest alii verbo non copulato, suppositio

pertinet ad presentia et ad futura, ut 'omnis homo erit animai'. Secundum hoc iudicium hec erit falsa: 'omne animai erit homo', quamvis omne animai modo sit homo et nullum desinat esse. Hec etiam est falsa: 'omnis homo d!lferet ab Antichristo'. Etiam hec est incongrua: 'omnis homo et Antichristus 25 d!lferent', quia idem si bi connumerat.

Ex adiunctione verborum diversomm tempomm

Contingit quandoque verba diversorum temporum permisceri copulativa vel disiunctiva coniunctione interposita. Quando coniunguntur verba diversorum temporum per copulativam, subiectus terminus con30 trahit suppositionem a verbo sibi proximo. Unde patet istas esse veras: 'omne animai est et eri t homo', 'omne animai est et fui t homo', posito quod 24 differet Be

31 prìus (est) Be

262

TRACTATUS ANAGNINI

nullum animai incipiat ve! desinat esse et omne animai sit homo. Similiter terminus qui postponitur, contrahit suppositionem a verbo sibi proximo. Unde iste sunt vere et congrue: 'Socrates videt et videbit omnem rosam', 'Socrates videt et videbit omnem Jenicem'. Sed iste sunt incongrue: 'Socrates 5 videbit et videt omnem rosa m', 'Socrates videbit et videt omnem.fenicem'. Quando coniunguntur verba diversorum J temporum per disiuncf. 73v tivam coniunctionem, orcio non est attendendus, quia subiectus terminus non contrahit suppositionem ab altera parte, sed a totali termino, ut 'aliquis homo est vel eri t', 'aliquis homo est vel fui t'. Secundum hoc nostrum iudicium hec est vera: 'omne animai est veljilit homo', 'omne animai est vello erit homo', posito quod nullum anima! incipiat ve! desinat esse. Secundum hoc idem iudicium impeditur equipollentia cathegorice de disiuncto predicato ad cathegoricam de coniuncto predicato. Est enim regula quod cathegorica de disiuncto predicato habens negationem prepositam equipollet cathegorice de coniuncto predicato sumpte per duplicem 15 negationem, ut 'Socrates non est homo vel lapis; ergo Socrates nec est homo nec est lapis'. Sed hec equipollentia non potest observari in his terminis, quia hec est vera: 'aliquod animai non est vel fui t homo: ergo aiiquod animai nec est nec Juit homo'. Similiter hec cathegorica est vera: 'Cesar est velfuit homo'; sed disiuncta est falsa: 'Cesar est Cesar vel i p se ji1it Cesar', qui a subiectus 20 terminus in antecedenti propositione contrahit suppositionem a proximo; relativum vero quod sequitur, cum per se nullam habeat suppositionem, sortitur suppositionem a suo antecedente; sed antecedens supponi t pro presenti; secl pro nullo presenti est vera; ergo ipsa tota est falsa. Secundum hoc iudicium multe propositiones false sunt, que tamen 25 multam habent probabilitatem, ut 'quiiibet est vel non fui t'. Nam si hec admitteretur, sequeretur: 'quicquid fui t est' hoc modo: 'quilibet est vel non fui t; multo rum quilibetJìiit quorum quiiibet est; ergo qui equi d jilit est'. Sccundum hoc iuclicium iste sunt incongrue: 'quilibet homo est vel fui t id quod ipse est', 'quilibet est vel eri t id quod ipse Juit'. Nam ponunt quocl 30 omnis homo qui fuit ve! erit, sit aliquid. Quando fit clisiunctio preteriti et futuri, subpositio pertinet ad presentia, preterita et futura, ut 'omnis homo juit ve/ erit animai'. Nam a preterito contrahit ut pertineat ad preterita, a futuro contrahit ut pertineat ad futura, a seipso habet ut pertineat ad presentia. 35 Secundum hoc iudicium iste sunt vere: 'omnis rosa velji1it rei non eri t', quia non eri t; 'omnis rosa vel non eri t vel non fui t', qui a non fui t. Et tamen iste su n t false: 'ali qua rosa non eri t', 'ali qua rosa non }iii t'. Il (homo) Be

20 tertium Cesar

in rasura B

III

263

DE SUPPOSITIONIBUS

Ad hoc iudicium notande sunt iste regule: omnis

universalis

vera,

cuius

quelibet singularis
ltem: omnis universalis falsa, cuius una singularis falsa, et econverso.

5

!te m. omnis universalis nugatoria, cuius aliqua singularis nugatoria, et econverso.

Ex adiunctione participiomm

10

Clllll

verbis

Non solum autem variatur termini suppositio ex acliunctione verborum diversorum temporum, sed etiam ex adiunctione participiorum cum verbis. Et bee tripliciter variatur. Quando participium futurum copulatur per presens, suppositio 15 pertinet ad presentia et ad futura. Uncle hec est vera: 'aliquis homo est lecwms et ipse erit Antichristus'. Quando participium preteritum copulatur per presens, suppositio pertinet acl presentia et ad preterita. Unde hec est vera: 'aliquis homo est mortuus et ip se fui t Cesar'. Si participium preteritum copulatur per futurum, ut 'aliquis homo eri t mortuus', ve l si participium 20 fu tu rum copulatur per preteritum, ut 'aliquis homo jìlit mortuus', suppositio pertinet ad presentia et ad preterita et acl futura. Hoc totum intelligenclum est ut participium teneatur adiective, quia si substantive teneatur, non eri t extensio. Uncle iste sunt vere: 'aliquis homo fui t mortuus et i p se eri t Antichristus' ; 'aliquis homo erit mortuus 25 et ipsefuit Cesar'. Secundum hoc iuclicium multe propositiones l sunt vere que f. 7+r tamen false viclentur, et hoc secundum cliversas positiones. Posito enim quocl Socrates desierat esse albus et clisputavit, sed nec clisputat nec dispr.tabit, bee est vera: 'aliquod albumfui t disputatumm'; et tamen nullum 30 album clisputat, nullum album disputavit, nullum album disputabit. Sed si c est reso l venda 'aliquod album fui t disputaturum' id est id quod est vel Juit vel erit album, est disputaturum. Secunclum illud nostrum prememoratum iudicium multe propositiones vere su n t que tamen falsitati simili ime sunt, ut 'viva su n t Il (verborum) Be

264

TRACTATUS ANAGNINI

mortua', idest ea que sunt vel Juerunt viva, sunt m01·tua; 'prcsentia sunt pretcrita', idest ea que sunt vcl Juerunt presenti a, sunt preterita; 'preterita sunt jùtura', id est ca que su n t vel erunt preterita, su n t futura'.

Similiter notandum est quod participium quod ponitur ante verbum, nullam facit extensionem et participium precedens verbum 5 resolvendum est per tempus sequentis participii. Similiter notandum est quod varietas suppositionis que provenit ex alicuius vocis consignificatione, non solum attenditur in substantivis, sed etiam in adiectivis et in participiis et in oratione constante ex recto et obliquo, ut 'aliquod album fui t Cesar', 'aliquod album filius Cesaris fui t'. 10 Similiter multe propositiones difficiles hic iudicantur, quia ista incongrua est: 'homo mortuus est Juturus' ; hec autem nugatoria: 'aliquid est preteritum quoniam ipsum jùturum; poni t enim quod ali qua que sunt ve] fuerunt, quod ea sin t futura. Similiter hec: 'aliquid non est vcrum quando ipsum non est Jalsum'; ponit enim quod aliqua presentia sint falsa. Et 15 eodem modo iudicanda sunt singula. Sufficiant autem ista de vocis consignificatione.

DISTINCTIO SECUNDA DE VOCIS PRINCIPALI SIGNIFICATIONE

Nunc prosequenda est illa varietas suppositionis que attenditur 20 circa principalem significationem alicuius vocis. In quorum numero cadunt on1nia i sta: 'potest', ve! 'loquitur', 'laudatur', 'vituperatur', 'dicitur', 'supponitur locutioni', 'verum est', 'Jalsum est', et multa talia. De qui bus dicetur in sequentibus. De verbo 'potcst'

25

Quando fit suppositio huic verbo 'potcst' per terminum communem sequente infinitivo, suppositio pertinet ad presentia et ad futura et ad omnia ea que possunt esse. Unde hec est falsa: 'omnc animai potcst esse homo', quamvis omne animai modo sit homo. Et hec est incongrua: 'omne album et Antichristus possunt esse', quamvis non sit nec erit album, sed 30 quia potest esse album. Similiter hec est incongrua: 'omne animai potest esse id quod ipsum est'. Eandem ampliationem habent isti modi interpositi 'possibile', 'impossibile', quia pertine(n)t ad presentia et ad futura et ad omnia que

III

DE SUPPOSITIONIBUS

265

possunt esse. Un de hec est falsa: 'o mne animai possibile est esse hominem', licet hec si t vera: 'possibile est omne animai esse hominem'. Secundum hoc iudicium impeditur equipollentia illius de impossibili ad eam de necessario. Unde hec est vera: 'aliquam anima m im5 possibile est esse unam istarum', demonstratis omnibus animabus, hec autem falsa: 'aliquam animam necesse non est esse unam istamm', immo necesse est omnen1 animan1 esse unam istarum, quia 'necesse' non habet extensionem. Et hec est vera: 'omne animai potest esse albius seipso'; et hec est incongrua: 'o mne animai potest esse albius qua m ipsum si t' ; et hec est falsa: 'o mne animai 10 est minus quam ipsum possit esse', quia non pertinet nisi ad presentia.

De verbo substantivo

Eandem ampliationem volunt quidam observare in verbo substantivo presenti disiuncto sumpto per affinnationem et negationem. Unde non concedunt istas: 'quicquid est vel non est, est'. 15 Nos autem concedentes tales huiusmodi assignamus regulas: quando fit supposrtro per terminum communem presenti, sumpto per affirmationem et negationem disiuntiva coniunctione interposita, eadem suppositio est que est illi simpliciter sumpto et affirmative. 20 Unde eadem supposi ti o in his: 'aliquid est vel non est' et 'aliquid est'. Une! e

bene concedimus: 'quicquid est vel non est, est'. Similiter: quando fit suppositio preterito per terminum communem sumpto per affirmationem et negationem interposita disiunctiva coniunctione, eadem est suppositio f. 74v 25 que est illi simpliciter sumpto et affirmative. J

Unde eadem est supposi ti o in his: 'aliquid fui t vel nonfuit' et 'aliquid fui t'. Unde concedimus: 'quicquid ji1it vel non Juit, est vel fui t'. Si mi !iter 'quicquid non est preteritum, non est Jutumm'; 'quicquid non desii t esse, non incipiet esse'. 30

Quando fit suppositio per terminum communem verbo futuri temporis, sumpto per affirmationem et negationem interposita disiunctiva coniunctione, eadem est suppositio que est illi simpliciter sumpto et affirmative, 12 verbo] termino B

266

TRACTATUS ANAGNINI

ut 'aliquid eri t vel non eri t'. Unde concedimus: 'quicquid erit vel non eri t, est vel eri t', et 'quicquid non est (vcl) non est jì1turum, non est preteritum', et eco n verso; et 'quicquid non incipiet esse, non desiit esse'. Et hic habemus quod negationes convertuntur, non tamen affirmationes. Quia bee est vera: 'quicquid non est preteritum, non est 5 juturum', non tamen hec est vera: 'aliquid quod est preteritum, est jiltumm' ve! econverso, immo: 'quicquid est preteritum, non est jì1turum', et eco n verso. De verbo 'potcst'. Continuatio

Quando fit suppositio huic verbo 'potcst' per tenni- 10 num communem seguente infinitivo sumpto per affirmationem et negationem interposita disiunctiva coniunctione, eadem est suppositio que (est) illi simpliciter sumpto et affirmative, ut 'aliquid potest esse vel non potest esse', ita tamen ut 'non' referatur acl 15 'potest'. Unde concedimus: 'quicquid potest esse l'cl non potcst esse, potest esse' ; sin1iliter: 'quicquid potest esse vel non esse, potest esse'. Quando terminus disiungitur ex hoc verbo 'potcst' et alio alterutro sumpto affirmative et alterutro negative, suppositio semper referenda est ad natura m genera l i o r i s 20 termini, scilicet huius verbi 'potest', ut 'aliquid potest esse vel non esse'. Unde concedimus: 'aliquid non potcst esse velnon est' et ipsum non existit pro Antichristo; tamen utraque pars eius est falsa, hec scilicet: 'aliquid non potcst esse', et 'aliquid non est'. Hec autem varietas suppositionis attenditur in substantivis et 25 adiectivis et in oratione constante ex recto et obliquo.

Dc his vocibus 'laudatur', 'vituperatur', 'sign!ftcatur' Quando fit suppositio bis vocibus 'laudawr', 'vituperatur', 'sign!ftcatur', suppositio pertinet ad presentia, preterita, et futura. 30 Unde bene concedimus istas: 'aliquis homo laudatur et ipse jì1it Cesar' ; 'aliquis homo vituperatur et i p se eri t Antichristus'; 'aliquid sign!ftcatur a nomine et ipsum jìlit Ccsar'.

III

DE SUPPOSITIONIBUS

267

De his vocibus 'supponitur lowtioni', 'Jit sermo', 'loquitur'

Similiter quando fit suppositio per terminum communem huic voci 'supponitur locutioni', ut 'aliquid supponitur locutioni' ve! per 5 ablativum cum preposi tione huic voci 'fit scrmo', ut 'de aliquo fit senno ab isto', ve! huic verbo 'loquitur', ut 'de aliquo loquitur istc', suppositio pertinet ad presentia, preterita, et futura. Unde bene concedimus istas: 'ali qui d supponitur locutioni et ipsum .fui t Cesar' ; 'aliquid supponitur locutioni et ipsum cri t Antichristus' ; 'aliquid sup10 poniWr locutioni et ipsum est Socrates'. Similiter: 'aliquid est suppositum locutioni et ipsum .fui t Cesar', ita tamen ut participium teneatur adiective. Similiter: 'de aliquo fit sermo ab isto et ipswn jì1it Cesar' ; 'de aliquo loquitur iste et ipsum erit Antichristus'.

De resolutione activi in passivi 15

Et hic habemus instantias de resolutione activi in passivum. Quia ista est vera: 'omnis homo laudat se', non tamen hec est vera: 'omnis homo laudatur a se'; similiter: 'omnis homo supponit se locutioni', et 'omnis homo supponitur a se locutioni'.

De his voci bus 'est vcrum', 'cstjàlswn', 'dicitur' 20

Quando fit suppositio his vocibus 'estverum', 'estfalsum', 'dicitur' per ablativum, suppositio pertinet ad presentia, preteri t a, et futura.

Unde concedimus istas: 'de aliquo aliquid dicitur et ipsum jì1it Cesar'; 'dc aliquo aliquid dicitur et ipsum eri t Antichristus'. Similiter: 'de aliquo est 25 verum ipsum non esse'; 'de aliquo estjàlsum ipsum esse'; 'dc aliquo vere dicitur ipsum non esse'.

Dc his verbis 'sepelitur',

:fit'

Dubitatur de his verbis 'sepelitur', 'Jit', utrum habeant extensionem, quia dicitur: 'homo sepelitur', non tamen pro existenti, j 'domus.fit', non f. 75r 30 tamen pro existenti. 12 ipsum Be ipse B

268

TRACTATUS ANAGNINI

Ad hoc dicimus quod hoc verbum 'sepelitur' nullam facit extensionem ne c concedendum est 'homo sepelitur' n isi vivus sepelitur. De hoc verbo autem '.fit', dicimus quod duplicem habet significationem; signifìcat enim exercitium, ut cum dicitur: 'cursusfit', idest exercetur, et secundum hoc nullam habet extensionem; signifìcat etiam 5 preparationem existentie, ut cum dicitur: 'domus .fit', id est preparatur ad existentiam, et secundum hoc habet extensionem.

De his dictionibus 'laudabile', 'vituperabile', 'opinabile', 'jalsum', 'possibile', 'impossibile', 'enuntiabile'

Similiter dubitatur de his dictionibus 'laudabile', 'vituperabile', lO 'opinabile', 'jalsum', 'possibile', 'impossibile', 'enuntiabile'. Ad hoc dicimus quod iste due dictiones 'laudabile', 'vituperabile' non habe(n)t extensionem, quia non dicitur 'laudabilis homo' pro Cesare neque 'vituperabilis' pro Antichristo; alie autem habent extensionem. Unde bene conceclimus: 'ali qui d est opinabile et ipsum non est'; 'aliquid est 15 enuntiabile et ipsum non est;' 'aliquid est Jàlsum et ipmm non est' ; 'aliquid est possibile et ipsum non est'. Predicto modo habituri estis vos circa dictiones facientes ampliationem; deinceps dicendum eri t de aliis dictionibus et primo de hac dictione 'qui'. 20

De ha c dictione 'qui'

Quando hoc nomen qui' dens ita quod aliud verbum antecedenti, tunc antecedens nem suam a suo verbo, sed a quo contrahit relativum.

refertur ad aliquod antecerecldatur relativo et aliud non contrahit suppositioverbo relativi vel ab alio a 25

Secundum hoc concedimus istas: 'aliquid quod Jiiit, non est', quia hec d ictio 'aliquid' non contrahit suppositionem a verbo presenti, sed a preterito. Hanc autem iudicamus incongruam: 'aliquid quod non est, fuit'; ponit enim aliquid non esse. 30 Iudicium predictarum implicitarum potest haberi ex resolutione ipsarum in copulativas. Debet autem talis fieri resolutio ut loco relativi ponatur antecedens et loco antecedentis ponatur relativum pronomen cum coniunctione. Unde istas concedimus: 'aliquis homo qui desiit esse, 3 de hoc verbo Be debet B

III

DE SUPPOSITIONIBUS

269

non est', quia copulativa vera est: 'aliquis homo desii t esse et i p se non est'. Hanc autem iudicamus incongruam: 'aliquis homo qui non est, desii t esse'; ponit enim aliquem hominem non esse, quod falsum est. Secundum preclictum iuclicium omnes iste videntur incongrue: 5 'Socrates erit album quod est nignun'; 'Socrates erit senex qui est puer'. Omnes istas dicunt esse nugatorias et ita resolvuntur: 'Socrates erit album quod est nigrum': idest album est nigrum et Socrates erit illud. Predictam resolutionem implicitarum non recepimus et dicimus aliter faciendam resolutionem in adiectivis, aliter in substantivis. Et 10 predictas ita resolvimus: 'Socrates erit album quod est nigrum' iclest quod est vel eri t album est nigrum et Socrates eri t illud; similiter 'Socrates eri t senex qui est puer' id est qui est vel eri t senex, est puer et Socrates eri t illud. Verumtamen dicimus quod hee voces que sola significatione sunt adiectiva, possunt resolvi sicuti pure substantiva et secundum hoc ista 15 erit incongrua: 'Socrates erit senex qui est puer'.

Quandoque inpeditur resolutio preclictarum implicitarum in copulativas vel propter signum universale vel propter clefectum recti vel propter aliquicl aliucl. Propter signum universale, ut cum cliciter: 'omnis homo qui currit, movetur' ve l 'omnis homo currit qui movetur'; hec non potest 20 reso lvi; nam si diceremus: 'omnis homo currit et ipse movetur', esset non latina, quia acl dictionem confuse positam non potest fieri relatio per relativum postpositum in alia c(l)ausula. Similiter: 'exaudio precem que.fit ab illo', ista non potest reso lvi, quia non dicimus: j 'prex .fit ab illo et ego f. 75v exaudio eam'. 25 Preterea. Notandum quocl si ve hoc relativum 'qui' reclclatur suo antecedenti positum ex eadem parte orationis sive ex diversa parte orationis, eadem erit consideratio et iudicium. Unde inclifferentes sunt iste: 'aliquid quod desiit esse, non est' et 'aliquid desiit esse quod non est'. Quando antecedens huius relativi 'qui' non supponit cum quo construitur, tunc antecedens non contrahit suppositionem a verbo relativi, sed a verbo clictionis cum quo construitur,

30 alicui verbo, sed dictio(nis)

ut 'simile illi qui fui t, non est'. Un de iste su n t false: 'simile illi qui fui t, non est'; 'videns hominem quifuit, non est'; 'idem illi quijì1it, non est'. Et iste 35 sunt incongrue: 'simile illi qui desiit esse, non est'; '1,idens hominem qui desii t esse, non est' ; 'idem illi qui desii t esse, non est' : Omnes enim falsi positive 1 sunt: ponunt aliquicl simile il li esse qui non est. 6 erit Be est B

r falsi positil'c = ponentes falsum.

270

TRACTATUS ANAGNINI

De his relativis 'qualis', 'quantus' et simili bus

Preterea. Notandum quod iuclicium traditum de hoc relativo 'qui' non servatur in aliis nominibus relativis, in his scilicet 'qualis', 'quantus', et similibus, quia antecedentia ilio rum non contrahunt suppositionem a verbis relativorum, sed a propriis verbis, ut 'qualis homo 5 jì1it, talis homo non est'. Un de istc su n t false: 'qualis homo juit, talis homo non est' ; 'quantus homo jì1it, tantus homo non est' ; 'quot jiierunt, tot non su n t' ; immo qualiscumque homo fui t, talis homo est. Iste autem sunt incongrue: 'alicuiusmodi homojì1it et nullus homo est tali s'; 'qualiscumque homo fui t, talis homo non est'. Similiter posito quod nullus homo sit al bus sed aliquis homo lO fui t al bus, falsa est ista: 'al bus homo JìlÌt et homo non est tali s'. De nominibus que notant difJerentiam scxus

Similiter fìt ampliatio vel restrictio suppositionis in aliis vocibus ve! propter accidens vocis ve! propter aliquid aliud. Propter accidens vocis ut in nominibus communis generis et maxime in nominibus que 15 notant differentiam seXLIS, ut 'ci vi s'. Quando hoc nomen 'civis' per se sumptum supponit alicui verbo, suppositio pertinet ad res utriusque sexus, ut 'civiscurrit'. Si vero sumatur cum adiectivo ex eaclem parte or a t i o n i s i n genere d e t ermi n a t i or i, supposi t i o per t i n e t 20 ad res illius generis, ut 'aliquis civis currit', 'a/bus civis currit' tantum pro viris; similiter 'aliqua civis currit', 'alba civis currit' tantum pro feminis. Si autem sumatur in plurali, cum adiectivo etiam in genere determinatiori, tamen nulla fit restrictio quoacl 25 differentiam sexuum, ut 'albi cives currunt' pro viris et feminis. Si vero terminus ille 'civis' infinitetur, similiter nulla erit restrictio. Linde concedimus: 'quiwmquc est aliquis non-civis, est aliqua non-civis', et econverso. 30 De hac dictione 'alius'

Nunc clicendum est dc hac (dictione) 'alius'. Quando hoc nomen 'alius' ponitur inter tales termi17 hoc nomen] homo fl

24 altcrum in flc cum Il

III

DE SUPPOSITIONIBUS

271

nos qui sunt excedentes et excessi et quorum prior est continentior secundo, tunc precedens terminus restringitur ad supponendum illa que caclunt sub appellatione sequentis termini. 5 Unde false sunt iste: 'srammaticum ve/ aliud musicum non est musicum'; 'srammaticum ve! aliud musicum non est tantum animai' ve! 'alius asinus non

est rudibile'. Et notandum est quod

hoc nomen 'alius' semper clebet poni rnter tales ter!0 m i n o s qui c o 111111 un i c e n t su b a p p e Il a t i o n e se q u e n t i s t e rmini secundum eundem numerum, secunclum eandem significationem, secundum idem genus. Unde incongrue sunt iste: 'Socrates et a/ii homines sunt'; ponit enim Socratem esse al iquos homines; similiter 'Socrates et alius asi nus su n t' ; f. 76r !5 ponit enim Socratem esse aliquem asinum; similiter 'Socrates est alius homo ab hac muliere'; ponit quod hec mulier sit aliquis homo; similiter 'canis est aliud !atrabile a marino'. Notandum est quocl hoc nome n 'alius' quandoque replicat secum dictionem cum qua ponitur, ut 'aliquis focus re/ alius locus su n t'; 20 'aliquod tempus ve/ aliud tempus est'; 'aliquod enuntiabile ve! aliud enuntiabile est'. De quibus prosequendum eri t in ordine. Quando idem terminus repetitur cum hac dictione 'alius', tunc suppositio non fit pro quolibet appellato repetiti termini, sed tantum pro ilio appellato a quo aliud 25 a p p e Il a tu m es t. Uncle iste sunt false: 'aliquis focus ve/ alius focus est mundus'; ponit enim quocl preter mundum aliquis locus est; similiter 'hoc album ve/ aliud album est Socrates' ; ponit enim quod preter Socratem album aliqua eius pars sit alba, quia in prima non fit suppositio nisi pro partibus mundi et 30 in secunda nisi pro partibus Socratis. ltem. Quando idem terminus repetitur cum hac dictione 'alius' interposita disiunctiva coniunctione, locum habet ibi signum universali, ut 'omnis focus re/ alius locus est', ita tamen 35 quod illud signum determinet talem disiunctum terminum, 35 determinetj detenninto (?) ll

272

TRACTATUS ANAGNINI

quia si determinet tantum alteram partem, incongrua erit locutio. Ite m. Quando repetitus terminus cum hac dictione 'alius' interposita copulativa coniunctione, nullum locum habet ibi signum universale, quia incongruam reddit locutionem. 5 Un de incongrua est ista: 'omnis focus et afius focus su n t'.

De pronomine relativo

Sequitur de pronomine relativo. Pronomen relativum quandoque sequitur cum signo distributivo, quandoque cum dictione notante possessionem. Cum signo distributivo, ut 'de aliquibus vel de eorum altero 10 loquitur iste'; cum dictione notante possessionem, ut 'aliquis homo ve] eius jilius est'; 'ali qua anima vel eius iustitia est'. Quando pronomen relativum sequitur cum signo distributivo, suppositio non fit nisi pro his que distribuuntur per tale distributivum, 15 ut 'de afiquibus vel de eorum altero loquitur iste' : non fit suppositio nisi pro duo bus, quia hoc signum 'altero' non habet distribuere nisi circa binarium. Similiter 'de aliquibus vel de eorum quolibet loquitur iste': suppositio non fit nisi pro pluribus duo bus, quia hoc signum 'quolibet' non habet distribuere nisi plura cluobus. Uncle demonstratis duobus tantum, in- 20 congrue dicetur: 'de aliquibus vel de eorum quolibet loquitur iste'. Si mi! iter demonstratis pluribus incongrue clicetur: 'de aliquibus vel de eorum altero loquitur iste'. Similiter. Quando pronomen relativum sequitur cum dictione 25 no t an te p o ssess ionem, no n fi t supposi t io n i si pro possessore talis possessionis, ut 'aliquis homo vel eius jilìus est' : suppositio non fit nisi pro ho mine habente filium. Unde posito quod nullus homo habeat filium, incongrue dicetur: 'aliquis homo ve l eìus jilius est' ; similiter 'aliqua anima vel eius 30 iustitia est' : non fit suppositio nisi pro animabus iustis. Unde posito quod nulla anima si t iusta, inconpetenter dicetur: 'ali qua anima vel eius iustitia est'. 14- (distributivo) Be

III

DE SUPPOSITIONIBUS

273

Quando pronomen relativum sequitur cum comparativo, suppositio non fit nisi pro rebus participantibus proprietate(m) comparativi. Unde false sunt iste: 'aliquis homo ve! eo albior est niger'; 'aliquid vel eo 5 albius est nigrum'.

De quibusdam aliis vocibus que restringunt ve! ampliant suppositionem

Preter supradictas dictiones facientes ampliationem vel restrictionem suppositio(nis) termini sunt quedam voces que non sunt in frequenti usu disputantium et tamen habent restringere vel ampliare 10 suppositionem vel ex accidenti vocis vel ex adiunctione huius dictionis 'alius'. Ut hec vox 'pars populi', 'arma', 'menia', 'kalende', 'nundine', 'nuptie'. Quando hec vox 'pars populi' sumitur per se, indifferens est eius suppositio ad unum et ad plura, 15

ut 'aliquid est pars populi', 'ali qua sunt pars populi'. Si vero sequatur hoc nomen 'alius' in singulari numero, suppositio pertinet ad unum tantum; si sequatur in plurali, pertinet ad plura tantum. Unde concedimus utramque istarum: 'nichil est pars populi vel ali e res',

20 'nulla sunt pars populi vel alia res'.

Nomina vero tantum pluralia quando per se sumuntur indifferenter, J se habet eorum suppositio ad unum et f. 76v ad plura, ut 'aliquid est arma', 'ali qua sunt arma'. 25

Si vero sequatur hoc nomen 'alius' in singulari numero, suppositio pertinet ad unum tantum; si vero sequatur in plurali, suppositio pertinet ad plura tantum. Unde concedimus utramque istarum: 'nichil est arma vel alie res'; 'nulla sunt arma vel alia res'.

30

Si vero iungatur ei nomen numerale, pertinet ad plura tantum suppositio, ut 'aliquot su n t arma'. I te m:

274

TRACTATUS ANAGNINI

si sumatur per genitivum in numero plurali cun1 signo distributivo, suppositio pertinet ad plura tantum, ut 'armorum aliquid est'.

DISTINCTIO TERTIA DE COJ\IMUNI

USU

5

LOQUENTIUM

Sequitur de tertia distinctione, que attenditur circa communem usum loquentium. De qua certa precepta non damus, quia ea auctorum auctoritate non confirmamus. Verumtamen cognita inpropria suppositione magis cognoscitur propria. IO 1 Ita supra diximus quod tenninus communis cum verbo presentis temporis supponi t tantum pro presentibus; cum verbo preteriti supponi t pro presenti bus et preteritis; cum verbo futuri temporis pro presenti bus et futuris, ut veram reddat locutionem pro quolibet appellato subiecti termini. 15 De nominibus articularibus

Sed hec proprietas suppositionis inpeditur in nominibus articularibus. Nomina autem articularia sunt nomina officialia ve! nomina dignitatum, ut 'episcopus', 'archiepiscopus', 'rex', 'dux' et similia. Quando hoc nomen 'episcopus' per se sumatur cum 20 verbo presentis temporis, suppositio non fit pro quolibet appellato illius dictionis, sed pro appellato illius terre in qua profertur propositio. Uncle si quis Anag(n)ie dicat: 'episcopus venit', non est admittenda ms1 pro episcopo Anag(n)ino. Similiter si quis dica t in Francia: 'rex venit', 25 non est admittenda nisi pro rege Francie. Si autem adiungatur ei signum particulare ve! nomen numerale, reclit ad propriam confusionem, ut 'aliquis episcopus venit' pro quolibet episcopo admittenda (est); similiter 'aliquod veniens est episcopus'. Et hic habemus instans de particulari ad inclefinitam, quia vera est ista: 'aliquis episcopus venit'; non tamen vera 30 est ista: 'episcopus venit' pro quocumque episcopo. Similiter nomrna articularia sumpta per obliquum restringunt appellationem, 'mpra, pp. 26Q24-26J26.

III

275

DE SUPPOSITIONIBUS

ut 'video regem', 'loquitur de rege'. Ex predicta igitur intelligentia arti culi inpeditur equipollentia particularis ad indefinitam, partis ad totum (et) simplicis conversionis; partis ad totum, ut 'iste episcopus venit; ergo episcopus venit' ; particularis ad indefinitam, ut 'aliquis episcopus venit; ergo 5 episcopus venìt'; simplicis conversionis, ut 'alìquod veniens est epìscopus; ergo epìscopus est venìens'.

De ha c dictione 'domus'

Similiter intelligendum est de hac dictione 'domus'.

10

Quando hec dictio 'domm' supponit per se verbo presentis temporis, suppositio non fit pro quolibet appellato subiecti termini, sed tantum pro domo loquentis vel eius de quo fit senno vel eius ad quem fit sermo, ut 'vado domum', 'vadis domum', 'vadit domum'. Si vero adiungatur ei signum particulare, redit ad

!5 generalitatem,

ut 'vado ad aliquam domum'. Similiter suppositio,

si

adiungatur

e1

genitivus,

restringitur

ut 'vado ad domum Martìni'. 20

De hac dictìone 'dies'

Idem intelligendum est de hac dictione 'dies', cuius multiplex est suppositio pro multiplicitate sue acceptionis. Dicitur enim dies aliquando aeris serenitas, et secundum hoc dies et nox sunt contraria. Dicitur etiam dies spatium quo movetur sol ab Oriente per Occidentem iterum 25 in Orientem, et secundum hoc id quocl est dies, est nox.

De nomìnibus ponderum et mensurarum

Idem intelligendum est de nominibus ponderum et mensurarum, quia si quis stans in Francia habens medietatem sue marce, que est marca apud Bononienses, [et] diceret: l 'hec est marca', falsum diceret. Sed si f. 77r 2 partis ad totum (et)) partis et totum B sionis] conclusionis B

3 conversionis] conclusionis B

5 conver-

276

TRACTATUS ANAGNINI

quis Bononie haberet eandem medietatem marce (et) diceret: 'ha beo marcam', verum diceret, quia de ea semper iudicamus secundum statum proferentis. Idem iudicium est de mensura.

De verbis articularibus

lta supra dictum est de nomini bus articularibus; sequitur de 5 verbis 1 • V erba autem que clant circa se intelligi articulum, sunt hec: 'tonat', 'pluit', 'ni(n)git', 'Julminat'. Videnda est clifferentia inter exceptam acceptionem et articulum. Aliquod enim verbum esse excepte acceptionis est significationem suam privatim attribuere alicui, utjùlminare soli competi t Deo. Un de non concedimus: 'Socrates tona t', 'Socrates IO pluit'. Articulus autem est, sicut supra clictum est, secundum statum proferentis. De hoc verbo 'videtur'

Sunt autem etiam quedam alie voces que restringunt vel ampliant suppositionem ex communi usu loquendi, ut hoc verbum 'videtur'. 15 Quando fi t supposi t io huic verbo 'videtur', per terminum non notantem compositionem ve! simplicitatem, suppositio fit tantum pro ilio appellato cuius tota superficies videtur, ut in affirmativa, ve! pro ilio appellato cuius non tota superficies videtur, ut in negativa; 20 ut 'aliquid videwr ab isto', 'non aliquid videtur ab isto'. Voces autem non notantes compositionem ve! simplicitatem sunt iste: 'unum', 'aliquid', 'res', 'substantia'. Un de non concedimus istam: 'aliquid videtur ab i sto, pro monte, posito quod vi dea t parvam partem montis; si vero videat aliquam superfìciem illius, admittenda est locutio pro quacumque parte visa. 25 Si vero fiat supposi t io huic verbo 'videtur' per tenninum notantem compositionem ve! ex sua vi ve! ex den1onstratione ve! ex adiunctione alterius vocis, admittenda est locutio, ut 'aliquid est hec domus et ipsum videtur ab i sto'. 21-22 non notantes ' se. articularibus.

+

[non notantes] B

30

III

DE SUPPOSITIONIBUS

277

De his verbis 'est', 'continetur'

Similiter varietas suppositionis fìt ex adiunctione aliarum vocum, ut in hoc verbo 'est' et in hoc verbo 'continetur' vel in aliquo ali o ha bente vim alterius istorum. 5

Quando fit suppositio huic verbo 'est' per hunc terminum 'aliquid' sequente ablativo notante localem comprehensionem, suppositio fit tantum pro corporibus et pro talibus que faciant manifestam localem distantiam. Unde non concedimus: 'ali qui d est in ha c domo et ipsum est albedo'; neque

10 pro alio aliquo quod non faciat manifestam localem distantiam; similiter

'aliquid est in ha c domo et ipsum est aer' ; neque hanc: 'aliquid est in manu tua et ipsum est albedo'. Ideo autem additum est 'per ablativum notantem localem comprehensionem', quia si sequatur terminus notans temporalem comitantiam, !5 communis erit suppositio, ut 'aliquid est in hoc tempore', 'aliquid est in hoc anno', 'aliquid est in hac die'. Non solum autem fìt restrictio pro corporibus et pro talibus que faciant manifestam localem distantiam, sed etiam pro corporibus separatis a qualibet re ablativi. Unde non concedimus: 'ali qui d est in ha c domo et 20 ipsum est columpna'; nec pro aliquo alio quod non penitus sit aliud a re ablativi. De hac voce 'gemma'

Predictis addendum videtur quod separatio suppositionis etiam attenditur in aliis vocibus, ut hoc nomine 'gemma'. Ut cum dicitur: 25 'aliqua gemma est in hoc anulo', non fìt suppositio nisi pro gemma que non est in constitutione alicuius gemme et separata. Et hec consideratio maxime attenditur in eis totis quorum nomina redundant in partes, ut sunt ista: 'gemma', 'lapis'. Secundum hoc iudicium hec non est concedenda: 'ali qua gemma 30 est in hoc anulo et ipsa est partialis gemma', et tamen quelibet pars gemme est gemma. Similiter hec non est concedenda: 'ali qua gemma non est in hoc anulo et ipsa est hec partialis gemma', quia eadem suppositio fìt in affinnativa J et in negativa. Sed iste sunt vere: 'plures gemme sunt et ipse f. 77v su nt in hoc anulo; similiter: 'iste gemme su n t in hoc anulo', pro partialibus. 9 (domo) Be l 5 in hoc tempore Be tempus B in hoc anno Be annus B 23 attendum B 30 partialis] particularis B 32 (gemma) Be dies B

16 in hac die]

278

TRACTATUS ANAGNINI

De his vocibus 'panis',

' plSCIS . . ' , ' caseus ,

Similiter quando hoc nomen 'unus' aclditur his voci bus: 'panis', 'piscis', 'caseus', suppositio non fit nisi pro integro pane et pro separato a quolibet alio pane. Unde non concedimus: 'quelibet pars panis est unus pani s' n eque 'medietates 5 huius panis su nt duo panes', et tamen quel ibet pars panis est aliquis panis, quia 'unus' notat integritatem, 'aliquis' non.

De verbo et de pertinentibus ad rem rerbi

Ita supra habitum est de pertinentibus ad nomen et de accidentibus rei nominis; cleinceps dicendum de verbo et de pertinenti bus acl rem 10 verbi. De hoc nomine 'lectio'

Quando hoc nomen 'lectio' supponit verbo presentis temporis, suppositio fit tantum pro illa Iectione que legitur et hoc cum quaclam distinctione. 15 Unde non est concedendum: 'plures lectiones leguntur ab isto', licet plures lectiones possent esse de ea que legitur.

De pertinenti bus ad tempus

Deinceps dicendum est de pertinentibus acl tempus et de pertinentibus ad Iocum. Sed primo de pertinentibus ad tempus. 20 Ad quod scienclum est quod hoc nomen 'tempus' quandoque supponit in nominativo, quancloque in ablativo. Quando hoc nomen 'tempus' supponit in nominativo, communis est suppositio, [sicut ante 1 monstratum est], ut 'aliquod tempus est', 'aliquod tempus fui t', 'aliquod tempus eri t'. Quando fit suppositio per hanc vocem 'in aliquo tempore' verbo preteriti ve! futuri temporis, suppositio fit pro tempore conterminabili rei subiecti et pro quolibet alia tempore cuius aliud tempus non est pars. 1

supra, p. 277H-I6 (according t(B).

25

III

DE SUPPOSITIONIBUS

279

Unde non est concedendum: 'in aliquo tempore ji1it Adam et in illo ji1it Socrates'; similiter 'in aliquo tempore erit Antichristus et in illo erit Socrates', Jicet in eodem millennio. Unde generalis colligitur regula: 5

quotienscumque fit suppositio verbo preteriti ve! futuri temporis, suppos1t10 ita pertinet ad preterita et futura quod presens tempus nichil ibi capit. Et hec est ratio quia iste: 'Deus semperjuit', 'Deus semper eri t', nisi presens tempus nichil ibi caperet, essent incongrue, sicut et hec: 'Deus semper est'.

De pertinentibus ad locum

IO

Deinceps dicendum est de pertinentibus ad locum. Ad quocl dicendum est quod quandoque fìt suppositio per hoc nomen 'locus' sumptum in recto, quandoque per hoc adverbium 'alicubi' ve! per orationem ei equipollentem, scilicet 'in ali qua loco'. 15

Quando fit suppositio per hoc nomen 'locus' sumptum in recto, suppositio communis est ad mundum et ad partes mundi, scilicet ad locum preter quem nullus locus est et ad locum preter quem aliquis locus est. Uncle concedimus: 'aliquis locus est et ipse est mundus', 'aliquis locus est et

20 i pse est pars mundi'. Sed han c non concedimus: 'omnis locus non est mundus', quia hec est vera; 'non omnis locus non est mundus'. Se d, sicut clictmn

est in secunda distinctione, 1 fìt restrictio circa hanc vocem 'locus' iuncta nota diversitatis. Ut cum dicitur: 'omnis locus vel alius locus est pars mtmdi', non fìt ibi suppositio nisi pro loco preter quem alius locus est. 25

Quando fit suppositio per hanc vocem 'alicubi' vel per orationem ei equipollentem, scilicet 'in aliquo loco', seguente dictione significante rem localem, suppositio fit pro loco circumscribente rem illam et pro quolibet alio loco cuius ille locus non est pars.

30 Ut cum dicitur: 'Socrates est in aliquo loco', suppositio fit pro loco cir-

cumscribente Socratem et pro quolibet alio loco cuius ille locus non est pars. Uncle non conceclimus istam: 'Socrates est in aliquo Iaea et ipse est hec regio'. 1

supra, p. 271 18 sqq.

280

TRACTATUS ANAGNINI

Ita supra habitum est de hac dictione 'lows', ubi et quando confuse signifìcet et quando minus confuse. Quando autem supponit terminus discretus, communis est suppositio ad locum circumscribentem et ampliorem. 5 Ut cum dicitur: 'in hoc loco est Socrates', demonstrato mundo, admittimus eam; si autem demonst(r)et partem Socratis vel manum vel pedem et dica t si c: 'in hoc l oca est manus Socratis', 'in hoc loco est pes Socratis', locutio non est admittenda, quia inde sequeretur quocl Socrates esset in pluribus locis. Si autem ponatur ibi hoc verbum 'dicitllr', communis 10 f. 7Sr erit l suppositio pro loco circumscribente et pro maiore et pro minore. Unde concedimus: 'in aliquo loco dicitllr esse Socrates et ille est hec regio', 'in aliquo loco dicitur esse Socrates et ille est mundus', 'in aliquo foca dicitur esse Socrates et i p se est pars mundi'.

Similiter de hoc verbo 'scitur', quod eanclem habet vim cum hoc 15 verbo 'dicitur', quia facit terminum teneri confuse qui ipsum sequatur. Une! e etiam aclmittimus has: 'in aliquo l oca scitur esse Socrates et i p se est mundus', 'in aliquo loco scitur esse Socrates et i p se est hec regio', 'in aliquo l oca scitur esse Socrates et ipse est pars mundi'.

De pertinentibus ad locum dicendum est quod eadem 20 est suppositio et in affirmativa et in negativa. Concedimus enim utramque istarum: 'in aliquo loca est SoCJ·ates', 'in aliquo /oca non est Socrates' ; istam tamen: 'in aliquo foca est Socrates et ipse est hec regio' negamus, demonstrata ea regione cuius pars non est locus circumscribens Socratem; similiter: 'in aliquo loca est Socrates et ipse (est) hec 25 domm'. Notandum est etiam quod hic non fìt processus de negatione ad affirmationem, quia bene aclmittimus hanc: 'in aliquo loca non est Socrates et i p se est hec regio', demonstrata Anagnia; similiter: 'in aliquo /oca nunc ultimo est Socrates et i Ile est hec regio', similiter demonstrata Anagnia, 30 posito quod stati m in travi t. Ergo 'in ali qua loca er.it Socrates et il/e est hec regio' non sequitur.

7 demonst(r)et Be 18 scitur esse Be est B anglia B 30 Anagnia] anglia B

19 scitur esse Be est B

29 Anagnia]

III DE SUPPOSITIONIBUS

281

De iriferioribus loci et temporis

Deinceps dicendum est de inferioribus loci et temporis. De hac dictione 'vice'

Pau ca tamen dicenda sunt de hac dictione 'vice'; affinitatem enim 5 habet cum tempore et loco, quia determinat verbum cum quo ponitur, sicut hoc nomen 'tempus' in oratione in qua ponitur, ut 'Socrates ali qua vice fui t sa nus'. Dubitatur tamen utrum supponat hoc nomen 'vice', an aliquid supponat. Videtur quod nichil aliud quam spatium temporis supponat. 10 Nos bene concedimus quod spatium temporis supponat, sed non absolute nec simpliciter, sed cum quadam intermissione ve! expletione. Quod simpliciter et absolute concedendum non sit, ex hoc patet quod in quibusdam locutionibus sumitur hoc nomen 'tempus' in plurali et admittitur pro omni eo quod fuit nisi fuerit momentaneum, sicut 'pluribus 15 temporibus fui t Cesar', vel 'aliquid fui t pluribt~s temporibus'; non tamen 'aliqt~id jt~it plt~ribtls l'icibt~s'.

Dubitatur de hac dictione 'vice' utrum eandem ha beat vi m in singulari quam habet in plurali, scilicet utrum notet intermissionem ve! expletionem circa predicatum. Quod si concedatur, erunt iste false; 20 'Deus ali qua vice jt~it', 'Socrates aliqt~a vice jì1it homo' ; sed iste erunt vere: 'Cesar aliqt~a vice jt~it homo', quia ibi notatur expletio; similiter hec: 'Socrates aliqt~a l'ice jt~it sanus', quia interruptio notatur. Preter autem supradicta videtur hoc aliud non esse concedendum 'Socrates aliqua vice jìiit', qui a non potest notari expletio ve l interruptio. 25 Unde oporteret concedi: 'ergo llna et alia vice jt~it', quia non posset assignari, qua sola vice fui t. Similiter hec: 'anima aliqt~a vice Jt~it', quia nulla sola vice. De predicta dubietate dicimus quocl eandem notat intermissionem in singulari quam in plurali circa predicata. Ut cum dicitur: 'Cesar aliqt~a 30 vice jt~it homo', quia intelligitur suppositio pro spatio conterminabili statui rei predicati respectu status rei subiecti, idest pro spatio ilio in quo Cesar cepit ve! desiit esse homo. Secundum hoc iudicium multe propositiones iudicantur (false), quia hec est falsa: 'Socrates ali qua vice Jt~it homo et non illa Jt~it homo', 35 immo non aliqua vice fuit homo qua non sola fuerit homo. Similiter hec est falsa: 'Socrates aliqt~a vice jì1it sa miS et il la jùit eger'. 25 posset Be potest B

30 (homo) Be

282

r.

78"

TRACTATUS ANAGNINI

Notanclum quod expletio fìt quancloque sine intermissione, ut (cum) iste ter protulit hanc propositionem: 'Socrates est homo' continue, dicendum est quocl aliqua vice enunjtiavit et una et alia vice enuntiavit, non tamen una et alia vice locutus est. Nam sepe expletur enuntia(ti)o, non tamen locutio. 5 Eco n verso frequenter fìt intermissio si ne expletione, ut 'Socrates ali qua vice jìiit a/bus' et tamen aclmittencla est locutio pro utroque eventu addito hoc nomine 'vice'. Quando fit suppositio per hoc no1nen 'vice' verbo seguente termino habente plura appellata, suppositio fit 10 pro spatio conterminabili statui alicuius appellati illius termini, ut 'aliqua viceji1it tempus' et 'una et alia riceji1it tempus', quia pro uno aliqua vice verum est et pro alio alia; similiter 'aliqua vicejiiit homo' et 'una et alia viceji1it homo', verum; licet hec sit vera: 'et una et alia vicejiiit tempus', 15 non hec est vera: 'et una et alia vice <juit) mundus'; et tamen quandoque fui t te m pus, fui t munclus, quia hoc nomen 'mundus' non habet plura appellata. Idem quoque iuclicium et in aliis, quia una et alia vice Socrates fui t coloratus, una vice unus, alia alius; non tamen et una et alia vice fui t 20 coloratus, quia non potest sumi pro diversis appellatis. Si sequatur terminus disiunctus, suppositio fit pro spatio conterminabili eventui alterius partis. Unde conceclimus: 'et una et alia vice Socrates jì1it sanus ve! eaer', 'et una 25 et alia vice hec et il/a ji1it vera', demonstranclo cluas contradictorias. Hec suffì.ciant.

19 prius (et) Be

20 prius (et) Be

IV

283

OE PROPOSITIONUM GENERIBUS

TRACTATUS IV DE PROPOSITIONUM GENERIBUS EARUMQUE PROBATIONE

ARGUMENTUM 285

DE UNIVERSALI AFFIRJ\!AT!VA EIUSQUE PROIJATIONE

285 286 287 287 288

Per inductionem . Per equipollentem Per legem disiunctarum et cathegorice dc disiuncto predicato Secundum vim consequentie Per habitudinem predicabilium DE UNIVERSALI

288

NEGATIVA EIUSQUE PROIIATIONE

289 289 289 289 290

Per inductionem . Secundum legem oppositorum Secundum habitudinem predicabilium Secundum legem equipollentie Secundum legem conversarum Il E P A R T l C li L A R l A F F l R M A T l V A E l LI S Q li E P 1\ O Il A T l O N E

Per duplicem singularem Secundum legem subalternarum Secundum habitudinem universalis ad suam singularem Secundum legem equipollentie . Secundum legem cathegorice de disiuncto predicato Per indefinitam absolutam . Secundum legem conversarum per accidens DE SINGULARI AFFIRMATIVA EIUSQLIE 1'1\0!IATIONE

Per universalem affirmativam Per processum de re ad dictum DE INDEFINITA EIUSQUE PROIJATIONE

.

290 290 291 291 291 291 292 292 292 292 292 293

Per universalem .

293

Per particularem .

293 293

Per singularem

284

TRACTATUS ANAGNINI

DE PARTICULARI NEGATIVA EIUSQUE PROBATIONE

Per universalem ve! eius subalternam Per sui equipollentem Secundum legem conversarum per accidens DE GENERALIBUS INSTANTIIS

•

De processu de singulari ad plurale De processu de plurali ad singulare De alio genere argumentandi

293 293 294294294 294295 295

IV

285

DE PROPOSITIONUM GENERIBUS

TRACTATUS QUARTUS DE PROPOSITIONUM GENERIBUS EARUMQUE PROBATIONE Distinguenda sunt propositionum genera, ut adversarium multi- f. 79r pliciter cogendo, singula demonstrando ad eiusdem impedimentum singulis probationibus varias subiungamus instantias. Ad quod sciendum quod propositionum alia affirmativa, alia negativa; item affirmativarum 5 et negativarum alia universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis.

DE

UNIVERSALI

AFFIRMATIVA

EIUSQUE PROBATIONE

Universalis affirmativa multis modis probatur. Per inductionem IO

15

Primo per inductionem. Est autem inductio genus argumentandi in quo fìt processus ab inferiori bus ad superiora; et hoc dupliciter. Primo per enuntiationem singularium sub aliqua universali contentarum in hunc modum: 'iste homo est animai et il/e homo est animai, et ita de ceteris; ergo omnis homo est animai'. Opponitur. 'Iste homo vel asinus est homo et il/e homo vel asinus est homo, et si c de ceteris; ergo omnis homo vel asi nus est homo'. Vel si c: pono

quod unus vir niger sit in hac domo et multi ali i in alia et omnes sint albi et dicam: 'iste homo existens in ali qua domo est al bus et ille homo existens in ali qua domo est a/bus, et ita de omnibus existentibus in aliqua domo; ergo 20 omnis homo existens in aliqua domo est a/bus'. Vel si c: pono quod omnes viri sint albi et omnes mulieres nigre et dicam sic: 'iste civis est a/bus et ille civis est al bus, et sic de quolibet ci ve; ergo omnis civis est albus'. Ve! sic: pono quod multi ferant lapidem unum indivise et sint omnes nigri et multorum quilibet solus ferat lapidem unum et sit albus et dicam: 'iste 25 Jerens lapidem est albus et ille jerens lapidem est albus, et sic de quolibet ferente lapiclem; ergo omnis jèrens lapidem est al bus'. Sancti Spiritus assi t nobis Gratia Il plemmque B 18 aliqua Be hac Il

12 universali] universalium Il 22 civis] cives B

l 5 opponitur 0 sic

286

TRACTATUS ANAGNINI

Predicto modo probatur universalis per inductionem et adhuc alio modo confìnnatur: 'iste homo est animai et ille homo est anima] et qui equi d est homo, est animai; ergo omnis homo est ani mal'. Opponitur. 'Istud animai quod juit vivit et illud animai quod juit vivit et quicquid est animai quod juit vil'it; ergo omne anima] quod ji1it vivit'. Vel si c: 'hec pars populi est aliquid et il la pars populi est ali qui d et quicquid est pars populi est aliquid; ergo omnis pars populi est aliquid'. I te m. Demonstrentur ypothetice propositiones et dicam si c: 'i sta ypothetica propositio est composita et illa ypothetica propositio est composita; ergo omnis propositio est composita'. ltem. Probatur universalis per enuntiationem universalium hoc modo: 'omne rationale est substantia omne irrationale est substantia ergo omne animai est substantia'. Opponitur. 'Omnia rationalia su n t rationalia ve! irrationalia; omnia irrationalia sunt rationalia vel irrationalia; ergo omnia animalia sunt rationalia ve! irrationalia'. V el sic: 'omnia rationalia sunt pauciora animali bus; omnia irrationalia sunt pauciora animalibus; er.qo omnia ani malia mnt pauciora animali bus'. ltem si c probatur: 'omne rationale est substantia; omne irrationale est substantia et omne animai est rationale ve/ irrationale; ergo omne animai est substantia'. Opponitur. Pono quod nulla ypothetica habeat aliquam cathegoricam in sui constitutione <et) dicam sic: 'omnis ypothetica propositio est simplex; omnis cathegorica propositio est simplex; et omnis propositio est cathegorica ve! ypothetica; ergo omnis propositio est simplex'. Ve! sic: 'omne necessario Jalsum est non contingens; omne necessario verum est non contingens; et omne enuntiabile est vemm ve! .falsum; ergo omne enuntiabile est non con. '. twgens

Per equipollentem

5

10

15

20

25

30

Item. Probatur universalis per equipollentem et fìt argumentum in hunc modum: 'nullus homo est non-ani mal et omnis homo est 35 er.qo omnis homo est animai'. Opponi tu r. 17 prim (omnia) flr

IV

DE PROPOSITIONUM GENERIBUS

287

'nullus civis est aliquis non civis et omnis civis est ergo omnis civis est aliquis civis'.

Ve! sic: 'nullius ve! omnis quelibet pars est non-caput et cuiuslibet hominis quelibet pars est ergo cuiuslibet hominis quclibct pars est caput'. Vel sic: pono quod quilibet homo habeat duos filios, unum album, alterum nigrum et dicam sic: 10 'nullius hominis quilibct filius est non-al bus et cuiuslibct hominis quilibet filius est ergo wiuslibct hominis quilibct filius est a/bus'. 5

Per lcgcm disiunctamm et cathcgoricc dc disiuncto predicato

ltem. Probatur universalis per legem disiunct[iv]arum et per legem J predicato. Lex autem cathegoricarum de f. 79v disiuncto predicato est talis quod destructo uno predicatur re l i q uu m, hoc modo: 'omnis homo est animai vcl lapis scd nullus homo est lapis ergo omnis homo est animai. 20 Opponitur: 'omnc contingens est necessario l'erum ve! Jalsum scd nullum contingcns necessario estfalsum !5 cathegorice de disiuncto

cr9o onu1e contingens necessario est vcrum'. 25 Ve! sic:

'omnis homo quamdiu jì1it, ji1it sa nus ve/ egcr sed nullus homo quamdiu jì1it, jì1it sa nus ergo omnis homo quamdiu jilÌt, fui t eger'.

Ve! sic: 'amni.~

30

civis est maswlus vclfcmina mdlus civis est jèmina ergo omnis cii'ÌS est masculus'.

Sewndum vim consequcntic

Item. Probatur universalis alfìnnativa secundum vim consequen35 tie hoc modo : 3 (omnis) flc

288

TRACTATUS ANAGNINI

'si aliquid est homo, ipsum est animai quicquid est homo, est animai ergo omnis homo est animai'.

Opponitur: 'si a/iquid est pars populi, ipsum est aliquid quicquid est pars populi est aliquid ergo omnis pars populi est aliquid'.

5

Ve! sic: 'si a/iquid est propositio, ipsum est compositum quicquid est propositio est compositum ergo omnis propositio est composita'.

10

Per habitudinem predicabilium

Probatur adhuc universalis affìrmativa per habitudinem predicabilium hoc modo: 'hoc universale "animai" universo/iter predicatur de hoc universali "homo" omnis homo est ergo omnis homo est animai'.

15

Opponitur: 'hoc universale "album" universaliter predicatur de· hoc universali "homo" omnis homo erit 20 ergo omnis homo eri t a /bus'.

Vel sic: 'hoc universale "simplex" universaliter predicatur de hoc universali "propositio" omnis propositio est ergo omnis propositio est simplex'. 25 Probatur adhuc al iter per commutationem signorum: 'quicquid est homo est animai; ergo omnis homo est animai'. Opponitur. 'Q!Jicquid est cathegorica propositio, est simplex; ergo omnis propositio est simplex'. Ve! si c: 'quicquid est pars populi est aliquid; ergo omnis pars populi est aliquid'. 30

Et hec de cathegorica universali affìrmativa dieta suffìciant.

DE

UNIVERSALI

NEGATIVA EIUSQUE PROBATIONE

Sequitur de universali negativa. Que multis modis probatur.

26 signorum Be

terminorum B

IV

DE PROPOSITIONUM GENERIBUS

289

Per inductionem

Primo per inductionem hoc modo : 'nec iste homo est lapis nec ille homo est lapis; ergo nullus homo est lapis'. Opponitur: 'nec i sto ho mine wrrente Socrates est asinus nec illo ho mine currente 5 Socrates est asinus, et si c de singulis; ergo nullo homine currente Socrates est asi nus'. Ve! si c: 'nec iste homo et Brunellus est lapis nec ilie homo et Brunellus est lapis, (et si c de singulis) ; ergo nullus homo et Bnmellm su n t lapis'.

Sewndum legem oppositorum

ltem. Probatur universalis negativa secundum legem oppositorum 10 hoc modo: 'omnis homo est animai; ergo nullus homo est lapis';

Opponitur: 'omnis homo (est) vivens; ergo nullus homo (est) mortuus'. V el sic: 'omnis vocalis producitur; ergo nulla cormmpitur'. Ve! si c: 'omnis vocalis acuitur; ergo nulla circuniflectitur'.

Sewndum habitudinem predicabilium 15

Probatur adhuc secundum habitudinem predicabilium hoc modo:

'hoc universale "lapis" universaliter removetur ab ha c specie "homo"; ergo nullus homo est lapis'. Opponitur. 'Hoc universale "sanum" universaliter removetur ab hoc universali "egrum"; ergo nullum sanum eri t egmm'. Ve! si c: 'hoc universale "simplex" 20 uni versa/iter removetur ab hoc universali "propositi o"; ergo nulla propositi o est simplex'.

Secundum legem equipollentie

Probatur adhuc secundum legem equipollentie hoc modo: 'omnis homo est non-lapis et omnis homo est unum solum ergo nullus homo est lapis'.

25

Opponitur: 'wiuslibet hominis quelibet pars est non-caput cuiuslibet hominis aliqua pars est unum solum CIBO nullius hominis aliqua pars est caput'.

30

Ve! sic: 4- prius (currente) Be

290

TRACTATUS ANAGNINI

'cuiuslibet hominis quilibet .filius est non-al bus et cuiuslibet hominis aliquis .filius est unum solum ergo nullius hominis aliquis .filius est al bus'.

Secundum legem conversarum

Probatur aùhuc secundum legem conversarum hoc modo: 'nullus 5 homo est lapis; ergo nullus lapis est homo'. Opponitur: 'nullum currens est jluvius; ergo nullus jluvius est currens.' Ve l sic: 'nullum risi bile l'el asi nus est rudi bile; ergo nullum rudi bile est risi bile vel asi nus'.

DE PARTICOLARI AFFIRMATIVA

EIUSQUE PROBATIONE

10

Deinceps dicendum de particulari affirmativa. Que multis modis probatur. Per duplicem singularem

Primo per duplicem singularem, scilicet per singularem sumptam ex proprio nomine tantum hoc modo: 'Socrates est animai; ergo aliquis homo est animai'. Opponitur: 'Jl1arcus procuratur a T ullio; ergo aliquis procuratur a T ullio'. Vel si c: 'Socrates est jòrtior qua m Plato; ergo Socrates estfortior qua m aliquis homo'. Probatur etiam per singularem sumptam ex appellativo nomine et pronomine demonstrativo hoc modo: 'iste homo est animai; ergo aliquis homo est animai'. f. SOr Opponitur. Demonstro Marcum: J 'iste homo procuratur a Tullio; ergo aliquis homo procuratur a Tullio'. V el sic: pono quod Socrates et Plato videant aliquem montem, unus in una superficie, alius in alia, et dicam si c: 'hec res Fidetur a pluribus; ergo ali qui d videtur a pluribus'. Vel si c: 'hoc nome n "primitivum" est derivatii'Um; ergo aliquod primitivum est derivativum'. Vel si c: 'hoc nomen "indeclinabile" est declinabile; ergo aliqtwd indeclinabile est declinabile'. Ve l si c: 'iste homo est fortior qua m Plato; ergo fortior quam aliquis homo'.

18 altcmm (Socrates) Be

15

20

25

30

IV

DE PROPOSITIONUM GENERIBUS

291

Secundum legem subalternarum

Probatur adhuc particularis affirmativa secundum legem subalternarum hoc modo: 'omnis homo est animai; ergo aliquis homo est animai'. Opponi tu r. Pono quod omnes mulieres legant et disputent, sed nullus vir, 5 et dica m si c: 'omnis homo legens disputa t; ergo aliquis homo legens disputat'.

Sewndum habitudinem universalis ad suam singularem

Probatur adhuc particularis affirmativa secundum habitudinem universalis ad singularem cuius ipsa est subalterna, hoc modo: 'omnis homo est animai; hic homo est animai; ergo aiiquis homo est animai'. 10 Opponi tu r. 'Socrates desii t videre aiiquem hominem; desii t vi dere h une homi-

nem; ergo aliquis homo desii t vi dere hominem'.

Sewndum iegem equipollentie

Probatur adhuc secundun1 legen1 equipollentie hoc n1odo: 'nonomnis homo est non-animai; ergo aliquis homo est animai'. 15 Opponitur: 'non omne contingens necessario est non vemm; ergo aliquod contingens necessario est vemm'. Ve! sic: 'non cuiuslibet hominis quelibet pars est non owlus; ergo alicuius hominis quelibet pars est owlus'. Ve! si c: 'non cuiuslibet hominis quilibet filius est non a/bus; ergo aliwius hominis quilibet filius est a/bus'. 20

Probatur adhuc secundum legem equipollentie universalis negative ad particularem affirmativam, hoc modo: 'nullus homo est non substantia; ergo aliquis homo est substantia'. Opponitur: 'nullus homo est non animalia; ergo aliquis homo est animalia'.

Secundum legem cathegorice de disiuncto predicato 25

Probatur adhuc particularis affirmativa secundum legem cathegorice de disiuncto predicato, hoc modo: 'omnis homo est animai ve/ lapis sed nullus homo est lapis ergo aliquis homo est animai'.

30 Opponitur:

'o mne contingens est necessario verum ve/ jalsum sed nullum contingens necessario est verum ergo aliquod contingens necessario est Jalsum'.

292

TRACTATUS ANAGNINI

V el sic: 'omnis homo quamdiu fui t, fui t sa nus vel eger sed nullus homo quamdiu ji1it, jilit sa nus ergo aliquis homo quamdiu fui t, fui t eger'.

Per indpnitam absolutam

5

Probatur aclhuc particularis affirmativa per indefìnitam absolutam, hoc modo: 'homo est animai; ergo aliquis homo est animai'. Opponitur: 'civis estjemina; ergo aliquis civis estjèmina'. Vel sic: 'bos est vacca; ergo aliquis bos est vacca'. Ve! si c: 'agmen est album; ergo est aliquod album'. IO

Sewndum legem conversarum per accidens

Probatur adhuc particularis affìrmativa secunclum legem conversarum per acciclens, hoc modo: 'omnis homo est animai; er9o quoddam animai est homo'. Opponitur: 'omnisfemina est civis; ergo aliquis civis estjèmina'. Ve! (sic): 15 'omnis vacca est bos; ergo aliquis bos est vacca'. V el si c: 'omnis cathegorica propositio est simplex; ergo aliquod simplex est cathegorica propositio'.

DE SINGULARI

AFFIRMATIVA EIUSQUE PROBATIONE

Sequitur agenclum de singulari. Que multis moclis probatur.

Per universalem affirmativam

20

Primo per universalem affìrmativam, hoc modo: 'omnis homo est animai; ergo Socrates est animai'. Opponitur: )ere omnis homo wrrit; ergo Jere Socrates currit'. V el sic: 'Socrates desii t videre omnem hominem; ergo Socrates desii t videre lwnc hominem'. V el si c: 'omnis homo preter Socratem currit; ergo Plato preter Socratem wrrit'. 25

Per procesmm de re ad dictllm f. sov

Probatur adhuc singularis affirmativa quoùam genere illationis in quo fìt processus de re ad cl ictum hoc modo: 'Socrates currit; ergo ve rum est Socratem currere'. Opponitur: 'isti libri sunt magistri; ergo verum est istos libros esse magistros'. 30

IV

DE PROPOSITIONUM GENERIBUS

293

Vel si c: 'i sta propositi o est simplex; ergo venun est istam propositionem esse simplex'. Ve! si c: 'iste fluvius est currens; ergo l'erum est istum .fiuvium esse currens ' . DE INDEFINITA

5

EIUSQUE

l'ROBATIONE

Sequitur agendum de indefinita. Que multis modis probatur: per universalem, per particularem, per singularem. Per universalem

Per universalem hoc modo: 'omnis homo est animai; ergo homo est animai'. 10 Opponitur: 'jèrc omnis (homo) currit; ergo jère homo currit'. Vel si c: 'omnis

homo desinit videre omnem hominem; ergo dcsinit videre hominem'. Ve! sic: 'omnia pau ca m n t; ergo pau ca su n t'. Per particularem

Probatur etiam per particularem, hoc modo: 'quidam homo est 15 animai; ergo homo est animai'.

Opponitur: 'quidam qui videt, videt alillm; ergo qui videt te, videt alium.' (Ve! si c:) 'quidam homines de terra tua Sllnt latrones; ergo homines de terra tua sllnt latrones'. Ve!: 'iste vadit in aliqHam domHm; ergo vadit domHm'.

Per singHlarem 20

Probatur etiam per singularem, hoc modo: 'iste homo est animai; ergo homo est animai'. Opponitur: 'i sta paHca Sllnt; ergo pau ca su n t'. Ve! si c: 'hoc umim videtHr ab istis; ergo unun1 vidctur ab istis'. Vel sic: 'hoc non1en' "indeclinabile" est

declinabile; ergo indeclinabile est declinabile'.

25

D E P AR T I C U LAR I

N E G A T I V A E I LI S Q U E PRO !3 A T I O N E

Sequitur agenclum de particulari negativa. Que multis moclis probatur. Per universalem vel eius mbalternam

Primo per universalem ve! eius subalternam, hoc modo: 'nullus 30 homo currit; ergo quidam homo non currit'.

294-

TRACTATUS ANAGNINI

Opponitur: 'Nullum contingens necessario est verum; ergo aliquod contingens necessario non est verum'. V el si c: 'nullus homo necessario est a/bus; ergo quidam homo necessario non est al bus'. Item. Pono quod omnis homo currat usque ad medium diem et postea desinat currere et dicam: 'nullus homo tota di e currit; ergo quidam homo tota die non currit'. 5 Per sui equipollentem

Probatur adhuc particularis negativa per sui equipollentem, hoc modo: 'non omnis homo currit; ergo aliquis homo non currit'. Opponitur: 'non omnis civis est masculus; ergo aliquis civis non est masculus'. Ve! si c: 'non omnis homo necessario eri t a/bus; ergo ( a/iquis) homo necessario 10 non erit a/bus'. V el si c: 'non omnis homo tota di e wrrit; ergo aliquis homo tota die non currit'.

Secundwn legem conversarum per accidens

Probatur adhuc secundum legem conversarum per accidens hoc modo : 'nullus homo est lapis; ergo quidam lapis non est homo'. 15 Opponitur: 'nullum wrrens est j!uvius; ergo quidam Jluvius non est currens'. Ve! si c: 'nullum simplex est cathegorica propositi o; ergo quedam cathegorica propositio non est simplex'. Ve! sic: 'nullus civis est Jemina; ergo ali qua Jemina non est ci vis'.

D E G E N E R A LI BUS I N STA N T I I S

20

Ita prosecuti sumus quadrifariam divisionem propositionum, scilicet universalis, et particularis, indefinite, et singularis. Deinceps generales dabuntur instantie. Que non magis se habcnt ad universales quam ad particulares et indefmitas et singulares, sed dantur generaliter servari secundum modos argumentandi. 25

De processu de singulari ad plurale

Quandoque fìt processus de singulari ad plurale, ut: 'omnis homo est animai; ergo omnes homines sunt animalia'. Opponitur: 'omne animai est sanum ve/ egrum, ergo omnia animalia sunt sana ve/ egra'. Ve! sic: 'utraque istarum propositionum est contradictoria 30 11 currit Be

IV

DE PROPOSITIONUM GENERIBUS

295

alicuius; ergo su nt contradictorie ali qua rum'. Vel si c: 'uterque i sto rum habet equum; ergo isti habent equum'. Ve! sic: 'uterque istorumjert lapidem; ergo isti Jerunt lapides'.

De processu de plurali ad singulare

Quandoque fit processus de plurali ad singulare, hoc modo:

5

'omnes homines su n t animalia; ergo omnis homo est animai'. Opponitur: 'omnes homines sunt populi; ergo homo est populus'. Vel si c: 'omncs cives sunt aliqui cives; l ergo omnis civis est aliquis civis'. f. S!r

De alia genere argumentandi IO

Adhuc est aliud genus argumentandi in quo ostenditur unum convenire pluribus quam reliquum, hoc modo: omnes homines sunt anima/io sed non convertitur ergo plura sunt animalia quam homines.

15 Opponitur:

omnia trio sunt duo vel trio sed non convertitur ergo plura mnt duo vel trio qua m tria.

Ve! sic: 20

que sunt de numero quatuor, sunt tria sed non convertitur ergo plura su n t de numero quatuor qua m tria.

Ve!: quecunque sunt tria animalia, sunt tria sed non convcrtitur ergo plura su n t tria qua m trio ani malia. Adhuc fìt alia secundum eundem modum: 'omnes homines mnt ani malia'; sed non convertitur: plura ve! pauciora sunt ani malia quam homines; ergo plura sunt ani malia quam homines. 30 Opponitur: 'amni a tria sunt duo vel tria'; sed non convertitur: plura ve! pauciora sunt duo ve! tria quam tria: 'ergo plura sunt duo vel tria quam tria'. 25

Adhuc fìt aliucl argumentum acl eunclcm modum: 'omncs homines sunt ani malia'; secl non convertitur: ani malia queclam sunt homines, quedam non; 'ergo plura sunt ani malia qua m homines'. 35 Opponitur: 'amni a trio su n t de numero quatuor' ; sed non convertitur:

296

TRACTATUS ANAGNINI

eorum que sunt de numero quatuor quedam sunt tria, quedam non; 'ergo piura sunt de numero quatuor quam tria'. Adhuc probatur superior processus alio genere argumentandi hoc modo: 'omnis homo est animai; tantum animai est homo vel non tantum animai 5 est homo; ergo tantum animai est homo'. Opponitur: 'omne animai est unum animai; tantum unum animai est homo ve] non tantum llllUm anima/ est homo; er90 tantum unum anima/ est homo'. Item. 'Plura sunt ani malia qua m homines; omnia animalia sunt homines ve/ non omnia ani malia sunt homines; erao non omnia animalia su n t homines'. Opponitur. Pono quod decem fuerunt alba sed quatuor ex eis efficiuntur IO nigra, et dico sic: 'plura animaliajì~erunt alba qua m sint; quewmque animali a juerunt alba, su n t vel non su n t; era o non quewmque animali a alba ji~erunt, su n t'. Quando autem fìt processus de cathegorica de coniuncto predicato ad copulati vas, hoc habemus instans, ut cum dicitur: 'Socrates est 15 aramaticus et musiws; erao Socrates est aramatiws et Socrates est nmsicus'. Opponitur: 'quinque sunt duo et tria; erao quinque su n t duo et quinque su n t tria'.

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

297

TRACTATUS V DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

ARGUMENTUM 298

[ntroductio CAPITULUM I:

DE DICTIONIBUS DISTRIBUTIVIS

De hac dictione 'omnis' De hac dictione 'nullus' De hac dictione 'qui/ibet' De hac dictione 'uterque' De hac dictione 'neuter' De hac dictione 'singuli' De hac dictione 'ambo' De hac dictione 'totus' De hac dictione 'quotlibet' De hac di c tione 'quotwmque' De hac dictione 'qualiswmque' De hac dictione 'quantuscumque' De adverbiis distributivis De hac dictione 'semper' . De hac dictione 'quadrup/iciter' De hac dictione 'invicem' De comparativis De 'ad aliquid' CAPITULUM II:

DE VOCIBUS INFINITATIS

CAPITULUM III: DE DICTIONIBUS ADIECTIVIS

De superlativis De hac dictione 'alius' CAPITULUM IV:

De De De De De

DE DICTIONIBUS EXCLUSIVIS

hac dictione 'so/m' hac dictione 'tantum' hac dictione 'nisi' . hac dictione 'preter' aliis dictionibus exclusivis

CAPITULUM V: DE DICTIONIBUS RELATIVIS

De relationibus pronominalibus .

298 298 301 302 303 303 304 304 305 306 307 307 307 307 308 308 308 309 310 312

314 314 315 317

317 320 320 320 321

321 321

298

TI~ACTATUS

ANAGNINI

TRACTATUS QUINTUS DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

lntroductio f.

81 v

Notularum intelligentia facilius humano animo applicatur, si circa proposita naturalis ordo servetur. Igitur circa quinque dictionum genera nostra laborabit cliligentia; primo de dictionibus distributivis, secundo de infì.nitatis, tertio de adiectivis, quarto de dictionibus ex- 5 clusivis, quinto et ultimo loco de relativis explicandum.

CAPITULUM DE

DICTIONIBUS

PRIMUM DISTRIBUTIVIS

Distributorum autem quedam notant distributionem tantum, ut 'singul i', 'bini', 'temi', 'qua temi' ; quedam distributionem et collectio- 1o ne1n, ut 'omnis', 'nullus', 'quicumque', 'neuter', 'uter', 'semper', 'ubique', et similia.

De ha c dictione 'omnis'

Primo videndum de hac dictione 'omnis'. Quando hec dictio 'omnis' determinat aliquam clic- 15 tionem, colligit omnia appellata illius dictionis et distribuit rem predicati termini circa omnia appellata subiecti t e nn i n i ; e t lu n c v i m h a b e t s i v e p o n a t u r i n p re d i c a t o s i v e in subiecto. Unde incongrue sunt iste: omncs Apostoli sunt duodecim Apostoli', 'omnia 20 predica menta su n t decem predicamenta', 'caput habewr ab amni homine'. Item. Hec clictio 'omnis' quando cleterminat aliquam dictionem, oportet ut illa dictio partibilem habeat signi25 ficationem ad numerum dictionis illius. Sancti:Spiritus assit nobis gratia Il

ad l 5 sqq. Ra ( = regula) sic persacpe in margine B

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERII3US

299

Unde non potest determinare terminum discrete signifìcantem, si\'e sit pronomen sive proprium nomen. Unde incongrue dicitur: 'omnis iste est', 'omnis Socrates est'. ltem. 5

Quando hec dictio 'omnis' determinat aliquam dictionem, ad congruitatem illius exigitur quod adminus habeat tria appellata. Unde incongrue dicitur: 'omnis mundus est', 'omnis phenix est', 'omnis sol est', 'omnis rosa est'. !te m.

Quando hec dictio 'omnis' prcponitur orationi constanti ex recto et obliquo, tunc comprehcndit omnia appellata illius orationis, ut 'omnis.fìlius hominis currit'; si \'ero interponatur recto et obliquo ita quod prececlat rectum, tunc comprehendit omnia appellata illius recti, non absot5lute tamen, secl respectu unius appellati obliqui, ut cum dicitur: 'hominis omnis filius currit'; si vero preceda t obliquum, comprehendit omnia appellata illius obliqui, ut 'videns omnem hominem currit'.

10

Item. Hec d ictio 'omnis' quancloque preponitur termino disiuncto; 20 sed terminus disiunctus quandoque constat ex propriis nominibus tantum,

ut 'Socrates vel Plato', quancloque ex pronominibus tantum, ut 'iste vel ille', quandoque ex appellativis tantum, ut 'homo vel asi nus'. Quando hec dictio 'omnis' preponitur termino constanti ex pronominibus tantum ve] ex propriis nominibus 25 tantum vel ex proprio precedente et appellativo seguente vel ex pronomine precedente et appellativo seguente, illa propositio est incongrua, non quod subiectus terminus non possit habere plura appellata, sed quod natura partium repugnet determinationi signi universalis. 30 Item. Quando hec dictio 'omnis' preponitur termino constanti ex appellativo precedente et proprio nomine seguente vel ex appellativis diversorum generum, illa propositio est tantum indefinita, 35 ut 'omnis homo vel Socrates wrrit', 'omne rudi bile ve] asinus wrrit'.

22 ille + currit B

32 (et> B

3 5 rudibile] risi bile B

300

TRACTATUS ANAGNINI

Si autem preponatur termino disiuncto ex appellativis eiusdem generis, illa propositio potest esse indefinita, potest etiam esse universalis; universalis, si determinet totale subiectum, indefinita, si cleterminet unam partem tantum, 5 ut 'omnis homo ve/ asi nus currit'. Supra visum est de termino disiuncto; cleinceps videndum est de termino coniuncto. Sed terminus (coniunctus) guandogue coniungitur ex propriis nomini bus tantum, ut 'Socratcs et Plato', guandogue ex pronomini bus tantum, ut 'istc et il/c', quandoque ex proprio precedente et 10 appellativo seguente ve! pronomine precedente et appellativo seguente, et in omnibus talibus signum universale vim non habet, guia f. 82r redderet locutionem l incongruam, ut 'omnis Socratcs et Plato', 'omnis istc et illc', 'omnis Socratcs et homo'. Si autem terminus coniungatur ex appellativo pre- 15 cedente et proprio sequente ve! ex cluobus appellativis, illa propositio tantum erit indefinita, guia signum universale non potcst determinare nisi alteram partem. Cuius rei hec est ratio. Signum universale sumptum in singulari vim habet tantum singularis, secli Ile terminus ita copulatus vi m habet pluralis; 20 guod ex hoc videri potest quia ei redditur tantum verbum plurale. Et propterea non potest determinare nisi primam partem. Et quia non potest determinare nisi primam partem, iste locutiones sunt incongrue: 'omnis locus et alius locus mnt', 'omnis homo et cius filius sunt'. Si autem sumatur hec dictio 'omnis' in numero plurali 25 et preponatur termino copulato ex appellativis pluribus eiusclem generis et eiusdem numeri, potest determinare primam partem, et ita propositio indefinita, et utramque, et ita universalis, ut 'omncs homincs et asini currunt'. 30 Et notanclum quocl, sicut hec dictio 'omnis' in singulari exigit tria adminus habere appellata, ita et in plurali sex adminus exigit habere appellata.

33 appellata

+

lacuna sex versm11n in B

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

301

De ha c dictione 'nullus'

Videndum est de hac (dictionc) 'mdlus'. Quando hec dictio 'mdlus' determinat aliquam clictionem, comprehendit omnia appellata illius dictionis et 5 distribuit rem predicati circa omnia appellata subiecti termini. Uncle incongrue dicitur: 'nullus jenix est', 'nulla rosa est'. Quando autem determinat orationem constantem ex recto et obliquo, eundem habet modum cleterminandi cum 10 hac dictione 'omnis', sed aliam vi m habet locutio. Nam in quo determinatur genitivus, infert eam in qua determinatur nominativus, ut si nullius hominis fìlius currit, nullus fìlius hominis currit. Sed non convertitur, quia hec potest esse vera: 'nullus filius hominis wrrit' ista existente nugatoria: 'nullius hominis filius wrrit', posito quod unus solus 15 habeat fìlium, quia exigeretur ad sui congruitatem adminus habere tria appellata. Et ita invenitur quod particulares affìrmative convertuntur inter se, non tamen earum contradictorie universales negative convertuntur. Verbi gratia: 'aliwills hominis filills ctn-rit', 'aliquis filius hominis ClllTit'; sed hee: 'nl!llius hominis filills currit', 'mdlus filius hominis currit' 20 non convertuntur, predicta ratione. Item. Si hec dictio 'mdlus', vel etiam quelibet alia dictio abnegativa, ponatur post verbum, incongrua erit locutio,

25

ut 'video nullum hominem', 'video neminem'. l te m. Hec d ictio 'nullus' quandoque preponitur termino disiuncto, quandoque coniuncto.

Quando ergo preponitur termino disiuncto (con stanti) ex propriis nominibus tantum vel ex pronominibus vel ex proprio et appellativo ve! ex appellativis diversorum 30 generum, reddit locutionem incongruam, ut 'mdlus Socrates ve/ Plato', 'md/us iste l'el i !le', 'nullus asinus ve! Socrates', 'nullllm risi bile ve/ lapis'. Si autem preponatur termino constanti ex appellativis eiusclem generis et eiusdem numeri, locutio erit con35 grua, si signum determinet totale subiectum, ut 'md/us homo

302

TRACTATUS ANAGNINI

vel asinus currit'. Si autem hec dictio 'nullus' preponatur termino coniuncto ex quibuscumque appellativis, locutionem recidi t incongruam, ut 'nullus homo et asinus currunt'. Si autem hec dictio 'nulli' sumatur in plurali numero et preponatur 5 termino constanti ex appellativis eiusdem generis et f. S2v eiusdem numeri, l tunc potest determinare primam partem tantum et totale subiectum; si determinet primam partem tantum, incongrua erit locutio; si totale subiectum, congrua est et universalis, ut 'nulli homines et asini currunt'. 10

Notandum autem quod hec dictio 'nullus' (si) cum quibuscumque appellati(vi)s geminetur, redclit locutionem incongruam, ut 'nullus homo et nullus asi nus currunt'. Huius rei hec est casua quia hec dictio 'nullus' bis posita vellet geminari verbum, copula autem prohibet et vult 15 seme! poni et est ibi repugnanti(a) que parit incongruitatem. De /wc dictione 'quilibet'

Videndum de hac dictione 'quilibet'. Sed notandum quod hec dictio 'quilibet' eundem modum habet colligendi et distribuendi cum hac dictione 'omnis', sed cliffert ab ea quia hec clictio 'quilibet' supponi t in quolibet genere, quod non facit hec dictio 'omnis'. Preterea magis est distributiva quam i Ila; undc etiam iungitur genitivo. Preterea etiam notanclum quod hec (dictio) 'quilibet' dcterminet genitivum confuse signifìcantem et genitivum signifìcantem ve! includentem binarium vel ternarium ve! etiam maiorem numerum, ut 'quilibet duorwn est', 'quilibet trium est'. Prete rea sciendum quod quando hec dictio 'quilibet' determinat genitivum signifìcantem ternarium vel maiorem numerum, inclifferenter potest preponi et postponi, ut 'quilibet trium est', 'trium quilibet est'. Si autem genitivus ille signifìcet tantum binarium ve! includat tantum binarium, tunc non potest preponi et postponi signum, quia confusio non reclunclat in genitivum prcceclentem et propterea oportct ut supponat pro aliquo appellatorum et ita tantum pro duobus. Secl inconvenienter videtur tantum pro duo bus; quare incongrua est ista: 'duonun quilibet est'. Item. Quando hec d ictio 'quilibet' preponitur genitivo discrete significanti, tunc illc genitivus indifferentcr potest preponi et postponi, ut 'quilibet istorum est', 'istorum quilibet est'. ]6 ÌI1COI1gruitatem

+

Jawna quinquc

I'CT.
in fl

]9 (habet)

IlO

20

25

30

35

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERII3US

303

Sed notandum quod illa propositio in qua ponitur genitivus discrete signifìcans infert eam in qua ponitur genitivus communiter signifìcans, ut 'si istorum hominum quilibct est, aliquorum hominum quilibct est'. Sed illa propositio in qua postponitur genitivus discrete significans, non 5 infert eam in qua postponitur genitivus communiter significans, ut 'quilibet istorum hominum est; ergo quilibct hominum est', non sequitur.

Dc ha c dictione 'uterquc'

Sequitur de hac dictione 'uterque'. Hec d ictio 'uterque' est distributiva et collectiva, sed magis est distributiva quam precedentes; 10 unde etiam iungitur nominativo et genitivo, si nominativus ille significet ve! includat binarium. Unde omnes iste sunt congrue: 'utcrquc oculus Socratis est', 'utcrque oculorum Socratis est'; 'utraque manus Socratis est', 'utraque manuum Socratis est'. Si autem illc nominativus non significet binarium nec includat eum, incongrua est talis cleterminatio, ut 'uterquc 15 .filius Socratis est', 'uterque asinus Socratis est'. Item. Hec dictio 'utcrque' quandoque cleterminat gemt1vum discrete signifìcantem, quandoque genitivum confuse signifìcantem. Quando determinat genitivum discrete signifìcantem, genitivus ille indifferenter potest preponi et postponi, (ut) 'uterque istorum est', 20 'istorum uterque est'. Si vero determinet gcnitivum confuse signifìcantem et ille genitivus non signifìcet binarium nec includat eum, sive preponatur si ve postponatur, locutio eri t incongrua, ut 'hominum uterque est', 'uterque hominum est'. Si vero incluclat binarium ve! significet eum, indifferenter potest preponi et postponi, ut 'utrwnque oppositorum est', 25 'oppositomm utmmque est' ; 'utrumque duonun est', 'duo m m utrumque est'.

De ha c dictionc 'ncuter'

Sequitur de hac clictione 'ncuter'. Sed scienclum quocl hec dictio 'neuter' cliffert ab hac dictionc 'md/us', quia hec d ictio 'neuter' non dicitur nisi tantum de duo bus, hec autem d ictio 'nullus' non dicitur nisi tantum 30 de pluribus duo bus. [ Prete rea differt ab ea quia hec d ictio 'nullus' per se f. 83r facit suppositionem, quod non facit hec dictio 'ncutcr'. Secundum hoc etiam determinantur sophismata que inclucuntur. Ut eu m dicitur: 'substantia <et) qualitas su n t duo genera quomm nullum est acnus'' hec potest esse vera et falsa; hec autem: 'i sta su nt duo acnera 3 prh1s (hominum) Be

9 prius distributiva

+

(est) J3c

27 (dictione) Be

304

TRACTATUS ANAGNINI

quorum neutrum est genus', tantum est falsa. Econtrario autem cum dicitur: 'Socrates et Plato su n t duo homines quorum nullus est numerus' hec potest esse vera et falsa; hec autem tantum vera: 'Socrates et Plato sunt duo homines quorum neuter est nwnerus'.

De hac dictione 'singuli'

5

Sequitur de dictione 'singuli'. De qua notandum quod ipsa solam notat distributionem circa terminum cui adiungitur, et semper distribuit rem predicati circa rem subiecti termini secundum unitatem, ut ista dictio 'bini' circa binarium et hec dictio 'terni' circa ternarium. Hec etiam d ictio proprie accepta caret singul(ar)i; 'proprie accepta' dico guia guandogue ponitur pro hac dictione 'quilibet', ut 'singulum incomplexomm est' 1 iclest quodlibet incompfexorum est. Videtur tamen hec d ictio 'singuli' guandoque notare collectionem, sed hoc non est ex sui natura, sed ex natura termini cui adiungitur, ut 'singuli homines sunt'. Ad veritatem autem illius locutionis in qua ponitur hec dictio 'singuli' exigitur quod predicatum possit attribui subiecto dempta etiam illa dictione, et quod res predicati possit distribuì circa rem subiecti secundum unitatem. Unde vere sunt iste: 'singuli homines sunt animalia', 'singuli homines sunt aliqua'. Si autem alterum illorum defuerit, locutio eri t falsa, ut 'singuli homines mnt aliquot', 'singuli homines sunt plura', guia, licet predicatum possit attribui subiecto dempta illa dictione ut dicatur: 'homines su n t aliquot', 'homines sunt plura', tamen falsum est, guia res predicati non potest distribuì circa rem subiecti termini secundum unitatem, ut dicatur: 'iste homo est aliquot', 'iste homo est plw·a'. Similiter hec est falsa: 'singu/i homines sunt unum', quia licet res predicati possit distribuì circa rem subiecti secundum unitatem ut dicatur: 'iste est unum', tamen falsa est, guia predicatum non potest attribui subiecto dempta illa dictione, ut clicatur: 'homines sunt unum'.

10

15

20

25

De dictione 'ambo'

Sequitur de hac clictione 'ambo'. De gua sciendum guod ipsa est 30 collectiva et distributiva; et semper distribuit rem predicati circa rem subiecti secundum binarium; ut 'ambo isti sunt homines', idest isti sunt homines et uterque istomm est homo. Ad veritatem huius locutionis in gua 1 autem

+

!hcc dictio] W

'Arist. Categ. 4, 1 b25.

28 atribubui(!) R

33 locutionis

+

[exigitur]lJc

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

305

ponitur hec dictio 'ambo', exigitur quod predicatum possit attribui subiecto dempta etiam illa dictione, et quod res predicati possit distribuì circa quodlibet appellatum subiecti, ut 'isti mnt homines'. Unùe false sunt iste: 'ambo i sta mnt aliquot', 'ambo i sta mnt plw·a' propter ante assignatam 5 rationem de hac dictione 'singuli'. Et similiter hec est falsa: 'ambo ista sunt wwm ' . Item. Hec dictio 'ambo' quando determinat dictionem discrete signifìcantem vel includentem binarium, illa clictio indiffcrenter potest preponi et postponi, ut 'ambo isti mnt lwmines', id est isti ambo sunt homines; 10 'ambe ma nus Socratis sunt' : Socratis ma nus ambe mnt. Quando auten1 determinat dictionem confuse signifìcantem et non includentem binarium, illa ùictio non potest nisi tantum postponi. Unde si preponatur, incongrue dicitur, ut 'ambo homines sunt'; hec autem congrua: 'homines ambo sunt'.

De dictione 'totus'

15

20

25

30

35

Sequitur de hac dictione 'totus'. De qua sciendum quod ipsa notat distributionem partium integralium termini cui adiungitur, et non appellatorum. Acl veritatem autem illius dictionis in qua ponitur hec dictio 'totus', exigitur quod predicatum possit attribui subiecto, dempta etiam illa dictione, et quod res predicati possit distribuì circa partes integra! es appellati subiecti termini J cum hac dictione 'quelibet', ut f. 'totus Socrates est a/bus', idest Socrates est a/bus et quelibet pars Socratisest alba. Preterea sciendum est de hac dictione 'totus' quod ipsa quandoque determinat dictionem confuse signifìcantem et non articulariter, quandoque discrete ve! articulariter. Quando dcterminat dictionem confuse signifìcantem et non articulariter, tantum potest postponi, ut 'homo totus est al bus'. Si autem preponatur, incongrua est locutio, ut 'totus homo est al bus'. Sed semper debet habere genitivum in sui expositione, ut 'homo totus est al bus', id est homo est al bus et eius quelibet pars est alba. Si autem detenninet dictionem discrete signifìcantem vel articulariter, indifferenter potest preponi et postponi, ut 'Socrates totus', 'totus Son·ates', 'rex totus', 'totus rex'. Item. Sciendum quod quandoque fìt relatio aù hanc vocem 'totus Socrates', quandoque ad alteram eius partem. Si fìat relatio ad totalem terminum, vera est locutio et is est sensus 'totus Socrates est id quod ipse est' idest: Socrates est quod ipse est et quelibet eius pars est quod ipsa est. Si autem 7 quando[queJ Be

9 bis (ambo) Be

83v

306

TRACTATUS ANAGNINI

fiat relatio ad alteram eius partem, falsa est locutio, quia is est sensus 'totus Socrates ... etc.', id est: Socrates est Socrates et quelibet eius pars est quod ipsa est. Notandum est quod ad dictionem determinatam bac dictione 'totus' non potest fieri relatio in alia clausula, ut 'totus Socrates currit et 5 ipse movetur'. Sciendum etiam quod bee dictio 'totus' non potest determinare dictionem discrete significantem aliquod incompositum. Unde inconvenienter dicitur: 'tota hec anima est', 'tota hec anima non est'. Item. Quando aliquid copulatur bis vocibus: 'totus Socrates' vel 10 'totus Plato' interposita nota diversitatis, incongrua est locutio, nisi notet rem communicabilem Socrati vel Platoni ve! partibus eorum. Unde incongrue dicitur: 'totus Socrates vel alius homo currit', 'totus Plato et alius homo currit'. Sed iste congrue sunt: 'totus Socrates et alia res sunt', 'totus 15 Plato vel alia res est', 'totus Ci cero vel alia substantia est'. Preterea notandum quod bee dictio 'totus' quandoque ponitur pro bac dictione 'compositwn', ut 'hoc totum est album', id est: hoc compositum est album; et tunc non notat distributionem. Uncle bene conceclimus: 'totum est album quod non totum est album'.

De ha c dictione 'quotlibet'

20

Sequitur de bac dictione 'quotlibet'. De qua sciendum quod ipsum est collectiva et distributiva, se d colligit non appellata termini cui adiungitur, sed species numero rum circa appellata termini cui adiungitur, ut 'quotlibet animali a sunt duo et tria'. Notandum est autem quocl non potest determinare dictionem 25 discrete significantem. Unde incongrue dicitur: 'quotlibet i sta sunt'. Non potest etiam determinare dictionem significantem aliquam speciem numeri determinate. Unde incongrue dicitur: 'quotlibet duo sunt', 'quotlibet tria su nt'. Ad veritatem autem illius locutionis in qua ponitur hec di etio 'quotlibet', exigitur quod predicatum possit attribui subiecto 30 dempta etiam illa dictione secundum omnem speciem numeri sub quem cadunt appellata subiecti termini. Unde posito quod duo fratres sint albi, duo nigri et tres albi et tres nigri et sic de infinitis, vere sunt iste: 'quotlibetjratres sunt albi', 'quotlibetjì·atres sunt nigri'; et sic de omnibus infinite significantibus. Unde etiam vere sunt iste: 'quotlibet enuntiabilia 35 sunt vera', 'quotlibet enuntiabilia sunt.falsa'. 13 prius (totus) W

14 prius (totus) Be

22 (colligit) Be

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

307

De ha c di etio ne 'quotcumque'

Sequitur de ha c dictione 'quotcumque'. De gua sciendum quod ipsa notat speciem numeri, guia colligit antecedens et relatum. Ut cum dicitur: 'quotcumque enuntiabilia su nt l'era, su nt falsa'. Preterea sciendum guod ad eam non potest fieri relatio in alia c(l)ausula, guia, sicut incongrue diciter: 'omnis homo currit et ipse movetur', ita incongrue dicitur: 'quotmmque enuntiabilia su n t vera, tot suntjàlsa'.

De hac dictione 'qualismmque'

Sequitur de hac dictione 'qualiscumque'. De gua sciendum quod 10 ipsa est collectiva et distributiva; secl non colligit appellata termini cui adiungitur, secl species gualitatum. Prete rea scienclum est de hac dictione 'qualiscumque' guocl ad veritatem illius locutionis in gua ponitur, exigitur guocl illa inter l gue f. 84-r collatio (est), conveniant in omni specie qualitatis. Unde posito quod 15 aliquis homo fui t al bus sed nullus homo est al bus, ista est vera: 'qualiscumque homo juit, talis homo est'.

De hac dictione 'quantusmmque'

Sequitur de hac dictione 'quantuscwnque'. De gua sciendum quod ipsa est collecti va et distributiva; sed non co !ligi t appellata termini cui 20 adiungitur, secl species guantitatis. Acl veritatem autem illius locutionis in qua ponitur hec d ictio 'quantusmmque', exigitur guod ea inter que fit colla ti o conveniant in omni specie quantitatis. Ut cum dicitur: 'quantuscumque erat Marcus, et Tullius'; 'quantummmque erit hoc animai, et illud'; ponit enim quod hoc anima! et illud sit aliguantum secunclum magis et 25 minus.

De adverbiis distributivis

Seguitur de adverbiis. De quibus notandum guod ipsa notant collectionem et distributionem, sicut et nomina. Adverbiorum autem queclam notant collectionem et clistributionem circa tempus, ut hoc 30 aclverbium 'semper', guedam circa locum, ut hoc adverbium 'ubique', quedam circa modum, ut 'dupliciter', 'quadrupliciter', guedam circa 21-22 quantuscumque exigitur quod ex inter que fit collatio Be quantuscumque quod ea inter fit collatio cxigitur R 23 Marcus] (M.) Be

308

TRACTATUS ANAGNINI

substantiam, ut 'invicem'. De omnibus dicendum, sed primo de hac dictione 'semper'. De !wc dictiane 'semper'

De qua notandum quod ipsa notat distributionem et collectionem circa tempus. linde coniungitur verbis preteriti et futuri temporis. Ut 5 cum dicitur: 'aliquid semperfuit' ; 'aliquid semper erit'. Sed in presenti non habet locum; incongrue enim clicitur: 'aliquid semper est', qui a non habet circa que clistribuat. Numquam enim plura fuerunt momenta. Habet autem adhuc quamclam aliam extraneam signifìcationem, cum ponitur pro 'eterna/iter'. Ut cum clicitur: 'Deus se mper est', id est 10 Deus eternaliter est. Secundum hanc acceptionem verbo cuiuslibet temporis potest apponi. Sciendum est de adverbiis quod ipsa carent numeri discretionem. linde hoc adverbium 'aliquanda' equivalet his voci bus 'in ali qua tempare' et 'in aliquibus temparibus'. Hoc autem adverbium 'semper' equivalet his 15 vocibus 'in amni tempare' et 'in amnibus temparibus' et semper notat collectionem et distributionem sine numeri discretione. linde iste propositiones false sunt: 'aliquad mamentum semperfuit' ; 'aliquad mamentum semper eri t', quia si c est reso l venda 'aliquad mamentum semper jì1it' id est: in amni bus temparibus et in amni tempare aliquad mamentllm fuit. Similiter hec 20 est falsa: 'quandacumque aliquid jùit, aliquad mamentum jì1it', qui a si c est exponenda 'quandacwnque ... etc.', idest: in quacumque (tempare) ve! in quibuscumque temparibus ali qui d fuit, aliquad mamentum fui t.

De !wc dictiane 'quadrupliciter'

De hac dictione 'quadrupliciter' dicimus quod ipsa notat collec- 25 tionem et distributionem et semper includit signum universale et ex eo quod includit signum universale facit terminum qui se sequitur teneri confuse, ut 'quadmpliciter ali qui d appanitur ali cui'; et locutio vera est. Si autem preceda t casuale, falsa est locutio, ut cum clicitur: 'aliquid quadrupliciter appanitllr alicui'. 30

De hac dictiane 'invicem'

De hac dictione 'invicem' dicimus quod ipsa notat collectionem et distributionem secundum reciprocationem et transitionem. Secundum 6, 7 aliquid

+

rasura in qua scriptum juerat momentum ( ?) B

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERJBUS

309

reciprocationem, ut 'isti diligunt se invicem'; secundum transitionem, ut cum pronomen reciprocum ponitur in propositione, ut 'isti diligunt filios suos'. Ad veritatem autem prioris propositionis exigitur quod isti diligant se et uterque diligat alterum. Unde si ve! isti non diligant se vel 5 uterque non diligat alterum, ista falsa est. Secundum transitionem ad veritatem propositionis exigitur ut isti diligant fìlios suos, ut uterque diligat fìlium alterius. De comparativis

Sequitur de comparativis. Sciendum autem quod per compara- f. 84v 10 tivmn quandoque fìt comparatio ad res eiusdem generis, ut 'Socrates est

15

20

25

30

35

albior horn i ne', quancloque ad res diverso rum generum, ut 'Socrates est albìor asino'; quandoque fìt comparatio per comparativum respectu ablativi, ut 'Socrates est albior homìne', quancloque respectu nominativi mediante 'qua m', ut 'Socrates est albior qua m Plato'. Item. Quancloque fìt comparatio per comparativum respectu ablativi discrete signifìcantis, ut 'Socrates est albìor Platone', quandoque respectu ablativi confuse signifìcantis, ut 'Socrates est albior homìne'. Si ve autem fìat comparatio respectu ablativi discrete signifìcantis sive confuse, ad congruitatem locutionis semper exigitur quod ablativus participet re comparativi; si autem non participet, incongrua erit locutio. Uncle hec est incongrua: 'cignus est albior corvo'. Quod autem nominativus participet re comparativi, non exigitur ad congruitatem locutionis secl ad veritatem. Unde hec non est incongrua sed tantum falsa: 'corvus est albior cigno'. Exigitur etia-p1 ad congruitatem locutionis ut circa ea inter que fit comparatio, notetur identitas temporis. Unde ista non potest esse vera: 'Socrates est albior Platone', nisi P lato fuerit cum Socrate in eodem tempore. Notandum est quod quando fìt comparatio respectu nominativi, ad congruitatem locutionis exigitur quocl nominativus ille respectu cuius fìt comparatio, participet re compari ti vi. Uncle hec est incongrua: 'cignus est albior corvo'. Sed identitas temporis non requiritur inter res nominativorum. Unde impeditur processus a nominativo ad ablativum. Nam hec est vera: 'Socrates est albior qua m Plato'; non tamen hec: 'Socrates est albior Platone' in diversis temporibus. Notandum est etiam quod quando fìt comparatio respectu nominativi mediante 'qua m', comparatio et collatio fìt acl omnia appellata 25 (identitas) JJc

310

TRACTATUS ANAGNINI

illius nominativi in omni tempore in termino confuso. Sed si fiat comparatio vel collatio ad terminum discretum, non fit respectus nisi ad unum appellatum. Propter predicta impeditur processus in termino confuso ab ablativo ad nominativum, quia hec est vera: 'Socrates est albior homine', sed hec est falsa: 'Socrates est albi or qua m homo'. In termino 5 autem discreto valet argumentum respectu futurorum et preteritorum, ut 'Socrates eri t jortior Platone; ergo eri t forti or quam Plato'; 'Socrates Juit jortior Platone; ergo juit Jòrtior qua m Plato'. Notandum quod quotiens fit comparatio non in proprietate comparativi, sed in proprietate rei cui attribuitur res comparativi, ut 10 'Socrates videt jortiorem hominem qua m Plato', ad veritatem et congruitatem illius (locutionis) exigitur quod Socrates videat fortem hominem et Plato similiter, sed Plato non videat fortiorem vel eque fortem. Preterea notandum quod quotiens aliquid confertur alicui per comparativum, oportet quod res collata referatur proprie rei per 15 unmn istorum adverbiorum, 'magis' ve l 'mi nus', ut 'Socrates est albi or Platone', idest Plato est minus al bus qua m Socrates et Socrates est magis al bus qua m Plato. Unde non concedimus istam: 'hodierna dies est prior crostina die', quia crastina dies non est posterior hodierna die; et secundum hoc nullum tempus est prius altero vel posterius. 20

De 'ad aliquid'

Sequitur de 'ad aliquid'. Sunt autem i sta ad aliquid: 'pater-:filius', 'dominus-servus', 'equale-inequale'. De qui bus sciendum quod omnia ad aliquid dieta suam requirunt correlationem respectu eiusdem temporis. Unde non concedimus istam: 'iste est si milis avo qui mortuus est'; nec 25 istam: 'istud jì1it equale a limi', nisi fuerit secum in eodem tempo re. Preterea sciendum quod nullum nomen ad aliquid dictum notat intrinsecum respectum ex propria acceptione. Unde non concedimus istas: 'istud est equale', 'istud est simile', 'par predicatur de pari'. f. 85r

Dictum est1 quod nullum nomen ad aliquid dictum in propria 30 acceptione habeat intrinsecum respectum in singulari numero, 'in propria acceptione' dico propter hoc verbum 'habet' et quidlibet aliud notans possessionem (quia) ex usu habet intrinsecum respectum. Unde 25 similis] filius B r

supra, p. 31027-28.

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

311

bene admittimus: 'iste habet patrem' et intelligitur 'suum'; 'istc habet filium', et intelligitur 'suum'. Preterea sciendum quod nominum ad aliquid dictorum quedam sua correlativa expressa privato nomine (habent), quedam non. Expressa 5 ha ben t (ut 'servus'), cuius correlativum est 'domi nus', 'pater', cuius correlativum est 'filius', et sic de ceteris. Et illa in plurali numero non notant intrinsecum respectum nec possunt poni absolute. Unde nichil est di c tu: 'isti su n t domini', 'isti su n t servi'. Hec autem que non habent nomina expressa suorum correlativoIO rum, notant intrinsecum respectum in plurali numero et non requirunt poni sua correlativa. Unde absolute bene dicitur: 'isti sunt Jratres'; 'i sta sunt similia'. Item. Eorum que notant intrinsecum respectum, quedam exigunt collationem singulorum ad singula. Unde demonstratis duobus nigris et 15 duo bus al bis non admittimus istam: 'i sta mnt simili a'. Demonstratis autem sex quorum duo et duo sunt fratres, bene admittimus istam: 'isti sunt Jratres'; nec tamen requiritur ut quilibet sit cuiuslibet frater. Notandum quod in assignatione aliorum relativorum a comparativis et superlativis, non exigitur ut res collata participet proprietate illa 20 in qua fit collatio, ita ut illa dictio per quam fit comparatio teneatur adiective. Unde congrue sunt iste: 'Socrates est si milis Antichristo', 'Socrates est equalis sue anime'; vere autem iste: 'Socrates non est similis Antichristo', 'Socrates non est equalis sue anime'. Si autem i !la dictio per quam fit comparatia, teneatur substantive, incongruam reddit locutionem. Unde 25 incongrue sunt omnes iste: 'Socrates est simile Antichristo', 'Socrates est equale me anime'. Prete rea notandum est quod quando relativum refertur immediate ad illud cuius respectu dicitur, incongruam reddit locutionem, ut 'duplum dimidii', 'domi nus servi', 'pater fili i', 'uterque duo rum'. Si autem 30 inveniatur talis locutio, intercidenda est per expositionem, ut 'dimidii duplum', idest duplum respectu dimidii dicitur; et sic de ceteris. Preterea servandum est ad congruitatem locutionis quod si in aliquibus fit collatio, ut dempta illa dictione respectu cuius fit collatio, adhuc vera possit su mi locutio, ut 'i sta mnt similia istis'. Un de demonstra35 tis duo bus al bis et duo bus nigris incongrua est locutio dempta illa dictione ad quam fì.t collatio, ut 'i sta sunt simili a'.

5 (ut servus)] (ut dominus) Be

31 id est Be ut B

312

TRACTATUS ANAGNINI CAPITULUM SECUNDUM DE VOCIBUS INFINITATIS

Sequitur de vocibus infinitatis. De quibus sciendum quod vox infinitata est que recipit negativam particulam ad compositionem faciendam. Natura autem infinitorum est quod semper volunt aliquid attribuere alicui. Unde termini omnia continentes non possunt infinitari. Un de n ichi! est: 'non-aliquid est', 'non-res est'. Preterea sciendum quod nullum nomen quod non habet absolutam positionem, potest infinitari. Un de nichil est di c tu: 'non-opposi tu m est', 'non-simile est', 'non-equale est'. Ex hoc etiam potest conici quod nullum comparativum, nullum superlativum potest infinitari. Nam si infinitaretur, poneretur sine respectu ve! cum respectu; sine respectu non, quia hoc esset contra naturam finiti; sed neque cum respectu, quia non haberet constructionem ad aliquem casum. Preterea sciendum quod nullum verbum quocl absolutam non habet positionem, potest infinitari. Unde nichil est dictu: 'Socrates nonobviat'. Notandum etiam quod nullum verbum infinitatum habet constructionem ad aliquem obliquum. Unde nichil est dictu: 'Socrates non-legit Virgilium'. f. S5v Preterea sciendum quod nulla dictio negativa, ut 'nullus', 'nemo', potest infinitari, quia infinitum vellet aliquid alicui attribui; quod prohibet finitum. Preterea notandum quod omnis terminus infinitus sive descendat a proprio nomine sive ab appellativo, competenter recipit determinationem signi universali s. Unde bene dicitur: 'omnis non-Socrates'. Notandum quod omnis dictio infinitata caret generis discretione, sive dictio illa descendit a dictione habente generis discretionem sive descendat a dictione non habente generis discretionem. Unde bene concedimus: 'aliquis civis et aliqua non-civis'. Preterea notandum quod omnis dictio infinitata transsumpta a nomine faciente competentem suppositionem suo numero, facit positionem existentie secundum numerum sui finiti, ut 'Socrates est non-homo'. Un de bene concedimus: 'nulla su n t non-homo', 'nulla su n t non-homines'. Notandum etiam quod omnis dictio infinitata convertitur cum sua expositione sumpta in singulari numero, ut 'quicquid est non-homo est aliquid quod non est homo', et econverso. Sumpta autem in plurali numero excedit suam expositionem, ut 'non-homines', idest ea que non sunt homìnes. Et non convertitur ut dicatur: 'quecumque sunt ali qua que non sunt homines,

5

10

15

20

25

30

35

V

5

10

15

20

25

30

35

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

313

sunt non-homines'; hoc falleret in homine et asino, quia illa sunt aliquid quod non sunt homines et tamen non sunt non-homines. Ex predictis patet quod termini omnia continentes non possunt infinitari; termini autem non convenientes aliquibus rebus existentibus infinitantur, ut 'aliquid est non-chimera'. Notandum quod nomen infinitatum descenclens a nomine substantivo non faciente congruentem suppositionem suo numero, non facit positionem existentie secundum numennn sui finiti, ut in collectivis, sed secundum nume rum quem supponi t. Unde non concedimus: 'aliquid est non-populus'; sed bene concedimus: 'ali qua sunt non-populus'. Similiter non concedimus: 'ali qua su nt non- Thebe' ; sed bene concedimus: 'aliquid est non- Thebe'. Inde etiam est quod adiectiva numeralia non admittimus cum talibus vocibus, ut 'aliquot sunt non-Thebe', 'pllll·a sunt non-Thebe'. In aliis autem adiectivis bene concedimus, ut 'albe non- Thebe', 'alique non- Thebe'. Preterea si talis vox sumatur in genitivo seguente signo distributivo, incongruam reddit locutionem, ut 'non-Thebarum aliquid est', quia hoc signum vellet distribuere, sed non invenit circa que. Notanclum (quod), si adiectivum infinitetur, non erit exponendum more substantivi per' aliquid', ut 'Socrates est non-al bus', id est ali qui d quod non est album, sed sic: 'Socrates est non-a/bus' idest: Socrates est et non est a/bus, quia sine numeri discretione significat. Preterea notandum (quocl), si nomen infinitatum ponatur ad regimen ablativi, incongruam reddit locutionem, ut 'Socrates est non-album nigredine', quia non notat talem proprietatem pro qua veniat in constructionem. Scienclum etiam est de nominibus infinitis, quod si adiectivum infinitatum ponatur in preterito ve! in futuro temporc, non est removendum simpliciter eius finitum, sed respectu alicuius temporis. Ut cum dicitur: 'Socrates Jì!Ìt non-a/bus', non est si c reso! vendum 'Socrates fili t non-a/bus' idest: Socrates jì1it et non Jì!Ìt a/bus, sed sic resolvendum est: Socrates fui t ali quando et W ne non Jùit al bus. Notandum etiam quod omne nomen finitum et suum infìnitum habent se ut opposita circa quidlibet ad quod pertinet j eorum assignatio, f. 86r sumpta in singulari numero, et immediata, ut 'quidlibet est homo ve/ nonhomo'; 'ad quod pertinet eorum assignatio' clictum est propter hec nomina: 'Cesar' et 'Antichristus', quia Cesar non est homo ve! non-homo; Anti4 (existentibus) Be 8 (ut in collectivis) Be 32 (tunc) Be 34-35 quidlibet ad quod pertinet eorum assignatio sumpta in singulari numero et immediata Be quidlibet sumpta in singubri numero et immediata ad quod pertinet eorum assignatio B

314

TRACTATUS ANAGNINI

christus non est homo ve! non-homo; 'sumpta in singulari numero' dictum est quia nichil est 'non-homines'. Preterea notandum est quocl si nomen partis et nomen totius infinitetur, habebunt se immediate circa quidlibet, ut 'quidlibet est non-animai vel non-homo'. Notanclum etiam quod nominum fìnitorum conversionem sequitur fìnitorum conversio, si tam finita quam infinita conveniant aliquibus et nisi impediat univocatio, ut 'quidquid est non-homo, est non-risi bile', et econverso: 'quicquid est homo, est risibile', et econverso; 'si tam finita qua m infinita conveniant ali qui bus' clictum est propter hec nomina 'chimera' et 'hircocenus', quia quicquid est non-chimera est non-hircocervus, quorum tamen finita non conveniant aliquibus; 'et nisi impediat univocatio' dictum est, quia quicquid est non-preteritum, est non-futurum. Notandum quocl si nomina oppositorum infinitentur, habebunt se immediate circa quidlibet: 'quicquid est, est non-homo vel non-lapis'. Preterea notanclum quocl nomen infinitatum non admittit demonstrativum pronomen. Linde nichil est dictu : 'iste non-homo est', quia hec dictio 'non-homo' non notat aliquam speciem rerum determinate, quod est contra naturam pronominis demonstrativi, quod semper mittit ad aliquam speciem rerum determinate.

5

10

15

20

CAPITULUM TERTIUM DE DICTIONIBUS ADIECTIVIS

Sciendum est de adiectivis quod ipsa distinguuntur in quatuor: in comparativa, superlativa, acl aliquid dieta, in pura adiectiva. De omnibus dictum est preterquam de superlativis. 25 De superlativis

Acl quorum doctrinam sciendum est quocl dupliciter accipiuntur superlativa, secundum quod clocetur in gramatica. Dicitur enim superlativum eu m significat idem quod suum positivum et 'valde' aclverbium, et tunc non ponitur respective, sed positivum et 'valde' adverbium infert 30 superlativum, ut 'Socrates est valde jortis; ergo Socrates est jòrtissinws'. Significat etiam superlativum secundum preminentiam et secundum hoc ponitur respective; secunclum hoc etiam assignatur inde rcgula. Sciendum autem quod ad congruitatem locutionis in qua ponitur 6 nominum Be oppositorum B 33 etiam [sic] Be

15 immediata B

25 [adiectivis] superlativis Be

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERII3US

315

secundum illam acceptionem superlativum, exigitur quod res cui attribuitur superlativum, sit de numero rerum genetivi. Unde necessario infertur: 'Socrates est fortissimus hominum; ergo Socrates est de numero hominum'. Quod si defuerit, incongrua erit locutio. Unde nichil est dictu: 5 'Romanus est fortissimus Bononiensium'.

De hac dictione 'alius'

10

15

20

25

30

35

Sequiturde hac dictione 'alius'. De qua sciendum quod ipsa partim convenit cum hoc pronomine 'idem', partim differt ab eo. In hoc differt hoc pronomen 'idem' ab hac dictione 'alius' quod hoc pronomen 'idem' nota est convenientie, ut 'irlarcus est idem Tullio', sed hoc nomen 'alius' nota est differentie, ut 'Socrates est alius a lapide'. In eo autem conveniunt quia hoc pronomen 'idem' positum adiective notat essentiam sine discretione numeri et persone, ut 'hoc agmen est idem ilii agmini', si 'idem' teneatur adiective. Si autem tenetur substantive, nugatoria erit talis locutio: poneretur enim hoc agmen esse aliquid. Similiter hoc nomen 'alius' positum adiective nota t essentiam sine discretione numeri et persone. Unde iste sunt vere: 'Pater est alius a Fil io'; 'Spiritus Sanctus est alius ab Utroque'. Similiter ista est vera: 'iste populus est alius ab illo populo'. Si autem ponatur substantive, notat j essentiam cum discretione perso- f. S6v narum. Unde iste sunt false: 'Pater est aliud a Filio'; 'Spiritus Sanctus est aliud ab Utroque'; et hec est nugatoria: 'iste populus est aliud ab illo populo', quia ponit istum populum esse aliquid. Notandum est etiam quocl hoc nomen 'alius' multipliciter ponitur in constructione, quia ponitur (quandoque) cum determinatione ablativi, ut 'Socrates est aliud ab hoc homine', quandoque cum determinationc nominativi mediante 'quam', ut 'Socrates est aliud quam iste homo', quandoque sine determinatione tam ablativi quam nominativi, sed tunc copulatur per copulativam ve! disiunctivam coniunctionem, ut 'Socrates et alius homo currunt', 'Socrates vel alius homo currit'; quandoque ponitur si ne determinatione et sine coniunctione, sed tunc ponitur intransitive, ut i bi: 'duo ali i nequam posi ti su n t eu m lesu in cruce'; et ibi: '"H" ponitur inter alias litteras'. Item. Quando hec d ictio 'alius' ponitur sin e determinatione copulativa per copulativam (ve!) disiunctivam coniunctionem, ad congruitatem locutionis exigitur ut res in qua fit collatio participet re dictionis sequentis, ut cum dicitur: 'Socrates et alitis homo sunt', 'Socrates 8 hoc pronomine Jlc hac dictione B eo Be ea B

13 si] ut B

34 (copulativam) Be

316

TRACTATUS ANAGNINI

vcl alius homo est'. Hee ad congruitatem sui exigunt ut uterque sit homo. Unde iste sunt incongrue: 'Socrates et alius asi nus sllnt', 'Plato vcl alius asi nus est'. Similiter: 'isti vident alias homines': oportet quod tam visi quam videntes sint homines. Unde incongrue dicitur demonstratis asinis: 'isti vident alias homines'. Omnes superiores transitive sunt. Notandum quod quandoque fìt collatio in significato huius dictionis 'alius', quandoque non (in) signifìcato huius dictionis 'alius', sed in significato assumpte dictionis, ut 'Socrates est alius homo a Platone'. Quando fìt collatio in significato huius dictionis 'alius', ad congruitatem locutionis exigitur coexistentia re rum, ut 'Socrates est aliud a Platone'; oportet quod uterque si t aliquid. Un de falsa est ista: 'Cesar est aliud a Platone'; hec autem incongrua: 'Plato est aliud a Cesare'; poni t enim Cesarem esse aliquid, quia semper fìt positio per Jictionem sequentem et non (per) precedentem. Item. Quando fìt comparatio non in significato huius dictionis 'alius' se d in significato assumpte d ictionis, tu n c acl veritatem et congruitatem locutionis exigitur quoJ dictio determinans conveniat rei utriusque dictionis, scilicet precedentis et sequentis, ut 'Socrates est alius homo a Platone' : ad congruitatem istius exigitur quocl uterque si t homo. Quando autem ali qua d ictio assumitur sequente hoc nomine 'alius', tunc non fìt collatio in signifìcato assumpte dictionis, sed in significato huius dictionis 'alius', et hec d ictio non plus valebit quam hec d ictio 'dijferens', ut 'Socrates est homo alius a Platone' idest: Socrates est dijferens a Platone. Et hec est incongrua: 'Socrates est homo alius a Brunello', id est: Socrates est dijfèrens a Brunello. Item. Quando fìt collatio in signifìcato dictionis assumpte, non exigitur dictio determina(n)s simpliciter attribui rebus collatis, sed secundum eandem signifìcationem, secunclum idem genus, secundum eundem numerum. Unde hec est falsa: '/atrabile est alius canis a marino'; hec autem nugatoria: 'Socrates est alius civis ab /wc muliere'; poneret enim quod hec mulier esset aliquis civis. Hec similiter est nugatoria: 'Socrates est alius homo ab istis duobus hominibus': poneret enim quod isti homines essent aliquis homo. f. 87r Quando hec clictio 'alim' determinatur ab ablativo proprii nominis, illa locutio infert illam que determinatur a nominativo proprii nominis, et hoc in presenti tantum, ut 'Socrates est aliud a Platone; ergo Socrates est aliud quam Plato'. In preterito autem et in futuro minime. 15 significato] significatione fl 16 (sed) flC significato] signifÌcatione fl 23 prim Jin]ditferens flc 26 significato] significatione B 30 autem + lawna trium littcramm ( = est?) B 35 a nominativo Be ad ( !) dictione B

5

10

15

20

25

30

35

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

317

Quando hec (d ictio) 'alius' cleterminatur ab ablativo appellativi nominis, cletenninatio fìt tantum circa unum appellatum ablativi, ut 'Socrates est alius ab homine', idest: Socrates est alius ab aliquo homine. Quando autem determinatur a nominativo appellativi nominis mediante 5 'quam', determinatio fìt circa omnia appellata nominativi, ut 'Socrates est alius qua m homo; ergo est alius a quolibet homine'.

Et idem intelligenclum est de comparativis. 1

CAPITULUM DE

10

QUARTUM

OICTIONIBUS

EXCLUSIVIS

Ultime voces de quibus dicendum est, sunt clictiones exclusive; quorum queclam sunt nomina, quedam sunt aclverbia. lnter nomina primo clicenclum de hac dictione 'so/w;'.

De hac dictione 'solm'

De qua sciendum quod ipsa quandoque notat solitudinem, quan15 cloque exclusionem. Quando notat solitudinem, refertur ad preclicatum et vi m habet adverbialem, ut 'Socrates comedit solus' idest si ne socio. Quando notat exclusionem, duplicem habet intellectum: affìrmationis et negationis, et ex tali duplicitate impeditur processus de parte ad totum (et) de toto ad parte m; de parte ad totum propter intellectum negationis, 20 quia a parte debet fieri affìrmando; de toto ad partem propter intellectum affìrmationis, quia a toto debet fieri negando. Dubitari solet utrum propter predictam duplicitatem intellectus locutio affìrmativa in qua ponitur hec d ictio 'solus', sit congrua ve! nugatoria, ut 'soll!S iste phenix est', 'sohiS Socrates diligitfìlium suum', posito quod 25 nullus alius habeat fìlium. Quidam dicunt omnes tales incongruas. Nos autem aclmittimus eas et dicimus quod frequenter ea que exponitur est incongrua et illa per quan1 exponitur, congrua, ut 'Roma nus est jortissimus Grecorum', hec est incongrua; hec autem: 'Roma nus est um1s Grecorum et est jòrtior omnibus 30 Grecis aliis a se', hec est congrua. Similiter ea que exponitur est congrua, sed ea per quam exponitur est incongrua, ut 'Socrates et Cesar mnt similes', hec est congrua; sed hec est incongrua: 'Socrates est talis qualis est Cesar'. Sed fortasse nulla illannn resolutionum est congrua. 20 (propter) IJc 1

32 Cesar !Jc Plato R

Vide supra, pp. 3099-3[020,

318

TRACTATUS ANAGNINI

Ammodo consideranda sunt diversa genera exclusionum que operatur hec dictio 'solus'. Quando coniungitur generi generalissimo, excluùit alia genera generalissima, ut 'solum substantia' idest: non qualitas, non quantitas. Quando autem generi subalterno, excludit alia genera subalterna, ut 'solum corpus' id est: non anima tu m corpus, non animai. Quando speciei specialissime, excludit alias species specialissimas, maxime eiusdem predicamenti, ut 'solum homo', idest: non capra, non asinus. Une! e concedimus: 'istc loquitur solum dc ho mine qui dicit: "h i c homo est", "hec albedo est"'. Quando coniungitur proprio nomini, excludit alia appellata propriorum nominum, ut 'solum Socrates', idest: non Cicero, non Plato. Quando hec dictio 'solus' adiungitur orationi constanti ex pronomine et appellativo nomine, excluùit alia appellata eiusdem termini, ut 'solus iste homo', idest: non il le, non alius; et ita maior est exclusio ex adiunctione proprii nominis quam talis termini. Quando hec dictio 'sol!IS' coniungitur huic nomini 'nox', exclusio fìt ad diem, ut 'solum nox', idest: non dies. Si autem acliungatur alicui speciei illius, exclusio fìt ad alias species eiusdem, ut 'solum nocte f. 87v Veneris', l id est: non nocte Sabbati. Quando hec dictio 'solus' adiungitur huic nomini 'vox', exclusio fit ad res, ut 'solum vox', id est: non re s. Si autem coniungatur alicui specie i 'voci s' proprie sub hoc genere 'vox' contente, excludit alias species 'vocis', ut 'sofum nomen', idest: non verbum. Quandoque etiam facit exclusionem hec dictio 'solus' contra sui naturam, ut 'solum nomen est comnnme', idest: non ratio substantie, sicut in Antepredicamentis. I Quando hec dictio 'sol!IS' adiungitur nomini numerali, duplex fit exclusio, maioris numeri et diversitatis: maioris numeri, ut 'solum unum', idest: non duo; diversitatis, ut 'solum unum', idest: non aliud. Quando autem coniungitur alicui adiectivo, duplex fit cxclusio, accidentis et substantie; accidentis, ut 'solum album', idest: non nigrum; cssentie, ut 'solum album', idest: non substantia. Si autem illud adiectivum habuerit contrarium, semper principalis fit exclusio respectu illius, ut 'solum album', iuest: non nigrum. Propter preclictam varietatem exclusionis contingit quod hec dictio 'solus' iuncta nomini totius non excludit partem, nec econverso. Unue vere su n t iste: 'solus Socratcs (est)', 'solum captlt Socratis est'. luncta 26 Antepredicamentis] antepred. R I

t\rist., Categ. l, I a I sqq.

5

10

15

20

25

30

35

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

319

vero termino continenti plura, non excludit aliquid ve! aliqua, ut 'sola decem sunt pauciora undecim'. Propter predictam exclusionem rerum eaclem exclusio transsumpta est ad predica(bi)lia, ut 'individuum predicatur de uno solo', idest: non de 5 sibi apposito. Queritur propter preclictam exclusionem utrum termino confuso hec dictio ('solus') auferat confusionem, ut cum dicitur: 'iste loquitur de solo homine', idest de homine et non de alio. Ad hoc dicimus quod non solum aufert ei confusionem, sed etiam maiorem apponit ei, ut 'Socrates 10 animai est homo', ibi 'animai' pro nullo suorum appcllatorum ponitur neque sic resolvitur cum termino communi sicut cum nomine numerali, sed resolvitur per notam diversitatis retento nomine, ut 'iste loquitur solum de homine', idest loquitur de homine et non de alia quam de homine. Notandum quoque quod si aliquid assignatur alicui equivoce, et 15 proprie potest e i assignari cum dictione exclusiva, ut 'solum latra bi le est canis', 'solum marinum est canis'. Si autem aliquid assignatur aliquibus, uni proprie, alii improprie, ea cui assignatur improprie secundum quosdam est impropria, ut 'solum fiumen currit'; et hanc assignant rationem, quia talis assignatio importat improprietatem, sed hcc dictio 'solus' requirit 20 proprietatem et talis repugnantia parit incongruitatem. Nos autem dicimus quod talis locutio potest esse congrua et vera, etiam dictione transsumptive posita, quia non sic resolvimus 'solumfiumen currit' icles t: non alia res wrrit, secl 'solum jlumen wrrit', id est non alia res flui t. Dubitatur de hac clictione 'solus', guam exclusionem habeat 25 quando adiungitur nomini proprio pertinenti ad non existcntia cum verbo pertinenti ad existentia et ad non existentia. Quidam eas non recipiunt, [ immo dicunt eas positas propter resolutionem, ut 'solus f. 88" Cesar non est', idest Cesar non est et non aliud non est. Nos autem bene recipimus tales et clicimus quocl exclusio non 30 pertinet nisi tantum ad non existentia. Linde falsa est talis: 'solus Cesar non est', immo Pompeius non est, Antichristus non est. Et fìt exclusio tam acl futura quam preterita. Circa fìnem huius dictionis 'solus' talis clatur regula quod omnis illa propositio que vera est sumpta cum dictione (seme! posita), vera 35 debet etiam esse illa remota, ut 'soltiS Socrates est', 'Socrates est'; 'seme/ posita' dico propter huiusmodi locutiones ubi bis ponitur, ut 'sola duo sunt pauciora solis tribus', 'sola assumptio preccdit solam conclusioncm'; uhi si dematur primum 'solus', non tamen erunt vere. 19 assignatio

+

ramra q11inquc littcramm Il

320

TRACTATUS ANAGNINI

De hac dictione 'tantum'

Sequitur de hac dictione 'tantum'. De qua sciendum quod ipsa habet omnem speciem exclusionis guam et superior. Differt tamen ab ea, quia, cum hec dictio 'solus' habeat discretionem numeri, hec dictio 'tantum' non habet. Linde in multis locis ponitur hec dictio tantum, ubi 5 non potest poni hec dictio 'solus', quia cum incongrue dicatur: 'solus Socrates et Plato currunt', ve! 'solus Socrates ve/ Plato currit' propter conflictum affirmationis et negationis, congrue clicitur: 'tantum Socrates et Plato wrrunt', 'tantum SoCI·ates l'el Plato currit'.

De hac dictione 'nisi'

lO

Sequitur de hac dictione 'nisi'. De gua sciendum quod ipsa differt a predictis clictionibus exclusivis in eo guocl semper requirit pluralitatem casualium in locutione in qua ponitur, ut 'nullus homo currit nisi Socrates'; inconvenienter enim dicitur: 'nisi Socrates currit', 'non nisi Socrates currit'. 15 Item differt a predictis quia non ponitur nisi in propositione negativa; predicte autem dictiones ponuntur tam in affirmativa guam in negativa. Ponitur etiam hec clictio in affirmativa propositione, sed in tali que ha beat negationem implicitam, ut 'ha beo te odio n i si me dilexeris'. Hec dictio 'nisi' quando ponitur exclusive, exigit communicari res inter quas 20 collatio (fìt) rei subiecti termini. Linde inconvenienter dicitur: 'nullus homo currit n i si tll'. De hac dictione 'preter'

Sequitur de hac clictione 'preter'. De gua sciendum guod ipsa quandoque est localis, quandoque exclusiva, quandoque additiva. Se- 25 cunclum guocl localis est, non habet hic locum, ut 'preter hoc' iclest super hoc. Alias autem signifìcationes eius prosequamur. Hec dictio 'preter' quando ponitur exclusive, quandoque ponitur in universali affirmativa, quandoque in universali negativa, quandogue in particulari affinnativa, quandoque in particulari negativa, quandoque in 30 singulari affirmativa, guandoque in singulari negativa; in negativa autem quancloque (in) extinctiva, quancloque (in) separati va; et in his omnibus quandoque preponitur, quandoque interponitur. Quando hec clictio 'preter' interponitur in propositione universali affìrmativa, excludit rem 5 (tantum) IJc nitur Il

20 (nisi) flc

32 omnibus

+

onmibus B

33 interponitur Be prepo-

V

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

321

predicati a re sequentis termini et includit rem predicati circa omnia appellata subiecti termini, ut 'omnis homo currit preter Socratem'. Quando hec dictio 'preter' interponitur in universali negativa, f. 88v operatur contrarium priori, quia, cum in priore excluderetur res predi5 cati a re sequentis termini, hic includitur, et cum in priore includeretur onme appellatum subiecti termini, hic excluditur, (ut) cum dicitur: 'nullus homo preter Socratem currit'. Quando autem interponitur in particulari affirmativa, includitur utrumque, et res sequentis termini et res subiecti, ut 'aliquis homo preter 10 Socratem currit'. Quando autem interponitur in particulari negativa separati va, excluditur utrumque, ut cum dicitur: 'aliquis homo preter Socratem non currit' ; quando autem interponitur in extinctiva, eadem est exclusio quam in sua contradictoria, ut 'non: omnis preter Socratem currit'. 'omnis homo preter Socratem currit'. Similiter hic : 'non : nullus homo preter Socratem 15 currit', 'nullus homo preter Socratem currit'. Sciendum quod illa propositio dicitur extinctiva cui totali negativa particula preponitur, ut 'non: aliquis preter Socratem currit'. Separativa est illa inter cuius predicatum et subiectum ponitur negativa particula, ut 'aliquis homo preter Socratem non currit'. 20 Quando interponitur in singulari affirmativa, tunc includitur utrumque, et in ea dicitur poni additive, tum in attributione predicati, tum in abnegatione predicati. De aliis dictionibus exclusivis

De aliis autem dictionibus exclusivis, ut cum dicitur: 'viginti uno 25 minus', 'omnis homo excepto SoCI·ate currit', dicimus quod omnes false sunt,

nec admittende sunt in disputationibus. Transsumuntur autem quandoque ad verum significandum, ut 'vos mundi estis, sed non omnes'. Hec piane falsum est: ' . . . . . . '. CAPITULUM QUINTUM

30

DE DICTIONIBUS RELATIVIS

De relationibus pronominalibus

Cum superius 1 habitum sit de relationibus nominalibus, deinceps f. 89r habendum est de relationibus pronominalibus. Inter quas hec prima 22 ab negatione Be 1

25 (excepto) in rasura Be

Vide supra, pp. 31 Q22.3I!J6.

28 falsum est+ lacuna quindecim versuum B

322

TRACTATUS ANAGNINI

preiacet questio, utrum vox que sumitur per pronomen relativum sit propositio an non. Quod sit propositio, probatur multis modis. Primo sic. Hec vox 'ipse' est pronomen; ergo est pars orationis meram significans substantiam; est pars orationis, ergo alicuius orationis; nullius potius quam 5 istius: 'ipse currit' ; ergo hec est ora ti o: 'ipse wrrit', cuius pars est hoc pronomen 'ipse' ; est oratio, ergo perfecta ve! imperfecta; imperfecta non, quia habet suppositum et appositum, in quibus duobus terminatur perfectio orationis; ergo ctm1 habeat appositum et suppositum, perfecta est oratio; ergo cadit sub aliquam illarum quinque divisionum quas dat 10 Boetius; sub nulla potius quam sub enuntiativam; ergo est enuntiativa; est enuntiativa oratio et perfecta; ergo est propositio. Adhuc aliter probo ab auctoritate Boetii, qui dicit in Topicisl suis quod a disiuncta sumpta per partitionem duo descendunt argumenta, unum ab antecedente posito et consequente destructo, alterum a conse- 15 quente posito et antecedente destructo. Verbi gratia: 'Socrates est al bus l'cl ipse est nigcr' ; bee est disiuncta sumpta per partitionem; ergo ab ea duo descendunt argumenta, quorum unum est istud: 'Socrates est al bus ve! ipse est niger; scd Socratcs non est niger; ergo ipse est al bus' ; alterum est: 'Socrates est al bus ve! ipse est niger; sed Socrates non est al bus; ergo ipse est 20 niger'. In his duabus argumentationibus conclusio sumpta est per hanc vocem 'ipse'; ergo talis vox 'ipse est albus' est propositio.

Quia probatum est superius quod vox que sumitur per pronomen relativum sit propositio, quia enuntiativa oratio veri ve! falsi significativa <est), ad intellectum dicendo rum queritur consequenter utrum pro no- 25 men relativum relatum acl clictionem confuse significantem eque confuse signifìcet ve! magis ve! minus. De hoc diversorum diverse sunt opiniones. Sunt qui dicant quocl pronomen
26 relativum relatum] relatum relatum B

Errat auctor noster. Videas Boethium, Dc sy/1. hypoth. 11, col. 874C-D.

V

5

10

15

20

25

30

35

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

323

sed in utraque nichil significa t quod non contrahat ab hoc nomine 'aliquid' ; in utraque invariatam habet significationem relativum; ergo in utraque antecedens invariatam habet significationem. Hoc autem verbum 'existit' potest in utraque determinari aliquo nomine, ut dicatur: 'aliquid est Socrates et l ipsum existit Socrates'. Eadem ratione cum invariabilis si t f. 89v signifì.catio in utraque, prout ibi ponitur hoc verbum 'existit', potest alio nomine determinari, ut dicatur: 'ali qui d est Plato et ipsum existit SoCJ·ates'. Impossibile est aliquid esse et non ipsum existere, sed necessarium est aliquid esse; ergo necessarium est ipsum existere; sed aliquid esse et ipsum existere est hoc esse et ipsum existere demonstrato eo quod contingenter est; ergo necessarium est aliquid esse et hoc existere. Ad hoc dicunt quod necessarium est aliquid esse et ipsum existere, ut pronomcn 'ipse' significet quod significare Jebet respectu huius anime, si cuti contingens est aliquid esse et ipsum existere, ut 'contingens' significet quod significare debet respectu contingentis. Contra quod sic. Si aliquicl est et ipsum existit, Socrates est et existit; secl aliquid est et si ipsum existit, P lato est et existit; ergo si aliquicl est et ipsum existit, Socrates est Plato et existit. Ita supra habitum quocl pronomen relativum relatum acl dictionem confuse significantem non potest discrete significare. Probabimus autem adhuc quod relatum ad dictionem discretam non eque discrete significat cum illa. Quia secundum hoc iudicium oportebit concedi quod aliquid differt a se, quia in tali propositione: 'aliquid d~!Jèrt a se' iste ablativus 'se' aut ponitur pro hoc ablativo 'Socrate' aut pro hoc ablativo 'Platone'; sed aliquid differt a Socrate et Platone; ergo aliquid cliffert a se. Item. Si aliquicl est differens ve! inclifferens sibi, ipsum est differens ve! indifferens Platoni, ve! econverso. Et si aliquid est clifferens ve! indifferens Platani, ipsum est clilferens ve! inclifferens si bi; sed aliquid est clifferens ve! indifferens Platoni; ergo aliquicl est differens ve! indifferens si bi; ergo aliquid cliffert a se. Item. 'Nullus homo preter Socratem est idem sibi, quia hoc pronomen 'sibi' idem sign!ficat quod iste accusativus 'Socratem'; sed nullus homo est idem Socrati; ergo nullus homo est idem sibi'. Item. 'Nullus homo nisi qui est Socrates est idem sibi; ergo homo qui est Plato non est idem sibi et est idem alicui; ergo est idem alii a se; ergo d!ffert a se'. Secundum predictum iudicium vera est ista: 'rwllus homo est idem sibi; quia rwl!us homo est idem Socrati; ergo aliquis homo non est idem si bi; ergo aliquis homo d~èrt a se'. 38 (non) Be

324

TRACTATUS ANAGNJNJ

Dicunt alii quod pronomen relativum relatum ad dictionem confuse significantem eque confuse significat cum ea et eodem modo supponi t. Contra hoc sic. Pronomen (relativum) relatum ad dictionem confuse significantem eque confuse signifìcat et eodem modo supponit et suam significationem contrahit a suo antecedente; ergo secundo loco significat relat(iv)um quocl primo loco significat antecedens; ergo idem significat quocl antecedens; ergo remoto relativo et loco illius posito antecedente eaclem manebit veritas, ut dicatur: 'aliquid est album (et) aliquid est nigrum'; sed hec est vera apud omnes; ergo redeunte relativo eaclem eri t significatio et veritas, ut dicatur: 'aliquid est album et ipsum est nigrum' ; ergo hec est vera: 'ali qui d est album et ipsum est nigrum'. Item. 'Si aliquid est, ipsum existit'; 'si aliquid est, aliquid existit'; iste due propositiones idem significant; ergo equipollentem habent verif. 9Qr tatem ve! falsitatem. Secl de nullo est verum aliquid J esse, quia sola dieta singularium significant aliquid de aliquo ve! de aliquibus; ergo de nullo est verum ipsum esse et ita nichil esse; quod esset inconveniens. Ad hoc dicunt quod propositio sumpta per pronomen relativum significat aliquod enuntiabile, sed neque verum neque falsum. Contra hoc multipliciter obicitur. Primo si c. 'Si aliquid est, ipsum existit', hec est consequentia naturalis; sed in omni consequentia naturali aliquid ostenditur sequi acl aliud; ergo et in hoc ostenditur aliquid sequi ad aliud; sed n ichi! potius quam dictum ostenditur sequi ad dictum, nisi forte quis dicat propositionem sequi ad propositionem; sed quotiens hoc invenitur, gratia dictorum dicitur; ergo et in hac ostenditur dictum sequi ad dictum; sed aliquid sequi ad aliud ve! non sequi ad aliud dicitur gratia veritatis ve! falsitatis; cum ergo istum sequatur ad aliud, verum est quod eo signifìcatur et ita propositio que sumitur per pronomen relativum significat enuntiabile verum ve! falsum; et ita hoc non habent refugium. Item. 'Si aliquid est, ipsum existit', hec consequentia naturalis est et vera; antecedens est ve rum; ergo consequens est verum ve! falsum ; et ita enuntiabile est verum ve! falsum. Superior fuit opinio quod propositio sumpta per pronomen relativum significat (aliquod enuntiabile), sed neque verum neque falsum. Sequens autem est opinio quod talis propositio quandoque significat verum quandoque falsum secunclum quod pronomen relativum potest referri ad diversa antecedentia. Contra quas si c: 'aliquid est et non ipsum est Socrates', 'aliquid est

5

IO

15

20

25

30

35

40

V

5

10

15

20

DE QUINQUE DICTIONUM GENERIBUS

325

et ipsum est Socrates', iste sunt due copulative quarum utraque est vera; ergo partes utriusque sunt vere; iste su n t partes: 'ipsum est Socrates', 'non ipsum est SoCl·ates'; ergo ipse sunt vere; sed iste sunt eiusdem et de eodem, una affì.rmativa, reliqua negativa; partes tenentur in eadem significatione utrimque, quia relativum refertur ad antecedens invariata antecedentis significatione; sunt eiusdem et de eodem, una affì.rmativa et alia negativa; ergo sunt contradictorie et sunt vere; ergo due contradictorie sunt vere; ergo duo contradictorie apposita sunt vera eiusdem et de eodem; quod est inconveniens. Item. 'Aliquid jìlit et ipsum non est', hec est copulativa vera; ergo eius utraque pars est vera; hec est eius pars: 'ipsum non est' ; ergo ipsa est vera. Sed et hec ponitur in aliqua disiuncta: 'aliquid non est vel ipsum non est' ; ergo hec disiuncta est vera, cum eius una pars si t vera; ergo hec est vera: 'aliquid non est vel ipsum non est; sed aliquid est; ergo ipsum non est; ergo aliquid est et ipsum non est'. Aliorum habet(ur) opinio quocl pronomen relativum replicat secum predicatum sui antecedentis. Ut cum clicitur: 'aliquid est asi nus et ipsum est homo', sensus huius talis est: aliquid et est asinus et ipswn est homo. Secl hoc clicentes clucuntur ad negationem et acl vocis inutilem repetitionem, quia iste due propositiones 'aliquid est asi nus et ipsum est homo', 'aliquid et est asi nus et ipsum est homo' equipollent. Ergo in utraque replicatur predicatum antececlentis huius relativi 'ipsum', quia in utraque ponitur hoc relativum 'ipsum'. Ergo sensus talis eri t: aliquid et est asi nus et est asinus et est asinus et asinus est homo.

Preclictis omnibus responclemus breviter dicentes quod relativum relatum ad dictionem confuse significantem l contrahit significationem f. 90v suam partim a significatione sui antecedentis, partim a suppositione. Ut cum dicitur: 'aliquid est homo et ipsum est asi nus', hoc relativum 'ipsum' partim contrahit significationem suam ab hoc nomine 'aliquid' et parti m 30 ab hoc supposito homo. Linde quemadmodum variatur significatio relativi, si variatur significatio antecedentis, ita ctiam variabitur, si variata fuerit supposi ti o antececlentis. Linde cum dicitur: 'aliquid est asinus et ipsum non est homo', 'aliquìd est homo et ipsum est homo', constans est aput omnes quia si hoc nomen 'aliquid' idem significaret in secunda copulativa quod 35 in prima, hoc relativum 'ipsum' eanclem significationem haberet in prima quam in secunda. Sed sicut variatur significatio huius dictionis 'aliquid' et etiam sui suppositi, ita variabitur significatio relativi.

25

24 [et] est homo Be

326

TRACTATUS ANAGNINI

Dicimus etiam quod cum dicitur: 'aliquid est asinus et non ipsum est homo', 'aliquid est homo et ipsum est homo', consequentes istarum propositionum non sunt contradictorie, quia hoc pronomen relativum hinc inde non tenetur in eadem signifìcatione. Secundum preclictam solutionem patet etiam solutio cuiusdam alius dubitabilis. Ut cum dicitur: 'aliquid est et ipsum Juit Cesar', hec est copulativa cuius prima pars vera, hec scilicet: 'aliquid est', sed et hec: 'ipsum jì1it Cesar' vera est, qui a supponi t n isi pro preteritis; sed pro preteritis est vera; ergo ipsa est vera; ergo utraque eius pars est vera et ita hec vera: 'aliquid est et ipsum jì1it Cesar'. Ad hoc dicimus quod hoc relativum quamdam habet significationem respectu precedentis verbi, licet supponat seguenti verbo pro preteritis. ltem. Cum dicitur: 'aliquid est asinus et ipsum est homo', 'aliquid est homo et ipsum est homo', in utraque istarum copulativarum hoc nomen 'aliquid' supponi t pro quolibet existente; ergo pro quocumque supponi t in una, supponi t in alia; ergo pro quibuscumgue vera eri t una, vera eri t reliqua. . Ad hoc clicimus quod in utraque in veritate hoc nomen 'aliquid' supponit pro quolibet existente, sed hoc pronomen non contrahit significationem suam ab omni appellato illius dictionis, sed ab his tantum pro quibus vere supponit hoc nomen 'aliquid' cum tali supposito. Ut ergo sciamus quod copulativa vera si t in qua ponitur hoc pronomen 'ipsum' ve! aliud relativum, tali inspectione erit utendum, guia in omni copulativa ha bente hoc pronomen 'ipsum' removendum est re lati vum et lo co eius ponendus est seguens terminus, ut orclinetur propositio de coniuncto predicato; si il la fuerit vera, tunc si redierit pronomen, similiter erit vera. Verbi grati a: sicut hec est vera: 'Socrates est aramaticus et nwsicus', ita hec est vera: 'Socrates est aramaticus et ipse est musicus'; et sicut hec est falsa: 'aliquid est asi nus et homo', ita hec est falsa: 'ali qui d est asi nus et ipmm est homo'.

6 ut] ubi Il

14 primum (est) Be

5

lO

15

20

25

30

VI

327

DE ARTE SOPHISTICA

TRACTATUS SEXTUS DE ARTE SOPHISTICA

Artis sophiste, velut ceterorum comprehendentis infinita(s) finite f. 9Jr plicas, et argumentationum sophismata et fantasias in apertum est deducere, quod velociter in aliis cognoscere, ut arbit(r)or, est diffìcillimum. Scd cum propositi nostri sit sophismata pro possc nostro denodare, 5 non omnia in omnibus prosequemur, sed ea que frequentior recolit usus et que se nostro denudaverunt intellectui. Huius autem traditionis talem servabimus ordinem: primo fallacias que sunt in clictione prosequemur; deinde et ultimo fallacias que sunt extra dictionem prosequeremur, si non essent invalide et doctrina 10 non egentes. Sunt autcm sex fallacie in dictione; equivocatio, amphibologia, compositio, divisio, figura dictionis et accentus.

De equivocatione

Equivocatio est multiplicitas simplicis sermonis ex diversis 15 institutionibus diversa significantis, ve! ex una facta propter illa significanda; 'ex diversis ìnstitutìonìbm' dictum est propter hoc nomen 'canis', quod ex una institutione significat !atrabile, ex alia celeste sidus; 'vel ex una' dictum est propter hoc verbum 'commìnor', quod ex eadem institutionc signific:tt actionem et passionem; ']acta propter il la sìan!ficanda' 20 dictum est est propter nomina que quamvis multa significent, tamen non ad hoc facta sunt, ut 'iste suspenditur precepto reais, tamen rex non precipit eu m suspcndi'. Notandum autem quocl multo largius hic accipitur fallacia equivocationis quam ipsa equivocatio. Secundum quod dictum est quod 25 fallacia equivocationis multo altius protendatur quam ipsa equivocatio, fallacia est deceptio proveniens ex qualibet multiplicitate. Quc subdividitur in quatuor principales modos. Quorum primus est deceptio proveniens ex eo quocl aliqua clictio plura significat ex divcrsis institutionibus. In quem modum cadit hec argumentatio: Sancti Spiritus assit nobis gratia B

l comprchcndcns B

9 invalida B

328

TRACTATUS ANAGNINI

'iste est de terra et Francia est terra ergo iste est de Francia' ;

et iste paralogismus: 'omnis canis est latrabilis sed omne marinum est canis ergo omne marinum est latrabile'. Secundus modus principalium est deceptio proveniens ex eo quod aliqua dictio plura significat ex una institutione. In quem modum cadit hoc argumentum: 'omnis lectio est aetio huic libro inest lectio ergo huic libro inest actio'. Tertius modus principalium est cleceptio proveniens ex eo quod aliqua dictio plura significat, unum proprie, aliud inproprie. In quem cadit hoc argumentum : 'quicquid ridet est risi bile sed pratum ridet ergo est risibile' ; 'quicquid currit habet pedes sed jluvius currit ergo habet pedes'. Quartus modus principalium est deceptio proveniens ex diversa demonstratione. Verbi gratia. Ponatur quod hec vox 'a' sit proprium nomen alicuius et dicatur: 'hec vox "a" est individuum huius speciei "homo" et eadem est elementum ergo eadem vox est individuum et elementum'. Idem sophisma est huiusmodi: 'hec vox "c" est consonans et eadem est sillaba ergo eadem vox est consonans et sillaba'.

5

IO

15

20

25

30

De amphibologia f. 91 v

Sequitur sophisma amphibologie. De quo sciendum qui d si t amphibologia, que eius fallacia, quot modis varietur. Amphibologia est 35 multiplicitas que attenditur in oratione. Fallacia eius est deceptio pro2 terra

+

ergo est B

VI

DE ARTE SOPHISTICA

329

veniens ex tali multiplicitate et illa variatur per quatuor principales modos. Quorum primus modus est deceptio proveniens ex diversa constructione casualium, et primo inter nominativos. In quem incidi t hec 5 argumentatio: 'crostina dies eri t futura dies'. Si hec vox 'crostina' innectatur huic substantivo 'dies' tamquam adiectivum suo substantivo, falsa eri t et is eri t sensus: 'crostina dies est et eri t futura'. Si autem ponatur conclitionaliter sicut adiectiva suspensiva in nostra facultate, vera erit et talis est sensus: 'crostina dies eri t dies'. 10 Secundus moclus principalium est cleceptio proveniens ex diversa coniunctione nominativi ad obliquos. In quem incidit hec argumentatio: 'duo sunt plura quibuslibet existentibus'. Si hoc comparativum 'plura' determinet illos duos ablativos ex vi comparationis, falsa erit propositio, quia is eri t sensus: 'duo excedit omnia ex i stenti a'. Si autem 'plura' teneatur 15 casualiter et non dicat plus quam 'aliqua', vera erit propositio, et is erit sensus 'duo sunt plura quibuslibet existentibus' id est: 'duo sunt ali qua omnibus existentibus'. Idem sophisma est hoc: 'septem su n t plura pluribus sex'. Si hoc comparativum 'plura' determinet illos duos ablativos ex vi comparationis, 20 falsa erit locutio, quia is esset sensus: septem excedunt plura quam sex. Si autem non teneatur nisi casualiter, vera erit. Idem sophisma est hic: 'Socrates est minor aliquo pede'. Si isti duo ablativi regantur a comparativo ex vi comparativi, falsa erit, quia is esset sensus 'Socrates est minor aliquo pede' id est: pes aliquis excedit Socratem. Si 25 autem non determinet nisi alterum nominativorum et alter notet excessum, vera eri t et is est sensus 'Socrates est minor aliquo pede' id est: Socrates exceditur ab aliquo pede, idest spatio alicuius pcdis. Tertius modus principalium est deceptio proveniens ex diversa constructione obliquorum. In quem incidit hec propositio: 'hec species 30 homo predicatllr de inferiori specie'. Si isti duo ablativi construantur intransitive, vera eri t et is eri t sensus 'hec species homo predicatllr de iriferiori specie' idest: hec species predicatur de indivicluis que sunt inferiora specie. Si autem transitive, falsa erit et is erit sensus 'hec species homo predicatur de iriferiori specie' idest: aliqua species est inferior hac specie et 35 illa predicatur de illa. Idem sophisma est hic: 'hec species homo predicatur de pluribus dif~ jerentibus specie'. Si sit i bi transitio, falsa est quia is est ibi sensus: hec 5 innitatur B 8 adiectiva + [substantiva] B bis in B 26 minor ex maior B idest] in B

9 eri t [futura] dies B

12 existentibus

330

f. 92r

TRACTATUS ANAGNINI

species homo predicatur de his que plura sunt quam que differunt specie. Quartus moclus est deceptio proveniens ex diversa constructione verbi ad obliquos. In qucm incidi t hec argumentatio: 'quicquid vi det Socratcs, illud vidct'. Si sit in finali verbo transitio, erit fàlsa, quia is est sensus 'quicquid vidct Socratcs, illud vidct' id est: ha be t visum. Si autem si t intransitio, vera eri t, quia is est sensus: 'quicquid vidct Socratcs, illud vidct' idest: quicquid videt Socrates, illud videtur a Socrate. Idem sophisma est hic: quicquid infert antecedens, infert et consequens. Si actus huius (verbi) transeat in significatum huius dictionis 'quicquid', falsa est et is est sensus: guamcumque propositionem infert antecedens, et consequens. Si autem intransitive simul construantur, vera est et is est sensus: quecumque propositio infert antecedens, infert et consequens. Alius modus est quando provenit cleceptio ex eo quod verbum intelligitur apponi diversis casibus, ut 'Socratcs docct gramaticam'. Si actus huius verbi transeat in signifìcatum huius accusativi 'gramaticam', falsa est, quia is est sensus: 'Socratcs docct gramaticam' id est: grama ti ca ali qua scientia afficitur a SoCJ·ate. Si autem intransitive construantur, vera est et is est sensus iclest: aliquis a Socrate docetur grammaticam. Alius moclus est deceptio ex eo proveniens quod adverbium determinat diversa verba, ut 'quicquid vivit scmpcr vivit'. Si hoc adverbium 'sempcr' determinet primum 'vivit', vera erit et is est sensus: quicquicl semper vivit, illud vivit. Si autem determinet ultimum 'vivit', falsa est, quia is est sensus 'quicquid vivit scmpcr vivit' id est: quicquid vivi t, eternaliter vivit. Ultimus moclus est deceptio proveniens ex translatione. In quem inciclunt tal es voces: 'litus aratur' (iclest) : opera pcrditur, et quiclam modus qui attenditur ex diversa comparatione, ut demonstratis guatuor hominibus quorum duo videant quatuor et duo videant septem et dicam sic: 'isti duo vidcnt plura illis'. Si sic intelligatur 'vidcnt plura illis' idest: plura quam il li sint, vera est; si autem: vident plura quam ili i videant, falsa est.

5

IO

15

20

25

30

Dc jàllacia compositionis vcl dirisionis

Fallacie amphibologie annectenda est fàllacia compositionis ve! divisionis, quas ideo mixtius tractamus quia ubicumque est tàllacia 35 compositionis, potest esse fallacia divisionis, et econverso. 4- transiti o [vera] Be

VI

5

10

15

20

25

30

35

DE ARTE SOPHISTICA

331

Unde videndum quid sit compositio, quid divisio, que earum fallacia, quot modis dividatur. Divisio est coniungendorum disiunctio; compositio est clisi ungendo rum compositio. Fallacia compositionis et divisionis est deceptio proveniens ex tali varietate. Illa subdividitur in septem principales modos. Primus modus communium est deceptio proveniens ex eo quod aliqua dictio, ve! dictiones, potest, ve! possunt, intelligi ex parte subiecti et ex parte predicati. In quem incidit hec oratio: 'album possibile est esse ni.qmm'. Si hoc totum 'album esse nigmm' sit ex parte subiecti, 'est' sit copula, 'possibile' predicatus, falsa est, qui a is esse t sensus 'album possibile est esse nigrum' id est: albo potest a desse nigrum. Si autem hoc 'album possibile' si t ex parte subiecti et totum consequitur ex parte predicati, vera est, et is est sensus: 'album possibile est esse nigrum': rcm alba m possibile est a.Jfici nigredine. Idem sophisma est hic: 'neccssarium est SoCJ·atem esse animai, si f. Socrates est homo'. !sta propositio potest esse cathegorica; potest etiam esse ypothetica. Ypothetice intellecta falsa est, quia is est sensus 'neccssariwn est Socratcm esse ani mal, si Socrates est homo' idest: Socrates necessario est animai, si est homo. Cathegorice intellecta vera est, quia is est sensus 'necessarium ... etc.', id est: necessarium est hoc dictum 'Socratcm esse homincm', si Socrates est animai. Idem sophisma est hic: 'aiiquis Jènix est ubi aliquis Jenix non est'. Similiter potest esse cathegoric
92v

332

TRACTATUS ANAGNINI

orationis acl orationem, dictionis ad clictionem. In quem incidit hec ora ti o: 'decem et acta homines su n t decem et acta asini'. Si hec vox 'decem et acta' cleterminet hunc terminum 'homines' et totum quod sequitur si t pro predicato, falsum est, quia is sensus 'decem et octo homines su n t decem et octo asini' idest: decem et octo homines sunt totidem asini. Si autem hec d ictio 5 'decem' teneatur substantive, tunc vera est et is est sensus 'decem et acta homines su n t decem et octo asini' id est: decem res su n t decem homines et acta asini. Sextus modus est deceptio proveniens ex diversa coniunctione ve! disiunctione. In quem inciclit hec oratio: 'verum est Platonem et Ciceronem lO et Socratem esse duo'. Si hec dictio 'et' teneatur ubique copulative, falsum est et is est sensus: verum est Platonem esse duo et Socratem esse duo et Ciceronem esse duo. Si autem seme! copulative et alias sit pars enuntiabilis, vera est et is est sensus: 'ista duo enuntiabilia sunt duo' . 1

8 octo ex decem B ' Cetera desunt.

VII

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

ARGUMENTUM

DE UNIVOCATIONE

337

Quid sit univocatio et quot modis dicatur

De verbis ad enuntiabilia pertinentibus

337 337 338 339 340 340 340 342 342

De ceteris temporibus

344

De terminis qui modi dicuntur

347 348 349 350

De verbis enuntiabilibus De verbo substantivo De his verbis 'optatur', 'desideratur' De positione nominis in constructione De hac dictione 'preter' De verbis positionem existentie facientibus De accidentali predicatione

De dictionibus in appellatione dicti positis De relatione De comparatione

SIGLA

E

coclex Emmeranus (Monacensis 14.458) s. XIII in. manus guae correxit E scripsi expunxi (t)

(

)

supplevi(t) usque acl

(

...... )

+ (

lacunam esse censeo ad d i t

)

omittit

(?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

Qyid sit univocatio et quot modis dicatur Quoniam univocatio in multis occasionem fallendi prestat, ideo f. 53vs quid sit univocatio et quot modis fiat breviter dicemus. Est igitur univocatio manente eadem significatione variata nomi5 nis appellatio, quando scilicet aliqua dictio variat appellationem. (Nota) quod equivocatio consistit in variata nominis significatione, univocatio vero in variata nominis appellatione. Fit autem univocatio tribus modis: ve! adiunctione verbo rum diversorum temporum, ve! adiunctione terminorum qui modi appellan10 tur, ve! adiunctione verbo rum acl enuntiabilia pertinentium et positionem existentie facientium.

De verbis enuntiabilibus

Quedam enuntiabilia verba faciunt positionem existentie, que- f. 53vb dam non. Illa verba faciunt positionem existentie que adtributa rei 15 exigunt illam esse ve! fuisse ve! fore. Qualia sunt verba ad sensum pertinentia, ut 'tango', 'video', 'amo', et similia, que tan1 in activo quan1 in passivo et in omni persona faciunt positionem existentie. Illa non faciunt positionem existcntie que in sui prolatione non exigunt rem esse ve! fuisse ve! fore, ut 'dicitur', 'enuntiatur', et similia. Possum enim enuntiare 20 de aliquo, licet ipsum nec sit nec fuerit nec futurum sit. Sed tangere vel videre non possum quin ipsum sit ve! fuerit ve! futurum sit. Cum ergo nomen appellativum iungitur verbo presentis temporis, habet se per appellationem tantum ad ea que su n t, ut 'aliquis homo ridetur', id est: aliquid quod est homo, videtur.

SANCTI SPIRITUS ASSIT MICHI [lacuna] GRATIA E 3 quod( !) E 5 apelacione E apellacionem sic saepius E 8 adiunctione + diversorum temporum ve! adiunctionc E 9-1 O apellantur si c saepius E 22 apelacivum( !) E

338

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

De verbo substantivo

Excipitur a regula priori verbum substantivum, quod gratia predicati quandoque annuit consignificationem presentis. Dupliciter enim venit in constructionem. Aut 'est' est purus predicatus, aut est tertium adiacens, ( cum) ve! per ipsum copulatur d ictio notans essentiam rei, ut 'homo est animai', 'albus', et similia, ve! per ipsum copulatur dictio notans aptitudinem rei, ut 'risi bile', 'navisabile', et similia. Quando vero per ipsum copulatur dictio notans essentiam rei, servanda est prior regula. Sed si per ipsum copuletur dictio notans aptitutinem que exigitur ad esse rei, prior quoque regula servanda est. Si vero per ipsum copuletur dictio notans aptitudinem, nomen appellativum non habebit se ad presentia tantum. (Linde est) vera: 'aliquid est opinabile et illud nichil est', quia si c intelligitur: ali qui d est velji1it opinabile et illud nichil est. Nota quod quando vcrbum substantivum copulat talem dictionem, illucl verbum non ponitur in vi copule, sed etiam est pars predicati. Ut 'ali qui d est opinabile' : hec d ictio 'aliquid' est subiectus terminus, hec 01·atio 'est opinabile' est predicatus. luxta predicta considerandum est quod quando[ que] subicitur oratio constans ex nomine appellativo et genitivo proprii nominis seguente verbo presentis temporis, non tantum habet se per appellationem ad presentia. Ut 'filius Ciceronis est ve! non est'. Hec enim non sic exponitur: a/iquid quod est .ftlius Ciceronis, non est; nam si c esset nugatoria. Hoc autem ideo fit quia talis oratio appropriata est et ponitur loco proprii nominis. Unde sicut illud proprium nomen cuius loco ponitur oratio, nec habet ampliari nec restingi, ita etiam nec oratio que ponitur loco proprii nominis illius. Sunt tamen qui concedunt huiusmodi propositiones tali oratione posita in subiecto, ut 'anima Petri est' eoquod genitivus in subiecto positus faciat positionem illius rei. Nos vero in subiecto et in predicato eam recipimus indifferenter. Ut: 'anima Petri est', 'aliquid est anima Petri'; 'filius chimere est'; in predicato tamen congrue dicitur, licet falso, ut 'aliquid est filius chimere'. Et nota quod si talis oratio ponatur cum alio verbo guam cum 2 cccipitur E 7 apti!clJtudinem( !) E l l apti!clJtuclinem + si\'e per ipsum copulctur clictio notans aptituclinem que exigitur ad esse rei sed si per ipsum copuletur d ictio no. a p. E Il noap. Nomen E 12 presenciam E (unde est) J lawna trium litterarwn E oppinabile si c saepius E 19 luxta + ]illud] E 21 tantum J tamen f 24 talis + [apropiacioJ f 31 indiferenter E 32 chimere est + aliquid f

5

10

15

20

25

30

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE i\lONACENSIS

339

verbo substantivo, tam in subiecto quam in predicato incongrua est locutio. Notandum autem quod J prior regula data de nomine appellativo f. 54ra determinanda est per hanc adiectionem: si multa juerint appellata illius nominis. Nam si unum solum nomen fuerit appellatum illius nominis vel 5 tantum duo, nomen appellativum rationc confusionis eque habet se ad presentia et ad preterita et acl futura. Unde concedimus quod 'aliquis Jènix non est', 'aliquis dies est et non est' sic non exponendum: aliquid quod estjènix, non est, sed aliquid quod est l'el fui t l'el eri t jenix non est. Sunt tamen qui huiusmodi propositiones negant obicientes hoc 10 modo: iste due propositiones: 'aliquis Jenix est', 'aliquis jènix non est' sunt subcontrarie et sunt simul vere; ergo sunt de contingenti materia. Opponitur: Iste due propositiones: 'omnis homo est a/bus', 'nullus homo est al bus' sunt contradictorie et una earum est vera, reliqua falsa; ergo est de naturali materia. Ili i qui dicunt hanc esse falsam: 'aliquis jènix non est', 15 dicunt han c esse nugatoriam: 'omnis Jènix non est', si c ean1 exponentes: omne id quod estjènix, non est. Nos autem utramque rccipimus pro convenienti, hanc esse veram uicentes: 'aliquis Jenix non est', han c falsa m: 'omnis jènix non est', quia hec est contrauictoria illius et !ex contrauictoriarum est quou si una est vera, 20 reliqua est falsa. Sicut etiam pro test pro bari: 'unus solus Jenix est; ergo aliquisjènix non est'. Dixit 1 enim Aristotiles: "si uni soli ostensum fuerit in esse, ostencletur et ali cui non in esse". Id dici t docens destruere universale problema duobus modis, uno modo (sic): si ostendatur uni soli inesse, ostensum erit non omni inesse. Ergo dicimus non omnem fenicem 25 esse, quia verum est unum solum fenicem esse. Sic intclligendum de omni appellativo nomine quod unum solum habet appellatum, ut 'dies', 'momentum', 'hora' etc.

De his Ferbis 'optatur', 'desideratur'

30

Preterea notandum est quod quancloque verbum presentis temporis ponitur cum nomine appellativo ut nominis tamen appellativi non restringatur appellatio. Ut 'sanitas optatur', 'pomum desideratur'. Quia non sunt sic exponende: aliquid quod est sanitas optatur, vel: aliquid quod est pomum desideratur. Hoc autem ideo evenit quia huiusmodi verba signi2 appellati va [ 3 apcllativum E 8 quod est + [f.[ r 11-12 opponitur]0 sic saepius E 17 jdicimus] recipimus [ 21 junum] uni E 30 tamen apella[cio]tivi E Cfr. Topica III 6, 119b35-36, quae vcrha Aristotelis auctor noster perperam intellexisse mihi videtur.

1

340

TRACTATUS DE l!N!VOCATIONE MONACENSIS

ficant optationem sive desiderationem, optatio vero et desiderium eque se habent ad prcsentia, preterita et futura. Cum dicitur: 'sanitas optatur' et queritur: 'que sanitas?', male queritur, quia illud nomen cum tali verbo confuse tenetur et non ponitur pro aliquo suorum appellatorum. Propter eandem rationem dicendum est quod ad talem dictionem sic 5 positam non potest fieri pronominalis relatio, quoniam pronominalis relatio vult esse certa et refetTi ad aliquid suppositum determinate. Nomen autem confuse tenetur. Linde ad ipsum non potest fieri pronominalis relatio. Dicendum quoque est omnes tal es esse nugatorias: 'iste desiderat 10 f. 54r1> salutem et illa est ve! non est' ; 'iste promitJ ti t equum et i Ile est ve! non est'. Linde etiam dicimus quod ad predicatum non potest fieri relatio negativa particula preposita predicato, que confusa est et confusum facit teneri predicatum, ut 'Antichristlls non est animai et illud est ve! non est'. Ita dico ut ponatur in predicato nomen proprium acl quod potest fieri relatio. 15

De positione nominis in constructione

Duobus enim modis ponitur nomcn in constructione: aut enim ponitur pro aliquo suorum appellatorum ve! pro nullo. Si pro aliquo ponitur, acl ipsum potest fieri relatio; si pro nullo, acl ipsum non potest fieri relatio. Linde hec nugatoria est: 'tantum homo est risi bile et ipse currit', 20 hec congrua: 'homo tantum est risibilis et ipse currit', licet falsa. Eadem ratio est in aliis ve! consimilibus. De hac dictione 'preter'

Item sunt qui dicunt quod quando hec dictio 'preter' sive hec dictio 'aliud' ponuntur inter nomen rei existentis et [inter] nomen rei 25 non existentis, nominis appellatio ampliatur, licet in ea ponatur verbum presentis temporis. Linde dicunt has esse veras et congruas: 'aliquid preter Antichristum non est aliud quam Cesar'. Melius tamen est ut hee dicantur nugatorie, quia (dicunt) aliquid non esse quod fàlsum est; et omnis positio falsi nugatoria est. 30

De verbis positionem existentiefacientibus

Item. Notandum quod verba positionem existentie facientia etiam in presenti tempore ponuntur cum nominibus appellativis, non 7 relacio] [relacio] relacio E

3+1

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

tamen restringunt appellationes nominum. Quocl maxime fìt ex adiunctione adverbiorum localium, temporalium, sive adverbiorum quantitatis. Que faciunt verbum confuse teneri. Unde solet dici: presens confusum presentis non tenet usum. 5 Adverbia quantitatis confuse faciunt teneri verbum cum dicitur: 'boni equi celeriter curnmt', 'Teutonici pugnant <jortiter)', :Jòrmose mulieres jì·equenter amantur'. Adverbia localia confuse faciunt teneri verbum, ut 'omnis homo timet i n mari', id est: sol et timere in mari, ubi 'solet' restringi t, ut sic exponamus: omnis homo qui est in mari, ti me t in mari. Adverbia 10 temporalia hoc modo: 'homines ieiunant in Qyadragesima', 'homines dormiunt in nocte'. Quancloque etiam ex usu verbum confusam habet positionem, ut 'Pasca est pulcrum tempus'. Secl dicet aliquis hanc esse falsam tantum, quia Pasca non est aliquocl tempus. Tu clicas eam esse multiplicem: in signifìcatione quam 15 habet ex institutione falsam, ex transsumptione usus veram. Item. Notandum quod quedam verba confusam habent positionem, que quamvis ponantur in presenti et propositione affirmativa, tamen significationes illorum subpositis non adtribuunter, veris tamen existentibus propositionibus, ut 'sacerdos cantat missam', 'iste vadit Romam'. 20 Quod autem signifìcatio verbi l non adtribuatur supposito, inde mani- f. 54va festum est, quia nullo homine canta( n) te vere dicitur: 'sacerdos cantat missam', et omni homine quiescente vera est ista: 'iste vadit Romam'; quod non esset si aliquid adtribueretur per verbum. Sunt autem sic exponende : 'sacerdos canta t missam' id est: est in ojftcio cantandi missam; 25 similiter 'iste vadit Romam' idest est in itinere eundi Romam; et sic inproprie ponuntur in predictis. Rationabiliter tamen dici potest has esse multiplices, ut aliud signifìcant ex institutione, aliud ex transsumptionc. Sed etiam hoc sciendum est, cum verba ponuntur sic inproprie: si sequatur (dictio) 30 contraria in signifìcationibus sive interposita coniunctione sive relativo pronomine sive nomine, falsa crit propositio. Unde hc false sunt: 'sacerdos canta t missam et i p se tacet', 'iste vadit Roma m et i p se quiescit'. Hoc autem ideo est quia, quando aliqua clictio inproprie ponitur, ex adiunctione dictionis illius contrarie in signifìcatione illa dictio ad propriam signi35 fìcationem trahitur. Undc he false sunt. Sicut verbum in predicato positum confuse tenetur, ita etiam 8 ubi solet restringit] ve! so restringitur E 19 ista E homine quiescente] E 29 sciedum E 34 in) etiam E

24 prius missam

+

[et omni

342

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

nomen. Ponitur enim quandoque nomen in predicato cum verbo substantivo et tamen illius nominis significatio non adtribuitur supposito. Ut cun1 dicitur: 'Homerus est poeta', et est sensus: Homerus est notus per poesim, ut verbum substantivum non est ibi in vi copule tantum, sed etiam est pars predicati. In subiccto vero posito nomine falsa erit proposi- 5 tio, ut 'poeta est Homerus', quia in predicato fit accidentalis predicatio.

De accidentali predicatione

(Fit accidentalis predicatio) uno modo quando accidens predicatur, ut 'Socrates est a/bus'. Al io modo quando aliqua d ictio in predicato inproprie ponitur et tamen per illam subiecto aliquid adtribuitur, ut IO 'iste fa ber est bonus'; i bi non adtribuitur isto 1 fabro esse bonum, sed esse bonum in fabrili arte. Tertio modo cum aliqua dictio in predicato inproprie tenetur ita quod per ipsam n il ponitur, ut in predicto exemplo: 'Homerus est poeta'; i bi Homero nil adtribuitur. Si vero queritur quare in predicato adeo confuse ponitur et non in subiecto, responde quod talia 15 erunt predicata qualia subiecta permiserint. 2 Cum ergo subiectum nulli conveniat, predicatum ei se conformat. Unde si fiat conversio propositionis, falsa eri t propositio, ut 'poeta est Homerus'. In his tamen attendenda est plerumque artificum transsumptio.

De verbis ad enuntiabilia pertinentibus

f. 54 vb

20

Amodo dicendum est de verbis ad enuntiabilia pertinentibus, qualia sunt hec: 'dicitur', 'enuntiatur', et similia. Quando vero tale verbum ponitur cum ablativo appellativo nominis preposita memorativa preposi tione 'de' et seguente appellatione di c ti, ampliatur appcllatio nominis non solum ad ca quc sunt ve! fuerunt ve! erunt, verum etiam ad 25 omnia que possunt esse, ut 'de aliquo homine dicitur Cesarem non esse' id est: de aliquo homine qui est l'el juit ve! eri t, dicitur Cesarem non esse. Similiter ampliatur appellati o nominis si hec l d ictio 'aliquid' ponatur loco appellationis. Undc han c dicimus esse falsa m: 'de omni homine dicitur aliquid', quia si c exponitur: de omni eo quod est, l'd fui t, ve! eri t, vel potest esse homo, 30 dicitur aliquid. Si vero proximo loco sequatur relativum pronomen, 4 ca pale(!) E

8 [proposicioJ predicacio E

18 atcndenda L

r legas isti. z Cfr. Boethium, De Trinitatc p. 1564-5 ed. Peiper ( =

26 [ea aj omnia L

Migne, P.L. 64, 1252 A 6-7): "haec (se. praedicamcnta) igitur talia sunt qualia subiecta permiserint".

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

343

restringitur appellatio nominis ad ea que sunt. Relatio enim coartat largam subpositionem nominis, ut 'de amni homine dicitur ipsum esse', id est: de (omni) eo quod est homo, dicitur ipsum esse. Manifestum est ergo quare hoc argumentum falsum si t: 'de omni ho mine dicitur ipmm esse; ergo de 5 amni homine dicitur aliquid' ; in propositione enim restringitur appellatio 'hominis', in conclusione ampliatur. Item. Considerandum est si inter verbum et relativum pronomen ponatur dictio posita loco appellationis dicti: pronomen relativum non potest restringere appdlationem, quia nimis remotum est a nomine ad 10 quod refertur. Linde hec vera: 'de aliquo homine dicitur aliquid quod est ipsum non esse', ve!: 'de aliquo dicitur id quod est ipsum non esse', posito quod aliquis proferat hanc propositionem: 'Cesar non est', quia sic exponitur: de aliquo quod est ve/ jìdt ve/ eri t ve/ poterit esse, dicitur aliquid quod est ipsum non esse. 15 Manifestum ergo est quod hec argumenta falsa su n t: 'de aliquo dicitur aliquid quod est ipsum non esse; ergo de aliquo homine dicitur ipsum non esse'; ve! hoc: 'de ali qua homine dicitur quod est ipsum non esse; ergo de aliquo homine dicitur ipmm non esse'. Quocl autem hec sunt vera: 'de aliquo ( dicitur aliquid quod est ipsum non esse; ergo de aliquo) ho mine dicitur id quod 20 est ipsum non esse', sequentia clocebunt. Item. Scienclum etiam est (quocl est similiter), si sequitur iste terminus 'ventm', 'Jalsum'. Linde hec vera: 'de aliquo homine est verum id quod est ipsum non esse' ; hec t:1lsa: 'de aliquo homine est verwn ipsum non esse', assignata ratione[m) supraposita[m]. Propter hoc dicimus has proposi25 tiones esse veras: 'quod est verum de albo, est verum de nigra'; 'aliquid est verum de albo et idem ventm de nigra'. Nichil tamen est verum de uno guod est ve rum de reliquo. Un de falsum est hoc argumentum: 'quod est verum de te, est verum de episcopo et quod est ventm de episcopo, est ventm de te; de episcopo est verum ipsum esse episcopum, ergo et de te', quamvis constet de 30 hac preposi tione 'de' quod quandoque ampliet appellationem. Ali e tamen prepositiones non ampliant, que fere videntur eiusdem significationis in plerisque, ut 'a', 'ab', 'abs'. Linde falsum est hoc argumentum: 'de amni homine dicitur aliquid de se; ergo ab amni homine dicitur aliquid a se' ; in propositione restringitur appellatio, in conclusione ampliatur. 35 Si gueratur qua re magis ampliet hec preposi ti o 'de' quam ali e prepositiones, talis potest assignari ratio. Hec prepositio 'de' est memorat(iv)a et sermocinalis. Et sermonem fieri de aliquo non cxigit illud 6 hominis] [nominis] E 11-12 [quod ad] quod aliquis 13 (aliquid) E homo E 17 homine] homo E 33 de se] de esse E 36 asignari E

16 homine]

344

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

esse de quo sermo fit. Possum enim loqui tam de non existente quam de etiam existente. Alie prepositiones non habent tale officium; unde non habent ampliari. Queri etiam solet de verbis predictis quando ponuntur cum nominativis, an tu ne amplient appellationes i !lo rum nominum, ut 'aliquid 5 dicitllr esse et illud nichil est'. Quocl nisi concedatur, oportet tenentem contrarium concedere: 'si aliquid dicitur esse, ipsum est'; 'si aliquid creditur f. SSra esse, illud l est'. Eadem ratione: 'si ali qui d fingitur esse, ipsum est'. Dicatur ergo, ut dictum est prius, quocl illa verba posita cum nominativis et similia ampliant et secundum hoc propositiones diete false sunt. 10 Ita dico de verbis prescntis temporis. De ceteris temporibus

Nunc ad cetera tempora transeamus. Quando ergo nomen appellativum iungitur cum verbo preteriti temporis, habet se per appellationem et ad ea que sunt et ad ea que fuerunt. Ut 'homo .Jilit aliquid quod est' et 'homo fui t aliquid quod fui t'. Secunclum hoc falsum est hoc argumentum: 'omnis homo est al bus; nullus homo albus incipit esse; ergo omnis (homo) .Jl1it albus'. Ve!: 'omne animai est homo; nullum animai incipit esse homo; ergo omne animai juit homo'. Ex hoc etiam sumendum est iudicium istarum propositionum: 'aliquid fui t et ipsum non est', 'ali qui d non est et ipsumfuit'. Prima tantum vera est, quia nomen appellativum positum cum verbo preteriti temporis habet se per appellationem et ad preterita. Secunda falsa est, quia nomen appellativum in ea subponit verbo presentis temporis, quod restringit appellationem acl ea que sunt. Eunclem moclum ampliandi habet oratio posita loco preteriti temporis circumlocutio preteriti. Un de hec vera est: 'aliquis homo mortuus est', sicut hec: 'aliquis homo moriebatur'. Uncle falsum hoc argun1entum clicitur: 'omnis homo est vivus; quiwmque est vivus, non est mortuus; ergo omnis homo est non mortuus'. Conclusio falsa est, quia appellationem huius nominis ampliat circumlocutio preteriti, inpecliente fallacia univocationis. Uncle est quocl utraque istarum est vera: 'omnis homo est vivus', 'aliquis homo est mortuus'. Si dicatur: 'aliquis homo est mortuus; ergo aliquis homo non est vivus', manifesta est deceptionis causa. Contra predictam 1 rcgulam sic obicitur, hanc scilicet: quando 14- habet] hec et E 15 homo fui t aliquid quod fui t] fui t homo est et fui t E 17 esse + [omnis] E 26 (est) E 29 appellationem] ampliacionem E 34 regulam] racionem E ' Supra, p. 34413-IS.

15

20

25

30

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

345

n o m e n a p p e Il a t i v u m i ungi tu r c u m v c r bo p re t eri t i t e m p oris habet se per appellationem tam ad presentia guam ad p re te r i t a, han c si c de bere ex poni: 'omnis homo jìtit' id est: om ne id quod est vel Jìtit homo, Jìtit. 5 Ad hoc respondendum quocl non debet fieri expositio per copulativam coniunctionem, secl clisiunctivam. Dicitur tamen nomen se haberc ad presentia et ad preterita; ad presentia, quia sic positum potest subponere tam pro eis que sunt guam pro cis que fuerunt. Notandum tamen ( quod) non dicunt hoc genera! iter intelligen!0 dum de omnibus nominibus appellativis. Dicunt enim nomcn adiectivum cum quocumque verbo ponatur, facere positionem. Linde hanc dicunt esse falsum: 'homo a/bus juit Cesar', hanc tantum vcram: 'Cesarfuit homo a/bus'. Nos autem dicimus generaliter esse hanc regulam tam in nomini15 bus substantivis guam in nominibus adiectivis. Excipitur ab hac regula hoc verbum 'potuit', quod cum si t verbum pretcriti temporis, appellationem nominis ampliat non solum ad preterita et ad presentia, verum etiam ad ea que poterunt esse. Linde falsum est hoc argumentum: 'aliquis homo potuit esse et i Ile non fui t; l ergo aliquis homo Jìtit vel non Juit f. 55rb 20 et i Ile non Jìtit'. Sicut etiam in presenti fai su m est, si dicatur: 'aliquis homo potest esse et ille non est; ergo aliquis homo est vel non est et i Ile non est'. Servetur ergo predicta regula hoc verbo 'potuit' excepto. Notandum etiam est quod cum hoc sit regulare quod dictum est, inveniuntur tamen quedam locutiones in quibus ex usu ampliatur appel25 lati o nominis. l! t cum dicitur: 'quelibet hora huius dici est', 'quelibet dies huius septimane est'; hic enim hoc nomen 'dies' comprchenclit etiam dies que erunt. Linde falsa est premissa prima propositio. Item. Quanùo nomen appellativum ponitur Clll11 verbo preteriti temporis, habet se per appellationem ad ea que su n t et erunt, ut 'aliquis 30 homo erit Antichrisws' idest: aliquid quod est vel eri t homo, erit Antichristus. Excipitur ab hac regula hoc verbum 'poterit'. Non enim sequitur: 'si aliquis poterit esse et ille non erit, ergo aliquis homo erit l'el non erit et ille nichil erit', quia hoc verbum 'poterit' in futuro ampliat magis guam aliuù verbum, ut dictum est. 35 lnvenitur iterum locutio in qua nomen appellativum ponitur cum verbo futuri temporis et non tamen habet se tantum ad ea que sunt ve! erunt, sed etiam ad ea que fuerunt. l! t: 'omnis homo rcsurgct'. Hoc autem ex usu potius adtendenclum est. Il [vero] verbo E Ec adverbiorum E

27 [prima] premissa prima E

33-3+ aliud verbum) ad verbum

346

TRACTATUS DE LINIVOCATIONE MONACENSIS

Eaclem ratio appellationis assignari potest in circumlocutione verbi futuri temporis ut 'aliquis homo erit nasciturus'. Secl cum due sint circumlocutiones verbi futuri temporis: 'est nasciturus' et 'erit nascitums', queritur si ille equipolleant inter se et convertantur in consequentia. Ut 'si aliquis homo est nascitums, aliquis homo erit nascitums', et converso. Ad quod respondendum est quod quamvis ille locutiones sint circumlocutiones ciusclem temporis, tamen dictiones posite in eis non iclem signifìcant. Nam hec dictio 'est' quamvis ponatur ctm1 participio futuri temporis, tamen consignifìcationem presentis non amittit. Unde si in pro x imo momento si t nasciturus, hec vera: 'Antichrist!ls est nasciturus', h cc falsa: 'Antichristus eri t nascitums', qui a tantum eri t nascens. Item. Queritur cum hec locutio: 'Antichristus est nascitums' equipoleat 11llic orationi: 'Antichristus nascetur', cum hec sit vera: 'Antichristus est modo nascitums', an hec si mi li tcr si t vera: 'Antichristus modo nascetur'. Acl hoc dicetur quod si determinatio adverbialis adiacet dictioni futuri temporis, equipollentes erunt, ut 'Antichristus nascetur cras', 'Antichristus est nasciturus eros'. Si vero cleterminet verbum presentis temporis, non crunt equipollcntes, sed ibi est fallacia compositionis et divisionis. luxta pt·edicta oritur dubitatio an nomen appellativum positum cum verbo diversorum temporum ab utroque illorum contrahit appellationem. Nam si ponatur cum diversis verbis eiusdem temporis, nulla eri t dubitatio. Ad hoc clici potest quod quando nomen appellativum ponitur cum verbo diversorum (temporum, contrahit appellationem ab altero tantum illorum) temporum. Si vero copuletur per copulativam coniunctionem sive per disiunctivam, a proximo sibi debet contrahere appellaf. 55va tionem. Unde hec falsa: 'homo est veljilit Cesar', [ hec vera: 'homojuit vel est Cesar'. Similiter hec falsa: 'aliquis homo est nascens vel nascitums', hec vera: 'aliquis homo est nascitun1s ve/ nascens'. Et hoc argumentum est falsum: 'si aliquis homo est nasciwrus l'el nascens, i p se est nascens vel nasciturus; sed aliquis est nasciwms l'el nascens; erao aliquis est nascens vel nasciturus'. Manifesta quidem fallacia univocationis. Sunt tamen qui dicunt non ab altero tantum contrahere nomen appellationem, sed ab utroque. !Ili concedunt hanc: 'aliquis homo est vel fui t Cesar'. Sic eam exponentes: aliquid quod est vel jilit homo, .Jilit Cesa r. l conclusione E 10 [temp] presentis E 17 determinatio] de termino E 18,19 crasl 20 divisionis] dictionis E 21 an l con E 21 positum] con E ina (pro crastina ?) E 33 sed Ec si E 35 non] nomen E

5

10

15

20

25

30

35

TRACTATUS DE LINIVOCATIONE i\\ONACENSIS

3+7

Prior via facilior est ideoque verior. Si autem obicitur quod cum dicitur: 'aliquis homo est velfuit Cesar', iste nominativus subponitur huic verbo et ideo dcbet ab eo contrahere appellationem, responderi potcst quocl cum eo subintelligitur esse ponendus 1 , et non tenetur ea lege subintellectum 5 qua positum. Nam si poneretur cum eo, concedercmus ipsum cleberc contrahere appellationem ab ilio. Cum vero subintelligitur in eadem appellatione, subintelligi debct in qua positum est. Linde a proximo verbo contrahere debet appellationem. Contrariam partem tenentes hanc dicunt esse vera m: 'aliquis homo 10 est vel_jì1it Cesar', hanc falsa m: 'aliquis homo est Cesar vel jilit Cesar'. Ratio in evidenti est quia nomen cum cluobus verbis positum clicunt ampliari. Sed relativum non sic, quia relativum pro eodem et eoclem modo subponere clebet pro quo suum antecedens.

De terminis qui 'modi' dicuntur

Nunc de terminis qui modi dicuntur clicendum est. Quando ergo isti termini 've rum', 'jalmm' ponuntur eu m ablativis sequente appellatione clicti non incipiente a pronomine relativo, ve! sequentc aliquo posito loco appellationis dicti, ampliatur appellatio. LI t 'de aliquo est Jalsum Cesarem esse', 'de aliquo est vcrum Ccsarcm 20 non esse'. Quocl ex predictis etiam haberi potest. Si vero termini ponuntur cum accusativis sequente infìniti\·o modo, restringitur appellatio. Linde hec falsa: 'aliquem hominemjalsum est 15

esse et il/c crit Antichristus', 'aliqucm homincm vcrum est non esse et ille crit Antichristus'. 25 De his terminis 'possibile', 'necessarium', 'contingens' al iter sen-

tiendum, quoniam si ipsi ponuntur cum ablativis nominum, inconveniens eri t locutio. Non enim convenienter dicitur: 'dc Socrate est possibile ipsum lcgcrc', 'dc Socratc est contingcns ipsum lcgere'; eu m accusativis tamen ha be t ampliare appellationem. Linde hec vera: 'aliqucm homincm possibile est 30 (esse) Antichristum', hoc termino interposito 'possibile'; si preponitur ve! postponitur, ita quod si t subiectus ve! preclicatus, ampliat appellationem. Et ut generaliter dicatur: nullus

modus

I l in evidenti] ineviclenti E 1

se. iste nominativus.

qui

sit subiectus vel predicatus, potest ampi i are appellationem.

26 indeconveniens E

348

f. 55 vb

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

Un de hoc argumentum est fai su m: 'sign!ficatum lwius propositionis "Socrates est asi nus" poterit esse verum; et quicquid poterit esse verum, est possibile; ergo sign!ficatum lwius propositionis est possibile', posito quod hec propositio: 'Socrates est asinus' cras significabit Socratem esse hominem. Secundum quod iste terminus 'possibile' ampliat, falsa sunt huius- 5 modi argumenta: 'aliquid possibile est esse et illud l ni chi l est; ergo aliquid venun veljàlsum est esse et illud nichil est'. Nam cum iste terminus 'possibile' (pos)sit inferre hunc terminum 'verum' vel 'jalsum', non tamen eum semper infert, inpediente univocatione. Sunt tamen qui dicunt hunc terminum 'possibile' non posse am- 10 pliarc appellationem. Unde dicunt nullum hominem possibile esse incipere vivere, sicut non concedunt: 'aliquis homo potest incipere vivere'. Dc hoc termino 'necessarium' questio esse solet an habeat restringere an ampliare appellationem. Si dicatur quod restringit appellationem, tale argumentum falsun1 esse dicetur: 'omnem hominem necesse est non esse 15 Antichristum; quemcumque necesse est non (esse Antichristum, eum impossibile est esse Antichristum; ergo omnem hominem impossibile est esse Antichristum'. Sed hec est falsa: 'omnem hominem impossibile est) esse Antichristwn', qui a hec vera: 'omnem hominem possibile est esse Antichristum', et Aristotiles equipollentes su miti istos terminos 'necessariwn est non' et 'impossibile' et 'non-possibile'. 20

De dictionibus in appellatione dicti positis

Preter predicta est considerandum quod quidam dicunt nullam dictionem in appellatione clicti positam posse restringere vel ampliare appellationem dictionis posite extra appellationem. Quod in istis concedimus, in aliis autem non concedimus. Nam ubi appellatio dicti incipit a 25 pronomine relativo, nomen appellativum a verbo in appellatione dicti posito appellationem contrahit. Ut 'de aliquo ho mine est verum ipsum fuisse Cesarem', idest: de aliquo quod est veljì1it homo, est verum ipsum jìlisse Cesarem. Unde dicimus hoc argumentum esse falsum: 'de aliquo homine est verum ipmm jìlisse Cesarem vel ipmm esse Cesare m; ergo de aliquo ho mine verum 30 ipsum esse vel ipsum jìlisse Ces01·em', si eu t eu m dicitur: 'aliquis homo fui t Cesar vel est Cesar; ergo aliquis est Cesar vcl jì1it Cesar'.

Item. Dicunt quidam quod numquam appellatio dicti incipit a pronomine relativo, nisi in appellatione ponatur aliquid ad quod referatur relativum, ut 'id quod currit moveri verum est'. 35 10-11 ammpliari( !) E

13 (hoc) fc

'Dclnterpr. 13, 22a19-20.

27 ut] cum E

30 altcrum (verum) E

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

349

Nos autem dicimus hoc esse falsum. Nam cum dico: 'de SoCI·ate est verum ipsum esse', qui d aliud est quam 'de Socrate est verum Socratem esse'? Et ita hec ora ti o 'ipsum esse' est appellatio dicti. Quoniam igitur mentio habita est de relatione et relativo, (quod> 5 sepe variat suppositionem nominis restringendo ve! ampliando, de rela-

tione pauca interponenda sunt.

De relatio11e

10

15

20

25

30

Sciendum ergo quod in affirmativa propositione tam ad subiectum guam ad predicatum potest fieri relatio, nisi inpediat signum universale, ut alibi 1 dictum est. Sunt tamen qui dicunt quod ad predicatum propositionis, quamvis affirmative, non potest fieri relatio, quia nomen quod ponitur in predicato, apponi t qualitatem, pronomen autem significat substantiam; unde ad ipsum non potest fieri relatio. Sed hanc rationem nullam esse dicimus, quia nomen in predicato positum, quamvis apponit qualitatem, significat tamen substantiam. Unde et pro significatione pronomen ad ipsum referri potest. Item. Ad predicatum negative propositionis non potest fieri pronominalis relatio, nam onmis negatio infinita est et predicato preposita facit predicatum infinite teneri et confuse. 2 Unde ad ipsum non potest fieri pronominalis relatio que certa est. Item. Ad subiectum propositionis negative potest fieri pronominalis relatio, si postponitur subiecto, ut 'homo 11011 currit et ipse movetur'. Nam si preponatur negatio, totum cxtingit, et ideo ad eum non potest fieri relatio, sicut dictumJ de predicato. Item. Si dictio exclusiva ponatur cum subiecto, ad subiectum non potest fieri relatio, ut 'ta11tum homo est risibilis et ipse movetur. Si autem subiecto postponitur, relatio sequitur, ut 'homo solus currit et ipse movetur'. Cuius ratio hec est quia ibi hec dictio 'homo' pro nullo suo appellato ponitur, hic pro aliquo suo apjpellato ponitur. f. S6ra Item. Sive dictio ponatur in subiecto sive in predicato et non 2 SocratemJ sortem E 30 appellativo f

13 aponit sic sacpi11,· f:

1 deese videtur in codice nostro. J supra, p. 349ZJsqq. et p. 34Qto-15.

27 tantum] tamen f:

z Vide supra, p. 340to-IS.

29 appellativo f:

350

TRACTATUS DE l!NIVOCATIONE MONACENSIS

ponatur pro aliquo suo appellato, ad ipsum non potest fieri relatio, ut 'iste desiderat sanitatem et il/a est'.

ltem. Quandocumque nomen ponitur pro suo significato, ad ipsum non potest fieri relatio, ut 'homo est species et i p se est' nichil clictu est. ltem. Quando nomen seipsum subponit, ad ipsum non potest fìeri relatio, ut 'magister est nomen et i p se fegit' n i eh il est. ltem. Ad partcm appcllationis clicti non potest fieri relatio pronominalis. Non enim latine dicitur: '\'erum est Socratem currere et ipse movetur'. Eius ratio hec est quia appcllatio clicti ponitur loco proprii nominis et dictioncs in ca posite quaclcm consideratione obtinent tantum locum sillabarum. Unclc ad nullam dictionem in appcllatione dicti positam potcst fieri pronominalis relatio extra appellationem dicti posita. ltcm. Sicut post hunc tcrminum 'uterque' non potcst fieri relatio in alia clausula, ita ncc post hunc terminum ci equipollentem. Sicut cnim inconvenienter clicitur; 'uterque istorum currit et ipse nwretur', ita ctiam inconvenienter dicitur: 'iste et i Ile est et ipse mol'etur'. Viclentur quidam argucrc relationem: 'iste l'el ille wrrunt et ipse mo\'etur' coquod relativum acl utramque illarum dictionem referri non possit seme! positum. Nos vero dicimus relationem congruam et relationcm (non) fieri ad altcrum istorum nominativorum tantum vcl ad utrumque, sed ad orationem constantem ex illis nominativis. Hcc de congruitatc rebtionis. Dc ampliationc et restrictionc alibjr diccmus. Dc comparatione aliguid adiungcndum est.

5

10

15

20

De comparatione

Sciendum ergo quod comparatio fìt quatuor moclis. Fit enim 25 quandoque a participante ad participantem, ut 'cignus est albior cigno'; guancloque a non participante ad participantem, ut 'conus est albior cigno'; quandoque a non participante ad non participantem, ut 'cignus est nigrior cigno'; quandoque fìt comparatio a participante ad non participantem, ut 'cignus est albior corvo'. 30 Due illarum competentes sunt, quando scilicet fit comparatio a participante ad participantcm, sive quando a non participante ad participantem; alie due sunt incompetentes. 2 3 comparatione l contraposicione F 2 5 comparatio l composi cio F 26 participantem] personam L 27 participantej perwna L participanteml personam L 28 a non persona ad non personam f 29 comparacio + [f.ail L a persona ad non personam E 32 a persona ad personam l' 32-33 a non persona ad personam F r

deest in codice nostro.

TRACTATUS DE liNIVOCATIONE MONACENSIS

5

IO

15

20

25

30

351

Hoc tamen considerandum quod quando fìt comparatio a non participante ad participantem, t:1lsa est affìrmatio, vera est negatio, ut in preclicto exemplo. ltem. Comparatio fìt ad rem designatam per ablativum vel acl rem designatam per nominativum interposito hoc adverbio 'quam'. Quocl si ablativus fuerit nomen proprium ve! pronomen, satis equipollentes erunt il le comparationes, ut 'Socrates est Jortior isto', id est: Socrates est jòrtior quam iste. Si vero sit ablativus appellativi nominis, non sic. Non enim sequitur: 'Socrates est jortior homine; erao Socrates est fortior qua m homo'. Il la que fìt per 'quam', generalior est. Simile iudicium de hoc nomine 'aliud', qui a sic
1-2 a non persona ad personam E 7 prius socratesj sortes E altemm socratesj so. E 13 altcrum collatioj conllacio E 18 prius] proprius E 23 est 9 bis socrates] so. E [aliud guam chimera] aliquid quod non est chimera F 25 est [nilj nisi F 33 hcc dc univocacione suffìciant . ·. f

VIII

I NTRO DU CTI ON ES PA RISI ENS ES

ARGUMENTUM

PROOEMIUM

De sono De voce De nomine De verbo De oratione .

357 357 358 358 358 358

DE PROPOSITIONE

359

DE ARGUMENTATIONE

362

De sillogismo De locis DE SUPPOSITIONE

363 365 371

SIGLA

v

codex Victorinus (Parisiensis, B.N.Lat. 15.170) saec.

XIII in.

ve

manus quae correxit V scripsi expunxi(t)

<

)

supplevi(t) usque ad

< ...... )

haec verba legere non potui

+

ad di t

(

)

omittit

( ?)

(fortasse)

( !)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

INTRODUCTIONES PARISIENSES

PROOEMIUM

Introductio est brevis et aperta demonstratio in aliquam artem. f. 61ra Et est introductio eoquod per faciliora debemus ingredi difficiliora. Et dicitur introductio quasi ductio intro, idest in aliud, videlicet in ipsam 5 artem. Dialetica est ars disserendi sive discernendi verum a falso, probabile ab inprobabili. Vel, sicut di citi Augustinus: dialetica est ars artium, scientia scientiarum, sine qua nulla. Et dicitur dialetica a dia, quod est duo, et logos, quod est sermo, ve! lexis, quod est ratio, quasi IO dualis sermo vel ratio, sive duorum quorum est disputatio. Dialetica est inter duo opponenda. Dicitur autem diversorum putatio. Ars vero dicitur esse collectio principiorum ad eundem finem tendentium. Est autem principium: regula, maxima, locus, preceptum. Regula dicitur eoquod regit ipsum artificem in arte, principium quia 15 primum est, maxima quia maximam necessitatem habet in arte et quia noti or est; Iocus quia tota ars supra locos locatur et in illis finnatur; preceptum quia precipit instruend(is) que sunt fugienda et que consequenda in ipsa arte. Ars vero dicitur de 'arto, artas', si ve de 'artor, artaris', quia artat 20 sui inquisitores; de 'artor, artaris', qui a artatur regulis si ve maximis. Dialetica constat ex terminis et propositionibus et argumentationibus. Cum ergo omnis tenninus sit vox et omnis vox sonus, ideo a sono tamquam a superiore incohandum est. De sono 25

Sonus est suum sensibile aurium, idest proprie sensatum ab auribus. Sonorum alius vox, alius non vox. Sonus non-vox ut strepitus pedum etc. ; so nus vox est quod ab ore animali( s) profertur. V el sic: sonus-vox est ut aer tenuissimus ictus plectu lingue, idest revolutione lingue, formatus. 7 sic ut V 1

16 nocior V locos

Conferas De ordine II, 13, 38.

+

[ars ars] V

28 plectus V

29 fìrmatus V

358

INTRODUCTIONES PARISIENSES

De voce

Vox alia significativa, alia non significativa. Significativa ut 'homo', non significativa ut 'buba'. Significativarum alia naturaliter, alia ad placitum. Naturaliter eoquod a natura procedit, ut gemitus infirmorum et consimilium; ad placitum idest ad voluntatem hominum. 5 Significativarum ad placitum alia clictio, alia oratio; clictionum alia nomen, alia verbum.

De nomine

Nomen si c clescribitur: nomcn est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars extra significat inquantum pars; 'significa- 10 ti va' ponitur ad clifferentiam vocis non significative; 'ad placitum' (ad) differentiam naturaliter significative; 'sin e tempo re' acl clifferentiam verbi cum tempo re; 'cui m nulla pars . ..... etc.' ad clifferentiam orationis, cuius partes per se significant; 'finita' acl clifferentiam nominis infiniti, quod non est nomen secunclum logicos eoquod nichil nominat sua dictio ; 15 'recta' clicitur ad clifferentiam nominis obliqui; et non est ad logicos eoquod nichil nominat CLII11 rectitudine, immo CL1111 obliquitate. Et de hac sola clicitur nomen quantum acl illum eoquod cum rcctitudine significat.

De l'erba

20

Verbum est vox significativa ad placitum cum tempore cuius nulla pars per se significat inquantum pars separata. Quare singule particule ponuntur, patet per discretionem nominis.

De oratione

Oratio est vox significativa ad placitum cuius aliqua pars aliquid 25 per se signifìcat. Non ponuntur jste particule 'cu1n te1npore' vel 'sine', eoquod queclam significant sine, queclam et cum; nec 'i!ifìnita recta', eoquocl nulla oratio infinitatur nec inflectitur per casus. Oratio in qua ponitur verbum perfecta est, ut hic 'homo est al bus'. ITEM. Orationum alia indicativa, ut illa in gua ponitur verbum 30 indicativi modi, alia imperativa, alia deprecativa, alia optativa, alia

6 signifìcant V

12 signifìcat V

l

359

DE PROPOSITIONE

coniunctiva. Sola indicativa oratio est propositio, eoquocl virtute ipsius vocis solius habetur. Cuius partes clicuntur termini, quia ipsam terminant, id est fini un t; ut terminus stricte sumptus est pars propositionis subicibilis vel predicabilis, large sumptus est omnis pars orationis.

5

I DE PROPOSITIONE

Propositio est oratio verum ve! falsum signifì.cans, proprie dico. Propositionum alia affìrmativa, alia negativa. Affirmativa est illa in qua principalis copula affìrmatur, ut cum dicitur: 'homo est animai'. Negativa est il la in qua principalis copula negatur, ut cum dicitur: 10 'homo non currit'. IT E M. Propositionum alia cathegorica, alia ypothetica. Cathegorica est illa que habet subiectum etc., ut 'homo est animai'. Item. Propositionum alia explicita, alia implicita; explicita est il la ut 'homo est currens', implicita, ut 'homo currit'. 15 Ali e vero partes, ut 'omnis', 'nullus' dicuntur sincategoreumata; et dicitur a 'sin', quod est 'con', et 'goreuma', quod est sign!ficatio, quasi consign!ficatio. lntentiones autem illarum per se non determinantur, immo cum aliis. 20

Categorica dicitura 'categorizo, categorizas', id est predico, predicas; inde categorica quasi predicativa; predicare autem idem est quod precedenti copulare.

Alia est ipotetica, ut cuius partes sunt propositiOnes, ut 'si homo est, animai est'. Dicitur autem ipotetica ab 'ipo
Item. Propositionum alia una, alia plures. Plures est illa in qua ponuntur plures affirmationes ve! negationes ve! una affirmatio et una negatio ve! quando unum de pluribus ve! plura de uno ve! plura de pluribus predicantur ex quibus non fit unum essentiale. Ut hec: 'iste est 3, 4 somptus V

26 equipollens ve

28 unum ve unde V

28-29 ter aud V

360

INTRODUCTIONES PARISIENSES

al bus gramaticus', 'iste al bus gramaticus est homo', 'si homo est, asinus non est', et consimiles; similiter harum negatione(s). Una est illa in qua unum de uno predicatur, ut cum dicitur: 'homo est ani mal'.

Item. Propositionum categoricarum alia est universalis, in qua subicitur terminus communis determinatus signo universali, ut cum dicitur: 'omnis homo est animai'. Dicitur autem signum universale eoquod significat terminum cui adiungatur, stare pro universali, idest pro omnibus suis appellati s. Signa universalia su n t: 'omnis', 'nullus', 'neuter', 'quili bet', 'alter( uter)', et consimiles. Alia particularis, in qua subicitur terminus communis determinatus signo particulari ve! ei equipollens, ut 'quidam homo currit'. Et dicitur particulare, quia significat terminum cui adiungitur stare pro particulari. Signa particularia su n t 'quidam', 'aliquis', 'alter', et consimiles. Alia indefinita, in qua subicitur terminus communis non determinatus aliquo signo, ut 'homo currit'. Et dicitur indefinita eoquod virtute vocis ipsius habetur et non datur intelligi utrum subiectum stet pro quodam vel pro omni. Alia singularis, in qua subicitur terminus discretus ve! pronomen demonstrativum, ut 'Socrates currit', 'iste currit'. Et dicitur singularis quasi sine ulla alia ratione non in essendo stet in predicando.

5

10

15

20

ltem. Queritur per 'que ?' de propria propositionis "! categorice quam ipotetice communi qualitate, que est predicatio, similiter ipotetice, que est consecutio; per 'qualis ?' queritur de communi qualitate que est predicatio, que convenit utrique; per 'quanta?' queritur 25 de communi quantitate, que conveni t categorice eoquod solum attenditur quantitas penes subiectum. Quod patet per hunc versum: que?: cat. vely.; qualis?: ne. vel aff. quanta?: uni. par. in. sin.

Item. Propositionum categoricarum quedam part1c1pant nullo 30 termino, ut 'Socrates currit', (' Plato legit'), quedam aliquo, ut 'Socrates legit', 'Socrates currit' ; similiter: 'Socrates currit', 'Plato currit'. Participantium aliquo termino quedam participant altero tantum, ut nuper dictum est, quedam utroque. Quarum quedam participant ad eundem 13 sqq. quidem sic semper V 24- que] quia V 27 penes quantitas V 30 sqq. quedem ( !) sic semper V 32 similiter. Si mi !iter V 33 nuper] ii V 34 termino. Quedem ( !) V

l

361

DE PROPOSITIONE

(ordinem), quedam ad ordinis conversionem. Ad eundem ordinem participantium quedam sunt contrarie, quedam subcontrarie, quedam subalterne, quedam contradictorie. Contrarie sunt universalis affirmativa et universalis negativa eiusdem subiecti et de eodem predicato, ut 5 'omnis homo currit' 'nullus homo currit'. Subcontrarie su n t particularis affirmativa et particularis negativa eiusdem subiecti et de eodem predicato, ut 'quidam homo currit' - 'quidam homo non currit'. Subalterne sunt universalis affirmativa et particularis affirmativa eiusdem subiecti et de eodem predicato, et universalis negativa et particularis negativa, ut 10 'omnis homo currit' 'quidam homo currit', 'nullus homo currit'- 'quidam homo non currit'. Contradictorie sunt universalis affirmativa et particularis negativa eiusdem subiecti et de eodem predicato, ut 'omnis homo currit'' quidam homo non currit' ; similiter universalis negativa et particularis affirmativa: 'nullus homo currit'- 'quidam homo currit'. Ut patet in 15 figura. 1 Natura contrariarum talis est quod si una est vera, reliqua est falsa; sed non econverso: possunt enim esse ambe false, sed numquam vere. Natura subcontrariarum talis est quod si una est falsa, reliqua est vera; sed non econverso: possunt enim ambe esse vere, sed numquam 20 false. Et dicuntur subcontrarie quia continentur sub contrariis ipsis vel quia contrariantur contrariis ipsis, que possunt esse simul false, ut pretractatum est. Natura subalternarum talis est quod si universalis est vera, et sua particularis, sed non econverso. Et dicuntur subalterne eoquod subalternatur alii et supponitur. Natura contradictoriarum talis 25 est quod si una est vera, reliqua est falsa, et econverso. Et dicuntur contradictorie eoquod omnino contradicunt, idest repugnant. De materia contingenti est illa propositio in qua predicatum contingenter adheret subiecto, ut 'homo currit', 'homo est a/bus'. De naturali est illa in qua predicatum naturaliter adheret subiecto, ut 30 'homo est animai'. De remota est il la in qua predicatum naturaliter discoheret subiecto, ut 'homo est asi nus'. Item. Propositionum participantium utroque termino secundum ordinis conversionem quedam convertuntur per simplicem conversio29 naturaliter adheret contingenter V 1

deest in nostro codice.

32 discoeret V

34 quedam ( !) V

362

INTRODUCTIONES PARISIENSES

nem, ut universalis negativa, et particularis affirmativa, ut quando de predicato fìt subiectum, et econverso, manente eadem qualitate et guantitate, ut 'md/us homo est lapis', 'mdlus lapis est homo'; 'quidam homo est anima!', 'quoddam anima/ est homo'. Et dicitur (simplex) quasi si ne plica, eoquod sine medio sequitur conclusio. 5 Quedam convertuntur per accidens, ut quando de predicato fìt subiectum, et econverso, manente eadem qualitate sed mutata quantitate. Secundum hanc conversionem convertitur universalis affirmativa in particularem affirmativam, ut 'omnis homo est animai' --+ 'quoddam anima/ est homo'. lO Quedam convertuntur per contrapositionem quando de predicato fìt subiectum manente eadem gualitate et eadem quantitate, sed terminis f. 6lva variatis per fìnitumjet infìnitum. Per hanc conversionem convertuntur universalis affirmativa et particularis negativa. Universalis affirmativa sic: 'omnis homo est anima/; ergo omne non-animai est non-homo'; particularis 15 negativa si c: 'quoddam animai non est homo; ergo quidam (non- )homo non est (non-)animal'. Dicitur autem per contrapositionem quod terminus fìnitus signifìcat contrario modo termino infinito.

II

DE

ARGUMENTATIONE

Viso quid sit terminus, quid propositio, que sint eius partes, videndum est quid sit argumentum, quid argumentatio. Argumentatio est argumentum per orationem explicatio, idest oratio explicans argumentum, id est manifestans; ut hec totalis: 'homo currit; ergo animai currit'. Argumentum est ratio rei dubie faciens fìdem, idest credulitatem de re dubia; supple: si si t dubia; dubii vero aptitudinem importat. Argumentatio alia sillogistica, ut in qua quibusdam positis et concessis per ea (que) posita sunt necesse est aliud evenire, ut 'omne animai est substantia omnis homo est anima/ ergo omnis homo est substantia'. Et dicitur sillogistica a 'sin', quod est con, et 'Iogos', quod est scrmo, vel 'Iexis', quod est ratio, quasi conratiocinatio. 'Qyibusdam positis' dicitur eoquod propositiones debent esse une et non plures nec multiplices; 'positis' dicitur eoquod propositiones debent esse posite et non subintel4 quoddem ( !) V 8 convertuntur V 9 quoddem ( !) sic saepius V !l quedem ( !) sic saepius V 13 fìnitum + et in V 14 universalis) ve l V 25 argumentatio V 27 argumcntum V silogbc,1 V 32 silogisca V 35 positis] propositionis V

20

25

30

35

II

5

IO

15

20

DE ARGUMENTATIONE

363

lecte, et disposite in modo et in figura; 'per ea que posita sunt . . etc', eoquod conclusio debet esse alia quam aliqua premissarum et premissa debet esse causa conclusionis. Alia est inductio, ut in qua fit processus a partibus suffìcientibus ad eorum universale, ut: 'Socrates currit, Plato currit, et si c de singulis ergo omnis homo currit'. Et dicitur inductio eoquod omnes singulares ducuntur in ipsum universale. Alia est exemplum, ut quando fìt processus ab uno simili aò unum simile, ut: 'isti (inter)juenmt ad aliquod jimum sed UllliS est dampnatus ergo reliquus'. Et dicitur exemplum quasi extra amplum, iclest simile. Alia est entimema, ut quando aliqua propositio subintelligitur in mente, ut: 'omne animai est substantia ergo omnis homo est substantia' ; subintelligitur hec propositio: 'omnis homo est animai'. Et clicitur entimema ab 'en', quocl est in, et 'time', quoò est mens, quasi argumentatio mentalis.

De sillogismo

Sillogismus est oratio in qua quibusclam positis et concessis per ea que posita sunt necesse est aliud evenire. @ibusdam, idest unis, non multiplicibus; positis, id est dispositis in modo et in figura; si c omnes 25 excluduntur fallacie in dictione. Per hoc quocl dicit 'aliud accidit', excluduntur alic fallacie. Sillogismus clicitur a 'sin', quod est con, etc. Figura est debita dispositio terminorum ad similitudincm rennn naturalium sumpta. Modus est debita dispositio propositionum penes 30 qualitatem et quantitatem. Que si t unaqueque, sic patet: st1b pre prima secundaque bis pre, tertia sub bis.

Fonnatio sillogismorum et moòorum, qui modi m qucm reducuntur, (retinetur) per hos versus: 4 indutio V aptibus sufficienter V

13 relicus V

33 silogismorum V

364

INTRODUCTIONES PARISIENSES BARBARA CELARENT

DARli

CELANTES

FAPESMO

DABITIS

FERIO

BARALIPTON

FRISESOMORUM

CESARE CAMBESTRES FESTINO BAROCO DARAPTI FELAPTO

DISAMIS

DATISI

BOCARDO

FERISO.

A representat universalem affirmativam, E universalem negativam, l particularem affirmativam, O particularem negativam, P conversionem per accidens, S simplicem conversionem, M ordinis transmutationem prime propositionis precedentis, R reductionem per impossibile. Omnes alii a quatuor primis reducuntur in hos quatuor: B in B, C in C, D in D, F in f. Que quatuor concludunt directe, idest predicatum prime predicatur in conclusione. Quinque ultimi modi concludunt indirecte, idest predicatum prime subicitur in conclusione. Quartus secunde et quintus tertie reducuntur per impossibile in primum modum prime figure. Reducere per impossibile est quando contradictoria conclusionis assumitur in sillogismo, in quo tamen fit conversio, et quando contradictoria assumptionis fit conclusio. Verbi gratia: 'omnis homo est animai quidam lapis non est animai ergo quidam lapis non est homo' ; sumpta contradictoria conclusionis, hac scilicet: 'omnis lapis est homo' 'omnis homo est animai ergo omnis lapis est ani mal'. Similiter reducere per impossibile est quando contradictoria prime fit conclusio et contradictoria conclusionis fit maior propositio, ut patet in quinto tertie. Verbi gratia: 'quidam homo non est lapis omnis homo est risibile ergo quoddam risibile non est lapis' ; hoc modo: 'o mne risi bile est lapis omnis (homo) est risibile ergo omnis homo est lapis'. Prima figura dicitur que concludit universalem, particularem, affinnativam, negativam; secunda universalem, particularem, negativam; tertia particularem, affirmativam, negativam.

7 p.] per V

16 assumtionis V

34 que] quia V

5

10

15

20

25

30

35

II

365

DE ARGUMENTATIONE

Item. Directa conclusio est quando maior terminus concluditur; indirecta est quando minor predicatur de maiori. Et sciendum quod ille terminus maior est qui predicatur in prima proposi tione; minor est qui subicitur in secunda. 5 Sciendum est quod ex solis particularibus ve! ex solis indefinitis nichil sillogizatur. EXPLICIT. De locis

Locus, ut dicit Tymisteus 1 , est sedes argumenti, idest firmitudo, f. 6Jvb eoquod ministrat vires argumento. Et dicitur locus a quadam similitudine. 10 Sicut enim nos querentes aliquid recurrimus ad locum ubi credimus illud invenire, ita si velimus argumentari, recurrimus ad maximam sive ad differentiam maxime ut inde habundanter argumentemus. Maxima vero est regula communis, ut hec: de quocumque species, et genus. 15 Differentia maxime est habitudo generis ad speciem vel econverso, sive

alterius simplicis principii ad simplex principium. Simplicia principia sunt significata ho rum termino rum: genus, species, differentia, proprium, accidens. Notandum quod loc(or)um alius maxima alius differentia maxime. 20 Locorum maxime differentiarum alius inherens sive intrinsecus, alius discoherens sive extrinsecus, alius medius. Locorum intrinsecorum alius a substantia, alius a concomitantibus substantiam. Locorum a substantia alius a diffinitione si ve cliffinito, alius a descriptione sive descripto, alius a nominis interpretatione sive interpretato. 25 Locus a diffinitione quatuor complectitur regulis si c: 'Socrates est animai rationale mortale; ergo Socrates est homo'. Regula: de quocumque predicatur diffinitio, et diffinitum. Similiter: 'lapis non est animai rationale mortale; ergo non est homo. Regula: a quocumque

removetur diffinitio,

et diffinitum.

30 Similiter: 'animai rationale mortale est; ergo homo est'. Regula:

quodcumque predicatur de diffinitione, et de diffinito. 20 intrinsecus] extrinsecus V 23 difinitione difinito sic saepius V 30 est mortale V 1

Themistius. Videas autem Boethium, De top d!lf. l, col. 1174C 15.

366

INTRODUCTIONES PARISIENSES

Similiter negando. Locus a diffìnito ordine commutato guatuor complecitur regulis ut sic: 'Socrates est homo; ergo est animai rationale mortale. Regula: de quocumque diffinitum, et diffinitio. Alie sequuntur ex premissis. 5 Locus a descriptione quatuor complectitur regulis sic: 'Socrates est animai risi bile gressibile bipes mansuetum natura; ergo est homo'. Regula: de quocumque descriptio, et descriptum. Similiter: 'bos non est animai risi bile gressibile bipes mansuetwn natura; ergo bos non est homo'. Regula: 10 a quocumque removetur descriptio, et descriptum. Similiter: 'animai risi bile . . . . . . etc. est; ergo homo est'. Regula: quodcumque

predicatur

de

descriptione, et de descripto.

Similiter: 'animai risibile . . . . . . etc. non est; ergo homo non est'. Regula: 15 quodcumque removetur a descriptione, et a descripto. Si mi !iter iuxta locum a descripto ordine commutato. Locus a nominis interpretatione guatuor complectitur regulis sic: 'Socrates est amator sapientie; ergo Socrates est philosoplws'. Regula: quodcumque de interpretatione, et de interpretato. 20

Similiter: 'amator sapientie non est stultus; ergo philosophus non est stultus'. Regula: quodcumque de interpretatione, et de interpretato. Negati ve si c: 'Socrates non est amator sapientie; ergo non est philosophus'. Regula: 25 a quocumque

rei

interpretatio,

et interpretatum.

Si mi! iter: 'amator sapientie est virtuosus; ergo philosoplws'. Regula: quodcumque de interpretatione, et de interpretato. 19 philosofus (!) V 2 3 de interpretato et interpretatum V 26 a] de V 27 philosopus ( !) V

24 philosopus ( !) V

II

DE ARGUMENTATIONE

367

Hee regule intelliguntur de interpretatione. Locorum a concomitantibus substantiam alius a toto, alius a parte, alius a causa, alius a generatione, alius a corruptione, alius ab usibus, alius a communiter accidentibus. 5 Locorum a toto alius a toto universali, alius a toto integro, alius a toto in quantitate, alius a toto in modo, alius a toto in loco, alius a toto in tempore. Locus a toto universali, ut ( . . . . . . ) sua pars semper autem clebet fieri destructive. Et clicitur locus a toto universali locus a genere 10 large sumpto. Locus a toto integrali, ut 'domus est; ergo tectum est'. Regula: toto integrali existente existit sua pars integralis. Locus a toto in guantitate ut hic: 'omnis homo currit; ergo aliquis homo currit'. Regula: 15

guoclcumque convenit toti in quantitate, et parti. Locus a toto in modo ut hic: 'non wrrit aliqualiter; ergo non currit'. Regula: guoclcumgue removetur a toto in modo, ab eoclem removetur sua pars.

20

Locus a toto in loco, ut hic: 'Deus est ubique; ergo est hic'. Regula: cuicumque convenit toto in loco et quelibet sua pars. Locus a toto in tempo re sic: 'Deus est semper; ergo est nunc'. Regula:

25

cuicumgue convenit totum in tempore, et guelibet sua pars. Similiter locus a ]Xtrte ( . . . . . . ) alius est enim a parte universali ut hic: 'Socrates currit; ergo Socrates movetur'. Regula: cle quocumque pars univcrsalis, et totum universale.

30

Et dicitur iste locus a specie. Locus ·a parte subiectiva ut hic: 'Socrates currit; ergo Socrates movetur'. Regula: dc guocumque pars universalis, et totum universale. 22 atototo ( !) V

368

INTRODUCTIONES PARISIENSES

Alius a parte subiectiva ut hic: 'Socrates currit; ergo Socrates movetur'. Regula: quodcumque de parte subiectiva, et de toto cuius est pars. Locus a parte integrali, ut hic: 'paries non est; ergo domus non est'. 5 Regula: non existente parte integrali, non existit eius totum. Locus a parte in quantitate, ut 'aliquis homo non currit; ergo omnis homo non currit'. Regula: quodcumgue removetur a parte in quantitate, et a toto. 10 Locus a parte in modo ut hic: 'bene currit; ergo currit aliqualiter'.

f. 62ra

Regula: cuicumque adest pars in modo, et totum. Locus a parte in loco, ut 'Socrates non est hic; ergo non est ubique'. Regula: 15 a quocumque

removetur pars

in

loco,

et totum.

Locus a parte in tempo re, ut 'Socrates non est nunc; ergo non est semper'. Regula: a guocumque removetur pars in tempore, et totum in tempo re. 20 Locus a causa diviclitur. Alius enim est a causa materiali, ut 'iste homo non habet jerrum; ergo non habet arma ferrea'. Regula: cui deest causa materialis, e idem deest materiatum; materia, dico, permanens. Alius a causa formali, ut 'Socrates non habet a las; ergo non potest 25 volare'. Regula: cui deest causa formalis, eidem deest eius effectus. Alius a causa efficiente, ut 'fa ber in eo quod est ejficiens huius cutelli forma m bonus est; ergo cutellus in eo quod est riffectus ab eo bonus est'. Regula: 5 parte J toto V

21 dividitur] dicitur V

II

369

DE ARGUMENTATIONE

cuius effectus bonus est, ipsum quoque bonum est. Alius a causa finali, ut 'victoria huius belli est bona; ergo bellum inquantum tale bonum'. Regula: cuius

finis

bonus

est,

ipsum

quoque

bonum

est.

Locus a generatione, ut 'generatio huius domus est bona, ergo ipsa bona'. Regula: cuius generatio bona est, ipsum quoque bonum est. Alius a corruptione, ut 'corruptio huius hominis est bona; ergo ipse malus. Regula: cuius corruptio est bona, ipsum malum, et econverso. Locus ab usi bus, ut 'equitare inquantllm usus est equi bonum est; ergo equus inquantum habet talem usum bonus est'. Regula: cuius

bonus

est

usus,

ipsum

quoque bonum est .inquantum tale.

Locus a communiter accidenti bus ut: 'terra est compiuta; ergo est madida'. Regula: cui

adest

unum

communiter

accidentium, eidem convenit reliquum.

Lo co rum extrinsecorum alius a n1aiori, ut 'rex non potest expugnare hoc castrum; ergo nec mi/es'. Regula: si id quod magis videtur inesse non inest, nec id quod minus videtur inesse inerit. Locus a minori, ut 'mi/es potest concludere; ergo et rex'. Regula: si id quod minus videtur inesse inerit, et id quocl magis videtur inesse inerit. Locus a simili, ut '(sictlt) risi bi/e est proprium homini, similiter est rudi bi/e proprium asini; sed risi bile est proprium homini; ergo rudi bile est proprium asini'. Regula: de similibus simile iuclicium. 5-6 ipsum bonum V 8 ipsum malum V 10 ipsum + quoque V econverso inquantum tale V 18 relicum sic saepius V 29 iuditium V

+

370

INTRODUCTIONES PARISIENSES

Locus a proportione ut: 'sicut se habet rector in navi, ita se habet rector in civitate; sed in navi eligendus est arte, non sorte; ergo in civitate similiter'. Regula: de similibus proportionibus simile iudicium. Locus a transumptione, ut 'Marcus currit; ergo Tullius wrrit'. 5 Regula: a voce transumpta ad vocem transumptivam tenetur. Locorum ab oppositis alius ab oppositis inmediate contrarie, ut 'Socrates est a/bus; ergo non est niger'. Regula: si alicui inest unum contrarie oppositorum, 10 ab eoùem removetur reliquum. Alius a contrariis inmediatis, si c: 'Socrates non est sa nus; ergo Socrates est eger'. Regula: a quocumque removetur unum inmediate oppositorum contrarie, (et) reliquum. 15 Alius a privatione oppositis, ut 'Socrates est cews; ergo non est videns'. Regula: cui adest unum privatione oppositorum, ab ilio removetur aliuù respectu eiusdem. Alius a relatione oppositis, ut 'Socrates est pater Platonis; ergo non 20 est filius mus'. Regula: si alicui adest unum relatione oppositorum ab ilio removetur aliuù respectu eiusdem. Alius a contradictorie oppositis, sic ex affirmatione et negatione, ut 'te sedere est verum; ergo te non sedere est jalsum'. Regula: 25 SI

unum

contradictorie

oppositum est verum, reliquum est falsum.

Alius ab auctoriate, ut: 'Aristati/es di xi t hoc; et inquantum sa p i enter hoc est ve rum'. Regula : sapienti credendum est. 4 iuditium V

l 5 (et) i lacuna in V

30

III

371

SUPPOSITIONE

Alius a pari. Et locus a pari continet sub se quosdam locos extrinsecos, locus a simili quosdam locos intrinsecos. Locorum medio rum alius a casi bus, ut 'qui iuste regi t bene regi t; ergo quod iustum est bonum est'. Regula: 5

si casus predicatur de casu, et sumptum de sumpto. Casus est adverbium quod intelligitur ut 'bene' a 'bono' et 'iuste' a 'iusto'. Alius a coniugatis, ut 'album (est); ergo albedo est'. Regula: coniugatorum eadem est ratio.

10

Coniugata sunt unum adiectivum et suum substantivum. Alius a divisione, ut 'Socrates currit vel Plato currit; non Socrates; ergo Plato'. Regula: oppositorum

in

III

divisione

cui

deest

unum, adest reliquum.

DE SUPPOSITIONE

Suppositio est quedam proprietas que inest dictioni ex eo quod substantive sive existenter signifì.cat, ut (dictio) substantiva. Copulatio est quedam proprietas que inest dictioni ex eo quod adiective, sive adiacenter, signifì.cat, ut dictio adiectiva. Signifì.catio sive signifì.catus est illud quod principaliter datur 20 intelligi per terminum. Consignifì.catio est illud quod secundario datur intelligi per terminum, ut genus, numerus, tempus, persona, et huiusmodi alia. Appellatio, ut sole t dici, est presentialis convenientia alicuius cum aliquo; vel: quedam proprietas que inest termino ex eo quod pro 25 presenti signifì.cat, ut sole t dici. Ut hoc nomen 'Antichristus' non appella t Antichristum, immo subponit et signifì.cat. Et ita suppositio pluribus convenit. Sed utrum hoc sit verum, in disputatione apparebit. 15

Cum igitur omne verbum de presenti ve! de preterito ve! de 30 futuro sit et, ut dicit Aristotiles, terminus est pars orationis subicibilis f. 62rb

ve! predicabilis, de suppositionibus et appellationibus sex dantur regule, 12 cui . . . . . . relicum + di visione V 31 sexJ III (/oca VI ut vidctur) V 25 apellat sic sacpius V

9 sustanti vum V

2 3 apellatio si c saepius V

372

INTRODUCTIONES PARISIENSES

due de presenti et due de preterito et due de futuro, propter subiectum et predicatum, hec scilicet: terminus communis subponens verbo de presenti et pure de presenti in pura affirmativa locutione solum subponit pro presentibus. 5 'pure de presenti' dici tur propter hui usmod i : 'solet', 'potest', 'contingit', 'fit', 'laudatur', 'est opinabilis pulcher flos'.

Terminus communis non habens tria appellata eque subponit pro ente sicut pro non ente, ut existentibus duo bus hominibus hec est falsa: 'omnis homo est', hec est vera: 'aliquis homo non est'.

10

Terminus communis subponens verbo de preterito eque subponit pro presentibus et pro preteritis, ut 'omnis homo ji1it'. Item. Terminus communis positus ex parte subiecti 15 eque subponit (pro presentibus et pro preteritis), ut 'album' videbatur a te', his enim est sensus: id quod modo est album ve! id quod fuit. si sit positus ex parte predicati, solummodo subponit pro preteritis, sed non valet a subiecto ad 20 preteritum. similiter si subponat verbo de preterito, eque subponit pro presentibus et pro futuris; si autem predicat, pro futuris solum.

ltem. Quidam terminorum finitus, ut 'homo', infinitus, ut 'non- 25 homo'.

Item. Quidam terminorum substantivus, ut substantiva, quidam adiectivus, ut adiectiva. Similiter quiclam simplex, ut 'homo', quidam compositus, ut 'homo al bus'. 30 Item. Quidam singularis, ut 'Socrates', quidam discretus, ut 'iste'. 6 propter] pro V

17 (album) V (sensus) V

25 sqq. quidem sic saepius V

III

DE SUPPOSITIONE

373

Et dicitur singulare, quasi si ne ulla alia re; discretllm dicitur quasi non-divisum. Quidam communis sive universalis sive appellativus. Communis dicitur unum conveniens pluribus; universale est _9.t in~multa-versale 1 ; appellatil'Um est possibile ad multa, ut 'homo' et 'animai', que a c tu si c su n t posita, ut 5 jenix in intellectu, ut dicit Avicenna, sol, luna; deus vero secundum gentiles communis, apud nos singularis, nisi similitudine loquamur.

Et ita subpositionum quedam singularis, quedam communis. Item. Suppositionum quedam mobilis, quedam immobilis, ut 'animai' cum dicitur: 'omnis homo est animai'. Item. Subpositionum quedam 10 simplex, ut 'homo' cum clicitur: 'homo est species'; quedam particularis, ut cum dicitur: 'homo currit'. Item. Quedam determinata per aliquod signum, ut 'aliquis homo', quedam indeterminata aliquo signo, ut 'homo'. Item. Quiclam terminorum pure substantivus, ut 'lignum', 'lapis', quidam pure adiectivus, ut 'al bus', quidam nec si c nec si c, n i si quodam15 modo, ut 'omnis', 'nullus'; quidam sic et sic, ut omnia nomina accidentalia copulant accidentia circa supposita 2 •

3 sqq. apellativum V

4 et] est l'

6locamur l'

13 sustantivum V

14 adiectivum V

Conferas Magistri Guillelmi de Shyreswode lntroductioncs in logicam, p. 466-8 ed. Grabmann. 2 Sequitur in nostro codice tractatus fallaciarum (62rb-vb). 1

IX

LOGICA "UT DICIT"

ARGUMENTUM

DE INTROD UCTI O N I B LI S

379

Il

DE PREDICAMENTIS

386

III

DE UNIVERSALIBUS

387

IV

DE PROPOSITIONIBUS

389

v

DE SILLOGISMIS

394-

VI

DE LO CIS

4-01

VII

DE SUPPOSITIONE

4-08

SIGLA

L

codex Londinensis (Mus.Britt.Reg. 8 A VI) saec. XIII manus quae correxit L manus quae scripsit in margine codicis L scripsi expunxi(t)

<

)

supplevi (t) usque ad

< ...... )

lacunam esse censeo

+

ad di t

(

)

omittit

(?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

LOGICA:

l

DE

UT DICIT

INTRODUCTIONIBUS

Ut dicit Tullius, ars est collectio multorum prinCiptorum, sive f. 57r preceptorum, ad unum finem tendentium. Et sunt idem in subiecto principium, preceptum, dignitas, regula, maxima; differunt tamen 5 ratione. Dicitur enim principium quia primum est in arte; preceptum quia precipit agere sic et sic, dignitas quia dignius est in arte, regula quia regit artificem, maxima quia maximam continet (potestatem), licet parvum sit in quantitate.

Dividitur autem ars in trivium et in guadrivium. Et dividitur in 10 trivium, idest in tres vias, iclest in tres scientias, scilicet gramaticam,

dialeticam, retoricam. Quaclrivium quasi quatuor vie, idest scientie tendentes in unum, scilicet geometria, astronomia, arithmetica, musica. Sed cum de clialetica solum intendimus sive de logica, primum videndum est quid sit dialetica et ad quicl est et quomodo differt a logica. 15 Est autem dialetica ars discernendi verum a falso; ad illud idem est logica. Et, ut Augustino 1 placet, clialetica est ars artium, scientia scientiarum, que sola novit scire, sola scit scientes recidere, ex qua omnis, sine qua nulla scientia perfecte scitur.

Dicitur dialetica a 'dia', quocl est duo, et 'logos' sermo ve! 'lexis' 20 ratio, quasi dualis senno, quia vertitur inter duo, scilicet opponentem et

responclentem. Differt autem clialetica a logica sicut pars a suo toto proprie loquendo; communiter tamen loguendo idem sunt, et sic utimur ea. Sed quoniam in unaquaque scientia est quidclam primum et 25 indivisibile acl quod resolvuntur omnia que sunt in illa scientia, sic oportet esse in logica. Talis autem est terminus. Unde sicut in gramatica 3 tendentium: scilicet ad viam veritatis Lm. cia, sire etc. 22 communiterl quare L 1

De ordine Il, 13, 38.

12 unam L arsimeca ( !) L

16 sqq. cien-

380

LOGICA "UT DICIT"

non resolvit ulterius quam ad literam, sic dialeticus non resolvit ulterius quam ad terminum. Sed cum omnis sillogismus constat ex propositionibus et omnis propositio ex terminis, non ulterius clividitur clialetica, et a termino incipiendum est. Sed ad cognitionem termini oportet scire quid sit vox - omnis enim terminus est vox et similiter omnis vox est sonus, ergo a sono tamquam a principio inchoandum est, non propter sillogismum; sed proptcr termini cognitionem. Item. Est autem sonus quidquid ab aure auclitur. Sonorum alius vox, alius non-vox. Sonus vox est quidquicl ab ore animali(s) profertur per arterias. Sonus non-vox, ut fragor arborum, collisio lapiclum, et huiusmocli. Sonorum vocum alia significativa, alia non-significativa. Vox significativa est que aliquid significat, ut 'homo', 'animai'. Vox non-significativa est que nichil significat, ut 'buba', 'plcxtrix'. Vocum significativarum alia significat ad placitum, alia naturaliter. Vox significativa ad placitum est illa que ex humana inpositione ponitur acl significandum aliquid, ut 'homo', 'animai'. Vox significativa naturaliter est illa que aliquicl significat ex natura sine aliqua inpositione, ut latratus canum, gemitus infirmorum, et huiusmodi. Vocum significativarum acl placitum quedam ita significant quod nulla pars eius per se significat, ut terminus et clictio ve! sermo incomplexus, que idem sunt. Vox significativa ad placitum (cuius) partes per se separate designant, clicitur oratio. Et est oratio congrua dictionum ordinatio. De qua postea dicendum est. Dicto ergo de hiis queclam propter cognitionem termini, dicendum est modo de termino. Est autem terminus in quem resolvitur propositio, hocest in preclicatum et subiectum. Et dicitur subiectum in logica id quod dicitur mppositum in gramatica, scilicet ( quod) construitur cum verbo ex parte ante ex vi persone. Predicatum est id quod in gramatica dicitur appositum, scilicct quod construitur cum verbo ex parte post ex vi copule. Terminorum alii significant cum tempore, alii sine tempore. Cum tempo re ut verba; sine tempo re ut nomina. Item. Terminus significans sine tempo re alius finitus, alius infinitus; finitus ut (cum) ponitur aliqua d ictio sin e ha c nega tione 'non', ut 'homo' ; infinitus est quando ponitur hec dictio cum negatione 'non', ut 'non-homo'. Nomen vero aliud rectum, aliucl obliquum; rectum, ut nominativus casus, obliquum, ut al ii casus. Et sciendum est quod proprie loquenclo nomen infinitum in 4 et a] ibi L 6 inquoandum L Il (non significativa) Le 18 infìnnorum] coli. aliis 18 ad placidum ( !) sic saepius L 33 hac negacione + ve! Summulis infernorum ( !) L doco ( !) superscr. L 34 eu m negacione] ve! negacio L (ut non) Le

5

10

15

20

25

30

35

I

DE INTRODLICTIONIBUS

381

logica non dicitur nomen, nec obliqui casus [nec dicuntur casus secl casus verborum]. Communiter tamen loquendo omnia dicuntur nomina, scilicet infinita, finita, recta, obliqua.

Nomen vero sic describitur: nomen est vox significativa ad 5 placitum sine tempore cuius nulla pars separata per se significat finita

recta. Et intelligendum est quod quelibet pars posita in hac cliffinitione debet poni ad differentiam alicuius preter primam, que dicitur loco generis. 'Vox' ponitur loco generis; 'significativa' ponitur ad differentiam vocis non significantis; 'ad piaci tu m' ponitur ad differentiam vo cis 10 significantis naturaliter; 'sine tempore' ponitur ad differentiam verbi significantis eu m tempo re; 'cuius nulla pars separata per se sign!ficat' ponitur ad differentiam orationis, cuius partes separate per se significant; 'finita' ponitur ad clifferentiam nominis infiniti; 'recta' ponitur ad differentiam nominis obliqui.

Sequitur de verbo. Verborum quoddam fìnitum, quoddam infinitum; finitum ut 'lego', infinitum ut 'negligo'. Verborum finito rum aliud simplex verbum, aliud obliquum ve! casus verbi. Verbum simplex idem (est) quod verbum rectum, ut verba presentis temporis. Obliquum ut verba aliorum temporum. 20 Et scienclum est quod verba infinita nec verba al io rum tempo rum proprie loquendo in logica non dicuntur verba, sed casus verborum, communiter tamen loquendo verba finita et infinita, recta et obliqua dicuntur verba. Verbum vero sic discribitur: verbum est vox signifìcativa ad 25 placitum cum tempore cuius nulla pars separata aliquid per se significat finita recta. Hec diffìnitio exponitur sicut prior preter tres ultimas particulas. Quarum particula 'cum tempore' ponitur ad differentiam nominis significantis sine tempo re; 'jìnita' ponitur ad differentiam verbi infiniti, 'recta' ponitur (ad differentiam) \'erbi obliqui. 15

30

Sequitur de oratione. Et est oratio vox significativa acl placitum cuius partes separate significant finita recta. Et hec diffìnitio exponitur sicut priores de nomine et verbo, sed lwc particula 'cuius partes separate l (nec) Le

15 (verbo) U

24 adj aut ( !) L

32 dej ex L

382

f. 57v

LOGICA "UT DICIT"

per se sign!ficant' ponitur ad differentiam nominis et verbi, cuius partes nichil significant separate. Orationum vero alia perfecta, (alia) inperfecta. (Perfecta) que constat j ex nomine et verbo. lnperfecta in qua deficiunt nomen et verbum. Item. Orationum perfectarum alia indicativa, que fit per verbum indicativi modi, ut 'SoCI·ates currit'; inperativa que fit per verbum imperativi modi, ut 'jàc i.qnem'; et sic de singulis. Et scienclum quod sola indicativa oratio est propositio, quia ex virtute ipsius indica t ve rum ve! falsum. Et est propositio oratio verum falsumve significans. Item. Propositionum alia categorica, alia ypotetica. Et dicitur ypotetica ab 'ypos', quocl est sub, et 'tesis' positio, quasi supposita positio ve! locutio, hocest quando una propositio supponitur alii. Secl talis potest esse copulativa, scilicet quando due propositiones coniunguntur per coniunctionem copulativam, ut 'Socrates currit' (et) Plato disputat'. Et potest esse disiunct[iv]a, hocest quando due propositiones coniunguntur per coniunctionem disiunctivam, ut 'Socrates currit aut Plato disputat'. Ve! potest esse conditionalis, hocest quando due propositiones coniunguntur per coniunctionenl talen1, sed non per quan1libet sed per unan1, scilicet 'si', ut 'si Socrates currit, Socrates moveri potest'. Po test al iter dici ypotetica ut ab 'ypotesi', quod est conditio, et sic solomoclo conditionalis est ypotetica. Quidam vero dicunt quod quinque sunt species ypotetice propositionis, scilicet tres predicte, et quando due propositiones coniunguntur per adverbium locale, ut 'Socrates currit ubi Plato disputat', vel per adverbium temporale, ut 'Socrates currit quando Plato disputat'. Sunt tamen iste due categorice.

5

10

15

20

25

Categorica propositio est illa que constat ex simplici subiecto et simplici predicato et copula. Sed copula quandoque ponitur implicite, quandoque explicite 1 ; explicite quando ponitur per verbum substanti- 30 vum, ut 'homo est al bus;' implicite, quando ponitur per verbum adiectivum, ut 'Socrates wrrit'. 7 ingnem (!) L 9 indicat . . . . . . verum] incativam qua m intentio est ve rum L l O ve rum falsumve] ve rum pu ( !) L Il sqq. ypoca ve/ ypota persaepe L 14 proposicionis L 15 utJ ve! L 15 sqq. So ( = Socrates) L 17 aut] et L 20 moveriJ nonere ( !) L 26 tamen] enim L 29 implicite] simplicitate L 30 explicite] ex simplicitate l. explicite] ex simplicitate /. sustentivum /. 31 implicite] in simplicitate L ' Conferas Introd. paris., p. 359•2-14.

l

DE INTRODUCTION!BUS

383

Vel: categorica est i Ila que non ha be t partem sui in vi m propositionis retenta. Retenta dico quia licet hec vox 'homo currit' est pars huius propositionis 'omnis homo currit', non tamen tenetur in vi propositionis. Item. Propositionum alia universalis, alia particularis, alia 5 indefinita, alia singularis. Sed antequam sciatur que sit universalis, scitur quid sit signum, quia per signum fit propositio universalis. Signorum vero quedam sunt universalia, quedam particularia. Universalia (ut) 'omnis', 'nullus', 'uterque', 'neuter'. Particularia, ut 'quidam', 'aliquis', 'alter' et 'non-nullus'. Similiter oportet scire quicl sit 10 terminus. Terminorum quidam universales, quidam singulares. Universales in logica dicuntur tamquam communes in gramatica. Est ergo propositio universalis in qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, ut 'omnis homo currit'. Particularis est illa in qua subicitur similiter communis signo particulari determinatus, [5 ut 'aliquis homo currit'. Indefinita illa est in qua subicitur terminus communis nullo signo determinatus, ut 'homo currit'. Singularis est iIla in qua subicitur terminus discretus, hocest nomen proprium, ut 'Socrates currit', ve l in qua subicitur pronomen demonstrativam, ut 'ilie homo . '. curnt 20 Item. Propositionum alia affirmativa, alia negativa. Affirmativa est illa in qua predicatum assignatur inesse subiecto, ut 'Socrates est a/bus'. Negativa est illa in qua predicatum negatur de subiecto, ut 'Socrates non est a/bus'. Et sciendum quod non est negativa nisi negatio caclat super copulam. 25 Et si queratur: 'que si t i sta propositio ?', dicendum est: categorica velypotetica. Item. Si queratur: 'qualis?', dicenclum est negativa ve! ajfirmativa; si queratur 'quanta?', dicendum est universalis, particularis, ind~finita ve! singularis: Unde versus: 30

que? ca ve/ y; qualis? ne vel aJI u quanta par in sin.

Item. Propositionum categoricarum quedam participant aliquo termino, quedam nullo; nullo, ut 'Bnmellus est asinus', 'homo est risibilis'; aliquo, ut 'homo est animai', 'homo est rationalis'. Item. Propositionum participantium utroque termino quedam sunt (contrarie, queclam sub)35 contrarie, quedam contradictorie, quedam subalterne. Contrarie, ut l catega si c persaepe L l-2 in vi m propositionis nominis recenseat ( ?) L 5 indiffìnita L sciaturj subiatur L 7 singarum (!) L l 3 singno (!) si c semper L l 7 nome n l enim L So1·tes L 21 Sor L 22 Sor L 32 prius nullo] nulla L 32 brunellus] homo L

384

LOGICA "UT DICIT"

universalis affirmativa et universalis negativa de eodem subiecto et predicato, ut 'omnis homo est animai' - 'mdlus homo est animai'. Subcontrarie, ut particularis affirmativa et particularis negativa de eoclem subiecto et eodem predicato, ut 'quidam homo est animai' - 'quidam homo non est animai'. Contradictorie, ut universalis affirmativa et particularis 5 negativa de eodem subiecto et predicato, ut 'omnis homo est animai' _ 'quidam homo non est animai'. Ambe possunt esse in(de)fìnite, ut 'homo est animai', 'homo non est animai'; et universalis negativa et particularis affìrmativa, ut 'nullus homo est animai' - 'quidam homo est animai'. Subalterne, ut universalis affìrmativa et particularis affìrmativa, ve! econverso, 10 de eodem subiecto et predicato, ut 'omnis homo est animai' - 'quidam homo est animai', ve! econverso. Quod patebit per figuram subscriptam: 'nul!us homo est anima\'

g> ~

c;

m

:0

z

m

'guidam homo est an1ma1'

guidam homo non est animai'

Lex contrariarum talis est quod si una pars sit vera, reliqua erit falsa, sed non econverso. Possunt enim ambe simul esse false in contingenti materia, - ut 'omnis homo currit' - , numquam simul vere. Lex contradictoriarum talis est quod si una pars sit vera, reliqua erit falsa, et econverso. Numquam enim possunt simul esse vere, neque simul false. Lex subcontrariarum talis est quod si una est falsa, reliqua erit vera; et non econverso; ambe enim possunt simul esse vere in contingenti materia, numquam simul false. Lex subalternarum talis est quod si universalis est vera, particularis erit vera, sed non econverso. Possunt enim simul esse vere et false. Item. Propositionum triplex est materia, scilicet de contigenti, de naturali, de remota. De naturali materia est illa, quando ita est in re prout significatur per orationem et al iter non potest esse, ut 'Dws est'. De contingenti materia est il la propositio in qua ita est in re prout signifìcatur per orationem et aliter potest esse, ut 'homo est a/bus'. De remota materia est illa propositio que nullo modo potest esse in re prout signi5 non est] est non L quontradictorie L 8 animalis L 15 quontrariarum L naturali] nota sic scmper L est illa materia L 28 significatur] singnat(!) L

27 sqq.

15

20

25

30

l

DE INTRODUCTIONIBUS

385

fìcatur per orationem, ut 'homo est asi nus'. Et hec divisio est eadem cum hac: item: propositionum alia necessaria, alia contingens, alia inpossibilis. Et sciendum est quod propositio et enuntiatio et conclusio idem 5 sunt in subiecto, differunt tamen ratione. Dicitur enim propositio quod proponit ad probandum aliud, concfusio quod probatur per aliud, enuntiatio vero dicitur absolute in se varians suas res, scilicet dicens predicatum inesse subiecto et non inesse. Differt autem enuntiatio ab enuntiabili: enuntiatio est indicativa oratio, enuntiabile est infìnitiva oratio. Unde 10 ex omni enuntiatione potest proferri enuntiabile, mutato indicativo modo in infìnitivum et nominativo casu in accusativum. Ut 'Socrates est aibus', hec est enuntiatio; 'Socratem esse album', hoc est enuntiabile.

15

20

25

30

35

(S)equitur de conversione proposJtJOnum. Et est conversio formatio unius propositionis in aliam eisdem terminis existentibus utrobique. Conversio est duplex, scilicct in terminis et in qualitatibus. Sed de tali conversione in moclalibus dicetur, quia sola propositio de contingenti ad utrumlibet sic convertitur. Conversio in terminis triplex, scilicet simpliciter, per accidens, per contrapositionem. Convcrsio simplex est quando dc predicato fìt subicctum et econverso, manente eadem qualitate et quantitate propositionum. Et sic convertitur universalis negativa et particularis affìrmativa. Ut 'nullus homo est lapis; e1"80 nullus lapis est homo'; 'quidam homo est animai; ergo quoddam animai est homo'. Conversio per accidens est quando de subiecto fìt predicatum et econverso, manente qualitate et mutata quantitate propositionis. Et sic convertitur universalis affìrmativa. Ut 'omnis homo est animai; ergo quoddam animai est homo'. Conversio per contrapositionem est quando de subiecto fìt predicatum et econverso, manente eadem qualitate et quantitate, sed termini finiti sumuntur pro terminis infìnitis. Et sic convertitur universalis affìrmativa et particularis negativa. Ut 'omnis homo est animai; ergo omne non-animai est non-homo' ; 'quidam homo 11011 est animai; ergo quoddam non-animai non est non-homo'. Particularis affìrmativa non convertitur, quia conversio eius non est congrua. Omnes autem hee conversiones possunt sciri per hos versus: 12 enunciabile 14 eiusdem L

+

inter d d dico vobis alia manm L 13 convercione L l 8 triple x in terminis L 33 affinnativa] negativa L

convercio L

386

LOGICA "UT DICIT"

simpliciterjeci convertitur aut per acci per contra cato; si c est conversi o tota. Et scienclum est quia a signifìcat universalcm affirmativam, e universalem negativam, i particularem affìrmativam, o particularem negativam.

(S)equitur de equipollentiis propositJOnum. Et notandum quocl 5 negatio preposita alicui termino facit ipsum signum equipollere suo contradictorio. Ut 'non omnis homo est animai' equipollet ei quocl est: 'aliquis non'. Negati o vero postposita signo facit ipsum si gnu m equipollere suo contrario. Ut 'omnis non' equipollet ci quod est 'mdlus', et 'millus non' equipollet ei quod est 'omnis'. Negatio vero preposita et postposita signo IO equipollet suo subcontrario. Ut 'non omnis non' equipollet e i quocl est 'aliquis', et 'non aliquis non' equipollet ei quod est 'omnis'. Similiter 'non nullus non' equipollet ei quocl est 'aliquis' et 'non aliquis non non' equipollet ci quocl est 'mdlliS'. Quod patct per vcrsum: p re contradici , post contra 2 , p re postque su ba Iter 3.

II

f. 5Sv

15

DE PREDICAMENTIS

(U)t dicit4 Aristotiles, singulum incomplexorum hoc est dictum: omnis d ictio - aut signifìcat substantiam aut qualitatem aut quantitatem aut relationem aut agere aut patì aut ubi aut quando aut positionem aut habitum. 20 Est autcm substantia ut animai, li9num ve! lapis. Qualitas est, ut album ve! ni9rum. Quantitas, ut biwbitum, triwbitum. Relatio, ut dominus, servus. Agere, ut secaJ·e, urere. Pati, ut secari, uri. Ubi, ut hic, illic. Quando, (ut) hodie vel heri. Positio, ut situs, quod idem est quod sedere. Habitus, ut armatus, calciatus. 25 Et dicitur quod tot sunt predicamenta et non plura. Cum autem queratur: 'que est?', respondendum est per substantiam, aut 'quale?', per qualitatem, aut 'quantum ?', per qualitatem, aut 'cuius ?', respondendum est per relationem- ut 'cuius est servus?'; 'domini' -;aut 'quid a[Jit?', 'secat', 'quid patitur?', 'secatur', 'ubi est?', 'hic est ve! istic', aut 'quando?' 30 l aut! aG (?) L curatur L

6 sqq. singnum L

17 singgulum L

21 lingnum L

27 queratur]

2 = contrariatur. I = contradicit. 3 = subaltcrnantur. Videas lntroductioncs Guillelmi de Shyreswode, p. 39ZJ-Z4 ed. Grabmann. 4 Categ. 4, l b25-27.

II

DE PREDICAMENTIS

387

ut 'hodie' ve! 'heri', aut 'quomodo habet ?', 'calciatus', 'indutus', 'armatus', aut 'quomodo sit dispositus?', 'stat' ve! 'sedet'. In veritate mentiuntur. Non enim dici t Aristotiles: quare tot su n t et non plura sunt. Mentiuntur cum dicunt: "quesito 'qui d est?' 5 respondendum est per substantiam ". Hec autem est falsa, n isi ali qua si t substantia. Po test enim querere de colore 'qui d est?' et qui d dominus, quid servus, et (sic) de ceteris. Sed cum queratur de aliqua substantia 'qui d est?', dicendum est: substantia. Ut 'qui d est homo?' 'animai'; 'quid animai?', 'substantia'; est enim anima! substantia. Similiter de IO qualitate respondenclum est per qualitatem. Ut 'quid est albedo?', 'color', 'quid color?', 'qualitas'. Similiter in quantitate et in aliis.

III

15

20

25

30

DE

UNIVERSALIBUS

Ut cliciti Aristotiles, universale est quod preclicatur de pluribus. Sed hoc est aliquanclo actu, aliquando potentia, aliquanclo intellectu. Actu ut homo predicatur de me et de te et de pluribus predicatur; potentia, ut jènix predicatur de pluribus, sed numquam actu, eoquod plura individua non sunt actu; et intellectu, ut chimera, quod tale animai numquam fuit. Potest tamen intelligi quod talia animalia sunt et quod chimera predicatur de illis et illa solummodo predicatur de illis intellectu. Sunt autem universalia ut genus, species, differentia, proprium et accidens. Est autem genus quod predicatur de pluribus d!lferentibus specie in eo quod quid est. Ut de homine et de asino preclicatur animai. Sed in hac diffìnitione, sicut in qualibet alia, quelibet particula ponitur ad differentiam alicuius. Ut hec parti c ula 'predicatur' ponitur loco generis; 'de pluribm' ponitur acl clifferentiam individuorum, que de uno solo predicantur; 'd!lferentibus specie' ponitur ad differentiam specie i, que predicatur de pluribus differentibus numero, et etiam ad differentiam proprii, quocl predicatur de una sola specie; 'in eo quod qui d est' ponitur ad clifferentiam differentie et accidentis, quod predicatur in eo quod quale. Species est quod predicatur de pluribus d!lferentibus numero in eo quod quid est, ut homo predicatur de Socrate et Platone. Hec diffìnitio exponitur sicut p rio r. Sed hec parti c ula 'de pluribus d!fJèrentibus numero' ponitur acl clifferentiam generis. Et sciendum est quod predicari in quid est predicari essentialiter, hoc(est): quando predicatum dicit totam substantiam subiecti. Et ita Il similiter] scguitur L 1

Dc interpr. 7, 17a39-40.

23 guelibet particula] particula guelibet pars L

31 Sorte L

388

LOGICA "UT DICIT"

predicatur species de individuo, ut 'Socrates est homo', vel predicatur genus de specie, ut 'homo est animai'. Et predicare accidentaliter est quando predicatum non dici t essentiam subiecti, ut 'homo est al bus'. Individuum est quod predicatur de hoc uno solo et quod consistit (ex) exceptivis proprietatibus, ut dicit commentator supra Porfirium1 , scilicet patria, parentela, forma, figura, locus et tempus, propria clenominatio; et iste proprietates reperiuntur in individuo. Et intelligendum est quod in omnibus non sunt iste proprietates, sed solummodo in illis que'" sunt in predicamento substantie. Et est predicatio coordinatio predicabilium. Et est predicabile idem quod universale. Et dicuntur predicamenta- de qui bus iam dictum - que non sunt nisi decem generum coordinationes et specierum, ut in predicamento substantie ordinantur substantia sub substantia, corpus f. 59r sub c01·pore, corpus animatum l sub c01·pore animato, animai sub animali, animai rationale sub animali rationali, homo sub homine vel sub individuo, ut Socrates et Plato. Et sciendum quocl illa genera que sunt prima et suprema in istis coordinationibus, vocantur genera generalissima, hocest non habentia alia genera supra se. Unde il la decem (ita) sunt (genera) quod nullomodo species. Que sunt sub omnibus generalibus in unoquoque predicamento, vocantur species specialissime, hocest species non habentes alias species sub se. Unde tales ita sunt species quod nullo modo genera. Et illa vero que sunt inter genera generalissima et species specialissimas, vocantur genera subalterna, eoquod unumquodque potest esse species et genus, sed non econverso, secundum diversas comparationes, ut corpus est species substantie, genus est [species] corporis animati, corpus animatum est (species) corporis, genus autem animalis rationalis, et animai rationale est species animalis, genus vero hominis; homo vero (species est) animalis rationalis, non autem est genus ad illum et ad istum, secl solummodo est species illius. Et sicut in predicamento substantie, simile erit in ceteris. Differentia est quod predicatllr de pluribus d!Jferentibus numero in eo quod quale, ut rationale de homine. Hec diffinitio exponitur sicut prior. Sed hec particula 'in eo quod quale' ponitur ad differentiam specie i et generis, quod predicatur in eo quod quid est. l dc individuo] individui L ut] vcl L Sortes L 7 intelligendum L 18 abentia /. 2 3 genera et generalissima l. 16 So L 17 supprcma /_ 29-30 solomodo L 1

Conferas Boethium, /n Porph. lsaa. Il, 234'4sqq. cd. Brandt.

8 isstc L

5

10

15

20

25

30

35

III

DE UNIVERSALIBUS

389

Proprium autem quatuor modis dicitur: aut quad canvenit amni [homini] et non soli, ut hominem esse bipedem, aut soli et non amni, ut hominem esse medicum, aut soli et amni sed non semper, ut hominem canescere in senectute, aut soli et amni et semper, ut risibile - licet non semper rideat, tamen 5 aptus natus est ad ridendum. Accidens est quod adest et abest preter subiecti carmptionem, ut subiecto permanente adest illi albedo et abest ab eo. Accidens autem est quod conti(n)git alicui inesse et non inesse semper in subiecto subsistens, ut albedo convenit inesse Socrati vel non inesse, sed tamen (in) 10 aliqua substantia est. genus genera!issrmum

15

IV

OE

PROPOSITIONIBUS

Ut diciti Aristotiles, propositio est oratio enuntiativa alicuius de aliquo vel alicuius ab aliquo, hocest propositio negativa vel affirmativa. 20 Propositionum alia modalis, alia de inesse. Modalis est illa in qua predicatum assignatur inesse subiecto ve! non inesse cum aliquo istorum quatuor modorum, scilicet 'necessarium', 'possibile', 'cantingens', 'inpossibile', ve! eu m aliquo adverbio descendente ab aliquo istorum 2 prius soli[ solo L

4 redeat L

9 Sorti L

1 De interpr. 6, 17 a 25-26; conferas Boethium, In Periherm, Il, p. 1221-2.

390

LOGICA "UT DICIT"

quatuor modo rum, ut 'necessario', 'possibiliter', 'contingenter', 'inpossibiliter'. Et notandum quod omnis in qua ponitur aliquis istorum, non est modalis, ut solet dici, sed in qua aliquis istorum precedit copulam ve! f. 59v compositionem. Unde hec est modalis: 'possibile est Socratem wrrere', l hec 5 tamen non: 'Socratem currere est possibile', quia in proposi tione modali modus nec subicitur ve! predicatur, sed determinat compositionem. Sed queritur statim quare huius(modi) faciunt propositiones modales magis quam alia adverbia et alia nomina. Dicunt quidam quod alia adverbia et alia nomina determinant verba gratia rei verbi, ista vero 10 gratia compositionis. Dicunt quiclam quocl modi predicantur. Secl hoc falsum est. De inesse est illa in qua predicatum assignatur inesse subiecto ve! non inesse sine aliquo istorum modorum. Quoniam autem unumquoclque istorum multipliciter dicitur, 15 videnclum est omnes significationes cuiuslibet, ut sciamus in qua significatione fuerint, prout intendimus de illis. Dicitur autem 'necessarium' modis duobus. Primo absolute aut respective. (Respective), ut te sedere dum w sedes. Absolute aut per se aut per accidens. Per se, quod non potest nec poterit esse nec potuit esse 20 falsum, ut 'Deus est'. Per acciclens, quocl non potest nec potuit esse falsum, poteri t tamen; et tale est verum de futuro, ut Antichristum jòre; - ve! quocl non potest nec poteri t esse falsum, potuit tamen; et tale de preterito est verum, ut Cesarem juisse. Eisdem modis dicitur 'inpossibile' aut absolute aut in comparatio- 25 ne. In comparatione ut 'te non sedere dum sedes est inpossibile'. Absolute aut per se aut per accidens. Per se est id quod non potest nec potuit nec poteri t esse ve rum, ut 'Deus non est'. Per accidens quod non potest nec poteri t esse verum, potuit tamen; - et tale est falsum de futuro, ut 'Cesar eri t' - ; ve! quod non potest ne c potuit, poteri t tamen; et tale 30 est falsum de preterito, ut 'Antichristus juit'. Al iter clicitur 'necessarium' id quod inevitabile, ut 'necesse est hominem mori'. Et est idem quod utile, ut 'necessarium est hominem servire Dea'. Secl iste significationes non pertinent acl rem. Contingens est autem uno modo genus ad omne quocl est preter- 35 quam inpossibile. Dividitur autem contingens sic: aliud necessarium, aliud non necessarium; necessarium, ut 'Deus est'; contingens non3 quo L

4 qua[ aliqua L 5 Sortem L 32 quod + [predicatur(LC

sic pcrsaepe L

6 Sortem L

8 queratur L

24 sesarum

IV

DE PROPOSITIONIBUS

391

necessarium aliud est natum, aliud ad utrumlibet ve! erraticum ve! infìnitum, quod idem est. Contingens natum est id cuius altera pars contradictionis vera continget evenire. Ad utrumlibet cuius altera pars indifferenter vera ve! falsa vel a casu, ut te sedere, te non sedere. 5 Item. Contingens ad utrumlibet aliud in pluribus, aliud in paucioribus. In pluribus, ut hominem ridere; in paucioribus, ut hominem esse egnun. Et sciendum quod omnibus hiis modis dicitur 'possibile' et adhuc pluribus modis. Dicitur autem 'possibile' cum re et cum actu, ut '(e)qui10 tans potest equitare'; cum re et ante actum, ut ibi: 'puer potest equitare, licet non equitet', ante ren1 et ante actmn, ut 'Antichristus potest equitare'. Et adhuc dividitur 'possibile', sicut per potentiam propinquam et per remotam. Et sciendum quod omnes iste divisiones non onmino a predicta (differunt) divisione eius quod est contingens, (quia) wm re et 15 ante actum continentur sub hoc modo ad utmmlibet; hec autem: alia propinqua, alia remota est eadem cum hac: aliud in pluribus, aliud in paucioribus. Unde quot modis dicitur 'possibile', totidem dicitur 'contingens', et econverso. Si tamen contingens est verum proprie potens esse falsum, possibile autem est proprie verum potens esse falsum. Ut autem 20 de hiis intendimus, sic sumuntur. Necessarium autem per se et absolute facit propositionem de necessario. Inpossibile per se et absolute facit propositionem de inpossibili. Contingens vero prout est genus ad necessarium et acl non necessarium facit propositionem de contingenti. 25 Sciendum vero quod omnis propositio de necessario et de contingenti convertitur sicut et ista de inesse. Sciendum quod contingens quando est ad utrumlibet, facit propositionem de contingenti. Et tales convertuntur in tenninis. Predicte vero non omnes convertuntur in tenninis sed in qualitatibus, et hoc est de affìrmatione in negationem et 30 econverso. Ve! affìrmative de contingenti ad utrumlibet sic convertitur ut 'contingit nul/um hominem wrrere; ergo contingit omnem hominem'. Parti·cularis vero affìrmativa et particularis negativa convertuntur in terminis et in qualitatibus; in terminis, ut 'contingit aliquem hominem esse album; ergo contingit aliquem album esse hominem' et 'contingit aliquem hominem non 35 esse album; ergo contingit aliquod album non esse hominem'. In qualitatibus, ut 'contingit aliquem hominem currere; ergo contingit aliquem hominem non currere' ; et eco n verso. 12 potensiam L 28 terminis + predicte vero convertuntur in terminis L 35 aliquem [album] hominem L

392

LOGICA "UT DICIT"

Item. Propositionum modalium alie sunt universales, ut iste in quibus subicitur terminus communis signo universali determinatus; alie particulares, ut ubi subicitur terminus communis signo particulari; indefinite, ut ubi subicitur terminus communis nullo signo; singulares, ut ubi subicitur terminus discretus. Et sciendum est quod subiectum est aliquando in rectitudine, aliquando in obliquitate. In rectitudine, ut in nominativo casu, in obliquitate vero, ut in accusativo casu. Et predicatum similiter. Ut 'possibile est Socratem esse album': li 'album' predicatur et li 'Socratem' subicitur. Cum autem verbum adiectivum predicatur in (in)fì.nitivo modo, ut 'possibile est Socratem currere', li 'currere' predicatur de li 'Socratem' cum modo possibilitatis. Quia unusquisque isto rum poni t suam significationem in proposi tione quam modifì.cat, ut 'necessario Deus est', hoc est dictum: hec propositio est necessaria: 'Deus est'. Item. Propositionum modalium alia categorica, alia ypotetica. (Categorica), ut in predictis exemplis; ypotetica, cum ponitur aliquis istorum modo rum in ali qua proposi tione, ut 'necessario si homo est animai est'. Item. Propositionum modalium alia affì.rmativa, alia negativa. Affì.rmativa dupliciter, negativa similiter, quia aut affì.rmatur esse aut modus; esse, quando modus additur propositioni affì.rmative; affì.rmatur modus quando aliquis istorum quatuor modorum ponitur in oratione et nulla negatio precedi t modum; et affì.rmativa dicitur simpliciter affì.rmativa. Sed negativa est quando aliquis istorum modorum additur f. 60r propositioni negative; similiter negativa dicitur quando negatio l precedi t modum; et talis dicitur simplex negativa, relique vero non. Item. Propositionum modalium alie contrarie, alie contradictorie, alie subcontrarie, alie subalterne. Que autem sunt hee, ita patebit per figuram inferius 1 • Et contradictorie sunt quando in una propositione ponitur aliquis modus sine aliqua negatione precedente moclum et in alia ponitur negatio acl eundem modum, ut 'necessario Deus est' - 'non necessario Deus est'. Et sciendum est quod sicut propositiones de inesse equivalent et convertuntur, eodem modo et iste. Quarum equipollentia habetur duabus regulis. Prima hec est: I alie] iste L 2 signo + cum modo mpcrscr. L 3 signo + cum modo supcrscr. L 4 indifìnita L 4 communis ex discretus L 9 Sortem L [currere] esse album L Sortem L Il Sortem L 12 Sortem L 19 necativa L 23 necatio L 28 patebunt L 1

p. 394.

5

10

15

20

25

30

35

IV

DE PROPOSITIONIBUS

393

cuicumque attribuitur possibile, eidem dicitur contingens, ab eodem removetur inpossibile et ab eius apposito necesse. Secundum hanc regulam procedunt duo ordines, quia possibile potest 5 attribui dieta affirmato ve! negato. Si affirmato, est primus ordo, talis:

'possibile est hominem esse' 'contingens est hominem esse' 'non inpossibile est hominem esse' 'non necesse est hominem non esse'. 10 Si negato, est secundus orcio, talis: 'possibile est hominem non esse' 'contingens est hominem non esse' 'non inpossibile est hominem non esse' 'non necesse est hominem esse'.

15 Secuncla regula est:

a quocumque removetur possibile, ab eodem removetur contingens, e idem attribuitur inpossibile et eius apposito attribuitur necesse. Secundum hanc regulam procedunt duo ordines, quia possibile potest removeri ab enuntiabili affìnnato ve! negato. Si affirmato, est tertius orcio, talis: 'non possibile est hominem esse' 'non contingens est hominem esse' 25 'inpossibile est hominem esse' 'necesse est hominem non esse'. Si negato, est quartus orcio, talis: 'non possibile est hominem non esse' 'non contingens est hominem non esse' 30 'inpossibile est hominem non esse' 'necesse est ho mi ne m esse'.

20

Et sciendum est quod primus orda et secundus sunt subcontrarii- ita quod quelibet propositio habet in primo suum subcontrarium - ; tertius et quartus contrarii, primus et tertius contradictorii, secun-

394

LOGICA "UT DICIT"

clus et quartus contraclictorii, primus et quartus subalterni, secundus et tertius subalterni. Hee sunt leges et in illis de incsse:

5

V DE SILLOGISMIS

Ut clicit 1 Boetius, argumentum est ratio rei dubie faciens fìdem, hocest potest facere certitudinem de re si ipsa sit ve! non. Argumenti vero quatuor sunt species, scilicet sillogismus, inductio, entimema, et exemplum. Est autem sillogismus progressio a magis communi acl minus commune. Inductio est econtrario. Est enim cum probatur universale per !oca singularia sufficienter sumpta, ve! maius commune per minus commune. Entimema est cum probatur unica propositio per unicam propositionem sive magis commune per minus commune. Exemplum est cum probatur una particularis per unam particularem et una singularis per unam singularem. Sed cum solum de sillogismo intendimus, viclendum quicl sit sillogismus. Est autem sillogismus oratio in qua quibus(dam) positis et concessis necesse est aliud evenire quam ea que posita sunt. Et ponitur in hac diffinitione 'oratio' loco generis; hec particula 'quibusdam positis' ad differentiam entimematis concludentis non de quibusdam sed tantum ex quadam propositione. V el potest dici: quibusdam, idest unis, quia sillogismus non fìt ex omnibus propositionibus talibus nisi sunt une. Uncle per hanc potest exclucli fallacia secundum plures interrogationes ut una( m), eoquod ipsa procedi t ex propositionibus que sunt plures; 'positis' idest dispositis in modo et in figura; quocl patebit. Per hanc particulam 'aliud' excluditur petitio principii, quia non infert aliud secl idem. Per hanc particulam 'ex necessitate' excluduntur omnes fallacie. Nulla enim fallacia infert ex necessitate. Per han c particulam 'qua m ea que posita sunt' excluditur fallacia secundum non-causam ut causam; i bi 21 tantum] tamen L 23 nisi] cum L unus L ea que posita sunt] in eo ex sunt L 1

Dc top d![J. l, col. 1174-C7-8.

25 precedit L

27 infertur L

29-30 quam

10

15

20

25

30

V

DE SILLOGISMIS

395

non est conclusio eoquod premisse sunt et propter propositiones premissas. Ostenso quid sit sillogismus, videnclum est ex quibus est. Est autem ex cluabus propositionibus et tribus terminis. Quorum unus voca5 tur maior extremitas, alius vero minor extremitas, medius vero terminus vel primus ve! postremus l vel meclius. Prima autem duarum propositio- f. 60v num vocatur maior propositio, eoquod in ea est semper maior extremitas aut subiectum aut predicatum. Secuncla minor propositio vocatur, eoquocl in ipsa est semper minor extremitas vel subiectum ve! predicatum. Ve! 10 vocatur secunda propositio assumptio, eoquod assumitur post primam. Meclius terminus ponitur in utraque proposi tione. Secl potest poni diversimode. Et secunclum hoc diversificantur figure quia medium subicitur in una et predicatur in altera- et tunc est prima figura- aut predicatur in utraque - et tunc est secunda figura - aut subicitur in utraque, et 15 tunc est tertia figura. Quod patet per hunc versum: sub pre prima, bis pre secunda, tertia bis sub.

20

25

30

35

Quidam sillogismi qui clicti sunt, (sunt) perfecti, quidam inperfecti; perfecti scilicet quatuor primi modi in prima figura; inperfecti, ut omnes alii. Et dicuntur inperfecti quia non concludunt adeo de necessitate sicut et perfecti; non quia non apparent adeo necessari i. Un de omnes indigent conversionem qua reducuntur in perfectis, ut appareant necessari i sillogismi. Principia vero talia sunt subponcncla in omnibus sillogismis quocl si altera premissarum sit particularis, conclusio erit particularis, et si altera premissarum si t negativa, conclusi o eri t negativa; altera vero eri t affìrmativa, eoquod ex utrisque negativis nil sequitur; nec ex utrisque particularibus nil sequitur. In prima figura prima principia sunt hec: maior universalis si t, minor affìrmativa. Secl videtur habere instantiam in octavo modo et septimo modo, quia octavus moclus habet minorem negativam, scptimus habet particularem maiorem. Dico quocl sillogismi inperfecti quiclam concluclunt clirecte, quidam inclirecte; clirecte ut quatuor primi, inclirecte ut omnes alii sequentes. Est autem concludere directe predicare maiorem cle minori in conclusione; inclirecte econverso, scilicet minorem de maiori. Dico quod sillogismi concludentes inclirecte non sunt sillogismi perfecti (et) reclucuntur in quatuor primos. lntentio enim sillogismi 3 ostcnso. Ostenso L + autem] cum L 6 autem] enim L 7 propositio] cxtrcmitas L in ea] in alio L extremitas] propositio L 12 et] vel L 17 quidam] unde L 33 ut] sunt L 3+ maiorem ex minorem L

396

LOGICA "UT DICIT"

(est) predicare maiorem de minori et (non) econverso. Propter hoc Aristotiles non ponit istos quinque modos. Unde nulli sunt pretii. Commixtio autem omnium modorum patet in hiis figuris, et quis reducitur in quem per hos versus: BARBARA CELARENT DARli FERIO BARALIPTON

5

CELANTES DA13ITIS FAPESMO FRISESOMORUM CESARE CAMBESTRES FESTINO BAROCO DARAPTI FELAPTON DISAMIS DATISI BOCARDO FERISON.

Et sciendum est quod per quamlibet dictionem designatur modus et sicut ordinantur dictiones, sic et modi. Et in qualibet dictione sunt 10 (tres) vocales adminus; et si sin t i bi plures, hoc ad bonitatem versus. Et per tres vocales designantur tres propositiones, scilicet maior, minor, et conclusio. Et sicut ordinantur vocales, sic et propositiones. Et sciendum quod hec littera A notat universalem affìrmativam, E universalem negativam, l particularem affìrmativam, O particularem negativam. Per 15 litteras vero incohantes designantur qui reducuntur in quem. Unde qui incipiunt per B reducuntur in BARBARA, per C in CELARENT, per D in DARI!, per Fin FERIO. Hec vero littera P significat (conversionem) per accidens illius propositionis que significatur per vocalem precedentem li P. Hec littera vero S significat conversionem simplicem illius propositionis que 20 significatur per vocalem precedentem li S. Hec vero littera M notat ordinis permutationem.

Primus orcio prime figure constat ex maiori universali affìrmativa et minori universali affìrmativa concludentibus universalem affìrmativam. 25 Ut: 'omnis homo est animai omne risibile est homo er9o omne risibile est animai'. Secundus prime figure constat ex maiori universali negativa et minori universali affirmativa concludentibus universalem negativam. Ut: 30 'nullus homo est lapis omne risibile est homo ergo nullum risi bile est lapis'. 5 BARBA(ra) L FERio ex FERQO L 6 DABITIS ex DAI'ITIS L FAI'ESMO ex FAPESO L 8 FELAPTON ex FLAPTON L 16 prius qui] que L 17 secundum et tertium per] in L 18 per] in L 20 conclusionem ve! conversionem L 29 secunda L

V

397

DE SILLOGISMIS

Tertius modus prime figure constat ex universali maiori affirmativa et minori particulari affirmativa concludentibus particularem affirmativamo Ut: 'omne animai est substantia quidam homo est animai era o quidam homo est substantia' o

Quartus constat ex maiori universali negativa et minori universali affirmativa concludenti bus particularem negativamo Ut: 'nul/um animai est lapis IO quidam homo est animai erao quidam homo non est lapis' o

Quintus modus, qui est primus eorum qui concludunt indirecte, constat ex universalibus affirmativis concludentibus particularem affirmativamo Ut: 'o mne animai est mbstantia 15 omnis homo est animai erao quedam substantia est homo' o

Et dicitur quod iste reclucitur in primum prime conversa conclusione per accidenso Sed patet quocl falsum est. Conclusio enim parti20 cularis affirmativa nequit converti per accidens sed simplicitero Preterea dico quod istc non potest reduci in illum, secl ille potius in istum, eoquod premisse illius et istius sunt idem et conclusio illius sequitur acl conclusionem istius et non econversoo Unde ille potest probari per istum et non reduci istumo 25 Sextus moclus (constat) ex maiori universali negativa et minori universali affirmativa concludentibus universalem negativamo Sic: 'nul/um anima/ est lapis omnis homo est animai erao mdlllS lapis est animai' o

Et reducitur in secunclum prime conversa conclusione simplicitero Septimus modus constat ex maiori universali affirmativa et minori particulari affirmativa concluclentibus particularem affirmativamo Ut: 'omnis homo est animai quedam substantia est homo 35 erao quoddam animai est mbstantia' 30

o

20 nequit] que non L

21 ille] iste L

istum] illum L

23 ille] istc L

398

LOGICA "UT DICIT"

Et reducitur in tertiam prime conversa conclusione simpliciter. Octavus modus constat ex maiori universali affirmativa et minori universali negativa concludentibus particularem negativam. Ut: 'omnis homo est animai nullus lapis est homo 5 ergo quoddam animai non est lapis'. Et reducitur in quartum prime conversa maiore per acciclens et minore simpliciter. Nonus modus constat ex maiori particulari affirmativa et minori universali negativa concludenti bus particularem negativam. li t: IO 'quoddam animai est homo nullus lapis est homo ergo quidam homo. non est lapis'. F. 6Jr

Et reducitur in quartum prime conversis utrisque simpliciter et mutato ordine propositionum. 15

Secunda figura est quando medium predicatur in utraque propositione. Et supponencla sunt huius principia communia. Propria hec: quocl altera premissarum sit negativa. Et sunt quatuor modi in hac figura. Primus constat ex maiori universali negativa et minori universali affirmativa concludentibus 20 universalem negativam. Ut: 'nullus lapis est animai omnis homo est animai ergo nullus homo est lapis'. Et reducitur in secunclum prime conversa maiori simpliciter. 25 Secundus modus constat ex maiori universali affirmativa et minori universali negativa concludentibus universalem negativam. Ut: 'omnis homo est animai nullus lapis est animai 30 ergo nullus lapis est homo'. Et reducitur in secundum prime conversa conclusione simpliciter et minore simpliciter et mutato ordine premissarum. Tertius modus constat ex maiori universali negativa et minori particulari aHìrmativa concludentibus particularem negativam. Ut:

V

DE SILLOGISMIS

399

'nullt1s lapis est animai quidam homo est animai ergo qt~idam homo non est lapis'.

Et reducitur in quartum prime conversa maiore simpliciter. 5 Quartus modus constat ex maiori universali affìrmativa et minori particulari negativa concludenti bus particularem negativam. Li t: 'omnis homo est animai quidam lapis non est animai ergo qt~idam lapis non est homo'. Et reducitur in primum prime figure, non per aliquam conversionem sed per inpossibile. Et est reducere (per) inpossibile sumere oppositum contradictorie (conclusionis) et"! contraci ictio in altera premissarum fit minor; et si t contradictio conclusionis ut 'omnis lapis est homo' et fiat minor, maior maneat maior, et ex istis duabus inferatur: 'omnis 15 lapis est animai'. Et hec est contradictoria minoris in priori sillogismo. Est ergo iste sillogismus cum reducitur: 'omnis homo est animai omnis lapis est homo ergo omnis lapis est animai'.

10

Sequitur de tertia figura. Et est quando medium subicitur in utraque propositione. Et in hac supponenda sunt principia communia. Et propria non sunt preter hec: sit maior affìrmativa. Et sunt in hac figura sex modi. Primus constat ex utrisque universalibus affirmativis concludentibus particularem affirmativam. Sic: 25 'omnis homo est animai omnis homo est risibiie ergo omne risi bile est animai'. 20

Et reducitur in tertium prime conversa minore per accidens. Secundus modus constat ex maiori universali negativa et minori 30 universali affìrmativa concludentibus particularem negativam. Li t: 'nullus homo est lapis omnis homo est animai'. ergo qt~oddam animai non est lapis'. Il oppositionem L

402

LOGICA "UT DICIT"

a quocumque removetur clescriptio, et clescriptum; et econverso. A nomm1s interpretatione tam constructivus quam destructivus. Constructivus, ut 'Socrates est amator sapientie; ergo phiiosophus'. Maxima: 5 cuicumgue convenit interpretatio, et interpretatum; et econverso.

Destructivus, ut 'iste non est amator sapientie; ergo non phiiosophus'. Maxima: a guocumque removetur interpretatio, et interpretatum; et econverso. Et est interpretatio expositio unius lingue per aliam linguam magis 10 notam. Et unusquisgue istorum potest dici etiam locus a convertibili. Et iste Iocus qui vocatur locus a pari est idem cum isto qui vocatur locus a convertibili. Et dicuntur isti loci a substantia, quia clicunt totum esse rei et 15 nec magis nec minus: diffinitio dicit totum substantiale rei, descriptio dicit totum accidentale rei; interpretatio non clicit esse rei sed nominis. Sequitur de locis intrinsecis a comitantibus substantiam. Et clicuntur a comitantibus substantiam eoguod non dicunt plenariam substantiam rei ut precise. Qui sunt septem, scilicet a toto, a parte, a 20 causa, a generatione, a corruptione, ab usibus, a communiter accidentibus. A toto multi loci sunt, guia multipliciter dicitur ('totum'), ut totum universale, totum integrale, totum in quantitate, totum in loco, totum in tempore, totum in modo. Totum autem universale est genus 25 in suis speciebus et species in suis indivicluis. Pars vero responclens huic dicitur pars subiectiva. Et sic sunt species partes generis et individua partes speciei. A toto universali argumentatur sic, tantum destructivus, ut: 'Socrates non est animai; ergo non est homo'. Maxima: d es t r u c t o

to to

un i v e r sa l i e t cl es t r u i tu r p a r s su b i e c t i v a. 30

A parte subiectiva tantum constructivus, ut 'homo est; ergo animai est'. Maxima: 4 So. L manet L 29 so. L

4, 7 philosoffus L 12, 14 conversi bili L 15 esse J est L 16 alterwn nec] 18-20 (et dicuntur . . . . . . plenaria m substantiam) [c 20 presise L que /.

VI

403

DE LOCIS

posita parte subiectiva ponitur et suum totum. Et iste locus est idem cum loco a specie; prior vero cum loco a genere. A toto integrali tantum constructivus. Ut 'domus est, ergo pari es'. Maxima: posito toto integrali ponitur et eius pars.

5

A parte autem integrali tantum destructivus. (Ut) 'paries non est; ergo domus (non est)'. Maxima: destructa parte integrali et destruitur suum totum integrale. 10 Totum autem in quantitate est tam destructivus quam constructivus. Est

autem totum in quantitate terminus communis cum distributione termini huius ad singularia. Ut constructivus 'omnis homo est; ergo homo iste est'. Maxima: posito

toto

in

quantitate

ponitur

et

sua

pars.

I5 Dcstructivus, ut: 'nullus homo est; ergo iste homo non est'. Maxima:

si totum in quantitate non est, et pars istius non est. Sed scienclum est in veritate quocl si aliquis dissociat totum in quantitate, non tenebit hic locus, sed debet destrui, ut non omnis homo, non nullus homo, quia non sequitur: 'non omnis homo; ergo non iste'; '(non) 20 nullus; ergo iste non'. A parte in quantitate est tantum destructivus. Ut 'non iste homo wrrit; ergo non omnis homo wrrit'. Maxima: clestructa parte in quantitate destruitur ·et suum totum. 25 A toto in loco tantum constructivus. Ut 'Deus est ubique; ergo hic est'.

Maxima: quod ubique est, in quolibet loco est. A parte in loco tantum destructivus. Ut 'Socrates non est hic; ergo non est f. 62r ubique'. Maxima: quod in aliquo loco non est, non ubique est.

30

5 tota L

I 2 constructivus] iste terminus L 30 ubique non L

I 8 non omnis] omnis non L

28 so; L

404

LOGICA "UT DICIT"

A toto in tempo re tantum constructivus. Ut 'Deus est semper; ergo nunc est'. Maxima:

quod semper est, in omni tempore est. A parte in tempo re tantum destructivus. Ut 'Socrates non est n une; ergo non semper est'. Maxima:

5

quod in aliquo tempore non est, non semper est. Totum in modo est aliquod simpliciter dictum. Quod multis modis potest dici, ut currere est totum in modo, currere velociter et currere tarde sunt partes in modo. A toto in modo tantum destructivus. Ut 'Socrates non currit; ergo non currit velociter'. Maxima: destructo

toto

in

modo

et

destruitur

sua

10

pars.

A parte in modo (tantum constructivus. Ut 'Socrates currit velociter; ergo currit'. Maxima:

posita

parte

in

modo)

et

ponitur

suum

totum.

Sequitur de loco a causa. Et quia 'causa' quadrupliciter dicitur, 15 ideo quatuor sunt loci a causa. Et cum cuilibet cause respondet suum effectum, ideo possunt esse quatuor loci a causis. A causa efficiente constructivus, ut 'ed!ficator istius domus est bonus; ergo ista domus est bona'. Maxima: cuius causa efficiens est bona, 20 et ipsum effectum est bonum. vel: causatum est bonum. Et destructivus, ut 'ed!ficator istius domus est malus; ergo i sta domus est mala'. Maxima: cuius

causa

efficiens

non

est

bona,

inquantum 25 efficiens, ergo nec causatum est bonum.

A causa materiali destructivus tantum. Ut 'iste non habet Jerrum; ergo non habet ensem'. Maxima:

deficiente causa materiali, et deficit materiatum. 4 so. L

6 semper non L

9 so. L

17 efficiente] efficoentem ( !) L

30

VI

405

DE LOCIS

A materiato constructivus tantum. Ut 'iste possidet ensem; ergo jerrum habet'. Maxima: posito materiato ponitur et materia. A causa finali constructivus et destructivus. Constructivus, ut 'tegi ab 5 imbribus est bonum; ergo domus est bona eoquod finis domus'. Maxima:

cuius

finis

est

bonus,

ipsum

totum

est

bonum.

Destructivus, ut 'tegi ab imbribus non est bonum; ergo nec ipsa domus'. Maxima: cuius finis

non est bonus,

nec ipsum est bonum.

IO A causa formali constructivus, ut 'compositio ipsius domus est bona; ergo

ipsa domus'. Destructivus, ut 'compositi o huius domus non est bona; ergo ipsa domus'. Maxima:

unumquodque tantum potest quantum sua forma permiserit. 15 Hocest res non potest aliqualis, nisi sua fom1a permiserit esse talem.

A generatione constructivus, ut 'generatio huius domus est bona; ergo ipsa domus'. Maxima: cuius generatio est bona, et ipsum totum. A corruptione constructivus, ut 'corruptio huius domus est bona; ergo domus 20 est mala'. Maxima:

cuius corruptio est bona, et ipsum totum malum; et econverso. Ab usi bus constructivus, ut 'equitare est bonum; ergo equus est bonus', eoquocl equitare est usus equi. Maxima: cuius usus est bonus, ipsum totum est bonum.

25

Et econverso destructivus. A communiter accidentibus constructivus, ut 'iste est comptus; ergo est adulter'. Econverso destructivus. Maxime utriusque: cui

30

4 tigi L

i n es t

7 tigi L

al i q uo cl accidens propri um, et illud inerit cuius est acciclens.

15 alia qualis L

23 ecus L

28 comptus] cantus L

30 aliquid L

406 et

LOGICA "UT DICIT"

si non inest alicui accidens, nec illud cuius est accidens.

Dici t aliquis quod iste locus non valet. Est enim instantia tota clie. Et dicitur quod verum est. Est enim in quolibet fallacia consequentis, nec oportet sillogismos dialeticos esse necessarios, sed probabiles oportet 5 esse adminus.

Sequitur de locis extrinsecis. Et dicuntur extrinseci eoquod, cum terminatur questio per locos, terminatur per aliquod extrinsecum et non per aliquid quod est. Sunt autem septem, scilicet ab autoritate, a maiori, a minori, a simili, a proportione, ab oppositis, a transumptione. Ab autoritate, ut 'Aristati/es dicit hoc vel ista scientia; ergo ei credendum est'. Maxima:

10

sapientibus viris credendum est. A maiori destructivus tantum, ut 'rex non potest debellare castrum; ergo nec 15 miles'. Maxima: si id quod maius videtur inesse non inest, ne c id q uod m in us. A minori sic: 'miles potest debellare castrum; ergo rex'. Maxima: si id quod minus videtur inesse inest, et id quod maius. 20 A simili si c constructivus, ut 'bipes est proprium homini; ergo quadrupes est proprium equo'. Maxima: de similibus simile iudicium. A proportione: 'si eu t se ha ben t duo ad quatuor, si c tria ad sex; sed si c se ha ben t f. 62v duo ad quatuor J quod reducuntur in duplum, hocest mnt sub duplo; ergo sic se 25 habent tria ad sex quod reducuntur in duplum et sunt (mb) duplo'. Constructivus et destructivus. Maxima: sicut in uno proporti(on)atorum, sic et in reliquo. Est enim proportio similium comparatio.

30

cos

1 accidens] accedens L 4 qualibet L 5 dea L 25 reducuntur Le duplo ex dupla L 26 seducuntur L 28 una L 29 reliqua L

seducuntur L

VI

DE LOCIS

407

Per hoc differt hic locus a loco (a) simili quia in proportione due sunt similitudines, in loco a simili non est nisi una. Sequitur de locis ab oppositis. Opposita autem sunt quatuor, scilicet relative, contrarie, privative, contradictorie. A contrariis, ut 5 'bonum est iustum; ergo malum est (in)iustwn'. Tam constructivus et destructivus. Maxima: contrariis contraria conveniunt.

A privative oppositis: 'proprium est cecitatis Jacere cecos; ergo proprium est visus jàcere videntes'. Constructivus et destructivus. Maxima: 10

privative apposita privative oppositis sunt propria.

A relative oppositis: 'si c( ut) pater et filius su n t relative apposita, si c procreator et procreatum sunt relative apposita; sed proprium est fili i esse procreatum; ergo proprium est patris esse procreatorem. Constructivus et destructivus. Maxima: relative

apposita

relative

oppositis sunt

propria.

15 A contradictorie oppositis: 'ut animai (et) non animai su n t apposita contra-

dictorie, (sic) moveri et non moveri; sed proprium est animaiis moveri; ergo proprium est non-animaiis non moveri'. Maxima:

contradictoriis contradictoria sunt propria. Ex transumptione fìt argumentum quando dubitamus de aliqua re 20 anita si t (et) transferentes nos etiam ad aliquid notius probamus. Primum

fìt questi o an aliquis de beat suspencli propter tantum furtum. Probatio: quoclsi tantum furtum fecisset de re publica, damnaretur, utique ergo propter tantum furtum suspenderetur. Constructivus et destructivus. Maxima: 25

sicut est in noto, sic erit rn ignoto ad ipsum translato. Sic fìt aliquando transumptio non rei sed nominis. Et sic fit locus a nominis interpretatione quando nomen ignotum transfertur ad nomen no tu m.

30

Sequitur de locis mediis. Et sunt alius a casibus, alius a coniugatis, alius a divisione. Est autem casus inflexio nominis in aclverbium, ut 3 opposita] propria L 5 bonum] [hominem iustum] bonum L tam] tantum L 8 scicitatis L 15 contradictoriis L 22 poplica L 26 in ignoto] in ngoto L trans3 l infleccio L latum L 30 aliud L

4-08

LOGICA "UT DICIT"

'iustum, iuste'. Coniugata vero su n t que inflectuntur ab eodem, ut a 'iustitia': 'iustus, iustum, iuste'. A casi bus, ut ' ( quod) iustum est bonum est; ergo quod iuste fit bene fit'. Constructivus et destructivus. Maxima:

si casus de casu vel adverbium de adverbio, 5 et no1nen de nomine. A coniugatis, ut 'albedo est color; ergo album est coloratum'. Et est hic locus qui dicitura principali. Et est idem dicere principale et abstractum, mmptwn et concretum. Linde principale et abstractum est, ut albedo; concretum et sumptum, ut album. Maxima: IO si principale (de principali), et sumptum de sumpto. Sed non econvcrso. A divisione duobus modis. Queclam enim divisio per ncgationem, qucdam per partitionem. Per ncgationem, ut 'Socrates est homo l'el non l 5 est homo; sed .Jalmm est: non est homo; ergo vewm est: homo est. Maxima: quando aliqua duo ponuntur quorum unum inest, reliquum non inerit. Per partitionem, ut 'Socrates est sa nus l'el eger; sed non est sanus; ergo est eger'. 20

Hii vocantur mcdii loci ab codem. 1 Marcus Tullius nullos locos ponit medios, sed omnes intrinsecos et extrinsecos. Utrum autem una divisio sit melior alia divisione, alibi cleterminandum est. Sed in veritate hec divisio: alius intrinsecus, alius extrinsecus artificiosior est.

VII

DE SUPPOSITIONE

(S)equitur de suppositione. Et est suppositio substantiva rei designatio, hocest quedam proprietas termini substantivi.

14 ad divisionem L l 5 So. L 20 so. L 24 artificiosior] artisif1s et asi or ( ?) L 26 sustantiva rei desingnatio L 27 termini substantivi] termini sb' + rei sustantive supcrscr. L 1

se. Themistio. Videas Boethium, Dc top.

d!fT

III, col. 1200C-D.

25

VII

409

DE SUPPOSITIONE

Suppositionum alia simplex, alia personalis. Simplex quando terminus communis subponit pro forma propria a qua inponitur nomen et non pro aliquo inferiori eius. Ut 'homo est di9nissima creaturanun creatura'; li 'homo' non subponit pro isto homine nec pro ilio, - quia 5 tunc esset hiis sensus: iste et i !le homo est res dignissima creaturarum - , non ponitur sic, sed ponitur pro ista forma a qua inponitur nomen. Quia hiis est sensus: lwmanitas est di9nissima rcs crcaturarum. Suppositionum personalium alia communis, alia discreta. Discreta est illa quando supponitur terminus discrctus ve! pronomen demonstra10 tivum. Verbi gratia: 'Socrates est animai' ve! 'iste homo est animai'. Suppositionum communium alia determinata, alia confusa. Determinata est ista quando terminus communis supponit pro aliquo inferiori et de necessitate pro omnibus; et ista suppositio est sine distributione, ut 'homo currit'. 15 Suppositionum confusarum alia confusa tantum, alia confusa et distributiva. Confusa tantum est il la quando terminus communis supponit pro suis inferiori bus; et tunc locutio non reclditur vera pro aliquo inferiori. Verbi gratia: 'omnis homo l'idet omncm homincm' ; li 'homincm' supponit confuse tantum, quia non sequitur: 'omnis homo vidct omncm 20 homincm; crao hunc homincm ve/ illum'. Confusa et distributiva est quando clc necessitate fit descensus ad omnia inferiora. Regula:

25

terminus communis sequens signum universale affirmativum J inmediate et in iclentitate casus et numeri supponit confuse et clistributive.

Verbi gratia: 'omnis homo currit'; li 'homo' est terminus communis et sequitur hoc signum 'omnis' inmcdiate et in (i)clentitate casus et numeri et subponit confuse et distributive. linde sequitur: 'si omnis homo currit, currit et illc', et sic de singulis. 30 Regula: terminus communis sequens signum universale affirmativum inmediate supponit confuse tantum. Verbi gratia: 'omnis homo vidct omncm homincm'. ( . . . . . . ) supponi t confuse tantum quia sequitur ( . . . . . . . . . . . 3 dingnissima sic scmpcr L 23 singnum L

IO Sor. L

19 sequitur] supponitur L

21 decensus L

f. 651'

410

LOGICA "UT DICIT"

... ) Regula eadem est. Suppo(si)tio vum universale inmediate acceclentis t.

t

reliqua et signum affirmati-

Et scienclum quod terminus communis habens simplicem suppositionem et confusa(m) tantum hoc aliquid 1 significat. Regula:

5

terminus communis supponens discrete et determinate et confuse et distributive hoc aliquid significat. Item. Si procedatur a termino significante quale quid ad eundem terminum significantem hoc aliquid, est fallacia figure dictionis. Ut 'omnis homo videt omnem hominem; e1"90 hominem videt omnis homo'; li 'hominem' est terminus communis in prima propositione et sequitur signum universale affirmativum mediate et non supponit confuse tantum et significat sic quale qui d ad eundem terminum et li 'hominem' in conclusione precedi t signum et tu n c supponi t determinate; et ita significat 'hoc aliquid; et ita commutat quale qui d in hoc aliquid et est i bi fallacia figure dictionis. Et similiter est hic: 'omnis homo est et i /le est aliquis homo'. Probatio. Hic est quedam copulativa cuius utraque pars est vera. Ergo tota vera. Quod prima pars sit vera, patet. Quod secunda est, similiter, quia li 'ille' refert li 'omnis homo'. Et illa vera est: 'omnis homo est aliquis homo; ergo omnis homo est et il/e est aliquis; ergo nullus homo est et aliquis homo est i Ile homo'. Et dicendum est quod prima propositio plures est et respondendum ( . . . . . . ), cum arguit sic: omnis homo et iste est aliquis homo; ergo omnis homo est et aliquis homo est ( . . . . . . ) . Similiter conclusio plures est, quia sequitur ( . . . . . . ) pro prima parte et pro secunda. Et dicitur quod sequitur quia prima pars propositionis sequitur ad prima m parte m premisse, qui a bene sequitur: 'omnis homo est; ergo omnis homo est' ; sed non sequitur; 'il/e est aliquis; ergo aliquis est ille', qui a tale est suum argumentum: 'omnis homo est aliquis homo; ergo aliquis homo est omnis homo'. Hec est fallacia figure dictionis, quia 'aliquis homo' in prima propositione supponit confuse tantum et in conclusione determinate. Item non val et hoc argumentum: 'homo videt istum hominem et 2 accedentis + signum separationis in L 3-4 suppositionem] suppositum L 4 hoc aliquid] quo se quid quid L 9 figura L 21 decendum L 21-22 respondendum + lacuna viginti litterarum L 24 sequitur + lacuna quattuor litterarum L

lO

l5

20

25

30

VII

DE SUPPOSITIONE

411

illum; et sic de singulis; ergo videt omnem hominem'; quia procedi t a p! uribus determinatis ad unum determinatum. Linde regula:

quandocumque fit processio a pluribus determinatis ad unum determinatum, est fallacia figure dictionis. Item non tenet hoc argumentum: 'aiiquis homo est iste homo et aiiquis homo est il/e homo, et sic de singulis; ergo aiiquis homo est omnis homo'. Similiter non tenet hoc argumentum: 'non necessario homo currit; ergo homo necessario non currit', quia in hoc quocl dico 'necessario' intelligitur semper quod idem est quod 'in amni tempore'. Linde tale est suum argu10 mentum: '(non) in amni tempo re homo wrrit; ergo homo in amni tempo re non currit'. Similiter non tenet hoc argumentum: 'nullus homo nullum animai est; ergo nullum animai nullus homo est'. Sed est fallacia figure dictionis: Quod fallacia (patet), quia hiis sensus premisse est: non aliquis homo non 15 est quod animai est; secl 'non aiiquis non' et 'omnis' equipollent. Ergo hiis est sensus premisse: omnis homo est aiiquod animai. Linde habendum pro regula: 5

20

quandocumque duo signa universalia negativa ponuntur in aliqua propositione, tunc primum signum e q u i p o Il e t s i g n o u n i v e r sa l i a ff i r m a t i v o , s e c u n d u m signum equipollet particulari affirmativo.

Sensus propositionis ·i· suum tale suum affirmative l 'omnis homo aiiquod f. 65v animai est; ergo omne animai aiiquis homo est'. Hic est fallacia figure dictionis, quia li 'animai' in prima proposi tione supponi t confuse tantum, in 25 conclusione confuse et distributive. Fallacia (patet), quia sequitur: 'si omne animai est homo, ergo omnis homo est animai', et non convertitur. Ergo hec propositio: 'omnis homo aiiquod animai est' sequitur ad han c: 'o mne animai est aliquis homo' et non convertitur. Linde arguit sic: 'omnis homo est aliquod anima/; ergo omne animai est aliquis homo'.

6 est ille homo + est ille homo L 14 (patet)[/acuna <Jilattuor litterarum in L 18 singna sic semper L 21 particuliri L

X

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

ARGUMENTUM

DE l NTRO D li CTI ON l BUS

417

Il

DE UNIVERSALIBUS

431

Ili

DE SILLOGISMIS

434

IV

IlE LO CIS

438

v

DE TERMINIS

445

De suppositione De appellatione De copulatione

446 449 451

SIGLA

\

Codices adhibitos invenies supra, cap. XIII huius libri (pp 432-438)

LOGICA CUM SIT NOSTRA

I DE

INTRODUCTIONIBUS

Cum sit nostra presens intentio ad artem dialeticam, primo oportet scire quid sit materia artis dialetice. Materia artis dialetice est vox significativa, quia de voce non 5 significativa nullus intellectus ageneratur in animo alicuius. Instrumentum artis dialetice est sillogismus, quia de sillogismo et de partibus sillogismi fit tota dialetica. Introductio est brevis et aperta demonstratio in aliquam artem. Ars est collectio multorum principiorum ad eundem finem 10 tendentium: Ve!: ars est quoddam finitum infinitatis compenclium, insigne rationis miraculum, inperiosum nature consilium, guam si in se consicleres minimam quantitatem reperies, sed si ad subiecta te applices maximam potestatem invenies. Principium clicitur quia primum est in arte; preceptum quia 15 precipit sic facere; maxima quia maximam habet potestatem; regula quia regi t artificem; dignitas quia clignius est in arte. Septem sunt artes, scilicet gramatica, dialetica, rethorica, musica, arsmetica, geometria, astronomia. Gramatica docet recte scribere et recte loqui. Dialetica docet 20 discernere verum a falso. Rethorica clocet ornate loqui. Arsmetica de numero per se. Musica de numero relato (ad sonum). Geometria de magnitudine inmobili, scilicet de mensura terre. Astronomia de magnitudine mobili, scilicet de motu firmamenti et planetarum. Dialetica est ars artium, scientia scientiarum, que sola scit scire 25 et nescientem manifestare. Contra. Theologia est scientia scientiarum; non ergo dialetica. Dialetica est, quia nulla scientia perfecte scitur sine illa. Et dicitura 'dia', quod est duo, et 'logos', quod est sermo vel ratio; in de dia/etica qua'Si duo rum sermo ve! ratio inter opponentem et respondentem. 30 Et cliffert dialetica a logica sicut parsa toto. Vel: dialetica est ars discernendi verum a falso. Ve!: dialetica est ars sillogizandi ex probabilibus, logica ex omni vero ve! apparenti vero.

418

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Sonus est quicquid ab aure percipitur. Duplex est sonus, scilicet sonus vox, sonus non-vox. Sonus non-vox, ut fragor arborum, collisio lapidum. Sonus vox quicquid ab ore animalis per arterias profcrtur. Vox significativa est que aliquid significat, ut 'homo'; non signi- 5 ficativa est que n il significat, ut 'bo n', 'bau', 'bcltrix'. 1 Vox significativa ad placitum est que inponitur ad significandum aliquid, ut 'homo'. Vox significativa naturaliter est que ex natura significat sinc aliqua inpositione vocis, ut latratus canum et similia. Summa est collectio plurium regularum sub compendio sumptarmn, quia compendium est quoddam breveet utile, dispendium longum et inutile.

10

Nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars per se significat finita recta. Contra. 'Re;publica' est nomen et li 'rcs' signifìcat per se et li 'publica'; ergo aliqua pars signifìcat per se. 15 Solutio. Li 'rcs' non signifìcat per se neque li 'publica' inquantum est una dictio sed inquantum oratio. Vox ponitur hic tamquam genus. Contra. Dici t Aristotiles in libro Topicorum 2 : "peccant qui ponunt corpus esse genus animalis, cum sit pars animalis". Sed vox est nomen et sic est pars. Solutio. Sciendum quod vox est nomen, et sic est pars. Sed in tantum quod 20 abstrahitur ab hac voce et ab i Ila et ab illa, sic est genus.

'Vox significativa' ponitur ad differentiam vocis non significative; 'wius nulla pars per se sian!ftcat' ponitur ad differentiam orationis, cuius quelibet <pars) per se significat; 'ad placitum' ponitur ad differentiam vocis significantis naturaliter; 'sine tempore' ponitur ad clifferentiam verbi, 25 quod significat cum tempore; 'finita' ponitur ad differentiam vocis infinite; 'recta' acl differentiam obliquorum; obliqua enim non sunt nomina, sed casus nominum.

Verbum est vox significativa ad placitum cum tempore cuius nulla pars
419

DE INTRODUCTIONIBUS

infinitum, ut 'non-leait'. Notandum quod quando verbum infinitum ponitur in oratione, nil differt a negatione. Verborum aliud rectum, aliud obliquum. Rectum, ut presens tempus, obliquum, ut cetera tempora. 5

Oratio est congeries dictionum. Aut: oratio est vox significativa ad placitum cuius quelibet pars per se significat.

Contra. Littere et sillabe sunt partes orationis. Ergo significant aliquid per se. Solutio. Dicendum quod hoc intelligendum est de partibus propinquis et non de parti bus remotis. Partes propinque su n t ut dictiones; partes remote ut littere et sillabe; 10 de quibus non intendit. Quare non ponitur 'wm tempore' ve! 'sine'? Quia quedam significant cum tempore, quedam sine. Cum tempo re ut oratio perfecta, si ne ut oratio inperfecta. Quare non ponitur 'finita'? Quia nulla oratio potest infinitari.

Dictio est que per se ponitur sine acliunctione alterius. 15

Oratio perfecta est illa in qua ponitur nomen et verbum competenter orclinatum, ut 'homo est animai'. Inperfecta est il la in qua deficit nomen ve! verbum. In qua deficit nomen, ut 'currit', 'ambulat'; in qua deficit verbum, ut 'homo', 'animai'. Oratio indicativa est illa in qua ponitur moclus inclicativus, ut

20 'homo est animai'. [Et si c de aliis]. Inperativa est i !la in qua ponitur modus

inperativus, ut 'Willelme 1 ,jàc ignem'; deprecativa, ut 'adeste michi Domine', optativa in qua ponitur verbum optativi modi, ut 'utinam essem bonus clericus', coniunctiva, ut 'cum veneris /wc, dabo tibi equum'; infiniti va in qua ponitur modus infinitivus, ut 'lcgere'. Se d sola indicati va ora ti o est 25 de consideratione logici, ut dicit 2 Aristotiles in primo Peryarmenias. Propositio est oratio verum ve! falsum significans. Propositionum alia categorica, alia ypotetica. Propositio categorica est illa que habet subiectum, predicatum, et copulam, ut 'homo est animai': li 'homo' subicitur, li 'animai' preclicatur, li 'est' copulat, quia ligat subiectum 30 cum predicato. 'Homo wrrit'; quod non si t categorica propositio probo: quia categorica propositio (est) que habet subiectum, predicatum, et copula m; sed hec non habet predicatum; ergo non est categorica.

1

Willelme D l; D 24. Henrice R l.

2

Cfr. De interpr.

+,

17a4-7.

420

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Solutio. Ly 'currit' debet reso lvi in hoc quod dico 'currens (est)' et li 'currens' predicatur, quia omne verbum potest resolvi in hoc verbum 'est' et in suum participium illius verbi, ut 'Priscianus lesit' hocest: est lesens.

De ypotetica propositione nil ad presens. Item. Propositionum alia affinnativa, alia negativa. Propositio 5 affirmativa est illa in qua verbum principale affirmatur, ut 'homo currit'. Negativa est illa in qua principale verbum negatur, ut 'homo non currit'. ltem. Propositionum alia universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Universalis propositio est illa in qua subicitur terminus communis signo universali determinatus, ut 'omnis homo est 10 animai': li 'homo' est terminus communis, quia omne nomen appellativum est nomen commune; li 'omnis' est signum universale. Et sunt signa universalia: 'omnis', 'nullus', 'uterque', 'neuter', 'quilibet'. 'Uterque istorum wrrit' quanta est ista propositi o? Quod non si t universalis, probo, quia non subicitur terminus communis, et quando est universalis, subicitur tenni nus com- l 5 munis. ltem. Li 'uterque' non subicitur, quia nullum signum potest subici, quia n il est dicere: 'omnis est'; nec 'istorwn' potest subici, quia nullum obliquum potest subici, quoniam id quod est subiectum o porte t si t fixum et per se stans et non dependens ab aliquo; et obliquum dependet a recto; ergo nullum obliquum potest subici. 20 Solutio. Ad primum argumentum quod dicit quod non subicitur terminus communis, dico quod terminus communis intelligitur, et dicit Priscianus quod id quod intelligitur, non deest. Quod intelligitur terminus communis patet cum hic sit sensus 'uterque istomm' hocest: 'homo vel asi nus de numero istorum currit'. Ad secundum dico quod est subiectum duplex, scilicet distributionis et locu- 25 tionis. Verbi gratia: 'cuiuslibet hominis asi nus wrrit': li 'hominis' est subiectum distributionis, li 'asi nus' est subiectum locutionis; et si c obliquum potest esse subiectum distributionis et non locutionis.

Particularis est illa in qua subicitur tenninus communis signo particulari determinatus, ut 'qui da m homo currit'. Hec sunt signa particu- 30 !aria, ut 'quidam', 'alter', 'aliquis', et huiusmodi. Indefinita est illa in qua subicitur terminus communis sine signo, ut 'homo currit'. Singularis est i Ila in qua subicitur terminus discretus, ut 'Socrates currit', ve! pronomen demonstrativum, ut 'iste currit'. Et notandum quod 35 nomen discretum et singulare et nomen proprium et individuum idem sunt in logica. Et notandum quod ad questionem factam per 'que ?' respondendum est: 'categorica' vel 'ypotetica'. Ad questionem factam per 'qualis?'

I

DE INTRODUCTIONIBUS

421

respondendum est: 'affirmativa' ve l 'negativa'. Ad questionem factam per 'quanta?' respondendum est: 'universalis', ve l 'particularis', ve l 'indifìnita', vel 'singularis'. Unde versus: Qye ca. vel ip., Qyalis ne. vel

c:if}:,

U. quanta par.in.sin.

Sed modo miror quod omnis propositio sit singularis, quia omne discretum est singulare et omnis oratio est discreta, ergo omnis oratio est singularis. Est enim oratio discreta quantitas, ut diciti Aristotiles in Predicamentis: "oratio est discreta quantitas mensurans sillabas breves et longas"; ergo omnis oratio est singularis; sed omnis propositio est oratio; 10 ergo omnis propositio est singularis. Dicendum quod dupliciter sumitur 'discretum'. In prima enim sumitur 'discretum' secundum quod est individuum. In secunda sumitur 'discretum' secundum quod est oratio discreta quantitas mensurans sillabas breves et longas. 5

ltem. Miror quocl onmis propositio sit singularis vel universalis et nulla indefinita nec particularis. Dicitz enim Boetius quod a rebus subiectis capiunt propositiones suas quantitates. Sed omne subiectum de necessitate aut est universale aut singulare. Ergo omnis propositio de necessitate aut est universalis aut est singularis. 20 Ad hec clicendum est quod 'a rebus subiectis capiunt propositiones suas quantitates' hic non est intelligendum de re que subest, sed de modo supponendi. Uncle licet res subiecti sit universalis vel singularis, modus tamen supponendi potest diversificari. Potest enim subiectum esse universale, et hoc universaliter vel particulariter vel indefinite vel singu25 lariter. Et ita quadrupliciter sumitur 'quantitas'. Questio. Quanta si t hec: 'Socrates wrrit'? Dicendum quod est singularis, quia subicitur terminus discretus sine signo. Sed contra: nomen commune est quod convenit pluribus per appellationem. Sed plures appellantur hoc nomine 'SoCJ·ates'. Ergo est nomen commune. Et 30 sic ista propositio est indefinita. Dicendum quod non omne nomen quod convenit pluribus est nomen commune, sed solum id quocl inponitur a forma communi et de sui natura et de modo significandi aptum natum est convenire pluribus. Et si c 'Sor' non est nomen commune. Aliud est quocl inponitur a forma 35 concreta et discreta; et si c 'Sor' conveni t pluribus. 15

Categ. 6, 4b33-34. • ubi?

1

4-22

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Quanta est 'iste homo currit'? Patet quocl si t singularis, qui a subicitur pronomen demonstrativum cum nomine communi. Contra: 'iste' est nomen commune, qui a conveni t cuilibet masculino et ita 'iste homo' commune erit. Dicenclum quod pronomen clemonstrativum non est commune 5 nisi sicut nomen proprium, immo, quamvis aliquo modo fuerit commune cuilibet masculino, virtutc tamen clemonstrationis contrahitur acl discretionem et ita est cliscretum, quia specificans trahit specifìcatum ad sui naturarn. Quanta est ista propositio: 'isti wrnmt'? Si dicatur quod 10 est singularis, contra: buie subiecto adclitur signum universale; sed signum universale non potest acidi ad subiectum propositionis singularis, sicut 'omnis isti currunt', ergo non est singularis. Solutio. Hec propositi o est plurcs et su n t multe singulares. Un de illa propositio est una in qua unum de uno predicatur, ut 'homo est animai'. 15 Plures est illa in qua plura predicantur de uno vel unum de pluribus ve! plura de pluribus. Unum de pluribus, ut 'a/bus gramaticus est homo'; plura de uno, ut 'iste est a/bus gramatiws'; plura de pluribus, ut 'a/bus gramaticus est homo disputans'. l te m. Quanta est i sta propositio: 'omnis homo est totum in quanti- 20 tate'? Quocl sit universalis probo, quia subicitur terminus communis signo universali determinatus; ergo est universalis. Contra. Ex universali sequitur sua particularis. Secl ex ista non sequitur aliqua particularis. Ergo non est universalis, quia non sequitur: 'omnis homo est totum in quantitate; ergo iste homo'. 25 Dicendum quod est singularis. Et est sensus: hoc totum 'omnis homo' materialiter sumptum est totum in quantitate. Non enim subicitur 'homo' ratione termini communis nec li 'omnis' ratione signi universalis. Item. Quanta est ista propositio: 'homo currit'? Indefinita. Contra: 'homo' et 'aliqtiis homo' convertuntur. Sed 'aliquis homo' facit propo- 30 sitionem particularem; ergo et 'homo'. Dicendum quod 'homo' et 'aliquis homo' convertuntur pro re que subest, modo tamen supponendi differunt, quia hec propositio: 'homo wrrit' indefinite signifìcat et hec propositio 'aliquis homo currit' particulariter. Linde cum quantitas proveniat ex modo supponencli, rectum est 35 quod 'homo' et 'aliquis homo' diversam faciant quantitatem.

I

DE INTRODUCTIONIBUS

423

!temi. A subiecto capi t propositi o sua m quantitatem. Sed subiectum est universale. Ergo propositio est universalis. Dicendum quod licet subiectum si t universale, non tamen se habet universaliter, sed indefinite. Et ita propositio est indefinita.

Item. 'non omnis homo wrrit' quanta est ista propositio? Quod sit universalis vicletur, quia subicitur terminus communis signo universali determinatus. Contra. Negatio precedens removet universalitatem et poni t particularitatem, quia 'non omnis homo wrrit' equipollet huic: 'aliquis homo non wrrit'. Unde li cct i bi si t si gnu m universale, non tamen !O manet in sua veritate proptcr negationem precedentem. 5

ltem. 'omnis homo wrrit' quanta est ista propositio? Si dicatur universalis, contra, eoquod tantum vale t 'iste homo wrrit' et 'i Ile homo currit' et si c de singulis; et quelibet ista rum est singularis; ergo 'omnis homo' est singularis. 15 Dicendum quod licet res sit eadem, modus tamen supponendi diversificatur. Et non est idem nec quantitas eadem.

Et sciendum quod propos1twnes quedam participant utroque termino, quedam altero tantum, quedam neutro. Propositiones participantes utroque termino sunt que habent idem subiectum et idem predi20 catum utrobique, ut 'omnis homo wrrit', 'nullus homo wrrit'. Propositiones participantes altero termino tantum sunt que habent idem subiectum et diversum predicatum, ut 'homo wrrit', 'homo disputat'. Propositiones participantes neutro termino sunt que neque habent idem subiectum neque idem predicatem, ut 'omnis homo est animai', 'nullus asinus est capra'. Item. Propositionum quedam sunt contrarie, ut universalis affirmativa et universalis negativa, ut 'omnis homo wrrit'- 'nullus homo currit'; quedam sunt subcontrarie, ut particularis affirmativa et particularis negativa, ut 'quidam homo currit' - 'quidam homo non currit' ; quedam sunt subalterne, ut universalis affirmativa et particularis affirmativa, et 30 universalis negativa et particularis negativa, ut 'omnis homo currit' 'quidam homo non currit' ; 'qui da m homo currit', 'nullus homo currit' quedam contradictorie, ut universalis affirmativa, et particularis negativa, et universalis negativa et particularis aftìrmativa, ut 'omnis homo wrrit' ' quidam homo non wrrit', 'nullus homo wrrit' - 'quidam homo wrrit'.

25

I

The next 6 lines are found only in D 2.

4-24-

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Et hoc totum patet in sequenti figura:

Questio est utrum maior oppositio est in contrariis quam in contradictoriis. Quod in contrariis, videtur, quia maior oppositio est in illis que opponuntur secundum totum quam in illis que opponuntur secundum partem. Sed contrarie opponuntur secundum totum, quia una est universalis affirmativa et alia est universalis negativa, et contradictorie opponuntur secundum partem, quia una est universalis affirmativa et alia est particularis negativa. Ergo maior oppositio est in contrariis quam in contradictoriis. Sed contra. Maior est oppositio in illis que opponuntur secundum qualitatem et quantitatem quam in illis que opponuntur secundum qualitatem solam. Sed contradictorie opponuntur secundum qualitatem et quantitatem, quia una est universalis affirmativa et altera particularis negativa, vel una est universalis negativa et altera particularis affirmativa. Et contrarie opponuntur secundum quantitatem solam, quia una est universalis affirmativa et altera universalis negativa. Ergo maior oppositio est in contradictoriis quam in contrariis. Ad primum sic dicendum est quod non est maior oppositio in illis que opponuntur secundum totum quam in illis que opponuntur secundum partem, quia oppositio non est gratia materie sed gratia forme, ut qualitatis et quantitatis. Lex et natura contrariarum talis est quod si una sit vera, reliqua eri t falsa in terminis substantialibus et econverso. Verbi grati a, si hec est vera: 'omnis homo est animai', ergo hec eri t falsa: 'nullus homo est animai'. In terminis accidentalibus possunt similiter esse false. Verbi gratia: 'omnis homo est al bus', et hec similiter: 'nullus homo est al bus'. Lex et natura subcontrariarum talis est quocl si una sit vera, reliqua eri t falsa in terminis substantialibus, et eco n verso. Verbi gratia:

5

10

15

20

25

30

l

DE INTRODUCTIONIBUS

425

si hec est vera: 'quidam homo est ani mal', hec eri t falsa: 'quidam homo non est ani mal'. In terminis accidentalibus possunt similiter esse vere, ut 'quidam homo est albus', 'quidam homo non est albus'. Lex et natura subalternarum talis est quod si universalis sit vera, 5 particularis erit vera in terminis substantialibus, et econverso. Verbi gratia: si hec eri t vera: 'omnis homo est animai', hec eri t vera: 'quidam homo est animai'. In terminis accidentali bus non possunt similiter esse vere; (una enim potest esse vera) re li qua autem existente falsa. Ut 'quidam homo est al bus' potest esse vera ha c existente falsa: 'omnis homo est al bus'. 10 Lex et natura contradictoriarum talis est quod si universalis affirmativa est vera, particularis negativa erit falsa tam in tenninis substantialibus guam in accidentali bus. Ut si hec est vera: 'nullus homo est al bus', hec eri t falsa: 'qui da m homo est al bus' et eco n verso. Notandum quod triplex est materia, scilicet naturalis, contin15 gens, et remota. Materia naturalis est illa in qua predicatum naturaliter inheret subiecto, ut 'homo est risibilis'. Materia contingens est i !la in qua predicatum contingenter inest subiecto, ut 'homo est al bus', hoc predicatum album contingenter inheret homini. Materia remota est illa in qua predicatum 20 nullo modo conveni t subiecto, ut 'homo est lapis'.

Ypothetica est illa que habet antecedens et consequens cum conditione. Ve!: ypothetica propositio est illa que habet duas categoricas propositiones, ut 'si homo est, anima l est' : li 'homo est' est una categorica, li 'animai est' est alia categorica. 25

Antecedens est quod inmediate ponitur post coniunctionem. Et consequens est id quod mediate ponitur post coniunctionem.

Ypothetica propositio quinque habet species, scilicet conditionalem, copulativam, disiunctam, causalem, temporalem. Conditionalis est illa in qua ponitur hec dictio 'si'. Ut 'si tu es 30 homo, tu es animai'. Et est conditionalis vera quando consequens intelligitur in antecedente, ut animai intelligitur in hominc. Copulativa est illa in qua ponitur hec dictio 'et'. Ut 'tu es homo et tu es animai'. Et est copulativa vera quando ambe partes sunt vere. Disiuncta est i!la in qua disiunguntur propositiones per hanc con-

426

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

iunctionem 'vel'. Ut 'tu es homo vel tu es asinus'. Et est disiuncta vera quando altera pars est vera. Causalis est il la in qua ponitur hec d ictio 'quìa'. Ut 'quìa tu es homo, tu es animai'. Et est causalis vera quando id quod precedi t est causa illius quod subsequitur. 5 Temporalis est illa in qua ponitur hec dictio 'dum'. Ut 'dum tu curris, tu moveris'. Et est temporalis vera quando ambe partes sunt vere in eodem tempore. Et sciendum quod secundum quosdam nulla quantitas est in propositionibus ypotheticis, quia omnis quantitas attribuitur penes IO subiectum, sed in illis nullum est subiectum nec predicatum nisi antecedens et consequens; ergo nulla quantitas est in illis. Contra. Ex quantis impossibile est fìeri non quantum. Sed ypothetica propositio fìt ex quantitatibus, quia ex duabus propositionibus categoricis. Ergo ypothetica propositio habet quantitatem. 15 Sciendum quod ypothetica propositio non habet quantitatem per se proprie dictam, sed materialiter dictam ve! nisi in ratione ad categoricas de qui bus constituitur. Sequitur de conversione. Conversio est quando de predicato fit subiectum, et eco n verso. Ve l: conversio est transpositio termino rum. Et est conversio triplex, scilicet conversio simplex, conversio per accidens, et conversio per contrapositionem. Conversio simplex est quando de subiecto fìt predicatum et econverso, manente eadem qualitate et quantitate. Et sic convertitur universalis negativa et particularis affìrmativa. Universalis negativa sic: 'md!HS homo est lapis; erao nullus lapis est homo'. Particularis affìrmativa sic: 'quidam homo est animai; erao quoddam animai est homo'. Conversio per accidens est quando de subiecto fìt predicatum et econverso, manente eadem qualitate sed mutata quantitate. Ut 'omnis homo est animai; er9o quoddam animai est homo'. Prima est affìrmativa et secunda est affìrmativa et si c manet eadem qualitas; prima est universalis et secunda est particularis et sic mutatur quantitas. Conversio per contrapositionem est quando de subiecto fìt predicatum et econverso, manente eadem qualitate et quantitate, sed terminis fìnitis mutatis in terminos infìnitos. Et sic convertitur universalis affìrmativa et particularis negativa. Universalis affìrmativa si c: 'omnis homo est anima!; er9o omne non-animai est non-homo'. Particularis negativa sic: 'quidam homo non est animai; er9o quoddam non-animai non est non-homo'.

20

25

30

35

I

DE INTRODUCTIONI13US

427

Unde versus: simpl i citer feci com·ertitur eva per acci cato per contra; si c fit conversi o tota.

Sed videtur quod universalis negativa non convertitur simpliciter, 5 ut hic: 'nulla domusfacit hominem'. Ergo si converteretur simpliciter, sua conversa esse t talis: 'ergo nullus homo .fa ci t domum'. Quod falsum est. Regula est talis; si convertens est vera, sua conversa eri t versa, et econverso. Sed hic convertens est vera et sua conversa est falsa. Ergo non debet converti simpliciter. 10 Unde scienJum est quod quando aliqua dictio sit enuntiativa cum verbo de presenti vel cum verbo de preterito vel cum verbo de futuro, si illa propositio non potest habere rectam conversionem, debet mutari verbum in proprium suum participium eiusdem temporis et eiusdem signifìcationis et in hoc verbum 'est'. Et si c eri t conversa recta: 'ergo n il 15 Jaciens hominem est domus'. De preterito si c: 'nullus puer jìlit senex; ergo nullus preteritus senex est puer'. De futuro si c: 'nulla corrupta eri t virgo; (ergo) nulla futura virgo est corrupta'.

Sed videtur quod nulla proposttto debet converti, quia predicatum se habet ad modum forme, subiectum ad modum materie; sed de forma non fit materia; ergo de predicato non fit subiectum; ergo nulla propositio debet converti. Dicendum quod ex vera forma non fit materia; tamen ex il la quc 25 se habet ad modum forme fit aliquid quod se habet ad modum materie.

20

Equipollentia est equivalentia duarum propositionum ad invicem ita quod una valet tantum sicut alia. Unde versus: p re contradic. post contrar. pre postque Sllbalter. 30 Pre contrar hocest:

quando negatio preponitur signo, equipollet suo contradictorio, ut 'non omnis homo currit' equipollet ci quod est 'aliquis homo non currit'. Post contrar hocest: quando negatio postponitur signo, equipollet suo contrario, ut 'omnis homo non' equipollet ei quod est 'nullus homo'. Pre postque subalter hocest: quando negatio preponitur

428

LOGICA "CUM S!T NOSTRA"

et postponitur signo, equipollet suo subalterno, ut 'non omnis homo non' equipollet ei quod est 'quidam homo' ve! 'aliquis homo'.

Propositionum alia modalis, alia de inesse. Propositio de inesse est quando predicatum inest subiecto simpliciter et sine modo, ut 'homo est animai'. Propositio modalis est il la in qua predicatum inest 5 subiecto cum modo, ut 'possibile est hominem esse animai'. In hac propositione dico quod animai intelligitur in homine possibiliter. Et notandum quod quatuor sunt nomina facientia propositionem modalem, scilicet 'possibile', 'inpossibile', 'contingens' et 'necessarium' et eorum adverbia, scilicet 'possibiliter', 'inpossibiliter', 'contingenter', et ' necessano . '.

10

Sed quero quare 'bene' et 'male' non faciunt propositionem modalem, sicut et alii modi qui determinant verbum. Quia determinant verbum gratia rei verbi et non gratia compositionis. Hec est differentia inter propositionem necessariam et proposi- 15 tionem de necessario: propositio de necessario est illa in qua ponitur hec d ictio 'necessario', ut 'Socrates currit necessario'; propositio necessaria est illa in qua predicatum de necessitate inest subiecto et illa propositio numquam falsa est, ut 'Deus est'. Adhuc queritur utrum verum et falsum faciunt propositionem 20 modalem. Et videtur quod sic, quia omne quod facit inferius, facit et suum superius ve! potest facere, quia si miles potest destruere castrum, ergo et rex. Seclnecessarium est inferius ad verum, quia omne necessarium de necessitate est ve rum, et non convertitur; et impossibile inferius est acl Jalsum. Sed necessarium et impossibile faciunt propositionem moda- 25 lem; ergo verum et falsum. Dicendum quocl ista duo verum etfalmm sunt accidentia propositionum, quia illa propositio que mmc est vera, iam potest esse falsa, et econverso. Ad argumentum dico quod non generaliter tenet id: quicquid 30 ]aci t iriferius, Jacit et stwm mperius, vel fa cere potest, quia presbiter superi or est acolito; tamen acolitus potest ducere uxorem, presbiter autem non.

I

DE JNTRODUCTIONIBUS

429

'Necessarium' dicitur duo bus modis, scilicet respective et absolute. Respective, ut 'te sedere dum tu sedes est necessarium'. Absolute hoc duplex, scilicet per se et per accidens: per se quod nec potest nec potuit nec poteri t esse falsum, ut 'Deus est'; per accidens quod non potest nec 5 poterit esse falsum, potuit tamen fuisse falsum, ut Socratem jilisse antequam fu. i t.

Similiter est impossibile per se et per accidens. Per se quod non potest nec poterit nec potuit esse verum, ut hominem esse asinu.m. Per accidens quod non potest nec poterit esse verum, potuit tamen esse 10 verum, ut animam alicu.ius non esse. Similiter 'contingens' clicitur duo bus modis, scilicet contingens natu.m et contingens ad utru.mlibet. Contingens natum est cuius altera pars contradictionis vere contingit evenire, ut hominem canescere in senectu.te. Contingens acl utrumlibet est cuius utraque pars inclifferenter contingit 15 evenire, ut hominem sedere ve! non sedere. Notandum quod propositio de necessario et cle contingenti nato et non de contingenti acl utrumlibet convertitur sicut ille de inesse, ut 'contingit omnem hominem esse albu.m; ergo contingit qu.oddam albu.m esse hominem'. Propositio de contingenti ad utrumlibet convertitur per 20 oppositas qualitates, hocest quod idem sit subiectum et predicatum

utrobique, sed affirmativa convertitur in negativam, ut 'contingit omnem hominem currere; ergo contingit nullum hominem currere'.

Propositio modalis est universalis quando subicitur terminus communis signo universali determinatus et hoc cum modo, ut 'possibile est 25 omnem hominem currere'. Particularis est i Ila in qua subicitur terminus communis signo particulari cleterminatus cum modo, ut 'possibile est aliqu.em hominem cu.rrere'. Indefinita est il la in qua subicitur terminus communis sine signo cum modo, ut 'possibile est hominem cu.rrere'. Singularis est illa in qua subicitur terminus cliscretus cum moclo, ut 'possibile 30 est Socratem currere'.

Propositio modalis est negativa quando negatio negat modum, ut 'non possibile est hominem esse asinum'.

Contra. Omnis negatio est ncgatio compositionis; secl moclus non est compositio; ergo negatio non negat modum. 35 Dicendum quod negatio non negat compositionem inmediate, secl mediante modo.

+30

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Item. Sicut propositiones de inesse equivalent et convertuntur, sic et modales. Quod potest sciri duabus regulis. Quarum prima est hec: cuicumque dieta affirmativo attribuitur possibile, eidem attribuitur contingens et ab eoclem removetur impossibile et ab eius apposito removetur necesse. 5 Et iuxta hanc regulam sumuntur duo ordines. Primus ordo est talis: 'possibile est esse' 'contingens est esse' 'non inpossibile est esse' lO 'non necesse est non esse' ; et omnes iste propositiones in isto ordine equivalent. Eadem regula est de dicto necessario et sic sumitur secundus orcio. Et est talis: 'possibile est non esse' ' contmgens . est non esse ' 'non i mpassi bi le est non esse' 15 'non necesse est esse' : et omnes iste propositiones equipollent. Unde versus: wi das possibile, contingens debetur eidem hinc inpossibile tollas aliunde necesse

Secunda regula est talis:

20

a quocumque dicto affirmativo removetur possibile, ab eoclem removetur contingens et eidem attribuitur inpossibile et eius opposito attribuitur necesse. Et iuxta hanc regulam sumuntur duo orclines. Si removcatur possibile a clicto affirmativo est tcrtius ordo, et est talis: 25 'non passi bile est esse' 'non contingens est esse' 'i mpassi bi le est esse' 'necesse est non esse'. 30 Si removeatur a dieta negativo, est quartus orcio, Sic: 'non possibile est non esse' 'non contingens est non esse' 'impossibile est non esse' 'necesse est esse' . 35 Unde versus: a qua possibile, contingens tolliwr inde hinc inpossibile, datur apposito necesse.

I

431

DE INTRODUCTIONIBUS

Propositiones primi ordinis et secundi opponuntur subcontrarie, eoquocl participant lege subcontrarium, quia possunt similiter esse vere, non tamen similiter false, ut hic: 'possibile est Antichristum esse', 'possibile est Antichriswm non esse'. 5 Propositiones primi ordinis et tertii opponuntur contraclictorie, eoquod participant lege contraclictoriarum. Non enim possunt simul esse vere neque simul false, ut 'possibile est Socratem esse' et 'non possibile est Socratem esse'. Item. Propositiones quarti orclinis et primi sunt subalterne, quia 10 si una est vera, re li gua eri t vera, sed non converti tu r. Ut hic: 'non possibile est Antichristum non esse', 'non impossibile est Antichristum esse'. "! Sequitur enim bene secunclum: 'possibile est Antichristtlm non esse; ergo possibile est Antichristum esse', et non econverso. 1· ltem. Propositiones quarti orclinis et tertii sunt contrarie, 15 (eoquod participant lege contrariarum, quia possunt similiter esse false, non tamen similiter vere, ut hic: 'necesse est Antichriswm esse', 'impossibile est Antichristum esse'). Et hec omnia patent in proxima figura:

,---------- -l IV

20

1 non posstbrle est non esse . non conttngens est non esse

non P:OSStbtle est E'sse-J non cont!r.gens est esse

l ~e est non esse

III

rmposstb!le- est esse

necesse est non esse

Lecesse est esse

---------

RQSStbtle

e-st esse

RQssrbtle est non esse

contmgens est esse ~RQ:SStb!le2 est esse ncn necesse est non esse

25

conttngens est non esse-

non tmposstbt!e est non non necesse est esse

~ esse

II

------------

Il

DE

UNJVERSALIBUS

Ut cliciti Aristotiles in libro Predicamentorum, singulum incomplexorum aut signifìcat substantiam, ut 'animai', 'lignum', aut qualitatem, ut 'album', 'nigrum', aut quantitatem, ut 'bicubitum', 'tricubitum', aut 30 re l atwnem, . . ' , ' servus ' , aut agere, ut ' sedere ' , ' secare ' , ' urere ' , ut 'd ommus aut pati, ut 'secari', 'uri', aut ubi, ut 'illic', ve! 'hic', aut quando, ut 'l10d"Ie ' , 'h en·' , aut positiOnem, . . ut ' stare ' , ' se dere ' , aut hab"1tum, ut 'armatwn esse', 'calciatum esse'. Atque non sunt plura neque pauciora. 1

Categ. 4, 1 b25-27.

2

legas: non impossibile est esse.

432

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Predicamentum est ordinatio predicabilium secundum superius et inferius. Predicabile est quod de aliquo est dicibile. ltem. Quicquid est in predicamento, aut est universale aut singulare. Singulare est quod dicitur de uno solo, ut 'iste homo' ve! 'SoCt·ates'. Universale est quod de pluribus predicatur, idest terminus communis. 5 Contra. 'Fenix' est universale et terminus communis, non tamen predicatur de pluribus. Sciendum quod duplex est universale: unum quod predicatur de pluribus actualiter et potentialiter, ut 'homo'. Etiam est aliud universale quod predicatur de uno actualiter et de pluribus potentialiter, ut :Jenix'. 10 Est quoddam universale quod predicatur de nullo actualiter, sed de pluribus secundum intellectum, ut 'chimera'.

Sciendum quod quinque sunt universalia, scilicet genus, species, clifferentia, proprium, et accidens. Genus est quod predicatur de pluribus clifferentibus specie in eo quod quid, ut 'animai' predicatur de homine et de asino in eo quod quid, que differant specie. Hec particula 'de pluribus' ponitur ad clifferentiam indivicluorum, que non predicantur de pluribus. Hec particula similiter ponitur acl clifferentiam proprii, quod preclicatur de una sola specie cuius est proprium. Hec parti eu la: 'd!lferentibus specie' ponitur ad clifferentiam speciei, que predicatur de pluribus differentibus numero. Hec particula 'in eo quod quid' ponitur ad differentiam propri i et accidentis, que predicantur in eo quocl quale. Species est que de pluribus differentibus numero preclicatur in eo quod quid, ut homo predicatur de Socrate et de Platone, qui differunt numero. Individuum est quocl preclicatur de uno solo. Contra. Dicit 1 Aristotiles in libro Predicamentorum quod a prima substantia nulla est predicati o; sed prime substantie sunt individua; ergo individua non preclicantur. Solutio. Dicendum quod duplex est predicatio, scilicet propria et communis. Unde individua proprie non preclicantur sicut superius de suo inferiori, sed communiter bene possunt predicari. Dicendum quod sumenclo 'predicationem' proprie non predicantur, idest dicuntur. Predicamentum est coordinatio predicahilium. r Categ. 5, 3a36-37.

15

20

25

30

35

Il

DE UNIVERSALIBUS

433

Genus generalissimum est supra quod non est aliud genus superveniens, ut substantia, que nullo modo est species. Species specialissima est que non habet aliquam speciem sub se, ut homo, que nullo modo est genus. Ea vero que sunt intermedia, sunt 5 genera et species: in comparatione ad inferiora sunt genera; in comparatione ad superiora sunt species. Et sic est in predicamento substantie et sic est in aliis predicamentis.

Differentia est que predicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quale, ut rationale predicatur de angelo et de homine.

Proprium est quod predicatur de una sola specie cuius est proprium. Et dicitur 'propriwn' quatuor modis. Quoddam proprium est quod convenit omni et semper et non soli, ut hominem esse bipedem. Quoddam est quod convenit soli et semper et non omni, ut hominem esse medicum. Quoddam est quocl convenit omni et soli et non semper, ut 15 hominem canescere in senectute. Quocldam est quod convenit omni et soli et semper, ut hominem esse risibilem.

10

Accidens est quocl adest et abest preter subiecti corruptionem, ut albedo in homine. Contra. Conbustio domus est accidens et non adest nec abest 20 preter subiecti corruptionem. Dicenclum quod intelligitur de accidente inseparabili et non de accidente separabili, ut est combustio domus et huiusmodi. Item. Nigredo in corvo est accidens nec adest nec abest preter subiecti corruptionem. 25 Dicendum quod quoddam accidens est separabile, ut albedo in homine, et quoddam est inseparabile, ut nigredo in corvo. V el: acciclens est quod predicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quale, hocest quale accidentale; et in hoc differt a differentia, que predicatur in quale substantiale.

434

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Quod predictum est patebit in figura: ._

---- substantia

o\~

~o

corpore-a --------

-------incorporea

~corpus ~ ~liud

animatum

~corpus

~ inantmatum

an;matum

01

sensibile

~

~

tnsenstbtle

rationate

~~

trrattonate

mortale

~animai~

~an;mal

------

rationale

--------

..._,.homo

a\iu~

Sortes~

~

f(Jc!__________

5

inmortale

~s

~Plato

III DE SILLOGISMIS

Ut diciti Boetius, argumentum est ratio rei dubie faciens fìdem, idest certitudinem de re dubia. Et sunt quatuor species argumentandi: entimema, exemplum, inductio, sillogismus. Entimema est sillogismus curtatus habens unam premissam et conclusionem, ut 'omnis homo est animai; ergo Socrates est animai'. Exemplum est quando unum singulare probatur per aliud singulare, ut quando unum simile probatur per aliud simile, ut 'sicut se habet magister in scoiis, sic se habet rector in navi; sed magister eligendus est arte et non sorte; ergo rector in navi'. Inductio est quando universale probatur per sua singularia, ut 'homo currit, asi nus currit, et si c de singulis; ergo omne animai currit'. Sillogismus est oratio in qua quibusdam positis et concessis necesse est aliud evenire per ea que posita sunt et concessa. Hiis est sensus: oratio est in qua ponuntur propositiones et necesse est aliud a premissis evenire per ea que posita sunt et concessa, id est conclusionem. Contra primum sic: in omni sillogismo sunt plures orationes, et non oratio. Dicendum quod ille plures orationes conveniunt in una oratione ut in conclusione. 1

De top. diff. l, col. l l74C7-8.

IO

15

20

25

III

DE SILLOGISMIS

435

Contra secundum si c: nil est in conclusione quin prius fui t in premissis; ergo etc. Dicendum quod termini diversimodc ordinantur in conclusione et in premissis. Et sciendum quod omnis sillogismus constat ex tribus tenmms, scilicet ex maiori extremitate, et minori, et medio termino. Et est medius terminus qui bis sumitur ante conclusionem et numquam ingreditur conclusionem, Ut 'omnis homo est animai 10 Socrates est homo ergo Socrates est animai'. Li 'homo' est medius terminus. Maior extremitas est qui sumitur cum medio termino in maiori proposi tione, ut 'animai'. Et minor extremitas est qui ponitur in secunda proposi tione cum medio termino, ut 'Socrates'. 5

Et sciendum quod in omni sillogismo sunt due propositiones et una conclusio. Sed videtur inconveniens quod ex tribus terminis possunt fieri tres propositiones, cum in omni propositione sunt duo termini. Ergo in tribus propositionibus sunt se x termini. 20 Dicenclum quod unusquisque terminus bis sumitur. Ideo etc. 15

Figura est dispositio debita trium tenninorum. Et notanclum quod medius terminus bis sumitur ante conclusionem. Quare in prima figura in prima proposi tione subicitur et in secunda predicatur; in secunda figura predicatur in utraque; in tertia figura subicitur in utraque. 25 Ut patet per 11lmc versum: sub pre prima, bis pre secunda, tcrtia bis sub.

Modus est debita dispositio duarum propositionum. Et notandum quod ex omnibus negativis nil sequitur, idest non fit sillogismus. 30 ltem. Ex omnibus particularibus non fit sillogismus, quia ex particularibus nil sequitur. Item. Si altera premissarum sit negativa, conclusio erit negativa, et si altera sit particularis, conclusio erit particularis. Item. In prima figura sunt quatuor modi secunclum Aristotilem 35 et novem secundum Boetium. Et sic videtur quod Boetius sit superfluus, ve] Aristotiles diminutus.

436

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Dicendum quod Aristotiles considerat nobilissimos modos, Boetius vero nobiles et ignobiles. BARBARA CELARENT DARli FERIO BARALIPTON CELANTES DABITIS FAPESMO FRISESOMORUM CESARE CAMPESTRES FESTIMO BAROCO DARAPTI

5

FELAPTON DlSAMIS DATISI BOCARDO FERISON.

A notat universalem affìrmativam, E notat universalem negativam, I particularem affìrmativam, O particularem negativam.

Primus modus constat ex duabus universalibus concludentibus universalem affìrmativam. Sic: IO 'omnis homo est anima! omne risibile est homo erao omne risibile est animai'. Secundus modus constat ex prima universali negativa et secunda universali affìrmativa concludentibus universalem negativam. Sic: 15 'nullus homo est lapis omne risibile est homo erao nullum risibile est lapis'. Et notandum quod quedam conclusio est directa, et quedam indirecta. Conclusio directa est quando maior extremitas predicatur et 20 minor subicitur in conclusione. Indirecta conclusio est quando maior subicitur et minor predicatur in conclusione. Et notandum quod omnes modi, cuiuscumque figure sint, concluduntur directe preter quinque ultimos modos prime figure, qui concluduntur indirecte. Consequenter dicendum est de reductione. Et sciendum quod 25 omnes modi debent reduci in quatuor primos modos prime figure, quia omnes modi incipientes per B debent reduci in BARBARA, per C in CELARENT, per D in DARli, per F in FERIO. Et reducuntur per tria, scilicet per conversionem, per transpositionem, et per imposiibile. Unde sciendum quod S denotat conversionem 30 simplicem, P conversionem per accidens, M transpositionem propositionum, C reductionem per impossibile. Uncle versus: S simplex, P per ace. M transpos., C notat impossibile.

III

DE SILLOGISMIS

437

S simplex, hocest quando vocalis precedit S, propositio facta per illam vocalem debet converti simpliciter. P per ace., hocest quando vocalis precedit P, propositio facta per illam vocalem debet converti per accidens. M transpos., hocest quando vocalis precedi t M, propositiones de5 bent transponi. Et hoc totum patet in FAPESMO, quia sic fiat sillogismus: omnis homo est animai nullus lapis est homo ergo quoddam animai non est lapis' : quia conclusio erit indirecta, maior debet converti per accidens, quia A 10 precedit P, sic 'ergo quoddam animai est homo'; minor debet converti simpliciter, quia E precedit S, sic: 'ergo nullus homo est lapis' ; et debent transponi, quia ponitur M, sic: 15 'nullus homo est lapis quoddam animai est homo ergo quoddam animai non est lapis'. Et similiter de aliis. Duo tamen modi debent reduci per impossibile, scilicet BAROCO 20 et BOCARDO. Et est reducere per impossibile sumere oppositum conclusionis et videre utrum maior vel minor sit particularis. Si minor sit particularis, pone opposi tu m conclusionis loco minoris et eius oppositum loco conclusionis. Ergo fiat iste sillogismus in BAROCO: 'omnis homo est animai 25 quidam lapis non est animai ergo quidam lapis non est homo' ; oppositum conclusionis est: 'omnis lapis est homo'; oppositum minoris est: 'omnis lapis est animai' ; reducatur si c : 'omnis homo est animai 30 omnis lapis est homo ergo omnis lapis est animai'. Et sic de aliis. Maior 1 autem terminus in prima figura dicitur predicatum maioris propositionis, minor terminus dicitur subiectum minoris propositionis. Maior autem terminus in secunda figura dicitur subiectum minoris propositionis, minor terminus dicitur subiectum minoris propositionis. Maior autem terminus in tertia figura dicitur predicatum maioris propositionis, minor terminus dicitur subiectum minoris propositionis.

1

This fina! section is only found in D 2.

438

LOGICA "CUM SIT NOSTRA" IV DE

LOCIS

Ut diciti Boetius, locus est sedes argumenti. Et differt argumentum ab argumentatione, quia argumentum est in mente, argumentatio extra mentem. Similiter argumentum est ipsa ratio aliquicl probans, sive dicatur, si ve non; argumentatio est ipsa ratio prout consisti t in pro la- 5 tione. Unde argumentatio est per orationem explicatio. 'Locus' autem hic sumitur ad similituclinem loci naturalis, quia si dubitamus de aliquo, recurrimus ad eius locum ut inveniamus eum ibi; eodem modo si clubitemus de aliquo argumento clialetico probabili, querimus locum eius, eoquocl argumentum probabile affirmatur aliquo 10 loco.

Enuntiatio est que narrat res suas absolute. Questio est propositio clucta in ambiguitatem. Conclusio est propositio probata argumento vel argumentis. Locus sic dividitur: alius propositio maxima, alius differentia maxime. Propositio maxima est regula confirmans argumentum sumptum ad similitudinem illius maxime. Differentia maxime est terminus de quo datur maxima. Et per illum terminum differt una maxima ab alia, et ideo dicitur differentia maxime. Locus differentia maxime sic dividitur: alius intrinsecus, alius extrinsecus, alius medius. Locus intrinsecus est quando sumitur argumentum a termino posito in questione. Ut si queratur utrum m·bor sit animai vel non, et fiat tale argumentum: 'arbor non est substantia animata sensibilis; ergo m·bor non est animai', hic argumentum sumitur a termino posito in questione, ut ab hoc termino 'animai'. Locus extrinsecus est quando sumitur argumentum a termino posito extra questionem, ut si queratur utrum Socrates sit asinus vel non, et fiat tale argumentum: 'Socrates est homo; ergo non est asi nus', hic sumitur argumentum a termino posito extra questionem, ut ab hoc termino 'homo'. Locus medius est quando sumitur argumentum a termino posito partim in questione et partim extra questionem. Ut si queratur utrum iustitia est bona vel non, et fiat tale argumentum: 'iustum est bonum; ergo iustitia est bona', et sumitur argumentum a termino posito partim in questione et partim extra questionem, ut ab hoc termino 'iustum'. 'De top. d!Jf. I, col. 1174C 15.

15

20

25

30

35

IV

DE LOCIS

439

Primo dicendum est de loco intrinseco. Et dividitur sic: locus intrinsecus alius est a substantia, alius a concomitantibus substantiam. Locus a substantia alius a diffinitione, alius a clescriptione, alius a nominis interpretatione. Sequitur de loco a diffinitione. Et est locus a diffinitione ut 5 'Socrates est animai rationale mortale; ergo est homo'. Unde locus a diffinitione maxima: de quocumque predicatur diffinitio, et diffinitum. Et iste locus tenet constructive et destructive, idest affirmative IO et negative. Negative si c argumentatur: 'lapis non est animai rationale mortale; ergo non est homo'. Unde locus a diffinitione. Maxima: de quocumque removetur diffinitio, et diffinitum. Et constat iste locus ex genere et differentiis substantialibus.

Sequitur de loco a descriptione. Ut hic: 'Socrates est animai gres15 sibile bipes; ergo est homo'. Unde locus a descriptione. Maxima: de quocumque predicatur descriptio, et descriptum. Et constat iste locus ex genere et differentiis accidentalibus. Sequitur de lo co a nominis interpretatione. Ut 'iste est philosophus; ergo est amator sapientie'. Unde locus a nominis interpretatione. Maxima: 20

d e q u o c u m q u e p re d i c a t u r i n t e r p re t a t i o, et interpretatum. Et est interpretatio expositio minus noti per magis notum.

Locus a concomitanti bus substantiam sic dividitur: alius a toto, alius a parte, alius a causa, alius a generatione, alius a corruptione, alius 25 ab usibus, alius a communiter accidentibus. Locus a toto tenet constructive et destructive. Constructive sic: 'omne animai est; ergo omnis homo est'. Unde locus a toto. Maxima: posito toto ponitur et eius pars. Destructive, ut 'nullum animai est; ergo nullus homo est'. Un de Iocus a 30 toto. Ma x ima :

destructo toto destruitur et eius pars.

440

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

A parte usque ad totum tenet destructi ve tantum, ut hic: 'quidam homo non est; ergo quoddam animai non est'. Unde locus a parte. Maxima: destructa parte destruitur et totum. Locus a causa tenet constructive tantum, ut 'homo est; ergo anima] est'. Unde locus a causa. Maxima: 5 id quod precedit est causa illius quod subsequitur. Locus a generatione tenet constructive et destructive, ut hic: 'generati o est bona; ergo ipsum est bonum'. Un de locus a generati o ne maxima: cuius generatio est bona, ipsum est bonum. Destructive sic: 'generatio huius rei non est bona; ergo ipsum non est bonum'. 10 Unde locus a genera tione. Maxima: cuius generatio non est bona, ipsum non est bonum. Locus a corruptione si c: 'corruptio huius est bona; ergo ipsum est malum'. Unde locus a corruptione. Maxima: cuius corruptio est bona, ipsum est malum.

15

Locus ab usibus, ut hic: 'equitare est bonum; ergo equus est bonus'. Unde locus ab usibus. Maxima: cuius usus bonus est, ipsum totum bonum est. Locus a communiter accidentibus, ut hic: 'iste est comptus; ergo est adulter'. Unde locus a communiter accidentibus. Maxima: 20 cuicumque inest aliquod accidens, et ei inerit aliquod aliud quod proprie consequitur. Locus a toto sic dividitur: alius a toto universali, alius a toto integrali, alius a toto in loco, alius a toto in tempore, alius a toto in modo, alius a toto virtuali, alius a toto collectivo, alius a toto numerali. 25 Locus a toto universali si c: 'nullum animai est; ergo nullus homo est'. Unde locus a toto universali. Maxima: destructo toto uni versai i, destruitur et pars universalis. Ve! potest dici locus a genere. 30 A parte totius universalis tale fìt argumentum: 'homo currit; ergo animai'. Unde locus a parte totius universalis. Maxima:

IV

posita parte

441

DE LOCIS

totius universalis

ponitur et

totum.

Et potest dici locus a specie.

Locus a toto integrali, ut hic: Maxima: 5

'domus est; erao pari es est'.

posito toto integrali ponitur et e1us pars. 'Paries non est; erao domus non est'. Unde locus a parte totius integrali s. Maxima:

d es t ruc t a parte i n te gr a l i d es t ru i tu re t t o tu m i n t egra l e. Sequitur de loco a toto in quantitate, ut hic: 'omnis homo currit; 10 ergo Socrates currit'. Unde locus a toto in quantitate. Maxima:

posito toto in quantitate ponitur et pars. 'Socrates non currìt; era o non omnis homo currìt'. Un de locus a toto in quantitate. Maxima.

destructa parte in quantitate destruitur et totum. 15

Sequitur de loco a toto in loco, ut hic: 'Deus est ubique; ergo est hic'. Maxima: posito toto in loco ponitur et eius pars. Locus a parte, ut hic: 'Deus non est h i c; ergo non est ubique'. Maxima: destructa parte in loco destruitur et totum.

20

Sequitur de loco a toto in modo; si c; 'Socrates cantat bene; ergo canta t'. Maxima: posita parte in modo ponitur et totum. Ve l si c: 'Socrates non canta t bene; ergo non canta t'. Maxima: destructo toto in modo destruitur et eius pars.

25

Sequitur de loco a toto virtuali; sic: 'lapis non habet animam; ergo non habet animam sensìtìvam'. Maxima: destructo toto virtuali destruitur et pars.

442

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Sequitur de loco a toto collectivo, ut hic: 'populus est; ergo homo est'. Maxin1a:

posito toto collectivo ponitur et pars. Vel si c: 'homo non est; er9o populus non est'. Linde locus a parte totius collectivi. Maxima: 5 clestructa

parte

collectiva

destruitur

et

totum.

Locus a parte in tempo re si c: 'Deus non est mine; er9o non est semper'. Linde locus a parte in tempo re. Maxima: destructa

parte

in

tempore

destruitur

et

totum.

Locus a toto numerali, ut hic: 'quatuor sunt; er9o duo sunt'. Linde 10 locus a toto numerali. Maxima: posito toto numerali ponitur et pars. A parte usque ad totum, ut hic: 'duo non su n t; ergo quatuor non su n t'. Linde locus a parte totius numeralis. Maxima: destructa parte totius numeralis destruitur et totum. 15

Locus a causa sic dividitur: alius a causa materiali, alius a causa formali, alius a causa efficiente, alius a causa finali. Sequitur de !oca a causa materiali, ut hic: 'iste non habet jerrum; ergo non habet arma ferrea'. Linde locus a causa materiali. Maxima: destructa materia clestruitur et materiatum.

20

Contra: aliquis potest habere panem non habendo tarinam, que est materia panis. Dicenclum quod est intelligendum de materia que eadem manet intra et extra. Et conversa affìnnatur, ut 'iste homo habet arma ferrea; er9o ha be t ferrum'. Linde locus a causa totius materialis. Maxima: posito toto materiato ponitur et eius materia.

25

Locus a causa formali, ut hic: 'iste habet pennas naturaliter sibi aptatas ad volandum; er9o potest volare'. Linde locus a causa formali. Maxima: tantum potest permisi t.

unumquodque

quantum

sua

forma 30

IV

443

DE LOC!S

Destructive, ut 'iste non habet pennas natura/iter si bi aptatas; ergo non potest volare'. Unde locus a causa formali. Maxima: tantum potest permisi t. 5

unumquodque

quantum

sua

forma

Locus a causa efficiente, ut hic: 'faber est bonus'; ergo cutellus ab eo jactus est bonus'. Unde locus a causa efficiente. Maxima: cuius efficiens est bonus, ipsum totum est bonum. Destructive, ut hic: 'iste jàber non est bonus; ergo ipswn non est bonum'. Maxima:

10

cuius efficiens non est bonus, ipsum totum malum. Locus a causa finali, ut hic: 'victoria lwius belli ji1it bona; ergo bellumfuit bonum'. Unde locus a causa finali. Maxima: cuius finis est bonus, ipsum totum bonum. Destructive, ut hic: 'victoria huius belli non ji1it bona; ergo bellum non Juit

15 bonum'. Undc locus a causa finali. Maxima:

cuiusfinisnon fuitbonus, ipsumtotumnonfuitbonum.

Sequitur de loco extrinscco. Et dividitur sic: alius a maiori, alius a minori, alius ab auctoritate, alius a simili, alius a proportione, alius a transumptione, alius ab oppositis. 20 Locus a maiori si c: 'rex non potest destwere Troianos; ergo nec mi/es'. Unde locus a maiori. Maxima: quod non potest maius, nec minus. Locus a minori si c: 'miles potest debellare castwm; ergo et rex'. Unde locus a minori. Maxima: 25

quod potest minus, et maius. Locus ab auctoritate, ut hic: 'sapientes dimnt Deum esse in celis; ergo credendum est illis'. Undc locus ab auctoritate. Maxima: quod dictum est a sapiente ve! a pluribus, credendum est.

444-

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

Locus a proportione tenet constructive tantum, ut hic: 'sicut se habet magister in scolis, sic se habet rector in navi'. Unde locus a proportione. Maxima: quicquid ad unam proportionem convenit, et in alia evenire necesse est. 5 Et sciendum quod locus a simili fit cum verbo substantivo, locus a proportione cum verbo adiectivo. Locus a simili, ut hic: 'sicut risibile est proprium hominis, ita hinnibile est proprium equi'. Unde locus a simili. Maxima: de similibus simile est iudicium.

10

Locus a transumptione, ut hic: 'sapiens non invidit; ergo nec philosophus'. Unde locus a transumptione. Maxima: quicquid predicatur de uno, et de altero. Locus ab oppositis sic dividitur: alius a contrarie oppositis, alius a contradictorie oppositis, alius a relative oppositis, alius a privative 15 oppositis. Locus a contrarie oppositis, ut hic: 'Socrates est a/bus; ergo non est niger'. Unde locus a contrarie oppositis. Maxima: de quocumque predicatur unum contrariorum, re l i q u u m re m o v e tu r ab e o d e m. 20 Locus a contraclictorie oppositis, sic: 'si te sedere est verum, ergo te non sedere est Jalsum'. Unde locus a contradictorie oppositis. Maxima: si

unum

contradictorie

oppositorum est verum, reliquum est falsum.

Locus a relative oppositis si c: 'pater est; ergo fi!ius est'. Maxima: 25 posita se

ponunt et perempta se

perimunt.

Locus a privative oppositis si c: 'iste est cecus; ergo non est videns'. Unde locus a privative oppositis. Maxima: si unum privative oppositorum est verum, rei i q u u m non eri t. 30 Locus medius si c dividitur: alius a casi bus, alius a coniugatis, alius a divisione.

V DE TERMINIS

445

Locus a casi bus si c: 'quod iustum est, bonum est; ergo quod iuste .fit, bene .fit'. Unde locus a casi bus. Maxima: si casus de casu, et nomen de nomine.

5

Et dicitur casus in adverbio inflexio nominis. Locus a coniugatis sic: 'iustitia est bona; ergo iustum est bonum'. Unde locus a coniugatis. Maxima: si principale de principali, et sumptum de sumpto.

Et sunt coniugata que sub uno iugo ponuntur.
V

DE TERMINIS

Ut diciti Aristotiles, omnis sillogismus constat ex propositionibus f. 42" et propositio ex terminis. Ideo ad cognitionem sillogismi primo oportet 25 precognoscere terminos. Sed termini possunt cognosci dupliciter: aut per materiam secundum quod dictio constat ex litteris et sillabis, et sic cognoscit eos gramaticus; aut secundum formam et propriam signifìcationem, et sic cognoscit eos logicus. Dicendum quod quidam sunt termini categoreumatici et quidam 30 sincategoreumatici. Sed solum de categoreumaticis intendimus hic. Terminorum quiclam sunt nomina, quidam verba. Nominum vero quedam acliectiva sunt et quedam substantiva. Nominum substantivorum 1

Cfr. Anal. Pr. l 1, 24 b 22-26.

446

LOGICA "CUM SIT NOSTRA"

quedam sunt communia et quedam propria. Substantivorum quedam supponunt tantum, ut nomina propria, quedam supponunt et appellant, ut nomina communia, que supponunt gratia materie sive substantie et appellant gratia qualitatis. Unde nomina adiectiva non supponunt, quia solam qualitatem significant, ut diciti Aristotiles in libro Predìcamentorum 5 quod 'album' solam qualitatem significat. Et per hoc potest pro bari quod 'album' non est nomen, quia . dicit 2 Donatus quod omne nomen significat substantiam cum qualitate, sed 'album' non significat substantiam (per Aristotilem) n isi solam qualitatem; ergo 'album' non est nomen. 10 Dicendum quod communiter loquendo signifì.cat substantiam, proprie vero non. Verbum copulat solum. Sed quia suppositio est ex parte subiecti, ideo primo dicendum est de suppositione. 15 De mpposìtìone

Et est suppositio substantiva rei designatio, idest significatio termini substantivi. Secl contra: 'album currit'; hic li 'album' supponit; tamen non est substantivum. 20 Dicendum quocl 'substantìvum' sumitur ad o m ne quocl est substantivum ve! substantivatum. l te m: 'legere est verbum' ; hic li 'legere' supponi t; tamen non est substantivum. Dicendum quod secundum Priscianum legere est res verbi; et ita 25 ponitur loco substantivi. Item. Suppositio est sennonis subicibilis signifì.catio; 'sermonis subicibilis' ponitur ad differentiam sermonis predicabilis. Hec est differentia inter suppositionem et signifì.cationem. Supponere est rem suam sub apposito ponere; significare est rem suam sub 30 principali ratione ipsius instituentis designare. Terminus supponit quando ponitur in oratione; terminus significat si ve ponitur in oratione sive extra orationem. ltem. Suppositionum alia univoca, alia equivoca. Suppositio univoca est quando terminus univocus supponi t ut, 'homo currit'. Supposi- 35 Catcg. 5, 3 b 19. 2 Videas Donati Ars gramm. l 5, p. 373 2 -3 ed. Keil; Prisciani, lnst. gramm. Il IR, p. 556 et V 22, S6zo_57I ed. Hertz.

1

V

DE TERMINIS

447

tio equivoca est quando terminus equivocus supponi t, ut 'canis currit'. Suppositio univoca sic dividitur: alia simplex, alia personalis. Suppositio simplex est quando tenninus communis supponit pro fo_rma comn1uni in qua nmnen ponitur, ut 'homo est dignissima creatura creatura5 rum'. Suppositio personalis est quando terminus communis supponi t pro aliquo inferiori, ut 'homo currit' ; hic li 'homo' supponi t pro ilio et pro i sto. Suppositio personalis sic dividitur: alia communis, alia discreta. Suppositio communis est quando subicitur terminus communis secundum quod habet respectum ad ea que sunt communia. Suppositio discreta est 10 quando subicitur terminus discretus, ut 'Socrates currit', ve! pronomen demonstrativum, ut 'ille ve! iste currit'. Suppositio communis sic dividitur: alia determinata, alia indeterminata. Suppositio determinata est quando terminus communis supponit pro aliquo determinate, ut 'homo currit'. Suppositio indeterminata est 15 quando terminus communis supponit pro pluribus indeterminate, ut 'omnis homo currit'. Indeterminata suppositio et confusa idem sunt. Suppositio confusa sic dividitur: alia confusa tantum, alia confusa et distributiva. Suppositio confusa tantum est quando tenninus communis supponitur pro suis inferioribus et non potest fieri descensus sub ipso, ut 20 'omnis homo est animai'; li 'animai' stat confuse tantum, quia mediate adiungitur l1llic signo 'omnis'. Linde non valet argumentum 'omnis homo est ani mal; ergo omnis homo est hoc animai', sed est fallacia figure dictionis, quia li 'animai' in p d ma sta t confuse tantum et significa t quale qui d; in conclusione determinate et significat hoc aliquid, et sic commutatur 25 quale quid in hoc aliquid. Suppositio confusa et distributiva est quando terminus communis supponit pro suis inferioribus et sic potcst fieri descensus sub eo ad unumquoclque appellatum contentum sub termino distributivo. Ut cum dicitur: 'omnis homo est animai', li 'homo' stat confuse et distributive, quia 30 inmediate adiungitur huic signo 'omnis'. Linde hoc argumentum est bonum, per locum a toto in quantitate; 'erao iste homo est animai, et il/e homo'; et sic de singulis. Item. Suppositionum alia geminata, alia antonomatica, alia metonomatica, alia sinodochica. Suppositio geminata est quando geminatur 35 substantia, ut 'Socrates et Plato wrrunt'. Antonomatica est quando terminus communis supponi t pro co cui maxime conveni t nomen, ut 'Apostolus dicit hoc', intclligitur Paulus; similiter: 'Philosophus dici t hoc', intelligitur Aristotiles. ltem. Suppositionum alia sinoclochica, alia metonomatica. Sup40 positio sinoclochica est quando pars supponit pro toto, ve! econverso, ut

44-8

LOGICA "CUM SJT NOSTRA"

'prora est in mari'; et est anterior pars navis; et ita ponitur pars pro toto. Suppositio metonomatica est quando continens ponitur pro contento, ut 'bi be ciphum', idest quod continetur in cip/w. Item. Suppositionum alia propria, alia inpropria. Suppositio propria est illa quando terminus supponit pro sua significatione propria, 5 ut 'homo currit'. lnpropria est i Ila quando terminus supponi t inproprie, ut 'Analia puanat', idest aens Analie. Et iste due suppositiones pertinent ad gramaticam.

Questio est cuiusmodi suppositio hec est: 'homo est species'. Non simplex, quia non supponit pro forma communi a qua inponitur nomen, quia tunc idem esset ac si diceret quod humanitas est species. Et hoc est falsum, quia species predicatur de aliquo, humanitas vero de nullo. Quare non est simplex. Nec personalis, quia non supponi t pro aliquo inferiorum. Dicendum quod est discreta suppositio. Contra: terminus communis supponitur; ergo non est discreta. Dicenclum quod quamvis 'homo' sit terminus communis de se, tamen respectu huiusmodi predicati 'species' secundum quod hic sumitur est nomen proprium. Diciti enim Priscianus quocl 'homo' est proprium nomen specie i incorporalis. 'Omne anima] est rationale et id est substantia'. Quero quomodo supponi t li 'id'. Quocl discrete, videtur, quia proprium est pronominis pro proprio nomine poni. Sed proprium nomen ha be t suppositionem discretam. Ergo etc. Quod non sit discreta, videtur, quia relativum nil habet nisi a suo antecedente. Ergo nec suppositionem. Quare cum antecedens habet suppositionem confusam et distributivam, li 'id' habebit eandem. Dicendum quod est confusa et distributiva, quia eadem suppositio est in relativo et in suo antecedente. Ad argumentum dico quod non oportet quod habeat discretam suppositionem, quia 'Socrates' est nomen discretum, et si dicetur: 'homo currit', quod potius li 'homo' supponi t pro Socrate, tamen non habet suppositionem discretam, sed communem.

10

15

20

25

30

Regula est talis: signum universale affirmativum terminum inmediate sibi adiunctum confundit confuse et distributive, mediate autem confuse tantum. Ut 'omnis homo est ani mal'; li 'homo' supponi t confuse et distributive; li 35 r

/mt. gramm. Il 24,

p. 5817 ed Hertz.

V DE TERMINIS

449

'animai' confuse tantum. Supponere confuse et distributive est quando contingit descendere ad omnia appellata sub eo (contenta). Unde hoc argumentum est bonum: 'omnis homo est animai; ergo iste homo est animai' ; li 'animai' supponi t confuse tantum. Et est supponere confuse tantum 5 quando non contingit descendere ad sua appellata. Unde non valet argumentum id: 'omnis homo est animai; ergo omnis homo est hoc animai'.

Alia regula: re lati vum re la tu m ad te rminum com m une m supponentem confuse et distributive habet vim confudendi terminum sequentem inmediate confuse tantum.

!0

Ut 'omnis homo est animai et ille est aiiquis homo'; li 'aiiquis homo' stat confuse tantum. Sed videtur quod hec si t falsa. Li 'aliquis homo' est pars subiectiva eius quod est 'omnis homo'. Sed inpossibile est partem subiectivam predi15 cari de suo toto universaliter. Et nota quod universale est terminus communis, universaliter est signum. Solutio. Dico quod li 'aiiquis homo' potest esse indefìnitum, et sic ponitur hic, ve! partitivum, et sic non ponitur hic. Regula1 : negatio quicquid confundit,

20

confundit confuse et distributive

Un de hoc argumentum est bonum: 'non homo est; ergo non iste homo est'.

De appellatione

Dicto de suppositione dicendum est de appellatione. Et est 25 appellatio sennonis predicabilis signifìcatio sine tempore; 'sign!ficatio'

ponitur in lo co generis; 'sermonis predicabiiis' ponitur ad differentiam sermonis subicibilis; 'sine tempore' ponitur ad differcntiam verbi signifìcantis cum tempore. Vel : appellati o est proprietas termini communis quam habet 30 secundum quod comparatur ad sua singularia, que comparatio inest ei secundum quod appellat. Ut cum dicitur: 'homo est animai', iste tenninus 'homo' habet comparationem ad singularia, que comparatio inest ei secundum quod appellat Socratem ve! Platonem. 1

not found in D 2+ and Add.

4-50

LOGICA "cuM SIT NOSTRA"

Cum appellatio sit in terminis universalibus et tria sunt genera universalium, videndum est que sunt eorum appellata. Et est aliud universale cuius appellata semper sunt et hoc sive habeat unum singulare ve! plura. Quoddam est universale cuius singularia frequenter sunt et non semper. Aliucl universale est cuius singularia numquam sunt. De illis appellatis que sunt in universali quorum singularia semper sunt, manifestum est quocl sua appellata similiter sunt, eoquocl sua appellata non sunt alia quam sua singularia. Secl de illis quorum singularia frequenter sunt et non semper, videndum est cuius sunt appellata, ut 'tonitrus', 'estas', 'Pascha'. 'Tonitms est sonus terribilis semper'. Vicletur quod si t verum. Secl nullus tonitrus fìt in hyeme. 'Estas est tempus amenum', 'Pascha est tempus fioridum'. Contra: 'tonitms est sonus terribilis; ergo tonitms est'. Dicendum quod in propositionibus in quibus predicatum de necessitate sequitur subiectum, predicatur esse confuse, hocest quocl non magis referat unum tempus quam aliud. In propositionibus vero in quibus predicatum numquam sequitur subiectum, preclicatur esse determinate, hocest esse ut mmc. Secl quando predicatur esse confuse, inclifferenter supponit tenninus communis pro hiis que sunt et que non su n t. Dico quocl est vera de necessitate: 'homo est animai', quamvis nullus homo sit in mundo. Et hec similiter: 'tonitms est sonus terribilis'. Et non sequitur: 'ergo tonìtrus est', quia in prima li 'est' significat tempus confusum, in conclusione determinate. Et sic est fallacia figure clictionis. Similiter hec est vera: 'quìlìbet homo tìmet in mari', licet nullus homo sit in mari, quia hoc predicatum 'tìmet' frequenter inest hominibus et predicatur esse confusum et signifìcat quale quid.

5

10

15

20

25

Dicendum est de regulis. Et est prima talis: terminus communis non restrictus ad terminos non presentes supponens verbo de presenti et non h ab e n t i v i m a m p l i a n d i, su p p o n i t pro prese n t i bus 30 solum, ut 'homo est'. Et sciendum quod tria possunt restringere subiectum, scilicet nomen acliectivum, ut 'homo a/bus', ve l hoc pronomen 'qui', ut 'homo qui currìt disputat', vel nomen obliquum, ut 'jilius Socratis'. Et dicitur 'non 35 habenti vìm ampliandì' propter 'convenìt' et 'potest'. Ut 'omnis homo potest esse' : non supponi t li 'homo' pro presenti bus solum.

V DE TERMINIS

451

Alia regula: terminus communis non restrictus supponens verbo de preterito potest supponere pro presentibus ve! pro preteri tis, 5 ut 'Socrates jùit' : hoc potest esse ve! quia fui t ve! quia est.

Item: terminus communis supponens verbo de futuro potest supponere pro presentibus ve! pro futuris, ut 'homo curret': hoc potest esse ve! quia est ve! quia eri t. 10 Item:

terminus non restrictus acl presentes appositus verbo de preterito ve! de futuro ve! verbo habenti vim ampliandi supponit confuse tantum; 'apposiws', id est ex parte predicati positus; et clicitur acl clifferentiam eorum !5 que ponuntur ex parte subiecti. Li t 'Cesar ji1it homo', 'Antichristus jìlit homo', 'potest Socrates esse homo'.

De copulatione

Sequitur de copulatione. Et est copulatio sermonis predicabilis signifìcatio cum tempo re. Proprie loquendo copulatio est in verbo; 20 communiter loquendo est in verbo et in omnibus participiis et concretis. Prima regula de copulatione est: verbum habens Yim ampliancli potest significare tempus dupliciter, scilicet confusum et cleterminatum. 25

Secunda regula est talis : verbum futuri temporis potest copulari confuse et determinate.

Et sciendum quocl quando terminus communis copulat presens tempus ve! preteritum ve! fu tu rum confuse, signif-ìcat quale qui d; cum 30 autem determinate, signifìcat hoc aliquid.

XI

DIALECTICA MONACENSIS

ARGUMENTUM

I NTRODUCTIO

De divisione scientiarum Quid sit dyaletica et unde dicatur De sono . De voce De nomine De verbo . Questiones De oratione De propositione De eius conditionibus respectivis De non-equipollentibus De equipollentibus De conversionibus . De modalibus De equipollentiis modalium De ypothetica propositione De appellatione et enuntiabili De argumentationibus De partibus integralibus argumentationis De eius partibus subiectivis De quatuor speciebus argumentationis DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

De diffinitione sillogismi Quid sit 'dici de amni' ..•. etc. De conversionibus propositionum De generatione sillogismorum De prima figura De secunda figura De tertia figura De coniugationibus utilibus Qualiter fiant sillogismi de modalibus De inventione mcdii De locali argumentatione De eius principiis De principiis materialibus localis argumentationis DE UNIVERSALIIJUS

De genere

461 461 462 462 463 463 464 465 467 468 470 471 474 476 478 480 484 485 486 486 486 487 489 489 490 491 491 492 494 496 498 500 504 505 505 505 507 507

ARGUMENTUM

De De De De

specie. differentia proprio accidente

455 509 510 511 511

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

514

De substantia . De quantitate . De hiis que sunt ad aliquid De qualitate De actione De passione De quando De ubi De positione De habitu sive habere De principiis formalibus localis argumentationis

514 518 519 521 522 523 523 524 525 526 527

DE LOCIS

528

De maxima et differentia maxime De locis intrinsecis . De loco a substantia A diffinitione . A descriptione A nominis interpretatione De loco a concomitantibus substantiam A toto A toto universali . A parte subiectiva A toto i n tegrali . A toto integrali permanente A parte integrali permanente . A toto integrali successivo A parte integrali successiva A toto in quantitate A parte in quantitate . A toto ve! a parte in tempore A toto ve! a parte in loco . A toto ve! a parte in modo A causa A causa efficiente A causa materiali A causa formali A causa finali A generatione et corruptione Ab usibus A communiter accidentibus

528 530 530 530 531 532 533 533 534 534 534 535 535 535 536 537 538 538 539 539 541 541 542 542 543 544 545 545

456

ARGUMENTUM

De locis extrinsecis De loco ab auctoritate De loco a simili . De loco a maiori et a minori A maiori in essendo A maiori in quodammodo se habendo A minori in essendo A minori in quodammodo se habendo De loco a proportione De loco ab oppositis A contrariis A relative oppositis A privative oppositis Ab oppositis ut affirmatio et negatio De loco a transumptione De locis mediis De loco a coniugatis De loco a casibus De loco a divisione

546 546 546 547 547 548 548 548 548 549 549 550 550 551 552 552 553 553 553

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

556 556 557 557 558 559 559 559 560 563 565 565 566 567 568 569 570 571 574 575 576 578 579 579 582 584 584 585

De quatuor generibus disputationum . De arte sophistica De quinque metis sophistice disputationis De modis arguendi sive de locis sophisticis ve! fallaciis De divisionibus fallaciarum sive modorum arguendi De hiis que secundum dictionem sunt De fallacia equivocationis De prima specie De secunda specie . De tertia specie De fallacia amphibologie De prima specie De secunda specie . De tribus modis communibus equivocationis et amphibologie De fallacia compositionis et divisionis De paralogismis compositionis De paralogismis divisionis De fallacia accentus De prima specie De secunda specie De fallacia figure dictionis De prima specie De secunda specie . De tertia specie De fallaciis que sunt extra dictionem De fallacia accidentis De modis huius fallacie

ARGUMENTUM

De fallacia consequentis . De duobus modis generalibus huius fallacie De fallacia secundum quid et simpliciter De prima specie . De secunda specie De fallacia secundum petitionem principii De quinque modis huius fallacie De fallacia secundum non-causam ut causam . De duobus modis huius fallacie . De fallacia que est secundum plures interrogationcs ut unam De tribus modis huius fallacie De fallacia secundum ignorantiam elenchi DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

De dictionum divisione De dictione significativa . De termino Quid sit supponere, quid copulare De termino supponente . De suppositione De suppositione communi De personali et de simplici De mobili et de inmobili De confusa et de determinata De appellatione De restrictione De modis restrictionis De restrictione que fit per determinationem adiectivam De restrictione que fit per obliquum De restrictione que fit per consignificationes verborum De verbo presentis temporis . De verbo preteriti temporis ve! futuri . De restrictione que fit per inplicationem De locutionibus inplicantibus falsum Quod nec copulatio nec disiunctio restringunt sua extrema De restrictionibus que dicuntur fieri ab usu .

457 588 589 592 593 594 595 596 598 599 599 601 602 605 605 605 605 606 607 607 608 608 609 613 616 617 617 617 618 619 619 626 630 632 636 636

SIGLA

E

codex Emmeranus (Monaccnsis 14.763) sacc. XIII in. manus quac corrcxit E

pn

manus quae scripsit in margine et intcr lineas codicis E scripsi expunxi (t)

< )

supplevi (t) usque ad

< ...... >

lacunam esse censeo

+

addit

(

)

omittit

(?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

DIA LECTICA

MON ACENSIS

(T)ractaturi de dyaletica, quoniam ipsa est quasi via ad omnes alias artes, f. 89''" idcirco in principio huius tractatus scientiarum divisionem ponamus.

5

10

15

20

25

30

35

Sciendum igitur quod tria su n t qui bus Immana natura deprimitur: ignorantia scilicet ex parte anime, indigentia ex parte corporis, et vitium ex parte coniuncti: corporis et anime. Contra hec tria datum est homini tripi ex remedium: contra ignorantiam potentia acqui rendi scientias liberai es; contra indigentiam artes mechanice, contra vitia vero potentia acquirendi virtutes. Item. Scientia dividitur in rationalem, naturalem, et moralem philosophiam. Naturalis philosophia dividitur in metaphisicam, matematicam et phisicam, Metaphisica vero sive theologia tractat de Deo et (de) supernis et de divinis substantiis et rebus et de principiis aliarum scientiarum. Matematica vero dividitur in arismeticam, musicam, geometriam et astronomiam. Arismetice quatuor sunt species, scilicet: numerus per se consideratus, numerus relatus, numerus geometricus, et numerus proportionalis, Numerus per se consideratus est prout nominatur hiis nominibus: 'unus', 'duo', 'tres'; numerus relatus est qui nominatur hiis nominibus 'duplum', 'triplum', 'quodruplum' etc.; numerus geometricus est qui proponitur sub hiis verbis: 'trigonus', 'tetragonus', 'pentagonus' et similia; numerus proportionalis est qui huiusmodi vocabulis nominatur: 'medietas arismetica', 'medietas geometrica', 'medietas astronomica'. Musica dividitur in tres partes: quedam est mundana, quedam Immana, quedam instrumentalis. Mundana est que consistit in ordinatione partium mundi in ipso megacosmo, idest maiori mundo. H umana est que consisti t in compositione partium microcosmi, idest hominis. lnstrumentalis est que exercetur musicis instrumentis, Et illa dividitur in rithmicam, metricam et melicam; rithmica est qua utimur in rithmis faciendis; metrica est qua utimur in metris; m elica est qua utimur in melodiis. Et illa dividitur secundum Boetium' in cromaticam, diatonicam, et enannonicam. Chromatica est que habet modulationes; et il la utebantur antiqui Romani in nuptiis. Dyatonica est que moli es et asperos ha be t cantus; et illa utebantur Romani in preliis. Enarmonica est ab utraque confecta, que nec nimis asperos ha be t cantus nec nimis molles; et il la l utuntur clerici in ecclesiis. f. 89vb Item, Geometria est scientia mensurandi. Et dividitur in tres partcs, cum non possit continuum immobile mensurari nisi tripliciter, scilicet in longum, latum, et spissum. Item. Astronomia, que est scientia de quantitate mobili secundum motus circularc(s) sperarum et planetarum, dividitur in duas partes, 9 methaphisicam matemathicam E 1

18 verbis pro vocabulis? E

detragonus ( !) E

De arte m!ISica, I 15, p. 2002s·26; I 21, p. 21225 sqq. ed. Friedlein.

460

DIALECTICA MONACENSIS

Phisica vero traditur in Phisicis Aristotilis, in libro dc Celo et Mundo et in libro dc Gcncrationc et Corruptionc, in libro Mcthcorum, in Libro dc Vcgctabilibus et Animalibus, in libro de Anima, in libro dc Sompno et Vigilia. Quorum primus agit de cm·pore mobili simpliciter; secundus de cm·pore mobili secundum locum; tertius de corpo re generabili et corruptibili et miscibili simpliciter; quartus de corpore generabili et corruptibili in 5 aere; quintus de vegetabilibus; sextus de animali bus; septimus de anima Immana ut est coniuncta cm·pori naturaliter, et de potentiis eius; octavus de sompno et vigilia. Item. Moralis scientia dividitur in tres partes; in politicam, yconomicam, et monastica m. Prima consisti t in gubernatione civitatis et reipublice; secunda in dispensatione proprie familie; tertia in regi mine sui ipsius. IO Item. Rationalis scientia dividitur in tres partes: in gramaticam, rethoricam, et loycam. Gramatica docet aptam m·dinationem litterarum in sillabas, sillabarum in dictiones, dictionum in orationes. Rethorica agit de tribus generibus causarum, videlicet de demonstrativo, de deliberativo et (de) iudiciali. Dyaletica tractat de sillogismo simpliciter, ut in libro Priorum, et de parti bus subiectivis in Posteriori bus et in Topicis et 15 in Elenchis; de partibus vero integralibus agitur in libro Prcdicamentorum et Pericrmenias.

2 metherorum (!) E

8 polipticam ( !) E

16 periermeniaS. E

INTRODUCTIO

De divisione scientiarum

Cum dialetica sit quasi via in omnes alias scientias, in principiO f. 9Qra huius tractatus divisionem scientiarum ponamus. Sed ad evidentiam subsequentium sciendum est primo quod tria sunt in quibus homo, sive 5 humana natura, molestatur, sive deprimitur, secunclum tria que sunt in substantia humana, scilicet anima, et corpus, et ex hiis coniunctum. Ignorantia exprimitur ex parte anime; incligentia ex parte corporis, vitium ex parte coniuncti. Contra que tria datum est homini a suo Creatore triplex remeclium, scilicet potentia in anima acquirendi 10 scientias, vel artes liberales, que liberant an imam ab ignorantia; sed contra indigentiam potentia acqui rendi artes mechanicas: per has enim removetur indigentia; contra vitium autem potentia acqui rendi virtutes. Secundum que tria habet fieri prima clivisio philosophie, sive scientie, per tria membra, scilicet per rationalem, que est ex parte 15 anime, naturalem quantum acl corpus, moralem quantum ad coniunctum. Quarum quelibet plures subdivisiones recipit. Quibus omnibus obmissisr solum de qua hic est intentio clividamus, scilicet rationalem philosophiam. Que dividitur in tres partes, scilicet in gramaticam, rethoricam, 20 loycam. Gramatica est que clocet aptas ordinationes litterarum in sillabas, sillabarum in dictiones, clictionum in orationes. Rethorica est que agit de tribus generibus causarum, scilicet de demonstrativo, de deliberativo, et de iucliciali. 25 Dyaletica autem est que tractat de sillogismo simpliciter, ut in libro Priomm; sed de parti bus subiectivis in libro Postcriorum et in Topicis et Elenchis; de parti bus vero integralibus in libro Predicamcntorum et Periermenias.

Quia ergo tota intentio clyaletice versatur circa cogmtwnem quod patere potest ex hoc quod in omnibus libris loyce

30 sillogismi -

ad l titulus deest in nostro codice iustum ve! iniustum fm 1

vide autem supra; p. 4599sqq.

ad 26 quid honestum inhonestum utile inutile quid

462

DIALECTICA MONACENSIS

agitur de ipso sillogismo et de partibus eius subiectivis aut integralibus-, iclcirco potissimum docenda et discenda est natura sillogismi sive argumentationis. Sed quia nullum totum cognoscitur nisi per ea ex quibus est, idcirco ad partes sillogismi descendamus, viso tamen prius quid sit dyaletica et unde dicatur. 5 ~id

f.

9Qrb

sit dyaletica et unde dicatur

Dyaletica si c describitur: dyaletica est ars discernendi verum a falso. Et est a causa finali data ista descriptio: finis enim dyaletice est cognoscere quid sit verum j et quid falsum. A causa vero materiali sic describitur: dyaletica est ars dividendi, diffìniendi et colligendi; que tria sunt partes integrales dialetice. Ex parte cause formalis sic describitur: clialetica est ars artium scientia scientiarum que sola facit scire et scientem apparere. 1 Sicut enim lux est quasi forma visibilis rei eoquod non contingit rem videre nisi mediante luce, eo modo oratio sillogistica; sine qua nichil contingit recte sciri, est quasi formale lumen omnis cognitionis. Dicitur autem dia! etica a 'dia', quod est duo, et 'logos', quocl est senno, quasi duomm senno, scilicet opponentis et rcspondentis. Ve! dicitur dialctica a 'dia', quod est de, et 'lexis', quod est ratio, et )'cos', quod est scientia; indc dia/etica quasi scientia de rationibus, si ve de his que habent esse per rationem, ut divisio, argumentatio, propositio, terminus, et si m il ia. Post hec de sillogismo secundum suas partes integrales videamus. Cum autem sillogismus non sit preter sermonem et in sermone simplicissimum et primum sit sonus, ab ipso inchoanclus est.

10

15

20

25

De sono

Qui sic describitur: sonus est suum, idest proprium, sensibile aurium. Sicut enim quedam videntur per se, queclam non per se sed per aliud, ita quedam audiuntur non per se sed per aliud, idest per accidens. Item. Sonus si c clescribitur: sonus est acr tenuissimus ictus. 30 Quarum clescriptionum una data est secundum naturam essendi, alia secundum naturam cognoscendi, sicut dicit 2 Priscianus in Maiori. Item. Sonorum alius est vox, alius non-vox. Sonus non-vox est IO colligendi, 1

+

idest argumentandi

f!n

Cfr. Augustinum, De ordine Il, 13, 38.

z Instr. gramm. I,

p. sz-3 ed. Hertz.

INTRODUCTIO

463

quicquid proprie auditur nec tamen procedit ab ore animalis. Sonus vox idem est quod vox. De voce

Est autem vox sonus ab ore animalis prolatus naturalibus in5 strumentis formatus, qualia sunt lingua, palatus, dentes, labia; que ideo

dicuntur naturalia quia ministrantur animalibus a natura. Item. Vox alia significativa, alia non-significativa. Non-significativa est que, licet seipsam offerat apprehendendam, aliud tamen a se non dat intelligere. Significativa autem est que aliud quiddam a seipsa significat. 10 Est enim signum secunclum Aristotilem 1 quod se offert sensui aliud reliquens intellectui. ltem. Vocum significativarum alia signifìcat naturaliter, alia acl placitum. Naturaliter significat que quid clat intelligere non per im!po- f. 9Qva sitionem, ed per naturam; et est eaclem apucl omnes, ut gemitus in15 firmorum, latratus canum, et similia. Significativa ad placitum est que vox a voluntate instituentis significationem accepit, ut nomina et verba, et similia. Item. Vocum significativarum alia est complexa, alia incomplexa; complexa ut oratio; incomplexa ut d ictio. 20 Itcm. Dictionum alia nomen, alia verbum. De nomine

Nomen si c describitur 2 : nomen est vox significativa ad piaci tu m sine tempore cuius nulla pars separata aliquid significat finita recta. In hac diffinitione ponitur vox pro genere et alia que sequuntur loco cliffe25 rentiarum: omnis enim cliffinitio loyca constat ex genere et differentia ve! differentiis. Per hanc differentiam 'significativa' excluclitur vox nonsignificativa, que non est nomen. Per hoc quocl dico 'ad piacitum' excluduntur omnes voces naturaliter signifìcantes, que non sunt nomina, teste Aristotile qui clicit3 quod natura! iter nominum nichil est, sed quando 30 fìt nota. Per hanc differentiam 'si ne tempore' excluditur verbum, quocl est vox significativa cum tempore. Per lune clifferentiam 'cuius nulla pars 16 (a) [c voluntatem E candum [m 1 2

3

ad 29-30 quando etc.: idest quando imponitur ad signifi-

ubi? Ari st., Dc lnterpr. 2, 16 a 19-21 et Bocthius, De ~Il. categ. l, 796 B 3-4-. De lnterpr. 2, 16a27-28.

464

f.

9Qvb

DIALECTICA MONACENSIS

separata aliquid sign!ficat' removetur oratio a nomine, cuius partes separate aliquid significant. Dicit 1 Aristotiles quod nullius dictionis simplicis sive composite secundum quod sunt partes aliquid significant separate, sed solum cum sunt coniuncte. Hec particula 'finita' ponitur ad excludendum nomina infinita, que non sunt nomina nisi secundum quicl. Est autem nomen infinitum quod est compositum ex nomine finito et hoc adverbio 'non'. Et dicitur infinitum quia finite nulla ratione significat; vel quia questionem finire non valet, ut si queratur: 'quid est hoc?' et respondeatur: 'non-homo'; non enim est certificata questio nec ipse querens. Sciendum quod negatio in compositione talis nominis semper privat qualitatem; quandoque vero substantiam privat, quandoque non. Cum autem 'nome n' dicatur a 'notare', omnis autem notificatio si t a forma, merito privatur ab esse nominis quod forma caret sive qualitate. Unde sicut homo mortuus non est homo, quia caret anima que est (causa) formalis in homine, sic nomen infinitum non est nomen eoquod caret qualitate. Item. 'Recta' apponitur ad differentiam obliquorum que non sunt nomina; l 'Catonis' enim ve! 'Catoni' non est nomen, sed casus eius; et hoc ideo quia cum verbo sumptum non constituit enuntiationem. Si enim dicatur: 'Catonis est ve! fui t ve! eri t', incongrua est et non est vera ve! falsa oratio; uncle non est propositio.

5

10

15

20

De verbo

Sequitur de verbo. Quod sic clescribitur2 : verbum est vox significativa ad placitum cum tempore cuius nulla pars extra significat 25 aliquid finita recta, et est semper eorum que de altero dicuntur nota. Hoc totum: 'vox significativa ad placiwm' exponitur ut supra. Hec differentia 'eu m tempore' ponitur ad excludenclum nomen quod significat sine tempo re. Hec particula 'cuius nuJla pars extra sign!ficat aliquid' excludit orationem, cuius partes significant separate. Hec particula 'finita' 30 excluclit verba infinita, qualia sunt hec: 'non-curro', 'non-lego' ut intelligatur una dictio composita ex ipso et negatione. Sicut enim testa(n)tur AristotilesJ et Boetius4, contingit similiter verba esse infinita 7 nullam racio E 1 2

J

ad 26 nota: id est signum fm

lbid. 2, 16a21 sqq. Arist., De lnterpr. 3, 16b6-7 et Boethius, De 9'11. cate9. I, 796B4-sqq. De lnterpr., 16bll-15; 20a3lsqq. 4 Boethius, In Periherm. II, 69 29sqq.

465

INTRODUCTIO

quemadmodum nomina infinita. Differunt tamen in hoc quod verbum infinitum in oratione positum nequaquam manet infinitum sed transit in duas partes; unde et propositio negativa est simpliciter in qua tale verbum ponitur. De nomine vero infinito non sic est: manet infinitum cum est in oratione positum, unde et virtute negationis quam in se habet, 5 numquam facit orationem negativam. Et hoc dicit Boetius in Commento super librum Periermenias.I Hec particula 'recta' ponitur ad differentiam verborum obliquorum, qualia sunt omnia preter verba presentis temporis indicativi 2 1o modi, teste Aristotile, qui dicit hoc solum esse verbum; alia vero non sunt verba sed casus. Q]]estiones

Hic potest queri quare loycus non ponat nisi duas partes orationis, scilicet nomen et verbum, cum gramaticus ponat octo ve! adminus 15 septem. Item. Potest queri utrum alie partes sub istis comprehendantur omnes an quedam, et, si quedam, que illarum sub nomine et que sub verbo comprehendi possint. Item. Videtur quod 'non-homo' et alia nomina infinita nomina 20 sint; ex nomine enim infinito et verbo construitur enuntiatio, sicut dici t Aristotiles in secundo Pe1yermenias.J Item. Ex nomine obliquo et verbo fit enuntiatio, ut 'me oportet credere'. Unde videtur quod obliquum nomen possit dici nomen. Item. Potest queri de verbo. Sicut enim ex hoc verbo 'est', quod 25 est presentis temporis indicativi modi, et aliquo nomine constituitur enuntiatio, similiter ex hoc verbo 'juit', l ve! 'eri t' et aliquo nomine f. 9Jra adiuncto fit enuntiatio. Et ita sunt verba. Male ergo dicitur quod non essent verba. Ad primum respondendum est quod cum dialeticus intendat 30 generare sillogismum et docere cognitionem eius et usum et propter hoc

solum dividat et describat partes orationis, non debebit plures ponere partes quam sint necessarie ad constituendum sillogismum et argumentum. Cum enim omnis argumentatio constet ex propositionibus, omnis autem propositio duos habeat terminos, quorum unus designat id de quo 35 fit senno, et id est subiectum - , alius vero nota est dicendi de 1

lbid., l, 597sqq.

z De lnterpr. 3, 16 b 16-17.

J

De lnterpr. IO, 19 b 10-12.

466

DIALECTICA MONACENSIS

altero - e t est predicatum, ve! pars predicati - , propter hoc, inquam, non posuit loycus nisi duas partes, scilicet nomen et verbum, vocans omne id nomen quod est subicibile sine tempore. Et secundmn hoc pronomina et quedam adverbia sub nomine continentur. Participium vero dicit esse verbum, quia cum tempore significat et est nota dicendi de altero, non simpliciter sed secundum quid, cum habeat in se compositionem verbalem et moclum verbi materialiter, teste Prisciano.r Prepositionem vero et coniunctionem non clicit esse partes, sed vincula aliarum partium, eoquod non possunt esse subiecta ve! predicata in propositione. Ad hoc quod postea obicitur quocl nomen infinitum debet esse nomen et obliquus nominis similiter, eoquod possunt esse subiecta ve! prcclicata orationis, respondendum est quod apud loycum 'nome n' sumitur communiter et proprie. Communiter secundum hanc descriptionem: nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars separata significat aliquid; que posita est tam ab Aristotile 2 quam a Boetio.J Et secundum hoc nomina infinita sunt nomina, et obliqui nominum similiter, cum eis conveniat preassignata clescriptio. Proprie considerat nomen secundum acliunctionem istarum differentiarum 'finita', 'recta'; quas ponit Aristotiles4 et Boetiuss super illam communem diffìnitionem. Et secundum hoc omne id et solum icl est nomen quod significat ad placitum sine tempore et finite dat apprehendere qualitatem et verbo substantivo congrue potest subponere ve! apponere. Et secunclum hanc rationem nec obliqui nominum nec nomina infinita sunt nomina. Similiter dicendum est de verbo quod communiter et proprie consicleratur a loyco. Proprie, secundum quod valet ad generationem verissimam sillogismi. Et sic solum verbum presentis temporis indicativi modi est verbum. Quod patet ex hoc quod Aristotiles genera t sillogismum et docet6 constituere solum ex propositionibus de presenti. Et idem patet ex hoc quod ista principia sillogismorum dici de omni et dici de nullo per verba de presenti exponuntur.7 Communiter vero accipit secundum f. 91rb hanc l rationem: verbum est vox significativa ad placitum que consignificat tempus et semper est eorum que de altero dicuntur nota. Et secundum hanc 7 (et modum Yerbi) signum fm

[c

21 altcmm (id) fc

30 (sillogismorum) J:c

x lnst. gramm. Xl, pp. 549 27sgg. et 55414-20 ed. Hertz. 2 Dc lntcrpr. 2, 16a 19-21. 3 In Pcrihcrm. 11, 5228-30. 4 Dc lntcrpr. 2, 16a29-32. sIn Pcrihcrm. Il, 61Bsqq. 6

Anal. Pr. passim.

7 lbid., 25a 14scjq. Cfr. Boethium, Dc sy/1. catcg. 11, 810B4sgg.

ad 3 3 nota: id est

5

10

15

20

25

30

INTRODUCTIO

467

diffinitionem verba infinita et verba preteriti tcmporis et futuri sunt verba, cum eis conveniat illa diffinitio.

De oratione

Sequitur de oratione. Que sic describitur 1 : oratio est vox signi5 fìcativa ad placitum, cuius partes aliquid extra signifìcant ut dictio, non ut affirmatio. In hac diffinitione non ponitur hec differentia 'eu m tempore' nec hec 'si ne tempore', quia neutra illarum conveni t omni orationi. 'Ad placitum' bene ponitur, cum oratio fìt ex eis materialiter que signifìcant ad placitum. Per hanc differentiam 'cuius partes aliquid extra sign!ficant' 10 differt a nomine et a verbo, quorum partes extra nichil significant. Hec autem particula 'ut dictio, non ut ajfirmatio', quam poni t Aristotiles et Boetius, ponitur ad denotandum que pars orationis sit illa que separata aliquid significat, scilicet dictio incomplexa, non littera ve! sillaba. Et hoc concordat diffinitioni Prisciani guam clat de dictione, que talis estz: 15 "dictio est minima pars vocis constructe", idest orationis, vocans partem que est secundum vocem et secundum intellectum; et hoc innuit clicens3 : "dico autem pars quantum acl totum intelligenclum". Orationum alia perfecta, alia inperfecta. Inperfecta est in qua est defectus necessarie dictionis ve! inutilis appositio superflue dictionis. Fit 20 enim inperfecta res equaliter ex superfluitate sicut ex diminutione. Perfecta vero est illa in qua nichil est superfluum sive diminutum, ut 'homo currit'. Et notandum quod iam dieta divisio orationis neque habetur a Prisciano neque ab Aristotile, sed solum magistralis4 est. lnperfecte 25 orationis, secundum Boetium,s in angustissima divisione quinque sunt species: interrogativa, ut 'curritne Sor?'; inperativa, ut 'jac ignem'; optativa, ut 'utinam essem bonus clericus'; deprecativa sive vocativa, ut 'adesto michi Deus'; indicativa, ut 'Sor wrrit'. Relictis autem aliis de sola indicativa agendum est, eoquod ex Ari st., De lntcrpr., 16 b 26-28 et Boethius, In Pcrihcrm. II, 8018-zo. lmt. gramm. II, p. 538 ed. Hertz. J Jbid., p. 539 ed. Hertz. 4 E.g. videas Petrum Abaelardum, Dia/. l, pp. 148-151 ; p. 148 19- 2 4 ed. De Rijk; orationum autem hae quidem perfectae sunt, illae vero imperfectac. Perfectas autem illas dico quas Priscianus constwctioncs appellat, quarum videlicet et partium recta est ordinatio et perfecta sensus demonstratio, ut 'homo currit'. lmperfecta autem est qua e in disposi tione dictionum competenti imperfectum sensum dcmonstrat, ut 'homo currcns'. Vide etiam Garlandum C01npoti>tam, Dia/. Il, p. 428sqq. ed. De Rijk. 5 De ~Il. catcg. l, 797 B 11-C l. I

2

468

DIALECTICA MONACENSIS

talibus constituitur sillogismus. Si forte dicatur quod etiam interrogativa oratio pertinet ad loycum, eoquod secundum Aristotilem 1 propositio dialetica est interrogatio probabilis aut omnibus aut pluribus aut sapientibus non extranea, dicendum quod, sicut dicit Aristotiles in principio Priorum 2 , dialetica propositio est percontanti interrogatio, 5 sillogizanti vero sumptio. Et ita cum sola indicativa (con)veniat ad constitutionem sillogismi, ita sola pertinet ad loycum. f. 9lva Aliis ergo postpositis ad cognolscendum enuntiativam orationem, sive indicativam, sive propositionem, quod idem est, intendamus, et hoc diffiniendo et dividendo. lO

De propositione

Sic ergo describitur propositio: propositio est oratio verum vel falsum significans indicando. 'Oratio' ponitur pro genere. Per hanc vero differentiam 'verum vel jàlsum significans' exclucluntur alie orationes, que non significant verum vel falsum. Hoc autem quod dico 'indicando' apponitur propter huiusmodi appellationes 'Sortem currere', 'Platonem disputare', que licet verum vel falsum significent, non tamen cum indicati vo modo. Hic de bes notare quocl hanc differentiam 'indicando' nec poni t Aristotiles neque Boetius. Sed sic describit AristotilesJ : enuntiatio est in qua est verum vel falsum; Boetius4 vero sic: propositio est oratio verum ve! falsum significans. Obmittunt autem illam particulam 'indicando', quia appellationes quas nos excluclimus mediante i Ila differentia 'indicando' a propositione, quantum ad eos exclucluntur per hoc nomen 'oratio', cum uterque eorum hoc nomen 'oratio' restringat ad intentionem perfecte orationis. Propositio sic dividitur: propositionum alia cathegorica, alia ypotetica. Cathegorica est cuius vis consistit in predicatione. Et habet cluas partes principales, scilicet subiectum et predicatum, et copulam mediam quandoque inplicitam, quandoque explicitam. Partes principales dico sine quibus non potest esse propositio. Et dicuntur termini eoquod terminent propositionem, unus ex parte ante, alius ex parte post. Et clicitur cathegorica quasi predicativa; sumit enim nomen a predicatione, ad 5 percontanti: idest dubitanti fm

r Top. I, 10, 104a8-9. De lnterpr. 4, 17 a 3-4.

3

33 (enim) fc z Anal. Pr. I l, 24bl-2. De top. d!lf. I, 1174B7-8.

4

15

20

25

30

INTRODUCTIO

469

qua consistit vis eius, vela predicato, que est principalis pars cathegorice propositionis. Quid sit ypotetica et quomodo dividatur, inferius 1 habebitur. Item. Sic dividitur propositio: propositionum alia affìrmativa, 5 alia negativa. Affìrmativa est in qua ostenditur predicatum convenire subiecto, ut 'Sor currit'. Negativa est in qua ostenditur predicatum remo veri a subiecto, ut 'Sor non currit'. Sciendum quod hec divisio extenditur generaliter super omnes propositiones. Probatz enim Aristotiles quod omni affìrmationi contralO dictorie opponitur negatio. Item. Sic dividitur propositio: propositionum alia universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. Universalis est ista in qua ponitur terminus communis determinatus signo universali, ut 'omnis homo currit'. Particularis est ista in qua subicitur terminus communis 15 determinatus signo particulari, ut 'aliquis homo currit'. Indefinita est ista in qua subicitur terminus communis non determinatus aliquo signo, ut 'homo currit'. Singularis est ista in qua subicitur terminus discretus, l ut f. 9tvb 'Sor currit', ve! terminus communis ad discretionem redactus mediante pronomine demonstrativo, ut 'iste homo currit'. 20 Ad intelligentiam huius divisionis notandum quis terminus sit communis, quis discretus, et quicl signum universale, quicl particulare. Terminus communis est qui in una significatione aptitudinem habet plura denotare, ut isti termini 'homo', 'jènix', 'sol'. Li ce t enim non possint plures esse soles communiter - sicut sub hoc nomine 'homo' 25 plures homines - , tamen ipsum aptitudinem habet. Unde etiam apucl gramaticum dicitur appellative gualitatis, eoquod convenit pluribus per appellationem, iclest quia ydoneum est plura appellare. Terminus discretus est qui in una significatione non potest significare nisi unum solum numero, ut 'Sortes'. 30 Item. Signorum aliud universale, aliud particulare. Universale est quod terminum sibi adiunctum cogit stare universaliter et pro qualibet parte, (parte, dico, subiectiva aut integrali). Sicut enim habemus quedam signa universalia que dividunt totum sibi adiunctum in partes subiectivas, ut 'omnis', 'nullus', 'nemo', 'quilibet', 'uterque', 35 'neuter', 'nichil' - , ita habemus quedam que totum sibi adiunctum dividunt in partes integrales, ut 'totus Sortes est a/bus', 'isti singuli jerunt 1

p. 4847sqq.

29 sortes

+

ve! iste homo fm

z De lnterpr. 5, 17a25-34.

470

DIALECTICA MONACENSIS

lapidem', ubi hec signa 'totm', 'sinauli' proprie diviclunt pro partibus i11tegralibus. Item. Signum particulare est quocl terminum sibi adiunctum cogit stare particulariter, hocest pro aliqua parte, ut 'aliquis homo currit'. Item. Signorum aliud aFfìrmativum, aliucl negativum. Affirmati- 5 vum dicitur quod virtute sui non Facit propositio11em negativam, ut 'omnis' 'quilibet'. Negativum est id quod virtute sui Facit propositionem . · lJI·J' • negat1van1, ut ' nu Il us ' , ' nemo ' , ' mc

Et scienclum quod 11011 habemus signa particularia negativa, sed pro eis utimur signis particularibus affirmativis preposita negatione. 10 Item. Signorum alia substa11tialia, alia accide11talia. Substa11tialia sunt que 'in11ectuntur proprie nomi11ibus substa11tivis ve! adiectivis substal1tivatis, ut 'omnis homo', 'quodlibet album', et similia. Accide11talia autem sunt que proprie fìunt circa acliectiva nomina ve! adverbia, ut 'qualislibet', 'quantuslibet', 'qualitercumque', 'quantumcumque', et similia. 15 Item. Signorum quedam habent in se materiam sue distributionis, f. 92ra quedam extra se illam recipiunt. Intra se habent acciclentalia signa l et etiam substantialia quando sunt substa11tivata. Extra se autem illam recipiunt substantialia signa, dum 11011 substantiva11tur, ut 'quilibet homo', 20 'omnis asinus', et si1nilia. Post hec nota11dum quocl secu11dum tria dubitabilia tripliciter conti11git qucri de propositione. Dubitatur enim quandoque de essentia, et tu n c querimus per hoc 11ome11 'que', ut 'quc est hcc propositi o?', et tunc clebet responcleri: 'catheaorica' ve! 'ypothetica'. Item. Dubitatur de qualitate, et tunc querimus: 'qualis est hec propositio ?', et debet responderi: 25 'affirmativa' ve! 'ncaativa'. Ite m. Dubitando de quantitate propositionis querimus: 'quanta est i sta propositio ?', et de be t responderi aliquod membrum huius divisionis: univcrsalis, particularis, ind1Jnita, sinaularis. Scienclum autem quocl propositio cathegorica acllmc plures recipit subdivisiones, sic: propositionum alia modalis, alia de incsse. Dc qua 30 posterius' habebitur. Dc eius conditionibus respectivis

Viso cle propositione secundum conditiones illas que co11vcniu11t ei sccu11dum quocl est absolute accepta, co11sequenter dicenclum est de 12 innituntur E ad 2! sqq.: QLIE? C:\ .ca ve! Y .ca QUAL!S? NEva, ve! AFFJR,·a. QUANTA? U.lis P.ris IN.ta SIN.ris summa in pa9ina alia manus addidit in E ad 33 concliciones: iclest formas [Ili ad 3+ absolute: idest per se [111

INTRODUCTJO

471

proposi tione secunclum conclitiones respectivas, quales sunt contrarietas, subcontrarietas, subalternatio, contraclictio, conversio, cquipollentia, et similia. Notanclum ergo quocl quedam propos1t10nes communicant in aliquo termino, quedam in nullo; tcrminus appellatur hic: principale sub5 iectum et principale preclicatum. Aliquo autem termino communicant ille que habent eundem terminum pro subiecto vel pro predicato, ut 'Sor wrrit', 'P lato non currit'. Nullo vero communicant ille quarum nulla eundem terminum habet quem reliqua, ut 'asi nus currit', 'homo disputat'. 10 ltem. Propositionum communicantium queclam communicant altero termino tantum, quedam utroque. Altero termino tantum communicant il! e, ut 'homo currit', 'quoddam animai est homo'. Utroque vero communicant ille quarum una est ex eisdem terminis constituta ex quibus etiam alia est, ut 'omnis homo est animai', 'quoddam animai est homo'. 15 ltem. Propositionum participantium utroque termino qucclam communicant acl eunclem onlinem, queclam acl ordinis conversionem. Ad eundem ordinem utroque termino communicant que habent eadem subiecta et eadem predicata similiter ordinata, ut 'omnis homo est ai bus', 'quidam homo non est albus'. Ad ordinis conversionem utroque termino 20 communicant ille quarum una pro subiecto habet idem quod reliqua pro predicato, et econverso, ut 'omnis homo est animai', 'quoddam animai est homo'. ltem. Propositionum communicantium utroque termino ad eundem ordinem queclam sunt equipollentes, qucdam non. Equipollentes 25 sunt que communicant se in veritate et in falsitate; et de his inferius 1 habebimus.

Dc non-equipollentibus

Non-equipollentes autem quadrimembrem recipiunt clivisioncm. Quedam cnim illarum J sunt contrarie, quedam subcontrarie, quedam f. 92rb 30 subalterne, quedam contradic:toric. Contrarie sunt universalis affirmativa et universalis negativa. Subcontrarie sunt particularis affinnativa et particularis negativa. Subalterne sunt que habent candem qualitatem, mutata tamen quantitate, ut universalis affirmativa et particularis affirmativa et universalis negativa et particularis negativa. Contradictorie vero 35 sunt que differunt qualitate et quantitate, ut universalis affirmativa et ad l condiciones: id est formas Em 1 p. 474 17sqq.

472

DIALECTICA MONACENSIS

particularis negativa, et universalis negativa et particularis affirmativa. Que omnis patent in hec figura: bmnis homo est

~--~~~--~ :~tusho~

antmar

an1mal'

Quidam homo

~mat'

.

1-------------1

Ut autem habeatur certitudo que sit !ex et natura contrariarum, et similiter aliarum propositionum, in quacumque materia, notandum quod triplex est materia propositionum, scilicet naturalis, remota, contingens. De naturali materia est illa propositio cuius predicatum inest subiecto et non potest non inesse, ut 'homo est animai'. De remota materia est illa cuius predicatum neque inest subiecto neque inesse potest, ut 'homo est asinus'. De contingenti materia est illa cuius predicatum potest inesse et abesse subiecto, ut 'Sortes est al bus'. Et notandum quod hec trimembris divisio est iuxta triplicem qualitatem compositionis in propositione. Omnis enim propositio aut est necessaria, aut est contingens, aut est impossibilis. Sed dubitari potest utrum hec propositio: 'omne animai est homo' et quelibet talis in qua predicatur inferius de superiori, sit de naturali materia vel de remota ve! de contingenti. Et videtur quod sit de naturali. Cum enim materia propositionis si t terminus subiectus et terminus predicatus, · quecumque propositiones communicant his(dem) terminis habent eandem materiam; sed iste due: 'omnis homo est animai' et 'omne animai est homo', comnnmicant eisden1 terminis; ergo habent eandem materiam; sed prima est de naturali; ergo et secunda. Quod sit de remota videtur: 'omne animai est homo'; hoc predicatum neque inest neque inesse potest illi subiecto; est enim impossibilis i Ila propositio; videtur ergo quod si t de remota materia. Quod sit de contingenti videtur 'omne animai est homo': hoc predicatum contingit inesse subiecto et non inesse, manente tamen ipso subiecto secundum sui naturam et essentiam. 21 sit] fit E

5

10

15

20

25

30

INTRODUCTIO

473

Ad hoc dicendum quod duplex est materia propositionis, scilicet mediata et inmediata. Mediata sunt ipsa extrema propositionis, scilicet subiectum et predicatum prout considerantur extra propositionis ordinem sive compositionem. Inmediata vero materia est ipse l ordo sive f. 5 compositio extremorum, cuiusmodi compositio proprie exprimitur per appellationem. Verbi gratia in hac proposi tione 'homo est animai' mediata materia sunt isti termini 'homo', 'animai' absolute accepti; inmediata vero materia est quod relinquitur abstracta indicatione, scilicet hominem esse animai. Si ergo fìat consideratio de materia mediata, secundum hoc 10 omnis illa propositio de naturali materia est que constat ex terminis coherentibus naturaliter, quocumque etiam modo sint ordinati, sive predicatur minus de maiori sive econverso. Iuxta quocl clicendum quod hec est de naturali materia: 'omne ani mal est homo' et quelibet consimilis. Si vero consicleretur propinqua et inmediata materia, tunc solum illa et 15 onmis illa est de naturali materia que constat ex terminis coherentibus naturaliter et ordinatis sic ut predicatum sit maius ve! par subiecto et de necessitate insit. Hoc modo clicit Boetius propositiones fieri de naturali materia et non aliter. Iuxta hoc dicenclum quod illa est de naturali materia cuius compositio est necessaria et divisio ei contradictorie 20 apposita inpossibilis. Illa vero est de remota materia cuius compositio est inpossibilis et eius divisio necessaria. Illa vero est de contingenti cuius compositio possibilis et clivisio etiam possibilis. His habitis scienclum quocl !ex et natura contrariarum talis est idest sic se habent ad invicem - quod numquam possunt simul esse vere in aliqua materia, possunt autem simul esse false in contingenti materia. Ut patet hic: 'omnis homo est iustus' 'nullus homo est iustus'. Similiter in naturali materia, si sumatur large, ut 'omne animai est homo', 'nullum animai est homo'. 30 Dicuntur contrarie acl similitudinem contrariorum accidentium in natura. Sicut enim contraria non possunt simul inesse eidem susceptibili, possunt autem simul abesse, sic contrarie propositiones non possunt simul esse vere, possunt autem simul esse false. Subcontrarie sic se habent ad invicem quod in nulla materia 35 possunt simul esse false, sed possunt simul esse vere in contingenti materia, ut 'qui da m homo est iustus', 'quidam homo non est iustus' ; et similiter in naturali large sumpta, ut 'quoddam animai est homo', 'quoddam animai non est homo'.

25 -

4 ipsa E

ad 31 natura: ut calidum et frigidum humidum et sicum fm

92va

+7+

DIALECTICA MONACENSIS

Dicuntur subcontrarie quasi parum contrarie et quasi contrariis su ba !teme.

Subalterne sic se habent quod ad veritatem universalis sequitur veritas particularis, sed non convertitur; et ad falsitatem particularis sequitur falsitas universalis, et non econverso. 5 Et clicuntur subalterne coquod altera alteram subalternat. f. 92vb Contraclictorie sic se habent ad invicem quocl necesse est unam illarum esse semper veram et alteram falsam in omni materia. Linde numquam possunt simul esse vere et numquam simul false. Et dicuntur contradictorie eoquod sibi semper acl invicem contra- 10 dicant, scilicet in veritate et falsitate. Post hec scienclum quocl etiam possunt sumi contraclictorie sic quocl sint eiusdem quantitatis, diverse tamen qualitatis. Quemaclmoclum iste: 'Sortes wrrit', 'Sortes non wrrit', que ambe sunt singulares. Et similiter pateat de omnibus propositionibus singularibus. 15

De equipollentibus

Habito de propositionibus participantibus utroque termino acl eundcm orclinem secundum quod non sunt equipollentes, consequenter agendum est de propositionibus participantibus utroque termino ad eunclem orclincm secundum quod sunt equipollentes. 20 Notanclum igitur quod cquipollentia est convenientia plurium propositionum in veritate et falsitate. Linde equipollere clicuntur ille quarum una existente vera altera existit vera, et econverso: si falsa una, et reliqua. Dc hac equipollentia quatuor clantur regule iuxta quatuor diversi- 25 tates propositionum: prima de universali affirmativa; secuncla de universali negativa; tertia de particulari affirmativa; quarta de particulari negativa. Datur ergo pro regula quocl universalis affirmativa fì.t equipollens sue contrarie, una negatione sequente subiectum ipsius contrarie; et eaclem fì.t equipollens sue contradictorie una negationc precedente 30 ipsam contraclictoriam. Linde iste equipollent: 'omnis homo est iustus'; 'nullus homo non est iustus', 'non aliquis homo non est iustus'. Linde versus: equivalent 'omnis', 'mdlus non', 'non aliquis non'.

Itcm. Universalis negativa fì.t equipollcns sue contrarie una negatione sequente; et eaclem fì.t equipollens sue contradictorie una 35 19-20 (ad cundem ordinem) fC bkctum contrarie) [m

31 (ipsam contradictoriam) E<'

35 sequente

+

(su-

475

INTRODUCTIO

negati o ne precedente. linde iste equipollent: 'nullus homo est iustus', 'omnis homo non est iustus', 'non aliquis homo est iustus'. linde versus: 'nullus', 'non aliquis', 'omnis non' equivalent hee.

Item. Particularis affirmativa fit equipollens sue contradictorie 5 una negatione precedente ipsam contradictoriam; et eadem fit equipollens sue subalterne una negatione precedente et una sequente. linde iste equipollent: 'aliquis homo est iustus', 'non nullus homo est iustus', 'non omnis homo non est iustus'. linde versus: 'non nullus', 'non omnis non', 'aliquis'.fàciunt hee. 10

15

Item. Particularis negativa fit equipollens sue contradictorie una negatione precedente; et eadem fit equipollens sue l subalterne una f. 93rn. negati o ne precedente et une sequente. linde iste equipollent: 'aliquis homo non est iustus', 'non omnis homo est iustus', 'non nullus homo non est iustus'. linde versus : 'non omnis', 'non nullus non' ,Jaciunt 'aliquis non'.

Post hec sciendum quod duodecim propositiones que colliguntur per has quatuor regulas, possunt ordinari in figura quadrata, ita quod tres equipollentes ponantur in uno angulo figure. Et tunc apparebit quod quedam illarum sunt contrarie, quedam subcontrarie, quedam subal20 alterne, quedam contradictorie. Quod facile est viclere per hanc subscriptam figuram: 'Orrn1s homo est rustus· 'nullus homo non est rustus' ·~qu1s

homo non

CONTRARIE 1

.t?.~·

'nullus homo est rustus' 'omn1s homo non est tustus·

/."'..;'·no"":n'=a=I'C<'gu'='s'::'r:"'om':'o":::e'=s":::t:::'us::tu=s~·__j /-.
1)\c:'o

'a\iquis homo est iustus' 'non nullus homo est tus!us' 'non omnts homo non t:>SI tustus'

SUBCONTRARIE

Si autem queratur quare non fiat mentio de propositionibus in25 definitis circa propositiones equipollentes superius assignatas, respondendum est quocl teste Boetio 1 eandem vim et potestatem retinent in9 heej coli., p. 4753 hec E

2 5 equipollentes

+

et opposiciones E m

1 De syll. categ. l, 80209-11; 803All-12; Introd. ad syll. 794A 10-14.

categ.,

778.'\9-12;

476

DIALECTICA MONACENSIS

definite cum particularibus. Et ita que dieta sunt de particularibus, intelligantur de inclefìnitis propositionibus assignanda. De singularibus vero propositionibus dicimus quod quelibet illarum fit equipollens sue contraclictorie una negatione precedente ipsam contradictoriam. Un de iste equipollent: 'Sortes currit', 'non Sortes non 5 currit'. Et similiter intelligitur de aliis. Et secunclum hoc data est ista regula quod due negationes faciunt unam affirmationem. Que regula necessitatem habet ex hoc quod omnis propositio fit equipollens sue contraclictorie una negatione precedente ipsam contradictoriam. His visis notandum est quod nascitur quedam equipollentia in 10 propositionibus, et hoc ex convertibilitate terminorum, sicut accidit hic: 'omnis homo currit', 'omne risi bile currit', 'omne animai rationale mortale f. 93rb ctiiTit'. ) De hac autem equipollentia non agitur hic, sed in tractatu de locis. 1

De conversionibus

15

Sequitur de propositionibus participantibus utroque termino ad ordinis conversionem. Sciendum ergo quod triplex est conversio, scilicet conversio simplex, conversio per accidens, conversio per contrapositionem. Converti simpliciter est de subiecto facere predicatum, et econ- 20 verso, manente utrobique eaclem qualitate et quantitate. Et sic potest converti quelibet universalis negativa in aliam universalem negativam, et quelibet particularis affirmativa in aliam particularem affirmativam, ut 'nullus homo est asi nus' +--+ 'nullus asi nus est homo' ; 'quidam homo est animai' +--+ 'quoddam animai est homo'. 25 Solet autem assignari instantia in quibusdam propositionibus de presenti, in quibusdam de futuro, in quibusdam de preterito. Verbi gratia: 'nullum caput est in ocu/o meo'; hec est universalis negativa et vera, et tamen eius conversa est falsa, hec scii ice t: 'nullus ocu/us est in capite meo'. Similiter hec: 'nullus murus est in lapide', 'nul/us lapis est in muro', 30 quarum una est vera, altera falsa. Et ita non convertuntur. Oportet enim quod ille propositiones que convertuntur concomitentur se in veritate et falsitate. Item. In propositionibus Ùe futuro videtur non tenere hec con20 converti (!)E; cfr., pp. 47724; 478r. r in fra, p. 528 sqq.

JNTRODUCTJO

477

versi o. Hec enim est vera: 'nullus senex eri t puer', et tamen hec est falsa: 'nullus puer eri t senex'. Idem est in propositionibus particularibus iuxta eandem materiam sumptis. Et omnino eadem est instantia in propositionibus de preterito. Ad hoc dicendum est quod simpliciter converti convenit uni5 versaliter omni universali negative et similiter particulari affirmative, nec est instantia contra huiusmodi nisi sophistica. Quod ergo obicitur de hac: 'mdlus nwrus est in lapide', que vera est, cun1 tamen eius conversa si t falsa, hec scilicet: 'nullus lapis est in muro', dicendum quod neutra 10 istarum convertitur in alteram. Huius enim: 'nullus lapis est in muro' conversa est hec: 'nullum ens in muro est·Japis'; que ambe sunt false. Similiter intelligendum est de hac: 'nullum caput est in octdo meo'; non enim predicatur obliquus iste 'inoculo meo', sed hoc ipsum: 'ens inoculo meo'. Similiter sol vendum est de particularibus ci rea eandem materiam 15 sumptis. Quod autem obicitur de hiis: 'nullus puer erit senex', 'nullus senex erit puer', et de particularibus istis oppositis, dicenclum est quod si retorqueantur ad idem tempus forme istorum terminorum 'puer' et 'senex', l in conversione tali semper inveniuntur convertibiles et equi- f. 93'"'' 20 pollentes. Et sic intelligiti Aristotiles semper fieri conversiones. Si autem ad diversa tempora retorqueantur forme istc, tunc non tenet conversio; nec mi rum tunc, cum proprie loquendo non maneat iclemptitas terminorum. Item. Converti per accidens est de subiecto facere predicatum 25 et econverso, manente eadem qualitate, mutata tamen quantitate. Et hoc modo secunclum Aristotilem 2 convertitur universalis affirmativa in particularem affirmativam, et non convertitur. Boetius vero dicitJ quod etiam universalis negativa convertitur in particularem negativam. Et dicitur hec conversio per accidens eoquod per aliud fìt, scilicet 30 per simplicem conversionem, quod patere potest inspicienti. Et notandum quod iam diete due conversiones necessarie sunt ad hoc quod imperfecti sillogismi reclucantur ad perfectum. Et propterea agitur de ipsis tam ab Aristotile quam a Boetio in libris ubi agitur cle generatione sillogismo rum. 4 ad 3 materiam: circa subiectum et predicatum fm 24 converti ( !) E cfr. ad p. 476 20 ad 14 materiam: scilicet circa subiectum et predicatum fm ad 27 affirmativam: ut onmis homo est anima! et hoc convertitur ita: aliquis homo est animai ( !) fm 1

J

4

Anal. Pr. l 2, 25a6sqq. et passi m. 2 Anal. Pr. I 2, 2Sa Ssqq. De syll. cate9. l, 806A 13sqq. Arist. Anal. Pr. l, passim; Boethius, De syll. cate9. Il, passim; cfr. infra p. 493 1 sqq.

478

DIALECTICA MONACENSIS

Item. Converti per contrapositionem est de subiecto facere predicatum et econverso iuxta eandem qualitatem et quantitatem, terminis qui finiti et affirmativi sumuntur in una infìnitatis et negativis sumptis in altera. Et hoc modo convcrtitur universalis affirmativa in universalem affirmativam, et particularis negativa in particularem negativam, ut 5 'omnis homo est animai' ~ 'omne non-animai est non homo'; 'quidam homo non est asi nus' ~'qui da m non-asi nus non est non-homo'. Et huiusmodi conversionem appellat 1 Aristotiles consequentiam econtrario factam.

De modalibus

Post prcdicta restat cathegoricarum propos1t1onum adhuc vera divisio que talis est: cathegoricarum propositionum quedam est de inesse, sive de simplici inherentia, quedam est modalis, sive de modo. Dc inesse est omnis illa que affirmat aliquid ve! negat de aliquo sine aliqua istarum quatuor dictionum: 'possibile', 'impossibile', 'necessarium', 'contingens', et preter<ea) adverbia illa que clesccnclunt ab ipsis nominibus. Modalis autem est illa que habet circa compositionem ve! clivisionem suam aliquod predictorum nominum, sive adverbium inde derivatum. Notandum autem quod omnes adverbiales detenninationcs, sive ctiam nominales, modi possunt dici loquendo communiter; tamen specialiter predicta nomina cum suis adverbiis dicuntur esse modales dictiones, eoquod ostendunt modum, idest qualitatem, non ipsius subiecti, quod lacere pertinct acl nomina adiectiva, nec ipsius predicati, quod ostendere convenit aclverbiis, sed ipsius compositionis, que media est inter predicatum et subiectum. f. 93vb Si autem queratur quare iste dictiones j 'verum', 'jàlsum' non constituant modales propositiones nec dicantur modi, cum tamen proprie determinent compositionem et divisionem et ita habeant idem offìcium cum predictis quatuor - , ad hoc respondenclum est quod omnis propositio modalis immutat aliquid circa suam preiacentem, scilicet i!la m de inesse, et hoc addendo ve l minuendo, ut 'Sortem currere est necessarium', 'Sortem currere est impossibile'. Cum ergo ille propositioncs in quibus sumitur 'verum' ve! 'jàlsum', nichil diminuant, nichil adclant l contraposicionem corr. ex. opposicionem verbiis. Dicuntur E: I

Topica II 8, 113 h 15s<jq.

[c

3 infìnitatis corr. ex. infinitis fc

22 ad-

10

15

20

25

30

INTRODUCTIO

479

supra illas de inesse, non erunt moda! es quantum ad veritatem; sed si dicantur esse, hoc est solum quantum ad vocem. Postea queritur, cum non contingat diversificari compositionem ve! divisionem nisi tribus modis, quare non habeamus tres modos iuxta 5 hoc et non plures. Omnis enim compositio aut divisio aut est necessaria, aut impossibilis, aut contingens. Quare videtur quod tantum tres dictiones debeamus ha bere moda! es, scilicet 'necessarium', 'impossibile', 'contingens'; et ita hoc ipsum 'possibile' non est modus. Ad hoc respondendum est quod si in divisione modalium solum 10 caderent modi speciales, tunc revera tantum tres dictiones essent moclales. Sic autem non est, immo enumeratur iste cum aliis, licet sit quasi totum universale et communis super hec duo, scilicet 'necessarium' et 'contingem'. Et secundum hoc bene enumerantur quatuor et non solum tres. Et non valet illa obiectio que solet fieri quod numquam in 15 eadem divisione solet cadere inferius cum superiori. Unde hec divisio nulla est: 'animalium a/iud homo, aliud Sortes'; talis, inquam, obiectio non valet, eoquocl non est generalis ad omnem divisionem. Notandum ergo quod duplex est divisio, scilicet predicamenti et principii. Divisio predicamenti est quando dividentia equaliter et non 20 secundum prius et posterius comparantur ad divisum. Et ista subdividitur a Boetio in Libro Divisionum 1 in sex partes. Divisio autem principii est quando dividentia secundum prius et posterius comparantur ad divisum. Et est id genus divisionis secundum quod dividitur ens in decem predicamenta et ubi dividitur idem in idem 25 genere et idem specie et idem numero et hic: 'entium aliud unum, aliud multa'; 'propositionum alia una, alia plw·cs', et generai iter in omnibus talibus ubi secundum ordinem dividentia exeunt a diviso, ita quod unum prius et simpliciter participet naturam divisi, reliquum vero posterius et inequaliter. In hac ergo divisione bene hoc annumerari superius in30 feriori et [et] prius posteriori, sicut patere potest per omnes huius- f. 94ra modi divisiones. Sed in illa divisione que est predicamenti, semper oportet dividentia esse equalia. J

Post hec determinanda est quedam dubitatio que est circa modales propositiones, de qualitatc et quantitate ipsarum. 35 Notandum ergo quod in illis omnibus ubi sumitur modus adverbialis, eodem modo iuclicandus est, sicut in illis de inesse quc sibi 24 dividitur] dicitur E 1

De dir i,·., 877 B4sqq.

480

DIALECTICA MONACENSIS

preiacent, eoquod habent idem subiectum et idem predicatum et eandem compositionem cum illis nec differunt nisi in hoc quod in negativis modus potest includere negationem, et econverso. In illis vero ubi sumitur modus nominalis, necesse est duas compositiones esse et propter hoc quatuor extrema, scilicet duo subiecta et duo predicata. Quod patere potest hic: 'omnem hominem esse anima/ est necessarium' et (in) consimilibus. In hiis ergo dupliciter potest vicleri de quantitate. Si ergo tota appellatio ponatur pro subiecto et moclus pro predicato, sicut dicitur in Periermenias 1 , secundum hoc quelibet huiusmodi modalis singularis clebet dici, cum omnis appellatio discreta si t et singularis. Si vero ponatur pro subiecto ipsius modalis id idem quod subicitur in appellatione, et predicatum eiusdem appellationis pro predicato, tunc iudicando de quantitate inspicienclum est ad subiectum appellationis. Quod si sit universale universaliter sumptum, dicetur universalis, si particulariter, particularis; et si c de aliis. Et hoc modo accipit Aristotiles modales propositiones in Prioribus, ubi docet 2 ex modalibus sillogizare. Eodem modo iudicari potest de qualitate, scilicet utrum sit affìrmativa vel negativa, et hoc inspiciendo acl diversas eius compositiones. Notandum tamen est quocl Aristotiles videtur velle quod huiusmodi propositio solum sit affirmativa propter affìrmationem modi, et similiter negativa propter negationem modi. DicitJ enim in Libro Priorum quasi pro regula quoniam contingit nulli inesse aut alicui non inesse affinnativam habet figuram; quasi dicens: sive appellatio negativa sit sive non, dummodo modus affì.rmetur, propositio semper affì.rmativa est. Cuius rationem subiungit stati m dicens 4: "nam 'contingit' et 'est' similiter ordinantur".

5

IO

15

20

25

De equipollentiis modalium

Post hec agenclum est de equipollentiis propositionum moclalium, prius tamen expedita significatione istorum nominum. Notandum ergo quod 'possibile' in una significatione opponitur 30 'necessario' et in ea clividitur ens sic: 'cntium aliud necessarium, aliud possibile'. Et ibi dicitur necessarium quod est ens non ab alio, scilicet 17 (potest) fc I

3

De lntcrpr., cap. 9sqq. lbid. I 3, 25b20-21.

2

4

Anal. Pr. I 8, 29b29sqq. lbid. I 3, 25b21-22.

INTRODUCTIO

481

prima causa; possibile vero dicitur esse id quod est ens post alium si ve ens ab alio, sive sit complexum, sive incomplexum. Item. In alia signifì.catione idem est 'possibile' quod 'materiale' et 'impeifectum'. Secundum quod dicitur: l prima materia possibilis est f. 94-rb 5 respectu omnium formarum, eoquod potest suscipere unamquamque formam si bi adiacentem. 'Possibile' ergo sumptum predictis modis non facit propositionem modalem, sed predicari potest tam de complexo quam de incomplexo. Item. Tertio modo sumitur 'possibile' secundum quod predicabile !O est de omni dicto et solum de tali dicto quod potest esse verum, sive sit necessarium sive contingens. Et sic est possibile superius et quasi genus ad hec duo, scilicet necessarium et contingens. Et in illa acceptione facit propositionem modalem. Item. 'Contingens' in una signifì.catione convertitur cum 'pos!5 sibili'; et tunc non repugnat 'necessario', sed est supra ipsum, sicut et 'possibile'. Et tunc sic exponitur: contingens est quod potens est tantum esse. Et sic sumi debet in equipollentia modalium inferius assignancla. Ite m. In alia signifì.catione sumitur 'contingens' secundum quod est et dicitur ad utrumlibet. Et secundum hoc idem est contingens quod 20 potens esse et potens non esse. Et huiusmodi 'contingens' opponitur 'necessario' et cadit sub 'possibili' tamquam species eius. Item. 'Necessarium' multas habet signifì.cationes, que alibi determinate sunt. Secundum vero quod facit propositiones modales, idem est 'necessarium' quod ens emmtiabile verum et non potens essejalsum. Et dividitur 25 in necessarium per se et in necessarium per accidens. Necessarium per se est quod habet veritatem infallibilem secundum omne tempus, idest presens, preteritum, et futurum, ut omnem hominem esse animai. Necessarium per accidens est quod nec in presenti nec in futuro poterit esse falsum, potuit tamen in preterito esse falsum, ut hominem studuisse 30 Parisius. Et tale necessarium solet appellari dictum de presenti verum et a.ffirmatum. Unde datur pro regula quod omne dictum de presenti verum et affirmatum est necessari un1. Item. 'Impossibile' in quadam signifì.catione est quod cum diffi35 cultate possibile est, secundum quod sumitur in Tertio Libro Topicorum,

ubi dicitur' quod possibile magis eligendum sit impossibili. Et sic non 30 presenti Ec preterito E 32 presenti Ec preterito E 1!6b26 impossibile E Ec impossibili] E possibili Ec 1

Topica III l, 116b26.

36 possibile] coli. Arist. Top.

482

DJALECTICA MONACENSIS

solet in moùalibus sumi. In alia signifìcatione idem est impossibile quod ens enuntiabile Jalsum et non potens esse verum. Et ùividitur in impossibile per se et impossibile per accidens. Impossibile per se est enuntiabile quod nec potest nec potuit nec poterit esse vennn, ut hominem esse asinum. Impossibile per accidens est quod nec potest nec poterit, potuit tamen esse verum, 5 ut me non .fuisse Parisius. Et hoc sol et appellari dictum de preterito jàlsum et negatum. Uncle clatur pro regula: omne dictum de preterito falsum

et negatum est impossibile.

f. 94va ltem. Datur pro regula:

IO

si aliquod enuntiabile est necessarium per se, eius contradictorie oppositum est impossibile per se; et si unum est necessarium per accidens, reliquum est impossibile per acciclens. Item. De contingenti ad utrumlibet hec datur regula quocl

15

si unum oppositorum est contingens ut in pluribus, reliquum est contingens ut in paucioribus, et econverso; et si unum contingens est erraticum, et reliquum similiter. Post hec transeunùum est acl equipollentias et oppositiones modalium propositionum. Notanclum ergo quod equipollentie distinguuntur in moclalibus secundum quod habent appellationes pro subiectis et modos nominales pro predicatis. Sed secundum aclverbiales modos non solet assignari equipollentia. Sciendum ergo quod iuxta unumquemque modum sumi possunt quatuor propositiones, diverse tamen participantes utroque termino ad eunclem orclinem. Verbi gratia: 'Sorte m esse est possibile', 'Sortem non esse est possibile', 'Sortem esse non est possibile', 'Sortem non esse non est possibile'. Cum ergo quatuor sint modi, sedecem possunt colligi propositiones iuxta illos, sic tamen ut participent utroque termino ad eundem ordinem. Subiectum appellatur hic subiectum appellationis et predicatum eiusdem. Iste autem scdecim propositiones possunt distingui sic per quatuor quaternarios ut cuiuslibet quaternarii propositiones inter se equipolleant et aliis quaternariis opponantur aliquo modo. Equipollentie autcm habcntur per duas regulas. Quarum prima tal is est: 5 poterit (esse falsum) F.r

6 me (non) fuisse fc

20

25

30

35

483

INTRODUCTIO

de quocumque enuntiabili predicatur 'possibile', de eodem predicatur 'contingens', et de eodem removetur 'impossibile', et de eius contradictorie apposito re111 o v e tu r 'necesse'. 5 Juxta hanc

regulam sumuntur octo propositiones. quatuor sunt hee: 'Sortem 'Sortem 'Sortem 'Sortem

IO

esse esse esse non

Quarum prime

est possibile' est contingens' non est impossibile' esse non est necesse'.

Et iste quatuor equipollent adinvicem. Alie quatuor sunt hee: 'Sortem 'Sortem 'Sortem 'Sortem

15

non non non esse

esse esse esse non

est possibile' est contin9ens' non est impossibile' est necesse' .

Et iste quatuor convertuntur. Secunda regula est hec:

20

a quocumque enuntiabili removetur 'possibile', de eodem removetur 'contin9ens', et de ipso predicatur 'impossibile' et de eius contradictorie apposito preci i c a tu r 'necesse'. Iuxta hanc sumuntur octo propositiones. lnter quas prime sunt hee: 'Sortem 'Sortem 'Sortem 'Sortem

25

esse esse esse non

non est possibile' non est contin9ens' est impossibile' esse est necesse'.

Et hee quatuor propositiones equipollent adinvicem. sunt hee: 'Sortem 'Sortem 'Sortem 'Sortem

30

non non non esse

Alie quatuor

esse non est J possibile' esse non est contin9ens' esse est impossibile' est necesse'.

Et iste quatuor convertuntur. Que autem cui opponantur et quo genere oppositionis, potest 35 haberi per hos versus et per figuram subscriptam. 14 alrerum (non)

re

31 (im)possihile

[c

f. 94vb

484

DIALECTICA MONACENSIS

Sit tibi linea subcontraria prima secunde tertius cum quarto semper contrarius ardo quarta subalternat sibi primam, terna secundum contradicit tertia prime, quarta secunde. 'Sortem 'Sortem 'Sortem 'Sortem

non esse non est ~=JQssibile' non esse non est c~· non esse est imROSsibi\e' esse est necesse'

CONTRARIE

'Sortem 'Sortem

esse non est possibile' esse non est contrngens'

'Sortem esse est tmP.:QSSJbi!e' -

'Sortem non esse est necesse'

5

U>

c

'f;

"'

rn

:0

z

rn

'Sortem esse est RQSSibile' 'Sorlem esse est c~· 'Sortem esse non est imRossibi!e' 'Sorlem non esse non e-st necesse'

'Sortem 'Sortem 'Sortem 'Sortem

non esse non esse non esseo non esse

est P.:QSSibile' est contlngens' non est imP.QSS!bile-' non est necesse'

De ypothetica propositione

Consequenter restat determinare de ypothetica propositione. Est autem ypothetica propositio que habet in sui constitutione duas cathegoricas; hoc ideo dico quia una ypothetica potest consti tu i ex duabus aliis ypotheticis, vel ex una ypothetica et una cathegorica. Dicitur autem ypothetica ab 'ypo', quod est sub, et 'thesis', quod est positio; inde ypothetica quasi subpositiva, eoquod omnis ypothetica quadam subpositione quedam enuntiat, et non absolute. Et hoc intellige secundum Boetium, qui copulativas et disiunctas non videtur enumerarei inter ypotheticas propositiones, sed solum illas que quadem conditione enuntiant. Ypotheticarum propositionum secundum communiter loquentes tres sunt species: conditionalis - que vere et proprie dicitur ypothetica - , et copulativa et disiuncta. Conditionalis est illa in qua aliquid predicatur de aliquo sub condi tione. Et ita subdividitur in quatuor species, scilicet in temporalem, localem, et causalem, et in eam quam subconditionalem appellant. Et hec est cuius partes connectuntur per hanc conditionem 'si'. Quarum partium una dicitur antecedens, illa videlicet que inmediate sequitur f. 95ra han c conditionem 'si'; l re li qua vero appellatur consequens. Ad veri8 constitucione Ec institucione E 14 disiunctivas E 22 subconditionalem] ve!' ( ?) condicionalem E I

De syll. hyp., passim.

19 disiunctiva sic semper E

10

15

20

25

INTRODUCTIO

5

10

15

20

485

tatem huius exigitur quod antecedente posito necesse sit consequens poni, ut hic: 'si Sortes est homo, Sortes est animai' ; ve l salti m probabile, ut: 'si hec est mater, ipsa diligit'. Temporalis est illa cuius partes coniunguntur per adverbium temporis, ut hic: 'dum sol est supra terram, dies est'. Localis est illa cuius partes coniunguntur per adverbium loci, ut hic: 'Sortes currit, ubi Plato disputat'. Causalis est ista cuius partes connectuntur per coniunctionem causalem, ut 'Sortes prcificit, qui a studet'. ( ....•... ) . Et hee quatuor, sicut dictum est, proprie appellantur ypothetice, eoquod quicquid in hiis affirmatur, sub conditione quadam enuntiatur. Item. Copulativa est illa cuius partes coniunguntur per coniunctionem copulativam, ut 'Sortes est homo, et Brunellus est asi nus'. Disiuncta est illa cuius partes coniunguntur per hanc coniunctionem 'vel', ut 'Sortes est homo, ve/ Plato est asi nus'. Et notandum quod quandoque hec coniunctio 've/' sumitur disiunctive, quandoque subdisiunctive. Quando disiunctive sumitur, tunc ad veritatem propositionis disiuncte exigitur quod una eius pars sit vera et altera falsa. Quando autem subdisiunctive sumitur, tunc ad veritatem eius exigitur quod una pars sit vera ve! utraque. Et hoc ultimo modo fit quando terminus sumitur apud usum. De appellatione et enuntiabili

Post hec videndum est que sit differentia inter propositionem et appellationem et attributum et enuntiabile sive dictum. 25 Propositio est oratio que cum indicatione significat verum vel falsum, ut 'Sortes currit'. Appellatio est omne id quod sine indicatione significat verum vel falsum, ut 'Sortem currere'. Attributum vero idem est quod predicatum appellationis. 30 Enuntiabile autem sive dictum est illa sententia complexa que significatur tam in propositione quam in appellatione. Post hec notandum quod tribus modis potest appellatio transformari a propositione. Unus modus est ut ex nominativo fiat accusativus et ex indicativo infinitivum, ut hic: 'Sortem currere'. Alius modus est ut 35 ex indicativo modo fìat coniunctivus et apponatur hec coniunctio 'quod', ut hic: 'quod Sortes currat'. Tertius modus est ut tota propositio maneat immutata et addetur hec coniunctio 'quod'. Secundum hoc ab huiusmodi 37 hec

+

[proposicio] E

486

DIALECTICA MONACENSIS

proposrtwne: 'Sortes currit' descendit hec appellatio: 'quod Sortes currit'. Et notandum quod appellatio potest subici et predicari, licet propositio non possit. Post hec notandum quocl veritas et falsitas sunt in propositione tamquam in signo, in enuntiabili vero tamquam in subiecto. Ultimo 5 f. 95rb modo hanc regulam l considera, ut scias universaliter que propositio debet esse vera, et que falsa: quandocumque sic se habet in rebus sicut significatur per propositionem, tunc est vera propositio, et non aliter. IO De argumentationibus De partibus integralibus argumentationis

Sicut dicitur communitcr 1 , argumentationum quedam est complexionalis, queclam localis, quedam sophistica. Complexionalis est que habet necessitatem a complexione et ab 15 intrinseca clispositione, scilicet a debita ordinatione trium terminorum in figura et trium propositionum in modo. Qualis est sillogismus. Unde et ille non indiget alio principio extra. Localis autem est que habet necessitatem per locos extra, hocest per maximam propositionem et eius differentiam. 20 Sophistica est que apparentiam habet necessitatis sine existentia. Qualis est paralogismus. De eius partibus subiectil'is

Determinato autem de partibus integralibus argumcntationis sequitur de ipsa argumentatione et de partibus eius subiectivis. Unde 25 viclenclum est quid sit argumentatio et quot sint species argumentationis. Argumentatio est ratio rei dubie faciens fidem. Hic notanclum quod hoc nomen 'ratio' duas habet significationes. In una significatione 'ratio' idem est quocl potenti a quedam ipsius anime rationalis per quam ordinatur predicatum acl subiectum, diffinitio ad diffinitum, dividentia 30 ad clivisum, conclusio ad premissas; et ita de aliis. Et secundum hoc non sumitur hic 'ratio'. l O a !iteR E

30 (diffinicio ad diffinitum) fc

' Cfr. P. Abaelardi l.ogicam Nostromm petitioni quae dicitur, p. 5089-IS ed. Geyer; ubi autcm bifaria tantum divisi o reperitur.

INTRODUCTIO

487

ltem. In alia significatione 'ratio' idem est quod sententi a complexa, que significatur per premissas propositiones, et ordinata in veritate rationabili. Et sic sumitur 'ratio' in diffinitione ipsius argumentationis. Unde clicitur: argwnentatio est ratio, iclest sententia complexa et 5 ordinata in veritate rationabili, que facit ficlem clubie rei, idest conclusionis. Argumentatio autem est oratio explicans vim argumenti; satis enim explicatur vis argumenti ubi sequitur conclusio de necessitate ex premissis. Sciendum ergo quod hec est differentia inter argumentum et 10 argumentationem, quod argumentum est virtus et sententia que explicatur per prcmissas propositiones; argumentatio vero est i Ila tot;tlis oratio que continet conclusionem cum prcmissis propositionibus.

De quatuor speciebus argumentationis

Argumcntationis quatuor sunt species: inductio, cxemplum, enthimema, sillogismus. Sciendum autem quod tam Aristotiles guam Boetius tantum ponunt duas, scilicct inductionem et sillogismum, sub inductionc comprehendens exemplum et sub sillogismo enthimema. Et hoc testatur Aristotiles in principio Posterionnn 1 et Boetius in Secundo Topicorum 2 20 suorum. Inductio fìt cluobus modis. Unus est quando a pluribus J particu- f. 95va lari bus proccditur ad universale, ut hic: 'Sortes wrrit, Plato currit, et si c de singulis; ergo omnis homo wrrit'. Et iste moclus inductionis est necessarius. Alius vero est quando proccditur dc pluribus particularibus acl 25 unum particulare, ut hic: 'in navi regenda eligendus est rector non sorte sed arte; in wrm regendo ...... etc.; ergo in civitate gubemanda ...... etc.' DicitJ Boctius quod iste moclus argumentationis probabilis est et non necessarius. Item. Excmplum est quando proceditur ab uno particulari acl 30 aliud particulare per simile, ut hic: 'Sortes wm sit homo, habet animam inmortalem; ergo eadem ratione Plato eu m si t homo habet anima m inmortalem'. Et bene comprehenditur hoc genus argumenti sub inductione que a pluribus particularibus proceclit ad unum. Non enim cliffert quantum acl virtutem inferendi, secl solum quantum acl explicationem sermonis; 15

6 satis l sat E 1

3

Anal. Post. I l, 71 a IO-Il. lbid., 1184A 7-9.

z De top. d!lf. Il, 1183 A 9 sqq.

488

DIALECTICA MONACENSIS

utrumque enim infert per similitudinem. Sed differunt in hoc quod inductio procedit a pluribus particularibus, exemplum vero ab uno. Item. Enthimema est oratio illa in qua ex una propositione prolata in ore et altera habita in mente de necessitate infertur conclusio, ut hic: 'Sortes currit; ergo Sortes movetur', ubi habetur hec in mente: 5 'omne currens movetur'; que si apponatur, perfectus erit sillogismus. Unde patet quod enthimema non differt a sillogismo secundum virtutem inferendi, sed solum secundum sermonem. Unde Boetius dicit' quod enthimema sit sillogismus imperfectus, Aristotiles autem dicitz quod enthimema est vere sillogismus. 10 Et hec de istis tribus sufficiant.

'De top. d!ff. Il, 1184Bl3-14. z Anal. Pr. 1127, 70al0.

l

I

489

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

DE SILLOGISTICA ARGUMENTAT!ONE

Deinde agendum est de sillogismo. Qui est principium omnium aliarum argumentationum. Cetere enim argumentationes fluunt a sillogismo tamquam a principio et ad ipsum reducuntur. Videndum ergo qui d si t sillogismus et qui d dici de amni, et qui d dici de nullo, et qui d esse 5 in toto. Que tria sunt principia sillogismorum. Deinde de conversionibus propositionum. Postea vero videndum est de generationibus sillogismorum in tribus figuris. De dijfinitione sillogismi

Sillogismus sic describitur1 ; sillogismus est oratio in qua quibuslO dam positis necesse est aliud accidere per ea que posita sunt. In hac descriptione

ponitur 'oratio' pro genere. Et licet in sillogismo sint tres orationes, tamen quia sunt ad unum finem, scilicet ad probandam conclusionem, gratia illius unitatis dicitur potius oratio quam orationes. Per hoc membrum 'quibusdam' notantur duo, scilicet pluralitas et unitas. Quantum ad 15 pluralitatem exemplum et enthimema removentur ) a sillogismo, in f. 95vb quibus non premittuntur plures propositiones conclusioni, quod necesse est fieri in sillogismo. Gratia unitatis notatur quod utraque premissarum debet esse una et non multiplex nec plures. Et sic removetur a sillogismo omnis argumentatio que sophistica est secundum aliquam fallaciam 20 in dictione vel etiam secundum plures interrogationes ut unam. Item. Per hoc membrum 'positis' notatur quod premisse due debent esse disposite in figura et modo. Et sic excluditur inductio, que licet plures propositiones premittat conclusioni, non tamen ordinat illas in figura et modo. Item. Per hanc particulam 'necessario' excluduntur paralogismi 25 accidentis et consequentis et secunclum quicl et simpliciter et secundum ignorantiam elenchi, in quibus positis premissis non propter hoc de necessitate accidit conclusio. Item. Per hoc membrum 'aliud accidere' notatur quod conclusio debet esse diversa ab utraque premissarum secunad l titulus deest in nostro codice ordinatis Em 1

ad l O positis: idest dispositis Em

ad 21 positis: id est

Arist., Anal. Pr. I l, 24b18-20. Cfr. Boethium, De syll. categ. II, 821A8-822Cl2.

490

UIALECT!CA MONACENSIS

dum veritatem et secundum opinionem; secundum veritatem, quia non debet esse ex eisclem tcrminis cum mai ore ve! minore proposi tione; secundum opinionem vero, quia non debet esse eiusclem opinionis cum premissis, iclest eque nota, secl minus. Et sccundum hoc excluditur paralogismus qui fìt secunclum petitionem eius quod est in principio, in qua 5 fallacia non accidit alia sed idem: idem quantum ad veritatem ve[ quantum ad opinionem. Item. Per hoc membrum 'per ea que posita sunt' notatur quod premisse debent esse causa quare sequatur conclusio. Et secundum hoc excluclitur paralogismus qui est secundum non-causam ut causam, in quo paralogismo vicletur aliqua premissarum esse causa IO conclusionis, cum tamen nichil operetur ad ipsam. Po test igitur manifestum esse ex predictis per diffinitionem datam, quod excluduntur omnes alie species argumentationis, scilicet inductio, exemplum, entimema, et preterea excluditur sophisticus sillogismus secundum omnes sui causas, et hoc quantum ad trcdecim fallacias. 15 Qyid sit dici de omni . . . . . . etc.

Item. Dici de omni est quando nichil est sumerc sub subiecto, idest nullam partem subiectivam, de quo non clicatur predicatus. Quod acciclit in omni universali affirmativa. Notandum etiam quod hic debes sumerc 'subiectum' pro subiecto Iocutionis. Distinguitur enim dupliciter subiectum, scilicet subiectum locutionis et attributionis. Subiectum locutionis dicitur ille terminus communis circa quem ponitur signum universale, sive sit rectus sive obliquus. Subiectum vero attributionis est ille terminus qui reddit f. 96ra suppositionem verbo, et il le semper est in recto. Verbi gratia l in ha c: 'Sortes vi d et omnem hominem' hoc ipsum 'Sortes' est subiectum attributionis et pencs hoc subiectum propositio dicitur singularis; subiectum vero locutionis est hoc quod dico omnem hominem; retorquendo ergo considerationem ad hoc subiectum locutio est universalis: potest enim maior esse in tertio modo prime figure. Item. Dici de nullo est quando nichil est sumerc sub subiecto de quo non removeatur predicatus. Quocl accidit in qualibet universali negativa. Et debes intelligere de subiecto locutionis ut supra. Item. Esse in toto idem est quocl dici de omni nec differt nisi in hoc quocl dici de omni convenit predicato respectu subiecti, esse autem in toto convenit subiecto respectu predicati. Et hoc evidenter explanat Boetius in Libro de Cathegoricis Sillogismis. 1 ' Dc sy/1. categ. Il, 809 C 10- 810C4.

20

25

30

35

!

DE S!LLOG!ST!CA ARGUMENTATIONE

491

De conversionibus propositionum

De conversionibus autem propositionum, quia superius 1 clictum est, hic est pretermittenclum. Hoc tamen notandum quocl in omni materia universalis negativa convertitur in aliam universalem negativam; 5 similiter particularis affirmativa in aliam particularem affìrmativam. Jtem. Omnis universalis affirmativa convertitur in particularem affìrmativam. Et hee due conversiones valent acl reductionem sillogismorum, ut patebit inferius.z

De generatione sillogismorum 10

15

20

25

30

Deinde videndum est de generatione sillogismorum. Notandum ergo quod omne totum constat ex materia et forma. Cum autem sillogismus sit quoddam totum, necesse est ipsum constare ex materia et forma. Materia autem sillogismi duplex est, scilicet propinqua et remota. Remota materia sunt tres termini: ex tribus enim terminis constat omnis sillogismus et impossibile est quocl ex pluribus ve! paucioribus fìat. Propinqua vero materia tres propositiones sunt. Duplici autem materie debetur duplex forma. Terminis cnim figura clebetur. Et est figura ordinatio trium terminorum que attenditur in subicienclo et predicando. Et quoniam tres termini non possunt recipere nisi triplicem ordinationem in subiciendo et predicando et hoc quantum acl cluas premissas propositiones, propter hoc, inquam, non habemus nisi tres fìguras. Item. Propositionibus clebetur modus, scilicet qualitas et quantitas, ut fìat sillogismus. Modus enim est dispositio trium propositionum que attenditur in qualitate et quantitate. Item. Notandum quod ex tribus propositionibus illa que est prior, dicitur maior, quia continet maiorem extremitatem cum medio; secunda dicitur minor, quia continct minorem extremitatem cum medio. Terminus autem meclius est qui bis ponitur in premissis et numquam venit in conclusionem. Et semper constituitur conclusio ex minore extremitate et maiore. Item. Notandum quod Aristotilcs clicitJ constare sillogismum ex duabus propositionibus et alibi ex tribus. Et utrobique dicit verum, 16 materia [sunt] E 1

Supra, pp. 476'6-4788, z Infra, pp. 493llsqq. Anal. Pr. I 25, 42a32-33; 42b2-3. Cfr. Anal. Pr. I l, 24bl8-20; Topica I l, 100a2527; Soph. El. l, 164b27-165a2.

3

492 f. 96rb

DIALECTICA MONACENSIS

diversimocle tamen accipiendo 'sillogismum'. Si enim acCiprtur 'sillogismus' ratione argumenti, si c constituitur l ex cluabus propositionibus; si autem accipiatur 'sillogismus' pro argumentatione, sic constituitur ex tribus propositionibus; conclusio enim, et si non si t de contextu argumenti, tamen est de constitutione argumentationis. 5 Hiis visis accedendum est ad primam figuram. De prima figura

Prima ergo figura est clispositio trium terminorum sic se habentium ut meclius terminus in maiori subiciatur, in minori predicetur. Et habet novem moclos, quatuor clirecte concludentes, quos ponit Aristo- 10 tiles in Libro Priorum 1 , et quinque indirecte concluclentes, quos ponit2 Boetius. Primus modus constat ex universali affirmativa maiore et universali affirmativa minore concludentibus universalem affirmativam, hoc modo: 15 'omnis homo est animai omne risibiie est homo ergo omne risibiie est animai'.

Secundus modus constat ex universali negativa maiore et universali affirmativa minore concludentibus universalem negativa, hoc modo: 20 'nullus homo est asi nus omne risibile est homo ergo nullum risi bile est asi nus'.

Tertius modus constat ex universali affirmativa maiore et particulari affirmativa minore concluclentibus particularem affim1ativam, hoc 25 modo: 'omnis homo est animai Sortes est homo ergo Sortes est animai'.

Quartus moclus constat ex universali negativa maiore et particu- 30 lari affì.rmativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo: 'nullus homo est asi nus quoddam risibile est homo ergo quoddam risibiie non est asinus'.

1

Anal. Pr. l 4-, 25b26sqq.

z De sy/1. categ., II, 814-C6sqq.

35

I

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

493

Et sciendum quod isti quatuor modi peifecti dicuntur eoquod necessarii sunt et nullo indigent ad hoc ut appareant necessarii preterquam hiis duo bus principiis: dici de amni et dici de nullo. Per dici de amni probatur primus et tertius modus; per dici de nullo probatur secundus et 5 quartus. Alii vero sequentes impe:Jècti dicuntur ideo quia, quamvis sint necessarii, tamen non apparet eorum necessitas, et hoc ideo quia indirecte concludunt. lndirecte concludere est predicare minorem extremitatem et subicere maiorem in conclusione; directe vero concludere est predicare maiorem extremitatem in conclusione et su bi cere minorem. !O Unde isti quinque imperfecti ad primos quatuor reducuntur. Notandum autem quod unum sillogismum reducere in alium nichil aliud est quam evidenter ostendere eum esse necessarium. Et sciendum quod sicut quelibet res habet reduci in ea principia ex quibus est, eodem modo sillogismus reduci habet et resolvi in ea principia ex !5 quibus est. Hiis visis sciendum quod quintus modus prime figure constat ex universali affirmativa maiore et universali affirmativa minore concludentibus particularem affirmativam, hoc modo: 'omnis homo est animai 20 omne risibile est homo ergo quoddam animai est risibile'. Et iste reducitur in primum, j eoquocl descendit a primo conclusione f. conversa per accidens. Sextus constat ex universali negativa maiore et universali 25 affirmativa minore concludentibus universalem negativam, hoc modo: 'nullus homo est asi nus omne risibile est homo ergo nullus asinus est risibilis'. Et iste reclucitur in secundum conclusione conversa simpliciter. 30 Septimus constat ex universali affirmativa maiore et particulari affirmativa minore concluclentibus particularem affirmativam, hoc modo: 'omnis homo est animai quoddam risibi/e est homo ergo quoddam anima/ est risi bile'. 35 Et iste reclucitur in tertium conclusione conversa simpliciter. Octavus constat ex universali affirmativa maiore et universali negativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo:

13 (una) quelibet Ec

96va

494

DIALECTICA MONACENSIS

'omnis homo est animai nullus lapis est homo erao quoddam animai non est lapis'. Et iste reducitur in quartum. Sed ad hanc reductionem tria exiguntur, scilicet ut maior convertatur per accidens et minor simpliciter et 9uod 5 de maiori fiat minor et econverso. Nonus constat ex particulari affìrmativa maiore et universali negativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo: 'quidam homo est animai 10 nullus lapis est homo ergo quoddam animai non est lapis'. Et iste reducitur in quartum utraque premissarum conversa simpliciter et facta transpositione premissarum. Hec omnia facilius possunt haberi per hos versus: BAR BA RA· CE

LAN TES·

CE LA RENT· DA BI TIS·

DA Rl

l·

FAP ES MO·

FE Rl O·

BA RA LIP

TON·

15

FRIS SE MO MORUM·

In hiis versibus sunt novem dictiones novem modis prime figure deservientes, prima primo et secunda secundo, et sic deinceps. Horum autem versuum triplex est utilitas. Prima est quia scitur quales et quante debeant esse propositiones in qualibet materia; et hoc per vocales 20 istarum dictionum: per A intelligitur universalis affìrmativa, per E universalis negativa, per l particularis affìrmativa, per O particularis negativa. Et sumitur hic 'partiwlaris propositio' large ita ut omnis propositio que non est universalis, dicatur particularis. Secunda utilitas est quia scitur qui sillogismi in quos habeant reduci; et hoc per initiales litteras 25 istarum dictionum. Tertia utilitas est quia scitur per quid unusquisque sillogismus reducatur: hec enim littera S ubicumque invenitur est si gnu m simplicis conversionis; B vero significat conversionem per accidens; M vero significat transpositionem premissarum, id est quod de maiore fiat minor et econverso. 30

De sewnda .figura

f.

96vb

Sequitur de secunda figura et eius modis. Secunda figura est dispositio trium terminorum sic se habentium quod medius terminus in utraque premissarum predicetur. j Discretio autem figurarum potest haberi per hos versus: 35 prima: prius medium su bici t, post predicat ipsum altera: bis dicit, tertia: bis mbicit.

I

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

495

In hac figura quatuor sunt modi clirecte concludentes. Et tamen imperfecti sunt, et hoc ideo quia medius terminus non est evidenter orclinatus, ita quod possit necessitas sillogismorum huiusmodi ostendi per huiusmocli principia quod est dici de amni et dici de nullo. Unde omnes 5 reclucuntur ad primos 1 qui perfecti sunt in prima figura. Primus itaque modus constat ex universali negativa maiore et universali affìrmativa minore concludentibus universalem negativam hoc modo: 'nullus homo est asi nus omne rudibile est asinus IO ergo nullum rudi bile est homo'. Et iste reclucitur in secundum prime maiore conversa simpliciter. Secunclus constat ex universali alfì.rmativa maiore et universali negativa minore concludenti bus universalem negativam, hoc modo: t5 'omnis homo est animai nullus lapis est animai ergo nullus lapis est homo'. Et iste reducitur in secundum prime minore et conclusione conversis simpliciter et facta transpositione premissarum. 20 Tertius constat ex universali negativa maiore et particulari affirmativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo: 'nullus homo est asi nus quoddam rudibile est asinus ergo quoddam rudibile non est homo'. 25 Et iste reducitur in quartum prime maiore conversa simpliciter. Quartus constat ex universali affìrmativa maiore et particulari negativa minore concludenti bus particularem negativam, hoc modo: 'omnis homo est animai quidam lapis non est animai 30 ergo quidam lapis non est homo'. Et iste non potest procreari per conversionem, quia non habet nisi unam que converti possit et illa convertitur in particularem. Et sic accideret omnes esse particulares. Secl ex talibus non fit sillogismus, cum necesse sit in ipso sillogismo salvari veritatem huius quod est dici de amni et 35 dici de nullo. Probatur ergo per deductionem ad impossibile. Deductio autem ad impossibile nichil aliud est quam ostendere quod ex contradictoria conclusionis sequitur contradictoria premisse; quare ex premissa sequitur conclusio. Est autem regula quod quando1

se. quattuor modos.

496

DIALECTICA MONACENSJS

cumque ex premissis non sequitur conclusio, de necessitate contradictoria conclusionis potest stare cum premissis et quando contradictoria conclusionis non potest stare cum premissis, tunc ex ipsis premissis de necessitate sequitur conclusio. Unde infallibilis est hec regula quod: si

s

ex opposito conclusionis sequitur oppositum premisse, tunc ex premissis sequitur conclusio.

Iste ergo modus reducitur in primum prime sic: sumatur contradictoria conclusionis et iungatur cum una premissarum que est maior in f. 97ra sillogismo et ex illis duabus sequetur J contradictoria minoris in primo 10 modo prime figure; cum ergo ex opposito conclusionis sequatur oppositum premisse, de necessitate oportet ponere quod ex premissis sequatur conclusio. Eodem modo reduci et probari debet quintus modus tertie figure. Nec differunt nisi in hoc quod hic sumitur contradictoria conclusionis cum maiore et infertur oppositum minoris, ibi vero sumenda 15 est contradictoria conclusionis cum minore et infertur oppositum maioris. Et dicitur hec reductio ad impossibile, quia ducit ad hoc impossibile, scilicet duas contradictorias simul esse veras.

De tertia figura

20

Sequitur de tertia figura et eius modis. Tertia figura est dispositio trium terminorum sic se habentium quocl medius terminus in utraque premissarum subiciatur. Et habet sex modos. Primus constat ex universali affirmativa maiore et universali affirmativa minore concludentibus particularem affirmativam, hoc modo: 25 'omnis homo est animai omnis homo est substantia ergo quedam substantia est anima/'. Et iste reducitur in tertium prime minore conversa per accidens. Secundus constat ex universali negativa maiore et universali 30 affirmativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo: 'nullus homo est asi nus omnis homo est risibilis ergo quoddam risi bile non est asi nus'. Et iste reducitur in quartum prime minore conversa per accidens. 35 29 con\'crsa [simpliciter[ E

l

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

497

Tertius constat ex particulari affìrmativa maiore et universali affìrmativa minore concludentibus particularem affìrmativam hoc modo: 'quidam homo est animai omnis homo est substantia 5 ergo quedam substantia est animai'. Et iste reducitur in tertium prime maiore et conclusione conversis simpliciter et de maiore facta minore et econverso. Quartus constat ex universali affìrmativa maiore et particulari affinnativa minore concludentibus particularem affìrmativam, hoc modo: 'omnis homo est animai IO quidam homo est substantia ergo quedam substantia est animai'. Et iste reducitur in tertium prime minore conversa simpliciter. Quintus constat ex particulari negativa maiore et universali 15 affirmativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo: 'quidam homo non est lapis omnis homo est animai ergo quoddam animai non est lapis'. Et iste reducitur in primum prime per reductionem ad impossibile. 20 Qui d autem si t reduci per reductionem ad impossibile, superius 1 habitum est. Et omni(no) eodem modo sicut probatur ille, sic et iste. Et non differunt nisi in hoc quod oppositum illius conclusionis sumitur cum maiore propositione et infertur oppositum minoris, hic autem sumitur oppositum conclusionis cum minore et infertur oppositum maioris. 25 Sextus constat ex universali negativa maiore et particulari affìrmativa minore concludentibus particularem negativam, hoc modo: 'nullus homo est lapis quidam homo est animai ergo quoddam animai non est lapis'. 30 Et iste reducitur in quartum prime minore conversa simpliciter. Et sciendum quod omnia que dieta sunt de secunda et tertia figura, faciliter possunt haberi per hos versus: CES A RE·

CAM EST RES·

FES TI NO·

BA RO CO·

FE LAP TON·

DIS A MIS·

DA TI SI·

DA RAP TI·

35

BO CAR DO·

8 particulari [negativa! E 1

supra, p. 49 5J6 sqq.

33 cam.[m!est res fc

f. 97rb FE RI SO·

498

DIALECTICA MONACENSIS

In hiis versibus sunt decem dictiones. Inter quas prime quatuor deserviunt secunde figure et alie que secuntur deserviunt tertie figure, ita quod prima primo, et ita deinceps.

De coniugationibus utilibus

In prima figura sunt sedecim coniugationes, quatuor utiles et 5 duodecim inutiles. Ut autem habeatur que sint utiles, sciendum pro regula quod : maiore existente particulari, ve! minore negativa, nichil sequitur in prima figura. Et regula ista solum intelligenda est de directe concludentibus. 10 Iuxta hanc regulam dividendo possumus habere sedecim coniugationes, quatuor utiles et duodecim inutiles, hoc modo. Due propositiones premisse aut sic se habent quod ambe sunt universales aut ambe particulares aut maior universalis et minor particularis, aut econverso. Si ambe universales, aut ambe affirmative aut ambe negative. Si ambe 15 affìrmative, utilis erit coniugatio in primo modo prime figure. Si ambe negative, inutilis est coniugatio circa eundem. Si maior negativa et minor affirmativa, utilis est coniugatio in secundo modo prime figure. Si autem econverso, inutilis est coniugatio circa eundem. Igitur si ambe sunt universales, in universo possumus habere duas utiles et duas 20 inutiles. Item. Si ambe sunt particulares, aut ambe affirmative aut ambe negative, aut maior negativa et minor affirmativa, aut econverso. Et sive sic, sive sic, inutilis est coniugatio. Uncle si ambe sint particulares, quatuor habemus inutiles et nullam utilem. 25 Item. Si maior sit universalis et minor particularis, aut ambe erunt affirmative aut ambe negative. Si ambe affirmative, utilis est coniugatio in tertio modo prime figure. Si ambe negative, inutilis est circa eundem. Item. Si maior negativa et minor affirmativa, utilis est coniugatio 30 in quarto modo prime figure. Si econverso, inutilis est circa eundem. Hic igitur habemus duas utiles et duas inutiles. ltem. Si maior particularis et minor universalis, aut ambe erunt affirmative aut negative, aut maior negativa et minor affirmativa, aut

l+

altcmm aut Ec et E

18 minor [negativa! fC

3+ et] aut E

I

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

499

econverso. Et sive sic, sive sic, inutilis est coniugatio. Sic ergo habemus quatuor inutiles. Sic ergo secundum predictam 1 regulam possumus habere sedecim coniugationes, quatuor utiles et duodecim inutiles. 5

Item. In secunda figura quatuor sunt l utiles et duodecim in- f. 97va. utiles. Quod sic potest probari per hanc regulam: in secunda figura maiore existente particulari ve! utrisque similis qualitatis, nichil sequitur. In tertia figura sex sunt utiles et clecem inutiles. Quod potest

10 sciri per hanc regulam:

in

tertia

figura minore existente negativa ve! utraque particulari, nichil sequitur.

In hiis duabus figuris proceclenclum est ut supra. Post hec sciendum quod iste tres figure ordinate sunt secundum quod magis vel minus possunt. Prima enim recte precedit quia potest concludere universalem, particularem, affìrmativam, negativam. Secunda vero nullam affirmativam potest concludere; tamcn precedi t tertiam, quia potest concludere tam universales guam particulares, cum tertia concludit tantum particulares. 20 Item: 15

Ex premissis particularibus ve! indefinitis nichil sequitur sillogistice, sed oportet quocl altera ve! utraque sit universalis. Item: Ex premissis ncgatrvrs nichil sequitur, sed ad hoc ut sit sillogismus, oportet quod utraque premissarum, ve! altera, sit affirmativa.

25

Et ille due regule habent neccssitatcm ex hoc quod est dici de omni et dici de nullo, que sunt principia sillogistica. In hiis enim universalitas 30 exprimitur et assumitur ve! simpliciter ve! in parte. Item: 4 utilesJ [inJutiles E 1

supra, p. 4988-9,

15 pcedit E

500

DIALECTICA MONACENSIS

Si altera est particularis, necesse est conclusionem esse particularem. Item: Si altera premissarum est negativa,

conclusio erit negativa. 5

Qyaliter.fiant sillogismi de modalibus

Dicto qualiter fiant sillogismi de propositionibus de inesse, viclendum est qualiter fiant de propositionibus modalibus. Notandum ergo quocl Aristotiles clocet1 sillogizare de necessario et hoc dupliciter: aut secundum uniformem sumptionem, aut secunclum mixtiones ad alias. Similiter cle illis de contingenti, scilicet secundum uniformem sumptionem et secunclum mixtionem. De hiis ergo diversitatibus sillogismorum iuxta cloctrinam Aristotilis in Prioribus 2 breviter transeamus. Notanclum ergo quocl ex duabus (de) necessario in prima ve! in secunda ve! in tertia figura sequitur conclusio de necessario. Et penitus idem modus est in hiis et in illis de inesse, quantum acl generationem et quantum ad reductionem priorum quatuor. Differunt tamen secunclum AristotilemJ in hoc quod quartus moclus secunde figure et quintus tertie non possunt ostencli per impossibile, secl probantur per expositionem sive descensum factum circa subiectum particularis negative. Item. Notandum in prima figura4 quod quotiens maior fuerit de f. 97vb necessario et minor j de inesse, sequitur conclusio de necessario. Et hec regula tenet tam in universalibus quam in particularibus sillogismis. Item. In secuncla figuras si universalis negativa sumatur de necessario, sive sit maior sive minor, et altera de inesse, sequitur conclusio de necessario et non aliter. Et hec regula tenet quantum acl primos tres secuncle figure. Quartus autem moclus nullam penitus potest sillogizare conclusionem de necessario, nisi utraque premissarum fuerit de necessario. Item. In tertia figura6 quantum ad primum modum, sive maior sive minor fuerit de necessario, sequitur conclusio cle necessario. In 8 moJalium E Anal. Pr. I 8, 29b29sqq.; 30a l Ssqq. lbid. 8, 30a6-14. s Cfr. ibid. IO, 30b7-3lal7. 1

2

J

4 6

Cfr. Anal. Pr. I, 8, 29b29- 22, 40bl6. Cfr. Anal. Pr. I 9, 30a 15-30b6. Cfr. ibid. Il, 31 a 18-32a5.

10

15

20

25

30

I

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

501

secundo autem modo, si universalis negativa fuerit de necessario, conclusio erit de necessario, et non aliter. Item. Quantum ad tertium et ad quartum modum notandum pro regula quod si universalis affirmativa fuerit de necessario, conclusio sequitur de necessario, et non aliter. 5 Item. Quantum ad sextum modum sciendum quod si universalis negativa fuerit de necessario, conclusio erit de necessario, et non aliter. Quintus vero moclus nullomodo habet conclusionem de necessario nisi utraque premissarum fuerit de necessario. Ex hiis ergo regulis manifestum potest esse ubi sequatur silloIO gistice conclusio de necessario et ubi non. Et hoc unum diligentissime notandum est hic quod in negativis de necessario semper modus includere debet negationem secundum quod hic sumitur. Et hoc testaturi Aristotiles dicens quocl propositiones de necessario differunt ab illis de inesse in eo quod acliacet terminis de necessitate inesse ve! non inesse. 15

Post hec notanclum qualiter fìant et non fìant sillogismi de contingenti. Sed cum multipliciter sumatur hoc ipsum 'contingens', Aristotiles determinat 'contingens' secundum quod docet ex ipso sillogizare, dicens 2 : "contingens est quod, cum non si t necessarium, ponatur 20 tamen inesse, nullum propter hoc erit impossibile". Hic etiam est notandum3 de conversione propositionum modalium, quia necessaria est ad recluctionem sillogismorum huiusmodi. Sciendum ergo quod ille de necessario omnino convertuntur et penitus eodem modo quo ille de inesse. Propositiones vero (de) contingenti 25 secundum quod iam determinatum est contingens, omnes convertuntur adinvicem. Hoc tamen subintelligendum est quod moclus semper affirmetur: si enim contingit o m ne b esse a, con tingi t nullum b esse a. Quocl piane habetur ex hac regula: si unum oppositorum est contingens, et reliquum; 30 et hoc in omni genere oppositionis.

Post hec scienclum in prima figura quod si utraque fuerit de contingenti et universalis, conclusio sequitur de contingenti, sive ambe premisse fuerint affirmative sive negative, \ sive maior fuerit affirmativa f. 9Sra sive minor, et econverso. Sed in hoc differunt quocl duo illorum perfecti 35 sunt, alii vero duo reducuntur per conversionem negativarum in affirmativas secunclum naturam eius quod est contingens. 1

3

Anal. Pr. I 8, 29 b 39-30a 1. Cfr. Anal. Pr. l, 3, 25a27sqq.

z Anal. Pr. l 12, 32al8-20.

502

DIALECTICA MONACENSIS

Item. In particularibus sillogismis, si maior fuerit universalis negativa vel affirmativa et minor fuerit particularis affirmativa, erunt perfecti sillogismi. Si vero fuerit minor particularis negativa et maior universalis affirmativa, fit sillogismus imperfectus. Si autem maior sumatur particularis et minor universalis sive ambe particulares sive 5 indefinite, nullo modo erit sillogismus, qualescumque sumantur propositiones, teste Aristotile. Patet ergo quod in prima figura, si utraque fuerit universalis et de contingenti, semper fit sillogismus, sive sint affirmative sive negative. In particularibus vero, si maior sit universalis, semper fit sillogismus, sed 10 differunt in hoc quod quandoque fit perfectus, quandoque imperfectus. Post hec videndum est qualiter fiant sillogismi secundum commixtionem contingentis et inesse. Et hoc in prima figura. Dicit' enim Aristotiles quod in universalibus sillogismis, si maior sumatur de contingenti affirmativa sive negativa et minor sit de inesse affirmativa, per- 15 fecti fiunt sillogismi. Si autem econverso fiat, scilicet quod maior sit de inesse affirmativa vel negativa et minor sumatur de contingenti affirmativa vel negativa, sillogismi quidem erunt, sed imperfecti. Et perficientur quidam per impossibile, quidam per conversionem propositionis de contingenti. Neque omnes tales concludunt contingens secundum dictamz 20 determinationem, hocest contingens ad utrumlibet, sed tale contingens sillogizetur alicubi quod est necessarium nulli inesse vel non omni. Item. Si minor sumatur de inesse et negativa, qualiscumque fuerit maior, nullomodo erit sillogismus. ltcm. In particularibus sillogismis, si maior fuerit universalis et de contingenti affirmativa ve! 25 negativa, minor autem sit de inesse et particularis affirmativa, perfectus erit sillogismus. Si autem maior sit universalis et de inesse, minor vero particularis et de contingenti, qualescumque fuerint propositiones, in omnibus erit sillogismus, sed imperfectus. Item. Si maior sit particularis et minor sit universalis, quales- 30 cumque fuerint propositiones, non erit sillogismus. Item. Si minor sumatur de inesse et particularis negativa, nullomoclo erit sillogismus. Post hec videndum estJ de commixtione contingentis et necessarii. Notanclum ergo in hac mixtione quod clatur pro regula generali quod 35

20 secundum] sedE I

J

23 [et] fc

Anal. Pr. l, 15, 33b25-34a4. Cfr. Anal. Pr. I 16, 35b23-36b25.

z supra, p. 50II9-zo.

I

DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

503

quando maior fuerit particularis ve! minor fuerit negativa de necessario, numquam erit sillogismus. Hiis autem duobus evitatis semper erit sillogismus. Scd notanclum quod quandocumque maior fuerit universalis negativa et de necessario, tunc 5 sillogizatur duplex conclusio, scilicet de inesse et de contingenti. Aliter vero se habentibus solum sequitur conclusio de contingenti. Post hec agendum est qualiter fiant sillogismi in secunda figura f. 9Srb ex propositionibus de contingenti ve! uniformiter sumptis 1 ve! secunclum mixtionem. 2 Scienclum ergo pro regula quocl si utraque fuerit de contingenti in secunda figura, nullus erit sillogismus, sive sint negative sive affirmative, sive etiam sint particulares sive universales propositiones;

10

et hoc ideo quia universalis negativa de contingenti non convertitur 15 simpliciter. Item. Scienclum pro regula quod: si una premissarum fuerit de contingenti, altera vero de inesse, quandocumque sumitur universalis negativa de inesse, altera vero de contingenti, sive sit universalis sive particularis, sive sit affirmativa sive negativa, semper fit sillogismus.

20

Si vero affirmativa fuerit de inesse universalis ve! particularis et negativa de contingenti, non fit sillogismus. Similiter si negativa fuerit de inesse et particulariter sumpta, non erit sillogismus, qualiscumque sit altera 25 propositio. Item. Per eandem artem docet3 Aristotiles constituere sillogismos in secunda figura ex mixtione contingentis et necessarii. Quando enim universalis negativa sumitur de necessario, semper fit sillogismus, qualiscumque ve! quantacumque fuerit reliqua. Si vero fuerit affirmativa 30 de necessario ve! particularis negativa et de necessario, numquam erit sillogismus. Et ita patet quod eaclem est ars sillogizandi in secunda figura ex commixtione contingentis et inesse et ex mixtione contingentis et 22 et (d] E 1

3

Cfr. Ano/. Pr. I 17, 36b26-37b18. Ano/. Pr. I 19, 38al3-39a3.

z

Cfr. ibid. 18, 3/b 19-38a 12.

504-

DIALECTICA MONACENSIS

necessarii. Differunt tamen in hoc quod duplex accidit conclusio ex mixtione contingentis et necessarii, scilicet conclusio de contingenti et inesse; quod non accidit ex reliqua mixtione. Item. In tertia figura, si ambe sint de contingenti 1 , sequitur conclusio de contingenti. Et hec regula tenet quantum ad omnes sex modos 5 tertie figure. Item. Per eandem artem omnino sillogizatur ex mixtione contingentis et inesse in tertia figura. 2 Utralibet enim existente de contingenti et reliqua de inesse, semper fit sillogismus. Et hoc tenet universaliter circa universales et particulares sillogismos. Item. Ex mixtione contingentis et necessarii sic fiunt sillogismi in tertia figuraJ: IO in affirmativis quidem, hocest in primo et tertio et quarto modo, si utralibet fuerit de necessario, semper sequitur conclusio de contingenti; in negativis autem, hocest in secundo et quinto et sexto modo, si affirmativa si t de necessario, sequitur conclusio de contingenti solum; si autem negativa fuerit de necessario, sequitur duplex conclusio, scilicet 15 de contingenti et de inesse. De inventione medii

Habito qualiter generetur sillogismus ex modalibus et illis de inesse sumptis uniformiter aut in mixtione, consequenter restant quedam determinanda de inventione medii in quolibet sillogismo. 20 Notandum ergo quod in omni sillogismo probatur aliquid de aliquo et per aliquid. Unde tres termini necessarii sunt ad sillogizandum, f. 9Sva scilicet maior extremitas, minor, et media. Quia ergo maior extremitas potest concludi de minori quadrupliciter, scilicet universaliter, particulariter, affirmative, et negative, et non pluribus modis contingit, 25 propter hoc Aristotiles tradit4 quatuor regulas ad inveniendum medium in omni figura et modo. Prima est hec: si volueris sillogizare universalem affirmativam, debes invenire tale medium quod sit antecedens ad maiorem extremitatem, idest predicatum, et consequens ad minorem, idest ad subiectum; 30 et hoc in prima figura. Si autem volueris sillogizare particularem affirmativam, debes invenire tale medium quod sit antecedens ad maiorem extremitatem et etiam ad minorem; et hoc in prima et tertia figura. Item. Ad sillogizandam universalem negativam debes invenire tale I

3

Cfr. Anal. Pr. I 20, 39a4--39b6. Cfr. ibid. 22, 4-0a+-4-0b 16.

2

Cfr. ibid. 21, 39b7-4-0a3.

4

Anal. Pr. I 32, 4-7a2-4-7b 14-.

l DE SILLOGISTICA ARGUMENTATIONE

505

medium quod sit consequens ad subiectum et extraneum ad predicatum, aut econverso, idest quod sit ad subiectum extraneum et ad predicatum consequens. Consignificat enim sillogizare propositionem negativam in prima et in secunda figura. Item. Acl concludendum particularem 5 negativam sillogistice, sumendum est pro medio quod est antecedens subiecti et extreaneum predicati, ut in secundo tertie. Et notandum quod subiectum conclusionis appellatur minor extremitas, predicatum vero maior extremitas.

De locali argumentatione De eius principiis

IO

Ad habendum cognitionem localis argumentationis determinanda sunt eius principia. Sciendum ergo quod huiusmodi argumentatio quedam habet principia sue evidentie sicut maximas et differentias maximarum. Et hec sunt principia extrinseca et sunt formalia respectu talis 15 argumentationis. Ex hiis enim et per hec habet necessitatem localis argumentatio. De quibus principiis inferius 1 est dicenclum.

De principiis materialibus localis argumentationis

Item. Quedam habent principia sue existentie, sicut terminos et propositiones ex quibus est. Et hec sunt intrinseca et dicuntur materialia 20 principia. De quibus mmc est clicendum et primo de incomplexis. Duplex est autem principium materiale incomplexum, scilicet remotum et propinquum; quod patere potest per simile in artificialibus. Ad generationem enim domus exiguntur lapides et ligna. Que natura ministrat nullis dispositionibus artis conditionata. Et sunt prima materia 25 domus. Que postmodum recipiunt conditiones respectu finis ad quem sunt, sicut quadraturam et alia huiusmodi, et hoc ab artifice. Et sic fiunt propinqua materia partium principalium ipsius domus, scilicet parietis, ad 13 evidencie: idest manifestacionis fm 1

infra, p. 5278 sqq.

506

DIALECTICA MONACENSIS

tecti et aliorum. Eoclem modo acl generationem localium argumentationum exiguntur termini quasi prima materia. Super quos inducit ratio f. 9Svb huiusmocli conditiones: genus species, pars totum, causa J causatum, diffinitio diffinitum, et similia. Et secunclum has conclitiones superaclclitas fìunt ipsi termini immediata et propinqua materia istaru 111 5 argumentationum, ex quibus est immediate localis argumentatio. Notanclum ergo quocl materia remota in clecem generibus predicamentorum sutfìcienter traclitur et cliHìnite. Materia vero propinqua clocetur in Libro Priorum et compencliosius in Topycis Boetii. Quia vero omnia principia incomplexa clyaletice reclucuntur acl quinque universalia, IO scilicet genus, speciem, clifferentiam, proprium, accidens, de hiis quinque tractatum inchoemus.

Il

Il

DE UNIVERSALIBUS

507

DE UNIVERSALIBUS

Sciendum ergo quod eorum que sunt aliud est universale, aliud singulare. Universale est quod est predicabile de pluribus secunclum unam rationem, sive habeat actu illa plura si ve non. Qualia sunt hec: homo, asinus, sol,fenix, et similia. Singulare est id quocl de nullo est predicabile, 5 nisi forte de seipso, et hoc secundum accidens, quemadmoclum videtur velle Aristotiles in Libro Topicorwn 1 et Porfirius. 2 Universale sic diviclitur: universalium aliucl genus, aliud species, aliud clifferentia, aliud proprium, aliud accidens.

De genere 10

Genus est quod predicatur de pluribus dijjèrentibus specie in eo quod quid est. In hac descriptione tres particule ponuntur que indigent expositione. Prima habetur per hoc quod 'predicatllr de pluribus'. Sciendum ergo quod 'predicari' tripliciter invenitur sumptum apud loycum. Primo et verissimo modo dicitur aliquicl predicari de alia

15 quod

est essentiale predicatum illius. Et secundum hunc modum predicari dicitur genus et differentia de specie contenta, et species de individuo et non accidens de subiecto. Secundum quod Aristotiles ponit differentiam inter esse in et dici de; esse enim in conveni t accidenti in comparatione acl subiectum; dici vero de conveni t generi et differentie 20 respectu speciei et ipsi speciei respectu individuarum. Et nota quod quicquid sic predicatur, univoce dicitur predicari, idest secundum nome n et rationem. Item. Secundo modo dicitur aliquid predicari (de alio) quod vere et universaliter et affirmative mediante hoc verbo 'est' assignatur il li 25 inesse. Et secundum hunc modum predicantur accidentia de subicctis in quibus sunt. Et hoc est predicari denominative. Idem. Tertio modo ampliato vocabulo dicitur prcdicari quicquid predicari potest de altero vere ve! falso, affirmative ve! negative. Et secundum hunc modum predicabile est quidlibet de quolibet, cum 30 unumquodque aliquo dictorum modorum possit assignari de unoquoque. 1

errat auctor noster; Catcg. 2, l b6-7.

2

Vide Boethium, In lsag. Il, 23 ji6-I7.

508

DIALECTICA MONACENSIS

Cum ergo tot modis clicatur predicari de, notandum quocl in descriptione generis et speciei et clifferentie sumitur hoc ipsum 'predicari f. 99ra de' secundum quod primo l modo expositum est. In clescriptione vero proprii et accidentis 'predicari de' sumitur prout convenit clenominativis. Preterea hic notare debes quod omne verbum in diffìnitione positum sonat in aptitudinem et non in actum. Unde non est sensus cum dico: aenus est quod predicatur de pluribus d!fferentibus specie in eo quod quid est, quod actualis predicatio assignetur generi, sed potius aptitudo con venia t predicandi. Per hanc vero differentiam 'de pluribus d!fferentibus specie' separatur genus a specie specialissima, que non predicatur de pluribus differentibus specie sed solum numero. Ad intelligentiam autem horum notandum est quod quedam differunt genere et quedam specie et quedam numero. Genere differunt que continentur sub diversis generibus generalissimis, ut animai et scientia, et ea que sub eodem generalissimo continentur, dummodo non sint subalternatim posita, ut margarita et homo. Specie autem differunt que sub diversis speciebus continentur ut Brunellus et Sortes. Numero vero differunt quecumque aggregata faciunt numerum et quorum unum numeretur sine altero, ut Sortes et Plato. Sicut autem differens dividitur in tres species, ita per oppositum dividitur idem in idem genere et idem specie et idem numero. Idem genere su n t quecumque sub eodem genere proximo continentur, ut homo et asim1s. Idem specie sunt individua sub eadem specie contenta, ut Sortes et Plato. Idem numero sunt quorum unum numeratur altero numerato et universaliter quecumque aggregata non faciunt numerum. Dividitur autem idem numero in idem nomine, ve! diffinitione, ve! proprio, ve! accidente. Idem nomine sunt quorum nomina multa, res vero eadem, ut Marcus, Tullius; homo, antropos, et similia. Idem diffinitione sunt quorum unum est diffinitio alterius, ut homo et animai rationale mortale, et similia. Idem proprio sunt quorum unum est proprium alterius, ut homo et animai susceptibile discipline, et similia. Idem accidente sunt quorum unum accidit alteri, ut scdcns, ve! album, ve! nwsicus, et Sortes.

IO

15

20

25

30

35

Post hec sciendum quod quecumque differunt genere, differunt specie et numero, sed non convertitur, ut margarita et homo. Item. Quecumque idem sunt numero, sunt idem specie et genere, sed non 20 aggreggata E

5

25 ut] et E

27 aggreggata E

Il

DE UNIVERSALIBUS

509

convertitur. Sic ergo patet quod ad hoc quod aliquod universale sit genus, exigitur quod predicabile si t de pluribus differentibus specie; et non solum hoc, secl etiam oportet quod predicetur in quid. Dicitur autem predicari in quid onme illucl et solum illucl quocl 5 convenienter responcletur ad interrogationem factam per quid, quemadmodum genera et species et cliffìnitiones. Cum enim queritur: 'qui d est Sortes ?', competenter respondetur: 'animai' et 'homo' et 'animai rationale mortale'. Et ista preclicantur in quid, quia quiclclitatem subiecti et substantiam l significant; et hoc simpliciter, sicut species et diffìnitio, f. 10 vel in parte, sicut genus. Differentia vero per se substantiam rei non inclicat sed qualitatem substantie, et propter hoc non predicatur in quid, sed in quale. Item. Genus sic diviclitur: generum aliud generalissimum, aliud subalternum. Genus generalissimum est id quod in suo ordine est 15 supremum et supra se non habet aliud genus. Genus subalternum est quod cum genus sit, tamen aliud genus supra se habet.

De specie

Sequitur de specie. Notandum ergo quocl specierum quedam est species specialissima, quedam subalterna. Species specialissima est id 20 universale quod in suo ordine est infimum et sub se non continet nisi sola individua, sicut homo, et asinus. Que sic describitur: species est que predicatllr de pluribus d!lJèrentibus solo numero in co quod quid est. Per hanc differentiam 'solo numero' ostenditur clifferentia que est inter genus et speciem specialissimam. 25 Alia vero membra huius descriptionis exponantur ut supra. Item. Species subalterna idem est quocl genus subalternum, secl diversis respectibus. Dicitur enim species respectu superioris sive continentis; dicitur autem genus respectu inferioris si ve contenti. Potest ergo assignari communis descriptio ad omnem speciem, que talis est: 30 species est quod subicitur generi; que, inquam, clescriptio convenit tam speciei specialissime quam subalterne. Quid autem sit species specialissima et quid species subalterna et quicl genus generalissimum et quid genus subalternum, patet in hac figura. 1 l [ad] aliquod E 15 suppremum E 22 sic [dividitur] E 28 sive coJT. ex et fc ad 33 figura. manum depictam habet codcx noster nota m margina/cm indicantem: hec( ?) ti bi piane ( ?) l'aci t arbor porphiriana. 1

deest in nostro codice.

99rll

510

DIALECTICA MONACENSIS

De differentia

Sic igitur determinato quid si t genus et species, restat videre quid sit differentia, quid proprium, quid accidens. Notandum ergo quod triplex est differentia, scilicet communis, et propria, et magis propria. Communis clifferentia est quocllibet accidens separabile per quod 5 differt aliquis ab al io ve! a seipso; differt enim Sortes albus a Platone niaro et Sortes puer a seipso sene esistente. Propria vero est quodlibet accidens inseparabile ut simum et aquilum circa nasum, et cecum et videns circa oculum; et sic de aliis accidentibus que sunt inseparabilia a suis subiectis. Magis autem propria differentia est que adveniens generi con- 10 stituit speciem; et dicitur specifica quasijaciens speciem. Et est unum de quinque universalibus et habet multas descriptiones. Quarum prima hec est: differentia est qua habundat species a genere. Que satis manifesta est. Ad constituendam enim speciem non f. 99va cxigitur nisi genus et differentia. l Item sic describitur: differentia est 15 que predicatur de pluribus- in co quod quale. Que descriptio non est convertibilis nisi sumatur hoc ipsum 'predicari de' proprie, scilicet secundum quod dividitur contra esse in. Dicitur autem predicari in quale quod competenter respondetur ad interrogationem factam per quale. Item si c describitur: differentia est qua differunt a se singula; non enim secun- 20 dum genus distinguitur res, sed per differentias. Item sic describitur: differentia est que conducit ad esse rei et eius quod est esse rei pars est. Et hac cliffinitione data secundum eos qui 1 interius perscrutantes et speculantes naturam differentie, patet quod clifferentia non est eorum que sunt in specie sicut in subiecto, sed eorum que sunt de specie, idest 25 dicuntur de specie. Item. Huiusmodi clifferentie habent duplex officium, scilicet dividendi genus et constituendi speciem. Et propter hoc dicuntur divisive et constitutive. Post hec notandum est quod distinguitur magis propria differentia 30 a communi et propria in hoc quod iste due subiectum cui adveniunt aliud non faciunt guam prius erat, sed alterant solum, quia per modum alterationis adveniunt subiecto; differentia vero specifica facit aliud eoquod non fit per modum alterationis circa subiectum, sed per viam 35 generationis supra materiam.

Il (est) f.c r

22 prills esse (n'i) f.c

deest l'erbllm finitum.

32 motum E

34 motum F.

Il

DE l!NIVERSALIBUS

511

De proprio

Sequitur de proprio. Proprium est quod quaclrifariam rec1p1t divisionem. Quocldam proprium est quod conveni t soli speciei et non amni, ut hominem esse medicum. Quodclam est quod conveni t amni et non soli, ut 5 hominem esse bipedem. Quoddam est quod convenit amni et soli et non semper, ut hominem canescere. Quodclam est quod convenit amni et soli et sempcr, ut risibile homini, hinnibile equo, rudibile asino. Et hoc est proprie proprium et convertitur cum eo cuius est proprium. Item sic describitur: proprium est quod predicatur de pluribus in to quale et convertitur wm specie cuius est proprium. Et notandum quod 'proprium' non sonat in actum, scd in aptitudinem sive potentiam.

De accidente

Sequitur de accidente. Accidens est quod adest et abest preter 15 subiecti corruptionem.

Primo notandum quod hec verba 'adest' et 'abest' solum sonant in potentiam et non in actum. Deincle sciendum quocl predicta descriptio secundum quosdam imperfecta dicitur et sic debet suppleri: accidens est qtwd adest et abest preter l subiecti corruptionem secundum actum ve/ f. 99v1> 20 secundwn intellectum; secundum actum, hocest secundum essentiam ipsius rei; secundum intellectum, hocest secundum apprehensionem ipsius anime. Et hoc est propter huiusmodi accidentia scilicet mors, combustio, et alia inseparabilia, ut simum, aquilum, cecum, licet non possint adesse et abesse preter subiecti corruptionem, secundum veritatem tamen possunt 25 se habere secunclum apprehensionem ipsius anime. ltem. Sunt et alii qui dicunt sic esse supplendam predictam descriptionem: accidens est quod adest pretcr subiecti comtitutionem et abest preter subiecti cormptionem, quod in ad1·entu suo non constituit rem et in absentia sua non corrwnpit rem.

Melius tamen dici potest quocl predicta descriptio perfecta est et nichi l de beat suppleri. Et cum subiectum quantum ad suum ve rum esse non exigat nisi formam substantialem et materiam et coniunctionem horum, acciclens autem cum nichil istorum sit sed consequatur hec, quemaclmodum et ipsa propria, -ex hiis sequitur quod perfectum est 35 subiectum absque natura accidentis. Ergo omne quod est accidens de natura sui potest inesse et non inesse subiecto. Et sic predicta clescriptio convertibilis est et non est supplenda. Quod manifeste patet ex de30

512

DIALECTICA MONACENSIS

scriptione guam poni t Aristotiles in Topicis 1 , et etiam Porfiriusz: accidens est quod contin9it eidem inesse et non inesse; que equipollet omnino cum prima. Accidens si c dividitur: accidentium aliud separabile, aliud inseparabile. Separabile est quod potest corrumpi manente suo subiecto proprio, ut sedere in pulvere, stare in sorde, album in muro, ni9rum in scuto. Inseparabile est quod de necessitate manet manente suo proprio subiecto, ut sinwm in naso, album in cigno, ni9rum in corvo. Sed videtur quod divisio repugnet descriptionibus preassignatis. Ex iilis enim habetur quod omne accidens si t separabile; hic autem habetur oppositum. Ad hoc diccndum quod dcscriptio et divisio non repugnant, quia date sunt secundum cliversas vias. Descriptio enim data est secundum esse formale et secundum naturam accidentis secundum se. Et secundum hanc viam omne accidens est separabile. Divisio autem data est secundum esse materiale, idest secundum naturam subiecti in quo est accidens. Et secundum hunc moclum quoddam est separabile, quoddam inseparabile. f. IOOra Et iterum accidens idem secundum speciem l ab alio subiecto est separabile et ab alio inseparabile. Albedo cnim separabilis est a pariete, inseparabilis autem a nive. Similiter et de nigredine que inseparabilis est a corvo; a multis tamen aliis potest separari. Sed tunc potest queri utrum tale accidens guod alicubi contingit separari, alicubi non, debeat numerari inter accidentia separabilia, ve! inseparabilia, ve! debeat poni tamguam medium. Ad hoc notandum guod predicta divisio cum facta sit per affirmationem et negationem, non potest habere medium. Unde predicta accidentia numerari debent inter separabilia, cum cis conveniat ratio accidentis separabilis. Sicut enim 'possibile' ponit potentiam indefinite respectu alicuius temporis futuri et non universaliter respectu cuiuslibet, 'impossibile' vero privat potentiam eandem non indefinite sed universaliter pro quocumque tempore futuro, similiter 'separabile' indefinite et non universaliter dicit potentiam separandi respectu temporis et subiecti, 'inseparabile' privat eandem potentiam universaliter respectu temporis et subiecti. Ex hiis patet guod albedo est separabile et nigredo et alia accidentia gue alicubi sunt separabilia, alicubi non. Unde debent dici simpliciter separabilia et secundum quid inseparabilia. Uncle sicut non 3 [predictaj prima E I

Topica l 5, 102b6-7.

2

Vide Boethium. In lsaa. Il, 28QI4-IS.

5

IO

15

20

25

30

35

II

DE UNIVERSALIBUS

513

valet: 'id vinum est amarum huic in.firmo; ergo est amarum', similiter non val et: 'hoc accidens est inseparabile ab hoc; ergo est inseparabile'. Similiter sciendum quod non val et cum dicitur: 'Sortes percutit Platonem: hec constructio est intransitiva respectu mpponentis nominativi cum 5 verbo; ergo est intransitiva'. Ad hoc ergo quod ista constructio dicatur intransitiva, exigitur quod nichil habeat de transitione. Et iuxta hoc sumpta est hec regula : plus tollit negatio quam ponat affirmatio.

5]4

DIALECTJCA MONACENSIS

III

f.

lOQrb

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

Ut melius intelligatur predicta divisio que est circa genera et species, temptemus uistinguere genera predicamentorum ab invicem, quatinus unumquodque illorum descriptionibus, divisionibus et assignandis proprietatibus fiat aliquantulum manifestum. 5 Sciendum ergo quod iuxta decem genera rerum sive naturas clistinguuntur decem orclines predicabilium terminorum. Et quelibet coordinatio predicabilium [ eiusdem nature dicitur unum predicamentum. Un de decem su n t predicamenta. Quod patet per A ristotilem dicentem 1 quod singulum incomplexorum aut significat substantiam, aut 10 qualitatem, aut quantitatem, aut ad aliquid, aut ubi, aut quando, aut situm, aut ha bere, aut fa cere, aut patì.

De substantia

Primo ergo agendum est de substantia, eoquod ipsa est principium essendi omnibus aliis et non econverso. Substantia est ens per se sive ens non in alio. Ad intelligentiam huius clescriptionis notanclum quocl eorum que sunt, quedam dicuntur de subiecto, in subiecto autem nullo sunt, utpote species et genera et clifferentie, que sunt in preclicamento substantie. Quedam vero in subiecto sunt et de subiecto nullo clicuntur, ut acciuentia particularia. Esse autem in subiecto dicitur hic quocl est in alio non sicut quedam pars et impossibile est esse sine eo in quo est. Item. Quedam de subiecto dicuntur et in subiecto sunt, quemadmodum genera et species et differentie, que sunt in aliis generi bus a substantia; illa enim dicuntur de suis inferioribus ut de subiectis, sunt autem in substantiis tamquam in subiectis. Item. Quedam nec dicuntur de subiecto nec sunt in subiecto, ut particulares substantie. Dicitur ergo substantia ens per se eoquod non est in ali o sicut in subiecto. Item. Subst<mtiarum quedam est prima, quedam secunda. Substantia prima est que proprie et principaliter et maxime dicitur, ut alìquis homo, aliquis oculus. l dc gencribus prcditorum E ' Categ. 4, l b25-27.

15

20

25

30

III

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

515

Per has tres differentias distinguitur prima substantia ab omnibus aliis. Et notandum quod hec descriptio assignatur prime substantie non secundum naturam essendi, sed secundum virtutem substandi. Per hanc ergo differentiam 'proprie' excluduntur omnia accidentia accidentaliter 5 accepta, ut album, nigrum, quorum nullum proprie per se substat, sed solum secundum accidens, idest per aliud. Scd quia queclam substant proprie, licet non primo, que tamen non sunt substantie, ut hoc ipsum linea, triangulus et similia,- ideo apponitur hec dHferentia 'principaliter' ad huiusmocli excludenda que, licet proprie substent suis passionibus, 10 non tamen substant nisi secunclum quod sunt in substantiis. Item. Hec differentia 'maxime' aclditur ad removendum secunclas substantias. Que non maxime substant, eoquod non onmibus substant. Prime vero substantie eoquod onmibus aliis, idest tam l secunclis substantiis quam f. accidentibus, substant, maxime substare dicuntur. Item. Secunde sub15 stantie sunt spccies et genera in quibus sunt prime substantie tamquam partes subiective in totis universalibus. Deincle manifestat 1 Aristotiles duas conclusiones que accidunt ex predictis. Quarum una est ex differenti comparatione omnium aliarum rerum acl primas substantias. Dicit2 ergo quod substantie secunde predi20 cantur nomine et ratione de primis. Ea vero que sunt in primis, queclam nec nomine nec ratione predicantur de primis, sicut accidentia accepta per modum abstractionis. Hoc enim ipsum albedo nec predicatur de substantia nec eius ratio, scilicet color disgregativus visus. Queclam vero nomine predicari possunt, sed ratione impossibile est, utpote accidentia 25 sumpta concretive, qualia sunt hec: albus, niger, et similia. Quid autem hic appelletur 'ratio', diversi diversi mode exponunt. Quiclam enim dicunt quod hic 'ratio' pro ratione substantie sumitur. Et secundum hoc, cum nullum accidcns sit substantia, nullum habebit rationem substantie, cum accidens in sui esse non habeat nisi id quod est 30 et accidentale. Et sic nullum talium predicatur rationc. Ali i dicunt quod hic 'ratio' appellatur diffìnitio accidentis prout est sumptum in abstractione. Et hii clicunt quocl non habet aliam rationem accidens concretum quam accidens abstractum secl prorsus eandem, scilicct illam quc est accidentis abstracti. Linde cum impossibile sit 35 illam predicari dc substantia, eoquod nullam comparationem acl substantiam dicit, secundum hoc patet veritas conclusionis. Sed quoniam contra Aristotilem est quod eadem sit ratio ad 20 que: accidentia /:111 I

Categ. 5, 2a 19sqq.

28 altcrum nullum

COIT.

ex nullam [c

2/bid., 5, 2a 19-21.

30 (accidentale)

re

lOQva

516

DIALECTICA MONACENSIS

accidentis concreti et abstracti - dicit 1 enim in Sexto Topicomm: "si sit diffinitio assignanda de habitu, recurrendum est ad id quod habet; si autem habentis, tunc considerandum est in habitu; ut si dilectio est iuvatio, et delectatus iuvatus"; et si iuvativum est effectivum sanitatis, iuvare est efficere sanitatem- propter hoc, inquam, videtur quod alia clistinctio sit assignancla accidenti abstracto et concreto. Et ita licet abstractum et sua diffinitio non predicentur de substantia, nil tamen impedit accidens concretum et suam diffinitionem predicari de substantia. Plato enim et est philosophus et est amator sapientie, licet de ipso non possit predicari philosophia ve! eius diffìnitio. f. 100,·1> Illucl J idem patet per tertiam considerationem in Sexto Topicorwn, ubi docetz diffìnitionem accidcntis et cui acciclit, uti si invidia est tristitia ex apparenti prosperitate bonorum alterius, et invidus est qui tristatur ex apparenti prosperitate bonorum alterius. Vicletur ergo quod predicte sentcntic non possint stare. Propter hoc sic debct intelligi verbum istucl: "ea que sunt in <primis) predicantur nomine et non rationc, de primis: coquod ratio eorum csscntialem comparationem non habet ad primas substantias, quemadmodum ratio substantiarum. Et notandum quod hec sententia extrahitur ex hoc quod est dici dc. Ex quo enim dici de primis substantiis non convenit ipsis accidentibus, propter hoc rationem ipsorum dc primis predicari est impossibile. Item. Conclusio de universali sivc de generali comparatione primarum ad alia omnia est talis quoniam non existentibus primis inpossibile est aliquid aliorum esse. Et hoc patet ex hoc quocl prima substantia substat omnibus aliis, sive secundis substantiis sivc accidentibus, ita quod non contingit ab ipsis primis aliquid aliorum separari, licet separabilia sint secunclum rationem. Accidit ergo necessario interemptis primis nullum aliorum rcmancre. Post hec scienclum quod duplex est orcio in substantiis: unus a natura substancli, et secunclum h un c moclum particularis substantia maxime dicitur esse substantia. Et inter secunclas substantias que magis acceclit ad primam substantiam, magis est substantia. Unde secunclum hanc viam generalissimum minime est substantia. Item. Alius orcio est quantum acl naturam predicandi. Et secun23 universali tum fm

COIT.

ex uniformi E

ad 28 secundum racionem: idest secundum intellec-

'Topica VI 9, 147a 12-15. z erra t auctor noster: Topica II 2, l 09 b 36-37.

5

10

15

20

25

30

35

III

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

517

dum hoc generalissimum cum sit primum preclicabile, in suo ordine ipsum erit maxime vel principaliter substantia. Et secundum hunc moclum non orclinatur particularis substantia cum aliis. De nullo enim subiecto clicitur, sicut testatur 1 Aristotiles. 5 Post hec scienclum quocl sex propria assignantur 2 substantie ab Aristotile. Primum est hoc: proprium est omni substantie non esse in subiecto. Et id convenit omni substantie, et non soli, cum etiam conveniat clifferentiis que sunt in substantia; aliis vero generi bus non conveni t. Secunclum proprium est hoc: proprium est substantie uni voce 10 preclicari. Illucl autem [ proprium non omni convenit, quia non prime f. 101ra substantie, nec soli, quia differentiis ipsius convenit et preterea aliis generibus. Tertium est hoc: proprium est prime substantie hoc aliquid significare; secunde autem substantie proprium est non hoc aliquid significare, sed potius quale quid. Quartum proprium est hoc: proprium 15 est substantie nil illi esse contrarium. Et istud proprium convenit omni substantie secl non soli. Convenit enim relationibus et quantitatibus et aliis quibusclam. Quintum est hoc: proprium est substantie non suscipere magis et minus. Et notandum quod hoc proprium est substantie assignatum secunclum naturam essendi et non secunclum naturam substancli. 20 Et convenit omni substantie et non soli. Sextum est hoc: proprium est substantie quocl cum unum et idem numero sit, susceptibile contrariorum est. Et hoc est proprie proprium et convenit omni et soli et semper. Et non est instantia3 nisi in oratione vel in opinione. Que cum unum et idem sit numero, vicletur suscipere contraria. Eadem enim oratio 25 numero vicletur suscipere veritatem et falsitatem; et similiter opinio. Hanc autem removet Aristotiles clicens3 quocl substantia secundum mutationem sui suscipit contraria. Secl non sic est de oratione vel opinione, quia non ex sui mutatione sed ex mutatione facta circa res sunt susceptibilia veri et falsi. Ex eo enim guod res est ve! non est, oratio 30 est vera ve! falsa.+ Huius autem potest esse ratio guod veritas et falsitas sunt in oratione ve! opinione non ut in subiecto secl potius tamguam in signo aut in apprehensivo. Quicguid cnim est susceptibile contrariorum, oportet ut sit, ve! possit esse, subiectum contrarietatis. Unde cum nil unum numero possit esse subiectum contrarietatis nisi substantia, ve! 35 forte accidens per naturam substantie, propter hoc concludits Aristotiles guod proprium est substantie etc. 22 proprie proprium Ec I

4

Catcg. 5, 2al2. Cfr. ibid. 5, 4b8-9.

proprium proprie E

z Catcg. 5, 3a7-4b19. Categ. 5, 4117-19.

5

3

Cfr. Categ. 5, 4a22sqq.

518

DIALECTICA MONACENSIS

De quantitate

Sequitur de quantitate. De qua ponit 1 Aristotiles duas clivisiones. Prima est hec: quantitatum alia continua, alia discreta. Continua est cuius partes ad unum communem terminun1 copulantur, ut linea, superficies, corpus, et preter hec tempHs et lows. Est autem linea longitudo sine latitudine cuius extremitates sunt duo puncta. Et dividitur in rectam et f. lOJrb curvam. Recta est cuius medium non ex i t ab extremis; curva l est cuius medium exit ab extremis. Superficies vero est longitudo cum latitudine sine spissitudine. Et dividitur in planam et non-planam, idest in concavam et convexam etc. Corpus vero est quantitas mensurans in longum, latum, et spissum. Differt autcm corpus substantia a cm·pore quantitate, quoniam corpus substantia est id quod mensuratur secundum longitudinem, latitudinem, et spissituclinem. Corpus vero quantitas est id quod mensurat secundum hec tria. Et iam diete tres quantitates intranee sunt ad rem quam mensurant. Item. Tempus est mensura motus primi mobilis sccundum prius et posterius. 2 Ve! sic: tempus est motus rerum mutabilium. Sunt autem proprie in tempore res que naturaliter movent en moventur, agunt et patiuntur. Dividitur autem tempus in presens, preteritum, et futurum. Item. Locus est superficies corporis inmediate rem aliquam ambientis. Sicut patet in dolio: superficies cnim interior ipsius dolii contincntis vinum est locus vini contenti, cum tamen superfici es si t ipsius dolii continentis. Et sic idem est locus et superficies in subiecto. Differunt tamen secundum speciem et rationem. Sunt igitur de quantitate continua quinque species predicte. Item. Discreta quantitas dividitur in numerum et orationem. Numerus est multitudo ex unitatibus composita. Notandum autem quod duplex est unitas. Est enim quedam unitas a qua et per quam omnis res est una. Et hec nil aliud est quam causa formalis in qualibet re. Et hec non est principium numeri, cum sit forma substantialis. Est etiam alia unitas differens a predicta, sicut differt corpus quantitas a cm·pore substantia. Et est principium numeri. Recipit autem numerus plures divisiones. Que determinantur in arismetica. Item. Oratio est discreta quantitas. Ad huius intelligcntiam notandum quocl vox secundum tres sui causas ponitur in tribus generibus 32 substancie E I

Categ. 6, 4b20sqq.

z Cfr. Aristotelem, Pl~vsica IV li, 219 b l.

5

10

15

20

25

30

35

III

5

10

15

20

519

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

causarum. Quantum enim ad causam materialem est in genere substantie. Et iuxta hoc assignata est hec descriptio: vox est aer J tenllissimus f. lOJva ictus. Et secundum hanc viam procedunt ille tres rationes per quas Priscianus in Ortographia probat 1 voces esse corpus. Item. Quantum ad causam formalem vox est quantitas. Fit enim vox per divisionem factam in acre. Cui divisioni secundum prolationem quedam disCJ·etio adiacet tamquam mensura; per quam mensuratur sillaba brevis et longa. Item. Quantum ad causam fìnalem vox est qualitas. Et secundum hoc describitur: vox est Sllllm sensibile allriwn. Et secundum hanc considerationem vox est in tertia specie qualitatis, scilicet in passione et passibili qualitate. Idem dicendum de oratione. Item. Secunda divisio est hec 2 : quantitatum quedam est ex partibus habentibus positionem, et quedam est ex partibus non habentibus positionem. Ex partibus habentibus positionem est illa cuius partes habent continuitatem et permanentiam in toto, ut linea, mpeificies, corplls, focus. Ex partibus non habentibus positionem est illa cuius partes pennanentiam non habent in toto ve! continuitatem, ut templls, nllmerlls, et oratio. Item. Tria propria assignantur quantitati. Primum proprium est hoc: quantitati nichil est contrarium. Et hoc proprium convenit omni et non soli. Aliud proprium est hoc: quantitatis est non suscipere magis et minus. Et conveni t omni et non soli. Tertium proprium est: quantitatis proprium est secundum eam equale et inequale dici. Et hoc est proprie proprium et etiam convenit omni et soli et semper.

25

De hiis qlle sllnt ad aliqllid

Sequitur de hiis que sunt ad aliquid. De quibus ponit3 Aristotiles duas diffìnitiones. Unam que communis est et convenit omnibus que sunt relativa si ve ad veritatem si ve ad opinionem aut secundum essentiam aut secundum sermonem. Alteram vero assignat que propria est et solum 30 convenit cis que sunt ad veritatem, hocest secundum esse suum sunt ad aliquid. Prima est hec4: acl aliquid talia dicuntur quorum hoc ipswn qllod Sllnt aliorum dicuntur vel qllomodolibet aliter ad alilld. Ut dllplllm et dimidillm, magnllm et parvllm, maills et minlls, et preter hec habitus et dispositio; similiter hec: scientia et ignorantia, virtus (et) vitillm, et generalite1· 1 (causarum) fc 1

3

l 5 (et) fc

lnst. gramm. l, p. 6Is-zz ed. Hertz. Categ.7, 6a36sqq.; 8a28sqq.

z Cf. Arist., Categ. 6, Sa 4

Categ. 7,~6a36-37.

1

5sqq.

520

DIALECTICA MONACENSIS

omma que secundum esse aut sermonem aliorum dicuntur ve! quomodolibet aliter ad aliud, idest quamcumque dependentiam habent ad f. lOJvb aliud, l quemadmodum etiam reperitur in quibusdam secundis substantiis, ut caput aliwius captit dicitur et ma nus a/icuius man(ts; et si c de aliis. Iuxta hanc descriptionem assignat 1 Aristotiles tria propria. Primum est: inest contrarietas in relatione, ut virtus viti o contraria est et disciplina ignorantie. Et hoc proprium nec omni convenit nec soli, Secundum proprium est: vide(n)tur relativa magis et minus suscipere: simile enim alterum alteri magis et minus dicitur. Hoc etiam proprium nec omni nec soli convenit. Tertium proprium est: omnia relativa ad convertentiam dicuntur, ut servus domini servus, domimts servi dominus, maitts minore maius, mi nus mai ore mi nus; et si c de aliis. Secl aliquotiens casu differunt secunclum locutionem, scilicet quando non in eodem casu invenitur conversio, ut disciplina disciplinati disciplina et disciplinatum disciplina disciplinatum. Similiter de sensu et scientia et sensato et sci bili. Et dicitz Aristotiles quocl hoc proprium generaliter convenit omnibus que ad aliquid clicuntur, ita dico quod si convenienti nomine fìat assignatio. DicitJ enim quod ala non sit assignanda acl avem secl acl alatum, nec renws ad navem sed ad remitum, nec caput ad animai sed acl capitatum; et sic de aliis. Patet quidem quod si conveniens fìat assignatio, omnia prorsus relativa clicuntur acl convertentiam. Si autem secunclum accidens fìat assignatio, nullum prorsus relativorum dicetur ad convertentiam. Item. Propria diffinitio est hec4: acl aliquicl sunt quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodammodo se habere. Ex qua diffinitione sequitur quod qui diffinite novit esse unius relativorum, oportet quod sciat esse sui correlativi. Unum enim est de esse alterius. Et diffinite cognoscere est cognoscere per ea que sunt de esse. Iuxta hanc diffinitionem relativis hoc proprium assignatur: relativa simul sunt natura. Dicuntur autem simul esse natura, secundum f. IQ2ra quod l hic sumitur, quecumque convertuntur secundum essendi consequentiam, neutrum tamen alterius causa est ut sit. Sed id proprium convenit omnibus que secundum veritatem sunt ad aliquid et solum illis. Sicut patere potest per instantiam quam ponits Aristotiles contra hoc proprium. 2 quamcumque dependenciam fc dependenciarn quarncumque E '!bid. 7, 6b ISsqq. Catcg. 7, Sa31-32.

4

z Catcg. 7, 7a22-23. Categ. 7, 7b22sqq.

5

J

/bid. 7, 7b4sqq.

5

10

15

20

25

30

35

lil

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

521

De qualitate

Sequitur de qualitate. Quam si c clescribit 1 Aristotiles: qualitas est sewndum quam quales dicimur. Ut secundum iustitiam iusti, secunclum jortitudinem fortes. Et hec prepositio 'secundwn' notat causam formalem. 5 Dividitur autem qualitas in quatuor species. Una species est habitus et dispositio. Est autem habitus qualitas acquisita in subiecto difficile mobilis, sicut scientie et virtutes. Dispositio vero est qualitas acquisita in subiecto facile mobilis. Est enim dispositio quedam antecedens ad habitum, quedam consequens. Ex frequenter enim bene 10 operari acquirimus habitum qui est iustitia, et habentes iustitiam secundum eam iuste operamur frequenter. Differt autem teste Aristotile 2 inter habitus naturales et acquisitos quoniam in acquisitis actus antececlit ad habitus, in naturali bus autem eco n verso. Prius enim oportet frequenter bene agere quam acquiratur virtus. Sed prius est habitus sive potentia 15 videndi quam sit actus. ltem. Secuncla species qualitatis est naturalis potentia ve! impotentia. Quarum quedam sint in anima, quedam in corpore. Naturales potentie que sunt in anima, quedam sunt motive, quedam apprehensive. Motive sunt rationabile, irascibile, concupiscibile. Apprehensive sunt 20 sensus, imaginatio, ratio, intellectus. Naturales vero potentie et impotentie in corpore sunt sicut naturalis sanitas et egritudo circa animai, naturalis virtus bene pugnandi circa pugilem et bene currendi circa cursorem, et eorum apposita. Similiter naturalis duritia circa durum et naturalis mollities circa molle. 25 Item. Tertia species qualitatis est passio et passibilis qualitas. Differt autem passio a passibili qualitate, quoniam passio ex aliquo eventu generata in subiecto ex facili solvitur et cito transit, sicut est rubor ex verecundia facta in aliquo et pallor ex timore proveniens. Passibilis vero qualitas est que facta est in aliquo sive per naturam ipsius subiecti sive 30 propter aliquod extrinsecum, sicut propter egritudinem ve! estum, dummoclo sit permanens et dif!ficile mobilis, sicut clulceclo, amarituclo, f. I02rb calor, frigus, albedo, nigreclo, et cetere clifferentie sensato rum. Dicuntur autem huiusmocli sensata passibiles qualitates, non quocl i !la patiantur sua 9 (bene) fC ad 15 videndi; idest discernendi fm ad 17 quarum: primarum fili 21 sicut fc ad sanitas: potencia fm ad egritudo: impotencia fili 23 duricies ex duri eia fc ad dUI·icia: potencia fc ad durum + .q. circa lapiclem fm 24 ad mollicies: impotencia fm ad molle: q. circa caseum [m 26 quoniam] quando E 1 2

Carc8 • 8, Sb25. erra t auctor noster; cfr. autem Boethius, In Arist. Catea., 24 3D 13.

522

DJALECTICA MONACENSJS

subiecta, sed quoniam in sensibus illis obiectis quasdam effìciunt passiones. Dicuntur etiam aliis de causis passibiles qualitates, ideo scilicet quod quibusclam passionibus innascuntur, sicut nigredo et pallor, que facta est in corpore propter egritudinem ve! estum, et non pretereunt nec solvuntur. 5 ltem. Quarta species qualitatis est forma et circa aliquid constans figura. Dicitur autem forma circa res animatas icl idem quod est figura circa inanimata. Ve l al iter: figura dicitur linearis dispositio corporis exterior secunclum quocl est in perfectione, ut curvitas, triangulus, quaclratura, et similia. Forma vero dicitur i Ila linearis clispositio corporis 10 secunclum quocl est in imperfectione et in via acl terminum. Post hec ponit auctor 1 tria propria. Primum est hoc: proprium est qualitatis suscipere contraria, ut iustitia, iniustitia, albedo, nigreclo, et similia; similiter iustum, iniustum, album, nigrum. Et hoc nec omni nec soli convenit. Secunclum est hoc: qualitas suscipit magis et minus. Et 15 hoc est intelligenclum secunclum comparationem ad subiectum. Id autem proprium nec omni nec soli convenit. Tertium est hoc: proprimn est qualitatis secunclum eam simile et dissimile dici. Et icl convenit omni et soli et semper.

De actione

20

Sequitur de actione. Que sic clescribitur 2 : actio est quedam proprietas secundum quam in id quod subicitur aaere dicimur. Quemaclmoclum sectio actio est. Secundum illam enim secans agit in materiam subiectam. Diviclitur autem actio sicJ: actionum alia anime, alia corporis. Et fit hec divisio pcnes subiectum. Est enim actio corporis que est in 25 corpore ut in subiecto. Actio vero anime est in anima. Et clifferunt iste due quoniam ea que est corporis, movet id in quo est. Actio autem anime non movet id in quo est, scilicet ipsam animam, sed coniunctum. Cum autem motus non sit preter actionem nec actio preter motum, sicut clividitur motus, scilicet in naturalem, voluntarium, et violentum, 30 eoclem modo et actio. Nam queclam est naturalis, quedam voluntaria, queclam violenta. Naturalis autem motus est cuius principium est natura.4 Et diviclitur in sex species, scilicct gencrationem, corruptionem, augmen1

3

Catcg. 8, IOb 12sqq. lbid. 2, P· 129-IO.

2 De scx principiis,',2, p. 127-8 ed. Van den Eynde. Cfr. 13oethium, ~In Pcrihcrm. II, 2312s-232I.

4

III

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

523

tum, diminutionem, alterationem, secundum locum mutationem. j Est f. 102,·a autem generatio acceptio forme substantialis, ut hominem fieri ve! asinum. Corruptio autem est amissio forme substantialis. Augmentum vero est de minori fieri maius, sicut est crescere. Diminutio autem est 5 de maiori fieri minus, sicut est decrescere. Alteratio vero est motus ab una qualitate ad aliam sibi contrariam, sicut a sanitate in egritudinem. Secundum locum mutatio est motus ab uno loco ad alium. Et ille motus dividitur in motum qui est a medio, qui debetur levibus, et in eum qui est ad medium, qui debetur gravibus, et in eum qui est circa medium, 10 qui debetur primo mobili et corporibus supracelestibus. Item. Voluntarius est cuius principium est voluntas. Item. Violentus est cuius principium est violentia. Et ille contrarius est naturali. Sicut ergo dividitur m~tus, ita potest dividi actio. Et fit hec divisio secundum causam effìcientem. 15 Post hec assignantur propria actionis. Primum proprium actionis est passionem ex se inferre. Et id convenit omni et soli actioni, dico naturali. Alia propria sunt quoniam recipit facere et patì contrarietates, et magis et minus. 1 Et illa nec omni nec soli conveniunt actioni.

Dc passione 20

Sequitur de passione. Que sic describitur 2 : passio est q]èctus illatioquc actionis. Cum autem omnem passionem consequatur sua propria actio, quot moclis dividitur actio, tot modis contingit dividere passionem, scilicet quod quedam est ab anima, quedam est a c01·pore; et i te rum quedam a natura, quedam a voluntate, quedam a violentia.

25

Dc quando

Sequitur de quando. Quod sic describiturJ: quando est quod ex (ad)iaccntia tcmporis rclinquitllr, ubi hec prepositio 'ex' notet propriam causam et inmediatam. Multa enim alia relinquuntur ex adiacentia tcmporis tamquam a causa remota. Sicut ergo cliviclitur tempus per has tres 30 differentias, scilicet presens, preteritum, et futurum, similiter per easdem differentias dividitur quando, cum sit inmediatus effectus temporis. 3 aucmentum sic saepius E

9 (circa) U

1

Cfr. De sex princ. 2, p. !53-~.

3

De sex princ. 4, p.

J6Io-II.

27 ubiJ ut E z De sex princ. 3,

p. 15IO.

524

DIALECTICA MONACENSIS

Postea ponitur 1 talis differentia inter quando et uni quoniam tempus et quando in eodem sunt ut in subiecto, Iocus vero et eius effectus, scilicet ubi, non sunt in eodem. Locus enim est in locante, ubi vero in locato est. Differt autem quando prcsens ab aliis quoniam ipsum est simul cum sua causa, scilicet cum tempore presenti. Secl non sic est in aliis. Dicitur enim quocl quando ex preterito rclictum ipso preterito f. I02vb posterius est. Qyando verojirturum prius est ipso futuro. Deincle assignantur 2 propria de quando. Primum est quoniam quando non recipit magis et minus, sicut nec tempus. Et id convenit omni et non soli. Secundum proprium est quoniam ei quod est quando nil est contrarium, scilicet presenti, preterito, et futuro: simul hec tria possunt esse in eoclem subiecto, quod non contingit de contrariis. Tertium proprium est ( quoniam) quando est in omni eo quod incipit esse. Et notandum quod hic solum distributio fìt pro illis que ingrediuntur in esse secunclum motum nature et eius condiciones. Omnia enim que sic incipiunt esse, alterantur secundum vicissitudinem temporis, eoquod in omnibus huiusmodi est motus per se ve! per accidens. Unde etiam anima secundum naturam quam habet in c01·pore, et non secunclum substantiam suam considerata, alteratur quodammodo. Et hoc patet per hoc quod quidam subtilius et acutius speculantur in estate, quidam autem in hieme, quidam vero in vere. Igitur que moventur et mutationes recipiunt, in omnibus inest quando et similiter tempus. Et hoc proprium convenit omni et soli et semper.

5

10

15

20

De ubi

Sequitur de ubi. Ubi est circumscriptio corporis a loci circum- 25 scriptione procedcns.3 Ex hac clescriptione et loci superius assignata patet differentia inter ubi et locum, quoniam locus est in circumscribente, ubi vero in circumscripto. Dividitur autem ubi per sex clifferentias ve! species, scilicet sursum, deorsum, detrorsum, sinistrorsum, ante, retro. 30 Post hec ostendit4 quod anima non est in loco per hoc meclium quoniam nec duo corpora possunt esse in eodem Ioco nec idem corpus in diversis locis; anima vero coniuncta c01·pori non maiorem locum occupat quam corpus; quare ipsa non est in loco. 19 (hoc) Ec

23 sempeR E

r Jbid. +,p. 17I9sqq. Dc scx princ. 5, p. 20rs-r6.

J

26 [provenicns] proccdens E z lbid. 4

+, 194sqq.

Dc scx princ. 5, p. 20zosqq.

III

525

DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

Sed quia propositio prior videtur hanc habere instantiam: -una enim et eadem vox numero videtur in diversis locis, quia in auribus diversorum auclitur simul et seme! - , propter hoc solvit auctor quod non est possibile unam vocem numero esse in auribus diversorum, sed 5 unam secundum speciem. Et dicit quod, licet una vox secundum naturam, idest secunclum speciem, cliversorum aures attingat, non tamen unam in numero possibile est. Postmodum assignat 1 duo propria. Primum est quoniam hoc f. I03ra ipsum ubi caret intensione et remissione, idest non recipit magis et 10 minus. Secunclum est quoniam ubi non recipit contrarietatem. Secl tunc obicitur 2 quod locus sursum contrarius loco deorsum est. Similiter ubi sursum acl id quocl est deorsum contrarietatem habet, ut vicletur, eoquocl in hiis convenit ratio contrariorum. Contraria enim sunt que sub eoclem genere posita maxime a se invicem distant. 15 Solvenclum est per equivocationem huius verbi 'distant'. Potest enim copulare remotionem secundum locum - et sic sumitur cum dicitur quod polus a polo maxime distat - , ve! potest copulare inpermixtiones secundum qualitates; et si c sumitur in di ffìnitione contrariorum. J

20

De positione

Sequitur de positione. Positio est quidam partium situs in toto et generationis ordinatio, ut sessio, statio, accubitus, et cetera. Post hec ponitJ auctor dubitationem de curvo et recto, aspero et leni, triangulo et quadrangolo, utrum sint positiones ve! qualitates. 25 Et solvit dicens quoniam positiones non sunt sed qualitates ei situ partium consequentes. Sed quia hec solutio vicletur esse contraria Aristotili in Predicamentis dicenti4 quod asperum et lene, ramm et spissum qualitates non sunt sed positiones, propter hoc sustinendum est quod predicta uno modo 30 sunt positiones, scilicet secundum quod dicunt situm partium in toto, alio modo sunt qualitates, scilicet non secundum quocl situm partium clicunt, secl qualitates consequentes ex ipso situ. Est enim positio qualitatum particularium effectrix et quantitatum, sicut determinaturs in 2 vox (in] 1

4

f.c

lbid. 5, p. 2314sqq. Categ. 8, l Oa 16-24-.

2

5

lbid. 5, p. 2322sqq. De sex princ. 2, p. 14-8-9,

3

li>id. 6, p. 24-'Ssqq.

526

DIALECTICA MONACENSIS

capitulo de actione. Decor enim et sorditas ex debito situ generatur. Similiter curvitas et rectituclo, asperitas et lenitas, raritas et spissitudo. Et sic dc aliis. Deincle assignantur 1 propria. Primum proprium est quoniam positio non recipit contraria. Secundum est quoniam inest positioni non 5 suscipere magis et minus. Et hec duo propria conveniunt omni et non soli. Tertium proprium est: proprium est positioni substantic proximo assistere. Partes enim substantie corporee in qua sola est positio inmediate sequitur situs ipsarum partium. Illud autem proprium convenit omni et soli et semper. 10

De habitu sive habere

Quoniam autem habitus sive habere multis modis dicitur et non f. I03rb est univocum, propter hoc clividitz ipsum prius quam describat. Sciendum ergo quod habere dividitur in quinque modos, secundum quod dicitur ex littera tam in Predicamentis3 quam in Sex Principiis.4 15 Primus modus est secundum quem qualitatem aut quantitatem habere dicimur. Secundus modus est secundum quem habere dicimur corpus, manum, pedem, aut ea que circa corpus sunt, ut vestes in dorso, calceum in pecle, anulum in digito. Et secundum hunc modum sumitur hoc predicamentum quocl est habitus. Tertius moclus est sccundum quem 20 legena vinum habet et modius triticum; et est idem quocl conti nere. Quartus modus est secundum quem vir uxorem dicitur habere, aut econverso; et hoc nil aliud est quam cohabitare. Quintus moclus est secundum quem aliquis dicitur habere agrum ve! vineam, idest possidere. Cum ergo tot modi sint habendi, ve! forte plures, sicut tangitS 25 Aristotiles, sciendum quocl penes unum illorum, scilicet qui secundo positus est, sumitur hoc ultimum predicamentum quod est habitus. Qui sic describitur6: habitus est corporum et eorum que circa corpus sunt adiacentia. lpsa quidem corpora habent, ea vero habentur que circa corpora sunt, ut vestitus, armatura, et similia. Post hec videantur propria ipsius habitus. Et dicit auctor7 quod r

lbid. 6, p. 25 11 sqg.

Categ. 15, 15b 17sgg. s Categ. 15, 15 b 30-31. 7 De sex princ. 7, p. 288-o. 3

2

4 6

tlrist. Categ. 15, 15bl7scrg. De se x princ. 7, p. 297 sgg. De scx. princ. 7, p. 2712-13.

30

Ili DE GENERIBUS PREDICAMENTORUM

527

proprium est habitus in pluribus existere, scilicet in corpore habente, et in eis que circa corpus habentur. In hiis autem extremis merito existit habitus. Item. Alia duo assignantur 1 , scilicet quod habitus non susc1p1t 5 magis et minus et iterum quoniam ad habitum nil est contrarium. Quc duo proprie non sunt eius propria, sicut habetur ex predictis.

De principiis{ormalibus localis argumentationis

Determinato in precedentibus de materialibus principiis localis argumentationis, consequenter restat de formalibus determinandum. 10 Cum autcm huius principia secunclum speciem multa sint, tamen ad duo generalia reducuntur et sub illis continentur alia. Hec autem sunt maxima et clifferentia maxime.

t lbid. 7, pp. 27ztsqq. et 284 sqq.

528

DIALECTICA MONACENSIS

IV

DE LOCIS

De maxima et d!lferentia maxime

Est autem maxima propositio que non habet fidem aliunde, sed per se est nota, et sumitur pro principio in illa facultate ubi ipsa est maxima. Non enim sunt eadem specialia principia omnibus scientiis, sed alia in gramatica, alia in dyaletica, alia in rethorica; et si c de aliis - 5 quamvis ita sit quod omnes scientie communicent in quibusdam communibus principiis. Ut sunt hec: de quolibet affirmatur ve! negatur, inde . . . . . . etc.; omne totum maius est sua parte.

Dicitur ergo maxima propositio quam dyaleticus habet pro 10 f. 103va principio, non quod sit maxima quantitate, sed maxime potens est et

nota. Quales sunt hee: de quocumque predicatur species, et genus; a quocumque removetur genus, et species. ltem. Differentia maxime est quedam comparatio sive habitudo 15 duorum simplicium principiorum positorum in maxima propositione. Omnis enim maxima propositio constituitur materialiter ex duobus simplicibus principiis habitudinem unius ad alterum exprimendo. Et illa habituclo ibi expressa appellatur differentia maxime. Et de hac dicitur quod ipsa est habitudo inferentis ad illatum. 20 Maxima autem propositio habet virtutem in se et sententiam localis argumentationis. Unde, sicut dictum est, semper habet duo principia in se, unum ratione inferentis, alterum ratione illati sive conclusi. Unde bene dicitur hec habitudo esse habituclo inferentis ad illatum. 25 Et notandum quod hec habitudo convenienti nomine appellata est difjèrentia maxime propositionis, cum habeat offìcium et usum illius differentie que magis propria est. Sicut enim queque species a sua 3 altcrum (est) fc

8 inde . . . . . . etc.] (inest) fc

IV

DE LOCIS

529

completiva differentia recipit esse et posse et per illum distinguitur ab aliis speciebus, sic predicta habitudo confert maxime propositioni esse et posse et etiam facit eam differre ab alia maxima. Post hec notandum quoù. utrumque istorum principiorum, 5 scilicet maxima et clifferentia maxime, dicitur focus propter similitudinem quam habent cum locis in naturis. Sicut enim unicuique rei locali situs proprii loci firmitudinem prestat et inù.e proprie locus non est intra rem sed extra, eodem modo maxima propositio et differentia maxime firmitudinem et necessitatem prebent argumento, nec tamen 10 sunt de contextu ipsius argumentationis, sed sunt extra illam. Hec enim maxima: de quocumque predicatur species, et genus confirmat hanc argumentationem: 'Sor est homo ergo Sor est animai',

15

nec tamen est de contextu illius, quia nec est premissa nec conclusio. Et generaliter notandum quod nulla maxima venit in constitutionem argumentationis quam confirmat. Sumpto itaque loco secundum rationem predictam locus sic 20 describitur: locus est sedes argumenti ve!: id a quo conveniens trahitur argumentum. Hec descriptio data est per disiunctionem. Prima autem eius pars competit loco qui est maxima propositio. Altera vero pars competit loco qui est differentia maxime. Ab illa enim extrahitur ipsum argumentum. Etsi enim extrahatur a maxima, hoc tamen est mediante 25 clifferentia maxime. Item. Locus qui est differentia maxime sic dividitur: locorum alius intrinsecus, alius extrinsecus, alius medius. Locus intrinsecus est habitudo duo rum termino rum J qui coherent, ut 'homo' et 'animai'. f. 103vb Quando enim id quod est inferens est coniunctum inseparabiliter illato, 30 tunc est habitudo inferentis ad illatum intrinseca, et ita locus intrinsecus. Locus vero extrinsecus est habitudo duo rum termino rum qui discoherent, ut 'homo' et 'asinus', 'album' et 'nigrum'. Quid autem sit locus medius, inferius1 patebit.

28 duorum fc trium E 1

infra, p. 55222sqq.

530

DIALECTICA MONACENSIS

Dc locis intrinsccis

Item. Locus intrinsecus sic clividitur. Locorum intrinsecorum alius a substantia, alius a concomitantibus substantiam. Locus a substantia est habitudo duorum terminorum quorum unus convertibiliter et inplicite signifìcat, alter vero idem explicite, ut h ii 'homo' et 'animai 5 rationalc mortale'. Locus autem a concomitantibus substantiam est habitudo duorum terminorum quorum unus signifìcat idem alteri non convertibiliter sed in parte, ut hii termini: 'homo' et 'animai'.

Dc loco a substantia

Item. Locus a substantia dividitur in tres locos, scilicet in locum a diffìnitione, locum a descriptione, locum a nominis interpretatione. Inter quos primo diccndum est de loco a diffìnitione.

10

A dijjinitionc

Videndum est quid sit diffìnitio et qualiter sit argumentandum iuxta hunc locum. Diffìnitio est oratio indicans quid sit esse rei et 15 convertibilis cum re. Ut hec oratio: 'ani mal rationalc mortale' est diffìnitio homini explicans totum esse ipsius et convertitur cum ipso, ut 'hoc est ani mal rationalc mortale; cr9o est homo'; et econvcrso: 'hoc est homo; crao est anima/ rationalc mortale'. Locus a cliffìnitione est habituclo diffìnitionis acl diffìnitum. Que est paritas. luxta hunc locum sic est 20 argumentandum: 'hoc est anima l rationalc mortale; crao est homo'. Locus a difl-ìnitione. Maxima: de quocumque predicatur diffinitio, et cliffinitum. lten1 si c: 'animai rationalc mortale currit; crao homo currit'. Locus a diffìnitione. Maxima: 25 quicquid preclicatur de diffinitione, et de diffinito. Item. Notandum quod sicut argumentatur ab isto loco constructive sive affìrmative, sic possumus argumentari clestructive sive negative sic: 'hoc non est animai rationalc mortale; cr9o non est homo'. Locus a cliffìnitione. Maxima: 30 de quocumque removetur diffinitio, et diffinitum. 5 (idem)

fc

IV

DE LOCIS

531

!te m si c: 'anima l rationale mortale non currit; ergo homo non currit'. Locus a cliffinitione. Maxima: quicquid removetur a diffinitione, et a diffinito. Sciendum autem quocl sicut habemus locum a diffìnitione, ita 5 h
A descriptione

10

15

20

25

30

35

Sequitur de loco a descriptione. Linde videndum est quid sit descriptio [ et quid locus a descriptione et que maxime. Descriptio est f. 104m or
532

DIALECTICA MONACENSIS

de quocumque predicatur descriptio, et descriptum. Ve! sic: 'crispus musicus Sophronici .filius currit; ergo Sor currit'. Locus a descriptione. Maxima: quicquid predicatur de descriptione, et de descripto. Similiter possumus argumentari destructive si c: 'iste non est 5 crispus musicus Sophronici .filius; ergo non est Sor'. Maxima: de quocumque removetur clescriptio, et clescriptum. Ve! si c: 'crispus musicus Sophronici .filius non currit; ergo Sor non wrrit'. Maxima: quicquid removetur a descriptione, et a descripto.

10

Similiter possumus argumentari a descripto constructive et destructive. A nominis interpretatione

Sequitur de loco a nominis interpretatione. Interpretatio est expositio unius lingue per vocabulum alterius lingue. Et secundum hoc 15 solet assignari differentia inter ethimologiam et interpretationem. Est enim ethimologia expositio unius lingue per vocabulum eiusdem lingue. Ut cum dicitur: "lapis quasi ledens pedem ". Interpretatio vero est expositio unius lingue per vocabulum alterius lingue. Ut cum dicitur: "philosophus, quod interpretatur amator sapientie". 20 f. I04rb

Sciendum l autem quod hoc nomen 'interpretatio' hic large sumitur, scilicet pro omni expositione sive sit in eadem lingua sive in altera, clummode convertibilis sit talis expositio cum exposito. Locus ab interpretatione est habitudo interpretationis ad interpretatum. Que est paritas. Iuxta hunc locum sic est argumentandum: 25 'iste est an1ator sapientie; ergo est philosophus'. Locus ab interpretatione. Maxima: de quocumque predicatur interpretatio, et interpretatum. Ve! si c: 'amator sapientie currit; ergo philosophus currit'. Locus ab inter- 30 pretatione. Maxima: quicquid predicatur de interpretationc, et de interpretato.

IV

DE LOCIS

533

Similiter possumus argumentari destructive. Et eodem modo a Ioco (ab) interpretato. Et maxima patet ex predictis. Dicitur autem locus ab interpretatione locus a substantia, quia per interpretationem exponitur origo sive significatio vocabuli, que est 5 de substantialibus, sive de essentialibus, vocabuli. De loco a concomitantibus substantiam

Viso de loco a substantia videndum est de Ioco a concomitantibus substantiam. Qui sic dividitur. Locorum a concomitantibus substantiam alius a toto, alius a parte, alius a causa, alius ab usibus, alius a generatione, 10 alius a corruptione, alius a communiter accidentibus. Inter quos primo dicendum est de loco a toto.

A toto

15

20

25

30

Sed notandum quod 'totum' multipliciter dicitur. Est enim quoddam totum universale, quoddam integrale. Totum universale est quod idem est cuilibet sue parti et quod vere predicatur de qualibet sua parte. Ut hoc totum 'homo', et similia. Homo enim idem est cuilibet sue parti, scilicet Sorti et Platoni et aliis. Totum autem integrale est quod nulli sue parti idem est nec de aliqua suarum partium predicatur. Quale totum est domus, et similia. Sicut autem duplex est totum, ita duplex est pars, scilicet pars subiectiva et pars integralis. Pars subiectiva est que recipit predicationem sui totius supra se, sive de qua vere predicatur suum totum. Qualis pars est Sor, Plato, et similia. Possum enim bene dicere quod Sor sit homo, et sic de aliis. Pars autem integralis est que non recipit predicationem sui totius supra se. Qualis pars est tectum, paries, fundamentum et similia. Non enim possum dicere quod paries sit domus. Sciendum autem quod preter hec duo tota Boetius assignatl alia quattuor, scilicet totum in quantitate, totum in tempore, totum in loco, totum in modo. Et cuilibet toti respondet sua pars, ut toto in quantitate respondet pars in quantitate; et sic de aliis. Quid autem si t unumquodque, inferius 2 patebit.

14- (totum) fc 1

29 toto ( !) E

De top. d!Jf. Il, 1189A 13-15.

z infra, p. 537r•sqq.

534

DIALECTICA MONACENSIS

A toto universali

f. to+va.

Primo videndum est quicl sit locus a toto universali. Notandum ergo quod locus a toto universali et focus a superiori et locus a aenere idem est, si large sumatur 'aenus', scilicet ut omne id dicatur genus quocl est superius ad aliud. Et ita 'homo' potest dici 9enus ad individua, quia est 5 supra ipsa. Similiter locus a parte subiectiva et locus ab h:fèriori et locus a specie, idem est, ita ut large dicatur 'species', scilicet ut omne id quod est inferius ad aliud, dicatur species. Et sic individua possunt dici species hominis. Item. Locus a toto universali est habitudo totius universalis ad 10 suam partem, ve! habituclo superioris ad inferius, vel habitudo generis acl species. Que est totalitas, vel superioritas, ve! generalitas. luxta h une locum si c est argumentendum: 'hoc non est animai; erao non est homo'. Locus a toto universali. Maxima: de quocumque removetur superius, et inferius

15

vel: de quocumque removetur genus, et species. Et iste locus tantum clestructivus est. Non enim sequitur: 'hoc est animai; erao est homo' . A parte subiectil'a

20

Locus a parte subiectiva est habitudo partis ad suum totum, ve! inferioris acl superius, ve! speciei ad genus. Que est partialitas, vel inferioritas, ve! specialitas. luxta quem sic est argumentandum: 'hoc est homo; erao est animai'. Locus a parte subiectiva. Maxima: 25 de quocumque predicatur inferius, et superius vel: de quocumque predicatur species, et genus. Et iste locus tantum constructivus est. Non enim sequitur: 'hoc non est 30 homo; erao non est animai'. A toto intearali

Sequitur de loco a toto integrali. Est autem duplex totum integrale. Quoddam enim est permanens, quodclam successivum. Totum

IV

DE LOCIS

535

integrale permanens est cuius partes simul sunt cum toto, ut domus, et similia. Totum integrale successivum est cuius partes non sunt simul cum toto, sed una succedi t alteri, ut dies, mensis, annus. A toto intearali permanente 5

Locus a toto integrali permanente est habitudo totius ad suam partem. Iuxta quem si c est argumentandum: 'domus est: erao pari es est'. Locus a t o t o i n t egra! i. Ma xi ma : existente toto integrali existit qualibet eius pars.

Et hoc est intelligenclum de parte principali, quia de secunclaria falsum 10 est. Non enim sequitur quod si domus sit, quocl pars secunclaria sit. Et iste locus tantum constructivus est. Non enim sequitur: 'domus non est; erao paries non est'. A parte intearali permanente

Locus a parte integrali est habitudo partis integralis acl smm1 15 totum. Iuxta quem si c est argumentanclum: 'paries non est; era o domus non est'. Locus a parte integrali. Maxima: destructa parte integrali

l

destruitur eius totum.

Et hoc intelligendum est de parte principali. Et iste locus tantum clestructivus est. Non enim sequitur: 'paries est; erao domus est'. 20

A toto intearali successivo

Post hec sciendum quod locus a toto successivo differt secunclum speciem a loco qui est a toto integrali permanente. Locus enim a toto successivo est clestructivus, cum Iocus a toto integrali permanente tantum constructivus sit. Eadem differentia est inter locum a parte 25 integrali permanente et a parte successiva, quorum unus est constructivus et alius est destructivus. Iuxta locum a toto successivo sic est argumentanclum: 'tempus non est; erao an nus non est' ; 'dies non est; erao hora non est'. Locus a toto successivo. Maxima: 30

d es t r u c t o t o t o su c c essi v o d es t r u i tu r q u e l i be t eiUS pars. 24 (tantum)

[c

536

DIALECTICA MONACENSIS

A parte integrali successiva

Iuxta locum a parte successiva si c est argumentandum: 'hora prima diei est; ergo dies est' ; ve! 'dies est; ergo mensis est'. Locus a parte successiva. Maxima: existente parte successiva existit eius totum.

5

luxta locum a toto integrali permanente sic potest argumentari: 'domus est alba; ergo paries est a/bus'. Locus a toto integrali. Maxima: quicquid convenit toti integrali, convenit cuilibet eius parti principali. Et similiter pateat de aliis.

Sed potest obici contra han c regulam: 'quicquid conveni t toti . .... . etc'. Non cnim sequitur: 'domus valet centum marcas; ergo pari es val et centum marcas'. Eoclem modo contra hanc regulam: 'quicquid predicatur de specie, et (de) genere'. Non enim sequitur: 'homo est species specialissima; ergo animai est . . . . . . etc.'. Eodem modo contra hanc regulam: 'quicquid predicatur de di}finitione, et de dijfinito'. Non enim sequitur: 'animai rationale mortale est di}finitio hominis; ergo homo est diffinitio'. Ad ultimum dicimus quod hec regula sic est intelligenda: quicquid predicatur de diffinitione in quantum dijfinitio idem est di}finito, preclicatur de diffinito. Si autem aliquid predicatur de dif-fìnitione inquantum d!lfert a di}finito, non oportet p re d icari de cliffinito. Verbi gratia: homo et animai rationale mortale sunt idem in substantia eadem enim est substantia hominis et animalis rationalis mortalis - ; unde quicquid attribuitur uni eorum inquantum conveniunt, potest attribui alteri. Differuntautem in hoc quod unum est tamquam explicans, reliquum tamquam explicatum. linde non oportet, si aliquid attribuatur uni illorum inquantum sic differunt, quod attribuatur alteri. Cum autem si c dicitur: 'animai rationale mortale est dijf1nitio', hoc predicatum 'dijfinitio' attribuitur huic quod est 'animai rationale mortale' secunclum f. 105ra quod differt a diffinito. Quare non oportet J convenire cum diffinito. Similiter dicendum est de hac: 'quicquid predicatur de specie, et de genere'. Est enim regula si c intelligenda: quicquid predicatur de specie inquantum species non d!lfert a genere, predicatur de genere. Sed cum dicitur sic: 'homo est species specialissima', hoc predicatum 'species 12 sequitur] vale t E

2 2 substantia] subiecto E

10

15

20

25

30

IV

DE LOCJS

537

specialissima' convenit homini secundum guod cliffert ab animali. Quare non seguitur: 'ergo animai est species specialissima'. Similiter dicendum est de hac: 'quicquid conFenit toti, . . . . . etc.' Est enim sensus: guicguid conveni t toti inquantum non est dif[erens a parte, 5 hoc etiam convenit parti. Sunt enim guedam predicata que conveniunt toti secundum guod differt a parte. Qualia sunt hec: l'a/ere centum marcas et similia. Sunt etiam gueclam predicata gue conveniunt toti secundum guod non differt a parte, gue etiam convenire habent cum partibus. Ut sunt hec: esse alba ve! lapidea et similia. Et de tali bus intelligenda est 10 regula predicta. Et similiter pateat de similibus.

A toto in quantitate

Seguitur de loco a toto in guantitate et de loco a parte in guantitate. Totum in guantitate est universale universaliter sumptum, ut 'omnis homo', 'nullum animai', 'quelibet capra', 'uterque istorum', 'neuter 15 istorum' et consimilia. Pars vero in guantitate est universale particulariter sumptum, ut 'aliquis homo', 'quidam asi nus', 'alter i sto rum', 'reliquus istorum'. Locus a toto in guantitate est constructivus et clestructivus, licet guiclam clicant guod tantum sit constructivus. Similiter locus a parte in 20 guantitate est constructivus et destructivus, ut eviclenter apparet in Topicis Aristotilis. Nichil enim aliucl est locum esse constructivum guam mediante ilio posse construere hoc esse hoc. Similiter dicitur locus esse destructivus per guam probatur hoc non esse hoc. Ex hoc patet quod loci predicti constructivi et destructivi sunt. 25 luxta guos si c est argumentandum: 'omnis homo currit; ergo aliquis homo currit'. Item si c: 'nullus homo currit; ergo aliquis homo non currit'. Locus a toto in quantitate. Maxima: guicguid predicatur de toto in guantitate, et de eis partibus predicari necesse est. 30 et:

guicguid removetur a toto in guantitate, removetur ab eius partibus. Et sunt iste maxime intelligencle sicut superius. Si enim aliguicl removeatur a toto secundum se, ut hic: 'non omnis homo currit', ve! si 5 predicata fc

predicamenta E

22 esse] de E

538

DIALECTICA MONACENSIS

aliquid affìrmetur de toto secundum forma m, ut hic: 'omnis homo est totwn in quantitate' - , secundum hoc 'inquantum' non vale t descensus ad partes.

A parte in quantitate

Iuxta locum a parte in quantitate sic est argumentandum: 5 'aliquis homo non currit; ergo non omnis homo currit'. Item si c: 'Sor currit, Plato currit, Cicero currit . . . . . . et si c singulis; ergo omnis homo currit'. f. l05rb Locus a parte in quantitate. Maxima: quicquid removetur a partibus in quantitate, et a toto

10

et: quicquid omnibus partibus In quantitate convenit, et toti convenit.

A toto ve/ a parte in tempore

Omni (no) eodem modo argumentanclum est a toto in tempo re et a toto in loco et similiter a partibus eorum. Est autem totum in tempore cum tempus universaliter clesignatur, ut per hoc adverbium 'semper', 'numquam'. Que non differunt a toto in quantitate nisi secunclum sermonem. Idem enim est 'semper' quocl 'in amni tempore'. Similiter idem est 'numquam' quod 'in nullo tempo re'. Et idem est 'ubique' quod 'in amni Iaea' et idem est 'nusquam' quocl 'in nullo /oca'. Eodcm modo intelligenclum est de partibus eorum. Non enim a parte in quantitate differunt secundum virtutem inferendi, secl secundum explicationem sermonis solum. Propter hoc eoclem modo argumentandum est iuxta hos locos sicut iuxta locos a toto in quantitate et a parte. Quod satis manifestum est ex predictis. Possunt autem si c f01·mari argumentationes et maxime: 'Deus est semper; ergo est nunc'; 'Antichristlls non est nunc; ergo non est semper'. In prima ergo argumentatione est locus a toto in tempo re ad suam partem; in secunda vero econverso. Maxima: de quocumque preclicatur aliquicl cum toto in tempo re, de eoclem idem preclicari neccsse est cum detcrminatione partis in tcmpore.

15

20

25

30

IV

UE LOCIS

539

Item:

5

a quocumque removetur aliquid cum determinatione partis in tempore, ab eodem idem removetur cum determinatione totius in tempore.

A toto ve! a parte in loco

Item. A toto in loco si c argumentandum: 'Deus est ubique; ergo Deus est hic'. Locus clifferentia maxime in hac argumentatione est habituclo totius acl suam partem. Maxima: 10

de quocumque preclicatur aliquid cum determinatione tot ius in Ioco, et cum cleterminatione partis id idem de eoclem preclicari necesse est. A parte totius in loco acl suum totum si c est argumentanclum: 'Deus non Locus clifferentia maxime (est) habitudo partis acl suum totum. Maxima:

15 est hic; ergo non est ubique'.

20

de quocumque removetur aliquid cum determinatione partis in loco, et cum cleterminatione totius in loco removeri necesse est. Si autem alius moclus fuerit argumentancli, suffìcienter haberi potest ex iam clictis. Maxime autem intelligencle sunt sicut et maxime de toto in quantitate.

A toto ve/ a parte i n modo

Sequitur de loco a toto in modo et a parte. Totum in modo est verbum sumptum sine cleterminatione quacumque, ut 'currit' et similia. Pars vero in modo est verbum sumptum cum cleterminatione que fìt restringens et non climinuens. Verba enim cum quibusclam determinationibus accepta climinuuntur a sua ratione. Et talis diminutio quando30 que provenit ex determinatione, ut 'Sor fere cecidit', 'Ethiops est a/bus secundum dentem' et 'cimera l est opinabilis', et consimili bus. Quandoque f. 105va ab ipso verbo causatur diminutio secundum quod ipsum verbum non 25

7 [hl ubique E

31 scimera E

540

DIALECTICA MONACENSIS

sonat in actum sed in potentiam aut consuetudinem. Ut hic: 'iste equus currit bene', clemonstrato equo iacente in stabulo. Est enim sensus quocl possit ve! soleat bene currere. Similiter hic: 'Pasca est pulchmm tempus', 'rosa est pulcher flos'. Locus a toto in modo est habitudo totius ad suam partem. Et est 5 tantum clestructivus. Locus vero a parte tantum constructivus est. Iuxta quem si c est argumentanclum: 'Sor non comedit, ergo non comedit eu m Platone'. Locus a toto in modo. Maxima: a quocumque removetur totum in modo, et eius pars. A parte si c: 'Sor comedit eu m Platone; ergo Sor comedit'. Locus a parte in 10 modo. Maxima: de

quocumque

predicatur

pars

in

modo,

et eius totum.

Post hec sciendum quod locus a toto in modo non differt a loco qui est a toto universali nisi secundum sermonem. Unde etiam ad illum 15 reducitur. Similiter locus a parte in modo non differt a (loco a) parte subiectiva. Hic notandum est quod iste locus et locus a toto universali dicuntur tantum clestructivi esse et loci a partibus respondentes eis constructivi tantum. Tamen et quandoque econverso accidit, scilicet 20 quod locus a toto est constructivus et locus a parte est destructivus. Et hoc piane ostendit Aristotiles in Predicamentis' per hanc regulam: "quando alterum de altero predicatur ut de subiecto, quecumque de eo quod predicatur clicuntur, omnia de subiecto dicuntur". Et per hanc maximam confìrmantur huiusmodi argumentationes: 25 'animai est mbstantia et homo est animai ergo homo est substantia'. Et hec maxima tenet a quolibet toto universali ad suam propriam partem subiectivam. Sed non tenet ab accidente separabili ad subiectum, nec 30 econverso. Unde non valet: homo currit et Sor est homo ergo Sor currit'. 26 animai] homo E ICateg. 3, 1b10-12.

IV

541

DE LOCIS

Iuxta hunc locum docet1 Boetius sic argumentari: 'virtus est utilis iustitia est virtus ergo iustitia est utilis'. 5 Et similiter in similibus.

A causa

Sequitur de loco a causa. Notandum ergo quocl quatuor sunt genera causarum: effìciens, formalis, materialis, fìnalis. Et concurrunt ad generationem cuiuslibet rei naturalis et etiam acl causationem muncli. 10 Linde versus: ejficicns causa Dcus est, jormalis ydca, .finalis bonitas, materialis yle.

A causa 1Jiciente

Causa effìciens est que movet et operatur ad hoc ut res sint,

l

sicut sol f. 105vb

15 est effìciens causa cliei, artifex artifìcialium, naturam ipsius motus 2 et

quietis.J Inter causas effìcientes quedam sunt simul cum suis effectibus, ut sol cum die, quasdam autem separari contingit, ut artifìce existente artifìcium defìcere potest, aut econverso. Linde duobus moclis sumitur locus a causa. Iuxta causam coniunctam sic: si efficiens causa est, eius effectus est

20

et si non est causa, effectus non est. Que confìrmat hoc argumentum: 'art!Jex lwius operis sewndum quod artifex est bonus; ergo opus est bonum' ; 'art![ex huius operis inquantum 25 artifex non est subtilis; ergo opus non est subtile'. Hic notandum quod semper potest argumentari ab effectu procedendo ad causam hoc modo, cum si t generale ad omnes causas; conversa tamen habitudine, scilicet ut loco a causa constructivo respondeat locus ab effectu destructivus, et econverso. Cfr. De top. d!lfl!, 11880 10-1189A4. z Cfr. Boethius, In Periherm. Il, 23J2s-232'. J Cfr. Arist., Physica, Il 1, 192b21-22. 1

542

DIALECTICA MONACENSIS

A causa materiali

Sequitur de loco a causa materiali. Sciendum ergo quocl causa materialis quedam est permanens, guedam transiens. Permanens est illa gue manet secundum speciem in constitutione materiati, ut ferrum in cultello. Que si c describitur: materia est ex qua .fit re s. Transiens est 5 il la cuius species non manent in consti tu tione materia ti, sicut la c est in caseo, farina in pane. Item. Causa materialis permanens quedam est propingua et inmediata, gue dicitur necessitas, et ab illa sumitur locus constructivus et destructivus. Uncle seguitur: si

talis materia est guod

eius

effectus

sit, et si 10 non, non.

Causa vero remota et mediata est gua habita non propter hoc habetur effectus. Unde iuxta illam sumitur locus tantum clestructivus. Un de bene seguitur: 'iste non habet jèrrum; erao non habet jèrreum wltellum'. ltem. A causa transeunte sumitur hec maxima: 15 si non fuit causa transiens,

nec eius effectus est.

Que confirmat hoc argumentum: 'jàrina non jìlit; erao panis non est'.

A causa jòrmali

Seguitur de loco a causa formali. Que duplex est. Quedam est causa de substantia rei per guam res accipit speciem sive completionem, 20 sicut in loycis differentia magis propria, in naturalibus vero forma. Ab hac causa formali extrahuntur hee maxime: si causa formalis est, eius effectus est, et si causa formalis non est, et eius effectus non est. 25 Unde locus iste constructivus et destructivus est. Iuxta gucm sic est argumentandum: 'lwmanitas est; erao homo est'; 'albedo non est; erao album non est'. Boetius autem ponit 1 tale exemplum in hoc loco: 'Dedalus non habuit pennas naturaliter insitas ad volandum; er9o non l'olavit 30 natura/iter'. Locus a causa formali. Maxima: tantum guisgue poterit guantum forma sua naturalis permittit. 1

Dc top. difJ., Il, 1189DI2-1190A3.

IV

543

DE LOCIS

ltem. Alia est causa formalis, illa scilicet que est in mente f. 106ra artificis operantis, secundum quam regulat suas operationes. Et hec appellatur ydea sive forma exemplaris ve! paracligna. A qua sumitur hec maxima: si causa formalis exemplaris non fuit, nec eius effectus est.

5

Unde iste locus tantum destructivus est. Non enim sequitur, si causa exemplaris alicuius rei fuerit, quod propter hoc i !la ressi t.

A causa finali 10

15

20

25

30

Sequitur de loco a causa finali. Sciendum ergo quocl quidam est finis qui est idem quod terminus rei. Et hoc dupliciter, extrinsecus scilicet et intrinsecus. Intrinsecus ut prima pars rei ve! ultima. Extrinsecus, ut terminus initialis rei et finalis, utpote punctus est terminus finalis in linea, linea superficiei, superficies corporis. Et ab huiusmodi fine non formatur locus qui est a causa finali. Item. Est et alius finis propter quem t'acta est res in comparatione ad usum hominis. Onmia cnim que t:1cta sunt, propter hominem !acta sunt. 1 Unde homo est dignissima creaturarum, cum finis sit dignior eis que sunt ad finem. 2 Et a tali fine sumitur locus ab usibus. Qui est constructivus et destructivus, sicut infra3 patebit. Uncle patet quod talis finis rei nil aliud est quam usus rei in comparatione ad hominem. !te m. Est et tertius finis qui idem est in subiecto quod forma rei, sed differt in ratione. Dicitur enim jinis in respectu ad causam effìcientem,forma vero in comparatione ad materiam. Et iste finis sic describitur: finis si ve causa finalis est propter qua m fit res, ut beatitudo est causa finalis iustitic et sanitas est causa dcambulandi post cenam. Iste locus est constructivus et destructivus. luxta quem sic est argumentandum: 'beatitudo est bona; ergo iustitia est bona'. Item si c: 'jinis peccandi non est bonus; ergo peccare non est bonum'. Locus a causa finali. Maxima: cuius finis bonus est, ipsum quoque bonum est et cuius finis malus est, ipsum quoque malum est. 3 par,1dicma E 1 2

17 ad] in I:

Cfr. Arist. Polit., I 8, 1256b22. Cfr. Arist. Et/1. Nic. VI 7, 1141 a20-22 et B-34.

3

p. 5457sgg.

544

DIALECTICA MONACENSIS

A generatione et corruptione

Sequitur de loco a generatione et a corruptione. Est autem duplex generatio, scilicet generatio simpliciter et secundum quid. Generatio simpliciter est ubi aliquicl accipit esse simpliciter. Generatio secunclum quicl est ubi aliquid accipit esse in parte. Et huiusmodi generatio secundum quicl dividitur in generationem maioris et minoris et qualis et locati. Generatio minoris est fieri de maiori minus, quod est decrescere. Generatio maioris est f1eri de minori maius, quod est crescere. Generatio qualis est de gramatico fieri musicum et de albo nigrum. Generatio locati est transire de loco acllocum. Similiter duplex est corruptio, scilicet corruptio simpliciter et secundum quicl. Corruptio simplicitcr est ubi aliquid perdit esse simpliciter. Corruptio secundum quid est ubi aliquicl non amittit esse simpliciter, sed aliquo modo. Et huiusmocli corruptio dividitur in f. 106rb corruptionem l maioris, minoris, qualis, et locati. Quorum exempla patent per predicta. Secl notandum quocl 'generatio' secundum quod hic sumitur large sumitur. Est enim accipienda pro quacumque generatione, sive simpliciter sive secundum quicl. Viso qualiter sumatur 'generatio' et 'corruptio' videndum est quid si t locus a generatione et a corruptione. Locus a generatione est habitudo generationis acl generatum. luxta quem sic est argumentanclum: 'generari domum est bonum: ergo domus est bona'. Locus a generatione. Maxima:

5

10

15

20

cuius generatio bona est, ipsum quoquc bonum est; 25 'aenerari jin·em malt1m est; ergo jin· est malus'. Maxima:

cuius generatio mala est, ipsum quoque malum est. Similiter patet de aliis generationibus. Bene enim sequitur: 'bonum est generari Sortem maiorem; ergo bonwn est Sortem esse maiorem'. Et sic de aliis. 30 Locus a corruptionc est habituclo corruptionis ad corruptum. luxta quem si c est argumentandum: 'donwm corrumpi est malum; ergo domus est bona'. Locus a corruptione. Maxima: cuius corruptio mala est, ipsum quoquc bonum est.

S maius ex minus E

IV

DE LOCIS

545

Ite m si c: 'corrumpi jurem est bonum; ergo jur est malus'. Maxima: cuius corruptio bona est, ipsum quoque malum est. Ite m si c: 'bonum est Sortem corrumpi minorem; ergo malum est ipsum esse . '. mworem 5 Similiter pateat de aliis corruptionibus.

Ab usibus

Sequitur de loco ab usibus. Usus autem appellatur ad quod res est secundum quod utilis est alicui, ut equitare est usus quidam ad equum. Locus ab usibus est habitudo usus ad id cuius est usus. Iuxta hunc locum 10 sic est argumentandum: 'equitare bonum est; ergo equus bonus est'; 'meretricari malum est; ergo meretrix mala est'. Locus ab usibus. Maxima: cuius usus bonus ve! malus est, ipsum quoque bonum vel malum est.

A communiter accidentibus

Sequitur de loco a communiter accidentibus, sive ab adiunctis. De quo ultimo dicendum est. Dicuntur autem communiter accidentia que nec solent nec possunt relinquere se circa idem subiectum; non solent, ut esse matrem et diligere; non possunt, ut parere et eu m viro concubuisse. 20 Attenduntur autem communiter accidentia tripliciter, ut diciti Cicero. Quandoque enim in eodem tempore, quandoque in diversis. In eodem ut esse matrem et diligere. In cliversis autem dupliciter. Uno modo secunclum quocl unum adiunctum sive communiter accidens respectu preteriti vel futuri. Respectu preteriti, ut 'si parit, cum viro concubuit'. 25 Respectu futuri, ut 'hec concipit, ergo pari et'. Locus a communiter accidentibus sive ab acliunctis est habitudo unius adiuncti ad reliquum. Iuxta hunc locum sic est argumentandum: 'hec est mater; ergo diligit'. Locus a communiter accidenti bus. Maxima: 15

cui unum communiter accidentium inest, f. 106va probabile est reliquum inesse eidem.

30 r

Topica XII, 51.

54-6

DIALECTICA MONACENSIS

Destructive si c: 'sapiens non penitet; ergo non peccavi t'. Maxima: cui unum communiter accidentium non inest, probabile est reliquum non inesse eidem.

De locis extrinsecis

Sequitur de locis extrinsecis. Est autem locus extrinsecus 5 habitudo diversorum terminorum discoherentium, ut 'homo' et 'asinus', et si1nilia. Locorum extrinsecorum alius est ab auctoritate, alius a simili, alius a maiori, alius a minori, alius a proportione, alius ab oppositis, alius a transumptione. Inter quos primo videndum est de loco ab 10 auctoritate.

De loco ab auctoritate

Est autem auctoritas sententia imitatione digna. Locus ab auctoritate est habituclo sapientis ad suum dictum. Iuxta quem sic est argumentanclum: 'hoc dici t Aristati /es in loycis; erao ita est'. Locus ab 1s auctoritate. Maxima: quicquid videtur pluribus ve! sapientibus ve! omnibus ve! unicuique secundum suam facultatem sive sapientiam, non est contraclicendum.

De loco a simili

20

Sequitur de loco a simili. Unde videndum est quid sit similitudo et quid locus a simili. Similitudo secundum quod hic sumitur attenditur penes similiter inesse, hocest secundum quod aliquid est in aliquibus similiter, ut videre similiter inest homini et equo. Locus a simili est habitudo unius similis ad reliquum. Iuxta quem 25 si c est argumentanclum: 'si eu t risi bile inest homini, ita hinnibile inest equo; sed risi bile est proprium hominis; ergo hinnibile proprium est equi'. Locus a simili. Maxima: si aliquid quod similiter videtur inesse inest, et reliquum quod similiter videtur inesse inerit. 30 8 actoritate E

IV

DE LOCIS

547

Destructive sic: 'siwt videre inest homini, ita inest equo; sed non est proprium homini; ergo non est proprium equi'. Locus a simili. Maxima: si aliquid videtur similiter inesse et non inerit, reliquum quod similiter videtur inesse non inerit. 5

Item. Notandum quod aliqua est similituclo que attenclitur in similiter se habendo, hocest quod aliqua (similiter) se habent. Ut patet hic: 'similiter se habet rector Cl/IT!IS ad currtlm ut rector navis ad navem'. Similiter si sic dicam: 'siwt se habet rector currus ad currum, sic se habet rector navis

ad navem; sed rector CUITllS non est eligendus sorte, sed arte; ergo rector navis 10 non est eligendus sorte sed arte', hic erit locus a proportione. Si autem sic dicatur: 'hoc inest il/i; ergo ita inest isti', hic eri t locus a simili. Unde in

hoc est clifferentia quocl similitudo attenditur in similiter inesse, proportio autem in similiter se habere. Item. Notandum in hoc loco quod quandoque comparamus unum 15 duobus, ut in exemplo predicto, hoc scilicet: 'sicut videre inest . . . . . . etc.'; quancloque duo duo bus, ut in exemplo primo, hoc scilicet: 'sicut risi bile inest homini . . . . . . etc.'; quandoque duo uni, ut hic: 'iste similiter episcopus'.

20

l est

duplex 1 siwt episcopus; sed non est duplex; ergo non est f. !06vb

De Iaea a maiori et a minori

Sequitur de loco a maiori et a minori. Sciendum ergo quod 'maius' et 'minus' non sumuntur pro maioritate et minoritate alicuius substantie, sed in essendo et in quodammodo se habendo, hocest secundum quod aliquicl magis vel minus inest alicui quam aliis, vel secundum 25 quod magis ve! minus habet se ad id quam ad aliud, secundum quod patebit inferius per exempla. Secundum ergo duplicem maioritatem que est in essendo et in quodammodo se habendo habemus duplicem locum, unum a maiori in essendo, alium a maiori in quodammodo se habenclo.

A maiori in essendo 30

Iuxta locum a maiori in essendo sic est argumentanclum: 'potentia expugnandi hoc castrum magis videtur inesse regi quam militi; sed rex non potest expuanare hoc castrum; ergo ncc mi/es'. V el: 'diacono non licet .Jòrnicari; ergo nec sacerdoti'. Hic est locus a maiori. Et per hoc patet quod 'maioritas' ad l 8 iste: riball' wperscr. E m

' = double-tongued.

548

DIALECTICA MONACENSJS

non sumitur pro maioritate, idest dignitate, subiecti, quia si sic hoc non esset locus a maiori ad minus, quia diaconus minor est sacerdote, idest indignior. Sed cum hoc modo non sumatur 'maioritas' vel 'minoritas', patet quocl ibi non est locus a minori, sed a maiore. Licet enim cliaconus minor sit sacerdote, tamen videtur ei magis fore licentia fornicandi 5 quam sacerdoti.

A maiori in quodammodo se habendo

Iuxta locum a maiori in quodammodo se habendo, sic est argumentandum: 'magis se habet magister scolarum ad scolas quam magister CUITUS ad currum; sed magister scolarum non est eligendus sorte, sed arte; ergo IO nec magister currus'. Locus a maiori tantum destructivus est. Maxima: si ei cui videtur magis inesse non inest, nec ei cui minus videtur inesse inerit. A minori in essendo Iuxta locum a minori in essendo sic est argumentanclum: 'po- 15 tentia expugnandi hoc castrum minus videtur inesse militi quam regi ; sed miles potest expugnare hoc castrum; ergo et rex'.

A minori in quodammodo se habendo

Iuxta locum a minori in quodammodo se habendo sic est argun1entandum: 'mi nus se habet rector cwTus ad currum qua m rector scola rum ad 20 scolas; sed rector currus est eligendus arte; ergo et magister scola rum. Locus a minori tantum constructivus est. Maxima: si ei cui minus videtur inesse inest, et ei cui magis videtur inesse inerit.

De loco a proportione

25

Sequitur de loco a proportione. Est autem proportio aliquarum habitudinum similitudo inter se. Locus a proportione est habitudo unius sic se habentis ad reliquum quocl sic se habet. Iuxta lume modum si c est argumentanclum constructive: 'sicut se habet ha bere vi su m ad videre, ita se habet ha bere audi tu m ad a udire; sed ha bere visum est videre; ergo ha bere 30 f. I07ra. auditum est audi re'. ltem clestructive j sic: 'sicut se habet sci re ad intelligere,

IV

DE LOCIS

549

ita se habet scire multa ad intelligere multa; sed sci re multa non est intelligere multa; ergo scire non est intelligere'. Locus a proportione. Maxima:

5

si aliquod similiter se habentium sic se habet in uno et reliquum similiter se habentium sic se habebit in reliquo.

De loco ab oppositis

10

15

20

25

Sequitur de loco ab oppositis. Opposita sunt que se mutuo expellunt ab eodem sive que simul se non compatiuntur in eodem et respectu eiusdem. 'Respectu eiusdem' dico quia opposita bene possunt simul esse in eodem, sed respectu eiusdem non. Idem enim potest esse pater et filius respectu diversorum, scilicet ut sit pater respectu huius, filius autem respectu alterius; sed respectu eiusdem est impossibile. Item. Quatuor sunt genera oppositorum. Quedam enim opponuntur ut contraria, quedam ut relativa, quedam ut privatio et habitus, quedam ut affirmatio et negatio. Opposita ut contraria sunt album nigrum, sanum egrum, et similia. Opposita ut relativa sunt pater filius, duplum subduplum, et similia. Opposita ut privatio et habitus sunt cecum videns, surdum audiens, et similia. Opposita ut affirmatio et negatio sunt homo non-homo, asinus non-asinus. Sed notanclum quod habemus unum locum ab oppositis qui est communis ad omnes species predictas. Iuxta quem sic est argumentandum: 'hoc est album; ergo non est nigrum'; 'hoc est cecum; ergo non est videns'; 'hoc est duplum; ergo non est subduplum'; 'hoc est homo; ergo non est non-homo'. Maxima: de quocumque dicitur unum oppositorum, ab eodem removetur reliquum. Et hec maxima non exprimit naturam alicuius speciei oppositionis, sed solum naturam generis.

A contrariis

30

Primo dicenclum est de loco a contrariis. Contraria sunt que posita sub eoclem genere maxime a se invicem distant, ut album et 26 del a E

27 ab] de E

550

DIALECTICA MONACENSIS

nigrum posita sub genere coloris distant maxime a se invicem. Magis enim a se invicem distant quam pallor et rubar. Item. Contrariorum quedam sunt mediata, quedam inmediata. Contraria mediata sunt inter que est medium, ut album et nigrum, inter que est medium pallor et rubar et alii medii colores. Et talium contrario- 5 rum non est necesse alterum inesse susceptibili, ita dico: si suum est susceptibile. Contraria inmediata sunt inter que non est meclium, ut sanum et egrum, inter que non est medium. Et talium contrariorum necesse est inesse alte rum suo susceptibili. Iuxta locum a contrariis si c est argumentanclum: 'hoc est album; 10 ergo potest esse nigrum'. Destructive sic: 'hoc non est albi susceptibile; ergo non est nigrum'. Maxima:

quicquid non est susceptibile unius contrariorum, ne c re l iquum inest e idem. Et hec est ratio quod idem debet esse susceptibile contrariorum.

15

A relative oppositis

Similiter locus a relative oppositis est constructivus et destructivus. Iuxta quem sic est argumentandum: 'parerJS est; ergo proles f. 107rb est' ; 'parens non est; ergo pro l es non est'. Huius ratio est l qui a posito uno relativorum ponitur reliquum, destructo uno destruitur reliquum. 20 Relativa enim sunt que posita se ponunt et perempta perimunt.

A privative oppositis

Sequitur de loco a privative oppositis. Privative apposita sunt que habent inesse eidem secundum idem tempore determinato, ordine irregressibili, ut visio et cecitas, que habent inesse eidem susceptibilium 25 secundum idem, quia circa oculum; 'tempore determinato' dicitur propter catulum, qui novem di e bus neque cecus neque videns dicitur: 'ordine irregressibili' dicitur quia ordine debito habitus precedit privationem et ab habitu ad privationem potest fieri progressus, a privatione vero ad habitum non potest fieri regressus. 30 Iuxta hunc locum si c est argumentandum constructive: 'hoc est videns; ergo potest esse cecum'. Maxima: si alicui inest habitus, ei potest inesse privatio. Destructive si c: 'hoc est cecum; ergo non potest esse videns'. Maxima:

551

IV DE LOCIS

cui inest privatio, ei non potest inesse habitus, quia, ut dictum est, a privatione non potest fieri regressus ad habitum.

Ab oppositis ut ajfirmatio et negatio

5

10

15

20

25

30

Sequitur de loco ab oppositis ut affinnatio et negatio. Opposita ut affirmatio et negati o su n t termini finiti et infiniti, ut 'homo', 'nonhomo', 'asi nus' 'non-asi nus', et contradictorie propositiones et earum appellationes, ut 'Sor currit', 'non Sor currit' ; 'Sortem currere', 'non Sortem currere'. Iuxta hunc locum sic est argumentandum: 'omnis homo est animai; ergo omne non-animai est non-homo'. Uncle cliciti Aristotiles quocl in huiusmodi oppositionibus tenet consequentia econtrario facta. Dicitur autem consequentia econtrario facta quando ex opposito consequentis infertur oppositum antecedentis, ut 'si homo est, animai est; ergo si non-animai est, non-homo est'. V el sic: 'si Sortem currere est verum, Sortem moveri est verum ; ergo si Sorte m non moveri est ve rum, Sorte m non currere est verum'. Huiusmocli autem consequentia non tenet in aliis oppositis. Item. Habemus unum locum qui est communis acl tres species oppositorum, scilicet acl contraria, privativa, relativa. In quibus tenet consequentia in eoclem ordine facta. Dicitur autem consequentia in eodem ordine facta quando ex apposito antececlentis infertur oppositum consequentis, ut 'si fortitudo est virtus, debilitas est vitium'; 'fortitudo est eligenda; ergo debilitas est fuaienda'. Similiter in privative oppositis: 'si visus est sensus, et cecitas est insensibilitas'. Similiter in relative oppositis: 'si triplum est multiplum, et subtriplum est submultiplum'. Notandum autem quod si smnantur non vere relativa, non tenet huiusmocli conversio, ut patet in scibili et scientia, sensibili et sensu. Unde non sequitur si sensibile est scibile quocl sensus sit scientia. Similiter non tenet in hiis l que non sunt vere contraria, ut in euexivo et in cachexivo. f. 107va Unde non sequitur, si euexivum est sanum, quocl cachexivum sit egrum. Est enim euexivum 2 quod bene clispositum est intus et exterius, cachexivum autem est quod male clispositum est intus ve! exterius. Unde cum unum non neget totum quocl ponit reliquum, non sunt vere contraria, 28 evexino E cathezino E 29 evexinum E zinum E 32 neget [c eget E

cathezinum E

30 evexinum E

cathe-

'Topica II 8, 113b15sqq. 2 Vide Ps.-Sorani ~est. medie. 198, p. 26735; quid est euexia [i.e. e:ùe:i;i(J(): bona aut p roba valitudo corporis e.q.s.; app. I 99: cachexia.

552

DIALECTICA MONACENSIS

quia contraria sic se habent quod quicquid ponit unum, privat reliquum. Habemus ergo sex locos ab oppositis, unum ab oppositis in genere, qui complectitur quatuor species oppositorum, et quatuor locos a quatuor oppositis; sextum ab oppositis, qui communis est ad illas tres species, scilicet contraria, privativa, relativa. 5 De loco a transumptione

Sequitur de loco a transumptione. Est autem duplex transumptio, quedam in voce, quedam in re. Transumptio in voce est quando transferimus nos a vocabulo magis obscuro ad vocabulum minus obscurum. Ut ab hoc vocabulo 'investigare' ad hoc vocabulum 'inquirere', 10 ve! ab hoc vocabulo 'antropos' ad hoc vocabulum 'homo'. Transumptio in re est quando transferimus nos a re magis obscura ad rem minus obscuram. Ut si vellem probare quod anima cuiuslibet hominis esset inmortalis, transferrem me ad animam Sortis, et ostenso quoniam sic ibi est quod tunc pateat de omni. 15 Et notandum quocl locus a transumptione non est locus qui sit ratio inferencli secl solum reclclens ycloneitatem argumentandi. Est enim res magis argumentabilis sub una voce quam sub alia. Ubi autem fit transumptio in re, clebemus loco a maiore, vel a minore ve! a simili uti, ut diciti Boetius. 20 De locis mediis

Post hec dicendum est de locis mecliis. Est autem locus medius habitudo terminorum partim coherentium et partim discoherentium, ut huiusmodi termini 'al bus' et' albedo' et similia. H ii enim termini 'al bus', 'albedo' coherent quantum acl hoc quocl eadem forma, scilicet albedo, 25 significatur in utroque; et quantum acl hoc posito uno ponitur reliquum. Discoherent autem in hoc quocl in hoc termino 'album' significatur substantia, que non est in hoc termino 'albedo'. Et quantum acl hoc de quo dicitur unum, reliquum removetur. Unde: 'si hoc est album, non est 30 albedo'. Viso quicl sit locus medius videnclum est de divisione loci mcdii. la casibus, alius a divisione.

f. 107vb Diviclitur autem sic: locorum mediorum alius a coniugatis, alius

1

De top. d!lf. III, 120682-5.

IV DE LOCIS

553

De loco a coniugatis

Coniugata sunt nomina principalia et eorum sumpta, ut 'iustitia', 'virtus', 'iustum', 'virtuosum' et similia. Dicitur autem nomen principale nomen significans formam abstractive, idest non in aliquo, ut hoc nomen 5 'iustitia', et 'albedo'. Sumptum vero dicitur nomen significans formam aliquam concreti ve, id est ut in aliquo, sicut hoc nome n 'iusws' significa t hanc formam iustitia ut in substantia in qua est illa forma. Dicuntur autem coniugata quasi S!lb uno significationis iugo nata. luxta hunc locum si c est argumentandum: 'iustitia est virtus'; 10 ergo iustum est virtuosum'. Locus a coniugatis. Maxima: si principale de principali, et sumptum de sumpto.

De loco a casibus

Sequitur de loco a casibus. Casus appellantur adverbiales inflexiones, ut 'bene', 'male' et similia, que cadunt ab hiis nominibus 15 'bonus' et 'malus'. luxta hunc locum si c est argumentandum: 'si quod iustum est bonum est, et quod iuste fit bene fit'. Locus a casibus. Maxima: si sumptum de sumpto, et casus de casu. Similiter destructive si c: 'si quod iniuste fit bene non fit, nec quod (in)iustum est bonum est'. Maxima: 20

si casus removetur de casu, et sumptum de sumpto.

De loco a divisione

Sequitur de loco a divisione, de quo ultimo dicendum est. Sciendum ergo quod locus a divisione constructivus et destructivus est. Iuxta hunc locum si c est argumentandum: 'omne animai est homo vel 25 asinus vel capra, et sic de singulis; sed omnis homo currit, omnis asinus currit, omnis capra currit, et si c de singulis; er9o omne animai currit'. Destructivus sic: 'omne animai . . . . . etc.; sed nullus homo, nullus asinus, nulla capra currit, et si c de singulis; ergo nullum animai currit'. Ve! si c: 'Sor est gramaticus ve/ musicus; sed non est gramaticus; ergo est musicus'. 30 Similiter si trimembris fiat divisio, destructis duobus necesse est poni tertium. Et si quadrimembris, destructis tribus necesse est resi4 (idest) fc

6 nomen] non E

554

DIALECTICA MONACENSIS

duum poni, si suffìciens sit divisio. Et eodem modo pateat de similibus divisionibus. Maxima: quicquid predicatur de omnibus partibus dividentibus aliquod totum, predicatur et de toto. Ve!:

5

quicquid removetur a partibus dividentibus aliquod totum, removetur et a toto diviso.

Viclendum est quid sit clivisio et quot modis fiat clivisio et quid sit locus a divisione, et qualiter iste locus clicatur medius. Divisio est alicuius particularis distributio. Si eu t dicit1 Boetius clivisio fit l sex moclis. Quedam enim est generis in species, quedam f. JOsrn. totius in partes integrales, quedam vocis in significationcs, quedam accidentis in subiecta, quedam subiecti in accidentia, quedam accid~ntis in accidentia. Solet etiam a quibusdam 2 septimus modus divisionis assignari. Qualis est hic: 'idem aliud genere, aliud specie, aliud numero'; et in omnibus similibus ubi diviclentia secundum prius et posterius participant divisum ita quod divisum simpliciter salvetur in altero dividentium, sed in reliquo non simpliciter, sed alio modo. Et hoc solet appellari divisio principi i. Sed ne Boetius vicleatur di minute assignasse species divisionis, iste modus sub illa specie que est vocis in significationes, est rccipiendus. Locus a divisione est habitudo unius dividentium ad rcliquum in comparatione ad divisum. Iuxta qucm si c est argumentandum: 'Sor est anima/ rationale ve! irrationale; sed non est irrationale; ergo est rationale'. Et similiter intelligatur de aliis speciebus divisionum. Locus a divisione. Maxima:

1o

15

20

25

d e q u o c u m q u e predica tu r d i v i s um, de eodem predicari necesse est aliquod diviclentium. Consequenter notandum est quare iste locus inter locos medios connumeretur. Notandum ergo quod in omni oratione que est per locum 30 a divisione confirmata, plura sunt de necessitate inferentia. Per unam enim propositionem suffìciens exprimitur divisio, per alteram vero dividentium in parte destructio exprimitur. Quia ergo illc due sic se ' De divis., 877 B7-8. Cfr. Arist., Topica l 7, 103a-7-9.

2

IV DE LOCIS

555

habent ad id quod clebet inferri virtute huius loci, quod prima intranec et altera extranee et ipse sint quasi unum medium ad probandum, accidit de necessitate quocl medium huius loci partim intranee et partim extranee habet se ad conclusum. Et habitudo que a tali medio sumitur, 5 iure locus medius appellatur.

1

primaJ pro una E

556

OIALECTICA MONACENSIS

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

Predeterminata in precedentibus de sillogistica et locali argumentatione et ipsarum p1·incipiis, consequenter restat determinare de sophistica argumentatione et eius principiis, scilicet tredecim fallaciis.

De quatuor generi bus disputationum

Sciendum ergo quod, cum sola loyca artcm argumentandi aliis scientiis ministrare soleat, oportet in loyca tradì diversa genera instrumentorum argumentandi, scilicet iuxta diversitatem disputationum. Quatuor sunt genera disputationum: doctrinales si ve demonstrative, dialetice, temptative, et litigiose sive sophistice. Doctrinales sunt que sillogizant ex propriis principiis uniuscuiusque discipline sive f. IOSrb ex causis earum interioribus et perpetuis, J quales disputationes sunt in Metaphisicis et Matematicis et Naturalibus. His autem disputationibus competit ille sillogismus cuius generationem docet Aristotiles in Libro Posteriomm 1 , qui est ex necessariis necessario concludens et faciens scientiam. Dyaletice autem sunt que viam habent sive potentiam ad utramque partem contradictionis circa problema dyaleticum. Et hoc ex communibus et transcendentibus principiis, scilicet differentiis maximarum et ipsis maximis que nullius generis maximam sibi determinant. Quibus disputationibus competit topicus sillogismus, cuius generationem et usum docet Aristotiles in Libro Topicomm. Et procedit ille sillogismus ex probabilibus et (est) probabiliter concludens et faciens non scientiam sed opinionem. Temptative sunt que proceclunt ex hiis que videntur respondenti et preterea ex talibus principiis uniuscuiusque scientie. Quibus habitis non propter hoc habetur scientia, ignoratis autem necesse est ignorare scientiam. Et hiis disputationibus deservit sillogismus temptativus, qui procedi t ex datis et facit experimentum de negligentia respondentis. Litigiose sive sophistice sunt que sillogizant ex hiis que videntur 12 methaphisicis E ' Anal. Post. l 2, 71 b 19sqq.

5

IO

15

20

25

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

557

esse probabilia et non sunt. Et illis disputationibus competit sophisticus sillogismus et elenchus. Quorum cognitionem et usum tradit Aristotiles in Libro Elenchorum. De hiis ergo sophisticis sillogismis et elenchis agemus et de 5 causis secunclum quas fiunt sophismata, scilicet de tredecim fallaciis.

De arte sophistica

10

15

20

25

Notandum ergo quocl sophistica ars est quedam facultas sive scientia que suo artifici, idest sophiste, confert apparentem scientiam non circa specialem scientiam que sit determinati generis, sed circa dyaleticam que est ex communibus principiis et determinati generis. Et hoc testatur Aristotiles in principio Secundi Elenchorum dicens 1 quoniam cognitio huiusmodi orationum sophisticarum utilis est ad philosophiam propter duo. Unum est quia cognitis orationibus que argumentationem sophisticant ex parte dictionis, scimus per consequens distinguere quotiens singulum dicitur. Secunclum est qui a cognitis eis que orationem sophisticant non ex parte dictionis sed rei, vitare poterimus ne paralogizemur ab aliis nec a nobis. Tertium est, sicut dicit 2 Aristotiles, videri in nullo inscie se habere sed circa omnia exercitatum esse. J Cum ergo f. 10Sva ad hunc triplicem finem prosint argumentationes sophistice, tamen sophista maxime intendit illum tertium, scilicet acquirere vanam gloriam vel apparentem sapientiam. Sed quia istum finem non potest adipisci nisi prius ducat secum disputantem ad aliquocl inconveniens, sicut ad oppositum positi vel ad falsum ve! acl aliquod consimile, propter hoc distinguitur duplex finis in sophistica: unus qui est intentio clisputantis, de qua quid sit iam dictum est3; alter vero qui est terminus disputationis. De quo dicendum est.

De quinque metis sophistice disputationis

Est autem finis iste quoddam inconveniens quod per litigiosam clisputationem concluditur vel vere ve! apparenter. Et clicitm meta 30 eoquod ipso acquisito sophistica clisputatio terminatur. Tales autem mete sunt quinque, scilicet reclargutio, falsum, inopinabilc, soloecismus, nugatio. Redargutio est prenegati concessio ve! preconcessi negatio vi argumentationis in eadcm disputatione. Et acl hanc mctam reducuntur 'Soph. F.l. 16, 175a5sgg. supra, p. 55720-21.

J

2

Ihid. 16, 175al2-14.

558

DJALECTICA MONACENSIS

omnia sophismata, eoguod teste Aristotile 1 hanc maxime appetant sophiste. Falsum autem secundum guod est meta sophistice disputationis appellatur id enuntiabile cuius falsitas manifesta est, ut hominem esse asinum. lnopinabile est quod est contra opinionem omnium ut matrem non diligere, ve! plurium, ut solem esse octies maiorem terra, ve! eius cum 5 guo disputatur, ut si sit nominalis et probetur ei quod aliquid crescit.z Soloecismus est cuius habemus incongruitatem contra regulas artis gramatice, ut hic: 'l'ir est alba'. Nugatio est inutilis repetitio eiusdem et ex eadem parte orationis et in eodem casu. Et hoc dicitur implicite ve! explicite. Explicite ut hic: 'homo homo currit'; implicite ut 'homo 10 rationalis currit'. '/nuti/is' ponitur quia contingit fieri utiliter talem repetitionem multis de causis, ut causa laudis ve! vituperationis ve] ammirationis. 'Ex eadem parte' dicitur quia si aliquiJ ponatur in subiecto seme! et i te rum ponatur in predicato, non est nugatio, ut 'homo est homo'. 'In eodem ca su' dici tu r gu ia in al io repetitum non faci t nugationem, 1 5 ut 'simtllll est nasus habens curvitatem nasi'. Ad has ergo metas nititur sophista ducere secum disputantes ve! saltim videri ducere.

De modis arguendi sive de locis sophisticis velfallaciis

Post hec agendum est de modis arguendi sive de locis sophisticis ve! fallaciis quibus mecliantibus devenitur ad iam dictas metas ve! vere ve! apparenter. Et notandum quod differunt hec nomina 'focus sophisticus' et f. 10Svb 'modus arguendi' et 'fallacia', sicut differunt causa effìciens et materialis et formalis circa idem causatum. Dicitur enim focus sophistiws ratione effìcientis sive motivi quocl est in dictione ve! in re extra animam inducens deceptionem in animam. Dicitur autem modus arguendi quedam futilis disputatio exiens a clicto loco supra animam que fallitur. Fallacia autem clicitur secundum guod est deceptio generata in anima et hoc propter inpotentiam iudicandi quid unum guid multa, quid idem guid diversum. Unde ratione cause effìcientis a gua est actus ve! potentia ad decipere dicitur lows; ratione vero eius ubi recipitur talis deceptio, diciturjal/acia; ratione vero comparationis medie inter hec duo dicitur modus arguendi. Quiclam tamen intentiones horum nominum non distinguunt sed pro eodem reputant, licet minus vere.

20

J

31 cause cffìcientis] eius cxtremitatis E I

Soph. El. 12, 172 h 2 5-26.

32 ubi fc virtutis E

z Cfr. supra Ch. IX, p. 339, cap. 52.

25

30

35

V

DE SOPHISTICA ARGLIMENTATIONE

559

De divisionibus fallacia rum si ve modonrm arguendi

Hiis habitis consequens est ponere divisiones fallaciarum sive modorum arguendi. Inter quas prima est hec: modi arguendi sive fallacie alie sunt in dictione, alie sunt extra dictionem. Secundum 5 dictionem sunt que causam apparentie habent ex parte sermonis. Et sumitur hic 'dictio' Iarge, scilicet pro omni significante acl placitum. Unde secundum aliquem nutum plura clesignantem equivoce fit fallacia in dictione. Quia vero sophista sola mediante disputatione habet uti locis sophisticis, in disputatione autem a sermone devenimus ad rem tamquam 10 a priori ad posterius, propterea prius agendum est de hiis que secundum clictionem sunt.

De hiis que sewndum dictionem mnt

Sunt autem sex fallacie in clictione: equivocatio, amphibologia, compositio, divisio, accentus, figura dictionis.

15

20

25

30

35

De fallacia equii'Ocationis

Primo agendum est de fallacia equivocationis. linde videnclum est quid sit equivocatio, et quid fallacia equivocationis, quicl causa apparentie, quicl causa falsitatis, et guot moclis fiant paralogismi, et quomodo solvendum sit ad illos. Sciendum ergo quod equivocatio secundum guod hic sumitur est multiplicitas dictionis diversa eque principaliter significantis ve! consignificantis, aut unum principaliter, reliquum per posterius, aut unum proprie, reliquum transumptive. Verbi gratia hec dictio 'canis' diversa principaliter significat, hec autem nomina 'res', 'ens', 'wwm', 'idem', 'diversum', 'sanum' diversa significant per prius et posterius; hec autem verba 'ridet', 'currit', 'volat' diversa significant ita quocl unum proprie, hocest per inpositionem, reliquum inproprie, hocest per transumptionem, idest secundum aliquam similitudinem factam. Et hec omnia dicuntur habere equivocationem secunclum quod equivocatio est principium fallendi. Fallacia autem equivocationis est deceptio que contingit ex tali multiplicitate dictionis non apparente sed latente. Cum enim in tali multiplicitate apparet unitas signi sive dictionis et latet multituclo significatorum ve! consignificatorum sub illa unitate, tunc non a(d)vertendo talem multiplicitatem guadam confusione apprehendimus ut

560

DlALECTlCA MONACENSIS

unum et hoc gratia apparentis unitatis et sic decipimur virtute illius l quam nescimus distinguere. Unde patet quod in hac fallacia, et in qualibet alia, tres cause concurrunt. Quarum due sunt ex parte eius quod est motivum deceptionis, scilicet apparentie et non existentie, tertia vero est ex parte eius quod est receptivum deceptionis, 5 scilicet inpotentia iudicandi. Unde in hac fallacia causa apparentie est unitas vocis incomplexe, causa vero falsitatis est diversitas signifìcatorum ve! consignifìcatorum latens sub illa unitate.

f. 109ra multiplicitatis

Hec fallacia tres habet species iuxta triplicem materiam in qua potest esse equivocatio. Aut enim in dictione significativa per se, aut in 10 dictione consignifìcativa solum, ut in sincathegoreumatica, aut in tali dictione que uno modo est cathegoreumatica, alio modo sincathegoreumatica. Si primo modo, hoc potest esse duo bus modis: aut enim ratione signifìcationis aut ratione consignifìcationis. Dictiones enim per se signifìcant et habent consignifìcare accidentia. 15

De prima specie

Si ergo fìt ratione signifìcationis, hoc potest esse tribus modis: aut enim plura signifìcabit eque principaliter, aut tmum principaliter, reliquum per posterius, aut unum ex institutione propria, reliquum ex transumptione. Primo modo fìt talis paralogismus: 20 'ornnis canis est latra bile quoddarn rnarinurn est canis ergo quoddarn marinum est ]atrabile'. Et secundun1 hunc n1odun1 sol venda sunt ista sophisn1ata; 'omnes Apostoli sunt duodecirn', 'utrumque oculurn non habens potes videre'. Potest 25 enim sumi hoc signum 'ornnes' collective, sicut testatur1 Priscianus in tractatu de fìguris, ve! potest sumi distributive, sicut hoc signum 'ornnis'.

Et ex hoc habent equivocationem. Secundo modo lì t iste paralogismus: 'quicquid est sanurn, est su(s)ceptibile egri urina est sana ergo est susceptibilis egri'.

Ad hunc modum reducuntur omnes equivocationes que sunt circa non1ina transcenclentia. Qualia sunt hec: 'res', 'ens', 'unum', 'universale', 5 receptivum f:C r

motivum E

locum invenire non potui.

30

V

5

10

15

20

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

561

'possibile', 'contingens', 'idem', 'diversum', et similia. Et preterea equivocationes que sunt circa verba ad sensum pertinentia, que generaliter equivoca sunt ad hoc quod est habere sensum et ad hoc quod est uti sensum. Et ille equivocationes que sunt circa aliquem terminum ex eo quod potest sumi materialiter vel significative. Materialiter duo bus modis: aut enim pro pura voce aut pro ipso nomine. Significative duo bus modis: aut enim pro toto significato, aut pro parte significati. Sicut patet in hiis exemplis: 'Petrus est vox dissillaba', 'Petrus est proprium nomen', 'Petrus est homo', 'Petrus iacet in tumulo', 'Petrus est in celo'. Et notandum quod iste equivocationes universales sunt apud onmes, quia non dependent ex voluntate, sed ex coniunctione rei ad vocem, que sic variatur apud diversos. Secundum hunc modum solet sol vi hoc sophisma: 'tantum unum est'. Dicendum enim est quod li 'unum' potest significare unitatem in essentia vel unitatem que est consequens ad illam. Conpetentius tamen solvitur per figuram dictionis, sicut alibi determinatum est. Tertio modo sic fiunt paralogismi: 'quicquid ridet, habet os f. 109rb pratum ridet ergo habet os' ;

'quicquid vola t est volatile sagitta volat ergo est volatile'. 25 Ad hunc modum reducuntur omnes equivocationes que secundum transumptionem unius dictionis fiunt, secundum quamcumque speciem tropi fiant, scilicet ut si nomine creature creator designetur, ut per hoc nomen 'leo'; ['vermis', 'hostium', 'via', et similia.] Aut si nmnine exen1plaris designetur exemplum, ut leo pictus leo dicitur et mundus sensi30 bilis nominatur hoc nomine 'mundus', sicut et intelligitur, scilicet archetipus. Aut (si) nomine continentis designetur contentum, ut 'bi bo ciphum', idest vinum. Aut (si) nomine inventoris designetur inventum, ut 'Bachus' ponitur pro vino. Aut cum aliquid quod est commune multorum, per translationem appropriatur alicui, ut 'Apostolus' pro Paulo, 35 'urbs' pro Roma, 'verbum' pro quadam parte orationis. Et similiter intelligendum est de omnibus speciebus tropi; ita dico, si fiat transumptio in una sola dictione, quia si fiat in tota oratione, illa multiplicitas debetur amphibologie et non equivocationi. 3 (hoc quod est) Ec

26 fì.unt

+

rasura E

562

DIALECTICA MONACENSIS

Item. Ex parte consignifìcationis que est in dictionibus per se significantibus fìunt quatuor modis paralogismi, iuxta quatuor partes orationis, scilicet nomen, pronomen, verbum, participium. In nomine vero ratione generis, numeri, et casus. A parte generis sic: 'quecumque su n t alba, su n t p l w· a sed mulier est alba erao est plura'.

5

Potest enim hec dictio 'alba' intelligi in neutro genere ve! in feminino. A parte numeri et casus sic : 'quicumque mnt episcopi, su n t homines sed isti asini sunt episcopi erao sunt homines'.

1O

Iuxta quem modum solvitur hoc sophisma: 'impossibile est aliud quam asinum aenuisse te'. P o test enim li 'aliud' intelligi in nominativo casu ve! in accusativo. Si primo modo, vera est, si secundo modo, falsa est. 15 Idem. In pronomine ratione demonstrationis sic: 'iste est Sor iste est Plato

alio demonstrato ; erao iste est Sor et Plato'.

20

A parte relationis sic : 'homo videt asinum et ille est Sor, erao asinus est Sor' ;

potest enim li 'ille' referri acl hoc quod dico homo, ve! ad hoc quod dico 25 asinum. Iuxta hunc modum solvitur hoc sophisma: 'omne non-animai quod et Sor mnt duo, d!fferunt a Sorte; erao omne aliud qua m animai quod et Sor sunt duo, d!fferunt a Sorte; sed Sor est aliud quam animai, quod et Sor sunt duo; er9o Sor d!ffert a Sorte'. Dicenclum enim est quocl prima vera est, 30 secunda vero duplex ex eo quocl hoc relativum 'quod' potest referri ad hunc terminum 'aliud' ve! ad hunc terminum 'animai'. Si primo modo, vera est et sequitur ex prima; et si c ex ipsa non sequitur conclusio. Si secundo modo, falsa est et bene sequitur ex ipsa conclusio, secl in ilio 35 f. 109va sensu non sequitur ipsa ex prima.

30-32 (ergo . . . . . . a Sorte)

fc

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

563

Item. In verbo ratione temporis sic: 'qui bi bit, iste vivit Cesar bibit ergo Cesar vivit'. 5 A parte generis si ve significationis sic: 'quicumque criminatur, accusat de crimine sed reus criminatllr ergo accusat de crimine'. P o test enim hoc verbum 'criminatur' sumi in activa significatione ve! in 10 passiva. Item. A tempore in participio fiunt huiusmodi paralogismi: 'quicumque sanabatur, sa nus est laborans sanabatur ergo laborans sanus est'. 15 Hunc paralogismum docet 1 Aristotiles solvere dicens quoniam hec est duplex: 'laborans sa nus est'. P o test enim id participium sumi pro tempore presenti - et sic falsa - , ve! pro preterito, et sic vera.

De secunda specie

Hiis habitis restat agere de secunda specie paralogismorum huius fallacie. Qui accidunt iuxta diversitates dictionum consignificativarum, idest sincategoreumatum. Sicut accidit in dictionibus exclusivis que habent multiplicitatem ex eo quod possunt facere generalem exclusionem ve! specialem. luxta quocl solvitur hoc sophisma: 'possibile est Sortem tantum 25 videre omnem hominem non videntem se'. Et i te rum hec clictio 'preter' duplex est ex eo quocl potest sumi exceptive ve! diminutive. Et secunclum hoc solvuntur multa sophismata, sicut patet alias. Similiter intelligenclum est de huiusmodi dictionibus 'in' et 'de'. Secundum quas acceptas equi voce fiunt huiusmodi paralogismi: 30 'iste pannus est de Angli a et Anglia est terra ergo iste pannus est de terra'. Quod non videtur eoquod in prima hec preposi ti o 'de' nota t causalitatem que est habitudo cause efficientis; in secunda vero habitudo cause 35 materialis consignificatur. Similiter hic: 20

21 in) ex E I

35 [hecj hic E

Soph. El. 4, 165b38sqq.

564

DIALECTICA MONACENSIS

'in quocumque est albedo, id est album in tempore est albedo ergo tempus est album'. In prima secundum quod vera est notat hec prepositio 'in' habitudinem albedinis ad subiectum; in secunda vero notat habitudinem ad mensuram et mensuratum; dico: sue existentie et non quantitatis. Sortitur enim albedo mensuram sue quantitatis a subiecto, mensuram vero sue existentie a tempore. luxta hoc solvitur hoc sophisma: 'ali qua in eo quod conveniunt d!lferunt'. Illa enim est multiplex ex eo quod hec prepositio 'in' potest notare causam consequentie vel causam eius quod consequitur. Si primo modo, vera est sub hoc sensu: si aliqua conveniunt, illa d!lferunt. Si autem secundo modo, duplex est ad hoc quod potest notare causam inmediatam et propinquam; et est falsa. - inpossibile enim est quod idem si t causa convenientie et differentie - , ve! potest notare causam remotam et mediatam, et sic iterum vera est sub hoc sensu: aliqua conveniunt in f. l 09vb d!lferentiis. Et est talis modus loquendi: fortuna est stabilis l in instabilitate; ex quo non sequitur quod si t stabilis, impediente fallacia secundum quid et simpliciter. Ea de causa non valet hec: 'ista conveniunt in d!lferentiis; ergo conveniunt'. Eodem modo distinguendum est hoc sophisma: 'ali qua in eo quod sunt equivoca, sunt univoca'. Potest enim hec prepositio 'in' notare causam consequentie ve! causam eius quocl consequitur. Si notet causam consequentie, sic est falsa. Si causam eius quod consequitur, adhuc duplex: aut enim causam que simpliciter est causa et proprinqua - et si c est falsa - ; aut causam que secundum qui d est causa et remota; et secundum hoc vera. Ad hunc modum reducende su n t ambiguitates quarundam coniunctionum que faciunt sermonem ambiguum. Sicut est in hac dictione 'vel', que potest sumi disiunctive ve! subdisiunctive. Et iterum hec dictio 'si' potest sumi continuative sive consecutive, vel adiunctive. Et similiter hec dictio 'n i si' potest su mi istis duo bus modis, et preterea, sicut quidam volunt, exceptive. Iuxta quam distinctionem solvitur hoc sophisma: 'nichil est verum nisi in hoc instanti'. Sive enim hec dictio 'nisi' teneatur exceptive vel consecutive, falsa est; si autem adiunctive, vera est, sicut alibi 1 habitum est. Eodem modo penes distinctionem huius dictionis 'quod' secun1

ubi?

5

10

15

20

25

30

35

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

565

dum quod est coniunctio, solvitur hoc sophisma: 'tu non potes vere negare quod tu non sis asinus'. Potest enim hec coniunctio 'quod' ordinare enuntiabile sequens ad actum negandi aut in ratione finis, aut in ratione materie. Si primo modo falsa, si secunda, multiplex. 5 Eodem modo distinguendum est hoc sophisma: 'tu non potes vere negare te non esse asinum'. Est enim ibi eadem duplicitas, quamvis implicite. Hec autem tantum est neganda: 'tu non potes vere negare, qui n sis asi nus', cum per virtutem huius dictionis 'qui n' solum in ratione finis ordinetur enuntiabile sequens ad actum negandi. De tertia specie

10

Hiis habitis restat determinandum de tertia specie paralogismorum huius fallacie. Qui sunt huiusmodi: 'verum est quod Deus non est; ergo verum est Deum non esse' ; 'verum est quod Jalsum est; ergo aliquid est verum et id est Jalsum' ; 'ego video quod tu queris; ergo video rem qua m tu 15 queris'. In hiis enim est duplicitas ex eo quod hec d ictio 'quod' potest esse nomen vel coniunctio. Simile est hic: 'nullus comedit carnes nisi 1 in di e Veneris; ergo qui co medi t carnes, comedit eas in die Veneris'. Solvere autem paralogismos huius fallacie nichil aliud est quam dividere quotiens dicitur id quod est multiplex. De fallacia amphibologie

20

Consequens est dicere de amphibologia. Videndum est ergo quid sit amphibologia, quid fallacia amphibologie, quid causa apparentie, quid causa falsitatis, qui sint paralogismi, et quomodo sol vendi. Amphibologia est l multiplicitas orationis proveniens ex diversa f. l tOra 25 ordinatione unius dictionis ad aliam, vel ex transumptione in toto. Et dicitur amphibologia ab 'amphi', quod est dubium, et 'bo le', quod est sententi a, et 'logos', quod est sermo; in de amphibologia quasi senno dubie sententi e. Fallacia amphibologie est deceptio proveniens ex tali multi30 plicitate sententie latente sub tmitate sennonis. Unde unitas sermonis est causa apparentie, diversitas autem sententiarum est causa falsitatis. Ex hiis potest patere differentia inter (lnmc) locum sophisticum et istum qui est equivocatio. Ubi enim equivocatio est, ibi est multiplicitas secundum unam dictionem absolute. In amphibologia autem 35 procedit ambiguitas ex constructione duarum partium adinvicem. I

nisus, -i

=

sparrow-hawk.

566

DIALECTICA MONACENSIS

Huius fallacie due sunt species. Una est secundum diversam rationem construendi alicuius cum aliqua, altera est secundum transumptionem in toto. De prima specie

Prima species multiplicatur secundum diversitatem constructionum. Fit enim quandoque circa sermonem intransitivam simpliciter, quandoque circa transitivam simpliciter, quandoque circa orationem que uno modo est transitiva, alio modo intransitiva, quandoque ex eo quod potest esse constructio reciproca vel retransitiva. Item. Primus istorum modo rum duo bis modis fit: aut enim accidit per constructionem casualis ad casuale, aut per constructionem casualis ad non casuale. Iuxta primum modum fit talis paralogismus: 'quicumque est al bus albedine existente in nive est albus per albedinem nivis sed cignus est albus albedine existente in nive ergo cignus est al bus per albedinem nivis'. Respondendum est quod prima multiplex est, et etiam secunda, ex eo quod iste ablativus 'albedine' potest construi cum hoc participio 'existente' sicut adiectivum cum substantivo, hocest per modum implicationis, ve! sicut predicatum cum subiecto, hocest per naturam verbalis compositionis. Et secundum hoc il! i duo ablativi tenentur absolute. Et in primo sensu prima est vera et secunda falsa; sed in alio sensu econverso est. Iuxta quod solvitur hoc sophisma: 'si de aliquo homine existente verum est ipsum esse asinum, homo est asinus'. Que multiplex est ex diversa constructione que potest esse inter hos duos ablativos 'homine existente', sicut patet ex predictis. Item. Per diversam constructionem casualis ad non casuale secundum intransitivam constructionem fit talis paralogismus: 'qualecumque est aliquid si ipsum est album, tale est aliquid si ipsum est nigrum'. Hec est multiplex ex eo quod ista nomina 'qualecumque' et 'tale' possunt construi cum hoc verbo 'est' in intransitione subiecti, hocest ex parte suppositi, ve! secundum intransitionem predicati, hocest ex parte predicati. Si primo modo, vera est, et sic probatur; si secundo modo, falsa est, et sic improbatur. 2 alica E

24- alico E

33 predicatus E

5

10

15

20

25

30

35

V

5

10

15

20

25

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

567

Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'ubicumque existens est aliquid si ipsum est Rome, ibidem l existens est aliquid si ipsum est Parisius'. Si enim f. 11 Orb hoc participium 'exìstens' supponat !mie verbo 'est' in intransitione subiecti in utraque parte illius propositionis, tunc vera est. Si vero accipiatur in ratione predicati, tu ne falsa est, sicut patet inspicienti. Item. A parte transitive constructionis fiunt paralogismi huius fallacie duo bus modis: aut enim secundum constructionem casualis ad casuale, aut casualis ad non casuale. Primo modo sic: 'quicumque est li ber Aristotilis, possidetur ab Aristotile sed liber Elenchorum est Aristotìlis ergo illum possidet Aristotiles'. Utraque enim (est) multiplex ex diversa constructione huius gemtrvr 'Aristotilis' ad hunc terminum 'li ber'. P o test enim construi ex vi possessionis vel ex vi cause efficientis. Item. Secundum constructionem casualis ad non casuale sic: 'verum est panem comedere canem; ergo verum est quod panis comedit canem' ; 'vidi agnum comedere lupum; ergo vidi quod agnus comedit lupum'. In hiis et similibus est multiplicitas ex eo quod accusativus cum infinitivo potest habere transitivam constructionem vel intransitivam. Solet autem secundum hanc fallaciam sol vi hoc sophisma: 'tu non potes vere negare . . . . . . etc.' Potest enim hoc verbum 'negare' construi cum enuntiabili sequente ex vi cause finalis vel materialis. Nec est inconveniens si secundum diversas vias assignatur multiplicitas amphibologie et equivocationis. Item. Secundum hanc fallaciam fiunt hee orationes multiplices: 'Sor et Plato vident se; "Sor et Plato diligunt se'; 'isti disputant ad hoc ut concludant sibi'; 'isti pugnant ut vincantur'. In hiis est generaliter multiplicitas ex eo quod potest esse constructio reciproca ve! retransitiva. De secunda specie

Item. A transumptione in toto fit hec fallacia, ut hic: 'litus aratur; ergo terra sulcatur'. Similiter est circa alias transumptiones speciales factas circa totam constructionem secundum se et non gratia partium. Quarum transumptionum diversitas si quis curat cognoscere, ad species tropi recurrat in gramatica, nam illic inveniet quod querit. 35 Solvere autem paralogismos est dividere multiplicitatem orationum amphibologice. 30

7 [rationem) constructionem E 16-17 ergo verum . . . . . . lupum] comedere lupum ergo verum est quod panis comedit canem E

vidi agnum

568

DIALECTICA MONACENSIS

De tribus modis communibus equivocationis et amphibologie

Hiis habitis notandum quod Aristotiles diciti omnes modos equivocationis et amphibologie comprehendi sub tribus circa quos fiunt ille due fallacie. Et est primus quando nomen vel oratio significat plura. Secundus est quando per similitudinem fit transumptio a parte vel in toto. Tertius est quando comparatum sive conpositum plura significat, separatum vero unum tantum. De secundo autem modo manifestum est qualiter conveniat utrique illarum fallaciarum. De primo autem dubium est f. 110va qualiter l conveniat amphibologie; et de tertio similiter. Et sciendum quod non solum ex hoc est aliqua dictio equivoca quod ipsa solum accepta multa significat vel consignificat, sed etiam equivocatio consignificatur ex hoc quod una dictio in una oratione unum significat, in alia aliud. Sicut patet in hoc pronomine 'iste', cum dicitur: 'iste est Sor', 'iste est Plato'. In neutra oratione id pronomen 'iste' plura significat, sed ipsum primo sumptum comparatum ad Sortem, secundo ad Platonem plura significat. Similiter potest patere in multis propositionibus et constructionibus que a quibusdam extremis unam significationem specialem accipiunt et ab aliis aliam, et tamen ex hoc dicuntur esse equivoce. Et sic patet qualiter tertius conveniat equivocationi. Quomodo autem conveniat amphibologie, patet in hiis orationibus: 'li ber Aristotilis', 'vidi agnum comedere . . . . . etc.', 'Troianos vincere Romanos'. Ibi enim quelibet d ictio per se accepta neque significat neque consignificat plura, sed solum ex constructione partium fit multiplicitas. Primus autem modus convenit amphibologie quando oratio ex constructione partium multiplicitatem habet, ita tamen quod illa multiplicitas non omnino ex constructione partium causetur sed inveniatur principium sive radix illius multiplicitatis quoddammodo circa partes. Sicut hic: 'quicumque sunt episcopi, sunt homines'. Que oratio ex diversa ratione construendi amphibologica est. Ibi tamen est equivocatio reperta circa hoc nomen 'episcopi', que causa est- causa, dico, remota et non inmediata - illius amphibologie. Unde et in tali paralogismo uno modo potest assignari fallacia equivocationis, alio modo amphibologie. Sic ergo patet qualiter tres dicti modi adaptantur istis duabus fallaciis. Sunt tamen quidam dicentes quod primus tantum equivocationi debetur, tertius amphibologie, secundus vero utrique.

9 (et . . . . . . similiter) Ec I

Soph. El. 4, 166a 14sqq.

10 ex] ad E vel ex superscr. Ec alica E

32 sic] sicut E

5

10

15

20

25

30

35

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

569

De fallacia compositionis et divisionis

5

10

15

20

25

30

35

Consequenter dicendum est de modis arguendi secundum compositionem et divisionem. Videndum est ergo quid compositio et quicl divisio secunclum quod hic sumitur, quid fallacia compositionis et clivisionis, que causa apparentie, que causa falsitatis in hiis fallaciis, qui paralogismi, et qualiter sol vendi. Notandum ergo quocl hoc nomen 'compositio' et hoc nomen 'divisio' multas habent acceptiones. Est enim quedam compositio rei, quedam intellectus, queclam scrmonis. Similiter intelligatur de divisione. Est autem compositio rei quam consequitur veritas, divisio autem circa quam falsitas reperitur. Verbi gratia, ut hic: 'homo est animai' compositio est secundum naturam rerum; hic autem divisio: 'homo est asinus': ex parte enim rei non habet compositionem asinus cum homine. Item. Quedam compositio et divisio est que debetur intellectui sicut cum intellectus componit res, sive componantur in veritate sive non. Et secundum hoc in omni affirmatione dicitur esse compositio, in omni autem negatione divisio. Et secundum hos modos non sumitur 'compositio' hic, eoquod iste fallacie sunt in dictione et ita necesse est quod motivum habeant sive causam apparentie ex parte dictionis et non ex parte rei vel intellectus. Est itaque quedam compositio sennonis que nil aliud est quam constructio sive orclinatio alicuius sermonis componibilis vel incomponibilis ad alterum cum quo videtur potius quam cum alio coniungi, sic tamen se habens quod ab ilio possit dividi et ordinari cum alio cum quo videtur minus coniungi et ordinabile. Divisio autem est separatio alicuius ab aliquo cum quo natum est ordinari secundum debitum sicut qui debet esse in partibus l illius orationis. Ex hoc patet quod ista oratio f. I!Ovb que multiplex est ex compositione et divisione, quantum est de se, sensum compositionis semper habct actualiter et principaliter, sensum vero divisionis potestate. Accidit tamen illi orationi distinctio quedam ex modo proferendi secundum quam contingit sensus divisionis fieri actualiter circa talem orationem et compositionis potestate, et econverso. Fallacia compositionis est acceptio quedam habens causam ex parte nostri ex hoc quod putatur non differre oratio composita a divisa. Et similiter secundum eandem causam quoad nos fìt fallacia divisionis. Ad has ergo deceptiones apparentiam prestat pene-idemptitas orationis composite et divise, que ibi facit apparere omnimodam idemptitatem. 12 (divisio) Ec

30 oracioni distinctio corr. ex distinctio 01·acioni E

570

DIALECT!CA MONACENSIS

Diversitas autem sententiarum ibi existentium confert causam falsitatis. Et hee cause participantur ab utraque istarum fallaciarum. Habent autem hee fallacie quasdam speciales causas et differentes. In fallacia enim compositionis perimitur actualis divisio et sermonis et sententie, ut illa apprehensa latere faciat compositionem que ibi est 5 potentialiter, cum non advertatur clifferentia illarum orationum et tunc quia vera est in sensu divisionis creclitur vera esse in sensu compositionis. Sic ergo actualis divisio est causa apparentie, compositio autem potentialis est causa falsitatis. Unde cum dicitur: 'hic est fallacia compositionis', iste genitivus 'compositionis' construitur cum hoc nomine 'fallacia' ex vi 10 cause. Compositio enim que latet in talibus et non creditur ibi esse est causa cleceptionis quantum ad falsitatem, clivisio autem quantum acl apparentiam. Uncle quantum acl hoc ut utraque causa fallacie exprimatur, sol et dici: 'hic est fallacia compositionis et diFisionis'. In fallacia compositionis et clivisionis opposito modo veniunt 15 cause iste.

De paraloaismis compositionis

Post hec agendum est de paralogismis. Secundum igitur compositionem fiunt paralogismi ex eo quocl aliqua clictio modalis potest ordinari ad diversa. Ut patet hic: 'possibile est album esse niarum', 'passibile est ambulantem sedere'. Est enim utraque istarum multiplex ex eo quod moclus potest ordinari ad id clictum quod actualiter ibi exprimitur et sic oratio debet intelligi de dicto - sive de maiori compositione sive composita, quod idem est. Et tunc falsa est. V el potest modus ordinari supra quoddam enuntiabilc quocl potestate i bi est, hoc scilicet: 'aliquid in quo est albedo possibile est esse niarum', ita ut hoc attributum 'esse ni9rum' attribuatur ei quod est album gratia substantie solum et non gratia accidentium. Et sic debet oratio intelligi de re - ve! de minore compositione ve! divisa, quod idem est. Et sic vera. luxta hoc solvitur hoc sophisma: 'omnis anima de necessitate est una istarum' posito quod tantum tres sint anime et cras nascantur plures. Si enim intelligatur de re sive divisa, sic clistributio modalis est et multiplicatur compositio et moclus divisim intelligitur recidi compositioni respectu cuiuslibet partis in subiecto. Et cum non possit fieri distributio nisi pro eis que de necessitate sunt anime, vel pro eis que simpliciter sunt, sicut patet per Librum Priorum et sic tantum pro 4- p rei mi tur E

23 debet] diciturE

24- composita] componitur E

falsa] fallacia E

20

25

30

35

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

571

existentibus - , ex quo omnibus istum convenit predicatum, in ilio sensu vera est locutio. Si vero intelligatur de dicto sive composita, tunc sensus est: hoc dictum 'omnem animam esse una m istarum' est necessarium. Cuius falsitas patet per l veritatem que est in eius contradictoria et sua f. 111 ra 5 equipollenti. Hec enim est vera: 'ali qua m animam non esse una m istarum est possibile'. Ex quo per doctrinam Libri Perihermeneias 1 habetur veritas huius: 'omnem anima m esse una m i sta rum non est necesse'. Et si c prima est falsa in ilio sensu. Unde clistinguenda est. Item. Iuxta fallaciam compositionis solvitur hoc sophisma: 10 'anima Antichristi erit necessario'. Distinguendum est ex eo quod modus potest determinare compositionem, que est actualis, ve! compositionem huius participii 'ens', quod potentiale est ibi, scilicet per subintellectum. Si primo modo, composita est et falsa; si secundo modo, divisa est et vera. Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'sola necessaria necessario 15 sunt vera'. Potest enim hoc adverbium 'necessario' determinare compositionem verbi - et sic composita est et falsa - , ve! compositionem huius predicati 'vera', et secundum hoc divisa est et vera, et sic ordinatur: sola necessaria su n t necessario vera, id est necessaria. Et hec est vera; in alio sensu falsa. 20 Item. Secundum compositionem multiplex hec est: 'quod unum solum potest Jacere, plura potest jàcere'. Potest enim hec dictio 'solum' determinare hoc verbum 'potest' - et sic composita est et falsa - , ve! hoc verbum 'jàcere' ita quod negatio que est inplicite in hac dictione 'solum', non attingat hoc verbum 'potest', sed tantum hunc infìnitivum 25 :Jàcere'; et sic est divisa et vera. luxta hoc solvitur hoc sophisma: 'ad Sortem esse sequitur solum Sortem esse'. Que distinguenda est ex eo quod exclusio 'solum' potcst ferri circa hoc verbum 'scquitur' respectu enuntiabilis sequentis - , et si c divisa est et vera - , ve! potest ferri circa hoc quod dico 'Sortem' et 30 respectu infiniti vi; et tunc est composita et falsa, quia secundum illum modum videtur magis ordinandum.

De paralo9ismis dil'isionis

Secundum divisionem fìunt tal es paralogismi: 'quinque sunt duo et tria; era o quinque su n t duo et quinque mnt tria'. Item: 'quinque su n t paria et 35 inparia; ergo quinque sunt paria et quinque sunt inparia'. Item: 'quicquid est 2 sive [deJ Ec 1

4 sua ex sue E

De interp. 13, 22al4sqq.

30 composicio E

572

DIALECTICA MONACENSIS

maius aliquo est tantumdem ili i et adhuc amplius; erno quicquid est maius est tantumdem et quod est maius est amplius; et ita quod est maius est equa/e et inequale'. Simile est hoc: 'Sor et Plato sunt duo; erno Sor est duo et Plato est duo'. Similiter: 'Sor et Plato fenmt lapidem; er9o Sor fert lapidem et Plato Jert lapidem'. Omnes hee orationes in sensu compositionis sunt vere, in sensu divisionis false. Unde generant fallaciam divisionis. Post hec generaliter nota quod quandocumque ponitur negatio ad orationem habentem plures compositiones, multiplex est illa oratio secundum has fallacias, ex eo quod potest determinare partem vel totum. Iuxta hoc solvitur hoc sophisma: 'nullo ho mine currente tu es asinus'. Que multiplex est. Si negatio determinet totum, vera est; si primam compositam, tunc falsa est. Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'a nullo enuntiatum a nullo vere dicitur', posito quocl Sor dicat quoclclam impossibile et nullus alius dicat aliquid. Prima enim est vera, si negatio sistat in prima composi tione participii. Si negatio totum determinet, fallacia est. Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'omne caput non habens est aliquod captlt habens'. Si enim negatio determinet totum, falsa est, cum eius contradictoria si t vera et eius contraria; si vero sistat in participio, adhuc duplex est ex eo quod substantia in participio designare potest secundum intellectum precedentem negationem, ut si t sensus: omne f. lltrb caput res non habens est aliquod caput . . . . . . etc.; et sic vera. l Et confunditur substantia participi i non a negatione sed a distributione precedente. Et tunc non sequitur: 'omne caput non habens . . . . . etc.; er9o nullum caput habens . . . . . . etc.', quia in ultimo confunditur distributive substantia parti ci pii a negatione precedente quod in prima confundebatur solum exiliter. Unde potest ibi assignari fallacia figure dictionis quantum ad variatum modum supponendi, fallacia vero divisionis quantum ad diversam ordinationem negationis ad compositionem participii. Potest etiam fallacia consequentis assignari, ut si credatur ibi valere processus, eoquod econverso valet. Si vero substantia participii intelligatur sequi negationem, tunc confunditur distributive. Et sic falsa est, et bene sequitur: 'erno nullum caput habens est aliquod caput habens', et sic falsum ex falso. Omni eodem modo solvitur hoc sophisma: 'utrumque oculum non habens potes videre'. Et similiter 'quidlibet non videns est aliquid videns'. Item. Secunclum has fallacias accidit multiplicitas in omni ora13 tunc corr. ex est E

22 precedere E

24 participii +[ex verbo] E

25 prius non bis in E

5

10

15

20

25

30

35

V

5

10

15

20

25

30

35

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

573

tione in qua sunt duo sincategoreumata sic se habentia quod locutio potest iudicari penes unum illorum vel penes reliquum. Iuxta hoc solvitur hoc sophisma: 'sola duo pauciora su n t solis tribus'. Et similiter hoc: 'solus nominativus precedit solum genitivum'. Potest enim utraque illarum iudicari per expositionem prime dictionis exclusive vel secunde. Si primo modo, falsa; si secundo modo, vera. Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'Sor bis videt omnem hominem preter Platonem'. P o test enim iudicari per 'bis' vel per 'preter'. Simile est hic: 'omnis homo qui est al bus currit'. P o test enim implicatio includere distributionem ve! econverso. Simile est hic: 'si de eo quod est Sor verum est ipsum esse vel non esse, Sor est', quod habet duas multiplicitates, unam ex eo quod implicatio potest cadere sub consecutione vel extra; altera est quod disiunctio potest includere consecutionem vel econverso. Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'Sor desini t esse non desinendo esse'. In qua hec determinatio 'non desinendo esse' importans concomitantiam illam potest pertinere ad compositionem huius verbi 'esse' - e t sic vera-, vel ad compositionem huius verbi 'desinit', et sic falsa, posito quod Sor sit in penultimo instanti vite sue. Eodem modo solvitur hoc sophisma: 'o m ne animai est rationale vel irrationale'. Potest enim iudicari per distributionem vel per disiunctionem; primo modo vera est, secundo modo falsa. Similiter est hic: 'quicquid est necessario verum vel jalmm est necessarium vel impossibile'. P o test enim iudicari per modum necessitatis vel penes clisiunctionem illam que est in prima clausula; si primo modo, falsa, si secundo modo, vera. luxta hoc solvitur hoc sophisma. Sint a et b duo dieta vera, a necessarium, b contingens; inde sophisma: 'a potest esse alterius modi quam b', et sumatur ibi 'modus' pro qualitate que est veritas vel falsitas. Probo: a alterius modi esse quam b est possibile; ergo potentia essendi alterius modi quam b inest a; ergo potcst . . . . . . etc. Contra: a potest esse alterius modi quam b; aut ergo quam b si t aut quam b possit esse; si alterius modi quam b si t, hoc non potest esse, l cum si t verum et a non f. possit esse alterius modi quam vermn; si 'qua m b possit esse', ergo b non potest esse idem cum a; quocl falsum est. Responclendum est quocl hic est multiplicitas: 'a potest esse alterius modi qua m b', ex eo quod hec cleterminatio 'qua m b' retorqueri potest acl hunc infìnitivum 'esse' vel ad hoc verbum 'potest'. Si sccundo modo, falsa est, et sequitur quod b non possit esse eiusdem modi eu m a. Est enim sensus: a potest esse alterius modi qua m possit esse b. Si primo modo, 5 dictionis] divisionis E

33 (a)

fc

111 va

574

DIALECTICA MONACENSIS

tunc est sensus: a potest esse alterius modi quam si t b. Sed illa adhuc duplex est ex eo quod implicatio potest cadere sub compositione huius verbi 'potest' vel extra. Si ultimo modo, tunc est falsa. Tunc enim sensus est: a potest esse alterius modi qua m mmc sit b. Si primo modo, vera; tunc solum sequitur quod b non potest esse eiusdem modi cum a, ita quod negatio cadat ad compositionem infiniti vi et non ad verbum 'potest'. Et tunc includitur sub hoc verbo 'potest' negatio ipsa cum implicatione. Ex hiis vero patet solutio huius sophismatis: 'Antichristus potest esse homo qui est'. Et in similibus idem habeatur iudicium. Si autem queratur utrum in huiusmodi sit fallacia compositionis tantum ve! divisionis tantum ve! utraque [tantum], ut dicatur: 'hic est fallacia compositionis vel divisionis', ad hoc respondendum est quod numquam in eodem paralogismo debent assignari hee ambe fallacie, sed altera tantum. Ut cum dicitur: 'hic est fallacia compositionis (et) divisionis', nichil est dictum. Oportet quod ibi illi duo genitivi important causam unius fallacie, ita quod unus causam apparentie, reliquus causam falsitatis importet. Si autem quis velit generaliter scire ubi debeat assignare fallaciam compositionis et ubi fallaciam divisionis, sciat quod cum oratio habeat falsitatem in ilio sensu quem videtur habere secundum debitam ordinationem partium, tunc assignanda est fallacia compositionis, econverso autem fallacia divisionis. Sol vere autem paralogismos huius fallacie est dividendo ostendere quoniam non (idem) designat oratio composita et divisa.

De fallacia accentus

5

IO

15

20

25

Sequitur de fallacia accentus. In qua videndum est quid sit accentus, quid fallacia accentus, gue causa apparentie, que causa falsitatis, qui paralogismi, et quomodo solvendi. Sciendum quod accentus sic describitur a Prisciano 1 : accentus est certa /ex vel regula ad elevandam vel deprimendam uniuscuiusque principa- 30 lem dictionis sillabam. Ponitur 2 autem adhuc et alia diffìnitio de accentu equipollens cum prima. Que talis est: accentus est regularis pronuntiatio vocis significative secundum arsim et tesim. Arsis vero est elevatio vocis, thesis vero depressio. Et nota quod iste descriptiones accentus non se 7 negacione E

16 (ita) fc

24 quoniam] quantum E

• De accenti bus, p. 5J9zs-z6, ed. Keil.

z ubi?

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

575

extendunt ms1 ad has differentias accentus: gravis, acutus, et circumflexus, et hoc in communi sermone vel prosaico. Largius autem sumitur hic 'acce1Jtus' ut dicatur accentus modus quicumque pronuntiandi vocem significativam, si ve hoc si t secundum has 5 differentias: correptum, productum, si ve l penes has: grave, circuniflexum et f. 111 vb etiam secundum has: asperum et lene, et in omni genere sermonis. Est autem fallacia accentus deceptio proveniens ad hoc, quantum est ex parte nostri, quod nos nescimus distinguere inter nomina que non differunt nisi in accentibus. Unde cum dicimus unum nomen quod non 10 est unum et per consequens credimus unam significationem esse ubi diverse sunt. Causa autem apparentie est pene-idemptitas vocis sive clictionis ad dictionem si ve dictionis ad orationem. Diversitas autem significatorum quorum creditur yclemptitas esse est causa falsitatis. . De prima specie

15

Sunt autem duo modi paralogismorum secundum accentum. Unus est cum vox aliqua potest habere unum accentum vel plures. luxta quem sunt tal es paralogismi: 'quicquid est quies, est requies 20 sed tu es qui es erao tu es requies'. 'omnis Christianus est masculus hec vetula est Christi anus erao est masculus'. 25

Item: 'quicquid creavi t Deus in vite, creavi t invitus sed vinum creavit in vite ergo vinum feci t invitus'.

ltem: 'iste extrahit ab auro quod non potest ha bere erao iste elicit ab auro quod non potest ab ipso haberi'.

30

Item si c: 'tu comedis pullos et anseres erao tu comedis pullos et es anser'. 35 Huiusmodi orationes peccant ex eo quod primo aliqua vera sub uno 6 secundum fC

circa E

13 si ve dictionis ad orationem] (si ve dictionis ad dictionem) fc

576

DIALECTICA MONACENSIS

accentu profertur et infertur conclusio ac si sumpta esset sub pluribus, aut econverso. Ex hiis patet solutio huius sophismatis: 'si ali qua propositio singularis est indifìnìta, tu es asi nus' et sustineatur quod ex impossibili sequitur quidlibet. Probo: hic antecedit impossibile, scilicet aliquam 5 propositionem esse indefinitam et singularem; sed ex impossibile sequitur quidlibet; ergo te esse asinum sequitur ex ilio. Quare prima vera est. Contra: 'si ali qua proposìtìo . . . . . . etc. ; se d ali qua propositi o est indefinita et singularis - hec enim: 'Sor est albus' singularis est et indefinita-; ergo tu es asinus. Distinguendum enim est de hac particula 10 'indpnìta' ex eo quod potest proferri sub uno accentu et secundum hoc est una dictio et sic cum antecedat impossibile, illa conditionalis est vera. Ve! potest proferri sub diversis accentibus et secundum hoc non est dictio, sed oratio et secundum hunc sensum cum antecedens sit possibile et consequens impossibile, conditionalis est falsa. 15 De secunda specie

Item. Alius modus fallendi est secundum accentum ex eo quod aliqua vox potest proferri sub uno accentu aut sub alio accentu speciali, uno tamen. Et iste modus est tripartitus. Potest enim aliqua dictio produci primo quoad aliquam eius sillabam dictum cm-ripi quantum ad eandem, ve! econverso. Ut patet hic: 'quoscumque vìros iustum est pendere, iustum est pena m patì sed istos vi ros i ustum est pendere (der meritis duobus iudicibus) ergo iustum est eos patì pcnam'. Item. Potest fieri processus a dictione aspirata ad non aspiratam, vel econverso. Ut hic: f. 112m 'quicquìd hamatur, h amo inescatur sed puella amatur ergo hamo inescatur'. ltem. Primo fit processus ab acuto ad circumflexum, ve! econverso. Ut hic: 'quìcquid est malum, non est bonum sed hoc pomum est malum ergo non est bonum'. 3-4 proposicio + [est] E inde definita E divisio E 30 comescatur E ' =

"sai d of".

9 al bus] dd' ( ?) E

14 dictio corr _ ex

20

25

30

35

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

577

Similiter hic : 'omnis ara est altare sed stabulum porcorum est ara ergo est altare'. Solutio autem paralogismorum consistit in dividendo et in as5 signando differentiam inter nomina que differunt secundum accentum.

Post hec notandum est quod, cum hec fallacia quandoque fiat in scripto quandoque in pronuntiatione - sicut etiam alie fiunt omnes que secundum dictionem sunt - , tamen Aristotile attestante1 modus 10 paralogizandi secundum accentum magis est ydoneus fieri in scripto quam in pronuntiatione. Huius autem hec est causa quia nomina solo accentu differentia in scripto penitus habent idemptitatem, cum ex eisdem elementis scripta sint, sicut dicit Aristotiles in Secundo Elenchorum.2 Unde indifferenter se habent ad utrumque suorum significato15 rum. Non autem sic est quando proferuntur; solum enim proferuntur sub accentu proprio et determinato, sicut ex institutione. Ex hoc etiam patet quod nomen quocl sic differt in accentu proprio secunclum quod est motivum fallacie, non debet pro ferri medio modo inter suos diversos accentus, sed sub propriis et determinatis accentibus. Si enim in com20 munì sermone absque accentu proprio proferretur, fìeret potius barbarismus quam paralogismus. Post hec queritur de huiusmodi paralogismo: 'tu es qui es etc.' et de similibus, utrum causentur in nomine uno vel in oratione. Et videtur quod quantum ad illos paralogismos ponenda sit hec fallacia 25 quasi media eoquod neque fìt solum in nomine neque in oratione tantum, cum procedit ab incomplexo ad complexum vel econverso. Et respondendum est quocl paralogismi huius fallacie numquam possunt fieri circa aliquod complexum nisi id complexum possit supplere locum incomplexi sub aliquo accentu acceptum. Propter hoc generaliter 30 ponenda est hec fallacia fieri circa incomplexum, non circa orationem, nec erit fallacia media, ut videbatur ostendi. Si autem queratur quare secundum accentum non sunt due fallacie sicut secundum compositionem et divisionem, dicendum quod accentus speciales communitatem habent in materia ipsorum nominum, quibus 9 dictionem corr. ex divisionem Ec tamen 25 solum Ec sola E I

Soph. El. 4, 166bl-3.

+

[ab] Ec

• Soph. El. 20, 177b4-5.

15 (solum enim proferuntur) Ec

578

DIALECTICA MONACENSIS

debentur ipsi accentus, et etiam univocantur in forma, scilicet in accentu. Et propter hoc una fallacia est secundum accentum. Compositio autem et divisio communitatem habent in ipsa materia, scilicet in oratione circa quam nate sunt fieri, sed ex parte causarum ex quibus causantur, univocationem non habent. Et propter hoc unam fallaciam non constituunt sed cliversas. Et potest hoc patere per simile. Sicut enim privatio et habitus habent se circa aliquid non ex equo, sed habitus per notam prioris, privatio vero per posterius - , et similiter affirmatio et negatio, et ita est alia compositio affirmationis ad negationem quam econverso - , sic compositio et divisio esse habent in oratione ita quod compositio per prius, divisi o per posterius; sicut patet per supradicta. Et ita cum alia sit comparatio compositionis ad clivisionem, et econverso, et cum f. 1J2rb penes J istas diversas comparationes causentur ipse fidlacie, patet quod diverse erunt. Sicut autem contraria eandem habent comparationem ad se invicem et ex equo, eoquod habent univocationem in genere, ita diversi accentus speciales eandem habent comparationem acl se, eoquocl secunclum suas differentias habent univocationem in genere. Cum ergo a parte ipsius accentus secundum se sumatur hec fallacia, unus autem sit accentus in genere, secundum hoc una erit fallacia. Ex hoc patet quocl dictio potest dici multiplex secundum accentum eoquod accentus utrumque modum proferendi compatitur. Non tamen potest dici secundum compositionem multiplex neque iterum multiplex secundum clivisionem. Sed si clicatur, hoc erit secundum compositionem et clivisionem, prout adinvicem comparantur.

5

10

15

20

25

De fallacia figure dictionis

Sequitur de modis arguendi secundum figuram dictionis. Videndum est ergo quid hic appelletur figura dictionis, et que sit fallacia secundum figuram dictionis, et que sint cause huius fallacie, et quot sint modi sive species paralogismorum secundum hanc fallaciam, et qualiter 30 sol vendi. Sciendum quocl 'figura dictionis' secundum quod manifeste habetur ex ilio capitulo 1 Elenchorwn: "fallacia autem fit in hiis . . . . . etc." nil aliud est quam proprietas si ve clispositio dictionis secundum quam proprietatem una dictio similis est alteri. 2 Et sic patet quod qui 35 23 multiplex fC I

modus E

Soph. El., cap. 7 (= 169a22sqq.).

z Soph. El. 7, 169a29-30.

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

579

dicunt fallaciam figure dictionis esse similitudinem unius dictionis cum altera, verum dicunt, ponentes consequens tamen pro antecedente vel effectum pro causa. Potest autem similituclo causari aut penes ca que sunt in dictione ex parte vocis, ut in 'k/usa' vel 'Cathelina', aut penes ea que sunt ex 5 parte significationis, ut in 'album' et 'quicquid', vel penes coniunctum, ut in univocatione. Et secunclum hoc tres species paralogismorum distinguuntur in hac fallacia, ut patebit inferius. 1 Fallacia autem figure ( dictionis) est deceptio proveniens ex o similitudine clictionis acl dictionem, vel etiam ex diversitate significa1 torum vel consignificatorum. Hee enim sunt cause ipsius moventis, scilicet causa apparentie ex parte signi et causa falsitatis ex parte significati ve! consignificati. Ex parte autem nostri causatur illa fallacia eoquocl impotentes sumus cliiudicare ea que similiter dicuntur et non 15 similiter sed diversimode.

De prima specie

Hic nota quocl tres sunt species paralogismorum. Primus modus est ex simili terminatione diversarum dictionum. Secundum quod sic est argumentandum: 20 'qualiscumque est H elena, talis est Katelina Helena est alba ergo Katelina est alba'. Et ita ducit hec fallacia ad metam soloecismi.

De secunda specie

Item. Secunclus moclus provenit ex commutatione predica(men)torum. Et variatur iste modus in partes multas. Commutatur autem 'quid' in 'quantum', quancloque enim eco n verso. Primo modo si c: modo si c: 'quascumque res habuisti h cri, ha bes hodie 30 biwbitas res habuisti hcri ergo biwbitas . . . . . . etc.'. Econverso sic: 25

12 signi 2

fc

significati E

p. 579I7sqq.

13 (nostri)

fc

26 (et)

fc

autem] enim E

580

DIALECTICA MONACENSIS

'quantascumque res vi disti heri, vides hodie homines vidisti heri ergo homines . . . . . . etc.' f. 112va Item. Quandoque commutatur una species quantitatis in aliam, aut econverso, ut: 'quantoscumque digitos habuisti heri, ha bes hodìe decem dìgìtos habuisti heri ergo decem habes hodie'. Eco n verso si c: 'quantoscumque equos habuisti heri, ha bes hodie bicubitos habuìsti heri ergo bicubitos . . . . . etc.' Item. Interpretatur quìd in quale, quandoque econverso. Ut: 'quìcquid vi disti h eri, vi des hodie album vidisti heri ergo . . . . . . etc.' Item: 'quìcquid scrìpsisti heri, legis hodìe veram orationem ve! aureas litteras scripsìsti heri ergo eas legìs hodie'. Item: 'quicquid emisti, comedisti crudas carnes emìstì, ergo . . . . . . etc.'

5

10

15

20

Ite m: 'quicquid audìtur ab i sto, ab illo dicìtur', si t ita quod iste dicat: 25 'non homo est asi nus', iste vero audiat han c parten1: 'homo est asi nus'. !nel e si c: 'quìcquid audìtur ab isto, ab illo dicitur sed JalSllm enuntìabile auditur ab isto ergo ab illo dicitur'. 30 Similiter econverso potest fieri commutatio eius quocl est quale in quid. Quod est manifestum in preclictis. Item. Interpretamur quid in ad aliquid, quandoque econverso. Primo modo sic : 'quicquid est verum est possibile 35 tantum id quod est homo esse hominem est verum ergo tantum id quod est homo esse homìnem est possibile'. 22 emisti comedisti fc comedisti emisti E

37 (homo) fc

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

581

Item: 'quìcquid sci t Sor est verum Sor scit tantum tres homines currere ergo tantum tres homines currere est verum'. 5 Jsti tamen paralogismi alias habent solutiones. Econverso sic: 'iste dat unum salurn denarium et non habet unum salurn ergo dat quod non habet' ;

IO

15

20

25

30

35

'iste percutit una sola manu et non habet unam solam ergo percutit manu quam non habet'.

Item. Permutamus quid in ubi, ut hic: 'quicquid homo bi bit, hoc intrat per os eius in ventrem sed ciphum vini bibit homo ergo ciphus intrat ventrem' ; bibere enim ciphum non est bibere quid, quia ciphus non est quod bibitur sed ex quo vel in quo bibitur. Item. Permutamus qui d in agere: 'quidlibet potest Deus currere vel comedere est aliquid ergo currere vel comedere potest Deus' ; cum enim dicitur: 'quidlibet potest Deus', sensus est: Deus potest in quidlibet, ut causa in causatum; cum autem dicitur 'currere potest Deus', ibi non comparatur sicut effectus ad causam, sed sicut accidens ad substantiam. Unde proprie mutatur id quod est ens ab aliquo, sicut a causa, in id quod est ens in aliquo, sicut in subiecto. Item. Commutatur quid in quando. luxta hoc solvitur hoc sophisma: 'quicquid sci vi t Deus sci t'. Probo: quicquid est in Deo, idem est ipsi; sed ipse est inmutabilis; ergo scientia que est in Deo est inmutabilis; et ita quicquid scivit, sci t. Si detur, contra: quicquid sci vi t Deus, sci t; sed sci vi t te nasciturum; ergo sci t te non esse natum. V el sic: sci vi t te nasci tu rum; ergo sci t. V el sic: sci vi t te non esse hominem; ergo scit . . . . . . etc. Ad hoc solet responderi quod prima vera est et non valet improbatio. Mutatur enim quid in quando; hoc autem te fare nasciturum signifìcat quando. Et similiter in aliis. Scientia autem Dei cadit supra res 20 (currere . . . . . . aliquid) Ec

ad 32-33 scivit virginem parituram Em

582

DIALECTICA MONACENSIS

per modum quidditatis sive essentie, sed non temporaliter sed eternaliter. Potest autem dici aliter, et melius, quod prima falsa est. Cum enim Deus cognoscat res secundum omnes differentias rerum, non solum cognoscit ipsas secundum quod sunt eternaliter, sed etiam secundum quod sunt temporaliter. Et secundum hoc bonum argumentum est et conclusio falsa. Quare et prima. Item. Commutatio est singularis numeri in pluralem secundum hanc fallaciam. Ut hic: f. 1J2vb 'quod quis novi t, vel addiscens vel inveniens novi t sed aliquis novit hec duo ergo addiscens vel inveniens novit hec duo'. Hic ergo notare debes diligenter quod non semper fit hec fallacia quando proceditur ab hac dictione 'quicquid' ad hanc 'quale'. Unde bene vale t hic: 'quicquid est colora tu m est quale album est coloratum ergo est quale'. Similiter tenet hic: 'quicquid est color est qualitas albedo est color . etc.' ergo. Sed non tenet hic : 'quicquid vi disti heri, . . . . . . etc. sed heri vidisti albedinem ergo hodie vides albedinem'. Similiter non tenet si cum predicto verbo sumatur hoc accidens 'album' lo co huius dictionis 'albedinem'. Et ut generaliter scias ubi teneat talis processus et ubi non, considera gratia cuius reddatur predicatum huic dictioni 'quicquid' in maiori, scilicet utrum gratia substantie vel gratia qualitatis - e t si c de aliis - ; et si pro eodem sumitur minor extremitas in minori propositione, tunc tenet argumentatio; si pro alio, non tenet.

5

lO

15

20

25

30

De tertia specie

Item. Tertia species huius fallacie est ex univocatione termini unam significationem habentis tamquam ex causa apparentie, diversi- 35 3 autem] enim E etc.) fc

14 (proceditur) fc

16 prius (est) fc

21-22 (albedo . . . . . .

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

583

tatem vero suppositorum ve! copulatorum, ve! modorum supponendi ve! copulandi, pro causa falsitatis. Ad hanc speciem reducuntur omnes paralogismi qui fiunt ex eo quod proceditur a communi suppositione ad discretam, si ve quod interpretamur quale quid in hoc aliquid. Ut hic: 5 'Sor est homo Plato est homo ergo Sor est Plato'. Et hic: 'homo currit 10 Sor est homo ergo Sor currit'. Item. Quandoque proceditur a personali ad simplicem suppositionem, ve! econverso. Ut hic: 'nullus homo est species 15 ergo homo non est species' ; item: 'homo est species ergo aliquis homo est species'. Item. Ex eo quod proceditur a personali suppositione sumpta 20 pro individuo vago ad personalem sumptam pro individuo signato: 'aliquis homo necessario est animai ergo Sor necessario est animai' ; et sic de aliis; 'scio aliquem hominem esse in Anglia 25 ergo Sortem ve! Platonem'. Item. Ex co quod proceditur a confusa ad determinatam, ut: 'omnis homo est animai ergo animai est omnis homo'; 'omnis homo est aliquis ve! unus homo ergo aliquis homo ve! unm homo est omnis homo'. Item. Quandoque proceditur a confusa rcstricta aò ampliatam.

30

Ut: 'n il est in are/w ergo aer . . . . . . etc.' ; 35

'cclum tcgit omnia ergo tegit seipmm'. 8 hicJ hoc E

26 (ut) fc

584

DIALECTICA MONACENSIS

Item. Quandoque proceditur ab inmobili ad mobilem, ut: 'non omnis homo currit ergo omnis homo non currit'. Et sic pateat de terminis copulantibus et adiectivis. Solvere autem paralogismos huius fallacie est manifestare diversi- 5 tatem inter ea que videntur similiter interpretanda. Post hec sciendum quod ad trimembrem divisionem reducit Commentatori has sex fallacias in dictione. Omnis enim fallacia in dictione aut est secundum actualem multiplicitatem, vel secundum potentialem, vel secundum fantasticam. 10 Actualis multiplicitas est quando dictio vel oratio actualiter multa significat. Et intelligas 'actualiter' non ex eodem ordine vel actu, quia hic non tenet in amphibologia generaliter; sed actualiter dicitur multa significare, quia simpliciter significat utrumque istorum. Et est reperta hec multiplicitas in equivocatione et in amphibologia. 15 Potentialis vero multiplicitas est quando dictio vel oratio unum significat actu, reliquum vero non actu sed potentia. Que multiplicitas debetur fallacie compositionis et divisionis et accentus. Fantastica vero multiplicitas est quando dictio unum significat, reliquum non, sed videtur significare. Et hoc secundum figuram dictionis. 20 De Jallaciis que su n t extra dictionem

Consequenter agendum est de fallaciis extra dictionem. Dicuntur autem fallacie extra dictionem que habent causam apparentie sue et causam falsitatis non in dictione significante, sed in re que per dictionem significatur. 25 De fallacia accidentis f. 113ra

Inter has fallacias primo agendum est de fallacia accidentis. Videndum est quid hic appelletur accidens, quid fallacia accidentis, et que sint cause fallacie huius, et qui modi paralogismorum, et qualiter solvendi. 30 8 (sex) Ec t se. Alexander Aphrod. Vide L. Minio-Paluello. Note sull' Aristotele Latino medievale IX, 46 (1954), pp. 229-231.

V

5

IO

15

20

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

585

'Accidens' secundum quod hic sumitur idem est quod 'extraneum' si ve 'quod est in parte idem, in parte diversum'. Nec est dicendum quod hic sumitur 'accidens' pro 'predicato', ut plures dicunt. Nec potest dici quod sumatur hic 'accidens' ut in Porphirio, quia secundum hoc hic non esset accidens: 'omnis triangulus . . . . . . etc. sed quedam figura est triangulus ergo . . . . . . . etc.', cum tamen secundum Aristotilem1 ibi si t fallacia accidentis; et hic: 'ani mal est asi nus homo est animai ergo homo est asinus'. Est autem fallacia accidentis deceptio causata in nobis ex eo quod inpotentes sumus dividere quid idem et quid diversum, quid unum et quid multa. Ex parte autem rei causam habet apparentie idemptitatem ve! unitatem ipsius accidentis ve! extranei ad subiectum, cum quo subiecto ipsum est in parte idem, in parte diversum. Diversitas horum et hiis accidentium est pro causa falsitatis. Non enim est necesse si gua sunt idem in subiecto et tamen sint diversa ratione, quod quicquid est idem uni eorum, sit idem et alteri, quia secundum hoc accideret omnia ea unum esse.

De modis huius fallacie

Post hec sciendum quod omnis paralogismus huius fallacie ex hoc est sophisticus quod medium in duabus propositionibus secundum 25 diversa sive diversimode comparatur ad extremitates. Unde iuxta multiplicitatem ipsius meclii sumitur numerus modorum paralogizandi. Multiplicatur medium autem secunclum quod est medium - et hoc per tres figuras - , et iterum secundum id quod est, et hoc tripliciter. Potest enim id quocl est medium esse universale ve! singulare; et uni30 versale dupliciter: aut enim universaliter sumptum, aut non universaliter. Secundum quod est medium singulare fiunt tales paralogismi: 'Sor est indi viduum Sor est homo ergo homo est individuum'. 4- quia Ec I

et E

16 unitatem corr. ex unitivam E

Soph. El. 6, 168a4-0sqq.

21 unum Ec in subiecto E

586

DIALECTICA MONACENSIS

V el sic: 'Coriscus est veniens vel coopertlls tu cognoscis Coriscum ergo tu cognoscis coopertum ve! venientem'.

Iuxta hoc solvitur hoc sophisma. Sit ita quod Sor habeat unum oculum egrum et alterum sanum; appellatur eger a, sanus b. Incle sic: 'Sor vult a esse tale quale est b'. Probatio: Sor vult a esse sanum, quale est b. Contra: Sor vult a esse tale quale est b; ergo vult b esse tale quale est a. Ve! sic: a vult esse tale . . . . . . etc.; ergo vult a et b esse similia. Quorum utrumque falsum est. Et solvendum quod licet eadem sint ve! convertibilia hec duo 'a esse tale quale est b' et' besse tale quale est a' et hoc 'a et besse similia', quandam tamen habent differentiam, gratia cuius vult ipsum et desiderat ipsum et secundum hanc differentiam differt ab aliis. Unde dicendum est quod prima vera est, et non valet inprobatio inpediente hac fallacia. Et generaliter sciendum quod non valet processus ab inferiori ad superius, nec econverso, cum verbis actum vel affectum anime designantibus. Unde non val et: 'iste Vlllt esse abbas ergo vult esse monachus' ;

5

10

15

20

'Sor coaitat de homine erao coaitat de animali'. Et est in ambobus fallacia acciclentis. Et sic patet solutio huius paralogismi: 'quicumque dicit te esse aliud a capra, dicit vennn 25 sed te esse asinum est idem wm hoc te esse aliud a capra erao quiwmque dicit te esse asinum dicit verum'; 'si quis concedi t ho1ninen1 esse aniinal, conccdit ~~erum f. 113rb

sed hominem esse asirwm est hominem esse anima/ era o quicumque concedi t hominem j esse asinum, concedi t rerum'.

Item. Secundum hunc modum peccant hii paralogismi: 'hoc dictum 'Antichristum esse' est verum, si Antichristus est et id idem est.falsum era o .fàlmm est verum, si Antichristus est'. 3 coriscum co1T. 12 (tamcn) Ec

coopertum E 7 sanum Ec tale E 8 (contra . . . . . . est b) Ec 17 affectum anime designantibus Ec effectum designantibus anime E

ex

30

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

587

Item: 'Sortem esse nigrum est contingens vel possibile sed Sor est albus ergo album esse nigwm est contingens vel possibile'. 5 Item:

'Sortem sedere dum sedet est necesse sed Sortem sedere est contingens ergo dum Sor sedet contingens est necesse'. Item. Secundum quod medium est universale non universaliter 10 sumptum sic:

'homo est species Sor est homo ergo Sor est species'.

Item: 'animai est species et animai est genus ergo species est genus'.

15

Ve! sic: 'tria sunt pauca tria sunt multa ergo pauca sunt multa'.

20

ltem: homo est dignissima creaturawm aliquis homo est homo ergo aliquis homo est dignissima creaturarum'.

25

Item. Secundum quod medium est universale universaliter sumptum si c: 'omne es est naturale se d sta tu a est es 30 ergo statua est naturale'. Similis est paralogismus si sumatur oppositum conclusionis cum altera p1·emissarum et inferatur oppositum alterius premisse. Ut hic: 'nulla statua est naturalis omne es est naturale 35 ergo nulla statua est es'. Et nota hanc regulam generalem acl omnem fallaciam quod idem peccatum provenit in quocumque paralogismo procedendo a premissis 3 (sed) fc

4 album esse nigrum fc nigrum esse album E

7 (Sortem) fc

588

DIALECTICA MONACENSIS

ad conclusionem. Idem, inquam, peccatum est revertendo ex opposito conclusionis cum altera premissarum supra oppositum alterius premisse. Ex hiis patere potest solutio huius sophismatis: 'omnis homo necessario est animai', ut testatur Aristotiles in Libro Priorum 1 : "oportet in talibus ad hoc ut fiat sillogismus, sumere talem partem sub medio que 5 non si t sub ipso ut nunc aut secundum tempus determinatum, sed simpliciter." Et pro tali parte fit hic distributio: 'omnis homo necessario est animai'. Sor autem cum sit pars ut mmc et secundum accidens, ipsum assumptum facit paralogismum secundum accidens. ltem. Secundum hunc moclum fit paralogismus ex eo quod in 10 premissis ordinatur medium cum reduplicatione ad maiorem extremitatem, in conclusione vero id quod est sub medio, scilicet minor extremitas, preter illam reduplicationem ordinatur ad extremitatem maiorem. Ut hic: 'quicquid est verum, a veritate ponitur inquantum est tale !5 sed quod iste peccat vel male agit est verum ergo a veritate ponitur quod iste peccat . . . . . etc.'. De bere t enim resumere reduplicationem illam si c in conclusione: 'ergo quod iste male agit inquantum est verum, [est] a veritate ponitur'. Simile est hic : 20 'omne album inquantum album est disgregativum visus sed hoc corpus est album ergo . . . . . . etc.'. Deberet enim di cere : 'ergo hoc corpus inquantum album . . . . . . etc.'. Solvere autem paralogismos huius fallacie est interimere illatio- 25 nem conclusionis dicendo quod non sequitur eoquod medium in premissis secundum diversa sumitur et non secundum idem comparatum est ad extrema. De fallacia consequentis

Consequenter agendum est de fallacia consequentis, eoquod 30 testante Aristotile 2 paralogismi consequentis sunt partes accidentis. Videndum est ergo quid hic dicatur 'consequens', quid fallacia consequentis, quid causa apparentie, quid causa falsitatis, et qualiter consequens est pars accidentis, et qui paralogismi, et quomodo sol vendi. 2 super E

6 (non) Ec

15 est verum

+

est E est verum

+

est (verum) Ec

27 sumitur] sui E 'Anal. Pr., I 15, 34b7-18.

z Soph. El. 6, 168b27; cfr. ibid. 7, 169b6-7.

V

5

IO

15

20

25

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

589

'Consequens' ergo secundum quod hic sumitur appellatur id quod consequitur ad alterum simpliciter, vel saltem est probabile sequi. Fallacia consequentis est deceptio proveniens ex parte nostri ex hoc quod nos putamus consequentiam converti que non convertitur. A parte autem rei pro causa apparentie l habet consequentiam neces- f. IJ3va sariam vel probabilem, non-conversionem autem consequentie pro causa falsitatis. Quod si c patet. Cum dicitur: 'quicquid est homo, est animai', aliquis videns quod animai idem est homini in parte, credit ei simpliciter esse idem, et ex hoc ulterius quod unum illorum consequitur vel concomitatur ad alterum credi t; quod econverso. Et quantum ad hoc quocl apparet in parte idem in parte diversum, communicat hec fallacia cum fallacia accidentis. Sed quantum acl hoc quod propter unam consequentiam bonam apparet et reliquam bonam 1 , cum tamen non sit, habundat hec fallacia a fallacia accidentis. Ex hoc patet quod consequens est pars accidentis, eoclem modo quo modus est pars figure in sillogismo. Sicut enim ubicumque est moclus, ibi est figura, secl non econverso, - sic ubicumque est consequens, ibi est accidens, sed non econverso. Ex hoc potest intelligi verbum id Aristotilis de differentia consequentis acl accidens. Dicitz enim quod in hoc clifferunt quod accidens est in uno solo sumere, consequens vero in pluribus. In accidente enim peccatum est ex hoc quod aliquod incomplexum sumitur ut idem simpliciter, quod tamen in parte est idem, in parte diversum. In consequente peccatum est ex hoc eodem. Et quoad hoc dicitJ Aristotiles quod consequens accidit, sive est accidens, sive ulterius, eoquod sumitur aliquod incomplexum ut idem vel convertibile simpliciter, quod omnino non est idem vel convertibile.

De duobus modis aeneralibus lwius fallacie

Post hec sciendum quod duo modi generales sunt paralogismorum secundum consequens. Sunt enim duo modi arguendi necessarii 30 in conditionali, scilicet a positione antecedentis ad positionem consequentis ve! a destructione consequentis ad destructionem antecedentis. Iuxta quos sumuntur duo non-necessarii, quorum unus a destructione antecedentis ad destructionem consequentis, reliquus a positione consequentis ad positionem antecedentis. A clestructione antecedentis si c: 3 (consequentis) Ec l 5 eodemj ea E c1uo] qui E 24 altemm sive] sed E non necessari i: ve! fantastici superscr. Ec 3 3 reliquus Ec ve l E 1

se. esse

2

Soph. El. 6, 168b28sqq.

3

lbid. 6, 168b28.

ad 32

590

DIALECTICA MONACENSIS

'quicquid est Jactum, habuit principium sed mundus non est Jactus ergo non habuit principium ergo est eternus'.

Item sic: 'quicquid est aumm, est rubeum sed cuprum non est aumm ergo cupmm non est rubeum'; 'quicquid est homo, est animai sed Bmnellus non est homo ergo Bmnellus non est animai'. Item. A posi tione consequentis sic: 'quicquid currit, movetur arbor movetur ergo arbor currit' ; 'quicquid est homo, est animai sed asinus est animai ergo asi nus est homo'.

Post hec sciendum quod omnes inutiles coniugationes resolvuntur ad has duas species, ille, dico, que aliquam habeant apparentiam. Quandocumque utraque est negativa in prima ve! in secunda ve! in tertia figura, inutilis est coniugatio nec est fallacia consequentis, eoquod nullam habet causam apparentie. Item. Ad hanc fallaciam reducuntur omnia sophismata que peccant ex eo quod proceditur ab inferiori ad superius, ve! econverso, cum aliquo sincategoreumate in se vim negationis habente - , qualia sunt hec: 'soius', 'tantum', 'incipit', 'desinit' etc. cum modo necessitatis tene(n)t, eoquod talis processus habet in se duplicem negationem. Est enim necesse idem quod non poterJS non esse.

f. Il 3vb

luxta hoc solvuntur huiusmodi paralogismi : 'tu scis an de l mentiente sitjàimm . ergo tu scis an de menticnte sit cnuntiabiic ...

ad l sgq.: Melissus fm

l 2 posi tione j ratione E

.. etc . . etc.'.

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

591

ltem: 'omnis homo preter Sortem est coloratus albedine omnis asinus preter Bmnellum est coloratus nigredine ergo omnis homo et omnis asinus preter Sor et preter Bmnellum sunt colorati albedine et nigredine'.

5

ltem: 'contingens est Sor esse animai ergo contingens est hominem esse animai'.

Item: 'Sor incipit esse al bus ergo incipit esse coloratus'.

Item. Sunt quedam sophismata in quibus potest esse causa decipiendi secundum consequens et secundum accidens et secundum figuram dictionis, tamen secundum diversas vias. Ut patet in hoc paralogismo: 'Sor est homo 15 Plato est homo ergo Sor est Plato'.

10

Ibi incidit figura dictionis habita consideratione ad hoc nomen 'homo', cum licet significat quale qui d vicletur significare hoc aliquid. Item. Fallacia accidentis accidit ibidem ex eo quod Sor et homo accipi(un)tur 20 ut idem simpliciter, cum tamen non sint; et similiter Plato et homo. Fallacia vero consequentis ibidem incidit ex hoc quod sumitur convertibilitas inter has consequentias: 'Sor est homo', 'homo est Sor', cum tamen non sit. luxta hoc possunt sol vi hec sophisn1ata: 'on1ne ani1nal preter 25 hominem est irrationale; ergo preter hunc hominem . . . . . . etc.'. Item:

'omne enuntiabile preter vemm est Jalsum; ergo omne enuntiabile preter hoc verum est Jalsum'. l te m: 'quicquid est d!lferens ab homine est non-homo; ergo quidlibet d!lferens a Sorte est non-homo'. ltem: 'quidlibet videns omnem hominem est asinus; ergo quidlibet videns Sor est asinus'. 30

ltem. Quedam sunt sophismata que indirecta via probantur, mediante hac fallacia. Quale est hic: 'Sor est Sor Plato est Plato ergo omnis homo est omnis homo'.

592

DIALECTICA MONACENSIS

Item sic: 'hoc quod non est Sor vel pars Sortis, differt a Sor id quod non est Sor vel pars Sortis, difJert a Sor ergo quicquid non est Sor vel pars Sor difJert a Sorte'.

Item:

5

'tu scis Sor an sit Sor tu scis Plato an sit Plato,

et sic de aliis; ergo tu scis an omnis homo sit Sor'.

Item si c:

lO

'possibile est omnem hominem currere Sorte non currente possibile est omnem hominem currere Platone non currente

et si c de singulis; ergo possibile est omnem hominem currere nullo homine currente'. In omnibus hiis non tenet consequentia. Unde in ipsis est fallacia 15 consequentis. Solvendum est autem ad hos paralogismos dicendo ad conclusionem quoniam non sequitur, cum tamen videatur segui, eoquod non convertitur consequentia, sicut patet ex predictis.

De fallacia secundum qui d et simpliciter

20

Sequitur de fallacia secundum quicl et simpliciter. In qua videndum est quid sit dici secundum quid et quid sit dici simpliciter, et quid fallacia secundum quid et simpliciter, et que causa apparentie, et que causa falsita.tis, qui para.logismi, et quomodo solvendi. Scienclum ergo quocl dici secundum quid est dici cum tali deter- 25 minatione in qua non salvatur dictum simpliciter nec ex ipso sequitur. Sicut est hic: 'Sor est homo albus secundum pedem'; 'iste est homo mortuus'; 'chimera est opinabilis'. Dici vero simpliciter est dici absque determinatione, ut hic: 'Sor est homo'; vel cum tali cleterminatione in qua sequitur et in f. 114-ra qua salvatur clictum simpliciter. l Ut hic: 'Sor est homo albus'. 30 Fallacia secundum quid et simpliciter est deceptio proveniens ex hoc a parte nostri quod nescimus distinguere inter dictum secundum quicl et dictum simpliciter. A parte autem ipsius rei pro causa. apparentie habet pene-iclemptitatem dicti secundum quid ad clictum simpliciter; diversitatem autem habet pro causa falsitatis. Ex eo enim quod pene est 35 iclemptitas inter dictum secundum quid et dictum simpliciter, creditur

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

593

ab aliquo quod simpliciter sit idemptitas. Et hoc innuit Aristotiles in Elenchis dicens 1 quod non est idem esse secundum quid et esse simpliciter, videtur autem, eoquod proxima sint dictione. Et debes intelligere hoc ipsum 'dictione' passive, scilicet non pro voce significante 5 sed pro re significata. Alioquin hec fallacia ponenda esset cum fallaciis in dictione. Post hec sciendum quod in hac fallacia due sunt species paralogismorum iuxta duo genera determinationum. Est enim quedam determinatio que addita alicui clicto simpliciter ipsum diminuit, ita 10 tamen quod nec ponit ipsum nec eius oppositum. Est et alia determinatio que addita alicui dicto simpliciter ipsum diminuit, ita tamen quod nec poni t ipsum, sed eius oppositum; et adiectio talis determinationis cum aliquo appellatur oppositio in adiecto. De prima specie

Secundum primam speciem fiunt tales paralogismi:

15

'Ethiops est al bus secundum dentem ergo Ethiops est albus' ; 'Ethiops non est al bus ergo non est albus secundum dentem'; 'chimera est opinabilis ergo chimera est' ;

20

'chimera non est ergo non est opinabilis'; 'Antichristus potens est esse ergo est' ; 'Antichristus (non) est ergo non est potens esse'.

25

Vel a determinatione persone sic: 'hec medicina est sana homini in.finno erao est sana'.

30

l alico E I

16 ethyops E

Soph. El. 5, 167a4-5.

594

DIALECTICA MONACENSIS

Item: 'vinum non est bonum egrotanti ergo non est bonum.

Et: 'hoc accidens est inseparabile ab ilio ergo est inseparabile'.

5

V el: 'virginem peperisse secundum natura m est impossibile ergo virginem peperisse est impossibile'. Item. A loco sic: 'bonum est mactare patrem in Tri vallis ergo bonum est mactare patrem'. Item: 'bonum est in tena predonum uti armis ergo bonum est uti armis'. Item. A tempore sic: 'debitum est abstinere se a carni bus feria sexta ergo debitum est abstinere se a carni bus'. Item: 'Pascha est pulcenimum tempus ergo Pasca est'.

IO

15

20

De secunda specie

Iuxta secundam speciem fiunt tales paralogismi: 'istc est homo mortuus ergo est homo';

25

'hec est casta meretrix ergo est casta' ; 'jortuna est stabilis in instabilitate ergo est stabilis'.

Qualiter autem fiat hec fallacia in dictione illius insolubilis: 30 'ego dico Jalsum', hoc habetur in tractatu de insolubilibus. 1 17 [se] abstinere se E ' Hic tractatus deest in nostro codice.

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

595

Post hec sciendum quod quedam argumentationes sunt que uno modo sunt sophistice, alio modo non. Et confirmantur per locum a parte in modo si ve a specie. Quod accidit hic: 'equus iste bene currit 5 ergo currit' ; si sumatur hoc verbum 'currit' secundum quod importat aptitudinem vel

potentiam currendi, tunc prima vera est non currente equo, et tunc non sequitur conclusio inpediente hac fallacia. Si vero importat actum, tunc prima falsa est nisi currat, et bene sequitur conclusio. Solvere autem paralogimos huius fallacie contingit dupliciter. Potest enim accidere peccatum in contradictione et etiam in sillogismo. Quando ergo accidit in contradictione, solvendum est respondendo ad partes contradictionis. Si deficiat aliqua istarum particularum: 'secundum idem' et 'ad idem', similiter et 'in eodem tempo re' ex una parte contra15 dictionis et non ex altera, tunc ostendendum est quoniam non est elenchus propter absentiam alicuius particule. Si vero fiunt in sillogismo, hoc potest esse dupliciter: aut enim proceditur l a dicto secundum quid f. 114rb ad dictum simpliciter, aut econverso. Utrolibet autem modo si fiat, solvendum est ostendendo quoniam non est idem esse secundum quid 20 et esse simpliciter et non idem dictum secundum quid et dictum simpliciter.

10

De.Jallacia secundwn petitionem principii

Sequitur de fallacia secundum petitionem principii sive eius quod est ex principio. Unde videndum est quid si t principium, et quid si t petere 25 principium, et quot modis contingat petere principium vel id quod est ex principio, et que sin t cause huius fallacie, et qui paralogismi, et quomodo solvendi. Notandum ergo quod, ut dicunt quidam, prinCipium, secundum quod hic sumitur, est id quod est per se notum et est causa ad conclusio30 nem. Et secundum tales non est inconveniens petere ve! accipere principium ex quibus debet demonstrari propositum, scilicet conclusio. Sed inconveniens est petere id quod est ex principio, scilicet conclusionem probandam. Alii vero dicunt quod principium, secundum quod hic sumitur, appellatur ipsum principaliter probandum, scilicet conclusio. 35 Et apucl tales inconveniens est petere principium in argumentatione. 32 petere + [principium ve!] E

596

DIALECTICA MONACENSIS

Sed cum hii duo modi non differant in sententia sed solum discordant in vocabulo, propter hoc uterque sustineri potest. Competentius tamen secundum priorem modum dicendum est, cum ille habeatur ab Aristotile in Secundo Priomm 1 : "petere autem id quod est a principio est sumere idem ad probandum seipsum ". Idem autem dicitur aut secundum sub- 5 stantiam, ut si ex eisdem elementis et eoclem modo ordinatis sint premissa et conclusio, ut hic: 'homo currit; ergo homo wrrit' ; aut idem secundum rationem dicitur, quando premissa est eque nota vel minus nota quam conclusio. Et quod ita intelligi debeat, patet ex hoc quod necesse est hoc membrum 'aliud' posi tu m in diffìnitione sillogismi 10 copulare duplicem alienitatem oppositam isti duplici idemptitati. Fallacia vero petendi id quod est ex principio est deceptio causam habens ex parte nostri ex hoc quod nescimus distinguere quid idem, quid diversum. A parte autem rei pro causa apparentie habet penediversitatem conclusionis ad premissas, propter quam creditur ibi esse 15 suffìcienter ea cliversitas que debetur utrique premisse respectu conclusionis. Iclemptitatem autem habet pro causa falsitatis. Post hec sciendum quod duo sunt modi petendi id quod est ex principio, scilicct secundum veritatem et secunclum opinionem. 2 Secundum veritatem petitur quod est ex principio quando in sillogismo 20 demonstrativo sumitur aliqua propositio que non est nota per se, ac si esse t nota per se, ad probandum seipsam ve! aliquam eque ignotam, tamen scquentem necessario. Petere vero id quod est ex principio secundum opinionem est quando in sillogismo dialetico ad probandum ignotum sumitur eque ignotum ve! magis, ex quo tamen sequitur. 25

De quinque modis huius jàllacie

Sciendum ergo quod petere id quod est ex princ1p10 contingit quinquc modis, teste Aristotile in Octavo Topicomm.3 Primus moclus est quando petitur aliquid ad probanclum seipsum; et hoc dividitur: aut in eodem nomine, ut si ad probandum hanc: 'homo currit' sumatur hec: 30 'homo wrrit'; et iste moclus non sophisticat, eoquod teste Aristotilc4 ipsum non est facile latere. Potest iterum sumi idem ad probandum 5 dicitur] dividitur E 7 (aut) fC 8 [dicitur] ad 32sqq. secundum opinionem fm 1

3

Anal. Pr. II 16, 64b34sqq. Top. VIII 13, 162b34sqq.

[c

16 utrique] mci o ( ?) vcl F

z Cfr. Arist., Top. VIII 13, 162b31-33. 4/bid., 162b36.

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

597

seipsum in alio nomine, ut si ad probandum hanc: 'Marws currit' sumatur hec: 'Tullius currit', aut si sumatur hec: 'animai rationale mortale currit' ad probandum lune: 'homo wrrit', ve! eco n verso. Secundus est quando ad probandum particulare sumitur univer5 sale, ut si ad probandum hanc: 'contrariorum eadem est disciplina', sumatur hec: 'omnium contrariomm eadem est disciplina'. Tertius est quando ad probandum universale ipsum petitur in suis partibus, l ut si ad probandum hanc: 'omnium contrariorum eadem est f. 114va disciplina' inducat has particulares: 'horum contrariorum . . . . . . etc.', 10 'illorum contrariorum . . . . . etc.', et si c de singulis; 'erao omnium contrariorum . . . . . . etc.'. Quartus est quando id quod coniunctim probandum est, petitur in suis partibus divisim, aut econverso, ut si ad probandum hanc: 'medicina est scientia sani et eari' sumantur hee: 'medicina est scientia sani', 15 'medicina est scientia egri'; 'erao medicina est scientia . . . . . . etc.' Quintus modus est quando id quod probandum est in uno relativorum petitur in suo correlativo, ut si ad probationem huius: 'diameter est incommensurabilis coste' smnatur hec: 'costa est incommensurabilis diametro'. Ponunt tamen quidam modum qui clictus est quintus, non 20 differe a quarto. Et hii dicunt quod quintus modus est quando id quod est in principio petitur in suo contrario ve! opposito, ut si ad probationem huius: 'Sor non est bonus' petatur hec: 'Sor est malus'. Post bee notanclum quocl hec fallacia non sophisticat sillogismum 25 quoad consequentiam, sed quantum acl probationem. Sciendum ergo

quod sillogismus habet virtutem inferendi sive consequentie ex debita orclinatione figure et modi. Et secunclum hanc virtutem non habet sibi contrariam hanc fallaciam. Habet iterum virtutem probandi ex eo quod est ex notioribus premissis quam sit conclusio. Et contra hanc virtutem 30 peccat petere hoc quod est ex principio. Unde etiam omnes argumentationes in quibus accidit hec fallacia, hone sunt et locales illis quibus notiora essent premissa in illis argumentationibus quam conclusio. Solvere autem paralogismos huius fallacie est ostenclere quod inferens eque dubium est cum illato et propter hoc licet ipsum inferat, 35 non tamen suffìcit ad probandum. ad 17-19 CD diameter: linea in medio. coste: partes circuii ex utraque parte Em ad 32 sqq. Si ipse respondens utitur sensu bona est argu26 virtutem J veritatem E mentacio: homo currit ergo ani mal racionale mortale. Si vero intellectu eco n verso Em

598

DIALECTICA MONACENSIS

De fallacia secundum non-causa m ut causa m

Consequenter agendum est de fallacia secundum non-causam ut causam. Unde videndum est quid hic appelletur causa et quid non-causa ut causa, et quid fallacia secundum non-causam ut causam, et que sint cause eius, et qui paralogismi, et quomodo solvendi. Notandum ergo quod causa hic appellatur illa propositio que per se vel cum alia val et ad inferendum propositam conclusionem; per se, ut in enthimemate, cum alia vel cum aliis, sicut in sillogismo vel in (in)ductione. Non-causa vero appellatur que nec per se nec cum alia valet ad inferendum propositum. Non-causa ut causa autem appellatur propositio que videtur valens respectu alicuius conclusionis altero predictorum modorum, non est tamen in veritate. Fallacia vero secundum non-causam ut causam est deceptio proveniens ex hoc a parte nostri quod nescimus distinguere inter propositionem que causa est respectu conclusionis, et propositionem que non est causa. A parte vero rei habet hec fallacia pro causa apparentie penecausalitatem, non-causalitatem autem pro causa falsitatis. Ex eo enim quod aliqua propositio communicat cum conclusione in termino predicato aut in termino subiecto ipsius conclusionis et ponitur cum premissis illam conclusionem inferentibus, putatur et ipsa valere respectu conclusionis, cum tamen nil valeat. Et ita est non-causa ut causa. Post hec notandum quod hec fallacia usum non habet nisi in f. l t4vb sillogismis qui sunt ad inpossibile aliquod injferendum. Cum enim videmus sequi conclusionem ex premissis et esse falsum, revertimur supra premissas interimendo aliquam illarum. Si ergo illis premissis adiuncta sit aliqua propositio que sit non-causa quantum ad illam falsam conclusionem, illam frequenter interimimus opinando quoniam sit causa. Et sic interimendo quod non est interimendum et iterum non interimendo quod est interimendum fallimur per hanc fallaciam. Sicut potest patere in paralogismo Aristotilis1 qui talis est: 'idem est anima quod vita mors et vita sunt contraria; generatio et corruptio sunt contraria sed mors est corruptio ergo vita est generatio ergo vivere est generare' ; quod est inpossibile; et sequitur ex hoc: 'idem est anima quod vita'; ergo 26 alica E

r Soph. El. 5, 167b 27 sqq.

5

10

15

20

25

30

35

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

599

id est inpossibile. Sic ergo interimimus quoddam verum, hoc scilicet: 'idem est anima quod vita', quod est non-causa ut causa illius false conclusionis, que sequitur ex illis premissis. Et ille alie conceduntur, cum videantur probabiles, cum tamen i!la si t falsa: 'mors et vita su n t contraria' 5 et causa illius falsi quod sequitur. De duobus modis huius fallacie

Sciendum autem quod duo modi sunt sive species paralogismorum secundum hanc fallaciam. Unus est quando propositio que est non-causa ut causa, habet in se predicatum conclusionis, alter quando 10 subiectum. Sol vere autem paralogismos huius fallacie est dicere quoniam non propter hoc accidit falsum, unde nec hoc interimendum est cum sit non-causa ut causa. Et sciendum quod in talibus paralogismis non incidit hec 15 fallacia : 'omnis homo est animai Sol est in Cancro ergo Plato est animai' ; ista enim propositio: 'Sol est in Cancro' cum si t non-causa in veritate, non 20 tamen apparet esse causa, et ita non est (non-)causa ut causa.

De jàllacia que est secundum plures interrogationes ut una m

Consequenter agendum est de fallacia que est secundum plures interrogationes ut unam. Videndum est ergo que si t interrogati o una et que plures et que sin t plures interrogationes ut una, et qui d si t fallacia secundum 25 plures interrogationes ut unam, et que sint cause huius fallacie, et qui modi paralogismorum, et quomodo solvendi. Sciendum ergo quod, cum interrogatio et propositio non differant nisi in modo transumpto, quot modis est propositio una, et interrogatio, et, per oppositum, quot modis erunt propositiones plures, et inter30 rogationes. Notandum est ergo quod quedam est pluralitas propositionis causata eoquod sub unitate signi latet multitudo significatorum. Et hoc proprie appellatur multiplicitas et solum pertinet ad fallacias in dictione et nullomodo ad hanc fallaciam. Preter hoc autem triplex est unitas 35 reperta circa propositionem et ex apposito triplex est pluralitas, sicut

600

DIALECTICA MONACENSIS

evidenter potest haberi in libro Periermeneias. 1 Est enim una propositio in qua est unum subiectum et unum predicatum, unum secundum serInonen1 et secundum re m, ut hic: 'homo currit', 'iste est cecus', et in consimilibus. Contra hanc unitatem est pluralitas in propositione quando per aggregationem sive pluralitatem sub uno termino subiecto vel predicato latent multa subiecta vel predicata secundum rem, ut hic: 'homines currunt', 'ista sunt ceca', et similia. Item. Est una propositio in qua est unum subiectum et unum predicatum secundum rem, complexio tamen secundum sermonem, ut f. 115m i bi predicatur diffìnitio ve l descriptio j ve l interprctatio nominis, ve l generaliter quecumque plura sunt talia ex quibus est unum, idest intentio unius predicati ve l subiecti. Secundum quod omnes iste sunt une: 'homo est animai rationale mortale', 'homo est ani mal risi bile', 'philosophus est amator sapientie', 'Sor est homo al bus'. Huic unita ti opponitur pluralitas propositionis in qua plura predicantur ve! subiciuntur, ex quibus non est unum predicto modo, ut 'Sor est al bus ambulans musicus', 'homo al bus aramaticus currit'. Item. Quedam propositio est una coniunctione, sicut ypothetica conditionalis et quecumque ad ipsam reducuntur, ut causalis, localis, temporalis, disiuncta. Huic unitati opponitur pluralitas propositionum que sunt inconiuncte, ut hic: 'Sor currit, Plato disputat', ve! coniuncte tali coniunctione que non facit unitatem, ut in copulativa.

5

1o

15

20

Hiis habitis sciendum est quocl 2 cum interrogatio sit petitio responsionis aut propositionis sive unius partis contradictionis, manifestum est quod interrogatio una erit petitio unius responsionis, et plures 25 interrogationes plurium responsionum petitiones. Cum ergo fiant plures interrogationes habentes tamen unitatem quamclam, ut in termino plurali aut per coniunctionem aut alio modo, sicut habitum est, credimus quod sit una interrogatio et ita damus unam responsionem et sic decipimur per pene-unitatem tamquam per causam apparentie, per pluralitatem vero 30 tamquam per causam falsitatis. Que cause sunt a parte rei. Ex parte autem nostri causatur hec fallacia ex inperitia iudicandi quid una propositio, quid plures.

11 idest] Ec

et E

20 disiunctiva E

'Arist., De fnterpr. 6, 17a 15sqq. Cfr. Ari st. De interpr. 11, 20 b 2 2 sqq.

2

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

601

De tribus modis huius fallacie

Post hec notandum quod tribus modis possunt fieri paralogismi huius fallacie iuxta triplicem pluralitatem preclictam. Primus moclus est quando sub uno termino plurali plura sub5 iciuntur ve l preclicantur in questione. l! t hic: 'suntne i sta ceca velvidentia ?', demonstrato uno ceco et uno vidente; si 'ceca', ergo utrumque est cecum; si 'videntia', ergo utrumque est videns. Quod falsum est. Simile est hic: 'putasne i sta su n t dulcia vel amara?', demonstratis duo bus quorum unum dulce, reliquum amannn. Simile est hic: 'suntne ista animalia 10 rationalia vel irrationalia ?', demonstrato ho mine et asino. Et si c de similibus. Secundus modus est quando plura predica(n)tur ve! subici(un) tur in interrogatione et per plures dictiones ex quibus videtur fieri unum, eoquod unitatem habeant in substantia. Ut 'putasne Sor est 15 homo a/bus sramaticus?'' sit ita quod non sit gramaticus et sit albus, ve! eco n verso. Tertius moclus est ex eo quocl plura subici(un)tur ve! predica(n)tur unitatem habentia a copulatione. Ut hic: 'putasne Sor currit et Plato ?'; 'putasne hic et hic est homo? sed aliquis percutit v el l'idet lHmc et 20 hunc et n il aliud; er9o videt ve! percutit hominem et non homines'. luxta hoc solvitur quoddam sophisma, quocl sic proponitur: 'verum est aliquid esse et id esse Sortem'. Probatio: hec est queclam copulativa; cuius utraque pars est vera; ergo ipsa est vera. Si cletur, contra: verum est aliquid esse et id esse Sortem; aut est verum contingens aut verum 25 necessarium; si verum contingens, ergo contingens est aliquid esse; quod falsum est; si verum necessarium, ergo Sortem est esse necesse; quod ite rum falsum est; et si c cum non si t ve rum contingens nec ve rum necessarium, simpliciter non est verum aliquid esse . . . . . . . etc.'; et sic prima falsa. Ad hoc dicendum quocl prima est vera et non valet inprobatio. 30 Cun1 enirn queritur: 'est verum contingem aut verum necessarium ?' ; dicendmn quod plura querit ut unum et quod non dividit sufficienter. Sed deberet f. 1t5rb ad d ere: J 'aut unum est contin9ens et reliquum necessarium'. Notandum autem quod virtus sophisticandi secundum hanc 35 fallaciam fere consisti t in hoc quod illa divisio que valet et;inmediata est circa aliquod unum suppositum, creditur et valere circa plura; quod tamen falsum est. linde li ce t hec si t vera: 'quicquid est animai, est rationale ve! irrationale', non tamen hec: 'quewmque su n t animali a, su nt rationalia 14 (ut) fc

31 est Ec

aut E

602

DIALECTICA MONACENSIS

vel irrationalia'. Similiter tenet: 'quecumque hominem vi det Sor, illum l'idet contingenter vel necessario; hoc vero non tenet: 'quoscumque homines videt Sor, illos videt contingenter vel necessario'.

Solvere autem paralogismos huius fallacie est dare plures responsiones ad plura interrogata, respondendo bis 'l'erum est', si utrumque 5 interrogatorum sit verum; si utrumque autem sit falsum, responclendum est bis: 'jalsum est'; si vero unum si t verum reliquum falsum, concedendum est pro una parte et pro altera neganclum. Licet autem nullum accideret inconveniens secundum veritatem data una sola responsione, tunc scilicet quando utraque pars est vera ve! utraque falsa, tamen plures 10 dande sunt responsiones, ne ignorare videatur responclens quoniam interrogatum non est unum sed plura. De fallacia secundum ignorantiam elenchi

Ultimo loco videndum est de fallacia secundum ignorantiam elenchi. In qua viclendum est qui d si t elenchus, qui d ignoratio elenchi, et quid fallacia secundum ignorantiam elenchi, et que sint cause, et qui modi paralogismorum, et qualiter solvendi. Elencus est sillogismus contraclictionis, iùest sillogismus inferens contraclictoriam alicuius posi ti. Et describitur sic ab Aristotile 1 : "elencus est contradictio unius et eiusdem non nominis tantum secl rei et nominis, non synonimi sed eiusdem ex hiis que data sunt ex necessitate non connumerato quod erat in principio secundum idem et ad idem et similiter et in eodem tempore". Notandum ergo quod per istas differentias 'unius et eiusdem', 'non nominis tantum sed rei et nominis', 'non .ry-nonimi sed eiusdem' clesignantur quod ad contradictionem exigitur idemptitas terminorum, scilicet subiecti et predicati: idemptitas, dico, non solum in nomine nec solum in re, sed in utroque, et preterea unitas, ita scilicet quod nulla plura subiciantur ve! preclicentur. Et secunclum hoc exclucluntur omnes fallacie in clictione et preterea fallacia secunclum plures interrogationes ut unam a ratione elenchi. Per hoc autem quocl clicitur: 'ex hiis que data sunt removetur peti ti o eius quod est ex principio et non-causa ut causa. Illucl enim quod est ex principio quamvis sit de acceptis sive positis, non tamen datum est, cum sit eque dubium ve! magis cum illato. Illa propositio que l (illum) Ec

15 elencus E

'Soph. El. 5, 167a23-27.

25 synonimi] sononimi E

15

20

25

30

V

DE SOPHISTICA ARGUMENTATIONE

603

est non-causa ut causa etsi sit de datis simpliciter, non tamen est de datis que valent ad inferendum propositum. Per hanc vero differentiam 'ex necessitate' removetur accidens et consequens, in quibus non ex necessitate sequitur conclusio, et preterea secundum quid et simpliciter excluditur per 5 eandem differentiam, secundum quocl peccat in sillogismo et non in contradictione. Tunc enim non de necessitate accidit conclusio, quoniam in eadem argumcntatione proceditur a dicto secundum quid ad dictum simpliciter, vel econverso. Item. Per has quatuor differentias: 'secundum idem', et 'ad idem' et 'similiter' et 'in eodem tempore' removetur ignorantia 10 elenchi et preterea secundum quid et simpliciter secundum quod peccat in contradictione. Si enim in una parte contradictionis sit simpliciter et in alia secundum quid, aut si in utrague secundum quid, non l tamen erit f. 115va secundum idem et ad idem etc. Item. Ignorantia elenchi est ignorantia secundum guam ignoratur 15 que et quot sint particule sive differentie que exiguntur ad contra-

dictionem. Fallacia autem secundum ignorantiam elenchi est deceptio causam habens a parte nostri eoquod inpotentes sumus indicare quid elenchus, quid non-elenchus. A parte vero motivi extra habet pro causa 20 apparentie pene-elenchitatem, non-elenchitatcm autem pro causa falsitatis. Cum enim multe particule sive differentie exigantur ad elencum, aliquis habens omnes preter unam non advertit defectum illius que sibi deest propter multitudinem aliarum guas habet. Et ita credit esse elenchum et non est. Ex hiis diligenter considerandum est quod quamvis in ignorantiam elenchi reducantur omnes sillogismi et elenchi apparentes sive sophistici, nichilominus tamen ponenda est fallacia specialis et diversa contra alias, cum habeat causam apparentie spccialem et diversam a causis aliarum fallaciarum. 30 Sunt tamen quidam aliter diversifìcantes ignorantiam elenchi secundum quod in eam fìt reductio, et secundum quod ipsa est principium unius fallacie specialis distincte contra alias fallacias, dicentes quod est quedam ignorantia generalis, que causatur generaliter ex universis particulis sive terminis tredecim fallaciarum; est iterum que35 dam specialis ignorantia que adtcnditur iuxta has quattuor differentias: 'secundum idem' et 'ad idem' et 'similiter' et 'in eodem tempo re' ; secundmn hanc ignorantiam accipitur fallacia specialis dividens contra alias. Et fìt secundum easdem particulas secundum guas fìt secundum quid et simpliciter,

25

604

DIALECTICA MONACENSIS

scilicet secundum has: 'secundum idem' et 'ad idem' etc. Hec tamen ponitur differentia quod in fallacia secundum quid et simpliciter proceditur a dicto secundum quid ad dictum simpliciter ve! sumitur in una contradictoriarum dictum secundum quid, in alia vero clictum simpliciter, vel eco n verso; in hac vero fallacia proceditur ab uno quod est secundum 5 quid ad aliucl secundum quid, aliud tamen quid. Ut: 'hoc est duplum secundum longitudinem et non est duplum sewndum latitudinem ergo est duplum et non est duplum'. Sciendum autem quod utraque istarum sententiarum celebris est. 10 Prima tamen melior est, eoquod quamvis penes quatuor istas particulas fìant paralogismi in hac fallacia, ut frequentius, contingit tamen fieri parelenchum et secunclum alias particulas, sicut patere potest inspicienti. Post hec notanclum quod tot sunt modi paralogizandi in hac 15 fallacia quotiens sophistice contingit inpcdiri elenchum sive contradictionem. De quibus exempla satis sunt manifeste. Si autem aliquis obiciat quod hec fallacia non debet poni extra clictionem nec in dictione simpliciter sed media, eoquod causas secundum quas sophisticat elenchum, communicat cum fallaciis partim in 20 clictione partim cum fallaciis extra clictionem, dicendum quod hec fallacia communicat in causis materialibus cum aliis fallaciis, causas vero proprias et diversas, sicut predictum est, (habet) ab aliis fallaciis. Decipit enim per penc-elenchitatem tamquam per causam apparentie, per non-elenchitatem autem tamquam per causam falsitatis. 25

VI

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

605

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

De dictionum divisione

Dictionum alia significativa, alia consignifìcativa. Dictio signi- f. 115vb ficativa est que per se et sine adiunctione alterius dictionis significantis aliquicl signifìcat, ut hec d ictio 'homo'. Consignifìcativa est illa que non 5 per se sed cum alia dictione significante adiuncta aliquid signifìcat, ut sunt prepositiones et coniunctiones et similiter hoc verbum 'est' secundum quocl solam compositionem importat: si c enim infinitum est et finiri habet per ea que componit. Sciendum tamen quod predicta clivisio dictionis eadem est cum 10 hac: dictionum alia categoreumatica, alia sincategoreumatica. Categoreumatica idem est quocl significans; sincategoreumatica idem est quod consign!ficans. Et dicitur sincategoreumatica a 'sin', quod est con, et 'categoreumatica', quocl est significam; in de sincategoreumatica quasi consign!ficativa.

15

De dictione significativa

Relicto autem ad presens de clictione sincategoreumatica agendum est de clictione categoreumatica, idest de dictione significativa. Cuius talis solet proponi divisio: dictionum signifìcativarum alia supponit, alia copulat. Supponi t ut 'homo', et quodlibet nomen substantivum 20 ve! ali qua pars substantiva. Copulat, ut 'albet', et quocll ibet acliectivum manens adiecti vum.

De termino

Sed quia eadem divisio solet fieri sic: terminorum alius supponit, alius copulat, ideo acl horum intelligentiam videnclum est quid sit 25 terminus. Dicitur autem terminus proprie id quoù terminat aliquiù, ut punctus, instans, et similia. Punctus enim terminat lineam, quia post punctum nil est de linea. Similiter instans est tcrminus cliei, quia post 10-11 kategreumatica E 11 sincategreumatica E 13 catheg. E 23-24 sed . . . . . . videndum] sed . . . . . . ideo videndum fc et ad horum intelligentiam videndum E

606

DIALECTICA MONACENSIS

instans nil magis est de die; et sic de aliis. Unumquodque istorum dicitur terminus a terminando si ve fini endo; est enim idem terminare quod finire. Sciendum autem quod dialeticus subiectum et predicatum vocat terminos proprie eoquod tenninant propositionem. Sicut enim linea, per se inperfecta est1 et infinita et finiri habet per duo extrema et est finis eius ex una parte subiectum et ex altera parte predicatum. Et notandum quod non solum subiectum et predicatum dicuntur terminus a dialetico, sed etiam quelibet dictiones que determinare habent habitudinem ve! respectum aliquem in locutione. Quales habitudines importantur per verbum et prepositiones et coniunctiones. Ut patet in hac: 'ego video Sortem cum Platone', in qua hec dictio 'Sortem' non est subiectum nec predicatum; similiter hec d ictio 'Platone'. Et tamen dicuntur termini quia terminant aliquas habitudines. Quod patet in eadem locutione, in gua iste accusativus 'Sortem' determinat transitionem huius verbi 'video'; hec autem dictio 'Platone' determinat habitudinem huius prepositionis 'cum'. Ex hiis patet quod prepositiones et coniunctiones non possunt vere dici termini, quia nil terminant, sed solum exigunt terminari. Et similiter hoc verbum 'est', secundum quod solam compositionem importat.

5

10

15

20

Qyid sit supponere, quid copulare

Viso quid sit tenninus, videndum est quid sit supponere et quid copulare. Supponere siquidem est substantive (rem) significare et per se et sine dependentia tali que est in principali significatione. Copulare est adiective rem significare et in tali dependentia que est de principali 25 significatione. Dicitur autem terminus ille supponere qui nullam dependentiam habet in principali sua significatione. Ut patet in hoc termino 'homo', qui substantiam cum qualitate finite significat, que su n t de principali significatione. Et similiter pateat de quolibet substantivo. Dicitur autem il! e terminus copulare qui dependentiam habet in principali 30 f. 116ra sua significatione. J Ut patet in hac dictione 'al bus', que signifìcat qualitatem finite, substantiam vero infinite; unde dependens est ad subiectum per quod suam fìniat substantiam. Ex hiis patet quod licet obliquus termini supponentis aliquam 7 alterum (ex) Ec 9 dyaletico sic saepius E 24-26 (copulare . . . . . . significacione) Ec ' se. propositio.

14 tamen ( ?) E

17 proposicionis E

VI

5

10

15

20

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

607

habeat dependentiam, tamen supponit, quia illa dependentia non est ex principali significatione, sed consignificatione, scilicet ex casu. Ut patet in hoc genitivo 'hominis', qui solum dependens est ex modo significandi genitive propter quod exigit aliquam dictionem per guam determinetur. Patet etiam quod predicta divisio, scilicet terminorum alius supponit, alius copulat, non debet habere medium, quia omnis terminus aut habet dependentiam in principali significatione, aut non. Si non, tunc est supponens; si si c, tunc est copulans. Si autem queratur de hiis terminis 'magister', 'miles', 'dux', 'statua' utrum supponant aut copulent, dicendum est quod, si manent adiectiva, copulant tantum; si vero substantiva, supponunt tantum, quia tunc nullam habent dependentiam. Notandum autem quod huiusmodi termmr quando substantivantur determinant circa suas substantias illarum rerum species ad quas substantivantur. Unde hoc nomen 'magister' determinat humanitatem circa suam substantiam, per guam finit eam. Similiter hoc nomen 'album' cum substantivatur cleterminat circa suam substantiam corporeitatem. Linde idem est dice re: 'album est' quod 'corpus album est'. De hiis autem terminis: 'res', 'ens', 'unum' et similia, dicendum quod substantivantur ad res predicamentorum, scilicet ad substantiam, qualitatem, et ita de aliis, et hoc secundum prius et posterius. Dicitur enim ens primo et principaliter de substantia, secundario vero de qualitate, et de aliis, sicut 'sanum' dicitur dc urina et de animali.

De termino mpponente 25

Hiis habitis relicto de termino copulante agenclum est de termino supponente. Qui sic dividitur. Terminorum supponentium alius supponit communiter, alius discrete. V el sic: suppositionum alia discreta, alia communis.

De suppositione 30

Suppositio communis est que fit in termino communi, ut 'homo est anima l'. Suppositio discreta est que fit in termino discreto, ut 'Sor currit'. Et hec divisio fit penes divisionem rerum significatarum per tales terminos. Que talis est: rerum alie universales, alie singulares. In qua divisione non est meclium. Quare nec in hac: suppositionum alia 19 similia pro similibus? E

20 (ad) fc

608

DIALECTICA MONACENSIS

communis, alia discreta, quia omnis terminus aut significat rem universalem aut singularem. De suppositione communi

Item. Relicto de suppositione discreta, quia non variabilis est, dicendum est de divisione suppositionis communis, quia illa multis 5 modis variatur. Sunt autem divisiones tales supposJtwnis communis: fit enim quedam per hoc membrum: simplex et personalis, quedam per hoc: mobilis et inmobilis, quedam per hoc: cof!fusa, determinata, quedam per hoc: restricta, ampliata.

10

De personali et de simplici

f. 116rb

Inter quas primo dicendum est de hac: suppositionum alia simplex, alia personalis. Et nota quod hec divisio fìt secundum exigentiam veritatis in locutione. Dicitur enim suppositio personalis esse in termino communi, quando secundum exigentiam veritatis in 15 locutione terminus ille sumitur pro aliquo inferiorum sub ipso. Simplex autem suppositio est in termino communi quando secundum exigentiam veritatis in locutione j non sumitur pro aliquo inferiori, sed pro communi. Ad horum intelligentiam due dantur regule, una de personali 20 suppositione, alia de simplici. De personali talis datur regula: quotienscumque ponitur communis terminus in locutione, In qua respicitur a dictione significante talem formam que de necessitate vult salvari in aliquo inferiori, talis terminus secundum talem 25 respectum personalem habet suppositionem. Ut patet in hac locutione: 'homo currit'. In qua iste terminus 'homo' respicitur ab hoc verbo 'currit', quod signifìcat cursum, qui est talis • forma que solum vult esse in aliquo particulari. Unde iii e terminus 'homo' secundum talem respectum habet personalem suppositionem; 30 'sewndum talem respectum' dico quia secundum alium respectum posset habere simplicem suppositionem, sicut patebit inferius. 1 1

p. 609ro-u sqq.

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

609

De simplici supposi tione talis datur regula:

5

10

15

20

25

30

quotienscumque ponitur terminus communis in lo• cutione in qua respicitur a dictione significante talem formam que de necessitate vult salvari in communi et non in inferiori, talis terminus secundum talem respectum simplicem habebit suppositionem. Ut patet hic: 'homo est species'. In qua ille terminus 'homo' respicitur ab hac dictione 'species', que talem formam significat, scilicet specialitatem, que solum salvatur in communi. Unde ille terminus 'homo' secundum talem respectum simplicem habet suppositionem; 'secundum talem respectum' exponatur ut supra dictum est. Sed notandum quocl si vii·tute vocis determinetur circa aliquem terminum quod habeat personalem suppositionem, licet virtus locutionis exigat quod stet pro communi et habeat simplicem suppositionem, tamen personalem suppositionem habebit. Ut si dicatur: 'aliquis homo est species'. Quamvis enim veritas locutionis exigat quod ille terminus simplicem habeat suppositionem, tamen non est ita, eoquod circa ipsum oppositum virtute vocum est determinatum, quia per hoc signum 'aliquis' determinatur quod sumatur pro aliquo inferiori. Patet ergo quod personalis suppositio est que fit in termino communi quando stat pro inferiori, sive hoc exprimatur virtute vocum si ve non, ut hic: 'aliquis homo currit', 'homo currit' et similia. Personalis autem suppositio dicitur eoquod fit pro persona. Dicitur autem persona aliquod discretum suppositum. Simplex vero suppositio est que non fit pro inferiori, sed pro communi. Commune enim dum trahitur ad inferiora vel dum accipitur in suis inferioribus, iam non remanet simplex sed multiplicatum. Cum enim accipitur absolute in se et non comparatur ad aliquod inferius, tunc remanet unum et simplex. Unde et suppositio que in ipso sic fit, clicitur simplex eoquod in ipso simplex fiat. Et similiter pateat de quolibet termino communi qui sumitur secundum se. De mobili et de inmobili

Sequitur de ista divisione: suppositionum alia mobilis, alia in35 mobilis. Que clivisio similiter fit secunclum exigentiam locutionis. Quod 4 talem fonnam fc

formam talem E

22 (quando stat) fc

610

DIALECTICA MONACENSIS

sic patet. Dicitur enim suppositio mobilis in termino communi cum secundum exigentiam veritatis in locutione vel alicuius adiuncti stat pro inferiori. Inmobilis vero est que secundum veritatem locutionis ve! alicuius adiuncti stat non pro inferiori. Sed notanclum quod Aristotiles vocat huiusmodi mobilitatem expositionem termini communis 1 , ut magis pateat veritas locutionis. Magis enim patet veritas locutionis in singulari quam in communi. Unde dicitur terminus mobilis qui potest moveri et exponi acl inferius. Inmobilis vero est qui non potest moveri ad inferius. Notandum ergo quod pene idem sunt suppositio mobilis et f. 116va personalis; similiter simplex l et inmobilis. Est enim suppositio personalis que fit pro inferiori; si mi! iter et mobilis. Simplex autem que non fit pro inferiori; similiter et inmobilis. Ad habendum ergo in quo personalis et simplex differant a suppositione mobili et inmobili, sciendum quod duo sunt termini motus, scilicet terminus a quo et tenninus in quem. Denominatur autem simplex suppositio et personalis ab hiis duobus terminis. Personalis enim dici t terminum ad quem est motus: movetur enim ratio ab ipso universali ad ipsum particulare. Unde particularia sunt termini motus ad quem. Et propter hoc dicitur suppositio personalis esse in termino communi cum respicitur in locutione pro huiusmocli inferioribus. Simplex vero dicit a qtw est motus. Sicut enim dictum est, ab universali movetur ratio ad particulare. Unde universale est tenninus a quo. Et propter hoc etiam dicitur suppositio simplex, cum stat pro ipso universaliter. Mobilis autem et inmobilis suppositio non denominantur ab hiis duobus terminis, sed ab altero tantum, scilicet a termino ad quem est motus; sed diversi mode, quia unum positive, reliquum privative. Quod sic patet. Dicitur enim suppositio mobilis in termino communi que fit pro inferiori; inmobilis vero que non fit pro inferiori. Et notandum quocl si aliquis terminus respicitur pro inferioribus et non possit moveri et exponi ad illa, inmobilem habebit suppositionem, non tamen simplicem. Cuius ratio patet in sincategoreumatibus.

5

10

15

20

25

30

Post hec sciendum est quocl idem terminus potest habere simplicem et personalem suppositionem; et hoc secundum quod 35 respicitur a diversis fot·mis. Ut patet in hac locutione: 'scio hominem 23 terminus fc

motus E

'Vide Anal. Pr. I 34, 47b40sqq. and D. Ross ad Anal. Pr., 28a33.

VI

5

10

15

20

25

30

35

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

611

esse in Angli a'. In qua iste terminus 'hominem' inquantum respicitur ab hoc verbo 'esse' cum hac determinatione 'in Angli a', personalem ha be t suppositionem. Inquantum vero respicitur ab hoc verbo 'scio', simplicem habet suppositionem. Cuius causa patcbit inferius. 1 Item. Sicut idem terminus secundum quod respicitur a diversis formis, diversas accipit suppositiones, ita diversi termini secundum quod respiciuntur ab eodem diversimode, diversas habent suppositiones. Ut patet in hac locutione: 'homo laudat hominem'. In qua hoc verbum 'laudat' respicit hunc terminum 'homo' pro inferiori, et ita confert ei personalem suppositionem. Hunc vero terminum 'hominem' respicit pro communi, et sic confert ei simplicem suppositionem. Idem patet in hac: 'homo cogitat de homine', et in consimilibus. Cuius causa hec est quod huiusmodi verba 'sci t', 'laudat', 'cogitat' duos habent respectus, scilicet unum ad id in quo sunt, alium ad id respectu cuius sunt. Est enim scientia in aliquo et respectu alicuius. Quantum ad respectum quem habent ad id in quo sunt, personaliter respiciunt terminos. Quantum autem ad respectum quem habent ad id respectu cuius sunt, respiciunt simpliciter terminos. Unde si homo laudat, oportet quod ille vel ille, sed non oportet si laudat hominem, quod laudet illum vel illum. Potest enim indifferenter laudare existentes et non existentes. Item. Solet dici quod in hac locutione: 'iste promittit tibi equum' ille terminus 'equum' simplicem ha beat suppositionem. Quod si verum est, ille terminus 'equum' non potest sumi pro aliquo inferiori, sed solum pro communi. Unde qui sic obligatus est, non potest solvi a promislsione nisi det equum in communi. Quod est inpossibile. f. 116vb Ad hoc dicendum quod hoc verbum 'promitto' duos actus importat, scilicet actum obligandi et actum dandi. Quod patet in eius expositione. Est enim idem promitto quod obligo me ad dandum. Sed istorum actuum unus est mentalis, alius corporalis. Et propter hoc hoc verbum 'promitto' quantum ad istos duos respectus dicitur, respicit hunc terminum 'equum', quia quantum ad actum obligandi, qui est actus mentis, respicit ipsum simpliciter, et quantum ad hoc confert ei simplicem suppositionem, sed quantum ad actum dandi, qui est respectu alicuius inferioris, respicit eundem terminum personaliter. Unde qui sic obligatus est, potest dare aliquem equum particularem et absolvi a promissione sua. . ', Et notandum quod verba signifìcantia actus anime, ut ' SCJO 2 (verbo) fc

I p. 611I2sqq.

12 (et in consimilibus) fc

hec fc

sic E

612

DIALECTICA MONACENSIS

'cogito', 'pono', et similia, secundum illos actus simpliciter resprcrunt illos terminos respectu quorum sumuntur. Unde cum hoc verbum 'pono' duos importet actus, quorum uterque est actus mentis, respicit terminum sibi apponentem quantum ad utrumque actum simpliciter. Unde dicatur: 'pono hominem currere', iste terminus 'homo' inquantum respicitur 5 ab hoc verbo 'pono', tantum simplicem habet suppositionem. Quod autem hoc verbum 'pono' duplicem actum mentis importet, patet per expositionem eius verbi. Est enim idem pono quod peto ut habeas pro vero, ubi significatur petitio et habitus pro vero, quorum utrumque est habitus mentis. Et propter hoc ille terminus 'hominem' tantum simplicem recipit 10 ab ipso suppositionem. Cuius ratio patet ex supradictis.

Post hec queritur de supposi tione ho rum terminorum 'homo', 'nix' in hiis locutionibus: 'nix est albissima rerum', 'homo est dignissima

creaturarum', scilicet utrum habeant simplicem ve! personalem suppositionem. Quod habeant simplicem, videtur ex hoc quod non possunt reddere locutionem veram pro aliquo inferiori. Quelibet enim talis est falsa: 'i sta nix est albissima rerum', 'iste homo est dignissima creatura rum'. Si hoc concedatur, videtur quod personalem habeant suppositionem. In hac enim: 'homo est dignissima creaturarum' hec d ictio 'dignissima' significat dignitatem que talis forma est que vult salvari in inferioribus et propter hoc respicit lllmc terminum 'homo' gratia illius forme personaliter. Idem patet de hoc termino 'nix' in hac locutione: 'nix est albissima rerum', cum albedo sit talis forma que vult sal vari in inferiori sive particulari. Preterea. Queritur de quantitate earundem orationum. Et dicitur quod sint indefinite. Sed contra. Indefinita cum particulari convertitur in veritate et in falsitate. Unde si hec est vera: 'homo currit', hec eri t vera: 'aliquis homo cunit'. Ergo si predicte propositiones sunt indefinite, converti habent cum particularibus. Unde si hec est vera: 'nix est . . . . . etc.' et hec eri t vera: 'ali qua nix . . . . . . etc.' Quod cum si t falsum, videtur quod predicte propositiones non sint indefinite. Solutio. Ad primum dicendum quod in hac: 'nix est . . . . . . etc.' hec clictio 'albissima' quantum ad albedinem quam importat, respicit hunc terminum 'nix' personaliter, sed quantum acl excessum quem etiam importat, respicit ipsum simpliciter. Cuius causa est quod omnis dictio f. 117ra significans rem suam ut in excessu respicit tantum sibi l adiunctum 4 (actum) Ec 7 (pono) Ec 8 eius Ec huius E verbi [pono[ Ec 19 enim ••.. , . dignissima] enim nix est albissima rerum dignissima E enim nix est albissima rerum (homo) dignissima fc 33 quantum + rasura unius litterae (?a = aut)

15

20

25

30

35

VI

5

10

15

20

25

30

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

613

simpliciter, si ve talis terminus precedat si ve sequatur. Ut patet in hac locutione: 'equus est jortior asino'. Ubi isti termini 'equus' et 'asino' simpliciter respiciuntur ab hac dictione 'jortior'. Quod patet ex hoc quod si isti termini possent sumi determinate pro aliquo inferiori, hec esset vera: 'asi nus est jortior equo', quia aliquis asinus fortior est aliquo equo. Similiter patet in hac locutione: 'homines sunt plures asinis'. Ubi isti termini 'homines', 'asinis' respiciuntur simpliciter ab hac dictione 'plures', quia si idem termini possent sumi determinate, hec esset vera: 'plures sunt asini hominibus', si plures essent asini quam homines, quia aliqui asini essent plures aliquibus hominibus. Quod cum sit falsum, patet quod omnis dictio signifìcans rem suam ut in excessu respicit terminum sibi adiunctum simpliciter, sive precedat sive sequatur. Et propter hoc dicendum quod ille terminus 'nix' respectu huius dictionis 'albissima' tantum simplicem habet suppositionem. Si autem queratur, cum hec dictio 'albissima' equaliter signifìcet albedinem et excessum circa suam substantiam que eadem est cum substantia huius termini 'nix', quare iste terminus 'nix' potius retineat simplicem suppositionem quam personalem, dicendum est quod ille excessus est quasi determinans illam albedinem et, quantum ad hoc, includens ipsam et ultimo adveniens. Quare terminus debet iudicari penes ipsum, quia respicitur ab ipso. Eodem modo dicendum est de hac: 'homo est dignissima creaturarum' etc. Ad hoc autem quod querebatur de quantitate huiusmodi propositionum, dicendum est quod sunt indefinite. Si tunc obicitur quod debent converti cum particularibus, dicendum quod non est verum. Hoc enim quod dicitur: "indifinita et particularis convertuntur" intelligendum est solum de propositionibus in quibus subicitur commune non solum pro se, sed pro parte, ut in hac: 'homo currit' et in similibus. De hac autem: 'homo est species' non est intelligendum. In hac enim non subicitur commune pro aliquo inferiori. De corifusa et de determinata

Sequitur de i sta divisione, scilicet suppositionum alia co rifusa, alia determinata. Et notandum quod hec divisio non est suppositionis communis tantum, sed etiam personalis. Unde sic debet fieri: suppositionum 35 personalium alia confusa, alia determinata. Suppositio confusa est que est in termino qui stat de necessitate 3 respicitur E

7 respicitur E

614-

DIALECTICA MONACENSIS

pro pluribus, ut in hoc termino 'homo' in hac locutione: 'omnis homo currit' et in hac: 'nullus homo currit', et in similibus. Determinata est illa que est in termino communi sine exigentia plurium suppositorum, ut in hac: 'homo currit'. Ad intelligentiam confuse suppositionis talis datur regula: 5 signum universale affirmativum terminum communem sibi inmediate adiunctum confundit ipsum mobiliter et distributive. Dicitur autem terminus corifundi distributive et mobiliter quando potest inferri quodlibet inferius contentum sub ipso. Ut patet in hac locutione: 10 'omnis homo est animai'. Ubi iste terminus 'homo' confunditur ab hoc signo 'omnis' mobiliter et distributive. Unde potest inferri: 'Sor et Plato', et sic de aliis. signum universale affirmativum terminum communem sequentem mediate confundit exiliter. 15 Dicitur autem exiliter conjundi terminus quando secundum exigentiam locutionis indifferenter potest sumi pro uno vel pro pluribus. Ex hoc patet qualiter sit respondendum ad hoc sophisma. Sit ita quod sint tres homines: Sor, Plato, Cicero, quorum quilibet habeat unum asinum qui currat et habeant omnes unum asinum in communi qui non currit. Inde si c: 'wiuslibet hominis asi nus currit'. Probatio. Sortis asinus currit, (Platonis asinus currit, et Ciceronis asinus currit); et non f. 117rb sunt plures homines; l ergo cuiuslibet hominis asinus currit. Contra: cuiuslibet hominis asinus currit; ergo asinus cuiuslibet hominis currit. Quod falsum est. Solutio. Ad primum dicendum quod verum est, sicut probatum est, cum ili e terminus 'asi nus' respiciatur mediate ab hoc signo universali 'cuiuslibet'. Unde confunditur exiliter. Et ita secundum exigentiam locutionis stat pro pluribus particularibus asinis pro quibus locutio vera est. Ad hoc autem quod postea infertur: 'ergo asi nus wiuslibet hominis currit' dicendum quod non vale t, ( quia), cum ili e terminus 'asi nus' precedat signum, non confunditur ab ipso et indeterminate tenetur pro aliquo pro quo locutio est falsa. Et in tali argumentatione est fallacia figure dictionis, scilicet univocatio ex mutata suppositione termini, quia ille terminus 'asi nus' primo confusam habet suppositionem, in conelusione vero determinatam. 17 locutionis Ec

sennonis E

2 3-24 (contra . . . . . . currit) fc

20

25

30

35

VI

5

10

15

20

25

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

615

Item. Causa confusionis que est in una cathegorica, nil confundit quod est extra illam. Un de si dicatur si c: 'omnis homo disputat et asim1s currit', ille terminus 'asinus' determinate supponi t. Item. Si duo signa universalia affirmativa, - ve! distributiones, quod idem est - sumantur in una propositione et ex eadem parte propositionis, scilicet ex parte subiecti vel ex parte predicati, prima inmobilitat sequentem, idest inpedit descensum ad inferiora. Ex hoc patet solutio huius sophismatis. Sit ita quod sint tres homines et videant omnem hominem et currant, Sor autem tantum se videat et non currat. Inde sic: 'omne videns omnem hominem currit'. Probatio. Constat quia concessa inferatur sic: 'ergo omne videns Sortem currit', que falsa est, quia Sor videt Sortem et tamen non currit. Ad hoc dicendum quod prima vera est et non sequitur conclusio, quia procedit ab inmobili ac si esset mobile. Descendit enim pro inferiori in hac distributione 'omnem hominem', que inmobilitata est per primam. Et est ibi fallacia figure dictionis. Item. Notandum quod in distributione non est descendendum. Per cuius descensum augmentatur suppositio alterius distributionis. Unde non tenet hec argumentatio: 'quodlibet d!fferens ab omni homine est non-homo; ergo quodlibet d!fferens a Sorte est non-homo', quia in prima iste terminus 'd!fferens' supponi t pro quolibet ali o ab homine solum, in conclusione vero supponit idem terminus pro quolibet alio a Sorte, et ita pro pluribus quam an1 e. Sed hoc est ex eo quod descendit in distributione huius termini 'omni homine'. Quare in ipso non est descendendum. Item. Designo universali negativo talis datur regula: signum uni versa le negati vum terminum communem sequentem mediate sive inmediate confundit distributive et mobiliter. Habet enim duo de se, scilicet distributionem et negationem. Est enim

30 idem 'nullus' quod 'omnis non'. Ratione distributionis confundit termi-

num inmediate si bi adiunctum distributive et mobiliter; ratione vero negationis confundit terminum sibi adiunctum mediate distributive et mobiliter. Est enim regula de negatione quod negatio quemcumque terminum confundit, confundit distributive et mobiliter. Linde bene 35 sequitur: 'non homo currit; ergo nec iste nec i Ile currit'. Similiter est de termino mediate adiuncto. Unde bene sequitur: 'hoc non est animai; ergo nec hoc animai nec illud', et sic de quolibet. l kategorica E

4 signa] singularia E

35 ille] iste E

616

DIALECTICA MONACENSIS

Item. De relatione talis datur regula: f. lt?va

relativum relatum l ad terminum communem distributive supponentem confundit terminos sequentes sicut et suum antecedens. Et ex hoc potest solvi hoc sophisma. Quod sic probo: 'omnis 5 homo est et ille est aliquis homo'. Probatio. Sor est homo et ille est aliquis homo, Plato est homo et ille est aliquis homo, et sic de singulis. Ergo prima vera est. Similiter: omnis homo est et ili e est aliquis homo; ergo omnis homo est et aliquis homo est ille. Quod falsum est. Solutio. Dicendum quod prima est vera et ille terminus 'aliquis t o homo' confunditur ab hoc relativo 'ilie' exiliter. Un de sta t secundum exigentiam locutionis pro cliversis. Ad hoc autem quod postea infertur: 'erao aliquis homo est ille', dicendum est quod non valet ex eo quod variatur supposi ti o huius termini 'aliquis homo'. Cum enim precedi t relativum, non confunditur ab ipso, sed determinate tenetur. Unde 15 idem est 'aliquis homo est ille' quod 'aliquis homo est omnis homo'. Quod falsum est. Quare et hoc: 'aliquis homo est ille'. Et de simili bus simile habeatur iudicium. De appellatione

Viso de suppositione videndum est de appellatione termini. Dicitur autem terminus appellare id de quo vere et presentialiter et affirmative potest predicari. Ut patet in hoc termino 'homo', qui appellat Sortem, Platonem, et omnes alios presentes. Et notandum quocl terminus communis hoc quod appellat, supponi t. Secl non convertitur, quia multa supponit que non appellat. Iste enim terminus 'homo' supponit Cesarem et Antichristum, non tamen appellat eos, eoquod non sunt presentes. Unde accidentale est termino appellare id quocl modo appellat, quia iste terminus 'homo' appellat Sortem cum ipse est, cras non appellabit ipsum dum ipse non est, sed tamen supponit. Unde cum in appellatione et suppositione terminus communis varietur, videndum est qualiter hoc fìat. Ad hoc sciendum quod terminus communis per se sumptus supponit pro omni quod potest participari formam eius sive id sit presens sive preteritum sive futurum. Unde ili e terminus 'homo' per se sumptus supponi t pro omni eo quod potest 8 (similiter) fc

10 (aliquis) fc

29 Sortem

+ et p.

E

20

25

30

35

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

617

esse homo. Hoc autem sunt tam existentes guam non existentes. Et idem pateat de quolibet termino communi. Contingit autem quod terminus communis in locutione positus quandoque sumitur pro presenti bus, ut in hac locutione: 'homo est', 5 quandoque pro preteritis, ut in hac locutione: 'homo jùit', quandoque pro futuris, ut in hac locutione: 'homo erit'. Et terminus dicitur restringi. Propter quod videndum quid sit restrictio et quot sint cause restrictionis. De restrictione

Dicitur autem restrictio variatio suppositionis magis communis ad minus communem. Unde eu m i!le terminus 'homo' significet hominem simpliciter secundum quod communis est ad presentes, preteritos, et futuros, si intellectus accipiat ipsum solum pro presentibus, dicetur quod in ea facta est restrictio, idest coartatio suppositionis magis commu15 nis ad minus communem.

10

De modis restrictionis

Hiis habitis sciendum quod multis modis fit re!strictio in f. ll?vb termino communi. Quedam enim fit per determinationem adiectivam, quedam per determinationem obliqui, quedam per tempus significatum 20 in verbo, quedam per inplicationem. De quibus omnibus secundum ordinem dicetur.

De restrictione que fit per determinationem adiectivam

Sed primo videndum est quod omnis terminus qui debet restringi ab alio, oportet quod ille a quo restringitur aliquid ponat circa ipsum 25 significando ve! consignificando et sit principium intelligendi ipsum et inmediate adiungatur ei et ad minus commune. Quod patet cum dicitur: 'homo albus'. Secundum quod ille terminus 'homo' debet restringi ab hoc adiectivo 'al bus', hec d ictio 'al bus' suum significatum, scilicet albedinem, ponit circa rem huius termini 'homo' sic ut illa albedo scitur simul cum 30 humanitate ad illam substantiam determinandam. Et secundum hoc ille totalis terminus 'homo a/bus' solum stabit pro eis quibus conveniant hee forme, scilicet humanitas et albedo. Unde secundum hoc idem est homo albus quod res contenta sub humanitate et albedine. Et ex hiis patet quod cum dicitur: 'homo a/bus est', iste terminus

618

DIALECTICA MONACENSIS

'homo a/bus' solum supponit pro hominibus albis. Unde si addatur ei signum distributionis, distribuitur tantum pro albis hominibus. Si vero clicatur: 'homo est a/bus', ili e terminus 'homo' non restringitur ab hac clictione 'a/bus' ex quo non adiungitur ei inmediate. Unde si addatur ei signum distributionis, clistribuitur pro albis et nigris hominibus et medio colore coloratis. Et propter hoc hec falsa est: 'omnis homo est a/bus'; hec tamen vera: 'omnis homo a/bus est'. Et notandum quod nil positum in predicato restringit aliquid quod est in subiecto. Ex hiis patet quod nulla est distinctio quam quidam tenebant, scilicet quod quedam est restrictio a significando, quedam a consignificando. Unde cum clicitur: 'civis est a/bus', dicebant quod i Ile terminus 'civis' per albedinem significatam in hoc termino 'a/bus' non restringitur sed potius per masculinum ibi consignificatum restringeretur ad supponendum pro cive mare. Et isti bene concedebant quia nil positum in predicato restringit aliquid positum in subiecto gratia significationis. Sed dicebant quod aliquid consignificatum in predicato posset restringere aliquid in subiecto. Sed quod hoc sit falsam patet, quia si aliquis terminus deberet restringi ab alio, si non restringitur ab eius significato, similiter non restringitur a consignificato. Quia si deberet restringi a consignificato, hoc non esset nisi mediante significato. Quare si principale significatum non restringit, nec consignificatum. Propter quod dicendum est quod in hac: 'civis est a/bus', ille terminus 'civis' nullomodo restringitur ab hoc adiectivo 'a/bus', sed supponi t communiter pro mare et femina. Quare si addatur ei signum, distribuit ipsum pro masculis et feminis. Et ita hec est incongrua: 'omnis civis est a/bus', sicut et hec: 'vir est alba', quia iste terminus 'civis' sumitur pro feminis, qui bus non conveni t iste terminus 'albus' in masculino genere. Item pateat de similibus.

5

10

15

20

25

De restrictione que fit per obliquum

Post hec videndum de rcstrictione que fit per obliquum. Ut 30 cum dicitur: 'asim1s hominis wrrit'. Secundum rationem predictam videtur quod ili e obliquus 'hominis' non de beat restringere hunc terminum 'asinus', eoquod non est principium intelligendi ipsum. Per humaf. ltSra nitatem enim substantia huius nominis 'asinus' non cadit J in unum intellectum, eoquod humanitas est forma opposita forme huius termini 35 ' asmus . '. 15 conce(de)bant E

24 adiectivo fc

termino E

35 (forme) fc

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

619

Ad hoc dicendum quocl licet terminus obliquus non cadat in unum intellectum cum recto, tamen se habet sicut clifferentia ad rectum. Unde quantum acl hoc specificat ipsum et trahit ad minus communem et propter hoc solet dici quod restringat ipsum. De restrictione quefit per consignificationes verborum

5

Sequitur de restrictione que fit per tempus consignificatum in verbo. De verbo presentis temporis

Dicunt autem quidam quocl verbum presentis temporis relO stringi t terminum cui adiunctum (est), ad supponendum pro presentibus

15

20

25

30

35

solum. Sed tunc queritur unde hoc. Si dicatur quod a tempore consignificato in verbo, hoc non videtur, quia cum dico: 'homo cw-rit', iste tenni nus 'homo' non restringitur a principali significato huius verbi 'currit', scilicet a cursu, ad currentes. Quare etiam non restringitur ab eius consignificato, scilicet a tempore. Quocl autem non restringatur ille terminus 'homo' ad currentes ab hoc verbo 'currit', patet quod secundum hoc hec esse t vera: 'omnis homo wrrit', quia iste terminus 'homo' cum esset restrictus ad currentes solum, distribueretur JXO currentibus, et ita idem esse t 'omnis homo currit' quod 'omnis homo currcns wrrit'. Quocl cum si t falsum, patet quia iste terminus 'homo' in predicta locutione non restringitur a principali significato in verbo. Quare nec a consignificato. Si forte diceretur quod tempus consignificatur circa subiectum, et propter hoc restringitur subiectum ad presentes, - hoc patet esse falsum, quia omnis dictio ponit suum consignificatum circa suum principale significatum et non circa aliud. Unde cum sit tempus consignificatum verbi et participii, solum consignificabitur circa rem illorum, et non circa aliucl. Unde in hac: 'homo currit', et consimilibus, non consignificatur tempus circa subiectum. Preterea. Si tempus consignificaretur circa subiectum, hec esset incongrua: 'visum curret', quia opposita tempora ponerentur circa subiectum huius participii 'viswn', sci li ce t preteritum et futurum, quorum unum inportatur per verbum, reliquum per participium. Quod falsum est; hec enim congrua et vera: 'vi su m curret'. Item. Si tempus consignifìcatur circa subiectum, hec locutio: 'homo laudatur' et consimiles erunt false, quia ratione temporis exigeretur subiectum esse. Quod cum sit falsum, patet quod tempus nullo modo consignificatur circa subiectum.

620

DIALECTICA MONACENSIS

Solutio. Dicendum quod, sicut monstratum est, tempus non consignificatur circa subiectum, nec circa predicatum, sed circa compositionem que restringitur ad compositionem presentem, si tempus sit presens quod consignificatur circa ipsam. Sed cum compositio inmediate respiciat tam subiectum quam predicatum, si ipsa sit talis quod ad veritatem eius exigat extrema esse presentia, tunc restringit ea ad presentia. Ut patet in hac locutione: 'homo est currens'. In qua compositio consignificata per hoc verbum 'est' presentis temporis restringitur ad compositionem presentem et ipsa sic restricta ulterius hunc terminum 'homo' restringit ad existentes; et similiter hunc terminum 'currens' ad currentes in presenti. Si vero compositio sit alicuius existentis ad nonens, tunc solum restringit alteram extremitatem, reliquam vero, quam equaliter respicit, non restringit sed permittit stare indifferenter pro non-existente. Ut patet in hiis: 'homo laudatur', 'homo est potens esse'. In quibus solum exigitur quod predicatum, et non subiectum, sit. Cuius causa dicebatur superius. 1 Bene igitur concedendum est quod in hac locutione: 'homo currit', hec d ictio 'homo' non restringitur ad currentes sed solum ad existentes. Unde si addatur ei signum, distribuitur pro existentibus, sive currentibus si ve non-cqrrentibus. Et inde hec est falsa: 'omnis homo currit', quia predicatum non convenit subiecto pro existentibus omnibus. Sic ergo patet quod terminus communis sumptus cum verbo de f. 1!8rb pre!senti, sive ex parte subiecti sive ex parte predicati, restringitur ad presentes. Eodem modo dicendum est de obliquis qui sumuntur ad determinationem subiecti. Ut cum dicitur: 'asi nus hominis currit'. In qua locutione iste terminus 'hominis' similiter est restrictus ad presentes. A!iter enim hec esset vera: 'asi nus hominis currit', si asi nus curreret qui nullius hominis esset, sed quandoque fuisset. Quod falsum.

5

10

15

20

25

Hiis habitis sciendum quod ad hoc quod terminus communis 30 restringatur, non exigit multitudinem appellatorum, sed sufficit ei quod habeat unum solum. Unde si tantum unus homo est, hec est vera: 'homo est', hec autem falsa: 'homo non est'. Ad cuius intelligentiam sciendum quod terminus communis eodem modo restringitur in negativa sicut in affìrmativa. Unde in hac: 'homo non est', cum iste terminus 35 'homo' restrictus sit ad presentes, falso removetur ab eo esse per negationem. Et propter hoc hec locutio est falsa: 'homo non est'. 1

p. 611ssqq.

VI

5

10

15

20

25

30

35

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

621

Sed contra hoc obicitur. Boetius diciti quod sicut hec signa 'uterque' et 'neuter' ad mi nus exigunt adi ungi termino habenti duo appellata, ita hec signa 'quilibet', 'omnis', 'nullus' exigunt adi ungi termino habenti tria appellata. Et sic uno homine existente vel duobus hec erit falsa: 'omnis homo est'. Quare eius contradictoria eri t vera: 'homo, scilicet aliquis homo, non est'. Unde et hec: 'homo non est', cum indefinita et particularis convertantur. Et si hec est vera: 'homo non est', ili e terminus 'homo' supponit in eadem locutione pro non-existente, licet hoc sit contra predicta. Solutio. Dicendum quod termini in negativa eodem modo restricti sint in negativa sicut in affirmativa, et ab eodem, scilicet a composi tione. Unde hec tantum vera est: 'homo est', hec autem falsa: 'homo non est'. Ad hoc autem quod obicitur auctoritate Boetii, scilicet quod hec si t falsa: 'omnis homo est' tantum duo bus hominibus existentibus, quare eius contradictoria eri t vera: hec scilicet 'aliquis homo non est' et hec similiter: 'homo non est', - dicendum quod esse t verum, si eius contradictoria vere sumeretur. Sed non sumitur, quia in hac: 'omnis homo est' hoc signum 'omnis' extenditur ad non-ens, cui attribuitur esse et non conveni t. Qua re locutio falsa. In hac vero: 'aliquis homo non est', cum ille terminus 'homo' requirat multitudinem appellatorum, restringitur ad supponendum pro existentibus, a quibus removetur esse per negationem. Quare locutio falsa est. Et non est contradictoria prime, cum iste terminus 'homo' non sumatur pro eodem hinc inde. Deberet enim esse de eodem subiecto et predicato. Item. Cum sit dictum 2 quod terminus communis sumptus cum verbo presenti ex parte suppositi ve! appositi supponit pro presentibus, queritur utrum hec locutio: 'Cesar est non-homo' et similes sint vere ve! non. Quod autem hec sit vera, et ita auctoritate Boetii dicentisJ hanc ve ram: 'inperator qui non est est non-homo', quod idem videtur significare quod hec: 'Ccsar est non-homo'; ergo hec est vera: 'Cesar est non-homo'. Si concedatur, contra: iste communis terminus 'non-homo' habet multa appellata presentia et sumitur cum verbo de presenti. Ergo restringitur ad supponenclum pro eis quibus presenter convenit. Secl cum pro nullo istorum conveniat Ccsar, ista locutio est falsa. Quod autem iste terminus 'non-homo' habeat multa appellata patet. Possum enim dicere quod asinus est non-homo, et sic de aliis. 4 sic fc 1

uhi?

hoc E z supra, p. 62Qzz·z4.

3

ubinam?

622

DIALECTICA MONACENSIS

Solutio. Ad horum intelligentiam sciendum quod ille terminus 'non-homo' dupliciter potest sumi. Uno modo secundum quod ponit aliquid quod est et tamen non est homo, ut capra vel leo vel aliquid consimile. Altero modo potest sumi secundum quod nil ponit et est pura privatio. Et secundum hoc est 'non-homo' idem quod non-ens. 5 f. I!Sva Cum ita sit, patet quod in hac: 'Cesar est non-homo' hoc verbum 'est' potest notare compositionem 'non-hominis' ad Cesarem secundum quod non-homo est aliquod ens extra hominem. Et si c locutio falsa. V el potest notare compositionem non-hominis ad Cesarem secundum quod nonhomo est pura privatio et secundum hoc idem est quod non-ens. Et sic 10 vera. Et sic nil ponit, sed est pura privatio solum. Sed tunc dicendum quod hoc verbum 'est' in predicta locutione licet sit presentis temporis, tamen non restringit subiectum nec predicatum. Sicut nec in hac: 'homo est potens esse' non restringi t similiter subiectum, predicatum tamen restringit. 15 Quare potest queri unde hoc fìt quod hoc verbum 'est' quandoque restringit sua extrema, quandoque non, quancloque restringit utramque extremitatem, quandoque alteram. Solutio. Ad hoc dicenclum quod cum hoc verbum 'est' sumitur simpliciter, scilicet secundum quod non climinuitur a ratione sua, tunc 20 restringit subiectum et predicatum secundum quod exigit veritas locutionis et tempus consignifìcatum circa ipsam consignifìcationem. Ut patet in hac locutione: 'homo est albus'. Quando autem hoc verbum 'est' non sumitur simpliciter sed trahitur a ratione sua per aliquod adiunctum, tunc restringit terminos solum secundum quod exigit id quod est adiunc- 25 tum ei. Et propter hoc cum diversa adiungantur huic verbo 'est' in diversis locutionibus, hoc verbum 'est' diversimode restringit. Ut patet in hiis locutionibus: 'Cesar est non-homo', 'homo est potens esse', et similiter. In hac enin1: 'Cesar est non-homo' hoc verbum 'est' non notat esse simpliciter, sed esse negationis. Unde etiam trahitur a ratione sua per 30 hanc negationem 'non' que adiungitur si bi. Unde nil exigit nisi quod exigit negatio. Negatio autem nil exigit esse. Quare etiam hoc verbum 'est' in predicta locutione nil restringit. In hac vero: 'homo est potens esse' hoc verbum 'est' similiter non dicit esse simpliciter sed esse potens. Unde nil exigit nisi quod 'potens' exigit. Exigit autem 'potens' id non esse 35 quod adhuc debet fieri, secundum quod ipsa potentia fìt. Et hoc patet quod in hac: 'homo est potens esse' restringitur predicatum et non subiectum. Et notandum quod hoc verbum 'est' in predictis locutionibus et in consimilibus dicitur habere vim ampliandi ob hoc quod non restringit 4{)

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

623

terminum cui adiunctum <est), ad existentes, sicut faceret, si sumeretur simpliciter et non diminueretur a ratione sua. Idem dicendum est de hiis verbis: 'potest', 'supponit', 'laudat', 'sci t'' 'ponit'' 'coaitat'' et similia. Que omnia dicunt(ur) habere vi m 5 ampliandi eoquod non restringunt terminos respectu quorum sumuntur sed permittunt eos stare in communitate sua. Ut patet in hiis locutionibus: 'homo potest esse', 'suppono hominem', 'laudo hominem', 'scio hominem', 'coaito de homine'' et sic de aliis. Hiis visis notandum quod si aliqua restrictio adveniat alicui sub10 iecto que sit opposita restrictioni que debet esse a verbo ve! ab alia determinatione, id subiectum sumetur secundum exigentiam prioris et inmediate restrictionis, et non restringitur a verbo ve! ab ali o. Verbi grati a si dicatur: 'homo qui non est, est', iste tenninus 'homo' non restringitur ab hoc verbo 'est' principali, licet ipsum non sit diminutum et 15 dicat esse simpliciter, eoquod opposita restrictio precessit. Eodem modo dicendum est de hac: 'homo qui non est, non est'. Ve! in hac: 'aliquid quod non est, non est'. In quibus isti termini 'homo', 'aliquid' restringuntur a verbo principali, quia per hanc determinationem 'qui non est' restricti sunt isti termini 'homo' et 'aliquid' ad non-existentes. Unde iste ambe 20 vere sunt: 'aliquid quod non est, non est', 'homo qui non est, non est'; hee autem false: 'homo qui non est, est', 'aliquid quod non est, est'. Potest ergo ex hiis omnibus que dieta sunt colligi una regula appellatiolnum. Que talis est: f. IISvb terminus communis sumptus cum verbo presenti non habenti vim ampliancli ex parte suppositi ve! appositi restringitur ad supponendum pro presentibus tantum, cum non sit restrictus aliunde.

25

'Terminus communis' dico ad differentiam discreti, qui nec restringi nec ampliari potest; 'non ha benti vi m ampliandi' dico, quia si habet vi m 30 ampliandi, non restringi t, sicut dictum est supra1 ; 'si non si t restrictus aliunde' dico, quia si opposita restrictio precessit, non restringitur terminus a verbo nec ab alia determinatione, sicut etiam supra 2 patuit. Post hec queritur de hac locutione: 'quicquid potest esse est'. Que si c probatur. Cum dicitur si c: 'quidlibet est', quamvis iste terminus 35 'quilibet' per se sumptus supponat pro omni eo quod est ve! fui t ve! eri t, l (ad) fc 1

19 (ad) fc

p. 62239 sqq.

28 (dico) fc 2

p. 6239sqq.

624-

DIALECTICA MONACENSIS

tamen sumptus cum verbo presenti non habenti vim ampliandi supponit tantum pro presenti bus. Ergo cum iste totalis terminus 'quicquid potest esse' solum communis sit ad presentes ve! futuros, similiter in predicta locutione solum supponit pro presentibus, cum sumatur cum verbo presenti. Et si c patet quod hec est vera: 'quicquid potest esse, est'. Que si concedatur, contra fiat talis sillogismus in tertio prime: 'quicquid potest esse, est Antichristus potest esse ergo Antichristus est'. Ve! sic: 'quicquid potuit esse, est Cesar potuit esse ergo Cesar est'. Solutio. Dicendum quod prima est falsa. Ad hoc autem quod di citi quod 'quicquid potest esse' sumitur cum verbo de presenti, ergo restringitur ad presentes - , clicendum est quod hoc est verum nec tamen oportet quod locutio sit vera. Restringitur enim terminus 'quicquid potest esse' acl eos de qui bus dicitur mediante verbo de presenti. Sed hii sunt tam existentes quam non-existentes. Quod sic patet. Possum enim equaliter di cere: 'Antichristus est potens esse', sicut possum 'Sor est potens esse'. Unde cum ille terminus 'potens esse' presentialiter dicibilis si t tam de existente quam de non-existente, sumetur in predicta locutione pro hiis et illis. Et secundum hoc distributio que est in hoc termino 'quicquid', adveniens distribuit ipsum pro existentibus et pro non-existentibus, quibus omnibus attribuitur esse et non convenit. Quare locutio est falsa. Et idem pateat de aliis. Item. Queritur de hac: 'omnis homo canescit in senectute'. Quod hec si t falsa patet, quia iste terminus 'homo' restrictus est ad presentes et per hoc signum 'omnis' distribuitur pro omnibus existentibus tam senibus quam pueris, quibus non convenit preclicatus. Quare locutio falsa. Quod si concedatur, probetur quod sit vera sic. Hec determinatio 'in senectute' fertur ad hoc verbmn 'canescit' gratia compositionis in ipso consignificate et restringit tempus ibi consignificatum ad tempus senectutis. Et compositio sic restricta a tali tempore restringit ulterius hunc terminum 'homo' ad supponendum solum pro presentibus senibus. Quibus convenit predicatus. Quare locutio vera. Solutio. Dicendum quocl hec est duplex: 'omnis homo canescit in 24-25 et non pro cxistentibus E 1

se. opponens.

5

10

15

20

25

30

35

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

625

senectute', ex eo quod hec determinatio 'in senectute' potest ferri ad hoc verbum 'canescit' gratia compositionis vel gratia predicati. Si primo modo, vera est, et secundum hoc distribuitur iste terminus 'homo' solum pro presentibus senibus, sicut monstratum est supra. Si autem secundo 5 modo, locutio est falsa, quia cum detenninatio remaneat ex parte predicati et non attingat ipsam compositionem, nullam restrictionem faciet circa subiectum. Et ita cum subiectum stet pro existentibus, distribuitur pro senibus et pueris. Et sic prior locutio est falsa simpliciter. 10

15

20

25

30

35

Supposito hoc quod terminus non habens nisi tria appellata supponat pro non-ente, queritur de hoc sophismate. Sit ita quod tantum unum sit album, unum nigrum, unum medio colore coloratum, et sustineatur J hec regula quod terminus communis non habens tria f. 119ra appellata supponat pro non-ente. Inde si c: 'quodlibet coloratum est'. Quod hec si t vera probatur per hoc quod quelibet singularis est vera. Si concedatur, contra: album non est, nigrum non est, medium (non est); ergo quodlibet coloratum non est. Quod autem premisse sint vere patet, quia isti termini: 'album', 'nigrum', 'medium' non habent sufficientiam appellatorum. Quare supponunt pro non-entibus. Quare omnes vere sunt: 'album non est', 'nigrum non est', 'mediwn non est' ; ergo quodlibet coloratum non est. Ergo eius contraria falsa: due enim contrarie non possunt simul esse vere. Solutio. Dicendum quod hec est vera: 'quodlibet coloratum est'. Et non patet inprobatio que fiebat ad oppositum, hec scilicet: 'album non est, . . . . . . etc.'; ergo quodlibet coloratum non est', quia iste terminus 'coloratum' sufficientiam habet appellatorum participantium formam suam specialem. Quare restringitur ad presentes, cum supponit verbo presentis temporis. Sed isti termini 'album', 'nigrum', 'medium' non habent sufficientiam appellatorum participantium formam suam specialem. Quare non restringuntur ad presentes. Ergo nec ad existentes, sicut ponebatur. Unde cum di citi : 'album non est, nigrum non est, medium non est; ergo quodlibet coloratum non est', non procedi t a parti bus ad suum totum, quia partes quas assumit non sunt existentes. Quare non sunt partes huius termini 'coloratum' in hac locutione: 'quodlibet coloratum non est'. Uncle non valet inprobatio et est fallacia univocationis. 15 quod] que E I

se. opponens.

27 (quare) fc

32 (ergo . . . . . . non est) fc

626

DIALECTICA MONACENSIS

De verbo preteriti temporis l'cl futuri

Habito pro quibus supponat terminus communis sumptus cum verbo presenti, videndum est pro quibus supponat sumptus cum verbo prete riti temporis. Ad cuius intelligentiam talis datur regula: terminus communis substantialis si ve accidentalis 5 sumptus cum verbo preteriti temporis, sive ex parte suppositi sive ex parte appositi, restringitur ad supponendum tantum pro preteritis. Et hec dictio 'tantum' non excludit presentes qui sunt et etiam fuerunt, sed eos qui sunt et non fuerunt. Unde ctm1 dico: 'homo jì/Ìt', iste terminus 'homo' supponi t pro omnibus qui bus esse conveni t sub preterito, si ve sint presentes si ve non. Idem patet de hoc termino 'a/bus' cum dicitur: 'Sorjuit albus'.

10

Qui bus habitis queritur de hoc sophismate: 'omnis homo jì1it in aureo seculo iustus'. Quod hec sit falsa probatur. Iste terminus 'homo' 15 supponi t huic verbo 'Juit'. Ergo restrictus est ad preteritos. Et per hoc signum 'omnis' distribuitur pro preteritis omnibus quibus non convenit predicatus. Si concedatur, contra: hec determinatio 'in aureo seculo' fertur ad hoc verbum 'jìiÌt' gratia compositionis in ipso consignificate et specificat ibi tempus consignificatum acl tempus quod fuit in aureo 20 seculo. Et compositio restricta a tali tempore ulterius restringit hunc terminum 'homo' acl supponenclum solum pro preteritis qui fuerunt in tali tempore. Pro quibus etiam distribuitur a signo. Quare locutio vera. Idem potest dici de hac: 'omnis homojuit in tempore Cesaris'. Ad hoc dicendum quod omnes huiusmodi locutiones sunt multi- 25 plices ex eo quod determinationes possunt determinare verba gratia compositionis - e t sic vera- ve! gratia predicati; et sic falsa. Item: terminus communis sumptus cum verbo futuro ex parte suppositi ve! appositi, sive substantialis sive 30 accidentalis, supponit tantum pro futuris. Et hec dictio 'tantwn' non excludit eos qui sunt et erunt, sed eos qui sunt et non erunt. Unde cum dicitur 'homo eri t', il! e terminus 'homo' supponit pro omnibus qui erunt, sive sint existentes sive non. Et idem pateat de hoc termino 'a/bus', cum dicitur: 'a/bus curret'. 35

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

627

Sed tunc obicitur quod hec locutio conceditur 'album curret', si aliquid iam sit album J et tunc non sit album quando curret. Propter f. 119rb quod videtur quod iste tenninus 'album' in predicta locutione non si t restrictus ad albedinem futuram. Ad hoc dicendum quod locutio est duplex; ex eo quod albedo 5 significata in hoc termino 'album' potest cadere sub conpositionem huius verbi 'curret', vel extra. Si primo modo, falsa est, nisi tunc si t album quando currat, quia conpositio in hoc verbo 'curret' restringi t sua extrema ad supponendum res suas in futuro, sicut conpositio presens IO restringit sua extrema ad presentiam. Si autem albedo non cadat sub conpositionem sed extra, locutio erit vera. Et non sequitur quod tunc sit album quando currat, quia ea que non conponuntur sub conpositionc verbi non ponuntur etiam sub tempore. Unde indifferenter se habet ad hoc utrum conveniat eis esse sub tali tempore ve! sub alio. 15 Eodem modo dicendum est de hiis locutionibus: 'ceci vidcnt' et 'surdi audiunt'. In quibus iste forme cecitas et surditas non ponuntur sub conpositione verbi, sed extra. Aliter enim predicte locutiones essent inpossibiles. Ex hiis que dieta sunt potest solvi hoc sophisma: 'Adam et Noe 20 juerunt duo homines'. Probatio. Adam et Noe fuerunt homines; ergo

fuerunt aliquot; sed non nisi duo; ergo fuerunt duo homines. Si concedatur, contra: Adam et Noe fuerunt duo; ergo dualitas eorum fui t ;ergo in aliquo instanti fuerunt. Quod falsum est, quia nunquam simul fuerunt. Idem potest dici de hac: 'Ada m et Noe juerunt'. Cum hoc verbum 25 significet pluralitatem, oportet, si Adam et Noe fuerunt, quod pluralitas illa fuerit, et, si fuit, quod in aliquo instanti fuerit. Quod falsum est. Solutio. Ad hoc dicendum quod hec est duplex: 'Adam et Noe Juerunt duo homines', eoquod dualitas significata in hoc termino 'duo' potest intelligi sub conpositione huius verbi 'juenmt' - et sic locutio 30 falsa, et bene sequitur conclusio - , ve! extra; et si c vera est et non sequitur conclusio, hec sci li ce t: 'era o dualitas eorumfuit', sed solum quod subiecta illius dualitatis fuerint. Quod patet, quia ex quo dualitas ista non cadit sub conpositionem, similiter nec cadet sub tempore, sicut patuit supra. 35 Eodem modo solvendum est de hac: 'Adam et Noe juerunt', scilicet quod pluralitas consignificata in hoc verbo 'juerunt' potest intelligi sub conpositione- et si c falsa-, vel extra; et sic vera. l sedJ si E

21 aliquotJ aliquid E a t ( ?) Ec

628

DIALECTICA MONACENSIS

Notandum autem quod hoc quod dicitur subiectum aliquod intelligi sub conpositione ve! extra, sine forma sua ve! cum ipsa, hoc solum intelligendum est de subiecto quod significat formam accidentalem et non substantialem. 'Homo' enim non potest intelligi sine humanitate, 'album' vero potest intelligi sine albedine, cecum sine cecitate. Item. Quedam locutiones sunt que videntur ad omne tempus pertinere, ut 'homo juit jì1turus', et consimiles. In qui bus termini comn1unes non restringuntur, sed sumuntur in sua communitate. Sed cum in tali locutione consignificentur diversa tempora, videndum est qualiter et circa que consignificentur et in quo illorum ponatur conpositio, quia per hoc patebit quod termini non restringunt in tali locutione. Ad horum intelligentiam sciendum est quod sicut tempus preteritum sumitur secundum quod consideratur ante aliquod tempus, ita omne tempus futurum consideratur post aliquod, et presens tempus, f. 119va quod est inter hec, est terminus utriusque, sed diversimode. Est enim terminus preteriti ut ante quod sumitur ipsum preteritum, et est terminus futuri ut post quod sumitur ipsum futurum. Notanclum ergo quod sicut in hac locutione: 'homo est amatus' signifìcatur preteritum. In qua ponitur conpositio verbi et presens ut ante quod sumitur verbum preteritum. Similiter in hac: 'homo jì1it juturus' signifìcatur preteritum. [ut] In qua ponitur conpositio verbi et futurum ut post quod sumitur id futurum. Sed cum hoc verbum 'juit' sumatur indefinite pro quolibet preterito, contingit quod futurum quod consideratur post id preteritum, indeterminate sumitur pro quolibet futuro. Et ita nullum tempus in tali locutione consignifìcatur determinate. Incle est quod termini communes sumpti in tali locutione non restringuntur. Ex hiis patet quod cum conpositio in tali locutione significata sit communis ad quamlibet conpositionem que fuit futura, quelibet talis argumentatio est necessaria et valet tanquam ab inferiori ad superius. Si c: 'homo est; erao fui t fimu·us'; ve!: 'homo }iii t; erao jì1it jì1turus'; ve!: 'homo eri t; erao fui t jìiturus'. Et notandum quod si hoc verbum 'juit' signifìcaret instans, predicta instantiam haberet argumentatio in primo instanti quod fuit ab initio mundi. Linde non sequitur: 'id instans }iii t; erao fui t juwrum'' eoquod nullum tempus fuit ante ipsum ve! aliquod instans. Item. Solet dici quod terminus communis substantialis sive accidentalis sumptus cum verbo preteriti temporis ex parte suppositi 27 (non) fc

30 inferiora E

5

10

15

20

25

30

35

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

629

restringitur pro appellatis que habet vel habuit; a parte vero appositi, si si t accidentalis, restringitur tantum ad appellata que habuit; si autem sit substantialis, restringitur ad appellata que habet vel habuit. Similiter terminus communis sumptus cum verbo futuri temporis, sive substantia5 lis sive accidentalis, ex parte suppositi restringitur pro appellatis que habet vel habebit; ex parte vero appositi, si si t accidentalis, restringitur tantum pro appellatis que habebit; si autem si t substantialis, restringitur pro eis que habet ve! habebit.

luxta has regulas de preterito verbo tale proponitur sophisma. 10 Sit ita quod Sor fuerit niger et modo sit albus, Plato vero econverso.

Inde sic: 'alba Juenmt Sor et Plato'. Probatio. Album fuit Sor, quia id quod album (modo) est, fuit Sor. Album fuit Plato, quia id quod fuit album, fui t P lato. Hoc concesso fiat hoc argumentum: 'alba jì1erunt Sor et Plato; ergo Sor et Plato Juenmt alba'; ergo Sorjilit album'. Quod falsum 15 est. Solutio. Dicendum quod prima vera est, ut probatum est. Hoc autem argumentum non verum: 'alba Jìwrunt Sor et Plato; ergo Sor et Plato Juerunt alba', quia iste terminus 'alba' primo supponebat libere pro eo quod est et fuit. In conclusione vero supponi t tantum pro eo quod fuit.

De verbo futuro proponitur tale sophisma. Sit ita quod Sor videat unum hominem in uno instanti, in alio alium, in tertio tertium, et non sin t plures. Inde si c: 'Sor videbit omnem hominem'. Probatio. Sor videbit Sortem, Sor videbit Platonem, et sic de tertio. Ergo Sor videbit f. 1!9vb omnem hominem. Postea queratur in quo instanti. Et non est assignare 25 aliquod. l Si forte clicatur quod sicut in ha c: 'omnis homo l'idet animai' male queritur quod animai, quia iste terminus 'animai' est confusus et non distributive tenetur; quare non potest fieri clescensus in eo - , eodem modo in hac: 'Sor videbit omnem hominem', hoc verbum 'videbit' confusum est et non distributive pro tempo re consignifìcato in verbo; 30 quare non potest fieri descensus in eo , - hoc nullo modo videtur, quia hoc signum 'omnis' non confundit terminum prececlentem, sed sequentem pro tempo re consignifìcato. Et si c potest clescensus fieri in co. Quare locutio falsa. 20

12 album

+

(modo) fc

630

DIALECTICA MONACENSIS

Solutio. Hec est vera: 'Sor videbit omnem hominem', hec autem falsa: 'Sor videbit omnem hominem in aliquo instanti'. Sicut enim hoc verbum 'videbit' potest post se recipere terminum singularem ve! pluralem unde congrue dicitur: 'Sor videbit hominem', 'Sor videbit homines', ex parte autem suppositi solum recipit termimnn singularem, - eodem 5 modo hoc verbum 'videbit' indifferenter se habet acl hoc quod possit significare visionem excitatam in aliquo tempore vel in pluribus. Unde sicut non vale t hoc argumentum: 'Sor videbit; erao videbit multa', eodem modo non vale t hoc argumentum: 'Sor videbit omnem hominem; ergo Sor videbit omnem hominem in aliquo instanti', immo debet addi: 10 'in uno vel in pluribus'. Et est i bi fallacia consequentis. Sequitur de preterito et futuro. Sit ita quod Sor cogitavit de Antichristo et cogitabit de Cesare. Inde si c: 'Sor cogitavit ve/ cogita bit de homine'. Probatio. Sor cogitavit vel cogitabit de homine qui fuit vel erit. Ergo prima vera est. Contra. Sor cogitavi t vel cogitabit de homine; ergo cogitavit de homine ve! cogitabit de homine. Si cogitavit de homine, ergo de homine qui est vel qui fuit. Quod falsum est, quia cogitavit de Antichristo, qui nec est nec fuit. Si cogitabit de homine, ergo de homine qui est vel qui erit. Quod falsum est, quia cogitabit de Cesare, qui nec est nec erit. Solutio. Dicatur quod prima vera est, quia sccundum quosdam iste terminus 'homo' ponitur cum verbo preterito et futuro et habet suppositionem suam ab utroque coniunctim. Et secundum illos non valet hoc argumentum: 'Sor cogitavit ve/ cogita bit de homine; ergo cogitavit de homine vel cogita bit de lwmine', quia iste terminus 'homo' habet restrictam suppositionem cum altero illorum verborum. Potest tamen dici quod hec est vera: 'Sor cogitavit de homine'. Sed non val et hoc argumentum: 'ergo Sor cogitavit de ho mine qui est vel qui ji1it', quia hoc verbum 'cogitavit' vim ampliandi habet. Unde non oportet quod termino communi adiunctum restringat acl presentes et preteritos tantum, nm1 etiam conveniat futuris. Similiter potest concedi: 'Sor cogitabit de homine'. Sed non val et quod postea infertur: 'ergo cogita bit de homine qui est vel qui erit', cum etiam extendat se ad preteritos.

15

20

25

30

De restrictione que fit per inplicationem

Viso de restrictione que fit per consignificationes verborum 35 consequenter videndum est de restrictione que fit per inplicationem quam dicitur facere hoc nomen 'qui'.

VI

5

10

15

20

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

631

Sed cum clictum sit1 quocl quicquicl restringit alterum ponit circa ipsum aliquicl significando ve! consignifì.canclo - secl hec dictio 'qui' restringit hunc tcrminum 'homo' cum clicitur: 'homo qui currit, disputat', - , potest queri quicl hec d ictio 'qui' ponat circa hunc terminum 'homo', l per quocl restringi t ipsum. f. 120m. Acl quocl scienclum quocl, sicut dicit2 Priscianus, hoc nomen 'qui' habet in se substantiam infì.nitam, scilicet tis, et articulum subiunctum, scilicet os, qui articulus facit secunclam notitiam de re sive dc substantia eiusdem nominis, scilicet qui. Et est nota ydcmptitatis intcr ipsam et re m antecedentis. Unde ctm1 dicitur: 'homo qui currit, disputat', articulus qui est in hoc nomine 'qui', sumit substantiam ciusdem nominis secundum quod determinata est per rem verbi sequentis et coniungit eam substantie huius termini 'homo', quod est suum antececlens, et tanquam inmediate convertitur cum co et specifì.cat ipsum. Unde iste terminus 'homo' in preclicta locutione solum supponi t pro currentibus. Si c ergo patet quod hec d ictio 'qui' poni t aliquicl circa suum antecedens per quod restringi t ipsum. Si autem queratur quid sit inplicare, potest dici quod inplicare est aliquid pro constanti relinquere. Unde cum dicitur: 'homo qtli currit, disputat', hec dictio 'qui' circa h un c terminum 'homo' cursum inplicat, idest pro constanti relinquit. Hiis habitis sciendum quocl quicquicl restringit aliud in quantum tale, non restringitur econverso ab ilio.

Et ex hoc patct quod in hac: 'asi nus hominis currit' iste terminus 'hominis' non restringitur ab hoc termino 'asi nus' ad homines possiclentes 25 asinos. Quia si sic, si tantum tres haberent asinos qui currercnt, hec esse t vera: 'cuiuslibet hominis asi nus currit', qui a iste terminus 'hominis' solum rcstringeretur pro hominibus habcntibus asinos currentes. Quocl falsum est. Similiter patet quocl nullum acliectivum restringitur a suo substantivo, cum sit econverso. Similiter si dicatur: 'Sor 30 videndo hominem currit', iste tcrminus 'hominem' non restringitur ab hoc gerundio 'videndo' acl homines visos, cum iste terminus 'hominem' dctcrminet ipsum gerunclium et restringat ipsum acl signifì.canclum visionem transeuntem in hominem. Si eu t in hac: 'Sor videt hominem' hoc verbum 'videt' restringitur ab hoc termino 'hominem' acl signif-ìcanclum 20 (inplicat) fc 1 supra, p. 61723-26. z /mt. gramm. XIII, !!28-29; 2021-30 et XVII 12 53-9 ed. I-lcrtz.

632

DIALECTICA MONACENSIS

visiOnem transeuntem in hominem, et non econverso restringitur iste terminus 'hominem' a verbo ad homines visos a Sorte. Quia si sic, si Sor videret tantum tres homines, hec esset vera: 'Sor ridet omnem hominem', quia videret omnem hominem visum a Sorte. Quod falsum est.

De locutionibus inplicantibus Jalsum

f.

12Qrb

Post hec queritur de locutionibus inplicantibus falsum, utrum sint congrue vel non. Et primo de locutionibus in quibus inplicatur falsum inpossibile. Ut de hiis: 'homo qui est asinus, currit' vel 'homo irrationalis currit', et consimilibus. Ad cuius intelligentiam scienclum quocl omnis locutio incongrua dicitur in qua opposite forme ponuntur circa eandem substantiam non repetitam, sive tales forme significentur sive consignifìcentur. Unde sicut hec est incongrua: 'vir est alba' eoquod opposita accidentia, scilicet masculinitas et femininitas, ponuntur circa eandem substantiam, que accidentia non possunt conprehendi circa idem ab intellectu simul, ita et hec est incongrua: 'homo qui est asinus, currit' et 'homo irrationalis currit' et consimiles, eoquod opposite forme non se compatientes circa idem ostenduntur esse in eodem. Unde intellectus talis omnis cassus est et vanus. Si autem queratur aut hec sit incongrua aut non, scilicet 'homo est asinus', cum opposi te forme referantur ad invicem, dicendum quod non, quia quamvis ibi sint forme opposite, non tamen sunt circa idem sed circa diversa, scilicet circa subiectum et predicatum. Tamen posset dici quod talis locutio est inutilis, quia non habet j suam ultimam perfectionem, scilicet indicationem que est consensus anime; anima enim non consentit in talem oppositionem. Sed propter hoc non debet dici incongrua locutio, cum incongruitas solum attendatur in hoc quod opposita ponuntur circa idem inmediate. Ex hiis patet quod hec locutio non est incongrua: 'Sor est H elena'. Hec tamen est incongrua: 'Sor est alba', quia in hac: 'Sor est Helena' diversa accidentia consignificantur circa diversa subiecta; in hac vero: 'Sor est alba' opposita accidentia ponuntur circa eandem substantiam, cum adiectivum et substantivum non habeant nisi eandem substantiam. Eodem modo clicenclum est de locutionibus inplicantibus falsum possibile. Ut cum dicitur: 'homo qui est a/bus, currit', nullo ho mine 13 (vir est alba) fc

5

10

15

20

25

30

35

VI

633

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

existente albo. Dicendum enim quod hec non est incongrua, quia in ea non significantur accidentia apposita circa idem. Licet enim nullus homo sit albus, nichilominus tamen humanitas et albedo sunt opposita circa idem. Unde inplicatio falsi possibilis non facit incongruitatem in 5 locutione, sed falsitatem. Item. Notandum quod inplicatio que non convenit, non restringit. Unde nullo existente albo si dicatur: 'homo qui est al bus, currit', iste terminus 'homo' non est restrictus ab inplicatione. Et similiter pateat de aliqua determinatione non conveniente. 10 Item. Notandum quod omnis propositio in qua ponitur inplicatio, potest distingui dupliciter, ex eo quod verbum sumptum in inplicatione potest indicare rem suam simpliciter ve! in respectu ad consequens verbum. Si primo modo, quelibet talis locutio non erit simpliciter una, sed plures. Unde si talis locutio erit vera, non tamen erit una veri15 tate vera, sed pluribus, ve! si falsa, falsitate plurium, ve! etiam erit vera et falsa. Verbi gratia, si dicatur: 'homo qui currit, disputat', si hoc verbum 'currit' in hac ponat rem sua m simpliciter, tunc inplicatio non cadi t sub conpositione huius verbi 'disputat', sed hoc 'qui currit' eri t vera oratio per se nec potest restringere hunc terminum 'homo' cum si t in aliqua 20 oratione positum. Si vero hoc verbum 'currit' non ponat rem simpliciter sed in respectu ad consequens verbum, tunc inplicatio cadit sub conpositionem, et tunc potest restringere subiectum, si sit conveniens, sub hoc sensu: 'homo currens disputa t'. Similiter distinguendum est de hac negativa: 'homo qui currit non 25 movetur'. Hoc enim verbum 'currit' sumptum cum inplicatione potest indicare rem suam simpliciter. Secundum hoc prior locutio solum est falsa tali institutione facta quod omnis homo moveatur et nullus currat. Si autem hoc verbum 'currit' non ponat rem suam simpliciter sed respectu verbi consequentis, tunc locutio erit vera, quia tunc non removetur 30 motus ab homine simpliciter, sed ab homine currente. Eodem modo dicendum est de hac: 'hominem qui currit esse est Jalsum'. Que uno modo vera est nullo homine currente, et al io modo falsa. Similiter dicendum de illa conditionali in cuius antecedente ponitur inplicatio. Ut cum dicitur: 'si homo qui currit est homo, movetur'. 35 Si enim hoc verbum 'currit' sumptum in inplicatione retineat suam indicationem, scilicet ut indicet rem suam simpliciter antecedens, non eri t una propositio, sed plures. Qua rum una hec est: 'qui currit', alia hec: 'homo est'. Sed cum consequens solum ostendatur segui ad hanc: 11 duplex E [homo) Ec

21-22 sub conposicionem Ec ad consequens E

31 (est) Ec

38 homo

+

634-

DIALECTICA MONACENSIS

'homo est' et non sequatur conditionalis, prior eri t falsa. Non enim l Si autem hoc verbum 'wrrit' non ponat rem suam simpliciter, sed respectu verbi consequentis, conditionalis prior erit necessaria, cum antecedens numquam possit esse sine consequente. Et sic patet de similibus. Item. Sint tantum duo homines, scilicet Sor et Plato. Et sit ita quod Sor videat Platonem et P lato Sortem et neuter se. Inde si c: 'homo videns illum est', et non fiat vis de veritate ve! falsitate locutionis huius et referatur hoc relativum 'illwn' ad hunc tenninum 'homo'. Queratur pro quo supponat i Ile terminus 'homo', scilicet utrum pro Sorte ve l pro Platone. Si pro Sorte, ergo hoc relativum 'illum' cum referatur acl hunc terminum 'homo', refert pro Sorte. Ergo 'videns illum' idem erit quod 'videns Sortem'. Sed hoc totum: 'videns Sortem' cum si t cleterminatio huius termini 'homo', restringi t ipsum ad supponenclum pro eo cui conveni t res eius, scilicet videre Sortem. Sed hoc convenit Platoni. Ergo iste terminus 'homo' solum supponit pro Platone. Non ergo pro Sorte. Eodem modo deductio est, si supponat pro Platone. Idem sophisma est hic. Sint tantum duo homines, Sor et Plato, et habeant cluos asinos. Sor vicleat asinum Platonis, Plato videat asinum Sortis et neuter vicleat suum. Et habeant unum in communi quem vicleat So r. Incle sic: 'homo videns asinum eius est'. Queratur pro quo supponat iste terminus 'homo', scilicet utrum pro Sorte ve! Platone aut pro utroque. Si dicatur pro Sorte, ergo hoc relativum 'eius' refert pro Sorte; ergo 'videns eius asinum' idem est quocl 'videns asinum Sortis'. Sed cum hoc quocl dico 'videns eius asinum' sit determinatio huius termini 'homo', restringi t ipsum ad supponenclum pro eo cui conveni t ridere asim1m Sortis. Sed hoc est Plato. Ergo ille terminus 'homo' solum supponit pro Platone. Non ergo pro Sorte. Eadem est decluctio si dicatur pro Platone. Si autem pro utroque, ergo hoc relativum 'eius' refert pro utroque. Ergo 'videns eius asinum' idem est quod 'videiJS asinum utriusque'. Et secunclum hoc restringitur iste terminus 'homo' ab hac cleterminatione 'videns eius asinum' pro viclente asinum utriusque. Sed hoc solum est Sor. Ergo iste terminus 'homo' solum supponi t pro Sorte. Non ergo pro utroque. Hic solebant quidam solvere hoc modo. Dicebant enim quocl iste terminus 'homo' in preclictis locutionibus cadi t a sua supposi tione et pro nullo supponit, et hoc ideo quia pro quocumgue supponeret in hac locutione: 'homo videns illum' virtute detenninationis sequentis exigeretur quocl iste videret se. Et similiter in hac: 'homo videns eius asinum est'. Pro quocumque fieret suppositio, semper exigeretur quocl iste vicleret

f. 120va sequitur: 'si homo est homo, movetur'.

5

10

15

20

25

30

35

40

VI

635

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

asinum suum. Et ita cum in talibus locutionibus inplicetur falsum, dicebant quod iste terminus 'homo' caderet a sua supposi tione. Et il li distinguebant duplicem suppositionem, scilicet naturalem et accidentalem. Naturalis est que in termino communi per se sumpto est. 5 Acciclentalis est illa que est in termino communi secunclum quocl positus est in locutione. Et a tali suppositione dicebant cadere hunc terminum 'homo' in preclicta locutione, et non a naturali. Sed quod nulla sit hec solutio patet ex predictis. Inplicatio enim falsi possibilis non facit incongruitatem in locutione. Unde si diceretur 10 quod propter inplicationem talis falsi circa terminum in predictis locutionibus tenninus caderet a sua suppositione, hoc esset ponere locutionem incongruam. Dictio enim posita in locutione nullum reti- f. nendo effectum reddit locutionem incongruam. Quare si iste terminus 'homo' in predictis locutionibus pro nullo supponeret, faceret locutionem !5 incongruam. Quod falsum est. Preterea. Propter mutationem in re nil mutatur in sermone nisi veritas et falsitas. Qua re patet quod si hec locutio: 'Sor sedet' est congrua (Sorte) sedente, similiter erit congrua Sorte non sedente. Eodem modo, si hec oratio 'homo videns eius asinum' est congrua aliquo 20 viclente asinum suum, similiter hec congrua nullo viclente suum. Et ita propter han c inplicationem 'videns eius asinum', que non conveni t, non debet iste terminus 'homo' cadere a sua supposi tione. Propter quod aliter est solvendum. Dicendum enim est quod eu m si c dicitur: 'homo vide1JS istum est', hoc relativum 'istum' refertur ad 25 hunc terminum 'homo' secunclum se, non habito respectu ad ipsum secundum quod positus est in locutione. Et secundum hoc refert hominem communiter non determinando pro aliquo. Unde idem est 'homo videlJS istum' quod 'homo videns hominem'. Quare sicut hcc cleterminatio 'vide1JS hominem' non restringi t hune terminum 'homo' acl 30 videntes Sortcm vel aliquem alium determinate, ita nec ista determinatio 'videns istum'. Si ergo queratur pro quo supponi t iste terminus 'homo', scilicet utrum pro Sorte aut pro Platone aut pro utroque, dicendum quod pro utroque communitcr. Si tunc obicitur quod si fiat desccnsus pro Sorte, sequitur pro alio a Sorte, clicenclum quod non est 35 verum. Cum cnim relativum referat hominem communiter, si fiat clescensus in hoc termino 'homo' pro Sorte, non oportet quocl relativum referat pro Sorte, secl potest referre pro alio a Sorte. Et ita non crit deductio ad oppositum. l O talis falsi Ec nonnllmqllam

E

falsi talis E

25 secundum corr. ex quod E

36 sor E

37 sor. sic

l2Qvb

636

DIALECTICA MONACENSIS

Qyod nec copulatio nec disiunctio restrin9unt ma extrema

ltem. Videtur quod quedam restrictio habet fieri per copulationem et disiunctionem. Ut cum dicitur: 'homo et homo sunt'. Solet enim dici a quibusdam quod iste terminus 'homo' primo sumptus restringitur a copulatione ad supponendum pro diversis ab eo pro quo supponit iste terminus 'homo' secundo positus. Quod videtur ob hoc quod hec d ictio 'et' significat associationem que exigit diversitatem inter ea quorum est associatio. Unde sicut aliqua determinatio restringit suum determinatum ad id cui convenit res determinationis eius, eodem modo hec copulatio et restringit sua extrema ad ea quibus convenit associatio. Que cum tantum conveniat diversis, restringit pro diversis. Si propter hoc concedatur quod copulatio restringat, contra: quicquid restringi t aliquid, debet esse tanquam principium intelligendi ipsum, sicut dictum est alibi 1 ; sed copulatio non est principium intelligendi copulata, sed econverso; ergo potius extrema debent restringere copulationem guam eco n verso. Ad hoc dicendum quod nec copulatio nec disiunctio restringunt sua ex trema. Si autem obicitur quod in hac locutione: 'homo et homo su nt' iste terminus 'homo' primo sumptus supponi t pro diversis ab eo pro quo supponi t iste terminus 'homo' secundo sumptus, dicendum quod ve rum est. Sed hoc non est ex aliqua restrictione, sed ex indefinitate huius termini 'homo'. Si eu t conti(n)git in hac locutione: 'homo currit'. In qua iste terminus 'homo' reddit locutionem veram pro Sorte, si Sor currit. Nec tamen est restrictus ad supponendum pro Sorte, sed hoc est ex indefinitate ipsius.

De restrictioni bus que dicuntur fìeri ab

5

10

15

20

25

ti SU

Hiis visis sciendum quod quedam restrictiones dicuntur fieri ab usu circa terminos communes. Ut cum sic dicitur: 'Rex venit'. Solet enim dici quod iste terminus 'rex' restrictus est ad supponendum pro f. 121ra rege illius patrie in qua talis sermo profertur. Similiter in hac locutione: 30 'aliquid est in archa' iste terminus 'aliquid' sole t su mi pro rebus solidis pertinenti bus ad ali guam utilitatem. Eodem modo: 'Sor pasci t hominem'; iste terminus 'hominem' restrictus est pro diverso a Sorte ad supponemlum. J

21 (in)defìnitate fc l

p. 61723 ·25.

24 altcmm (est) fc

25 (in)defìnitate fc

VI

DE DICTIONE SIGNIFICATIVA

637

Est autem causa restrictionis in hoc termino 'rex' talis, scilicet quod homines illius patrie frequentius loquuntur de rege sue patrie guam de rege alterius patrie. Quocl etiam patet ex hoc quod multi nunquam viderunt aliquem regem preter regem sue terre. Propter hoc 5 qua.si ex consuetudine habent quod cum audiunt hoc nomen 'rex' proferri sine omni determinatione, solum intelligunt de rege suo. Ex hiis patere potest quod causa restrictionis est in hoc termino 'a/iquid' cum dicitur: 'aliquid est in arclw'. Cum enim arca sit queclam res ad conservandum quasdam res ad usum hominum pertinentes, si 10 nulla talis res est in arca, hec locutio non concecleretur: 'a/iquid est in arca', quamvis aer esse t in arca. Hec autem bene concecleretur: 'n i/ est in arca', quia iste terminus 'n il' solum nega tres soliclas contentas in arca. Quod autem in hac: 'Sor pasci t hominem' iste terminus 'hominem' supponit pro diverso a Sorte, huius causa est ab hoc verbo 'pascit'. 15 Habit enim in se intellectum huius verbi 'dare'. Est enim idem pascere quocl pastum dare. Sed cum nemo sibi ipsi dare possit immo alteri a se solum, inde est quod cum clicitur: 'Sor pascit hominem', iste terminus 'hominem' solum supponit pro diversis a Sorte. Post hec queritur de hoc sophismate. Sit ita quod Sor pascat Platonem et nullus alius pascit alium a Sorte et Cicero pascat Sortem. Inde sic: 'solus Sor pasci t hominem'. Probatio. Iste terminus 'hominem' solum supponit pro diverso a Sorte. Sed pascere diversum a Sorte nulli soli conveni t nisi Sorti. Ergo sicut hec est vera: 'solus Sor pasci t diversum a Sorte', similiter hec: 'solus Sor pascit homincm'. Si concedatur, contra: 25 alius a Sorte pasci t hominem; non ergo solus Sor. Quod autem alius a Sorte pascat hominem verum est, quia Cicero pascit hominem, quia Sor(tem); ergo prima f:1lsa. Solutio. Dicendum quod hec est falsa: 'solus Sor pascit hominem'. Acl hoc autem quod clicitur quod iste terminus 'homincm' restrictus est 30 ad supponendum pro diverso a Sorte, dicendum quod verum est. Nec tamen oportet quocl locutio vera sit. Ad cuius intelligentiam scienclum quod [sicut] in hac: 'solus Sor . . . . . . etc.' non subicitur Sor tantum secl etiam ali i a Sorte. Et hoc propter virtutem huius clictionis 'solus'. Est cnim idem 'solus' quocl 35 'non cum alia'. Unde cum in hac: 'solus Sor pascit hominem' li 'hominem' clebeat supponere pro diverso a subiccto, non solum supponit pro diverso a Sorte, sed pro diverso ab alio guam a Sorte. Est enim sensus 'solus 20

l in . . . . . . talis fc rex talis in hoc termino E

638

DIALECT!CA MONACENSIS

Sor pascit hominem': Sor pascit hominem et non alills a Sorte pascit hominem. Quod falsum est, quis alius a Sorte pascit hominem, scilicet Cicero.

Ex hiis patet quod in hac: 'solllS Sor pascit ...... etc.' iste terminus 'hominem' stat pro diverso a subiecto. Cum autem in subiecto non tantum subiciatur Sor, sed etiam alii, non solum supponit pro diverso a 5 Sorte, sed etiam pro aliis pro quibus Iocutio est falsa. Idem sophisma est hic. Si t ita quocl quilibet homo vicleat se f. 12Jrò tantum. Incle sic: 'solllS Sor vidct j se'. Probatio: Hoc relativum 'se' (si)

referatur ad hunc terminum 'Sor', refert pro Sorte. Ergo sicut hec est vera: 'sollls Sor videt Sortem', ita hec: 'sollls Sor videt se'. Contra. Alius a 10 Sorte videt se. Non ergo solus Sor videt se. Solutio. Dicendum quod cum clicitur: 'Sor videt se', verum est quod hoc relativum 'se' solum referat pro Sorte. Sed cum aclditur hec d ictio 'soll!s' ad hunc terminum 'Sor', tu ne relativum non solum refert pro Sorte, sed etiam pro aliis a Sorte, qui quodammod0 subicitur per 15 hanc dictionem 'soll!s'. Uncle ad veritatem huius: 'sollls Sor videt se' exigitur quocl Sor videat se et nullus alius videat se. Quocl falsum est, quia quilibet alius a Sorte videt se. Cuiusmodi autem fallacia hic sit, alibi dicetuR. EXPLICIT.

XII

FALLACIE LONDINENSES

ARGUMENTUM

lncipit prologus fallaciarum De redargutione De falso De inopinabili . De soloecismo De nugatione .

645 645 645 645 645 646

DE FALLATIIS

647

De probatione fallatiarum De vocis significatione

647 648

DE FALLATIIS IN DICTIONE

648

DE EQLIIVOCATIONE

648

l te m Item de equivocatione. Ex principali significatione dictionis Ex diversis institutionibus Ex una insti tutione . De dictione proprie De diversa demonstratione De diversa relatione De diverso respectu De diversa consignificatione dictionis De diversa consignificatione casus . De diversa consignifìcatione numeri De consignifìcatione generis De consignifìcatione temporis De consignifìcatione modi De consignifìcatione persone . De consignifìcationibus dictionis ex diversis adiunctis De dictione significante per se

648 649 649 649 649 650 650 650 650 650 651 651 651 651 652 652 652

DE AMPHIBOLIA

652

Descriptio amphibolie Fallatia amphibolie et de eius deceptionc Ex diversa coniunctione casualium inter se Nominativi ad nominativum Nominativi ad oblicum De diversitate casuum Obliqui ad obliquum

652 653 653 653 653 654 654

ARGUMENTUM

641

De diversa constructione obliqua ad verbum De variatione casualium . De suppositione ve! appositione Item. De suppositione De tertia principali specie . Item. De quarta principali specie

654 654 655 655 655 656

DE COMPOSITIONE ET DIVISIONE

657

De compositione et divisione De variatione fallatiarum Primus modorum communium De principalibus partibus cathegorice et ipotetice Secundus. De forma vocis Tertius. Item. De forma vocis Primus modus eius Secundus. De conditionali et disiuncta propositione Tertius. De copulativa propositione et disiuncta Quartus. De determinatione totalis orationis Quintus. De suppositione orationis verbo . Sextus. De determinatione diversarum dictionum Septimus. De intellectu dictionis que potest intelligi preponi ve! postponi Primus modorum propriorum compositioni. De predicatione divisim Secundus. De propositione collective ve! distributive . Tertius. De copulatione verbi Primus modorum propriorum divisioni. De predicatione coniuncta ad divisa m Secundus. De predicatione verbi Tertius. Item de copulatione verbi

657 657 657 658 658 658 658 659 659 660 660 660 661 661 661 662 662 662 662

DE ACCENTU

663

De accentu . Primus principalis modus Primus subdivisorum. De prolatione Secundus subdivisorum. De dictionis indistinctione Tertius subdivisorum. De particule indistinctione Secundus principalis modus Primus subdivisorum. De indistinctione vocis Secundus subdivisorum. Ad discernendum accentum Tertius subdivisorum. De voce

663 663 663 664 664 664 664 664 664

DE FALLATIA SECUNDUM FIGURAM DICTIONIS

De fallatia secundum figuram De proprietate litterarum De vitio excusabili Item. De figura De dispositione finalium partium De appellatione dictionis

664 664 665 665 665 665 665

642

ARGUMENTUM

Primus modus principalis Secundus modus principalis De variatione generis De variatione numeri De variatione temporis Tertius modus principalis De processu dictionis ad dictionem alterius predicamenti Eiusdem predicamenti Ad terminum non pertinentem ad aliquod predicamentum Quartus modus principalis. De variata suppositione De confusa suppositione . De determinata suppositione . DE FALLATIIS EXTRA DICTION

668

E~\

668

DE FALLATIA SECUNDUM ACCIDENS

Prima species. De inutili coniugatione Secunda species. De inutili denominatione Tertia species. De divisa predicatione ad coniunctim Quarta species. De impeditione argumentationis . DE FALLATIA SECUNDUM QUID ET SIMPLICITER

669 669 670 670 670 670 671

Prima species. De oppositione in adiecto Secunda species. De accidentali predicatione D E FA L L A T l A SE C UN D li M l G N OR A N T l A,\\

665 666 666 666 667 667 667 667 667 668 668 668

ELEN C H l

671 672 672

Descriptio elenchi Prima species. De sinonimis Secunda species. De diversa parte Tertia species. De diverso modo Quarta species. De diversa causa Quinta species. De diversitate loci Sexta species. De diversitate temporis Septima species. De diverso respectu

672 672 673 673 673 673

DE FALLATIA SECUNDUM PETITIONEM PRINCIPI! •

673

Prima species. De probatione sui . Secunda species. De probatione particularis Tertia spccies. De probatione universalis Quarta species. De probatione coniunctim Quinta species. De probatione alicuius directe DE FALLATIA SECUNDUM CONSEQUENS

Prima species. De inutili coniugatione . Secunda species. De concomitantia necessario Tertio species. De loco a simili Quarta species. De loco a proportione .

674 674 674 674 674 675 675 676 676 676

643

ARGUMENTUM

676 676 676 677

DE FALLATIA SECUNDUM NON-CAUSAM UT CAUSAM

Non-causam ut causam ponere Prima species. Ex superfluitate Secunda species. Ex diminutione DE

FALLATIA

SECUNDUM

PLURES

UNAM

Prima species. Ex coniunctione Secunda species. Ex disiunctione Tertia species. De coniunctim Quarta species. De divisim

INTERROGATIONES

FACTAS

UT

677 677 677 678 678

SIGLA

code x Regalis ( = saec. XIII

R

Lonclin. Mus. Britt. Reg. 2 D IX)

manus quae correxit R

Rm

manus quae scripsit in margine R scripsi expunxi(t)

<

>

supplevi (t) usque ad

< ...... >

lacunan1 esse censeo

+

ad di t

(

)

omittit

( ?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

FALLACIE LONDINENSES

f. 127m.

Ad maiorem fallatiarum evidentiam videndum est quid sit meta. Notanclum ergo quod hoc nomen 'meta' a rebus ad voces, a viatoribus ad disputantes translatum est. Sicut enim viator vocat metam illum locum acl quem tenclit, ita clisputator 5 vocat metam illum terminum ad quen1 responclentem clucere laborat. Sunt ergo quinque mete: redargutio, falsum, inopinabile, soloecismus, nugatio. Primo dicendum est de redargutione. Reclargutio est preconcessi negatio ve! prenegati con-

lncipit prologus jallatiarum

De redargutione

10 cessio vi argumentationis. 'Vi argumentationis' dico quia si aliquis

concesserit aliquid quod prius negaverit, ve! econverso, spontanea voluntate, non dicitur redargutus, immo repugnans. Unde differentia est inter reclargutionem et repugnantiam, talis scilicet quod repugnantia est vitium tollerabile, redargutio vero 15 est vitium intollerabile. Falsum quantum ad hoc appello tantum manifeste falsum. Unde si aliquis clucitur ad manifeste falsum, ducitur acl hanc metam. Et tamen notanclum quod si aliquis concedat manifeste falsum propter positionem ve! propter sui professionem, non 20 dicitur redargutus.

De falso

Inopinabile est illud quocl est contra communem omnium opinionem ut solem esse maiorem terra. Et notanclum quod hec meta est tantum meta dialetici et non clemonstratoris; demonstrator enim attendit tantum veritatem ve! necessitatem, 25 dialeticus tantum probabilitatem.

De inopinabili

Soloecismus duplex est. Est soloecismus in voce, est soloecismus in intellectu. In voce quando l voccs coniunguntur 7 soloescismus R 14-15 redargutio vitim (!)vero est intollerabile R 22 opinionem] oppositionem R 24 attendit tantum ex tantum attendit R 26 sqq. soloescismus ( !) sic saepius R

De soloecismo

f. J27rb

646

FALLACIE LONDINENSES

in dissonantiam accidentium, ut 'mulier al bus currit' ; in intellectu quando partiales intellectus non possunt coherere, ut 'homo qui est asi nus, currit'. Et notandum quod soloecismus in voce est vitium quocl habet purgari a gramatico, soloecismus in intellectu est vitium quod habet purgari a dialetico. Uncle si dialeticus 5 ducat respondentem acl soloecismum in voce, potius culpandus est ipse quam respondens. De nugatione

f. 127va

Nugatio est inmediata et inutilis eiusdem repetitio. Inutilis est repetitio que fìt sine necessitate ve! commoditate. Et notandum quod est nugatio in voce, est nugatio in intellectu. Nugatio in voce est quando terminus idem significans adiungitur si bi inmediate, ut 'homo homo currit'. Nugatio in intellectu est quando terminus adiungitur inmecliate alii cuius significatum intelligitur in primo, ut 'homo rationalis currit'. 'lnmediate' dico, quia si mediate, non erit ibi nugatio. Unde in neutra istarum est nugatio: 'homo est homo', 'homo est rationalis'. Licet tam nugatio quam soloecismus sit in voce et in intellectu, tamen differentia est inter illa talis quod nugatio fìt cum repetitione, soloecismus vero sine repetitione. 'Si ne commoditate vel necessitate' dix i quia aliquando repetitur aliquid gratia commoditatis, ut lectio puerorum, aliquando gratia necessitatis; et quadrupliciter: tu m causa laudis ut 'quantus est Deus, quantus est Deus nemo sci t' ; tum causa vi tuperii, ut in luvenalii : tune duos una, sevissima vipera, cena? tu ne duos?

10

15

20

25

tum causa equivocationis removende, ut 'Canna fluvius sanguine Romanorum plenus est': hec enim dictio 'Canna' est equivoca ad fluvium et ad calamum; uncle apponitur 'fiuvius' ad determinandum equivocationem; tum causa determinande subpositionis, 30 ut hic: 'homo est et ilie currit' ; hoc rclativum 'ilie' idem signifìcat quod suum antecedens et tamen apponitur ibi ad determinandum eius suppositionem. l currit ex erit R 4-5 (gramatico . . . . . . vicium . . . . . . a dialectico) Re 6 solescismum ( !) R l O alterum (est) Re 13 corr. ex ali i in mediate R 14 primo ex posito R 17 soloescissmus(!) R I

Satur. VI, vss 641-642 (= Priscianus, Jnst. gramm. VII 28, p. 311 2 -3,

647

PROLOGUS DE FALLATIIS

5

10

15

20

Dicto breviter de metis dicendum est de fallatiis. Primo ergo videndum quid si t fallatia, secundo quot sint fallatie; tertio que et quot sint species uniuscuiusque fallatie videatur. Fallatia sic describitur: fallatia est id quod vemm sillogismum vel elencum obnubilat. Fallatiarum quedam sunt in dictione, quedam extra dictionem. Que sunt in dictione proveniunt ex natura vocis; que extra dictionem, proveniunt ex natura rei. Fallatiarum que sunt in dictione, quedam proveniunt ex natura vocis, quedam ex natura orationis. Que proveniunt ex natura unius dictionis, sunt tres: equivocatio, accentus, et figura dictionis; que ex natura orationis, sunt alie tres: amphibolia, compositio, et divisio. Fallatie que sunt extra dictionem, sunt septem: fallatia secundum accidens, fallatia secundum quid et simpliciter, fallatia secundum ignorantiam elenchi, fallatia secundum petitionem principii, fallatia secundum consequens, fallatia (secundum) non causam ut causam, fallatia secundum plures interrogationes ut unan1. Et ita patet quod tantum tredecim sunt fallatie.

Dictum est superius quod sex sunt fallatie in dictione. Quod nec plures nec pauciores possunt esse, sic probatur. Omnis multiplicitas aut est actualis, aut potentialis, aut f:-mtastica. Actualis multiplicitas est quando aliqua vox in sui 25 essentia plura significat, ut 'canis currit'; hec vox 'canis currit' in sui essentia tria signifìcat; in sui essentia, idest una et eadem vox tria significat. Talem multiplicitatem operantur equivocatio, accentus, et amphibolia. Potentialis multiplicitas est quando sub eadem forma 30 vocis incidunt due propositiones. Verbi gratia: 'legens bene currit' ; hoc enim adverbium 'bene' potest determinare verbum ve! participium; si participium, tunc subicitur hec oratio 'legens bene'; si verbum, hec dictio 'legens' subicitur. Sed alia est propositio secundum quocl subicitur oratio, alia secundum quocl 35 d ictio. Et ita patet quod sub hac j forma vocis inciclunt due propositiones. Talem multiplicitatem operantur compositio et divisi o. 15

ex

haccidcns ( !) R

22 pautores ( !) R

33 subicitur

+

currit R

De probatione Jallatiarum

f. 127vb

648 De vocis sion!ficatione

FALLACIE LONDINENSES

Phantastica multiplicitas est quando aliqua vox videtur plura significare que tamen plura non significat. Verbi gratia: 'Socrates est homo', 'Plato est homo' ; hec vox 'homo' videtur aliud significare in prima, aliud in secunda. Talem multiplicitatem operatur figura dictionis. 5 Cum ergo quelibct multiplicitas proveniens ex natura vocis inveniatur sub aliqua istarum sex fallatiarum, patet quod non opportet plures quam scx esse fallatias in dictione

DE FALLATIIS IN

DICTIONE

Primo dicendum est de equivocatione.

10

DE EQUIVOCATIONE

Equivocatio communior est guam aliqua aliarum et magis usitata et ita dignior. Prius ergo videndum est quot modis accipiatur hoc nomen 'equivocatio' et quo modo hic; et qui d si t fallatia equivocationis et que et quot sint eius species. 15 ltem

Equivocatio uno modo dicitur actio designans aliqua per idem nomen; alio modo dicitur equivocatio passio rerum sic designatarum; iuxta regulam Prisciani: "omne nomcn verbale desinens in '-o' descendens a verbo activo significat actionem et passionem ". 20 Equivocatio prout hic accipitur, sic describitur: equivocatio est rerum diversarum ex diversis institutionibus ve! ex una institutione qualiscumque designatio. 'Ex diversis institutionibus' dico propter hoc nomen 'canis', quod ex diversis institutionibus diversa significat; 'ex una institutione' dico propter huiusmodi 25 nomina: 'lectio', 'a etio', que ex una institutione significant actionem et passionern; 'qualiscumque desianatio' dico quia si ve vox significet vel consignificet plura proprie ve! unum proprie et aliud transumptive, ve! per se, vel cum al io, ex hoc proveniet equivocatio. 30 Dicto quid sit equivocatio, dicendum est quid sit fallatia equivocationis. 8 dictione + etiam hac ratione Rm transitive R

14 concipiatur R

29 transumtive ex

I

DE FALLATIIS IN DICTIONE

6+9

Fallatia equivocationis est deceptio proveniens ex significatione vel consignificatione dictionis. f. 12Sra

Equivocationis quatuor sunt species principales. Prima provenit ex principali signifìcatiojne dictionis. Et illa subdivi5 ditur in sex. Prima subdivisarum provenit ex diversa significatione dictionis ex diversis institutionibus. Secundum hoc sic paralogizatur: 10

ltem de equivocatione. Ex principali significatione dictionis Ex diversis institlltionibus

'quicquid est canis, est latra bile marinum est canis ergo marinum est ]atrabile'.

Hec argumentatio non valet. Et provenit deceptio ex eo quod hec d ictio 'canis' in prima proposi tione significat !atrabile, in alia signifìcat marinum. Et ideo propter diversas signifìcationes 15 non provenit conclusio. Secunda subdivisarum provenit ex diversa signifìcatione dictionis ex una institutione. Secundum hoc paralogizatur sic:

20

(Ex una institutione)

'cuicumque inest eccecatio visus eccecatur l'i su sed SoCI·ati inest eccecatio visus ergo Socrates eccecatur visu'.

Hic provenit deccptio ex eo quod iste terminus 'eccecatio' in prima propositione signifìcat passionem, in secunda actionem. Et ita propter varias signifìcationes non provenit conclusio. Tertia subdivisarum provenit ex eo quod aliqua dictio 25 in prima propositione tenetur proprie, in alia transumptive. Secundum hoc sic paralogizatur: 'quicquid ridet, est homo sed pratwn ridet ergo pratum est homo'. 30 Et provenit deceptio ex eo quocl hec d ictio 'ridet' in una propo-

si tione tenetur proprie, in alia transumptive. Et ideo non provenit conclusio. 5 sex] septem R 6 (sub)divisarum Re 16 (Ex una institutione)] De diYersa 16 sub diYisarum Re 19 Sorti R 20 ex eccesignificatione dictionis Rm catur sortes R 2 5 ex transitive R

De dictione proprie

650 Dc diversa demonstratione

FALLACIE LONDINENSES

Quarta subdivisarum provenit ex diversa demonstratione. Secundum hoc si c paralogizatur: 'hec vox "alfa" est elementum sed hec vox "alfa" est dissillaba ergo vox dissillaba est elementum'. 5 Et provenit deceptio ex eo quod in una propositione demonstratur signifìcatum per vocem, in alia vox ipsa. Et ideo non provenit conclusio.

De diversa relationc

Quinta subdivisarum provenit ex diversa relatione. Secundum hoc sic paralogizatur: IO 'Socrates est animai rationale vel irrationale, quod est asinus ergo Socrates est asinus'. Et provenit deceptio ex co quod potest fieri relatio ad hunc terminum 'rationale' ve l ad hunc terminum 'irrationale'; si ad 15 11lmc terminum 'ìrrationale', vera est; si ad l1lmc terminum 'rationale', falsa est, quia ex hoc sequerctur Socratem esse asinum.

De diverso rcspectu

Sexta provenit ex diverso respectu. Secundum hoc sic 20 paraJlogizatur: 'nox est apud Antipodes ergo nox est'. Hec argumentatio non valet. Et provenit deceptio ex eo quod quando per se profertur significa t noctcm loci in quo profertur; 25 quando profertur cum adiuncto, signifìcat noctcm loci ad qucm pertinet il la ad iunctio.

f. 128rb

De diversa consignificatione dictionis

Secunda species principalis provenit ex diversa consignifìcatione dictionis. Et illa subdividitur in sex. 30

(De diversa consigni-

.ficatione casus)

Prima subclivisarum provenit ex diversa consignifìcationc casus. Sccundum hoc sic paralogizatur: 'quicumque est rationalis, est homo sed iste asìm1s est rationalis 35 era o est homo' . l ex [eo] R 26 (cum) R

3,4 ex affa Re Il so. R 33 quicumquid( !) R

13 so. R

17 sortem R

I

DE FALLATIIS IN DICTIONE

651

Hec argumentatio non valet. Et provenit deceptio ex eo quod hec clictio 'rationalis' in una proposi tione est nominativi casus, in alia genitivi. Et ideo propter diversas consignifìcationes non provenit conclusio. Secunda subdivisarum provenit ex diversa consignifìcatione numeri. Secunclum hoc sic paralogizatur: 'quecumque sunt alba, sunt plura hec mulier est alba ergo est plura'. hec dictio 'alba' in prima quod 10 Hic provenit deceptio ex eo propositione est pluralis numeri, in secunda singularis numeri. 5

In eaclem argumentatione incidit tertia species, que provenit ex diYersa consignificatione generis ex eo quod hec d ictio 'alba' in una proposi tione est neutri generis, in alia 15 feminini. Q(u)arta species provenit ex diversa consignifìcatione temporis. Et secundum hoc sic paralogizatur: 'quicquid legit est legens sed Socrates legit ergo Socrates est legens'. 20 Hic provenit deceptio ex eo quod hec dictio 'legit' in una propositione est presentis temporis, in alia preteriti. Et ideo non provenit conclusio. Quinta provcnit ex diversa consignifìcatione modi. Secundum hoc sic paralogizatur: 'cum legam, prcificis sed legam ergo prcificis'. Hic (est) sophisma in eo quod hoc verbum 'legam' in una propo30 sitione est presentis temporis coniunctivi modi, in alia futuri indicativi modi. Et ideo propter varias consignifìcationcs modi non provenit conclusio.

25

19,20 sortes R

22 (alia) Re

Dc di ..crsa consign!ficatione numeri

(Dc di!"crsa consign!fi-

catione generis)

Dc consign!ficatione tcmporis

Dc consign!ficatione modi

652 De consign!ftcatione persone

f. 12Sva

De consign!ftcationibus dictionis (ex di1•ersis adiunctis)

Dc dictione significante per se

FALLACIE LONDINENSES

Sexta sudivisarum provenit ex diversa consignifìcatione persone. Secundum hoc si c paralogizatur: 'volo aliquem legere ergo volo leaere'. Hic est sophisma quia 'legere' in una proposi tione J est tertie 5 persone- et hoc quia adiungitur huic nomini 'aliquem', quod est tertie persone - , in alia est prime persone, quia trahit primam ab hoc verbo 'volo', quod est prime persone. Tertia principalis species provenit ex consignifìcationibus dictionis, que diversas consignifìcationes contrahit ex 10 diversis adiunctis. Secundum hoc sic paralogizatur: 'iste est de Angli a et Anglia est terra ergo est de terra'. Hic est sophisma ex eo quod bee di etio 'de' in prima proposi tione 15 notat originem, in alia materiam. Et ideo non provenit conclusio. Quarta principalis species provenit ex eo quod sr qua dictio tenetur nominaliter, per se signifìcat, si est alia pars orationis, nichil per se signifìcat. Secundum hoc sic paralogiza- 20 tur: 'eao non comedi carncs ni si in di e Veneris ergo comcdi carnes in die Veneris'. Hic provenit deceptio ex eo quod hec d ictio 'nisi' si sit nomeni, per se signifìcat, si sit alia pars, nichil per se signifìcat. Et ideo 25 ibi incidit sophisma.

UE AMPHIBOLIA

Descriptio amphibvlie

Consequenter dicendum est de amphibolia. Videndum est ergo quid sit amphibolia et unde dicatur amphibolia et quid fallatia amphibolie et quot modis principalibus varietur. 30 Amphibolia est multiplicitas locutionis proveniens ex diversa coniunctione partium. 'Multiplicitas locutionis' dico ad differentiam multiplicis dictionis, que operatur equivocationem 7 trait R ' nisus

=

19 (est) Re

sparrow-hawk.

I

DE FALLATIIS IN DICTIONE

653

et non amphiboliam; 'ex diversa coniunctione partium' dico ad differentiam illius que est in una parte. Amphibolia dicitur ab 'an', quod est circum, et 'loaos', quid est locutio; inde amphibolia quasi circumlocutio, quia ubi est 5 amphibolia circuimus locutionem, ut possimus discernere ve rum a falso. Ve! dicitur amphibolia ab 'an', quod est dubium, et 'loaos', quod est locutio, quia ubi est amphibolia, duhium est utrum locutio signifìcet unum ve! aliud. Fallatia amphibolie est deceptio proveniens ex tali con10 iunctione partium. Hec fallatia sex modis variatur.

Prima principalis species provenit ex diversa coniunctione casualium inter se. Et hec subdividitur in quatuor species. Prima subdivisarum provenit ex diversa coniunctione nojminativi ad nominativum. Secundum hoc sic paralogizatur: 15 'Cl·astina dies est jùturum tempus er[jO Cl"aStina dies est tempus', Hec argumentatio non valet. Et provenit deceptio ex eo quod hec dictio 'juwrum' potest esse adiectivum huius dictionis 'tempus'; et secundum hoc copulatur iste tenninus compositus 20 'juturum tcmpus' huic termino 'crastina dies', et non conveni t et ita fallatia est. Ve! potest hec d ictio 'ji1turum' esse participium; et secundum hoc hec oratio 'estjuturum' est circumlocutio verbi futuri; et secundum hoc vera est, quia his est sensus 'crastina est juturum tempus' id est: Cl·astina dies eri t tempus. Secunda subdivisarum provenit ex diversa constructione nominativi ad oblicum. Secundum hoc sic paralogizatur: 'Socrates est al bus albedine existente in cigno ergo Socrates est albus albedine cigni'. Hic provenit deceptio ex eo quod isti duo ablativi 'albedine 30 existente' possunt notare ( causam et) concomitantiam; est si concomitantiam, vera est; si causam, falsa est. 25

4 ex locatio R 7 tertium (est) Re 16 (est) Re 22 oratio ex locutio Re eri t tempus Rm 27,28 sortes R

12 causalium R ex subicitur R 23 (est) Re 24 erit tempus +

Fallacia amphibolie et de eius deceptione (Ex diversa coniunctione

casualium inter se)

(Nominatiri ad nominatil'llm)

f. 128vh

(Nominativi ad obliwm)

654

FALLACIE LONDINENSES

De diversitate casuum

Tertia subdivisarum provenit ex eo quod aliqua dictio potest esse nominativi casus vel accusativi. Secundum hoc sic paralogizatur: 'quicquid est album caput, est anima] sed hoc est album caput 5 demonstrato capite Socratis, ergo hoc est ani mal'. Hic est fallatia, quia si teneatur hec d ictio 'capud' in nominativo casu, falsa est prima et vera est secunda; si teneatur in accusativo casu, ita ut ibi sit sinodoche, vera est prima et falsa secunda. Et 10 ideo non provenit conclusio.

ltem de constructione.

Quarta subdivisarum provenit ex diversa constructione obliqui ad obliquum. Et secundum hoc si c paralogizatur: 'quicquid predicatur de iriferiori specie, est genus sed species specialissima predicatur de iriferiori specie 15 ergo species specialissima est genus'. !bi est deceptio ex eo quod bee d ictio 'iriferiori' potest esse comparativum et regere hunc oblicum 'specie' ex vi comparativi; et eri t bis sensus: quicquid predicatur de aliquo quod est iriferius specie est genus; et ita est falsa; vel potest esse hec d ictio 'irife- 20 riori' acliectiva buius dictionis 'specie' et erit sensus: quicquid predicatur de ali qua specie que est iiiferior, est genus; similiter assumptio duplex: si ablativi construantur transitive, vera est, si intransitive, falsa est.

(Obliqui ad obliquum)

f. 129ra De diversa constructione obliqui ad verbum (De variatione casualium)

Secunda principalis species provenit ex diversa con- 25 structione obliqui acl verbum. Et illa subdividitur in tres. Prima subdivisarum provenit ex eo quod aliqua dictio potest teneri appositive vel suppositive, ita quod ibi sit variatio casualium. Secunclum hoc sic paralogizatur: 'quicquid videt Socrates, illud videt 30 sed Socrates videt lapidem ergo lapis videt'. Hic provenit deceptio ex eo quod bee dictio 'illud' potest teneri supposi ti ve huic verbo 'videt' secundo posito, et si c est 6 sortis R l O (ut) Re 14 (specie) Re 18 h une ex unicum Re ti va R 22-23 assumptio Re assumio(!) R 30,31 sortes R

21 adi une-

I

655

DE FALLATIIS IN DICTIONE

nominativi casus; et est sensus 'quicquid videt Socrates, illud videt' idest: quicquid videt Socrates, i Ila res videt. V el potest teneri appositi ve, et si c eri t accusativi casus et eri t sensus 'quicquid videt Socrates, illud videt' idest: illam rem videt; et sic est vera. Secunda subdivisarum provenit ex eo quod aliqua dictio potest teneri suppositive ve! appositi ve cum aliquo verbo ita quod ibi non si t variatio casualium. Secundum hoc sic paralogizatur: 've rum est panem comedere cane m ergo verum est quod panis comedit canem'. 10 Hec argumentatio non valet. Et provenit deceptio ex eo quod iste accusativus 'panem' potest construi transitive ve! intransitive cum hoc verbo 'comedere'. Si transitive, vera est et est sensus 'verum est panem comedere canem' idest: verum est qtwd canis comedit panem; si intransitive, falsa est et est sensus 'verum est pancm 15 comcdere cancm' idest: vcrum est quod panis comedit canem. 5

Tertia subdivisarum provenit ex eo quod aliquod nomen positum ex parte appositi potest regi a verbo diversis rationibus. Secundum hoc sic paralogizatur: 'quicquid docet Socrates, illud instruit 20 sed Socrates docet gramaticam ergo Socrates instruit gramatiwm'. Et provenit deceptio ex eo quod in hac 'Socrates docct gramaticam' potest regi iste accusativus 'gramaticam' a verbo ex vi transitionis ve! ex eo quod supponit materiam circa quam versatur res verbi. 25 Similiter hec est duplex: 'quicquid docct Socrates, i/Jud l instruit' ex eo quod hoc nomen 'quicquid' regi potest a verbo ex vi transitionis. Et secundum hoc his est sensus 'quicquid docet Socrates, illud instmit' iclest: qucmwmque discipulum docet Socrates, illum instruit. Ve! potest regi a verbo ex eo quod supponit 30 materiam circa quam versatur res verbi; et secundum hoc falsa est et est sensus 'quicquid docct Sortcs, illud instruit' id est: quamcumque artem docet Socrates, illam instmit. Tertia principalis species provenit ex eo quocl aliqua dictio videtur diversas habere constructiones, cum tamen non 35 habeat. Secundum hoc paralogizatur si c: 1,2 sortes R 4 sortes R 19,20,21,22 sortes R 28 bis sortes R 31 sortes R 32 sortes R

25 sortes R

27 {est) Re

Dc suppositione vel appositione

ltcm. Dc suppositione

f. 129rb

{De tertia principali specie).

656

FALLACIE LONDINENSES

'quicquid videt Socrates, illud videt sed margaritam videt Socrates ergo margarita m videt Socrates'. Solutio. Dicimus quod hec species potius reducenda est sub soloecismum in voce guam sub hac fallatia et non esset appo- 5 nenda nisi Aristotiles apposuisset eam in Elenchis. ltem. De quarta principali specie.

f. 129va

Quarta principalis species provenit ex diversa ratione construendi ex eo quod oratio plures intellectus constituit; et clupliciter: vel cum transumptione ve! sine transumptione. Secundum quod si ne transumptione si c paralogizatur: sin t hic duo ci ves et videant quatuor et il! i quatuor videant duos: 'isti duo vident plura illis quatuor ergo l'ident plura qua m illi sint'. Solutio. Hic provenit deceptio ex eo quod hec oratio 'isti duo vident plura illis' sic potest intelligi: isti vident plura guam illi sin t; et si c falsa. Ve! si c: isti vident plura qua m ilii videant; et si c vera. Sine transumptione dupliciter. Fit enim transumptio aliquando in parte, aliquando in toto. Secundum guod in parte sic paralogizatur: 'omnis homo currit SoCI· ate excepto ergo omnis homo currit dum Socrates excipitur. Hic provenit deceptio ex eo quod hec pars 'Socrate excepto' potest teneri transitive; et secundum hoc his est sensus 'omnis homo wrrit Socrate excepto' idest: omnis homo currit preter Socratem; et i t<'. vera. Ve! potest intelligi proprie et tunc eri t sensus: omnis homo currit dum Socrates excipitur; et si c falsa. Aliquando fit transumptio in toto. Et secundum J hoc si c paralogizatur: 'iste ara t litus ergo iste arat arenam'. Hic provenit deceptio ex eo quod hec vox 'iste arat litus', potest teneri transumptive et eri t sensus: iste exercet inutile opus: et tunc non sequitur conclusio. Ve! teneri potest proprie, et tu ne sequitur conclusio.

l ,2 sortes R 3-4 Socrates. Solutio] so. R 5 soloe(s)cismum Re 7 ex + [eo] R 9 alterum transumptione R 14 (ex eo) Re 16 (sint) Re 17-18 (aliquando) Re 21 Sortes sic semper dehinc R 31 transitive R

10

15

20

25

30

l

657

DE FALLATIIS IN DICTIONE

DE COMPOSITIONE ET DIVISIONE

Consequentcr diccndum est de compositione et divisione. Primo ergo videndum est quicl sit compositio et quicl clivisio; secundo quid si t fallatia compositionis et quicl si t fallatia clivisionis; tcrtio quot moclis principalibus varietur. De 5 compositione et divisione simul agit auctor, non quia compositio et clivisio sint caclem fallatia, secl quia una est solutio alterius. Compositio est aliquorum coniunctio, divisio est aliquorum disiunctio. Secl notanclum quocl aliquando coniunguntur 1o queclam que habent coniungi et ex hoc non provenit clcceptio. Similiter aliquanclo clisiunguntur qucclam que habent clisi ungi; et ex hoc non provenit cleceptio. Secl quando coniunguntur quedam que habent disiungi voce ve! intellectu, provenit fallatia ex tali coniunctione; quandoque disiunguntur quedam que 15 habent coniungi voce ve! intellectu et ex hoc provenit fallatia divisionis. Hec fallatia treclecim principalibus moclis variatur; quorum septem sunt communes compositioni et divisioni; tres aliarum proprii sunt divisioni et alii tres proprii sunt com20 positioni. Primus septen1 modon11n comn1tmiun1 provenit ex co quocl sub eadem forma vocis inciclunt due propositioncs categorice, multiplicitate proveniente ex co quocl aliqua dictio potest esse principalis pars unius ve! secunclaria pars alterius. 25 Secunclum hoc si c paralogizatur:

Dc compositione et dil'isione

De l'ariatione jàllatiamm

(Primus modomm communium)

'album esse nigrum est possibile sed album esse nigrum sign!ficatur hac propositione "album est nigrum" ergo illud quod sign!ficatur /wc propositione est possibile'.

Quod falsum est. Solutio. Hic provcnit deceptio ex eo quod 30 hec vox 'album esse nigrum est possibile' dupliciter potest intelligi. Potest enim ita intelligi quocl hec vox 'album esse nignun' subiciatur et iste terminus 'possibile' predicatur et hoc verbum 'est' sit copula; et ita iste tcrminus 'possibile' erit principalis J pars; et eri t sensus: hoc dictum "album esse nigrum" est possibile; et 35 sic inpossibile est. Ve! ita potest intelligi quod iste terminus 12 conveni t R coniunguntur ex construuntur Re + [est] R

29 hic] hoc R

32 terminus

f. 129vb

658

FALLACIE LONDINENSES

'album' per se subiciatur et iste terminus 'possibile' determinatio si t predicati; et est sensus: id quod est album, potest esse nigrum; et s1c vera. De principalibus parti bus (cathegorice et ipotetice)

(Sewndus). Deforma vocis

(Tertius). !tem de forma vocis

(Primus modus eius)

Ad intelligentiam subsequentium notandum est quod principales partes cathegorice sunt subiectus et predicatus; 5 secundarie signum et copula. Principales partes ipotetice sunt antecedens et consequens, secunclarie propositiones sunt antecedens et consequens et copula. Secundus septem modorum communium provenit ex eo quod sub eaclem forma vocis inciclunt due propositiones quarum una est cathegorica, reliqua ipotetica-, multiplicitate proveniente ex eo quocl aliqua clictio potest esse principalis pars cathegorice et secunclaria ypotetice. Secunclum hoc sic paralogizatur: 'si Socrates est homo, Socratem esse ani mal est necessarium sed Socrates est homo ergo Socratem esse animai est necessarium'. Hic provenit cleceptio ex eo quod hec vox 'si Socrates est homo, Socratem esse animai est necessarium' clupliciter potest intelligi. Po test ita intelligi quocl hoc dictum 'si Socrates est homo, Socratemesse animai' subiciatur et iste terminus 'necessarium' predicetur et hoc verbum 'est' si t copula; et ita iste terminus 'necessarium' est principalis pars cathegorice; et ita vera. Ve! potest intelligi quocl sit conditionalis ypotetica et sit antececlens hec propositio 'Socrates est homo', consequens 'Socratem esse animai est necessarium' ; et sic falsa, quod antecedens potest esse verum illato existente falso.

10

15

20

25

Tertius modus septem communium provenit ex eo quod sub eaclem forma vocis incidunt due propositiones ipotetice. Et iste moclus subdividitur in tres. 30 Quorum primus provenit ex eo quod sub eadem forma vocis inciclunt due propositiones, quorum una est conclitionalis, reliqua copulativa. Secundum hoc si c paralogizatur: 4 (sub)sequendtium(!) R 30 subicitur R

15 prius Sortes R alterum Socrates R

22 (est) Re

l

DE FALLATIIS IN DICTIONE

'si Socrates est homo Socrates est animai et Socrates est substantìa sed sì Socrates est homo, Socrates est animai ergo Socrates est substantìa'. Hic provenit deceptio ex eo quod hec vox 'si l Socrates est homo 5 Socrates est animai et Socrates est substantìa' potest esse conclusi o ipotetica. Et secundum hoc hec propositio 'Socrates est homo' est antecedens et hec 'Socrates est animai et Socrates est substantìa' est consequens; et si c vera. V el potest ita intelligi quod si t copulativa et secundum hoc hec propositio 'si Socrates est homo Socrates 10 est animai' est antecedens, hec vero consequens: 'Socrates est substantìa'; et ita falsa Socrate non existente, quia ad veritatem copulative sic exigeretur quod utraque eius pars esset vera. Secundus subdivisorum provenit ex eo quod sub eadem forma vocis incidunt due propositiones ipotetice, quarum una 15 est conditionalis, reliqua disiuncta. Secundum hoc sic paralogizatur: 'si Antichristus est animai Antichrìstus est animai rationaie vel Antichristus est animai irratìonale sed Antichristus non est animai rationaie 20 ergo Antichristus (est) animai irratìonale'. Solutio. Hic provenit deceptio ex eo quod hec propositio 'Antichristus est animai' potest esse antecedens, hec vero consequens: 'Antichristus est animai rationaie vel Antichristus est animai ìrratìonaie' ; et secundum hoc est conditionalis et vera. Ve! 25 potest ita intelligi quod hec propositio: 'si Antìchristus est animai, Antìchristus est animai rationaie' sit antecedens, hec vero consequens: 'Antichristus est animai irratìonaie' ; et si c est disiuncta et falsa. Tertius subdivisorum provenit ex eo quod sub eadem

659

f. 130ra

(Secundus). De conditionali et disiuncta propositione

(Tertius). De copu-

30 forma vocis incidunt due propositiones ipotetice, quarum una

/ativa propositione et

est copulativa, reliqua disiuncta. Secundum hoc sic paralogizatur: 'et Socrates est asi nus et Socrates est capra vel Socrates est homo ergo Socrates est asinus'. 35 Solutio. Hic provenit deceptio ex eo quod hec propositio 'Socrates est asi nus' potest esse antecedens, hec vero consequens:

disiuncta

5 (esse) Re

33 ve!] et R

660

FALLACIE LONDINENSES

'Socrates est capra vei Socrates est homo' ; et secund um hoc copulativa est et falsa, quia cius altera pars est falsa. Ve! (potest ita intelligi) quocl hec propositio: 'Socrates est asi nus et Socrates est capra' si t antececlens, h cc vero consequens: 'Socrates est homo'; et sic disiuncta est et vera, quia eius altera pars est vera. 5

(Qyartus). De

determinatione totalis orationis

f. 130rb

Quartus septem moclorum communium provenit ex eo quocl aliqua clictio potest determinare aliquam orationem totale m ve! parte m ili ius. Secunclum hoc si c paralogizatur: 'omne animai rationale vel irrationale est homo sed Bumellus est animai ìrrationale 10 erao Bumellus est homo'; Hic provcnit dcceptio ex eo quod hec Jictio 'omne' potest determinare lune vocem totalem 'animai rationale vel animai irrationale'; et sccundum hoc falsa [ est, quia ex hoc sequeretur conclusio. Ve! potcst determinare han c partem 'animai rationale'; 15

et secundum hoc vera est. (Qyintus). De

mppositione orationis verbo

Quintus septem modorum communium provenit ex eo quocl oratio potest subponere verbo ve! pars orationis. Secunclum hoc si c paralogizatur: 've rum est Socratem esse hominem et Socratem non esse hominem 20 erao Socrates est homo et Socrates non est homo'. Hic provcnit deccptio ex co quoJ oratio 'Socratem esse homìnem et Socratcm (non esse homincm)' potcst subponere 11llic verbo 'esse'; et sccundum hoc Socratem esse homincm et Socratem non esse hominem descendit ab hac propositione: Socratcm esse hominem et Socrates 25 non su n t homo'; et eri t sensus: 'hoc dictum et Socratcs non sunt homo'; et ita vera. V cl potcst ita intclligi quod h cc pars 'Socratem' tantum subponat buie verbo 'esse' secundo posito; et secundum hoc h cc appellatio 'Socratem esse homincm et Socratem non esse hominem' clesccnclunt ab ha c proposi tione: 'Socrates est homo et 30 Socrates non est homo'; et sic falsa.

(Sextus). De

detcrminationc divcrsarum dictionum

Sextus scptem moclorum communimn provenit ex eo quod aliqua dictio potcst determinare clivcrsas dictiones. Secundum hoc sic paralogizatur: 6-7 ex eo quod

+

[oratio potest supponere Yerbo] R

14 hoc] hec R

661

DE FALLATIIS IN DICTIONE

'quicquid vivit semper est sed Socrates vivit

ergo Socrates semper est'.

Hic provenit deceptio (ex co) quocl h cc cl ictio 'semper' potest 5 determinare hoc vcrbum 'l'il•it'; et si c vera; ve! hoc verbum 'est'; et sic falsa. Septimus et ultimus septem moclorum communium provenit ex co quod aliqua dictio potest intclligi preponi ve! postponi. Secundum hoc si c paralogizatur: 'album est omnis homo ergo hoc album est omnis homo'.

IO

(Scptimm). De intcllcctll dictionis quc potcst intclligi preponi

rei postponi

Hic provenit dcceptio ex eo quod hec d ictio 'album' potest intelligi preponi ve! postponi; si preponi, falsa est, quia tunc subponit determinate; si postponi, vera, quia tunc intelligitur 15 confundi a distributione. Primus trium propriorum moclorum compos1t10ni provenit ex eo quod ea que prius preclicantur clivisim, postea predicantur coniunctim. Secundum hoc sic paralogizatur: 'iste est bonus et est citaredus ergo est bonus citaredus'.

20

(Primus modomm propriomm composirioni). Dc prcdicationc dil'isim

Hic provenit deceptio (ex eo) quod hec dictio 'bonus' in prima propositione notat bonitatem circa mores, in conclusione notat bonitatem circa tale officium; et ideo non provenit conclusio. 25

Secundus trium propriorum modorum compositioni provenit ex eo quocl aliquid in una propositione preclicatur collcctive [ et post predicatur distributive. Secunclum hoc sic paralogizatur: 'Socrates et Plato habent quatuor pedes ergo mnt quadrupedes'.

30

Hic provenit dcceptio ex eo quod hoc predicatum 'ha ben t quatuor pedes' potcst teneri collcctive ve! distributive; si collective, vera; si distributive, falsa.

17 prius] plus R

(Srwndm). Dc propositionc collcctirc ,.cl distributil'c

f.

l 3Qva

662 (Tertius). De copulatione l'erbi

FALLACIE LONDINENSES

Tertius provenit ex eo quod aliquod verbum in una propositione copulatur ratione plurium instantium, in alia ratione unius instantis. Secundum hoc sic paralogizatur 'omnis jenix eri t 5 ergo verum eri t omnem jenicem esse'. Hic provenit deceptio (ex eo) quod hoc verbum 'erit' in prima propositione copulet ratione plurium instantium, in conclusione ratione unius; et hoc quia in prima confunditur verbi copulatio in distributione, in conclusione non. Est enim regula: nulla distributio posita infra appellationem 10 dicti potest determinare aliquid extra positum, nec aliquid extra aliquid infra.

(Primus modorum propriorum divisioni). De predicatione coniuncta ad divisa m

(Secundus). De predicatione (verbi)

(Tertius). ltem de copulatione verbi

f. 130vb

Primus trium modorum propriorum divisioni provenit ex eo quocl fit progressus a predicatione coniuncta ad divisam. Secundum hoc sic paralogizatur: 15 'iste est bonus citaredus ergo est bonus et est citaredus'. Hic provenit deceptio ex eo quod hec d ictio 'bonus' notat bonitatem in prima propositione circa tale officium, in conclusione circa mores. 20 Secunclus propriorum modorum trium provenit ex eo quod aliquid predicatur collective vel distributive. Secundum hoc si c paralogizatur: 'isti centum homines ha ben t centum solidos 25 ergo sunt divites'. Hic provenit deceptio ex eo quod hoc predicatum 'ha bere centum solidos' potest teneri collective vel distributive; si collective, vera est, si quilibet tantum habeat duodecim denarios; si distributive, falsa; et tu n c sequeretur conclusio. Tertius et ultimus propriorum modorum divisioni pro- 30 venit ex eo quod in una propositione aliquod verbum copulatur ratione unius instantis, in conclusione ratione plurium. Secunclum hoc si c paralogizatur: 'numquam eri t vemm omnem fenice m l esse ergo numquam omnis jenix eri t'. 35 13 trium . . . . . . propriorum R propriorum modorum trium Re

I

663

DE FALLATIIS IN DICTIONE

Hic provenit deceptio ex eo quod hoc verbum 'eri t' in prima propositione copulat ratione unius instantis, in conclusione ratione plurium instantium.

DE ACCENTU

Consequenter dicendum est de fallatia secundum accentum. Unde videndum est quid sit accentus et quomodo hic accipitur et quid sit fallatia secunclum accentum et quot moclis principalibus varietur hec fallatia. Accentus est rationabilis modulatio vocis significative. 10 Ad hoc notanclum quod tria sunt genera vocum: alia est significativa, alia est metrica, alia est melica. Voci significative adiacet accentus, voci metrice tempus, voci melice adiacet neuma. Dico ergo 'vocis significative' ad differentiam vocis melice et vocis metrice. 15 Sed notandum quod si accentus hoc modo accipiatur, nulla ex hoc proveniet deceptio, quia si vox rationali, idest eodem modo accentuetur prout debet accentuari, ex hoc nulla proveniet fallatia. Accentus ergo prout hic accipitur si c describitur: 20 accentus est inclistinctio in prolatione vocis sive in scriptura. Fallatia ergo secunclum accentum est deceptio proveniens ex tali indistinctione. 5

Hec fallatia duobus principalibus moclis variatur. Primus principalium moclorum provenit ex eo quod aliqua vox ita 25 profertur quod nescitur quid ea clicatur. Et iste subdivitur in tres. Quorum primus provenit ex eo quocl aliqua vox ita inclistincte profertur quod nescitur quid ea dicatur. Secundum hoc si c paralogizatur: 'quicquid est ara, est stabulwn porcorwn 30 sed altare Dei est ara ergo altare Dci est stabulum porcorum'. Hic provenit deceptio ex eo quod hec dictio 'ara' in prima proposi tione potest acui ve! leniter pro ferri; si acuetur, vera; si leniter proferatur, falsa. Et ideo non proYenit conclusio. 21 deceptio ex descriptio R 31 (est) R

tali

+

[instituone] R

25 subicitur R

De accentu

(Primus principalis

modus) (Primus mbdi!'isorum).

De prolatione

664 (Scwndus subdil'isorum). De dictionis indistinctionc

FALLACIE LONDINENSES

Secundus subclivisorum provenit ex co quocl aliqua clictio ita indistincte profertur quocl nescitur quo accentu regatur. Secundum hoc si c paralogizatur: bonum est iustos viros pendere

f. 131ra

sed pendere est smpemionem pati ergo bonum est iustos viros suspemionem patì'.

5

Solutio. Hic provenit deceptio ex hoc quocl hoc infinitivum 'pendere' potest desccnclere ab hoc verbo 'pendo' ve! ab hoc verbo 'pendeo'. Si ab hoc verbo 'pendo', prima vera est; si ab hoc 'pendco', f:1Isa est. 10 (Tertius subdil'isorum). De partiwle indistinctionc

Tcrtius subdivisorum provenit ex co quod aliqua particula ita indistinctc profertur quod ncscitur utrum sit pars unius dictionis ve! altcrius. Sccundum hoc sic paralogizatur: 'in convivioloqucrc pauca ergo dum tu comcdis loqucre pauca'.

15

Hic provcnit dcceptio ex eo quod hec sillaba '/o' potest esse pars unius vocis 'convi1·io/o', et secundum hoc his sensus: dum comcdis qucre pauca; ve! potest esse pars unius verbi 'loquere' ; et secundum hoc his scnsus: dum tu comcdis, loqucre pauca; et tunc non sequitur conclusio. 20 (Scwndus principalis modus) (Primus mbdil'isomm). De indistinctionc l'OCis (Sewndus subdi<•isorum). Ad disce(rnc)ndum accentum (Tertius subdil'isorum). Dc l'ace

Sccundus principalis modus provenit ex inclistinctione vocis in scriptura. Et ille subdividitur in tres. Quorum primus provenit ex co quod aliqua aspcratio prcponitur alicui voci que clebcret postponi, ve! cconvcrso. Sccundus subdivisorum provenit ex eo quod aliqua 25 notula que clebcret apponi ad disc(crn)enclum acccntum, non apponitur ubi dcberet apponi ve! omnino obmittitur. Tertius provenit ex eo quocl aliqua vox ita scribitur quod nescitur utrum sit dictio ve! oratio.

D E FA L L A T I A SE C li N D li,\\

Dejallatia scwndum figuram

l'I Gli 1\ A ,\l

D I CT IO N IS

Consequenter clicendum est de fallatia secunclum fìguram dictionis. Linde videndum est quid sit figura et quid sit f'allatia 5 pati + ergo R 12 inJistingte ( !) R 28 ita scribitur] inscribitur R

22 suhicitur R

2 5 subiectorum R

30

I

665

DE FALLATIIS IN DICTIONE

secundum f1guram dictionis et quot moclis principalibus varietur hec fallatia. Hoc nomen 'fiaura' se x habet acceptiones, tres apud gramaticos et tres apud dialeticos. In prima apud gramaticos 5 dicitur figura lincaris protractio rcprcscntans clcmentum. Secunclum quod Priscianus dicit: "viginti tres sunt fìgure quibus nos utimur". In secunda clicitur proprietas constandi ex literis !'el sillabis ve/ dictionibus, !'el ducendi ori9incm ab alia dictione. Et secundum 10 hoc dijviditur in figuram simplicem vcl compositam vcl decom-

Dc proprictatc littcrarum

f. 131~'"

positam. In tertia dicitur vitium excusabile. Et secunclum hoc clividitur in fìguram Iocutionis et fìguram constructionis. In prima acceptione quantum ad dialcticos dicitur fìgura

Dc ririv cxwsabili

ltcm. Dcfigura.

!5 dispositio partium considerata in re inanimata. Linde talis solct

assignari distinctio inter formam et fìguram quod fìgura est dispositio partium in re inanimata, forma Jispositio considerata penes dispositionem in re animata.

20

In secunda dicitur dispositio .finalium partium dictionis, quia penes finem dictionis discernitur dictio a clictionc, idcst diffcrcntia habctur, numerus a numero ut '.!fusa, ;1/usawm', casus a casu, ut 'dominus, domini', genus a genere, ut 'a/bus, alba etc.', una pars orationis ab alia, ut 'le9ens, legit'. In tertia acceptione dicitur appellatio dictionis, scilicet

25 quedam proprietas que inest dictioni ex co quod mpponit wwm ve/ plura.

Dc dispositione jinalium partium

Dc appcllationc diccionis

Figura dictionis prout hic accipitur est clispositio fìnalium partium dictionis vel appellatio dictionis. Falbtia ergo secundum fìguram dictionis est Jeceptio proveniens e·x tali dispositione ve! ex tali appelbtione. 30

Hec autem quatuor principalibus modis variatur. Quorum primus provenit ex co quod aliquc Jictiones videntur 3 sex] septem R tres] quatuor R secundum R

16 distinctioj Jemonstratio R

30 autemJ

(l'rimus modus

principalis)

666

f. 131m (Sewndus modus principalis)

FALLACIE LONDINENSES

habere eandem suppositionem ve! eanclem signifìcationem propter similem terminationem. Secundum hoc si c paralogizatur: 'ista duo nomina "dominus" et "populus" habent eandem termi nationem 5 et unum stlpponit plura erao relicum'. Preterea aliter potest argumentari hoc modo: 'ista duo nomina "risibilis" et "si milis" similem ha ben t termi nationem et unum, idest hoc nomen "similis", sign!ficat sumptum 10 a specie relationis erao relicum'' quod falsum est [si c]. Hic provenit cleceptio ex eo quod ali qua nomina propter similem terminationcm videntur haberc eandem signifìcationem l ve! eandcm suppositionem. 15 Secundus principalis moclus provenit ex eo quod fìt variatio antecedentium in pluribus dictionibus. Et hoc contingit multipliciter.

De variationc generis

Quandoque fìt variatio generis 111 pluribus dictionibus. Secundum hoc si c paralogizatur: 20 'quicumque sci t vers!ficari, !'ers!f?cator est sed Elena scit vers!ficari era o Elena est rers!ficator'. Hic provenit deceptio ex co quod fìt variatio generis in pluribus dictionibus. 25

(De ''ariatione numeri)

Aliquanclo fìt variatio numeri in pluribus dictionibus. Secundum hoc si c paralogizatur: 'omne animai est rationale vel irrationale erao omnia animalia sunt rationalia ve! irrationalia'. Solutio. Prima vera est, quia quelibet eius singularis est vera: 30 hec enim vera: 'hoc animai est rationale vel irrationale' clemonstrato ho mine, quia est rationale; hec similiter vera: 'hoc anima/ est rationale ve! irrationale' demonstrato asino, quia est irrationale; et si c cl e singulis. Et non vale t hoc argumentum: 'er9o omnia animalia . . . . . . etc.', quia multas habet singulares falsas pro 35 aliquibus animalibus quorum unum est homo, relicum asinus. 29 sunt

+ [irrationalia

demonstrato homine quia est rationale] R

30 (eius) R

I

DE FALLATIIS IN DICTIONE

Aliquando fit variatio temporis in pluribus dictionibus. Secunclum hoc si c paralogizatur: 'si alburn est nigrtun, tu es capra

667 (De variatione tcmporis)

scd album crit nignun ergo tu cris capra'.

5

Solutio. Hic provenit deceptio ex eo quod fit variatio temporis in pluribus dictionibus. T ertius principal is modus provenit ex commutatione predicamenti. Et contingit tripliciter. IO

Aliquando fit processus a di etio ne unius preclicamenti acl dictionem alterius preclicamenti. Sccundum hoc sic paralogizatur:

(Tcrtim modus principalis) Dc proccssu dictionis ad dictionem (altcrius predica menti)

'quicquid vidisti cri, hodic l'idcs scd cri vidisti album ergo hodic vidcs album'.

15

Solutio. Hic provenit deceptio ex eo quod fit progressus ab hac clictione 'quicquid', que pertinet acl primum preclicamentum, ad hanc dictioncm 'album', que pertinet acl predicamentum qualitatis. 20

Aliquando fit processus a dictione unius predicamenti ad dictionem eiusdem predicamenti. [ Secunclum hoc sic paralogizatur:

(Eiusdcm prcdicamcnti)

f. 131 vb

'qtwntoswmquc digitos habct Socratcs habct Plato scd Socratcs habct dcccm digitos ergo Plato habet dcccm digitos'.

25

Hic provenit deceptio ex eo quod fit processus a termino copulante sumptum continue quantitatis ad terminum copulantem sumptum discrete quantitatis. Aliquando fit processus termini unius predicamenti ad 30 terminum non pertinentem ad aliquocl preclicamentum. Secunclum hoc sic paralogizatur: 'quicquid bi bis, intrat in os tuum sed bibis plcnum ciplwm ergo plenus ciplws intrat in os tuum'. 35 Hic provenit deceptio ex eo quocl fìt processus ab hoc termino 30 ad ad R

32 quicquic R

34- cistus R

(Ad tcrminum non pertinentcm ad aliquod predicamcntum)

668

FALLACIE LONDINENSES

'quicquid', qui pertinet ad primum pred icamentum, ad h une terminum 'plenum ciphum', qui non pcrtinet ad aliquod prcdicamentum. (~wrtus modus principali<). Dc l'OI·iata mppositionc

(Dc cor:fusa suppositione)

Dc determinata supposicionc

f. 132ra

Quartus principalis modus provenit ex variata suppositione in pluribus dictionihus; 'in pluribus dictionibus' dico, quia 5 variata subpositio in unica dictione operatur equivocationem, in pluribus operatur fìguram dictionis. Iste moclus clividitur in duos modos. Quorum primus provenit ex co quod fìt processus a termino subponente confuse ad terminum supponentem determinate. Verbi gratia: 10 'omnis homo vi det hominem et asinum ergo hominem et asinum l'idet omnis homo'. Hic provenit cleceptio ex co quod fìt processus a termino supponente confuse ad terminum supponentem determinate. Iste enim terminus 'hominem et asinum' in prima propositione sup- 15 ponit confuse, quia confunditur a distributione precedente; in conclusione non confunditur, quia clistributio sequitur. Secundus provenit ex co quod fìt processus a determinata supposi tione ad confusam. Verbi gratia: 'hominum et asinorum SoCt·ates est albissimus 20 ergo Socrates est albissimus hominum et asinorum'. Solutio. 1-lic provenit deceptio ex co quod iste terminus 'homimtm et asinorum' in prima proposi tione supponit determinate, \ in conclusione confuse. Et ideo non provenit conclusio.

Il

DE

FALLATIIS

EXTRA

25

DICTIONEM

Dicto breviter superius dc f:1llatiis in dictione, diccnclum de fallatiis extra dictionem. Et primum inter eas clicendum est de fallatia secundum accidens, quia clignissima est inter fallatias extra clictionem. 30

D E FA L L A T l A SE C li N D li,\\ A C C l D E N S

Viclendum est ergo quid sit acciclens, prout hoc nomen 'accidens' accipitur in hac appellatione 'jàllatia sewndum accidens'; 2 cistum R ex confusione

15-16 proposi tione supponi t! sprepositione ( ?) R

R

24 confuse

II

669

DE FALLATIIS EXTRA DICTIONEI\1

et quid sit fallatia secunclum acciclens et que et quot sint eius species. Cum hoc nomcn 'accidens' a d i vcrsis auctoribus sumatur in cliversis acceptionibus, 'accidens' prout hic accipitur idem est 5 quod predicatum. Fallatia sccundum accidens est deceptio proveniens ex obmissa habitudine predicati ad subiectum, ve! econverso, quia hec fallatia provenit tam ex obmissa abitudine subiecti acl predicatum quam ex obmissa abitudine predicati ad subiectum. Dicitur 10 tamen f:1Ilatia secundum accidens, idest f:1llatia secundum predicatum, quia predicatus terminus dignior pars est categorice propositionis qmm subiectus. 1-Iuius fallatie quatuor sunt species. Quarum prima provcnit ex inutili coniugatione iuxta aliquam trium figurarum 15 kategoricorum sillogismorum. Ex inutili coniugationc iuxta primam figura m hoc est sophisma:

(Prima spccics. Dc inutili coniul]ationc)

'homo est Socrates Plato est homo er9o Plato est Socrates'. 20 Ex inutili coniugatione iuxta secunclam figuram sic sumitur

argumentum: 'homo est Socrates homo est Plato er9o Plato est Socrates'. 25 Ex inutili coniugatione iuxta tertiam fìguram hec est sophistica:

'Socrates est homo Plato est homo er9o Pia t o est Socratcs'.

Et quecumgue argumentationes sophistice fiunt iuxta (inutilcm) 30 coniugationem comprehenduntur sub ha c specie. 'fusta inutilem

coniugationem' dico propter hanc argumentationem et consimiles: 'homo est .Harcus et Plato est homo ergo Plato est Tullius'. 35 Secunda species provenit ex inutili denominatione.

sophistica: [

Unde hec

(Scwnda spccics). De inutili dcnominatione

'isti duo mntfratres il/i duo (sunt) ji·atres . e quatuor sunt r.ratres ). ergo 1st 1

f. 132rb

670

FALLACIE LONDINENSES

Hic est sophisma ex eo quod putatur ista (dictio) 'quatuor' posse denominari per hanc dictionem 'jratres' quocumque modo, quia possunt ali o modo ( . . . . . . ) . (Tertia species). De divisa predicatione ad coniunctam

(Qyarta species). De impeditione argumentationis

Tcrtia species provenit ex eo quod fìt processus a divisa predicatione ad coniunctam, ubi aliter se habet predicatum 5 compositum acl subiectum quam divisim. Linde hec est sophistica: 'iste canis est pater aliwius est est tuus ergo est tuus pater'. 1o Hic est sophisma secundum accidens ex eo ( quocl) putatur hoc attributum 'esse tuum pau·em' eoclem modo se ha bere acl subiectum coniunctim sicut clivisim. Quarta species pmvenit ex eo quocl impeditur aliqua argumentatio esse clemonstrativa. Linde secunclum demonstra- 15 torem hec est sophistica: 'omnis triangulus ha be t tres angulos equa/es duobus rectis sed ali qua .fiaura est triangulus ergo ali qua .figura habet tres anaulos equa/es duobus rectis'. Si autem intelligatur hec argumentatio sophistica, ab Aristotile 20 disputationi relinquatur.

DE FALLATIA SECUNDUM QUID ET SIAIPLICITER

(Prima species. De oppositione in adiecto)

Consequenter dicendum est de fallatia secundum quid et simpliciter. Fallatia secundum quicl et simpliciter est deceptio proveniens ex eo quod premittitur propositio secundum qui d, 25 idest cum appositione alicuius determinationis, et infertur simpliciter, iclest sine appositione eiusdem determinationis. Huius fallatie tres sunt species. Prima provenit ex oppositione in adiccto. Oppositio in adiecto est quando ex duobus partialibus terminis fìt unus preclicatus terminus acl 30 quorum unius preclicationem sequitur remotio alterius. Linde hec sophistica secundum quicl et simpliciter: 3 quocumqmodo ex quomodo Re 3 alio modo ( . . . . . . hec ••erba 14 Quarta] tercia R 20 si] si c R 21 desputationi R 29 oppositione ex appositione R oppositio ex appositio R adiecto ex adicto Re legere non potui

II

DE FALLATIIS EXTRA DICTIONEM

'hoc ( cadaver) est homo mortuus ergo est homo'. Hic est sophisma ex eo quocl ex istis duobus partialibus tenninis 'homo', 'mortuus' fìt unus predicatus acl [ quorum unius predica5 tionem sequitur remotio alterius, quia, si aliquid est homo, ipsum non est mortuum, et si aliquid est mortuum, ipsum non est homo.

IO

15

20

25

30

Secuncla provenit ex accidentali predicatione ex exemplo quocl proponi t Aristotiles ut: 'Virgilius est poeta ergo Virgilit1s est'. Est autem accidentalis predicatio quedam predicatio habens suum moclum predicandi per se extra naturam predicationum. Provenit ex obmissa cleterminatione. Et illa subdividitur in quinque species, quia quandoque provenit ex obmissa determinatione partis, ut: 'hoc scutum est dimidium album ergo est album'; provenit ex obmissa determinatione cause, ut: quandoque 'iste vellet esse Rome cum centum marcis ergo vellet esse Rome'; quandoque provenit ex obmissa dcterminatione modi, ut: 'iste canta t bene ergo cantat' ; sunt autem modi aclverbiales determinationes sive aclverbia qualitatis - ; quandoque provenit ex obmissa determinatione temporis, ut: 'iste ieiunat in ~adragesima ergo ieiunat' ; quandoque provenit ex obmissa dcterminatione loci, ut: 'bonum est mactare (patrem) in Trivallis 1 ergo bonum est mactare patrem'.

DE l'AL LATI A SECli N DU i\\

35

l G N ORA N TI AM

ELENCHI

Conscquentcr cliccndum est de fallatia secundum ignorantiam elenchi. Linde videnclum est quid sit fallatia 1

Cfr. Arist. Topica II Il, l l5h23-26.

671

f. 132va

(Secunda species).

Dc

accidentali predicatione

672

f. 132"h

Descriptio elenchi

FALLACIE LONDINENSES

sccundum ignorantiam elenchi, que et quot sint eius species. Notandum quod hec appellatio 'fallatia secundum ignorantiam elenchi' tum largius, tum strictius accipitur. Secundum quod largius accipitur, fallacia secunclum ignorantiam elenchi est deceptio proveniens ex obmissione aliquorum que observancla 5 su n t in descriptionc elenchi. Et secunclum hoc non aliqua tredecim t:11Iatiarum. Linde Aristotiles docet [ reduccre omnes alias fallatias ad hanc fallatiam. Elenchus si c describitur: elencus est sillogismus contradictionis, idest inferens conclusionem contrariam vcl contradic- 10 toriam p reco n cessi ve! p re negati. Et d icitur elencus ab 'en', quod est contra, et 'lexis', quocl est d ictio; in de elencus quasi sillogismus in contradictione. Secundum quod strictius acCip!tur, fallatia secunclum ignorantiam elenchi est deceptio proveniens ex obmissione ali- 15 quorum que observanda sunt in dcscriptione elenchi ita quocl non incidat ibi aligua alia tredecim t:1Ilatiarum preter hanc. Huius f:1llatie fere tot su n t species quot su n t impedimenta contt-;tclictionis; :J"ere' dico propter equivocationcm, quia iuxta equivocationem non sumitur aliqua species huius fallatie. Sunt 20 autem preter equivocationem septem impedimenta contraclictionis: sinonimia, diversa pars, diversus moclus, diversa causa, diversus locus, diversum tempus, diversus respectus.

(Prima spccies). Dc sinonimis

(Sewnda spccies). Dc di•·crsa parte

Secundum sinonimiam provenit hcc fallatia, ut SI m aliqua clisputatione proponatur hec: 'Marcus wrrit', et in eaclem 25 disputatione inferatur hec: 'Tullius non currit'. Secundum diversam partem provenit hec fa!latia, ut si in aliqua clisputatione proponatur hec: 'hoc scutum est dimidium album' per subintellectum unius partis, et in eaclem inferatur hec: 'hoc scutum non est dimidium album' per subintellectionem 30 alterius partis.

(Tcrtia spccics).

Secundum cliversum moclum sic fit:

De diverso modo

'quicquid predicatur de pluribus, continet plura sub se sed hec species 'jènix" predicatur de pluribus ergo continet plura sub se' ; 1 sint eius

+

sint eius R

8 ad] et R

35

II

DE FALLATIIS EXTRA DICTIONEM

prima vera est per subintellectionem huius modi 'accidentaliter', quia quicquid predicatur de pluribus accidentaliter, continet plura sub se; secunda vera est per subintellectionem huius dictionis 'aptitudine', J quia hec est vera: 'hec species 'Jenix" predi5 catur de pluribus aptitudine'. Conclusio falsa. Secundum diversam causam provenit hec fallatia, ut si in ali qua disputatione proponatur hec: 'iste vellet esse Rome eu m centum marcis' per subintellectionem unius cause, et in eadem inferatur hec: 'iste non vellet esse Rome eu m centum marcis' per 10 subintellectionem alterius cause. Secundum diversum locum provenit hec fallatia ut si in ali qua disputatione proponatu r hec: 'bonum est ma eta re patrem' per subintellectionem unius loci, et in eadem inferatur hec: 'non bonum est mactare patrem' per subintellectionem alterius loci. 15

Secundum diversum tempus provenit hec fallatia ut si in aliqua disputatione proponatur hec: 'iste ieiunat' per subintellectionem unius temporis, et in eadem inferatur hec: 'iste non ieiunat' per subintellectionem alterius temporis. Secundum diversum respectum provenit hec fallatia ut

20 si in ali qua disputatione proponatur hec: 'iste est citra mare' per

subintellectionem unius respectus, et in eadem inferatur hec: 'iste non est citra mare' per subintellectionem alterius respectus. Et notandum quod hec est differentia inter fallatiam secundum ignorantiam elenchi et fallatiam secundum quid et 25 simpliciter quod in fallatia secundum quid et simpliciter semper debet apponi determinatio, in fallatia secundum ignorantiam elenchi non debet apponi, sed intelligi.

DE FALLATIA SECUNDUM PETITIONEM PRINCIPI!

Consequenter dicendum est de fallatia sccundum peti30 tionem principii. Cum hoc nomen 'principium' diversis modis

locis cliversis accipitur, prout hic accipitur, principium nichil l huiusmoùi R locis Re

12 patrem

+

[in trivallisJ R

31 locis diversis ex diversis

673

f. 133m

(0:Jarta species). De diversa causa

(0:Jinta species). De diversitate loci

(Sexta specics). De diversitate temporis

(Septima species). De diverso respectu

674-

f. 133rb

(Prima species. De probatione sui)

(Secunda species). De probatione particularis

(Tertia species). De probatione universalis

(~arta spccies). De probatione coniunctim

(~inta

species). De

probatione alicuius (directc)

FALLACIE LONDINENSES

aliud est quam illud quod restat probandum in disputatione. Petere principium nichil aliud est quam sumere id quod restat probandum in disputatione, ad sui ipsius probationem ve! eius equipollens ve! id in cuius contextu intelligitur. Fallatia secundum petitionem principii est deceptio pro- 5 veniens ex eo quod vitiose suJmitur id quod restat probandum ve! eius equipollens ve! eius in cuius contextu intelligitur, ad sui ipsius probationem. Huius fallatie quinque sunt species. Prima provenit ex eo quod aliquid sumitur ad sui probationem in eadem ve! in diver- 1o sis. Ut si (si) t probanclum Marcum currere et talis fiat processus: 'Tullius currit ergo Marcus currit'. Secuncla species provenit ex eo quod ad probandum particulare sumitur eius universale. Ut (si) probandum sit 15 omnem hominem cun·ere et talis fiat processus: 'o mne animai currit ergo omnis homo currit'. Particulare, prout hic accipitur, clicitur omne id quocl est minus commune respectu alterius. 20 Tertia provenit ex eo quod ad probationem universalis sumitur eius particulare. Ut si probanclum sit (omne animai currere, et talis fiat processus): 'omnis homo currit, omnis leo currit, omnis asi nus currit 25 ergo omne animai currit'. Quarta species provenit ex eo quod acl probationem alicuius coniunctim sumitur illud clivisim. Ut si probandum sit omnem medicinam esse disciplinam sani ve! egri et dicam: 'omnis medicina est disciplina sani omnis disciplina est disciplina egri 30 ergo omnis medicina est disciplina sani vel egri'. Quinta species provenit ex eo quod ad probationem alicuius sumitur illud ex quo clirecte sequitur. Ut si probandum si t diametrum esse assimetrum coste et dicam: 3 dispositione R 11 si (si)t] sit R fiat 28 omnem disciplinam esse medicinam R

+

voce R

15 eius] signum R

II

DE FALLATIIS EXTRA DICTIONEM

675

'costa est assimetra diametri ergo diameter est assimeter coste'.

DE FALLATIA SECUNDUM CONSEQUENS

Consequenter dicendum est de fallatia secundum conseCirca quam primo notandum est quod 'consequens' quandoque dicitur respectu antecedentis, ut in ipotetica propositione; quandoque consequens est idem quod concomitans. Sed prout hic accipitur, consequens comprehendit sub se utramque predictarum acceptionum. 10 Fallatia secundum consequens est deceptio proveniens ex apparenti consecutione vel concomitantia. Huius fallatie quatuor sunt species. Prima continet sub se omnes inutiles coniugationes que fiunt iuxta ypoteticos sillogismos. Unde omnes argumentationes sophistice sunt iuxta hanc 15 speciem que fiunt a positione consequentis, et omnes argumentationes a destructionc antecedentis. A positione consequentis, ut hec argumentatio : 'si aliquid est homo, aliquid est animai (sed aliquid est animai) 20 ergo aiiquid est homo'. A destructione antecedentis, ut hec argumentatio : 'si aliquid est homo, aiiquid est animai sed aiiquid non est homo ergo aliquid non est animai'. 25 Preterca ad hanc speciem retorquentur omnes argumentationes que fiunt a minus communi ad maius commune negando; similiter et omnes argumentationes que fiunt a maius communi ad mi nus commune affì.rmando. A mi nus communi ad maius comm une negando, ut hec argumentatio: 30 'aliquid non est homo ergo ipsum non est animai' ; a maius communi ad minus commune affirmando ut hec argumentatio: 'aliquid est animai 35 ergo ipsum est homo'. 5 quens.

7 (idem) R

f. 133va (Prima species. De inutili coniugatione)

676 (Sewnda species). De concomitantia necessario

(Tertia species). De /oco a simili

FALLACIE LONDINENSES

Secunda species provenit ex co quod putatur aliqua sese necessario concomitari quia quandoque sesc solent concomitari. Unde argumentationes quc sumuntur a signis sophisticc (sunt) iuxta hanc spcciem. Ut hec: 'iste est comptus 5 ergo est adulter' ; putatur enim quod sit necessaria quocl ista duo accidentia 'comptus', 'adulter' solcnt (scse) concomitari. Tertia species continct omnes argumcntationes sophisticas que fì.unt quasi iuxta locum a simili. (Ut) talis est argu- 10 mentatio: 'sicut hoc speciale swnptum "album" est ir!}èrius ad hoc generale sumptum "coloratum ", ita hec species "homo" est irifèrior ad hoc genus "animai"; sed sequitur qllod si albllm non est, coloratum non est; ergo a simili seqllitllr qllod 15 'si homo non est, animai non est'.

f. J33Vb (~1arta species). De /oco a proportione

Quarta sub se continet omnes argumentationcs sophisticas et fallatias que fì.unt iuxta locum a proportione. Unde hoc sophisma: 'siwt .a. se habet ad .b., ita .c. se habet ad .d.; scquitur enim quod sicut constans ex .a. se habet acl .c., ita constans ex .b. se habet acl .d. 20

DE FALLATL\ SECUNDUM

Non-causam ut causam ponerc

(Prima species. Ex

supcrfiuitate)

NON-CAUSAM l!T

CAUSA~!

Consequenter diccnclum est de fallatia sccundum noncausam ut causam. 'Callsa' prout hic accipitur est propositio que preposita conclusioni operatur acl eius illationem; non-causa est propositio que preposita conclusioni (non) operatur ad eius 25 illationcm. Fallatia secunclum non-causam ut causam est deceptio proveniens ex eo quocl premittitur ali qua propositio
II

DE FALLATIIS EXTRA DICTIONEM

677

'omnis homo est animai et Socrates est homo et Sol est in Cancro ergo Socrates est animai' ; est superflua ex additione huius propositionis 'Sol est in Cancro'.

Secunda provenit ex diminutione. Une! c hoc sophisma: 'omnis homo est animai ergo Socrates est animai' ; di minuta enim est ex omissione huius propositionis 'Socrates est homo'. 10 Et notandum quod prima non impedit necessitatem sed sillog(ist)icam complexionalitatem, secuncla impedit et necessitatem et sillogisticam complexionalitatem. 5

(Sccunda spccics. Ex diminutionc)

DE FALLATIA SECUNDUM PLURES INTERROGATIONES FACTAS UT UNAM

15

20

25

30

35

Ultimo loco inter fallatias agendum est de fallatia secundum plures interrogationes factas velut unam. Videndum ergo est quid sit causa huius appellationis, que sit hec fallatia, que et quot sint eius species. Causa talis appellationis est: Antiqui solebant proponere questiones ut qucrenclo elicercnt responsiones; et proponebant plures ad quas respondens deceptus unicam protulit responsionem ubi debuit plures proferre. Ex hoc patet quod hec fallatia est cleceptio ex eo quod ad plures interi rogationes unica fiebat responsio, ubi debuerunt fieri plures. Huius fallatic quatuor sunt species. Prima provenit ex coniunctione. Ut si queratur 'estne Socrates homo (et) asinus'; si dicatur, ita inferatur: 'ergo Socrates est asinus' ; si non, si c inferatur: 'ergo Socrates nec est homo nec est asi nus'. Secunda provenit ex disiunctione. Ut si queratur: 'estne Socrates homo l'el asi nus?'; si dicatur, ita inferatur si c: 'ergo Socrates est asi nus'. si non, s1c infcratur: 'ergo Socrates non est homo'. 4 addictione R

26,28,30,32,33 asinus) anima! R

f. 134m (Prima spccics. Ex coniunctione)

(Scwnda spccics. Ex disiunctione)

678

(Tertia species. De coniunctim)

(~arta species. De divisim)

FALLACIE LONDINENSES

Notandum est etiam quod hec est differentia inter has duas species coniunctionis et disiunctionis, que proveniunt ex coniunctione et disiunctione, quod hic proponitur questio, illic non. Tertia species provenit ex eo quod creditur aliquid posse attribui alicui vel aliquibus divisim quia potest iilis attribui coniunctim. Unde hoc sophisma: 'iste due medietates mnt equa l es m o t oti ergo utraque istarum medietatum est equalis suo toti'. Hic incidit sophisma ex eo quod aliquid creditur posse attribui istis medietatibus divisim quia potest attribui illis coniunctim. Hec species provenit ex plurium ut unius et non unius appellatione. Quarta provenit ex eo quod creditur aliquid posse attribui aliquibus coniunctim quia potest attribui illis clivisim. Unde hoc sophisma: 'homines istius ville habent unum capud ergo ali qui homines insimul accepti habent tmum capud'. Hic incidit sophisma ex eo quod creditur aliquid posse attribui aliquibus coniunctim quia potest attribui illis divisim. Hec species provenit ex unius ut plurium et non plurium appellatione.

2 provenit R 11 divisim] coniunctim R coniunctim] divisim R 12 ut unius et non unius] non unius ut R l 5 coniunctim] divisi o et ( ?) R 20 divisim] coniunctim R

5

10

15

20

XIII

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

ARGUMENTUM

Introductio

683

De equivocatione

683

De amfibolia

685

De tribus modis communibus equivocationi et amfibolie

686

De compositione

687

De divisione

688

De accentu

689

De figura dictionis

690

De accidente

692

.

De fallatia secundum quid et simpliciter

693

De ignorantia elenchi

695

De petitione principii

697

De fallatia secundum consequens

699

De fallatia secundum non-causam ut causam •

700

De fallatia secundum plures interrogationes ut unam factas

701

SIGLA

L

codex Londinensis (Mus. Britann. Reg. 9 E XII) s. XIII

Le

manus quae correxit L scripsi expunxi(t)

(

>

supplevi(t) usque acl

( ...... >

lacunan1 esse censeo

+

addit

(

)

omittit

(?)

(fortasse)

(l)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur

lntroductio

5

10

15

20

Fallatia apucl logicos dicitur deceptio argumentationi implicita et f. 227m eam obnubilans, potens eam facere apparere veram, cum sit falsa. Non enim forsitan ubicumque (est) falsitatis causa, ibi est fallatia. Ut in hac oratione: 'Martinus est homo; ergo Martinus est iustus' : non enim est hic obnubilatio false argumentationis facientis eam apparere veram. Sicut nec in omni inconvenienti locutione est figura (dictionis) neque in qualibet argumentatione vera potest assignari locus. Deceptionum vero alia provenit ex proprietatc vocis significative acl placitum, ut dictionis, orationis. Et dicitur fallatia in dictione, quia decipit ex proprietate vocis. Alia fit ex proprietate significati voce significativa ad placitum, que in rebus attenditur. Et dicitur fallatia extra dictionem, quia decipit ex proprietate non vocis sed rei. Fallatiarum in dictione alia est secundum equivocationem, alia secunclum anfiboliam, alia secundum compositionem, alia secunclum divisionem, alia secundum accentum, alia secundum figuram dictionis. Omnis enim qui in disputando decipit ex proprietate vocis significative ad placitum, aut clecipit ex proprietate dictionis ve! dictionum, et tunc secunclum equivocationem ve! accentum ve! figuram dictionis; aut ex proprietate orationis ve! orationum, et tunc secunclum anfiboliam ve! compositionem ve! divisionem.

De equivocatione

Fallatia secundum equivocationem est deceptio proveniens ex 25 diversitate significationum ve! consignificationum ve! acceptionum, cum

sit equivocatio diversitas talis. lncidit autem hec fallacia in paralogismos ex diversis significationibus dictionum, scilicet similium. Ut 'omnis caritas est qualitas mentis Deus caritas est 30 ergo Deus est qualitas mentis'. Est autem multiplicitas significationum in hac forma vocis 'caritas'; illucl l INCIPIUNT FALL'E MAGRI WILL'. L

4 (facere} Le

684-

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

enim 'caritas' est nomen virtutis create. Deincle 'caritas' est nomen rei increate, scilicet nomen Dei essentiale. Item: 'o mne quod fit de ratione, bene fit si ve rationabiliter sed peccatum fit de ratione ergo peccatum bene fit'. Quod falsum est, quia non probabiliter neque meritorie. Primo designat hoc nomen 'ratio' discretionem ve! aliquid tale, secundo 'ratio' est nomen superioris partis anime de qua peccat homo cum ratio consentit sensuali tati. Incidit autem hec fallatia in paralogismos ex diversis consignificationi bus in hunc modum: 'quicumque heri penituit, hodie iustus est sed peccans heri penituit si c posito; ergo peccans iustus est'. Ve! sic: 'omnis qui iust!ficabitur iustus est peccans iust!ficabitur ergo etc.'. Participium enim presentis temporis iunctum verbo preteriti temporis consignificat preteritum tempus, iunctum verbo presentis temporis consignificat presens. Tertio incidit hec fallatia in paralogismos ex acceptionum diversitate secundum loquendi consuetudinem, ut: 'o mne bom1m approbandum mal a fieri est bonum ergo mal a fieri est approbandum' ; primo dicitur 'bonum' res participans bonitate ve! meritorium vite; secundo dicitur bonum vel occasio boni. Item: 'nullum bonum irremuneratum Sumnwm Bonum est bonwn ergo etc.'; prius dicitur bonum meritorium, post accipitur in designatione eius quod naturaliter, excellenter, causaliter bonum est, quod tantum Deus est. Item: 'o mne mortale morietur hoc peccatum est mortale ergo hoc pecca tu m morietur' ; primo dicitur 'mortale' potens mori, secundo mortiferum. 6 meritoris L primo] ideo l (pro 1°) sic sacpius L equivocationis L

post 39: (expliciunt in rasura) fallatie

5

10

15

20

25

30

35

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

685

De am.fibolia

5

10

15

20

Fallatia secunùum amfiboliam est deceptio ex ambiguitate construendi sive diversa constructione earumjdem dictionum ad se invicem, f. 227rb cum sit amfibolia constructionis ambiguitas sive diversitas constructionum earundem dictionum acl se invicem, vel est diversa constructio. Ambigua autem constructio est quando in eadem forma vocis tum est transitio, tum intransitio. Et clicitur hec fallatia in dictione, quia fallit ex proprietate dictionis, scilicet constructione ambigua. Unde etiam clicitur 'am.fibolia' ab 'arifi', quocl est circum, et 'logos', quod est sermo si ve locutio, quasi circumlocutio; eoquocl totam constructionem circuire oportet ad cleprehendenclum multiplicitatem. Amfibolia enim attenditur in universa oratione, equivocatio in unica dictione. Et notandum quocl oratio clicitur amfibola ve! multiplex, quia in una forma vocis sunt amfibole orationes consimiles secunclum plures. Diversa namque constructio facit diversas (partes) principales propositionum, scilicet subiectum et preclicatum, propter quod diverse sunt orationes constructe, et ita diverse propositiones. Incidit autem hec fallatia in argumentationes ex cliversitate construendi. Ut hic: 'volo me temptantes l'incere nonnisi demones sunt temptantes ergo volo quod demones vincant me'.

Sumpta transitione inter has dictiones 'me' et 'vincere' et intransitiOne inter has clictiones 'vincere' et 'temptantes' facta est propositio. Aliter vera. 25 Item: 'nichilvult Filius esse quod non l'll!t Pater esse se d Fil i us nrlt esse homo ergo Pater vu !t esse homo'. Si hec dictio 'nichil' sit nominativi casus intransitive constructa cum hoc 30 verbo 'vult', falsa est propositio. Si sit accusativi casus et transitive

construatur, vera est propositio. ltem: 'aliud qua m Deum esse divinam essenti a m est l'e rum ergo aliud quam Deus est divina essentia'. 3 5 Si iste terminus 'aliud' in proposi tione est nominativi casus, vera est

propositio et est sensus: aliud enuntiabile quam Deum esse divinam essentiam est verum. Si sit accusativi casus, falsa est propositio. 2) intransitive l.

30 acusativi sic semper l.

686

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

Variatur quidem hec fallatia secundum iuncturam casualiu 111 similium ve! dissimilium ad se invicem ve! cum aliis partibus orationis.

De tribus modis communibus equivocationi et am.fibolie

Sunt autem earum tres modi paralogizandi communes secundum equivocationem et amphiboliam. Unus est quando nomen plura signifìcat principaliter, scilicet non ex loquendi consuetudine, quantum ad equivocationem ut 'concupiscibilitas'; in hac enim forma vocis sunt plures signifì.cationes. V el quando oratio plura signifìcat principaliter quantum ad amphiboliam. Hic est primus modus ex diversis signifì.cationibus dictionum similium ve! orationum similium. Ut hic: 'verum est anima m Petri obtinere concupiscibilitatem scilicet talem vim anime qua cupiat bona: quamcumque animam vemm est optinere concupiscibilitatem est obnoxia peccato; hic hoc nomen 'concupiscibilitas' signifì.cat fomitem peccati quocl dicitur originale, hocest vitium quo quis cupi t mala; et potest tum transitive tum intransitive cum infmitivo construi. ergo anima Petri est obnoxia peccato'. Secunùus modus est quando ·1· sic solete sumus sic dicere quod "J" aliquid designare ve! tali ve! tali voce, non ex principali signifìcatione sed ex loquendi consuetudine. Ut hic: 'quicquid iste videt, hoc videt sed iste videt dormientem ergo dormiens videt'. Patet diversis modis construi posse has dictiones 'hoc' et 'videt' et 'videre' dicitur vi su m ve! vi su uti. Similiter: 'quicquid iste diligit, hoc diligit iste diligit parvulum ergo parvulus diligit'.

5

10

15

20

25

30

Tertius modus est quando compositum plura signifìcat, separatum vero simpliciter, hocest quando oratio est in forma vocis in qua sunt plures signifìcationes et quelibet pars eius signifì.cat unum tantum. Iste enim modus est ex diversis signifìcationibus orationum similium incidente varia constructione. Ut hic: 35 15 quod[ qui L

22 hoc ex iste /.

33 quelibed(!) L

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

687

'contingit seculum sci re sed quicquid contingit scire, habet scientiam ergo seculum habet scientiam'.

Vel ita: 'quicquid aliquid sci t habet scientiam de eo sed aliquid scit seculum ergo ali qui d habet scientiam de eo'.

5

Item: 'non est aliqua sapientia Dei que non sit Deus sapientia Dei creata est, 10 scilicet auctoris; ergo sapientia creata est Deus'. Simile in huiusmodi orationibus: 'ymago Dei', 'iustitia Dei', 'lumen de lumi ne', 'principium de principio'.

De compositione

15

Fallatia secundum compositionem est quando infertur coniunctim ex divisim dato tamquam coniunctim dato. Dicitur autem in dictione quia fallit ex proprietate dictionis, scilicet compositione, cum sit compositio dictionum constructio innitens compositioni. Et inciclit in argumenta20 tiones si ne varia constructione si c: 'iste est peccans morta/iter istum mereri vitam eternam est possibile ergo istwn peccantem morta/iter mereri vitam eternam est possibile'; aut: 'iste non est bene operaiJS 25 istum mereri vitam est possibile ergo istum non bene operantem mercri vitam est possibile'. Et latet fallatia circa conclusionem. Nam in hac forma vocis 'istum peccantem mercri' sunt due orationes, quarum altera est composita et falsa. Si 30 scilicet hec oratio: 'istum peccantem mereri' si t subiectus terminus et hic terminus 'possibile' predicatur, sic designato quoniam iste potest mereri peccando. Altera est divisa et vera diviso hoc termino 'mercri' ab hoc termino 'istum peccantem' et constructo hoc termino 'possibile' ex parte predicati ut sit subiectus terminus hic terminus 'istum peccantem', predi35 catus hic terminus 'mcreri possibile', designato quoniam qui quandoque 18 compone L

f. 227va

688

FALLACIE MAGISTRI WJLLELMI

peccat potest in alio tempore mereri. Qua illata fit vera argumentatio priore falsa. Item: 'iste est Jaciens unum so/um bonum opus istum Jacere plura bona opera est possibile erao istllm facientem unum so/um bonum opus jàcere plura est possibile'. Eadem solutio priori. Accidit etiam fallatia compositionis varia constructione incidente. Ut: 'istorum duorum Pater, Filius uterque est Creator erao istorum unus est Creator at nullus est Creator istorum erao nec istorum UllllS est Creator'. Alia enim est constructio hiis terminis constructis si bi invicem 'i sto rum' et 'Creator' ; nam et composita et falsa; alia his: 'i sto rum' et 'unus'. Item: 'tu credis Deum esse in celo tu non es in celo erao tu credis Deum esse ubi tu non es sed numquam credis a/iquid nisi ubi tu es erao tu es ubi tu non es'.

5

10

15

20

De divisione

Fallatia secundum divisionem est cum infertur ex coniunctim dato quasi divisim dato. In dictione dicitur esse quia fallit ex proprietate dictionis, ut ex divisione, cum sit clivisio clictionum constructio innitens divisioni. Icleoque secundum divisionem nominatur hec fallatia. 25 Incidi t autem in argumentationes sine varia constructione sic: 'iste non potest ducere istas sorores le9itime iste potest ducere hanc sororem leaitime erao iste non potest ducere illam sororem leaitime'. 30 Similiter: 'iste non potest habere initialem timorem et .finalem timorem iste potest habere initialem timorem erao iste non potest ha bere .finalem timorem'. Ecce infertur quasi data esset propositio per divisionem, cum sit data 35 secundum compositionem. Fortasse autcm ubicumque est paralogismus secunclum composi(i

priori U priore L

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

689

tionem, sumpta contradictoria conclusionis et altera premissarum fieri potest paralogismus secundum divisionem apparens interimere reliquam. Secundum divisionem etiam sunt huiusmodi orationes: 'iste et ilie merewr quatuor sto las ergo et iste et ille merentur quatuor stolas'. 5 Item: 'iste est bonus theologus iste est theologus ergo iste est bonus'. 10 Incidit etiam hec fallatia in argumentationes varia interveniente constructione. Ut: 'Jalsum est hominem esse reprobum Antichristus est homo ergo Antichristum esse reprobum est Jalsum'. 15 In hac namque forma vocis sunt due propositiones quarum affìrmativa est composita et vera cuius subiectus terminus est hec oratio 'omnem hominem esse reprobum', hic terminus 'Jalsum' predicatus; reliqua divisa et falsa, cuius subiectus terminus est 'omnemlwminem' divisus ab hoc termino J 'esse f. reprobum', predicatus vero hic terminus 'Jalsum est esse reprobum', designato 20 quoniam omne id quod est homo falsum est esse reprobum, ut de re fiat senno cum supra de dicto.

De accentu

Fallatia secundum accentum est deceptio proveniens ex vario accentuandi modo. In dictione quidem dicitur quoniam ex dictionis 25 proprietate paralogizat ut ex accentu, cum sit accentus modus pronuntiandi sive pronuntiationis vocis literate idonea modulatio. Ideoque secundum accentum nominatur hec fallatia. Accentus quidem describitur a gramaticis regularis modulatio vocis in communi sermone; a dialeticis vero: modus pronuntiandi 30 secundum scilicet elevationem ve! depressionem, correptionem vel productionem, aspirationem vel lenitatem consideratus. Unde et secundum hoc tres possunt distingui species accentus. lncidit autem hec fallatia in argumentationes ex vario pronuntiandi modo sic: iste prestat illi ius iurandum 35 ergo ius qtwd est [ius]iurandum. Item: 'Deus per gratiam habitat in lwmine in mundo ergo in homine qui est inmundus'.

227vb

690

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

Item: 'quicquid aliquis Jacit in vite, Jacit invitus sed Deus Jacit 11vas in l'i te ergo eas jàcit invitus'. Similiter in huiusmocli: 'in mensa', 'benedicta', 'quies'. 5 Inciclit etiam ex varia scriptura sic: 'bonum est quod hic scribitur et hic scribitur iustos viros pendere ergo bonum est iustos pendere'. Similiter: IO 'omnis spiritus rationalis est aliqua ratio omnis anima est spiritus rationalis ergo omnis anima est aliqua ratio'. Et nota quod sophisma puncti incluclitur sub fallatia secundum accentum. 15 De figura dictionis

Fallatia secundum fìguram clictionis est deceptio proveniens ex consimili dictionum terminatione. Que dicitur hicfigura. Et est proprietas dictionis, ideoque sic nominatur hec fallatia et in dictione esse dicitur. Incidit autem hec fallatia in argumentationes secundum commutationem acciclentium sic: 'hec nomina "cucharistia" et "carismata" similiter terminantur altemm est neutri generis pluralis numeri accusativi casus ergo et reliquum'. Ve! sic secunclum commutationem generum: 'omnis virgo caste vivens est virgo casta lohannes est virgo caste vivens ergo est virgo casta'. Ex commutatione numeri sic: 'omnia casta sunt plura Mater Christi est casta ergo est plura'. Similiter secundum alia acciclentia. Inciclit autem hec fallatia in argumentationes secundum commutationem predicamentorum, quando scilicet fit processus a re
37 prius predica(men)ti Le

20

25

30

35

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

5

10

15

20

25

691

'quodwmque corpus habet homo h i c, habebit in futuro corpus corruptibile habet hic erao corpus corruptibile habebit in futuro'. Sic enim argumentans interpretatur quid quale. Similiter secundum omnia alia predicamenta. Ve! quando fit transitus a re unius speciei ad rem alterius speciei in eodem predicamento contente si c: 'quantiwmque modo su n t isti parvuli, erunt in futuro sed modo sunt biwbiti erao et in futuro erunt bicubiti'. lncidit autem et hec fallatia in argumentatione secundum univocationem, que est eiusdem dictionis in eadem significatione et terminatione varia appellatio. Ut 'Deus est aenerans Deus est aenitus erao idem est aenerans et aenitus'. Similiter: 'homo est Deus homo est pura creatura erao idem est Deus et pura creatura'. ltem: 'Spiritus est eterna l iter procedens a Dea spiritus est temporaliter creatus a Dea erao idem est eternai iter procedens et temporaliter creatus'.

Et notandum quia variatur univocatio usu et accidente consignificatione. Accidit enim ex hiis appellationem restringi vel ampliari. Ut patet in hiis terminis: 'lows', 'CÌI'is', 'homo'. Notandum etiam quod fallatia secundum figuram dictionis a frequentiori nomen accepit.

Sequitur de fallatiis extra dictionem. Que sunt septem. Prima est fallatia secundum accidens, secunda secundum quid et simpliciter, tertia 30 secundum ignorantiam elenchi, quarta secundum conscquens, quinta secundum petitionem positi in principio, sexta [ secunclum non-causam f. 228ra ut causam, septima sccundum plures interrogationes sub forma unius. 7 quotcumque L eruntJ essent L ex signifìcationis L

Il que . . . . . . dictionis bis in L signifìcatione

692

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

De accidente

Fallatia sccundum accidcns est deceptio proveniens ex assignandi modo, iclest ex vi predicationis. Secundum accidens enim dicitur quasi secunclum predicatum, quod scilicet alii assignatur et aclheret subiecto, si eu t accidens ali i adiacet, scilicet subiecto suo. Et dicitur si c a deceptione 5 frequentiori ve! ab assignato cligniori. Aut secundum accidcns dicitur idest secundum extraneum, quoniam ex co frequentius fallit quod aliquid dicitur de predicato quod est extraneum a proprietate subiecti. Extra dictionem quidem dicitur hec fallatia quia ex proprietate rei paralogizat ut ex assignatione significati primo termino. 10 lncidit autem hec fallatia in argumcntatione quandocumque aliquid assignatur subiecto quod non potest assignari predicato, ve! econverso; aut quando subiectum assignatur ali cui cui non potest assignari predicatum, ve! cconverso; aut quando aliquid ponitur cum subiecto quod non potest poni cum predicato, ve! econvcrso. 15 Est enim fallatia secundum accidens deceptio provenicns ex omissa habitudine subiccti acl predicatum, ve! econverso. Quod quidem multipliciter est, secundum predicationem et rcmotionem. Exempli causa: 'homo est aliud qua m Deus Christus est homo ergo Christ!ls est aliud quam Deus'.

20

Similiter: 'Deus est Fi lius Pater est Deus ergo Pater est Filius'.

25

Item: 'lhems era t Deus ludei occidere intendewnt Ihesum ergo intendewnt occidere Deum'.

Similiter:

30

'allatum ab isto sacerdote est punrs panis iste eger credit allawm ab isto sacerdote esse corpus Christi ergo credit purum panem esse corpus Christi'.

Fallatia etiam secunclum acciclens est cum ab assignatis divisim infertur coniunctim. L! t: 35 '!Hichael est spiritus Michael est sanctus ergo Michacl est Spiritus Sanctus'. 9 guidem] quod L

14 ponitur] preùicatur L

20 homo] deus L

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

693

Similiter: 'persona in Trinitate est essentia persona personam generat ergo essentia essentiam'. 5 Vel:

'plures sunt persone ergo plures essentie'.

Et quandoque eco n verso si c: 'divina essenti a est persona generans 10 divina essentia est persona ergo divina essentia est generans'. Fallatia etiam secunclum accidens est cum duobus assignatis uni alte rum alteri assignari non habet. Ut: 'Deus est Pater 15 Deus est Filius ergo Pater est Filius'. ltem: 'Christus pluriesjì1it homo omnis homo jì1it mbstantia 20 ergo Christus pluries.fuit substantia'. Notanclum acl hanc fallatiam omnes argumentationes esse reducendas quc ex omissione habitudinis fiunt. Ut: 'omnis homo resurget ergo omne animai remrget'; 25 non enim inter partem et totum ea est habituclo ut si aliquiclunivcrsalitcr dicitur de parte, et dc toto, scd econverso. Item: 'quidam spiritus est sempitemus ergo quedam anima est sempiterna'; non enim inter partem et totum talis est regula quod si aliquicl particu30 laritcr prcclicatur de aliquo toto, et de parte, immo cconvcrso. Attende etiam quod idemptitas accidentalis parit fallatiam secundum acciclens, ut cum idem, scilicct Christus, sit homo et Deus. Dicit tamen: "me scitis ",et alibi: "non noverunt me". Iclemptitas vero secunclum cliffinitionem ve! nomen non parit hanc fallatiam.

35

Defàllatia secundum quid et simpliciter

Fallatia secunclum quicl et simpliciter est cleceptio provcniens ex subtractione ve! appositione determinationis cleceptoric in alterutra premissarum sive in illatione. Et dicitur extra dictionem quoniam ex

694

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

proprietate rei, scilicet significati quod simpliciter vel cum determinatione ostenditur inesse, paralogizat. Incidi t autem in argumentatione ubi est accidentalis preclicatio affìrmative sic: 'iste est bonus theologus ergo iste est bonus' ; 5 negative sic: 'iste non est bonus ergo iste non est bonus theologus' ; et ubi est oppositio in adiecto, ut: 'iste est bonus ji11· IO ergo iste est bonus' ; ve l 'iste non est bonus ergo iste non est bonus <Jur)'. Incidit etiam ex inconvenienti appositione vel subtractione determinationis pertinentis acl partem subiectivam vel integralem sive conf. 228rb stitutivam, tempus vel locum, respectum vel moclum. l (Ad) subiectivan1 sic: 'iste est expers lwius I'Ìl'tutis ergo est expers virtutis' ; et: 'peifectus desiderat vitam etemam ergo vitam'. Ad integralem hoc modo : 'iste est inmortalis anima ergo est inmortalis. Ad tempus si c: 'dies iudicii in breve tempus eri t ergo in brevi erit' ; et: 'Deus contingenter est modo ergo contingenter est'. Ad locum ita: 'iste ali w bi non est ergo iste non est'. Ad respectum hoc modo : 'Li nus est parvi meriti respectu Petri ergo est parvi meriti'. 13 bonus

+

[fur] Le

15

20

25

30

35

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

695

Ad modum sic : 'iste vult esse beatus in ali o seculo ergo vult esse in alia seculo';

et: 'iste vult bene mori ergo vult mori'.

5

Similiter et secundum omnes partes orationis, secundum scilicet singularum appositionem ve! subtractionem.

De ignorantia elenchi

Fallatia secundum ignorantiam elenchi est deceptio proveniens ex omissione alicuius istarum differcntiarum in elenchi diffinitione positarum, sci! i ce t ad idem, secundum idem, similiter, et in code m temporc, ut ignoretur quid sit elenchus. Ideoque dicitur secundum ignorantiam elenchi; et extra dictionem, quoniam paralogizat ex proprietate rei ut 15 ex proprietate significati hoc termino 'elenchi ignorantia'. Incidit autem in argumentatione primo ex omissione huius differentie ad idem sic : IO

'isti duo martires sunt pares istis cor!fèssoribus 20

25

et impares istis apostolis ergo mnt parcs et impares Dca'. Ex omissione huius differentie secundum idem, ut: 'istc corifessor meli or est virgine secundum prcdicationcm non melior secundwn castitatcm ergo mclior et non mclior'.

Similiter in huiusmodi: 'Deum ncmo vidit umquam

quia secundum divinitatem; Dcum aliquando vidit aliquis

quia secundum humanitatem; 30 et: 'Christus moriebatur et non moriebatur'. Tertio ex omissione huius differentie similiter hoc modo: 'iste est bonus possibilitate 35 istc non est bonus actu ergo istc est bonus et non bonus'. 17 differentie] de L

21 differentie] de L

696

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

Similiter: 'iste est bonus proposito et non bonus facto ergo bonus et non bonus'. Quarto ex omissione huius differentie in eodem tempore, ut: 5 'iste cras erit di9nus morte et postcras non eri t (dia nus) morte er9o iste erit di9nus morte et non di9nus morte'. Et notandum quod hec fallatia dividitur a fallatia secundum quid et simpliciter, quia in hac et non in illa sumitur determinatio pertinens 10 ad relativa. Et secundum quod licet elenchus clicatur sillogismus contradictionis collectivus, inferens scilicet contraclictoriam preconcessc secundum quocl large accipitur 'ianorantia elenchi', hic tamen stricte dicitur 'elenchllS' contraclictio secunclum quocl ignorantia elenchi fallatia est per se 15 eveniens ex omissione eorum que contradictionem impediunt. Que secunclum Boetium sunt equivocatio, sinonimia, cliversum tempus, diversa pars, diversus modus, diversus respectus. Variatur ergo hec fallatia tot modis quot sunt contradictionis impedimenta. Iuxta primum modum sic: 'nulla bonitas est in dia bolo 20 sed increata bonitas est bonitas ergo increata bonitas non est in diabolo'. Secundo modo si c, concesso istum habere caritatem: 'iste non habet caritatem ergo iste non habet dilectionem'. 25 Tertio sic, preconcesso istum hominem vigilare de nocte: 'md/115 homo vi[Jilat de nocte sed iste est aliquis homo erao iste non l'Ì[Jilat de nocte'. Quarto ut in huiusmodi: 30 'essenti a erra t essentia non errat', secundum sci! ice t diversa membra; et: 'Christus voluit mori 35 et Chrisws non voluit mori', secundum scilicet diversas partes anime. Similiter et secundum partes forme, scilicet proprietates rerum. 9 dividiturl dicitur L

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

697

Quinto in huiusmodi: 'Christus venit puerum centurionis et non venit' ;

5

10

15

20

25

'/udei occiderunt Christum et non occiderunt'. Sexto in tali bus: 'pau ci e/ceti', 'non su n t condigne passiones'. Et nota quod argumentatio in quam incidit hec fallatia, dicitur paralenchus, quasi iuxta similitudinem elenchi Jàctus. Notandum etiam amphiboliam, compositionem, divisionem, et accentum contradictionem impedire. Sunt et alia impeditiva contradictionis, ut univocatio, ut 'mu/ier que dampnavit, salvavit'; falsa innuitio, ut 'tu va/es ovum, tu non vales ovwn'; defectus termini, ut 'nemo est'; coniunctio plurium proposi- f. 228 va tionun1 J in unun1, ut 'Socrates est homo et asinus' -'non Socrates est homo et asi nus'. Si mi! iter: 'iste est homo nec aliud'; quando terminus in aftìrmatione positus aliud signifìcat quam in negatione positus, ut 'iste est bonus ad/wc' - 'iste non est bonus ad/wc'; hic enim 'ad/wc' signifìcat inceptionem, ibi perseverantiam; quando terminus in affìrmatione positus aliquid significat, in negatione nichil, vel econverso, ut 'non habemus regem nisi Cesarem', etc. Implicite propositiones, ut 'iste habet virtutem quam ipse habet' etc. Diversa relatio, diversa demonstratio, diversus locus; quorum exempla patent. Notandum tamen quod non omnia h cc contraci ictionem impediunt. Ad hoc enim ut aliqua duo sibi contradicant exigitur ut sibi contradicant et in significationibus et in vocibus. Sciendum est etiam quia secundum hoc quod nulla vox plura significat, nec equivocatio nec diversa demonstratio contradictionem impedit, quia nec in voce nec in significatione. De petitione principii

Fallatia secundum petitionem principii est deceptio proveniens ex eo quod premissum eaclcm voce infertur ad seipsum probandum. Linde et hec fallatia ita nominatur. Principium enim clicitur hic quicc1uid conclusioni premittitur. Et petere principium est aliquid ad sui probationem inclucere. Ve! sic nominatur hec fallatia, tum quia petit principium, idest principale propositum in questione adductum, scilicet positum in 35 questione que est principium disputationis, intcrrogat et sumit ad seipsum probandum, (sed quod et.finis diceretur quia ad illum tota tenclit disputatio, sed dignius etiam nomen accepit); -et tum quia principium, iclest premissum, aliqua voce petit, iclest resumit in conclusione eadem 30

698

FALLACIE iV1AGISTRI WILLELMI

voce. Extra dictionem quidem dicitur hec fallatia quoniam ex proprietate rei paralogizat ut ex resumptione alicuius enuntiabilis eadem voce qua erat premissum. Incidit autem in argumentatione illata propositione per se, ut 'o m ne ani mal est substantia omnis homo est anima/ ergo omne anima/ est mbstantia'; ve! assumptione per se, ut 'omne animai est substantia omnis homo est anima/ ergo et omiJe anima/ est mbstantia et omnis homo est animai'. Et hic est petitio principi i: 'si Deus est, deitas est si Dem est, dil'ina essentia est ergo si Deus est, et deitas et dil'ina essentia est'. Et nota quod secundum Aristotilem quinque modis videtur peti positum in principio. Primo eadem voce, ut 'homo est iustus ergo homo est i ustus' ; ve! diversa, ut 'homo est iustus ergo est bonus'. Secundo quando premissa uni versa li infertur sua particularis, ut 'omnis homo est ergo quidam'. Tertio quando premissis particularibus infertur universaliter superius, ut 'o mne anima! rationale est mbstantia omne animai irrationale est mbstantia ergo om ne animai est mbstantia'. Quarto quando premisso divisim infertur coniunctim, ut 'medicina est disciplina sanitatis medicina est disciplina egritudinis ergo medicina est disciplina sanitatis et egritudinis'. Quinto quando premisso uno parium infertur reliquum, ut 'homo est risibile ergo est nal'igabile'. Sciendum quod cum primo modo petitur prinCiplllm, quando scilicet eaclem voce repetitur, reliquis videtur peti, sed non revera 7 omne] omnis L

animai Le homo L

37 sciendum quod cum] solutio(?) L

5

IO

15

20

25

30

35

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

699

petitur, ne sit locus a pari ve! a cliffinitione, locus a subalternis, locus a partibus. Fortassis quarto modo ·;· ibi falbtia est secundum divisionem. Attende etiam quod dicunt propter hanc fallatiam esse petitionem principii quia argumentatio in quam inciclit est inutilis. Alii dicunt 5 impediri illationem cum fìt petitio principii per eandem vocem et instant per conclusionis reduplicationem ve! dant tantum solutionem ad orationem. Ve! petitio principii est ubi nullus paralogismus sed ubi repetita interrogatio est.

De Jallatia secundum consequens

Fallatia secundum consequens est deceptio proveniens ex vi f. 228vb consecutionis que est proprietas rei, idcoque dicitur hec fallatia sewndum consequens et extra dictionem. Consecutio autem sive consequens dicitur hic quicquid sequitur ad aliud, omne quocl comitatur aliud sive adiunctum alii. 15 lncidit autem in argumentatione quando posito consequenti ponitur antecedens, ypotetica vel categorica premissa. Ut 'si istud est caritas, istud est virtus sed istud est virtus ergo istud est caritas'. 20 ltem: 'iste est meli or aliquo ho mine ergo iste est meli or qua m aliquis homo'. Ve! quando interempto antecedenti interimitur consequcns, ut 'si istud est iustitia, istud est virtus 25 istud non est iustitia ergo non est virtus' ; 1O

'Deus non fui t incepturus esse bonus in aliquo tempore ergo non }ili t in aliquo tempo re'. Est etiam fallendi occasio secunclum consequens ex frequenti 30 eventu secundum sensum, ut 'jèl est mbeum ergo Jel est mel' ; vel: 'terra est madida 35 ergo est compiuta'; 11 ideo quod L

18 virtus L<

caritas L

19 caritas L<

virtus L

700

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

ve! secundum signa, idest secundum coniecturas, ut 'iste est comptus ergo est adulter' ; ve! 'iste monachus est pallidus ergo est religiosus'.

5

Defallatia sewndum non-causam ut causam

Fallatia secundum non-causam ut causam est deceptio proveniens ex omissione necessarii ve! aclclitione superflui enuntiabilis. Et ita ex proprietate rei decipit. Linde et extra dictionem clicitur. Nominatur autem secundum non-causam ut causam tum quia quod non est causa conclusionis sumit, tum quia quocl est causa quasi sit non causa pretermittit. Causa enim clicitur propositio prcmissa ad conclusionem cooperans habendam; non-causa propositio non cooperans; non-causa ut causa propositio que non operans vicletur operari; non-causa tantum que nec operatur nec videtur operari. Non-causam ut causam ponere dici solet propositionem ad conclusionem nichil operantem ac si tamen oper(ar)etur premittere. Sed secunclum hoc in omni paralogismo hec fallatia incidere videtur. Potius igitur hic est non-causa ut causa ·j· ve l causis connumerare, ut sit hec fallatia cleceptio ex annumeratione non-cause ad conclusionem cum causa vel causis proveniens ve! omissione cause etc. Incidit autem in ratiocinationem clirectam, ubi scilicet statim probatur propositum, et indirectam, que est ad impossibile, quando ex opposito propositi producitur inpossibile. Incidit vero in incluctionem ex omissione necessari i. Ut: 'omne peccatum cogitationis est tale omne peccatum lowtionis est tale ergo omne peccatum est tale'. In paralogismos incidi t ex omissione necessari i sic: 'quedam virtus est_fides omnis iustitia est virtus ergo omnis iustitia est fides'; sumpta namque particulari[ sJ quasi universali[ s]. Ex apposi tione superflui, ut: 'omnis homo est creatura Dei iste est homo et Deus est in celo ergo iste est creatura Dei'.

10

15

20

25

30

35

FALLACIE MAGISTRI WILLELM!

701

Est autem argumentatio in qua incidit hec fallatia vitiosa, habens vrtmm forme, non materie. Dicitur tamen ibi esse fallatia quoniam ex hoc plerumque fallitur respondens. Vel non ubique, sed alicubi impedit hec fallatia necessitate(m) illationis, ut hic: 'iste est homo ergo est Angliws'. Vel ubique, et argumentationi tali feratur oppositio, non-causa illata cum conclusione vel geminata cum conclusione ve! in alterius fallatie paralogismo. Ve! suffì.cit in huiusmodi solutione causam fallencli assignare.

10

15

20

25

30

35

De jàllatia secundum plw·es interrogationes ut unam Jactas

Fallatia secunclum plures interrogationes ut unam facere est pluribus enuntiabilibus uni similiter propositis, ut 'nonne bene clicinws nos "quia Samaritanus es tu etiam demonem ha bes"?' Dicitur autem hic interrogatio ipsum interrogatum. Extra dictionem dicitur hec fallatia quoniam ex proprietate rei paralogizat, ut l ex sumptionc plurium interrogabilium f. 229ra sive enuntiabilium quasi unius. Ideoque secundum plures interrogationes unam facere nominatur hec fallatia quasi sccundum plura interrogabilia sive enuntiabilia sub forma unius proposita. Habet autem locum hec fallatia tum circa catcgoricas tum circa ypoteticas. Et incidi t in argumentatione sic: 'verum est lwnc esse (hominem et non) homines Deus diligit hunc et lwnc ergo Deus diligit hominem et non homines'. Sunt enim plurcs interrogationes in hac forma vocis: 'verum est lwnc et hunc esse hominem et non homines' et est in eadem forma vocis una interrogatio complectans ypoteticam coniunctam constantem ex hiis categoricis: 'vewm est hunc et hunc esse hominem, verum est lwnc et lwnc non esse homines', ut coniunctio interposita copulet duas orationes in unam, quod ex prolatione discernatur. Similiter: 'estne verum hoc et hoc et hoc et hoc esse bonum et malum ?', demonstratis duo bus bonis, ut iustitia et prudentia, et duo bus malis, iniustitia et imprudentia, quibus adhibita una responsione affì.rmando affì.rmatur iustitiam esse una m istarum; ergo est mal a; aut imprudentia est una istarum; ergo est bona. Si negando, inferatur: 'ergo iustitia non. est bona', vel 'ergo imprudentia non est mala'. Et quando duo sumuntur ut unum, si c: 'impossibile est istum hLihcre cllritatem' et 'istum non esse l>onum', sunt duo cnuntiahilia; ergo aliquid est duo enuntiahilia. Vel 6 angl'c. L

702

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

quando plura quam duo disponuntur ut unum, ut 'impossibile est istum ha bere caritatem et istum non esse bonum et aliquid esse; sed ista sunt tria enuntiabilia; ergo aliquocl inpossibile est tria enuntiabilia. Item: 'estne ve rum Deum esse nec jìlisse nec fare?' Si concedatur, infer: 'ergo verum est Dewn nonfi!Ìsse'; si negetur, infer: 'ergo verum est Dwm non esse'. Item 5 circa categoricas, ut 'putasne Michael et Martinus sunt angeli?'; non; ergo Michael non est angelus. Circa ypoteticas, ut 'putasne .fides est virtus et fides est vitium ?'; ergo fì.des non est virtus et fì.des est vitium. Maxime aute1n 'an' coniunctione interposita, ut 'utrum fides est virtus an fides est vitium ?', quia potest interrogative sumi tum utraque 10 coniunctio, tum altera tantum. Et nota fallatias incidere non solum in paralogismos verum etiam et in alias falsas argumentationes ubi est fantasia et in unam plures. Incidunt etiam tum premissa in argumentatione categorica, tum ipotetica.

Hec ruclibus theologis nostris ne fallantur de fallatiis proposuimus. 15

XlV

TRACTATUS DE

PROPRIETATIBUS S ERMONUM

ARGUMENTUM

De suppositione et copulatione

707 707 708 708 708 709 709 711

DE SUPI'OSITIONlllUS.

712

De divisionibus suppositionum De tenninis universalibus copulantibus

713 720

De relativis

721

DE APPELLATIONIBUS

722

Prologus . De sermone De sermonis divisione De senno incomplexo ve! dictione De dictione significativa per se Cui virtuti anime significent dictiones De significatione

De appellatione

722

Quid sit restringere

723

Dc suppositionis coartatione facta per verbum

723

De suppositionis coartatione facta per verbum presentis temporis

723

De suppositionis coartatione facta per verbum preteriti temporis

726

De suppositionis coartationc facta per verbum futuri tcmporis

727 728

De dictionibus habentibus vim ampliandi

SIGLA

E

codex Emmeranus (Monacensis 14.458) saec. XII ex. manus quae correxit E scripsi expunxi(t)

<

>

supplevi (t) usque ad

< ...... >

lacunam esse censeo

+

acidi t

(

)

omittit

( ?)

(fortasse)

(!)

(sic !)

t

locus corruptus esse videtur.

PROLOGUS

Ut possit cavcri facilius et secundum artem ab erroribus qui f. 4tra contingunt in locutionibus nostris secundum multiplicitates et variationes diversarum proprietatum que considerantur in sermone - que proprie5 tates solent appellari ab antiquis officia dictionum - , utile videtur instituere tractatum de sermonibus et diversitate proprietatum et offìciorum que considerantur iuxta sermonem. Que sunt copulatio, appellatio, suppositio, et multa alia de quibus dicemus inferius.

De sermone 10

15

20

25

30

Cum autem sermo sit quasi via media inter res et intentiones nostras, et ideo ex parte cogitationis, - hocest ex parte illa qua se habet ad cogitationem inquantum cogitans intendit per ipsum exponere id quod in mente habet - , accipit senno quasdam dispositiones; et secundum illas proprietates utile est doceri sermonem. Ex parte etiam rerum accipit senno quasdam proprietatcs, et secundum illas utile est etiam ipsum doceri aliquo modo et secundum ea que conveniunt sermoni secundum res significatas. Solet autem esse qucstio an senno significet proprie cogitationem an res ipsas que cadunt in cogitationem. Videtur enim quod significet proprie res: intentio enim cogitationis est de rebus ipsis; secl intentionem sequitur senno et locutio; ergo videtur quod sermo proprie intendat res. Vicletur iterum quod proprie et immediate significetur cogitatio; nos exprimimus per scrmones proprie quod concepimus in tra; id autem quod apud nos est proprie in mente, est exemplum et similitudo rei; ergo illud quod in mente exponit sermo, est intellectus rei quem habemus apud nos. Et sub ilio intellcctu exprimuntur rcs et sic qua ratione signifìcabit rem, et intellectum, et cconverso. Et potest dici quod sermo signif1cat utrumque, et intcllectum et rem, sed unum mediate, aliud immediate: sermo enim exponit immediate intellectum: inquantum cnim est rcs intellecta et cogitata, exprimitur per scrmonem, sed primo et proprio modo intendit sermo rem. De

708

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

rebus enim est locutio, sed per intellectum meclium. Qui intellectus est via in res. Senno enim est via in intellcctum, intellectus autem in res.

De sermonis divisione

Dividitur autem sermo primo in sermonem complexum et incomplcxum. Senno incomplexus idem est quocl d ictio, sermo complexus 5 idem quod oratio. Et dicitur complcxus eoquod complexionem habet, hocest coniunctionem et ordinationem sermonum simplicium.

De senno incomplexo vel dictione

Diviclitur autem senno incomplexus, hocest clictio, in dictionem significativam per se et significativam per accidens. Significativa per se 10 dicitur clictio que imposita est a certa forma rebus, ut 'homo', 'asinus': iste enim clictiones prolatione sua cleterminant in rebus subiectis certas formas. Per accidens autem sunt significative que prolatione sua signifì.cant nullum determinatum nisi propter coniunctionem cum aliis inter que ordinantur in oratione. Tales sunt prepositiones, coniunctiones. De 15 per se signifì.cativis primo clicendum est et earum proprietatibus.

De dictione sian!ficativa per se

Dividitur autem vox significativa per se in vocem significantem conceptum et vocem signifì.cantem affectum. Dicitur autem forma affectus si ve forma exercita forma que non est apprehensa a cogitante sed 20 est aflìciens animum et est n1otus in anima, quo motu movetur cum est cogitans de aliquo. Verbi gratia dum cogitamus cle re tristi, affìcitur anima dolore et movetur tristando; cuius motus in anima causa fui t triste apprehensum, ut contingit si quis nuntiaret damnum alicui ut subito doleret ne c cogitare t cl e dolore sed de audito. Eoclem modo est 25 de gaudio quando movetur anima gauclendo. Talem affectum signifì.cat hec dictio 'utinam'. Signifì.cat enim hec d ictio 'utinam' desiderium non prout est cogitatum et apprehensum, secl prout fuit affectio cogitantis. Significat etiam affectum hec dictio 'forte'. Et generai iter interiectiones significant affectiones cogitantium doloris ve! gaudii ve! aclmirationis et 30 non ut apprehensum vel cogitatum. Conceptum autem significant clic5 (quod) Ec 11 (im)posita Ec 2+ alicui ut] alicuius E

1+adconiunctionem ( !) E

23 motus

+

[est]

fc

PROLOGUS

709

tiones que signifìcant aliquid ut apprehensum et cogitatum in anima. Ut hec clictio 'homo'. Similiter hec dictio 'gaudium' signifìcat id quod est gaudium non ut affectionem, secl ut apprehensum et cogitatum in anima.

Cui virtuti anime sign!ficent dictiones

5

Consequenter viclenclum est cui virtuti anime signifìcent clictiones. Qui enim dedit nomina rebus, nominavit res postquam res apprehenclit et cogitavit de apprehensis. Questio est igitur an nominaverit res prout apprehendit res in se 10 aut secunclum imaginationem aut secundum intellectum. Et est hec questio solum de dictionibus signifìcantibus conceptum et nonaffectum. Dictiones enim que signifìcant affectus, non signifìcant virtutibus apprehensivis, scilicet ve! sensui ve! imaginationi ve! intellectui, sed virtutibus motivis, scilicet ve! virtuti concupiscibili ve! irascibili ve! rationali. 15 Videtur autem quocl non sint imposita nomina rebus secundum se, hocest prout res apprehencluntur simpliciter in se. Non enim necesse est dare nomina rebus prout in se sunt et dum in se sunt. Dum enim res sentiuntur satis note sunt. Nominationes autem confecte sunt propter cognitiones et propter absentiam rei, non propter presentiam rei. Diciti 20 enim Aristotiles quod utimur nominibus notis rerum quia non contingit res affetTe nobiscum, clum cogitamus aliquid de rebus. Sic ergo non sunt data nomina rebus prout in se sunt et clum sunt in se. Si autem dicatur quod nominate sunt res prout fuerunt in sensu et secundum formas sensibiles, secundum hoc ergo data sunt nomina 25 rebus prout res accepte sunt in imaginatione. Imago enim est virtus accipiens sensibilia sub formis sensibilibus. Et sic habetur tantum quocl significate sunt res prout intellecte sunt ve! imaginate solum et non prout sunt in se.

De sign!ficatione 30

Videtur autem omnia propria nomina significare imaginationi. Nomen enim proprium nominat rem sensibilem sub collectione proprietatum sensibilium. Nomina autem universalia generum et specierum, ut 'homo', 'animai', et consimilia, videntur significare intellectui, hocest 19 connitiones E t

Cfr. Soph. El. 1, 165a6-9.

710

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS. SERMONUM

prout apprehensa su n t in virtute intelligibili. Ita enim nomina 'homo', 'anima l' non determinant ali qua accidentia sensibilia vi sue prolationis. Et ita guedam nomina significant intellectui, quedam imaginationi. Quod potest concedi, sicut monstratum est. Acceptum autem est superius 'significare' in sermoni bus. Videamus mmc qualiter 'significare' dicatur de voce et qualiter de utente, cum possimus utrumque dicere quoniam et vox significet et nos significamus res per voces. f. 4-lrb Videtur autem quod non sit idem J 'significare' dictum de voce et de utente, sicut solet dici. Sicut dicitur de percussione quoniam eaclem est percussio baculi et pcrcussio hominis percutientis, sed baculi per accidens sicut instrumenti, utentis autem instrumento proprie. Videtur autem quoniam cliversimode clicatur 'percutere', sicut diversimocle dicatur 'secare' de securi et de utente securi. Carpentator cnim non dicitur secare proprie, nisi quia movet securim acl secandum, secare autem iste actus inmediate exit a securi. Eodem modo videtur diccre percutcre de percutiente tamquam de principio movente instrumentmn percutiendi. Baculus autem est id quod inmecliate infert passionem; contingit enim inmediate patientem. S~militer vicletur dicendum, cum dicitur: "iste significat rem per vocem ", hocest: utitur signo et nota rei w m intentione jàciendi signum de re. Et hoc significare guocl sic predicatur est quoclammoclo agere in respectu ad formantem voces. Significare autem, ut dictum est de vocibus, non videtur predicare agere secl potius relationem sive similitudinem quandam et convenientiam signi inquantum est signum ad signatum. Signum enim eoquod significare solet, non est agens in apprehendente neque excitans ipsum nisi mediante propria industria apprehendentis. Hoc autem dico propter similitudines rerum, sicut pictura hominis non solet esse signum hominis, sed similitudo. Habet enim similem figuram figure 11llmane et ipsa est guodammoclo agens in apprehendentem secundum se, eoquod movit ad suum simile apprehenclendum. Sic autem non est in voce, que signum solum est et non similituclo rei: ipsa non est proprie movcns ad apprehendendum significatum, sed coadiuvante propria industria, eoquod statui apud me hoc esse notam eius. Unde non omnis apprehcnclcns circulum apprehenclit vinum per circulum, sed omnis apprehcndens picturam hominis apprehenclit hominem. Unde non aliud vidctur dicere rocem significare rem nisi vocem fa cere si gnu m de re, non quod fa cere dica t agere, sed si gnu m jàcere id est: 17 (in)mediate Ec

5

IO

15

20

25

30

35

PROLOGUS

711

notam esse. Et ita non esse idem significare utentis et vocis. Significare enim dictum de utente predicat agere, significare autem dictum de voce predicat relationem sive convenientiam signi ad signatum.

De suppositione et copulatione 5

lO

15

20

25

30

35

Significare autem prout dicitur de voce dividitur in supponere et copulare. Videndum est ergo quid si t subponere, quid copulare. Queratur

ergo quid si t supponere secundum quod clicitur: "nomina substantiva supponunt, sed nomina adiectiva non subponunt, sed copulant''. Videtur autem quod supponere secundum etimologiam vocum non si t n isi sub ponere id est designare aliquid sub alìqua forma. Subposìtio enim dicitur quasi positio sub, ut videtur. Secundum hoc autem habebitur quod omne adiectivum subponit, et non solum substantivum. Adiectivum enim eoquod adiectivum clesignat suppositum sub forma sua. Si dicatur quod supponere est substantive designare, secundum hoc remanet adhuc questio posita. Quicl enim esset significare substantive secundum rationem nominis nisi significare aliquicl ut stans sub aliquo? Dicit(ur) enim substantivum quasi stativum sub. Secundum hoc reddit ipsum quod adiectivum supponat: significat suppositum ut sub sua forma et sicut stativum sub sua forma. Prete rea. Hoc nomen 'albedo' signifìcat supposi ti ve et est nomen supponens. Nec tamen clesignat aliquid sub alio nec est coniunctum alii. Est enim nomen pure forme. Ad hoc est dicendum quod, cum res omnis substantia sit ve! accidens et id quod accidens est salvatur et subsistit per substantiam salvantem id in esse, - unde etiam dicitur accidens quasi cadens ad subìectum si ve substantìam - , tunc qui primo res nominavit que sunt, nominavit eas secunclum quod sunt, hoccst sccundum modum substantie et accidentis. Nomen ergo adiectivum dicitur id quod est notans id quocl est accidens et secunclum modum accidentis. Modus autem accidentis est esse in subiecto. Unde adiectivum est quod notat accidens ut in subiecto. Unde clicitur adiectivum eoquod est notans rem suam ut adiectam alii, ei scilicet quocl est constitutum in pieno esse. Unde hoc nomen 'album' est nomen rei habentis albcdinem que habet esse perfectum ante adventum albeclinis. Nomen ergo substantivum sive subpositivum dicitur istucl proprie et secunclum primam invcntioncm quocl est nomcn suppositi sive substantie secundum formam perfcctam illius substantie. Unde 8 adiectiva bis in E

l O sub pone re] supponere E

712

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

nomen substantivum significat unum et ut unum. Significat enim rem que est sub sua forma, non que dicatur ad illam rem, sed que est de re et pars essentialis rei. Unde dicitur nomen substantivum quia est nomen substantie, idest prout est per se existens et ad cuius significationem potest fieri adiectio per alium terminum ratione sui significati. Adiecti- 5 vum ergo dicitur eoquod adicit rem suam substantivo, ncc fit subiectum sermonis adiectivum nisi mediante substantivo. Significat enim ut ad aliud nec significat ut stans per se. Unde dicitur copulare, idest significare copulative sive coniunctive ad aliud. Exigit enim alii coniungi, nisi fiat substantivatum. Tunc autem fit substantivatum cum includit in se certum 10 suppositum sive generale sive speciale, ratione cuius potest suscipere attributionem. Unde posset proprie dici quod nomen acliectivum est nomen proprie accidentis, sed accidentis prout ad subiectum. Unde per immutationem est nomen subiecti.

DE SUPPOSITIONIBUS

f. 41 va

Suppositio igitur est significatio rei sub forma substantiali perfidente eam prout sub ipsa cogitata est res ut perfectum et per se ens, non ad aliud dieta per modum accidentis, sed ad quod dicatur aliud. Unde supponere est significare rem sub aliqua forma ut per quam cogitatur res ut per (se) ens et stans in anima et de quo possit fieri sermo et respectu cuius dicatur aliud, cum ipsum non cogitatur ut dependens ab alio, hoc respectu habito ad ea que sunt secundum modum secundum quem est id quod est substantia. Dictum est primo nomen substantivum sive suppositivum solum id quocl significat substantiam ut substantiam. Contingit enim cogitare substantiam non ut substantiam simpliciter sed quodammoclo dependenter. Si c significat omne nome n differentie, ut 'rationalc', 'sensibile' et eiusmodi, secundum primum modum loquendi. Dictum est nomen adiectivum quod significat accidens per modum accidentis, ut 'al bus', 'sa nus'. Si c enim cogitatum est accidens ut in ilio per quod est dum est et salvatur in esse. Sed quia non solum contingit cogitare accidens ut in subiecto, sed etiam de ipso accidente quid ipsum sit secundum se, non referendo ipsum ad subiectum, sic apprehenditur quodammodo per abstractionem ut res que per se sit et prout significatur accidens, ut sic cogitatum significatur ut per se stans in apprehensione et non dictum ad aliud in tali cogitatione. Unde iuxta similitudinem nominum substantivorum dictum est tali a nomina abstractiva: 'albedo' 'nigredo', 'sanitas' esse

15

20

25

30

35

DE SUPPOS!T!ON113US

713

substantiva et supposi ti va. Potest enim aliquid ad ipsum dici; et possunt subici ut de ipsis fìat sermo. Talia autem nomina abstractiva magis sunt nomina doctrinalia quam data secundum naturam existendi. Unde sunt quia posterius inventa propter disciplinas.

Dc divisionibus suppositionum

5

lO

l5

20

25

30

35

Sequitur de divisionibus subpositionum. Dividitur autem subpositio sic primo: suppositionum alia simplex, alia personalis. Simplicem habet suppositionem tenninus in locutione quando suscipit attributioncm verbi pro suo significato in communi et non pro particulari aliquo contento. Tale m habet suppositionem iste terminus 'homo' eu m dicitur: 'homo est spccics'. Non enim est veritas pro aliquo homine, secl pro ho mine in communi. Et ideo dicitur simpliciter: si ne plica, id est respectu, ad significare aliquid. Personalis autem dicitur subpositio termini communis quando non suscipit predicatum pro communi sed pro persona, idest aliquo particulari. Ut cum dicitur: 'homo currit', hic est veritas pro particularibus et non pro homine in communi. Non enim convenit cursus homini simpliciter, sed omne accidcns inest proprie singulari subiecto. Et ideo dicitur huiusmodi subpositio a 'persona' pcrsonalis. Persona enim est rationalis creature individua essentia 1 • Largius autem sumitur hic 'persona' ut dicatur persona omnis singularis substantia, sive rationalis creature sive irrationalis. Simplicem etiam habet subpositionem iste terminus 'homo' cLml dicitur: 'homo est dignissima crcaturamm'. Nulla enim creatura est eque cligna, idest nobilis, sicut homo; non dico: istc homo ve! illc, sed homo simpliciter. Unde non vale t argumentatio 'homo est dignissima creatura rum; ergo aliquis homo'. Non cnim fuit veritas in prima pro personis, sed pro homine secundum naturam hominis in communi. Duplex tamen potest hec distingui: 'homo est dignissima creatura' secundum modum superlativi, cum superlativum si t quasi exclusivum; potest notari conclusio respectu paritatis, ve! respectu preeminentie ve! respectu utriusque. Si paritatem concludat, sensus est 'homo est dignissima creatura', idest: nulla creatura est eque digna homini; si c notatur quod n il si t e i par. V el: 'homo est dianissima creatura', idest: nulla creatura est dignior hominc. Prout autem excludit preeminentiam, potcst attribui predicatus alieni particulari sub homine sic: 'aliquis homo est dignissima creatura' et 'istc homo est di9nissima creatura', l ipsa E

4 inventa] in vita F.

14 seJ J scii ice t F.

32 hominc F.

Cfr. Boethium, Liber Contra Eutychen et Nestorium, cap. 3, p. 84 eJ. RanJ (Loeb-series 1962).

1

714

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

idest: iste est ita digna creatura quod nulla creatura est dignior eo inquantum ipsum est homo; sed aliqua est eque digna, quia omnis homo est eque digna creatura secundum naturam hominis. Et sic potest utrumque tunc concedi: 'homo est dignissima creatura'; nec tamen hec sequitur ex prima. Item. Dividitur secundo subpositio: subpositionum alia mobilis, alia inmobilis. Mobilem habet subpositionem terminus in locutione c1uando ostenditur vi locutionis quod possit fieri motus in termino, idest expositio pro contentis termini in parti tione predicati. Ut cum dicitur: 'omnis homo est animai', hic sequitur expositio pro Sorte et pro Platone. Unde potest inferri: 'ergo Sor, ergo Plato (est) animai'. Inmobilem enim habet suppositionem 'animai'. Non enim licet stati m exponere ipsum pro hoc animali ve! i!lo. Sed videtur quod mala sit divisio. Nulla enim subpositio videtur esse inmobilis simpliciter. Hoc modo manifestius est tres esse motus in rebus. Quedam enim moventur natura! iter sursum, ut levia; quedam naturaliter dcorsum, ut gravia; quedam moventur circulariter si ve in latus, ut que sunt in medio statu; que enim sunt superne, nec simpliciter levia nec simpliciter gravia. Animai etiam omne cum movetur voluntarie, quandoque movetur ante, quandoque retro. Sed de eo quod movetur ex natura sursum, ut leve, inmobile autem est deorsum ex natura, ut ignis - non dicimus quod simpliciter sit inmobile. Mobile dicimus quod simpliciter mobile est, quia movetur secundum unam speciem motus. Secl nullus terminus potest poni in aliquo loco quin possit adminus moveri sursum et inferre suum superius ve! suum par. Un de sequitur: 'omnis homo est animai; ergo omnis homo est substantia ve! rationale'. Ergo cum possit omnis terminus moveri et exponi ve! sursum pro superiori ve! pari, non dcbct dici aliquem terminum habere simpliciter subpositionem inmobilem. Et ita nulla est preclicta clivisio. Dicendum est acl hoc quocl nulla subpositio est mobilis sub hac consignifìcatione, sicut manifcstum est. Sed hoc respectu non fìt predicta divisio. Unde dicendum sic: cum una via sophistica si t secunclum multiplicitatem, omnis autem communitas sivc universalitas referatur ad multitidinem - omnis enim communis terminus aptus est per suam signifìcationem de multis dici - , ideo cum iuxta subpositiones viam habet sophista deceptioni, consiclerat ipse mobilitatem et immobilitatem circa multitudinem et communcs tcrminos. In multitudine enim est causa 6 [iste] terminus E

3 5 via m Ec una m E

11 enim] cum E

17 supcrnc ncc simpliciter] simpliciter supreme E

5

10

15

20

25

30

35

I

DE SUPPOSITIONIBUS

715

errandi. Propter hoc dicendum quod subpositio mobilis sive inmobilis debet attendi circa terminos communes; et motus subpositionis si ve expositio debet attendi circa ea que sunt sub aliqua communitate. Linde cum non possit moveri terminus communis ad particularia contenta, 5 tenetur inmobiliter hoc respectu. Item. Sic dividitur subpositio: suppositionum alia distributiva, alia determinata, alia confusa solum, alia confusa et distributiva. Distributiva est subpositio termini cui adiungitur modus universalis, si ve affìrmativus ut 'omnis', si ve negativus, ut 'mlllus'. Distrihutio 10 autem dicitur quasi diversis tributio, eoquocl attribuitur preclicatus subiecto communi et non pro communi solum, secl secundum distributionem particularium contentorum sub ipso communi. Linde etiam potest dici distributio quasi diversis diversa attributio predicati. L! t cum dicitur: 'omnis homo est animai', hic potest fieri distributio pro quolibet particulari 15 sub homine. Determinata clicitur subpositio termini communis qui non habet supra se aliquam determinationem signi universalis vel particularis; et potest recidi predicatus pro aliquo particulari. L! t 'homo currit' ; hic non ostenditur vi sermonis quod de omni fiat senno, quod de quodam tantum, 20 sed potest recidi currere ve! Sorti ve! Platani. Et dixi hoc quod recidere de be t preclicatus pro particulari, quia cum clicitur 'homo est species' ve! 'homo est di9nissima creatura m m', hic non determinatur terminus communis vel signo universali vel particulari, nec tamen supponit detenninate. Non enim potest ipsi recidi preclicatus pro particulari aliquo, sed 25 solum in communi. Confusa solum dicitur suppositio termini qui multiplicatur pro suis sumptis, nec tamen fìt in ipso distributio actualis. Causa autem multiplicandi suppositionem termini alicuius est proprie modus universalis et respectus sive relatio ad moclum universalem. Hoc dico propter hoc. 30 Cum enim dicitur: 'omnis homo est animai', suppositio huius termini 'homo' primo et proprie multiplicatur per modum universalem sibi adiunctum. Suppositio autem huius termini 'animai' secundo loco multiplicatur mediante prima. Retorquetur enim significatio animalis ad hominem secundum identitatem. l Linde si multiplicatur primum, et ultimum. f. 41vb 35 Cum igitur tot sint divisiones suppositionum, scilicet alia mobilis, alia inmobilis; item: alia distributiva, alia determinata; item: alia confusa solum, alia non, si voluerimus reducere has divisiones acl inviccm, dicemus hanc primam esse clivisionem et propriam: suppositionum alia distributiva, alia determinata. Et quia distributiva est, mobilis est, et 40 quia determinata est, inmobilis est. Non enim debet fieri actualis distri-

716

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

butio cum dicitur: 'homo wrrit' ; non enim sequitur 'ergo iste homo currit et ille', licet tamen veritas sit pro hoc ve! ilio, quia (cum) fìt clistributio fìt confusi o. Confundi enim hic sumptum non est aliucl qua m fu n eli pro multis suppositis, hocest multiplicari, sicut clemonstratum est. Item. Solet poni talis divisio: suppositionum alia absoluta, alia 5 respectiva. Absoluta dicitur quam habet terminus per se sumptus, ut 'homo'. Supponi t enim absolute ex institutione pro quolibet equaliter. Respectiva autem clicitur eaclem suppositio respectu alicuius attributionis verbi. Ut cum dicitur: 'homo wrrit'; non hic simpliciter supponi t pro homine, secl pro currente. Et hoc clicitur respective supponere. 'Homo' 10 autem per se dictum nec supponit pro currente nec pro albo. Solet autem proponi pro regula in suppositionibus: modus universalis communitatem adiunctam sibi inmediate confundit confuse et distributive; communitatem autem quam respicit mediate confundit 15 et multiplicat, secl non distributive. Verbi grati a: 'omnis homo est animai' ; istc terminus 'homo' confunditur distributive simpliciter. Ipsi enim adiungitur moclus universalis inmediate. Sed iste terminus 'animai' confunditur et multiplicatur pro suppositis, sed non distributive. Unde solet dici quocl non valet hec argu- 20 mentatio: 'omnis homo est animai; ergo animai est omnis homo'. Dicunt enim quod modus universalis precedens respicit communitatem sequentem; cum autem sequatur distributio, non respicitur ab ipso communitas prececlens. Uncle tenetur terminus determinate. Et ita locutio falsa. 25 Sed quocl argumentatio teneat et quoniam sccunda sit vera sicut prima, potest pro bari. Cum dicitur: 'omnis homo est animai', suppositio huius termini 'animai' confunclitur a distributione precedente. Sed quod multiplicetur eius suppositio ex hoc est quod retorquetur sua suppositio secunclum iclentitatem ad suppositionem prius factam. Et ita 30 cum prima communitas sit multiplicata, cum notetur identitas esse significati huius ad signifìcatum alterius, clebet etiam secuncla multiplicari ad veritatem. Secl cum clicitur: 'animai est omnis homo', eadem est retorsio significati ad signifìcatum que prius. Retorquetur enim signifìcatio huius termini 'animai' secundum identitatem ad communitatem 35 sequentem, et non simpliciter secl prout est distributiva. Ergo causa propter qua m prius multiplicatur supposi ti o huius termini 'animai' 18 ipsum E

DE SUPPOSITIONIBUS

5

IO

15

20

25

30

35

40

717

in prima est et in secunda. Ergo debet multiplicari hic sicut et in prima. Ergo sicut hec est vera: 'omnis homo est anima l', et hec: 'animai est omnis homo'. Nec tenetur hic determinate potius quam in prima. Item. Cum dicitur: 'omnis homo est animai' quod suppositio huius termini 'animai' si t multiplicata nec stati bi 'animai' pro uno animali sed pro multis, hoc non est nisi ab intentione loquentis. Possum enim si c enuntiare pro uno solo animali, et secundum hoc t:ìlsus est; ve! pro multis in communi, et sic verus. Quod ergo supponat pro uno vel pro multis, hoc non est nisi ab intentione loquentis. Sed eadem potest esse intentio multiplicandi que fui t prius cum dicitur: 'animai est omnis homo'. Ergo nulla videtur esse ratio quare potius hec sit falsa quam prima. Quod concedimus, dicentes quod argumentatio tenet et utraque est vera et quod eadem ratione potest monstrari in prima et in altera. Notandum autem de causa confusionis si ve de causa mobilitationis et inmobilitationis secundum quod clicitur suppositio mobilis ve! inmobilis: modus universalis, si ve sumatur affinnative et per 'omnis' si ve negative et per 'nullus', est causa proprie qua re mobilis si t supposìtio termini communìs et quare possit fieri in ipsa motus et expositio partìcularium. Unde communìtates sive precedentes sive sequentes que respiciunt moclum universalem, et retorquentur ad ipsum secundum identitatem et multìplicantur. Unde cum dicitur: 'Sor videt omnem hominem currentem, scientem musica m', communitas huius termini 'scientem' et 'currentem' multiplicatur propter respectum ad universalìtatem. Notatur enìm iclentitas esse hominis et currentis, secundum respectum identitatis dico. Non enim multiplicatur suppositio nisi ostenclatur quonìam hoc sit idem ìlli. Unde cum dìcitur: 'homo videt omnem hominem', non necesse est quod suppositìo huius termini 'homo' multiplicetur. Possibile enim est quod aliquis videat omnem hominem. Multiplicatur tamen quandoque suppositio termini secundum ostensionem contrariarum formarum in ipso. Ut 'homo est albus et ni9er'; necesse est secundum veritatem quod suppositio fìat pro pluribus. Eodem modo eu m dicitur: 'homo est in Francia et Analia', necesse est quod supponat pro diversis hominibus. Sed hoc non est propter moclum universalem appositum sed propter attributionem, que non potest convenire uni. lnproprie autem potest dici quod confunduntur tales termini. Non enim ostenclitur ex vi alicuius dictionis multitudo. 'Omnis' autem et 'nullus' (et) huiusmodi dictiones dicuntur proprie de multitudinc. Unde proprie clicuntur confundere suppositiones. Negatio etiam confundit suppositionem. Si enim coniungatur negatio termino communi absque clistributione sumpto, removet predicatum ab ipso pro quolibet conten-

718

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

to. Un de cum dicitur: 'non homo currit', 'non homo est a/bus', iste terminus 'homo' confunditur et multiplicatur. Unde sequitur: 'non homo currit; erao non Sor currit'. Unde potest dici quod hec in re est universalis. Si autem superaddatur negati o significata per 'non' termino communi su h distributione, non confundit sed potius inmobilem reddit suppositionem. Ut cum dicitur: 'non omnis homo currit', suppositio huius termini 'homo' non multiplicatur. Et ratio est quia negatio non removet suppositionem termini communis, sed removet distributionem. Unde primo debet proprie et re c te accipi 'homo non omnis currit'. Un de non sequitur: 'non omnis homo currit; erao non Sor currit'. Per hoc patet quoniam hec non debet distingui duplex: 'Socrates non est homo', sic quod fìat t abnegatis pro homine qui est Sor ve! pro homine qui est Plato. Species enim simpliciter dicitur de particularibus et est de essentia cuiuslibet particularis. Unde si removetur essentia speciei ab aliquo, clebet removeri pro quolibet particulari sub specie contento. Une! e de be t intenti o huius Iocutionis esse: 'aliquid non est homo': aliquid nec est iste homo nec il/e homo, quia si convenit alicui esse istum hominem ve! illum, convenit simpliciter hominem esse. Essentia enim hominis speciei est simpliciter tota in quolibet particulari et generis simpliciter. Unde hec est simpliciter vera: 'Socrates est homo'. Sor enim iste homo. Ergo sua apposita simplicitcr falsa: 'Sor non est homo'. Causa autem inmobilitationis inportatur per dictiones que consignifìcant vi m negationis, sicut 'so!llS', 'tantum', 'preter', et consimilcs.

5

IO

15

20

Item. Solct dari pro rcgula: distributio communitatem positam 111 eaclem cate- 25 gorica confundit; posita autem extra suam categoricam non potest confundere. Et per hoc so(l)vent hoc sophisma. Sit quod quilibct homo videat se tantum. Inde sic: omni hominc existcntc aliquis homo videt illum. Probatio. Sorte existcnte aliquis homo viclet illum; Pbtone existentc aliquis 30 homo viclct illum, et si c dc ceteris. Ergo omni homine existente aliquis homo vidct illum: 'illum' referatur ad hunc terminum 'omnis homo'. Contra. Omni homine existente aliquis homo videt illum. Ergo dum omnis homo existit, aliquis homo vidct illum. Secl nullus homo videt hominem nisi Sor ve! Plato[nem]; et ita de aliis. Ergo dum omnis homo 35 Il so. E non E

20 pri11s so. E

29 illum

+

[et sic de ceteris] E

32 refferatur E

33 omni]

I

DE SUPPOSITIONIBUS

719

existit, Sor videt illum vel Plato vel Cicero. Quod falsum est. Quilibet enim homo unum solum videt. Et solet dici quod non valet illa argumentatio. Cum enim dicitur: 'amni ho mine existente aliquis homo . . . . . . etc.', communitas huius termini 'aliquis homo' confunditur eu m ponitur in eadem categorica eu m distributione. In conclusione autem non confunclitur, quia ponitur extra suam categoricam, scilicet tenetur determinate. Dicendum autem est secundum veritatem quod hec est duplex: 'amni homine existente aliquis homo videt illum' ex eo quod communitas IO huius termini 'aliquis homo' potest multiplicari vel non multiplicari. Non autem ostenditur causa ex vi huius locutionis quare debeat simpliciter multiplicari. Non enim necesse est secundum veritatem quod multiplicetur. Potest enim omnis videre omnem vel aliquis omnem. Quod ergo multiplicetur non erit nisi ab intentione loquentis. linde sicut prima est 15 multiplex ex hoc quod potest multiplicari vel non, sic et sccunda, hec scilicet: 'dum omnis homo existit, aliquis l homo videt illum. Nec ponimus f. 42ra hoc pro causa multiplicitatis quod modus universalis ponatur in eadem categorica vel in diversis. Eadem enim est ratio et vis circumstantie implicite et explicite. 'Dum omnis homo est, aliquis homo videt illum' clicitur 20 hic inplicite: 'amni homine existente aliquis homo l'idet illum'. Item. Solet proponi hoc sophisma. Sit quod quilibet homo habeat duos asinos, unum album et alium nigrum. Inde sic: 'wiuslibet hominis asinus est a/bus'. Probatio. Huius et illius hominis asinus est albus; et si c de singulis. Ergo 'wiuslibet . . . . . . etc.' Item. 'Cuiuslibet hominis asinus 25 est niger'. Probatio patet eodem modo. Inferatur ergo sic: 'ergo wiuslibet hominis asinus est a/bus et niger'. Contra. Nullus asinus est albus et niger. Ergo nullius hominis asi nus est al bus (et) niger. Ergo hec est falsa: 'cuiuslibet hominis asi nus est a/bus et niger'. Ad hoc est dicendum quod hec: 'cuiuslibet hominis asinus est a/bus' 30 duplex est ex eo quod suppositio huius termini 'asinus' potest multiplicari vel non. Non autem ostenditur causa ex vi locutionis quare debeat simplicitet· multiplicari, sed quod multiplicetur hoc est ab intentione loquentis. Dicendum est tunc quod sicut utraque istarum est vera divisim 35 dieta, sic est veritas in utraque coniunctim. linde hec est vera: 'wiuslibet hominis asinus est a/bus et nigcr'. Sed duplex est. Vera enim est multiplicata supposi tione huius termini 'asi nus' ; falsa autem si tenetur determinate. Consimili modo iudicandum est de sophismate aliorum termino rum.

720

TRACTATUS DE PROPRIETATJBUS SERMONUM

De terminis universalibus copulantibus

Sequitur de terminis universalibus copulantibus. Quales sunt isti: 'qualislibet', 'quantuslibet'. Dicendum est de huiusmodi terminis quoniam habeant in se modum universalem et materiam circa quam est distributio modi universalis. 'Qyalislibet' enim notat qualitates in generali et distributio denotatur per hoc ipsum '- libct'. Subiectum autem qualitatis exigit extra determinari. Cum autem dicitur: 'qualislibet homo currit', ex hoc sequitur: 'ergo al bus homo currit; ergo niger; ergo sa nus; ergo eaer'. Unde distributio inmediate caùit supra accidens quod inportat, mediate autem fìt distributio subiectorum, quoniam non contingit contraria secundum idem inesse. Un de cum dicitur: 'qualislibct homo', exigitur quod 'homo' multiplicetur pro pluribus. Sumitur autem iste terminus 'qualislibct' quandoque in maiori generalitate, quandoque in minori. In minori generalitate prout solummoùo distribuit pro scientiis. Ut cum dicitur: 'Sor est qualislibet', hoc est: Sor est habcns quamlibet scientiam. Hoc autem est ex usu, non autem ex vi loquendi. In maiori generalitate, ut quando distribuit pro scientiis et coloribus et aliis qualitatibus. Queritur ergo de hoc sophismate. Sit quod Sor sciat quamlibet scientiam, Plato similiter, Cicero similiter; Virgilius autem sciat gramaticam solum nec ipse sciat aliquid de aliis nec ali i de ipso; sed il li tres sciant se esse adinvicem. lnde sic: 'quodlibct qualclibct de quolibet tali scit ipsum esse'. Probatio. Hoc relativum 'tale' referatur acl 11Lmc terminum 'qualclibct' et hoc relativum 'ipsum' ad 11Lmc terminum 'quodlibet'; 'hoc qualelibet de quolibct tali scit ipsum esse', demonstrato Sorte. Sor enim scit de qualibet quod est qualelibet ipsum esse. Similiter 'hoc qualelibet' demonstrato Platone. Similiter hoc qualelibet quod est Cicero. Et non sunt plures qui sunt qualeslibct secundum legem. Ergo quodlibet qualelibet de quolibet tali scit ipsum esse. Sed si quodlibet qualelibet, ergo qualelibet sicut quilibet homo, ergo homo. Ergo qualelibet de quolibet tali scit ipsum esse. Ergo gramaticum de quolibet tali scit ipsum esse. Ergo gramaticum de gramatico scit ipsum esse. Quod falsum est, quia de hoc gramatico quod est Virgilius nil scit. Ergo prima est falsa, ex qua sequitur ista. Solutio. Hec est vera: 'quodlibet qualelibct dc quolibet tali scit ipsum esse'. Et distribuit iste tcrminus 'quodlibet' hunc tcrminum 'qualelibct' pro omnibus hiis qui sunt qualeslibet. Et secundum hoc fit relatio per hunc terminum 'tale' ad hunc terminum 'qualelibet'. Et secundum hoc fìt distributio in relativo. Eoclem modo hec est vera: 'qualelibet de

5

10

15

20

25

30

35

I

DE SUPPOSITIONIBUS

721

quolibet tali scit ipsum esse'. Sed cum dicitur: 'ergo gramaticum de quolibet tali scit ipsum esse', hoc relativum 'tale' distribuitur pro quolibet gramatico. Unde largior est distributio quam prius. Nec est ibi processus ab universali ad particulare. Diversa enim est ratio distribuendi relatum.

De relativis

5

Sequitur videre de relativis qualiter ponantur in locutione quando referuntur ad terminum clistributum ve! acl terminum confusum tantum. Solet ergo distingui quod dupliciter potest rcferre rclativum relatum ad tenninum distributum. Ut cum dicitur: 'omnis homo est et ille est gramati1O eu s'. P o test enim referre sub distributione ve! sin e distributione. Si referatur sub distributione, falsa est hec: 'omnis homo est et ille est gramaticus'. Si autem sine clistributione, vera est sub hoc sensu: omnis homo est et homo est gramatiws. Sicut etiam sol et hec distingui duplex: 'album sum et illud est nigrum', quia si id reperiat subpositum sub accidente, falsa l 5 est; si si ne accidente, vera est. Quod. autem prima distinctio sit mala videtur hac ratione. Relatio sive recordatio (est) iteratio apprehensionis sive cogitationis. Tunc debet id dici determinari proprie memorie quocl prius est cogitatum et apprehensum. Tunc si non est apprehensum prius et cogitatum, id non debet 20 record.ari nec referri. Secl ita est de clispositionibus que circumstant apprehensiones quod. non sunt cogitata nec apprehensa, sed sunt in anima quasi quidam nutus. Sed talium non debet fieri recordatio, sed distributio si ve mod.us universalis quem dicit 'omnis', non est cogitatum in anima nec apprehensum nisi ut modus et clispositio. Ergo eius non debet fieri 25 relatio. Ergo nullum relativum debet (re)ferre modum universalem prout consignificatur per 'omnis'. Et tunc non est prior distinctio bona. Per hoc patet quocl nil est dicere: 'homo legit et id est actil'i generis'. Consignificata enim non sunt cogitata nec apprehensa. Et ideo non dicunt referri et hoc posset concedi secundum veritatem. 30 Loquendum tamen est ut plurcs quod talis duplex est: 'omnis homo est et ille est gramaticus'; 'omnis' enim non est simpliciter ut nutus quidam sicut genus ve! casus; sed. est ut forma in anima quam superadclit cogitatio subiectis, per quam cogitantur illa subiecta. Universaliter sic potest dici quod eius potest esse relatio. Si 35 queratur an hec si t conced.enda: 'omnis homo est et ille est Sor', dicendum quod. secundum proprium moclum relationis falsa est. Relat(iv)a enim 10 refferre E

22 sed

ex

debet E

722

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

pro nomina 'il/e' et 'i s' dicuntur identitatis relativa, quia non solum refenmt rem antecedentis, sed etiam debe(n)t eam referre proprie sub regula attributionis. Et ita patet (quod) cum dico: 'omnis homo currit', non ago de homine eo quod homo, sed de currente homine. Si volo referre, tunc eum quem cogitavi referam hominem currentem. Et sic illa falsa 5 dieta superius. Unde dico quod relatio simpliciter inproprie relatio dieta est. Non enim recordatur id quod prius cogitatum est nisi in parte. Cum dicitur: 'piper est Rome et id venditllr Parisius', de bes si c dicere: secundum hoc quod distinguitur hec duplex: 'omnis homo est et ille est Sor', eundem modum supponendi habct relativum quem habet suum antecedens se- 10 cundum quod refertur et accipitur per relativum. Unde cum dicitur: 'omnis homo currit et ille est animai', iste terminus 'animai' multiplicatur inmediate a relativo quocl multiplicatum est propter suum antecedens. Si autem referat relativum antecedens non multiplicatum, non confundit tu n c aliquem terminum. I5 ET

HOC

II

EST DE SUPPOSITIONIBUS

DE APPELLATIONIBUS

De appellatione f. 42rb

Viso quid sit suppositio, cum suppositio et appellatio se habeant quasi superius et inferius, - quoniam omnis appellatio est suppositio, sed non econverso - , vidcndum est quid sit appellare et quid appellatio. Appellare est assignare aliquem. Unde terminum appellare nil aliucl est qua m terminum convenire alicui, hocest esse assignare alicui mediante verbo presentis temporis. Appellatio est proprietas que inest voci ex eo quod assignet aliquem mediante verbo presentis temporis. Per hoc patet quod il! e tenninus tantummodo appellat qui vere potest sumi cum verbo presentis temporis; ille vero nil appellat qui vere non potest sumi cum verbo presentis temporis, ille scilicet qui nil potest significare presentialiter. Et cum suppositio quedam sit discreta quedam communis, et discreta, cum certa sit, non possit variari per aliquod adiunctum, notandum est quod cum suppositio termini communis vaga sit et incerta, quandoque habet variari per aliquod adiunctum, quandoque non habet variari per adiunctioncm signi. Et de tali variatione nil ad prcsens. Quoniam (autem) variatur per verbum presentis temporis ve! preteriti ve! futuri, et cum talis variatio sit suppositio coartata et talis suppositio coartata per verbum presentis ve! preteriti ve! futuri dicatur

20

25

30

35

II

DE APPELLATIONIBUS

723

appellatio, de tali variatione tractandum est ad presens. Et cum talis variatio sit restrictio facta per verbum, videndum est quid sit restringere.

Qyid sit restringere

Restringere est terminum coartare ad supponendum pro presen5 tibus tantum. Et talis restrictio fit per verbum presentis temporis. Ut

cum dico: 'homo est', iste terminus 'homo' restringitur ad supponendum pro presenti bus tantum. Ve! pro paucioribus quam pro existentibus; et talis restrictio fit per adiectivum. Ut cum dicitur: 'homo al bus currit', iste terminus 'homo' restringitur ad supponendum pro albis tantum. 10

De suppositionis coartati one fa eta per verbum

Et cum hic tractandum sit de coartatione facta per verbum, prius tractabitur de coartatione facta per verbum presentis temporis. Sed prius potest queri cum dicitur: 'homo est' utrum talis coartatio que fit per hoc verbum 'est', proveniat ex significatione ve! ex consignil 5 ficatione. Si ex significatione, ergo pari ratione hoc verbum 'fui t' et hoc verbum 'erit', cum habeant eandem significationem quam hoc verbum 'est', habent restringere pro presentibus. Et hoc falsum. Si ex consignificatione, ergo eadem ratione hoc verbum 'potest', cum habeat eandem consignificationem, habet vim restringendi; quod falsum est. 20 Ad hoc dicendum est quod sicuti cum dicitur: 'animai rationale' utrumque istorum et 'animai' et 'rationale' plus habet qua m 'homo', tamen illa duo coniuncta non plus habent, similiter verbum non habet nec a significatione nec a consignificatione sed habet a coniuncto, scilicet ab illis duobus insimul. 25

De mppositionis coarta tione jàcta per verbum presentis temporis

Et de suppositione termini communis supponentis ve! apponentis verbo presentis temporis talis datur regula:

30

terminus communis habens appellata supponens ve! a p p o n e n s v e r b o p re s e n t i s t e m p o r i s s i m p l i c i t e r su m pto nec habenti vim ampliandi, supponit tantum pro appellatis;

27 (verbo . . . . . . temporis) fc

724

TRACTATUS DE PROPRJETATIBUS SERMONUM

'habens appellata' ponitur propter terminos qui non habent pro quo presentialiter supponant vere, ut iste terminus 'jalsum'; iste enim terminus 'jalsum' non habet pro quo presentialiter supponat; et ita non supponi t pro appellatis. 'Simpliciter sumpto' dico propter verbum sumptum cum participio ad facienclam suppletionem, ut 'est amatus'. 'Non ha benti vim ampliandi' dico quia quedam verba habent vim ampliandi suppositionem termini communis, ut hoc verbum 'potest'. Ut cum dicitur: 'homo potest esse Antichristus', iste terminus 'homo' potest recidere locutionem veram tam pro existenti quam pro non existenti. Sed hec regula videtur habere instantiam per relationem, quoniam hec est vera: 'homo non est qui jùit Cesar' et iste terminus 'homo' licet supponat verbo presentis temporis, tamen recldit locutionem veram pro non existenti. Et ita regula est falsa. Acl hoc potest dici quod regula non est data de terminis qui ponuntur in propositione negativa. Ve! potest alia dari ratio quoniam quando fit relatio ad terminum communem per pronomen relativum, relativum trahit suam suppositionem a verbo sui antecedentis. Ut cum dicitur: 'homoji!Ìt et ille non est', quoniam hoc relativum 'ille' licet supponat verbo presentis temporis, tamen recldit locutionem veram pro non existenti. Quando vero fìt relatio ad terminum communem per nomen relativum, antecedens trahit suam suppositionem a verbo sui relativi. Ut cum dicitur: 'homo non est qui ji1it Cesar'. Per hoc patet quod non val et argumentatio: 'homo ji!Ìt et i Ile non est; ergo homo ji!it qui non est'. Et est ibi fallacia univocationis ex variato modo supponendi. Sed potest queri quare pronomen relativum potius trahat suam suppositionem a verbo sui antececlentis quam nomen relativum. Acl hoc est ratio quod hoc relativum 'qui' preter officium refe rendi ha be t officium inplicandi. Uncle ex vi inplicationis ponit formam copulatam per suum verbum in re sui antecedentis. Unde hoc relativum 'qui' habet intelligi inmediate cum suo antecedenti. Et ita cum nil sit medium inter suppositum et formam, antecedens trahit suam suppositionem ab ilio verbo tamquam a proximiori. Sed cum relativum pronomen non habeat per quod trahat antecedens ad smm1 vcrbum et suppositio antecedentis et relativi debeat esse eadem, relativum trahit suam suppositionem a verbo sui antecedentis. Item. Dicunt quidam quod hec est impossibilis: 'rosa non est', qui a his est sensus: rosa que est non est, et h cc est incongrua: 'rosa est nulla rosa existente', quia his est sensus: rosa que est, est; et si c implicatur falsum, et ita incongrue, ut dicunt. 15 dari] dici E

33 quod] quid E

5

10

15

20

25

30

35

II

DE APPELLATIONIBUS

725

Sed quia hoc est contra usum, dicimus quia hec non est impossibilis: 'rosa non est' nec hec incongrua: 'rosa est nulla rosa existente'. ltem. Notandum quocl regula superius data non est intelligencla de terminis communibus compactis ex terminis discretis. Unde iste 5 terminus 'Sor', ve! 'Cesar', licet sit tcrminus communis, tamen reddit locutionem ve ram pro non ex i stenti, ut hic: 'Sor ve! Cesar non est'. Preterea. Regula vicletur esse falsa superius data, cum iste propositiones sint vere: 'Cesar videt', 'Sor audit'. Et propter hoc dicenclum est quocl iste propositiones sunt cluplices ex eo quod iste termini 'Cesar', l O 'Sor' possunt copulare res suas ratione presentis temporis, et si c erunt false; ve! ratione preteriti temporis; et sic erunt vere. Et secundum hoc his est sensus: illi qui juemnt Cesar vcl Sor, vident ve! audiunt.

15

20

25

30

35

Item. Notandum quod quando terminus communis supponit duobus verbis copulatis per disiunctivam coniunctionem, potest trahere suam suppositionem a quolibet. Ut cum dicitur: 'homo currit vel disputat'. Quando vero copulantur per copulativam coniunctionem, terminus trahit suam suppositionem a proximiori. Ut cum dicitur: 'homo currit et disputat', iste terminus 'homo' supponi t pro currentibus. Sed potest queri ratio. Acl hoc dicendum quod cum duo verba copulantur per disiunctivam coniunctionem, neutrum copulat rem suam termino communi simpliciter, sed utrumque sub disiunctione. Unde neutrum restringit terminum communem, immo utrumque equaliter determinatur in ipso. Sed quando copulantur per copulativam coniunctionem, cum primo adveniens inveniat suppositionem liberam, restringit ipsam; et ita terminus communis supponi t ili i verbo quod primo ei copulat rem suam. Sed contra predictam regulam sic obicitur. Sit ita quod hic sint tres homines; Sor, P lato, et Cicero. Sor videt se tantum, P lato se tantum, Cicero utrumque, scilicet Sortem et Platonem. Postea proponitur hec: 'utmmque istorum videiJS est tantwn altemm istorwn videns'. Probatio. Socrates videns est tantum alterum istorum videns, quia se tantum. Similiter Plato videns est tantum alterum istorum videns, quia se tantum. Ergo utrumque istorum videns est tantum alterum istorum videns. Si conceclatur, contra. lste terminus 'utmmque istorum videns' est terminus communis supponens etc. Ergo supponit tantummoclo pro appellatis. Sed nil appellat nisi Ciceronem. Sed hec est falsa: 'Cicero est tantum altemm isto m m videns'. Ergo et prima. Prete rea. Isti termini 'utrumque istowm videns', 'tantum altewm istomm videns' sunt termini opposi ti. Ergo proposi t io in qua unum predicatur cl c ali o est falsa. Ergo prima est falsa.

726

f. 42vs

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

Solutio. Dicimus quod regula prcdicta non est data de terminis distributivis. Ve! potest dici quod i bi est equivocatio. In illa scilicet propositione iste terminus 'utmmque' potest esse nominativi casus, et ita vera est, si cuti probatum est; ve! potest intelligi quod l si t accusativi casus, et sic falsa. 5 Ad hoc quod obicitur quod isti termini 'utmmque istorum videns', 'tantum alterum istorum videns' sunt termini appositi, dicendum est quod falsum, quia pro tot supponi t unus pro quot et reliquus; secundum quod vera est.

De mppositionis coartatione ]acta per verbum preteriti temporis

10

Sequitur de suppositione termini communis supponentis ve! apponentis verbo preteriti temporis. De quo talis datur regula: terminus communis supponens ve! apponens verbo preteriti temporis potest reddere locutionem veram tam pro illis qui sunt quam pro illis qui fuerunt. 15 Hoc dico si sit terminus substantialis. Si autem sit terminus accidentalis, ex parte supposi ti copulat tam ratione presentis quam ratione preteriti; ex parte vero appositi copulat tantum ratione preteriti. Verbi gratia cum dicitur: 'homo vidit Sortem', is est sensus: id quod est ve! fui t homo vidit Sortem. Similiter cum dicitur: 'Sor vidit hominem', est sensus: Sor vidi t id quod est veljuit homo. Cum autem dicitur: 'album Fidit Sortem', is est sensus: id quod est veljuit album vidit Sortem. Sed cum dicitur: 'Sor vidit album', is est sensus 'Sor vidit i(d) quodjuit album' quando vidit id. Sed potest queri ratio quare tenninus accidentalis non habeat eanclem suppositionem ex parte suppositi quam ex parte appositi cum verbo preteriti temporis. Ad hoc est ratio quocl cum subiectus si t loco materie in propositione, terminus communis positus in subiecto principalius respicitur gratia suppositi quam gratia forme, si ille terminus habeat in se suppositum et formam. Uncle cum preteritum habeat in se presens et preteri(tum), illa forma datur intelligi vage tam respectu presentis quam respectu preteriti; et ita potest copulari tam respectu istius guam respectu illius. Sed cum preclicatus optineat locum forme in propositione, terminus positus in predicato, si importat formam, principalius respicitur gratia forme quam gratia suppositi a consignificatione verbi. Uncle cum 8 quot] quod E

20

25

30

35

II

DE APPELLATIONIBUS

727

consignifìcatio preteriti principalior sit in verbo de preterito quam in alio, illa forma copulata per terminum positum in predicato principalius respicitur respectu preteriti quam respectu presentis. ltem. Notandum quod quando aliqua duo verba ponuntur in 5 aliqua locutione, utrumque copulat suam rem respectu sui instantis, non habito respectu ad instans alterius. Per hoc patet quod hec est vera: 'Cesar fui t in tempo re quod preteriit'. Quando vero participium ponitur in aliqua locutione cum verbo, cum sit adiectivum, copulat rem suam respectu instantis verbi. Per hoc patet quod hec est impossibilis: 'Ccsar l O jìlit in tempo re preterito', quia is est sensus: Cesar jì1it in tempo re tu ne preterito. Per hoc patet quod non valet hec argumentatio: 'Cesar jì1it in tempore quod preteriit; ergo Cesarjìlit in tempore preterito'. Et est ibi fallacia univocationis ex variato modo copulandi. 15 Sed contra predictam regulam sic obicitur. Ponatur quod Sor modo si t al bus et fui t niger: P lato si t niger et fui t al bus. Postea proponitur hec: 'albajìiCrunt Sor et Plato'. Probatio. Album fuit Sor, quia id quod est ve! fuit album, fuit Sor. Similiter album fuit Plato, quia id quod est vel fuit album, fuit 20 P lato. Ergo alba fuerunt Sor et P lato. Si concedatur inferatur: 'ergo alba que su n t vel alba que jìierunt'. Si alba que su n t, ergo Sor et P lato su n t albi. Quod falsum est. Si alba que fuerunt, ergo Sor et P lato fuerunt albi. Quod falsum est. Solutio. Prima est vera sicut probatum est. Et non valet hec 25 argumentatio: 'alba juemnt Sor et Plato; ergo alba quc su nt ve! alba que juemnt'. Fit enim ab insufficienti. Deberet enim inferri: 'ergo alba que sunt ve! alba que jìiCmnt ve! ea quorum unum est album et reliquwnjuit album'. De suppositionis coarta tione jàcta per verbum juturi temporis 30

Sequitur de suppositione termmi communis supponentis ve! apponentis verbo futuri temporis. De quo talis datur regula: terminus communis supponens ve! apponens verbo futuri temporis potest recidere locutionem veram tam pro presentibus quam pro futuris.

35 Ut cum dicitur: 'homo eri t', is est sensus: id quod est ve! eri t homo, eri t. Si

autem sit terminus accidentalis, intelligatur sicuti dictum est superius. 1 2 alia E

26 inferre E

' supra, p. 726I6sqq.

728

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

Sed potest queri quare terminus communis supponens ve! apponens verbo preteriti ve! futuri reddat locutionem veram pro presentibus cum ibi non sit presens. Ad hoc est ratio quod quidlibet verbum habet in se presens. Presens enim verbum consignifìcat presens instans ut in quo, preteritum ut ante quod, futurum ut post quocl. Unde cum quod- 5 libet verbum habeat in se presens, terminus communis supponens ve! apponens verbo preteriti ve! futuri potest redclere locutionem veram pro presentibus, sicuti pro preteritis ve! futuris. Item. Notandum quod distributio ve! pluralitas habet confundere verbum sequens acl diversa instantia; verbum precedens similiter, si ei 10 adiungatur inmediate; si vero mediate, non. Uncle posito quod Sor in uno instanti sit albus et in alio niger, hec eri t vera: 'et albus et niger erit Sor'. Si mi !iter et hec: 'Sor eri t et al bus et niger'. Hec autem falsa: 'Sor erit homo et albus et niger'. Per hoc patet quod non val et hec argumentatio: 'Sor erit et al bus 15 et niger; ergo Sor eri t homo et al bus et niger'. Et est i bi fallacia univocationis ex variato modo copulandi, quoniam in prima propositione hoc verbum 'erit' copulat ratione diversorum instantium, quoniam confunditur a distributione huius coniunctionis 'et' bis posite, cum ei adiungatur inmediate; in conclusione vero non confunclitur a distributione, cum ei 20 adiungatur mediate; et ita potest copulare ratione unius instantis tantum. De dictionibus habentibus vim ampliandi

Sequitur de clictionibus habentibus vim ampliandi. Notandum ergo quocl ampliare est tenninum relinquere in sua principali vel naturali suppositione. Notandum ergo quod hoc verbum 'potest' habet vim ampli- 25 andi terminum communem ante se positum et post se positum. Ut cum dicitur: 'Antichristus potest esse homo', iste terminus 'homo' potest recidere locutionem veram ve! pro illis que sunt vel pro illis qui fuerunt ve! pro illis qui erunt. Secl notandum quocl triplex signifìcatur potentia per hoc verbum 30 'potest'; et diversis modis signifìcandi restringit et ampliat. Est enim potentia ante rem et ante actum, ut illa potentia qua Antichristus potest esse homo. Et secundum hanc potentiam hoc verbum 'potest' ampliat tam terminum ante se positum quam terminum post se positum. Et est potentia cum re ante actum, ut illa potentia qua ego possum currere. Et 35 secunclum hanc hoc verbum 'potest' tantummoclo ampliat hoc verbum 15-16 bis Sor] si E

36 hanc] hoc E

Il

5

IO

15

20

25

30

35

40

DE APPELLATIONIBUS

729

currere', respectu cuius est ad futurum. Et est potentia cum re et cum actu, ut illa potentia qua Sor potest currere si currit. Et secundum hanc potentiam nil ampliat, immo tantummodo restringit. Et notandum quod sicut hoc verbum 'potest' ampliat suppositionem termini communis, similiter ampliat hoc verbum 'esse' ve! quodlibet aliud vcrbum quod consignificat prcsens instans ad consignificandum diversa apprehensa. Et per hoc patet solutio huius sophismatis: 'impossibile potest esse verum'. Probatio. Id quod potest esse impossibile, potest esse verum, quia Antichristum non fuisse, quod potest esse impossibile, potest esse verum. Ergo impossibile potest esse verum. Si concedatur, contra. Impossibile potest esse verum. Sed guidquid potest esse verum, est possibile. Ergo impossibile est possibile. Quod falsum est. Solutio. Prima est vera sicut probatum est. Et non valet hec argumentatio: 'impossibile potest esse verum; sed quidquid potest esse l'erum est possibile; ergo impossibile est possibile', guia in prima hoc verbum 'potest' supponit verbo habenti vim ampliandi, in conclusione vero supponit verbo non habenti vim ampliancli. Et ita variatur modus supponendi. Item. De hac locutione: 'omne enuntiabile est l'erwn' duplex est iudicium. Quidam dicunt quod iste terminus 'enuntiabile' cum supponat verbo presentis temporis, supponit pro presentibus tantum. Linde cum tantummodo vera existant, supponi t pro veris tantummodo. Et secundum hoc est vera, quia is est sensus: omne enuntiabile verum est verum. Ali i dicunt quocl iste l terminus 'enuntiabile' habet suppone re ex sua natura pro veris f. 42vb et falsis et ita non potest restringi a verbo. Et secundum hoc falsa est locutio. Item. Notandum quod isti termini 'verum', 'jalsum', 'opinabile', 'inopinabile' habent vim ampliandi suppositionem termini communis. llt cum dicitur: 'aliquid est verwn', 'aliquid est Jalsum', 'aliquid est opinabile', iste terminus 'aliquid' restringitur tam pro existenti guam pro non existenti. Et hoc accidit propter hoc guia forma predicati non copulatur rei subiecti, sed ali cui respectu illius. linde cum dicitur: 'chimera est opinabilis' opinabilitas non copulatur chimere, sed alicui respectu chimere. Linde notandum generaliter quod quandocumque forma predicati non copulatur rei subiecti, cum omnis restrictio habeat fieri per formam, ei nulla forma copulatur. Preterea. Notandum quod hoc verbum 'generat' habct vim ampliandi suppositionem termini communis. Ut cum dicitur: 'Socrates generat hominem', iste terminus 'hominem' supponit pro non existenti. Item. Notandum quod verba pertincntia ad nutum animi habcnt

730

TRACTATUS DE PROPRIETAT!BUS SERMONUM

vim ampliandi suppositionem termini communis. Ut cum clicitur: 'Socrates laudat hominem', 'homo supponit hominem', 'homo coaitat de homine', iste tenninus 'hominem' in utraque supponi t tam pro existenti quam pro non existenti. Similiter nomina descendentia ab illis verbis habent vim ampliandi. Ut eu m dicitur: 'homo est laudabilis', iste terminus 'homo' 5 supponit pro non existenti. Et hoc accidit propter hoc quia nil copulatur rei lauclate, secl laudari respectu illius. Et notandum quod hoc verbum 'est' non restringit suppositionem termini communis in usualibus locutionibus. Ut cum dicitur: 'Pasca est pulchrum tempus', 'rosa est pulcher flos', quoniam hoc verbum 'est' non IO sumitur in sua discreta consignifìcatione. Sed conceditur in sensu in quo Aristotiles concedi t lune: 'homo est animai' nullo homine existente. Non cnim ibi notatur inherentia predicati ad subiectum, sed consequentia necessaria. Unde is est sensus: si homo est, animai est. Similiter in illis locutionibus non notatur inherentia predicati ad subiectum, sed conse- 15 quentia necessaria. Unde is est sensus: si Pasca est, pulchmm tempus est; si rosa est, pulcherflos est. Et hec sufficiant de appellationibus.

XV

QUAESTIONES VICTORINAE

ARGUMENTUM

[l] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [IO] [Il] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18]

[19] [20] [21]

[22] [23] [24]

[25] [26] [27] (28] (29] (30) [31]

[32] [33) [34] [35] [36]

[37] [38] [39] [40]

Questio gravis Melius illi erat, si natus non fuisset homo ille Alter alterius onera portate . Deus creavi t homincm ad imaginem suam, masculum et fcminam creavi t eos Ex tribu Levi duodecim milia signati . Temporis Augusti mansit concordia discors Rex est in hac villa sicut ego credo Iste habet pudorem comedendi solus Nullus homo currit quod ego sciam Nominativo 'hic magister' Donatus dici t: qualitas et comparatio accidunt nomini Quod tibi donavi, perfide, litus emi Popule meus, qui d feci ti bi? Utrum sanctus Petrus sit Rome adhuc lmperator timetur et honoratur in hac civitate Vis baptizari . Ego sum vitis vera et vos palmites Miserere mei, Dcus, quoniam infìrmus sum Quicquid scitur ab omni homine, scitur a Socratc Preter omnem hominem aliquid est homo . Uterque istorum ve! Marcus est Tullius Omnis homo morietur quando unus solus homo morietur . Aliquid non est animai quod est homo Omne animai ve! aliud est iste lapis Utrum Cicero dicat verum ve! falsum Nix est alba albedine existente in cigno Omnis homo et omnis asinus sunt duo Nichil nichilo differt In terra tua episcopi sunt asini Plura sunt duo animalia quam duo homines !sta animalia sunt quatuor homines et asini . Verum est quemlibet vestrum esse asinum et Deum esse non esse verum Nullus homo nichil est nisi lapis . Quodlibet esse possibile vel impossibile verum ve! falsum est esse possibile ve! impossibile Opposita et non apposita sunt opposita Tantum animalium aliquid est homo Omnia risibilia et alia sunt homines et asini Aliguid est asinus et idem est gramaticum et musicum Verum est aliqua esse duo et ipsa esse tria . Socrates est animai rationale ve! irrationale Cjuod est eguus

735 735 736 736 736 737 737 738 738 739 739 740 740 740 741 741

742 743 743 744 745

745 745

746 746 747

747 747 748 748 749 749 750 750

751 751

752 752 753 753

ARGUMENTUM

[41] [42] [43] [44] [45] [46] [47] [48] [49] [50] [51] (52) [53] [54] [55) [56] [57) [58] [59] [60) [61] [62] [63] [64] [65) [66) [67] [68) [69] [70] [71]

Socrates et Plato intet·fecerunt suos patres _ Omnis homo ve! asi nus currit Socrates et Plato sunt duo homines in eodem tempore Aliquid fuit in tempore preterito Omne inclivicluum alicuius speciei subicitur huic generi animai Aliquid videri est possibile quod impossibile est videri Omnis homo habet quod unus solus homo habet Si Socrates est animai si Socrates est homo, Socrates est substantia Verum est Marcum esse Marcum et Platonem esse duo Uterque istorum pugnat ut alter vincatur _ Nec a esse ve rum nec b esse ve rum necessarium Hoc agmen est album _ Solius Socratis est dilferentia acl quamlibet rem differentem a Socrate Socrates est o m ne animai quod est Socrates Verum est quod nullus homo est Omne animai est rationale preter irrationale Utrum P lato propositionem audiat Plura pluribus mille sunt pauciora paucioribus mille Omnis homo est animai, et econvcrso Antichristus est futurus homo De nichilo verum est nichil esse _ lste est filius sacerdotis Ubicumque est homo, est animai Solus Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor Plura sunt ea quorum unum est quam sint ea quorum alterum est lstorum hominum aliquis est numerus Quicquid predicatur dc uno solo est individuum Res de qua ego non loquor est aliquid Verum est aliquicl nec esse nec fore verum et esse et fore verum Aliquid est homo et asinus ve! animai cornutum Sob necessaria necesse est esse vera

733 754 7 54 755 755 756 756 757 7 57 758 758 7 59 759 760 760 761 761 762 762 763 763 764 764 765 765 766 766 767 767 768 768 769

SIGLA

v

codex Vindobonensis (= V.P.L. 2499) s. XII

vz

secunda manus in V scripsi expunxi (t)

<

>

supplevi (t) usque ad

< ...... >

lacunam esse censeo

(

omittit

)

(?)

(fortasse)

(l)

(sic !)

t

locus corruptus esse vicletur

[l] Questi o gravi s. Queris fors
natus, ncc fuissct bonus nec malus. Ergo fuisset bonum ci. Ergo bonum ci si n cc fuisset si bi bonum n cc malum. Quod falsum est. Solutio. Ad hcc dupliciter solet solvi. Dicunt quidam quod iste terminus 'il/e homo' subponit Christum et ponitur ibi hoc 'melius' pro 25 isto termino 'mi nus malum' fuisset e i, id est Iude, si non fuisset natus homo ille, idest Christus. Et hoc est verum, quia tunc non tantum peccasset Iudas, si Christus non fuissct natus. l Ali i dicunt quod ili e terminus 'homo' f. +7v supponit Iudam, et 'melius' ponitur ibi pro isto termino 'non malum'. Et est sensus 'mclius il/i era t . . . . . . etc.' : non malum fuisset e i si non 30 fuissct natus homo ille, idest Iudas. Et hoc bene est verum, quia si non fuisset natus, ncc fuissct sibi bonum nec m
8 Solutio J!z

12 Gregorius J'z

22 sibi + quidem in ramra V

736

QUAESTIONES VICTORINAE

[3] Alter alterius onera portate ...... etc. Hec clictio 'alter' est singularis numeri voce et signifìcatione et supponit verbo pluralis numeri. Et non per figuram. Ergo locutio est incongrua. Solutio. Dicimus guocl hec dictio 'alter' non supponit verbo ibi posito sed verbo subintellecto, scilicet 'portet'. Et huic verbo 'portare' 5 supponi t iste nominati vus 'jì·atres'. Et est sensus: o vos fratres, vos portate onera vestra ita quocl alter portet onera. Et ita bene erit congrua locutio. [4] Queritur de hac constructionc: "Deus creavit hominem ad imaginem suam, masculum et feminam creavit eos". Hoc relativum 10 'cos' refcrtur ad istum terminum 'hominem' ve! acl istum tenninum 'masculum etjèminam'. Si ad istum terminum 'hominem', congrua, (quia) hoc relativum ('cos') est pluralis numeri et refertur ad clictionem singularis numeri. Ergo locutio est incongrua. Si refertur ad istum tenninum 'masculum et jeminam', congrua est, quia hoc relativum 'ille' semper 15 clebet poni in alia clausula quam suum antecedens. Videtur ergo quocl congrue dica m: 'masculum etjèminam crea1·it cos', sicut incongrue dicitur: 'hominem videt iJle', l'acta rclationc ad hunc terminum 'homincm'. Solutio. Hoc relativum 'cos' referturacl hunc terminum 'hominem' et hec dictio 'hominem' habet pluralem suppositionem. Supponit enim 20 quasi complexive, guia comprehendit tam marem quam fcminam. Et hoc relativum 'cos' refertur ad hanc dictionem 'homincm', non gratia sui. Sicut: 'contingit semini wo, qui est Christus', hoc relativum 'qui' refertur ad 'semen' non gratia sui. Sic etiam: 'est focus in carcere quod locus appellatur'. Similiter: 'et validos scaetes qui ji1it herba facit'. 25 f. 48r

[5] Ex tribu Levi duodecim milia signati. In hac locutionc potest hec clictio (signati') significare adiective. Ergo innititur alicui substantivo i bi posito, ve! subintellecto. Si ibi posito, tunc nulli nisi huic dictioni 'milia'. Sed omne adiectivum dcbet inniti suo substantivo in idcmptitate accidentium. Secl huic innititur in diversitate generis. Ergo locutio est 30 incongrua. Si ad subintellcctum, nonnisi ad lune dictionem 'homines'. Ergo hac dictione ibi posita congrua erit Iocutio, ut duodecim milia hominum signati; sic incongrua est Iocutio, quia ibi ponitur d ictio substantiva in medietate, quorum neutrum alterum rcgit, neutrum alterum de35 tcrminat. 5 subintellcctio V 7 (bene) V 17 congrue] congrua V 19 Solutio. Hoc relativum V2 30 genere V 32 ihi 27 signifìcari V alicui] animali V 28 subintellcctoJ suhsistit V lawna scdecim litterarum V

+

QUAESTIONES VICTORINAE

737

Solutio. Id tripliciter potest solvi. Potest dici quod ibi est antidosis ex eo quod masculinum ponitur pro neutro, idest 'signati' pro 'signata'. V el ex eo quod 'milia' ponitur ibi pro 'mille' et subintelligitur 'homines'. Ve! potest dici quod 'duodecim milia' sunt una pars orationis 5 composita communis generis et ibi ita habet esse masculini generis cum suo su bstanti vo. [6] Temporis Augusti mansit concordia discors. Queritur a quo regatur iste genitivus 'temporis' aut ex qua vi. Item. Hoc verbum 'mansit' est substantivum verbum ve! habens vim verbi substantivi. Ergo habet IO copulare similes casus. Et hic non copulat similcs casus. Ergo quantum ad hoc locutio est incongrua. (Solutio). Hoc verbum 'mansit' copulat i bi similes casus, quocl sic debet ordinari: ergo concordia mamit discors Augusti temporis. Et hoc verbum 'mansit' regi t hunc genitivum 'temporis' ex vi partitionis, sicut 15 cum dicitur: 'iste est provecte eta ti s'. Et nulla est i bi repugnantia quantum ad hoc acliectivum 'discors' et suum substantivum. Et hoc quantum l ad f. 4Sv mentem auctoris, quia concordia dicitur cliscors, non quia aliqua concordia si t cliscors. Sicut cum dicitur: 'iste habet sewndam .fidem', non quia fides sit secuncla, sed quia non habet talem ficlem qualem deberet habere.

Rex est in hac villa sicut ego credo. Hec dictio 'siwt' est adverbium similitudinis. Ergo notat inter aliqua. Non nisi inter ista, scilicet credulitatem et hanc dictioncm 'regem'. Ergo illa sint similia. Quod falsum est. Item, si dicat quocl notat similitudincm inter crcclulitatem et existentiam rcgis, hec existentia regis est proprictas 25 contenta sub hoc predicamento, videlicet (substantie), credulitas est proprietas contenta sub predicamento qualitatis. Ergo inter ista non est similitudo. Ergo locutio est incongrua. Solutio. Hec clictio 'sicut' quandoque est adverbium imitatorium ut 'iste legit sicut sapiens', posito quod legens si t stultus; et est sensus: 30 iste imitatur sapientes. Quandoque est assignativum, ut cum dico: 'res est in hac villa siwt ego credo', idest sicut ego credo regem esse in hac villa; et non vale t hoc argumentum: 'rex est in ha c vi Ila sicut ego credo; ergo rex est in hac villa'; 'hoc est verum secundum oppinionem Prisciani; ergo est verum'. 20 [7] Oppositio.

l Solutio vz 1-2 antitosis ( !) V 12 (Solutio)]lawna in V 17 concordia dicitur] contradicebam V 17-18 concordia] contra V 20 opposi ti o V2 Lex ( !) V 23 similitudinemJ si mi! iter l' 28 Solutio 1'2 29 posito quod] platoque ( !) V

738

f. 4-9r

f. 49v

QllAESTIONES VICTORINAE

[8] Oppositio. Iste habet pudorem comedendi solus. Queritur de hac dictione 'solus' utrum ponatur nominaliter ve! adverbialiter. Si nominaliter, a quo regatur ve! a qua vi non facile assignatur. Item. Significat qualitatem, ergo modum. Ergo significat modum circa aliquid. Non nisi circa comedentem. Si adverbialiter, ergo determinat aliquid hoc gerundivum 'comedendi'. Ergo ponitur modus in rebus gerundivi. Et ita non prius. l te m. P o test queri de hac clictione 'comedendi' a quo regatur et ex qua vi. Si ab hac clic tione 'pudorem', qua regula? Non ex vi possidencli. Ex qua ergo alia vi? Eadem obiectio potest esse de hac clictione 'timor Domini' et de hac 'iste habet timo(rem) wi'. Solutio. Hec dictio 'solus' est nomen et ponitur nominaliter et est causalis modificatio huius gerundivi 'comedendi'. Et regitur a gerundivo, hac regula: quia verbum significans actionem vel passionem regi t nominativum casum modificantem illam actionem vel passionem. Et est notandum, quod modificationum alia est causalis, alia non. Item. Hec dictio 'solus' significat quandam qualitatem copulando illam. Ergo copulat moclum. Non valet, quia non omnis qualitas est modus, et econverso. Si queratur de hac dictione 'comedendi' cuius casus si t, clicimus qui a genitivi, et est genitivi materialis: iste [nominativus] genitivus 'comedendi' cum sua moclificatione signifìcat materiam dictionis huius 'pudorem' et regitur ab ea, hac regula: quia nominativus est nomen significans causam quamclam et regit genitivum casum significantem materiam illius cause. Eadem regula potest hic assignari 'e9o ha beo timorem W i', qui a il! e genitivus 'tui' ve! potest esse genitivi materialis et secunclum hoc est sensus habeo timorem (tui), idest pro te; vel potest esse genitivus respectus et is est sensus: ha beo timorem tu i, id est de te. Et ita patet q uod hec est duplex: 'timor Domini'; si sit genitivus materialis, (est) figura, quia non habeo timore m pro Domino. V el potest esse respectus. Et est secunclum hoc sensus: 'initium sapientie timor Domini', id est timor habitus de Domino.

5

IO

15

20

25

[9] Oppositio. Nullus homo currit quod ego sciam. Queritur de 30 hac clictione 'quod' utrum si t i bi nomen ve! coniunctio. Si nomen, ergo tenetur relative. Ergo rcfertur acl aliquid. l Acl quicl? Si coniunctio, ergo ponitur sicut in appellatione clictionis. Ergo est sensus: nullus homo currit; hoc dictum quod e9o sciam. Quod nichil est dictum. Solutio. Hoc d ictio 'quod' est nomen. Et notandum quod hec 35 dictio 'qui[d]' ve! hec clictio 'quod' multis moclis ponitur. Quancloque l Oppositio vz 4 prius modum] modus V Il Solutio V2 15 notandum] nomen V 16 copulando] compiendo V 17 modum) modus V 26 hecj hic V 27 si + si V 30 Oppositio vz 35 Solutio vz

739

QUAESTIONES VICTORINAE

enim ponitur relative, ut eu m clicitur: 'homo qui wrrit'; quancloque consecutive, ut 'sortes qui reanavit reanet'; quandoque enim indirecte relativum et abnegativum et semper vult respicere negationem precedentem. Et secundum hoc non facit implicationem 'mdlus homo est 5 hicintus qui sit cimera'. Sic ponitur hic. Non enim facit implicationem et facit indirectam relationem et acl nullum refertur, sed refert ad oppositum illius negativi dicti quod respicit, sive (ad) dieta singularia sumpta sub apposito dicti negati prececlentis. Est ergo sensus 'nullus homo wrrit quod eao sciam' idest: quod ego sciam hominem currere, quia aliquis 1O potest currere, sed ego n esci o utrum si t ve rum necne aliquem currere; ve! sic: quod ego sciam eum currere. Et nota quod hec propositio nullam potest habere contradicentiam 'j- testatoriam in eaclem significatione. [10] Oppositio. Nominativo 'hic magister'. De hac queritur cuius casus sit hec dictio 'nominatil'o'. Non nisi ablativi, et regitur ab hac dic15 tione 'maaistcr'. Deest enim hoc verbum 'dcclinatur'. Qualiter ponitur? Hec dictio 'maaistcr' ponitur materia! iter. Sed omnis \'OX que ponitur materialiter, ponitur in neutro genere. Ergo iure cleb(er)et apponi hoc pronomen 'hoc'. Solutio. Dicimus quocl hec dictio 'nominativo' est ablativi casus 20 et regitur ab preposi tione 'in'. Et imperfecta est locutio et si c supplenda: 'in nominativo'' iclest voce nominativi, hoc Jnomen declinatur 'hic maaister'. f. 50r Et ponitur hec oratio aggregative et totam illam familiam supponit. [11 J Oppositio. Donatus dici t: "qualitas et comparatio accidunt nomini". Probo quod qualitas non est acciclens nominis. Omne nomen 25 institutum est ut significet substantiam cum qualitate. Ergo signifìcatio substantie et qualitatis est principalis signifìcatio nominis. Ergo significatio qualitatis non est signifìcatio nominis. Ergo qualitas non est accidens nominis. Item. Quare Donatus posuit comparationem et non possessionem? Si eu t enim sunt nomina comparativa, i!la sunt et nomina 30 possessiva. Solutio. Dicimus quocl hec dictio 'qualitas' duas habeat significationes. Dicitur qualitas pro forma rei ve! pro statu rei, ut hic: "nomen signifìcat substmtiam cum qualitate ", id est supponi t eu m sta tu rei, de qualitate proprietatis que inest dictioni ex co quod aliqua dictio est 35 propriumnomen ve! appellativum. Et secundum hoc qualitas est accidens 6-7 ad oppositum] opponitur positio vz 31 Solutio Vz

13 Oppositio V2 18 hoc] hic V 32 hic] hoc V 35 nominis V

19 Solutio V2

23 Op-

740

QUAESTIONES VICTORINAE

nominis. De hoc quod dici t: quare posuit Donatus i bi comparationem et non possessionem inter accidentia nominis, dicimus quod Donatus posuit ibi comparationem pro tribus gradibus, positivo scilicet, et comparativo, et superlativo, et maxima pars nominum sunt positivi ve! comparativi vel superlativi gradus, sed pauca revera illorum sunt posses- 5 siva. Linde potius posuit comparationem guam possessionem.

f. 50v

[l 2] Oppositio. Quod ti bi donavi, perfide, litus emi. In hac clictione 'emi' prima corripitur, cum ipsa naturaliter si t longa ve! producta. Ergo vitiose. Solutio. Diversi diversa sentiunt inde. Nos tamen dicimus quod IO prima correpta si t naturaliter, quia est imperativus huius verbi 'em(i)o, emi s', quod est 'orno, orna s' ; un de proemium quasi principium ornatus; in de 'redimio, redimis'. Ve! aliter quocl sit 'emo, emis' et ponatur tempus pro tempore, scilicet preteritum pro preterito impcrfecto. Et est sensus 'emi', idest emebam ante. 15 J

[ 13] Oppositio. Popule meus, qui d feci ti bi? In hac locutione ponitur hoc pronomen 'ti bi'. Ergo substantive vel adiective. Si adiective, ergo erit suum antececlens. Si substantive, ergo supponit aliquid vel aliqua. Aliqua non potest supponere, quia est singularis numeri, nec est clictio complexiva nec collectiva. Ergo supponi t aliquid. Quid? Non nisi illum 20 populum. Ergo ille populus est aliquicl. Quocl falsum est, quia est aliqua. Preterea. Hoc pronomen 'meus' ibi ponitur adiective. Ergo innititur alicui substantivo. Non nisi huic dictioni 'popule'. Sed 'popule' est vocativi casus, 'mcus' vero nominativi. Ergo incongrua est iunctura accidentium. Solutio. Dicimus quod hoc pronomcn 'tibi' ponitur acliective et 25 innititur llllic dictioni 'popule'. Re intellectiva est i bi sensus: ti bi dico, popule. Hoc pronomen 'mcus' non innititur huic dictioni 'populus', sed huic pronomini 'tu' subintellecto. Et est sensus: O populc, tu, dico, meus. V el alia ratio potest assignari: quia H ebrei non habuerunt vocativum et posuerunt nominativum loco sui. (Locutio) translata est ab Hebreo. Ideo 30 nominativus pro vocativo ponitur. [l 4] Oppositio. Queritur utrum sanctus Petrus si t Rome adhuc. Sanctus Petrus sepeliebatur Rome et non postea clesiit esse Rome. Ergo adhuc est Rome. 7 Oppositio vz 4 hominum V 2 5 Solutio Vz 16 Oppositio vz

1O Solutio V2 12 quod] qui V 30 translatum V 32 Oppositio

vz

15 ante] ame V adhoc V

QUAESTIONES VICTOIUNAE

741

Solutio. lste homo vixit in hac domo. Et non postea moriebatur in hac domo. Ergo adhuc vivit in hac domo. Item. Sanctus Petrus timetur et honoratur Rome. Ergo beatus Petrus per se vel per suas reliquias est Rome. 5 [15] Oppositio.

lmperator timetur et honoratur in hac civitate.

Ergo ipse per se vel per suum dominium est in hac civitate. Item. Meritis beati Petri multa J miracula fiunt Rome. Ergo beatus Petrus suis meritis f. 51r facit miractda Rome. Ergo beatus Petrus est aliquid quocl facit miractda Rome. Ergo beatus Petrus est aliquid Rome. Ergo est Rome. IO lnstantia. Iste fur iudicatur secundum legem imperatoris. Ergo imperator iudicat furem secunclum leges suas. Item. Sanctus Petrus est patronus Rome. Ergo beatus Petrus patrocinium habet Rome. Ergo bcatus Petrus habet aliquid Rome. Ergo beatus Petrus est aliquid Rome. Ergo est Rome. 15 Instantia. Imperator est in hac civitate. Ergo habct imperium in hac civitate, remota equivocatione.

20

25

30

35

[16] Oppositio. Qucstio est de ista: 'vis baptizari ?'; patrinus dici t: 'volo'. Ibi subintelligitur 'ego'. Aut patrinus per hoc pronomen 'ego' intelligitur demonstrare se, aut puerum et se clemonstrare. Ergo sibi predicatum copulat. Sed predicatum est illud verbum cum toto ilio quocl sequitur, scilicet 'volo baptizari'. Ergo se l'elle baptizari ibi clicitur de ilio. Sed hoc est falsum, quia ipse non vult baptizari. Sic ergo patrinus falsum dici t. Ergo baptismum non volet. Item. Cum clicit sacerclos: 'vis baptizari ?',aut dicit patrino aut puero. Puero non videtur, quia ei responcletur a patrino, non a puero, et ille qui responclct satisfacit ei. Ergo ve! puer e i responclet ve! non satisfacit e i. Si vero elica t patri no, et i !le copulat sive attribuit talem passionem per illucl passivum signilìcativum et ipse responclet se ve! le talem passionem sibi acltribui (et) clicit: 'volo'. Et hoc falsum est. Oppositio. Queritur utrum falsum clicit ve! verum clicit. Ergo ipse vult baptizari. Quocl non est verum. Si clicat quocl clemonstret puerum, probatur uno modo quocl sit falsum. Sicut cum dicit: 'volo baptizari', per hoc pronomen 'ego' i bi subintellectum intelligitur clemonstrare puerum et ei voluntatem baptizaJndi attribuit, guam non f. 51v habet nisi sicut comedencli. Et hoc falsum est. Ergo falsum est quocl ipse Ùicit. Et sic non vult baptizari. Ergo non baptizatur, quia non vult baptil Solutio V2 5 Oppositio V2 l O Instantia vz 15 lnstantia vz 17 Oppositio Vz 30 Oppositio V2 34 voluntatem baptizanclij volentem baptizari V

74-2

QUAESTIONES VICTORINAE

zari. Et sic adhuc oportebit baptizari. Quod falsum est. Item. Similiter (queritur) utrum sit incongrua, quocl ibi ponitur pronomen (prime) persone. Demonstratur res que non loquitur de se. Ncc hoc pronomen 'ego' ibi significat rem de se loqucntem, immo aliam significat. Ergo est incongrua. Etsic nichil in tali locutione dicitur. Quotiens enim per clictionem aliud volo significare quam ipsa significo, nichil ea significo. Preterea. Eadem ratione posset significare quamlibet aliam personam sicut puerum. Sic ergo possem dicere, cum diceretur: 'quis currit?' et curreret Socrates, (et) dicerem vcrum: 'ego curro'. Similiter possem clicere veraciter: 'ego sum asinus'. Et similiter hec vera: 'si ego curro, tu curris', ita quocl per hoc pronomen 'ego' demonstrem te. Que omnia falsa sunt. (Solutio). Dicimus
5

10

15

20

J

25

[17] Oppositio; Nunc queritur de ista.: 'ego sum vitis vera ..... . etc', utrum sa.cerclos dcmonstra.re intelliga.tur se an Christum. Si demonstret se esse, fa.lsum dicit. Et iste non enuntiat populo nisi verba Dei vel Christi. Ergo verba Christi falsa. sunt. V el si i sta verba non su n t verba 30 Christi, sic nullum verbum Dei est nec clicitur in ecclesia nec dieta alicuius sancti. Et sic prophete non sunt, nec auctoritas Augustini est nec ab aliquo profertur aliqua auctoritas. Si vero clicatur quod intelligatur clemonstrare Christum, devenerit acl supradictum inconveniens, scilicet quod pronomen prime persone non signifìcat rem de se loquentem, sed 35 id de quo fit senno, et quocl ita potest significare quocllibet aliucl, sicut supra diximus. 5 diciturJ decst V 36 id] ut V

8 posset V

9 ergo

+

ergo [est verum] V

27 Oppositio V

QUAESTIONES VICTORINAE

743

Solutio. Dicimus quod numquam pronomen prime persone, ut supra clictum est1 , potest aliam personam demonstrare nisi persona de se loquens. Tamcn clicitur quod saccrdos non demonstret se nec intelligit se clemonstrare. Si intelligcret, ipse faceret ut stultus et insanus. Et si 5 aliquis hoc concedcrct, cssct sinc scnsu. Sic tota divina scriptura falsa cssct. Similiter si demonstraret Christum, nichil diccrct, quia, ut supra dictum est, signifìcarct aliud illa voce quam illa signifìcct et sic nichil ca diceret. Linde fìrmiter clicimus quod non demonstrct se illa voce sacerdos nec Christum similiter demonstrat, l sed omnes ille voces ponuntur f. 52v 1O materialiter et ita clebcnt intelligi ac si il! a v erba ponantur, id est: di xi t Ihesus discipulis suis hec verba: "eao su m vitis vera et vos palmites". Ponuntur omnes materialitcr ille clictiones.

15

20

25

30

[18] Item. Cum clicitur: "miserere mci, Deus, quoniam infirmus sum", dicit monacha. Ibi per hoc vcrbum ve! per hoc pronomcn subintcllectum signifìcatur res feminini scxus et sequitur acliectivum acl sui cletcrminationem in masculino genere. Ergo locutio cssct incongrua. Sic ergo corrige illam ut clicat infirma sum. Sic ergo non legeret Psalterium David hcc monacha. Si dixcrit quocl demonstret David per hoc vcrbum 'su m' et per hoc pronomcn 'mci', eu m dici t: 'misercre mci, Dws', si c ergo orat pro Da vie! et non pro se. Item. Eoclem modo ex hoc: 'bcatam me dicent omnes acnerationcs', dicit monachus. Si demonstrat se, ibi est solccismus, ut in predicta. Eodem modo probatur. Si dixerit quod demonstrat beatam virginem Mariam, sic posset ostenderc quamlibet aliam pcrsonam per hoc pronomen 'mc' et probetur incongrua ut prima: 'cao sum vitis vera etc.' (Solutio). Dicimus quocl non demonstrat se nec bcatam virginem Mariam, sed, ut predictum est, ponuntur materialiter omnes ille voces ac si cliceret: "David di xi t hec: "miscrcrc mei etc.'. Ve! nos clicimus quocl hcc sancta monialis ve! iste monachus sic orat proferendo laucles Dei sive voces in quibus continentur laudcs Dei, quamvis non demonstret se. Sicut vides quod iste ioculator proferendo laucles parentum alicuius acquirit aliquicl, ve! nummos ve! l marcam, codem modo istc monachus f. 53r proferendo voces in quibus contincntur laucles Dei dicendo acquirit gratiam Dci.

35 [19] Facta tali positionc quod plur<1 sci<1ntur ab omni homine et pluril Solutio I

vz

l O si

supra, p. 74-2!4-IS,

+

lawna quattllor litterarwn V verba] i bi non V

18 quodJ qui d V

744

QUAESTIONES VICTORINAE

mum quolibet et quilibet hominum sciat aliquid quod nullus alius sciat, queritur si hec propositio si t vera: 'quicquid scitur ab omni homine, scitur a Socrate'. Quod sit vera sic probatur. Nichil scitur ab omni homine quod non sciatur a Socrate. Ergo quicquid scitur ab omni homine, scitur a Socrate. Item. Nec hoc nec aliud scitur ab omni homine quod 5 non scitur a Socrate. Ergo quicquid scitur ab omni homine, scitur a Socrate. Item. Nichil scitur ab omni homine quod non sit aliquod istorum. Sed quodlibet istorum scitur a Socrate. Ergo quicquid scitur ab omni homine, scitur a Socrate. Si concesserit1 , sic procede. Quicquid scitur ab omni homine, 10 scitur a Socrate. Sed hoc scitur a Platone. Ergo hoc scitur a Socrate. lnstantia ad primum argumentum: quicumque videt utrumque istorum, videt Socratem. Ergo quicumque videt aliquem istorum, videt Socratem. Item. Quicquid scitur ab omni homine, scitur a Socrate. Et non 15 et etiam? Ergo Socrates est scientior omni homine. lnstantia. Quicquid videtur ab utroque istorum, videtur a Socrate. Et non et etiam? Ergo Socrates videtplura quam uterquc istorum.

f. 53 v

[20] Preter omnem hominem aliquid est homo. Que vera sic probatur. Nullus est homo preter quem aliquid non sit homo. Ergo preter omnem hominem aliquid est homo. Itcm. Et preter bune hominem aliquid est homo, et preter illum hominem aliquid est homo, et sic de singulis. Ergo preter omnem hominem aliquid est homo. Item. Ab omni homine differt aliquis homo. Ergo pretcr omnem hominem aliquid est homo. Si concesserit, sic procede. Preter omnem hominem aliquid est homo. Ergo aliquid est homo preter omnem hominem. lnstantia. Ab omni ho mine aliquod habe l tur caput. Ergo aliquod caput habetur ab omni ho mine. Ve! al iter. Omnis hominis est al iquid animalis. Ergo aliquid animalis est omnis hominis. Item. Preter omnem hominem aliquid est homo. Ergo preter quemdam hominem aliquid est homo. Ergo preter hominem aliquid est homo. Ergo non tantum homo est homo. lnstantia. Omnis homo est albus preter te. Ergo quidam homo est al bus preter te. V el alite r. Tu habuisti aliquam rem cum ma tre tua. 12 lnstantiaj Non V 17 InstantiaJ Non V 18 plura] platonem V 29,30 aliquid] aliquod V 34- InstantiaJ Non V r

se. respondens.

28 lnstantia] Non V

20

25

30

35

QUAEST!ONES VICTORINAE

745

Ergo habuisti rem cum matre tua. Ve! aliter. Ab omm homine differt homo. Ergo non tantum est homo. [21j Uterque istorum vel Marcus est Tullius. Que vera sic probatur. Uterque istorum est Tullius ve! Marcus est Tullius. Ergo uterque 5 istorum ve! Marcus est Tullius. Neuter istorum est Tullius, sed Marcus est Tullius. Ergo uterque istorum ve! Marcus est Tullius. Si concesserit, sic procede. Uterque istorum ve! Marcus est Tullius. Sed Socrates est alter eorum ve! Marcus. Ergo Socra(tes est) Tullius. Uterque istorum ve! Marcus est Tullius. Ergo nichil est alter istorum ve! IO Marcus quod non sit Tullius. [22] Omnis homo morietur quando unus solus homo morietur. Quod sic probatur. Iste homo morietur quando unus solus homo morietur; et iste homo morietur quando unus solus homo morictur; et sic de singulis. Ergo omnis homo morietur, (quando unus solus homo moric15 tur). Instantia. Socrates est iste homo et Plato est iste homo, et sic de singulis. Ergo omnis homo est iste homo. Item. Nullus homo non moritur quando unus solus homo moritur. Ergo omnis homo moritur quando unus solus homo moritur. Item. Nul20 lus homo necessario non est albus. Ergo omnis homo necessario albus est. Vel sic. Nullus homo semper non clormit. Ergo omnis homo semper dormi t. Si concesserit, sic procede. Omnis homo moritur quando unus solus homo morietur. Sed aliquando unus solus homo morietur. Ergo 25 tunc verum erit omnem hominem mori. Item. Omnis homo moritur quando unus solus homo morietur. f. 54r J

[23] Aliquid non est animai quod est homo. Quod sic probatur. Brunellus non est animai quod est homo. Et Brunellus est aliquicl. Ergo est aliquid non animai quod est homo. Item. Aliqua res (est) non animai 30 quod est homo. Ergo aliquid (est) non animai quod est homo. Item. Quicquicl est animai quocl est homo, est risibile, et econverso. Sed aliquicl non est risibile. Ergo aliquid non est animai quod est homo. Si concesserit, sic procede. Aliquid non est animai quod est homo. Ergo aliquicl quod est homo non esl animai. Itcm. Aliquid non est lapis, 35 qui est margarita. Ergo aliquid quocl est margarita non est lapis. Item. 16 lnstant V

27 alic]uod V

746

QUAESTIONES VICTORINAE

Aliquid non est animai quocl est homo. Ergo aliquid non est anima[ et ipsum est homo. lnstantia. Aliquid non est lapis qui est margarita. Ergo aliquid non est lapis et ipsum est margarita. Item. Aliquicl non est animai quocl est homo. Ergo aliqua res non 5 est animai que est homo. lnstantia. Aliquid non est lapis qui est margarita. Ergo aliqua res non est lapis que est margarita.

[24] Oppositio. Omne animai vel aliud est iste lapis. Quod sic probatur. Hoc animai ve! aliucl est iste lapis; et hoc animai ve! aliucl est IO iste lapis; et si c de singulis. Ergo omne animai ve l aliucl est iste lapis. lnstantia. Hoc est canis et hoc est canis. Ergo utrumque istorum est canis. Item. Nullum animai est quod ve! aliucl non sit iste lapis. Ergo omne animai ve! aliud est iste lapis. 15 lnstantia. Nullus civis est qui non currat. Ergo omnis civis currit. Si concesserit, sic procede. Omne animai vel aliud est iste lapis. Sed Socrates est animai ve! aliucl. Ergo Socrates est iste lapis. Instantia. Omnis homo et quidam asinus currunt. Secl ista sunt homo et quiclam asinus. Ergo ista currunt. 20 Item. Omne animai ve! aliud est iste lapis. Ergo nichil est animai ve! aliucl quod non sit iste lapis. Instantia. Omnis homo et quidam asinus currunt. Ergo nulla sunt homo et quidam asinus que non currant. f. 54-v

[25] Facta posi tione quod Socrates dicat: 'Deus est in celis', P lato clicat: 25 'Deus non est in celi s', Ci cero autem dica t: 'solus Socrates dici t venun', queritur utrum Cicero dicat verum vel falsum. Quod ipse aliquid dicat, si c probatur. Profert propositionem et in vi propositionis retentam. Ergo profert aliquid. Si clixeriti: "verum", sic ibi probatur. Cicero clicit verum. Secl 30 ipse clicit solum Socratem clicere verum. Ergo solus Socrates clicit verum. Ergo non est verum Ciceronem clicere verum. Ergo Cicero non dicit verum. Si clixerit quocl clicat falsum, sic ibi probatur. Cicero dicit falsum 3 lnstantia [ Non V 12 lnstantia] Non V sic persaepe V ' se. respondens.

9 Oppositio vz 7 lnstantial Non V 16 lnstantia 1 Non V 19 lnstantial Non V

l O prius hoc 1 o m ne V 23 lnstantial Iii. dehinc

747

QUAESTIONES VICTORINAE

et Plato clicit falsum. Ergo solus Socrates clicit verum. Seù Cicero nichil clicit nisi solum Socratem dicere verum. Et hoc est verum. Ergo Cicero dicit verum. [26] Nix est alba albedine existente in cigno. Quoù sic probatur. 5 Nix est alba dum albedo existit in cigno. Ergo nix est alba albedine existcnte in cigno. Nix est alba et cignus afl-ìcitur albedine. Ergo nix est alba albedine existcnte in cigno. Nix et cignus participant albedine. Ergo nix est alba albedine existente in cigno. Si concesserit, sic procede. Nix est alba albedine existente in 10 cigno. Ergo nix est alba albedine que existit in cigno. Nix est alba albedine existente in cigno. Et nix est alba albedine. Ergo nix est pluribus albedinibus. Nix est alba albedine existente in cigno. Ergo ea albedo que existit in cigno efficit nivem albam. [27] Oppositio. Omnis homo et omnis asinus sunt duo. Quod sic verum probatur. Omnis homo et quidam asinus sunt duo. Et omnis asinus et quidam homo sunt duo. Ergo omnis homo et omnis asinus sunt duo. Item. Omnis homo est unum. Et omnis asinus est aliud ab omni homine. Ergo omnis homo et omnis asinus sunt unum et aliud. Ergo sunt duo. Si concesserit, sic procede. Omnis homo et omnis asinus sunt f. 55r 20 duo. Ergo quecumque sunt homo et omnis asinus sunt duo. Sed ista sunt homo et omnis (asinus). Ergo sunt duo. Instantia ad primum argumentum. Omnis homo est animai. Ergo quicquid est omnis homo est animai. Item. Omnis homo et omnis asinus sunt duo. Ergo aliqua duo sunt 25 homo et omnis asinus. Instantia. Omnis homo est aliquod animai. Ergo aliquod aliquod animai est omnis homo. 15

[28] Nichil a nichilo differt. Que vera sic probatur. Quilibet a quolibet cliffert. Ergo nichil a nichilo cliffert. Nec hoc nec aliucl a nichilo cliffert. 30 Ergo nichil a nichilo cliffert. Si concesserit, sic procede. Nichil a nichilo differt. Sed Cesar nichil est et Antichristus nichil est. Ergo Cesar cliffert ab Antichristo. lnstantia. Nullus homo nullum animai est. Sed Brunellus est nullus homo. Et lapis est nullum animai. Ergo Brunellus est lapis. 3 verum + Solutio Jlz 22 lnstantia] Item V

4 sqq. cingno, cingnus (!) V

14 Oppositio Jlz

748

QUAESTIONES VICTOIUNAE

ltem. Nichil a nichilo differt. Ergo non ens a non ente diffcrt. ltem. Cesar nichil est. Ergo Cesar est aliquicl quod non est ens. Item. Nichil a nichilo differt. Ergo nil et nichil differunt. Instantia. Nullus homo nullum anima! est. Ergo nullus homo et nullum anima! sunt ve! non sunt. 5

f. ssv

[29] In terra tua episcopi sunt asmi. Quc sic vera probatur. In terra tua alicuius episcopi sunt multi asini. Ergo in terra tua episcopi sunt multi asini. Ergo in terra tua episcopi sunt asini. lnstantia. In terra tua alicuius hominis est asinus. Ergo in terra tua homo est asinus. IO Instantia. In terra tua cpiscopus possidet multos asinos. Ergo in terra tua episcopus est asinus. Instantia. In terra tua aliquis homo possidet asinum. Ergo in terra tua homo est asinus. Item. In terra tua aliqui vidcnt asinos episcopi. Ergo in terra tua 15 episcopi videntur asini. Ergo in terra tua episcopi sunt asini. Instantia. In terra tua aliquis viclet asinum hominis. Ergo in terra tu,1 homo asinus videtur. Si concesserit, procede. In terra tua episcopi sunt asini. Ergo in terra tua episcopi sunt rudibiles. In terra tua episcopi sunt asini. Ergo 20 in terra tua asini sunt episcopi. Sed omnes episcopi cantant missam. Ergo asini in terra tua cantant missam. Itcm. In terra tua episcopi sunt asini. Ergo in terra tua quidam episcopi sunt asini. J

[30] Plura sunt duo animalia quam duo homines. Que vera sic probatur. Quicumque duo homines sunt duo animalia. Secl non et 25 etiam? Ergo plura sunt duo animalia quam duo homines. Instantia. Quecumque sunt ista duo sunt aliqua duo. Et non et etiam? Ergo aliqua duo sunt plura his cluobus. Ve l si c. Quecumque viclentur ab utroque istorum, videntur a Socrate. Sed non convertitur. Ergo Socratcs videt plura his duobus. Item. Quibuscumque convenit iste 30 terminus 'dt~o homines', convenit iste terminus 'dt~o animalia'. Sed non convertitur. Ergo pluribus convenit iste terminus 'dtio animalia' quam iste terminus 'dtio homines'. Ergo plura sunt duo animalia quam duo homines. Instantia. Quibuscumque conveni t iste tcrminus 'videttir ab titroqtie 35 istorum', conveni t iste terminus '1·ideri a SoCJ·ate'. Sed non converti tu r. Il instantia] item V

27-28 et ctiam] conccdit V

QUAESTIONES VICTORINAE

749

Ergo pluribus conveni t iste terminus 'vi der i a Socrate' quam 'ab utroque istorum'. Si concesserit, sic procede. Plura sunt duo animalia quam duo homines. Ergo aliqua duo sunt plura aliquibus duobus. Item. Plura sunt 5 duo animalia quam duo homines. Ergo numerus duorum animalium nichil est aliud quam binarius. Ergo et numerus duorum hominum binarius est. Ergo binarius maior est binario. [31] Demonstrando duos homines et duos asinos, queritur utrum hec propositio si t vera: ista animalia su n t qua tu or homines et asini. Quocl l O si t vera si c probatur. lstaanimalia su n t quatuor. Que su n t homines et asini. Ergo ista animalia sunt quatuor homines et asini. ltem. lsta animalia sunt quatuor. Et ista animalia sunt homines et asini. Ergo ista animalia sunt quatuor homines et asini. Itcm. !sta animalia sunt homines et asini. Ergo ista animalia sunt quatuor homines et asini ve! plures ve! pauciorcs. Sed f. 56r 15 non plures nec pauciores. Ergo quatuor. Si concesserit, procede. !sta animalia sunt quatuor homines et asini. Ergo ista animalia sunt quatuor homines et aliqui asini. Ergo ista animalia sunt quatuor homines et aliquot asini. Ergo ista animalia sunt quatuor homincs et duo asini ve! plures. 20 Instantia ad primum argumentum. Hoc animai est unum gramaticum et musicum. Ergo hoc animai est unum gramaticum et unum musicum. Item. Ista ani malia su n t quatuor homines et asini. Et ista ani malia sunt quatuor asini et homincs. Ergo ista animalia sunt quatuor homines et 25 quatuor asini. lnstantia. Hoc animai est unum gramaticum et musicum. Et hoc animai est unum musicum et gramaticum. Ergo hoc animai est unum gramaticum et unum musicum. J

[32] Verum est quemlibet vestrum esse asinum et Deum esse non 30 esse verum. Que vera sic probatur. Quemlibet vestrum esse asinum

et Deum esse non sunt vcrum. Ergo verum est 'quemlibet ..... '; a primo. lnstantia. Musa est nominativi casus. Ergo verum est musam esse nominativi casus. Vcl alitcr. Iste mulieres eque sunt albe. Ergo wrum est istas muliercs esse equas albas. 35 Item. Quemlibet vestrum esse asinum et Dcum esse sunt duo cnuntiabilia. Ergo a primo. Instantia. Quemlibet vcstrum esse asinum et Dcum esse sunt duo 26 lnstantia] Non instantia V

750

QUAESTIONES VICTORJNAE

enuntiabilia. Ergo verum est quod quilibet vestrum est asinus et quod Deum esse non est verum. Ista propositio est falsa: 'quilibet est asinus' et quod 'Deum esse non est verum'. Ergo falsum est eius dictum. Ergo falsum est quemlibet vestrum esse asinum et Deum esse non esse verum. f. 56v

f. 57r

[33] Nullus homo nichil est nisi lapis. Que sic vera probatur. Solus lapis nichil est nisi lapis. Sed nullus homo est lapis. Ergo nullus homo nichil est nisi lapis. Instantia. Solum animai diligit fì.lium suum. Secl nullus lapis est animai. Ergo nullus lapis cliligit fì.lium suum. Item. Aliquis homo nichil est nisi lapis. Hec non est vera. Ergo hec est vera: 'nullus homo nichil est n i si lapis'. Instantia. Aliquis homo currit et tu es asinus. Hec non est vera. Ergo hec est vera: 'nullus homo currit et tu es asi nus'. Item. Omnis lapis est id quocl nichil est nisi lapis, et econverso. Sed nullus homo est lapis. Ergo nullus homo nichil est nisi lapis. Instantia. Omne animai viclet id quocl ipsum viclet, et econverso. Secl lignum nullum animai est. Ergo lignum non viclct id quocl ipsum viclet. Si concesserit, sic procede. Nullus homo nichil est nisi lapis. Ergo nullus homo non tantum est lapis. Ergo omnis homo est lapis et aliud. Item. Nullus homo nichil est nisi lapis. Et nullus lapis nichil est nisi homo. Ergo onmis homo est lapis et omnis lapis est homo.

5

10

15

20

[34] Quodlibet esse possibile vel impossibile verum vel falsum est esse possibile vel impossibile. Que vera sic probatur. Quodlibet esse possibile vel impossibile vere vel falso est possibile vel impossibile. 25 Ergo quocllibet esse possibile ve! impossibile verum vel falsum est esse possibile ve! impossibile. Item. Quodlibet esse possibile ve! impossibile esse possibile ve! impossible est enuntiabile. Seu omne enuntiabile est verum ve! falsum. Ergo quocllibet esse possibile vel impossibile verum ve! falsum est esse possibile vcl impossibile. 30 Si concesserit, procede. Quodlibet esse possibile vel impossibile verum ve! falsum est esse possibile ve! impossibile. Ergo quodlibct esse possibile ve! impossibile est verum l ve! falsum est esse possibile ve! impossibile. Instantia. Aliquocl anim
26 quilihet l'

29 quilibet V

31 quilibet V

32 quilibet V

QUAESTIONES VICTORINAE

751

Item. Quodlibet esse possibile vel impossibile verum ve! falsum est esse possibile ve! impossibile. Ergo verum ve! falsum est esse possibile ve! impossibile est quodlibet esse possibile ve! impossibile. lnstantia. Aliquod animai verum est esse hominem. Ergo verum 5 est hominem esse aliquod anima!. [35] Opposita et non opposita sunt opposita. Quod vera sit sic probatur. Nulla apposita sunt non opposita. Et convertitur. Ergo apposita et non opposita sunt opposita. lnstantia. Quicquid est aliquod risibile, est aliquod navigabile, et 10 econverso. Ergo aliquod risibile et aliquoù navigabile sunt paria. Item. Si que sunt apposita, ipsa non sunt non opposita. Hec est ypotetyca naturalis, in qua sequitur negatio acl confìnnationem; et disposita <est) inter apposita. Ergo a primo. Instantia. Si quiù est aliquod risi bile, ipsum est aliquoù navigabile. 15 Hec est ypotetyca naturalis Ùisposita inter paria. Ergo aliquoù risibile et aliquod navigabile sunt paria. Item. Nulla opposita sunt non apposita. Hec est universalis negatio vera clisposita in remota materia. Ergo a primo. Item. Quicquid est aliquoù risibile, est aliquoù navigabile. Hec est universalis affìrmatio 20 clisposita inter paria. Ergo aliquod risibile et aliquocl navigabile sunt paria. Si concesserit, sic procede. Opposita et non apposita sunt apposita. Ergo non tantum apposita sunt opposita. Item. Opposita et non apposita sunt apposita. Et opposita sunt apposita. Ergo non apposita sunt apposita. Item. Opposita et non opposita sunt opposita. Et sunt 25 aliqua apposita. Ergo aliqua oppo!sita sunt apposita et non opposita. f. 57v [36] Tantum animalium aliquid est homo. Quod vera sit sic probatur. Animalium aliquid est homo. Nullorum non animalium aliquid est homo. Ergo tantum animalium aliquid est homo. Instantia. Unum animai est homo. Et nichil quocl non sit unum 30 animai est homo. Ergo tantum unum animai est homo. Item. Tantum animai est homo. Animalium aliquid est homo. Ergo tantum animalium aliquid est homo. Instantia. Tantum risibilc est homo. Risibilium aliquid est homo. Ergo nullorum que non sunt risibilia aliquiù est homo. 35 Item. Omnis homo est aliquid animalium. Et non econverso. Ergo tantum animalium aliquid est homo. 1 quilibet V 3 quilibet V 19 bis aliquid V

l O econvcrso] etiam V

14 altcmm aliquod] aliquid V

752

QUAESTIONES VICTORINAE

Instantia. Omnis homo est unum animai. Et non econverso. Ergo tantum unum anima! est omnis homo. Si concesserit, sic procede. Tantum animalium aliquid est homo. Sed istorum (demonstrando et hominem et lapidem) aliquid est homo. Ergo ista sunt animalia. Tu concedis ista(m): 'tantum animalium aliquid 5 est homo'. Probo falsum. Et eorum que sunt animalia aliquid est homo. Ergo non tantum animalium aliquid est homo.

f. 5Sr

[37] Omnia risibilia et alia sunt homines et asini. Quod vera sit sic probatur. Omnia risibilia et rudibilia sunt homines et asini. Sed omnia rudibilia sunt alia a risibilibus. Ergo omnia; a primo. Item. Nulla sunt 10 risibilia que et alia non sint homines et asini. Ergo; a primo. Item. Omnia risibilia et quedam alia sunt homines et asini. Ergo; a primo. Si concesserit, sic procede. Omnia risibilia et alia sunt homines et asini. lnstantia. Omnis cignus et quidam homo sunt albi. Sed ista sunt 15 cignus et quidam homo. Ergo ista sunt alba. Item. Omnia risibilia et alia sunt homines et asini. Hec est universalis affirmatio vera de presenti. Et non est ve! de in esse (ve!) modalis. Ergo de nullo ve! de nullis dicitur subjiectus de quo ve! de quibus non dicitur predicatus. Sed ista (demonstrando duos homines et duos asinos) 20 sunt homines et alia. Ergo ista sunt homines et asini. Solutio. Ego dico quod non est universalis vera. Ille probat: est universalis et vera. Ergo est universalis [et] vera. Instantia. Iste est bonus (et) cytharedus. Ergo est bonus cytharedus. Ve! aliter. Iste est canis tuus. Et est pater. Ergo est pater tuus. 25

[38] Aliquid est asinus et idem est gramaticum et musicum. Quocl vera sit sic probatur. Aliquicl est asinus. Et id quocl est gramaticum est musicum. Ergo; a primo. Item. Aliquicl est asinus. Et eadem res est gramaticum et musicum. Ergo; a primo. Item. Idem est gramaticum et musicum. Et aliquid est asinus. Ergo; a primo. 30 Si concesserit, sic procede. Aliquicl est asinus et idem est gramaticum et musicum. Ergo aliquid est asinus et ipsum est gramaticum et ipsum est gramaticum et musicum. lnstantia. Aliquicl non est anima! quocl est homo. Ergo aliquicl non est anima! quod est homo. 35 Item. Aliquid est asinus. Et idem est gramaticum et musicum. Ergo aliqua res est asinus et eadem est gramatica et musica. 15 Instantial Non non l'

cingnus ( !) V

20 iste V

22 ego solutio dico V

QUAESTIONES VICTORJNAE

753

lnstantia. Aliquicl non est animai quod est animai. Ergo aliqua res non est anima! que est homo. ltem. Aliquid est asinus et idem (est) gramaticum et musicum. Ergo aliquid quocl est asinus est gramaticum et musicum. 5 Instantia. Aliquid non est animai quod est homo. Ergo aliquid quod non est animai est homo. [39] Verum est aliqua esse duo et ipsa esse tria. Quod vera sit si c probatur. Duo et hec vox 'tria' su n t ali qua. Ergo ve rum est ali qua esse duo et ipsa esse tria. !O Instantia. Socrates et hec vox 'cimera' sunt aliqua. Ergo verum est aliqua esse Socratem et cimeram. ltem. Aliqua sunt duo et hec vox 'ipsa' esse tria. Ergo verum est aliqua esse duo et ipsa esse tria. Instantia. Aliqua su n t Socrates et hec vox 'cimera'. Ergo verum f. 58 v !5 est aliqua esse Socratem et cimeram. Si concesserit, procede. Ve rum est ali qua esse duo et ipsa esse tria. Ergo aliqua duo sunt et ipsa sunt tria. ltem. Verum est aliqua esse Juo et ipsa sunt tria. Sed si qua sunt tria, ipsa non sunt duo. Ergo verum est ali qua esse duo et ipsa non esse duo. 20

[40] Socrates est animai rationale vel irrationale quod est equus.

Quod vera sit sic probatur. Socrates est rationale et non est irrationale quod est equus. Ergo; a primo. Instantia. Omne album est candidum. Et nullum nigrum est candidum; ergo omne album et nigrum est canuidum. 25 ltem. Socrates est rationale vel [in]hinnibile. Sed quicquid est hinnibile, est irrationale quocl est equus; et econverso. Ergo; a primo. Instantia. Omne album vel aliquod nigrum est candiclum. Secl quicquid est nigrum est aliquid nigrum etc. Ergo omne album et aliquid nigrum est candidum. 30 Item. Socrates est animai rationale vel irrationale quod est equus. Sed quicguid est res (ir)rationalis, est irrationale; et convertitur. Ergo; a primo. Instantia. Omne album et aliqua res nigra est candidum. Sed quicquid est res nigra est aliquod nigrum. Ergo omne album et omne 35 nigrum est cancliclum. Si concesserit, procede. Socrates est rationale vel irrationale 20 quod] qui V

30 quod] qui V

754

QUAESTIONES VICTORINAE

quocl est equus. Secl si est rationale vel irrationale, est animai. Ergo Socrates est animai quocl est equus. Item. Socrates est rationale vel irrationale guocl est equus. Ergo si est rationale vel irrationale, est irrationale vel [ir]rationale. Ergo Socrates est irrationale vel rationale guod est equus. Item. Socrates est rationale vel irrationale. Ergo Socrates est 5 rationale ve! irrationale, et illud est eguus.

f. 59r

[4 I] Facta tali posi tione guod Socrates interfecit patrem Platonis et P lato interfecit Socratis patrem, gueritur si hec propositio si t vera: Socrates et Plato interfecerunt l suos patres. Quod vera sit sic probatur. Socrates et Plato interfecerunt patres aliquorum. Ergo suos 10 vel alienos. Sed non alienos. Ergo suos. Item. Socrates et Plato interfecerunt patres Socratis et Platonis. Ergo; a primo. Item. Socrates et Plato interfecerunt Marcum et Tullium. Sed Marcus et Tullius fuerunt patres istorum. Ergo isti interfecerunt suos patres. Si concesserit, procede. Socrates et Plato interfecerunt suos 15 patres. Ergo uterque istorum interfecit suum patrem. lnstantia. Isti inimici oderunt se. Ergo utergue istorum odit se. ltem. Socrates et Plato interfecerunt suos patres. Ergo sunt parici de. Instantia. Socrates et Plato, hec individua, predica(n)tur de 20 pluribus. Ergo sunt universalia. Item. Socrates et Plato interfecerunt suos patres. Tu concedis istam? Ergo de bes concedere quod patres legitime sin t coniui1cti suis fìliabus. [42] Facta tali positione guocl omnis homo currat et nullus asinus currat, 25 gueritur si hec propositio si t vera: 'omnis homo v el asi nus currit'. Quod vera sit sic probatur. Omnis homo currit et nullus asinus currit. Ergo omnis homo ve! asinus currit. Instantia. Omne album est candidum. Et nullum nigrum est canclidum. Ergo omne album ve! nigrum est candidum. 30 ltem. Nullus homo est qui ve! aliud non currat. Ergo; a primo. Instantia. Nullum rationale est guod ve! irrationale non si t asinus. Ergo omne rationale ve! irrationale est asinus. Item. Omnis homo ve! Brunellus currit. Que sic probatur. Iste homo ve! Brunellus currit; et iste homo ve! Brunellus currit; et si c de 35 singulis. Ergo omnis homo vel Brunellus currit. Ergo omnis homo ve! asinus currit. 4 irrationale ex rationale V

7 platonem V

8 socratum ex socrates V

QUAESTIONES VICTORINAE

755

Instantia. Omne rationale ve! rudibile est homo ve! asinus. Ergo omne rationale ve! irrationale est homo ve! asinus. Si concesserit, procede. Omnis homo ve! asinus currit. Ergo omnis homo et omnis asinus J currunt. Item. Omnis homo vel asinus f. 59v 5 currit. Sed Brunellus est homo vel asinus. Ergo Brunellus currit. Instantia. Omnis homo vel asinus currit. Tu concedis istam? Probo falsam. Quidam homo ve! asinus non currit. Hec est vera et est contradictoria illius. Ergo i Ila est falsa: 'omnis homo vel asi nus currit'. [43] Socrates et Plato sunt duo homines in eodem tempore. 10 Quod vera sit sic probatur. Socrates et Plato sunt duo homines in aliquo tempore. Ergo; a primo. Instantia. Aliqua animalia sunt homines et asini. Ergo eadem animalia sunt homines et asini. Item. Aliquod tempus est in quo Socrates et Plato sunt duo ho15 mines. Ergo; a primo. Instantia. Aliqua animalia sunt in hac domo. Et illa sunt homines et asini. Ergo eadem animalia sunt homines et asini. Item. Socrates et Plato sunt duo homines in eodem tempore. Ergo sunt duo homines ve! plures. 20 Instantia. Ista ambo sunt animalia. Ergo ista ambo sunt duo vel plura animalia. Si concesserit, procede. Socrates et Plato sunt duo homines in eodem tempore. Ergo Socrates est duo homines et Plato est duo homines in eodem tempore. Item. Socrates et Plato sunt duo homines in eodem 25 tempore. Ergo hoc predicabile 'duo homines' predicatur de Soet·ate et Platone. Ergo quo tempore convenit uni, convenit et alteri. [44] Aliquid fuit in tempore preterito. Quod vera sit sic probatur. Aliquid fuit in tempo re quocl preteriit. Ergo; a primo. Item. Aliquod tempus est preteritum et in eo aliquid fuit. Ergo; a primo. ltem. Cesar 30 fuit in aliquo tempore et illud tempus preteriit. Ergo Cesar fuit in tempore preterito. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Aliquicl fuit in tempore pretcrito. Ergo aliquid fuit in tempore quocl tunc erat preteritum. Instantia. lste genuit bonum fìlium. Ergo genuit fìlium qui tunc 35 era t bonus. V el si c. Iste vencliclit equum Socratis. Ergo vencliclit equum qui tunc erat Socratis. 15 prima V

756 f. 60r

QUAESTIONES VICTORINAE

Item. Quandocumque l aliquicl fuit in tempore, [et] illud tempus erat presens. Ergo quicquid fuit, in presenti tempore fuit. Instantia. Quandocumque iste docuit istum, iste erat incloctus. Ergo docuit istum indoctum. Ve! sic. Quando Socrates vendidit l1lmc equum, iste equus erat Socratis. Ergo vcndidit equum qui est Socratis. 5 Item. Aliquid fuit in tempore preterito. Et illud tempus erat presens. Ergo aliquid simul fuit in presenti et preterito tempore. Instantia. Socrates vencliclit equum Socratis et Platonis. Ve! sic. Iste docuit istum doctum. Et iste tunc erat incloctus. Ergo simul docuit istum cloctum et indoctum. lO

[45] Omne individuum alicuius speciei subicitur huic generi animai. Quocl vera sit sic probatur. Omne inclividuum istius speciei homo subicitur huius generi animai. Ergo omne indivicluum alicuius speciei subicitur huic generi animai. Ergo; a primo. Instantia. Sunt animalia quorum quodlibet est homo. Ergo quod- 15 libet animalium est homo. Item. Aliqua species est que subicitur huic generi animai universaliter. Et il la species habet plura individua. Ergo; a primo. Aliquis lapis totus est al bus. Et il le lapis habet plures partes. Ergo; a primo. Aliquis lapis totus est albus. Et ille lapis habet partes plures. Ergo quicquid est 20 pars alicuius lapidis est album. Si concesserit, sic procede. Omne individuum alicuius speciei subicitur huic generi animai. Sed hoc indivicluum hec margarita est indivicluum alicuius speciei, et econverso. Ergo omne individuum subicitur huic generi animai. Tu concedis istam? Probo f1lsam. Aliquod indi vi- 25 duum non subicitur huic generi animai. Ergo non omne individuum alicuius speciei subicitur huic generi animai. f. 60v

[46] Aliquid videri est possibile quod impossibile est

1

videri.

Que vera sit sic probatur. Aliquid videri est possibile. Secl omne possibile est impossibile quod impossibile est vicleri. Ergo aliquid vicleri est im- 30 possibile quod impossibile est vicleri. ltem. Aliquicl viclcri est possibile. Ergo aliquid vicleri est possibile quocl impossibile est videri, ve! est possibile quod est [in]possibile videri. Secl hec non est vera: 'aliquid videri est possibile quod possibile est videri'. Ergo hec vera: 'aliquid videri est possibile quod impossibile est videri'.

35

Si concesserit, sic procede. Aliquid videri est possibile quod impossibile est videri. Ergo quod non potest videri, videtur. Il speciei + homo Ve l 3 generi Ve speciei V 28 possibile ex impossibile V est V 33 (in)possibile Ve 37 imposssibile ( !) V

30 quod]

QUAESTIONES VICTORINAE

757

Instantia. Hoc dictum 'quod impossibile est dici' dicitur. Item. Aliquid videri est possibile quod impossibile est videri. Ergo quod impossibile est videri, possibile est videri. Instantia. Aliquid non est animai. Ergo aliquid quod est homo non 5 est animai. [47] Omnis homo habet quod unus solus homo habet. Quod vera si t sic probatur. Socrates habet quod unus solus homo habet; et Plato habet quod unus solus homo habet; et sic de singulis. Ergo a primo. Item. Omnis homo habet caput quod ab uno solo homine habetur. Ergo; 10 a primo. Item. Nullus homo est qui non habeat aliquid quocl a nullo alio homine habetur. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Omnis homo habet quod unus solus homo habet. Ergo ab omni homine habetur quocl ab uno solo homine habetur. Si quid habetur ab omni homine, a pluribus habetur. Ergo a pluribus 15 habetur quod ab uno solo homine habetur. Instantia. Omnis homo est aliquocl animai. Et si qua sunt omnis homo, ipsa sunt plura. Ergo plura sunt aliquod animai. Item. Omnis homo habet quod unus solus homo habet. Ergo non tantum unus solus homo habet quod unus solus homo habet. 20 Instantia. Omnis panis suffìcit tibi 1 in cena. Ergo non tantum f. 61r unus panis sufficit tibi in cena. Concedatur ista: 'non tantum unus homo habet quod wws solus homo habet'. Ergo quoù ab uno solo homine habetur non tantum ab uno hominc habetur. 25 Instantia. Non tantum unum risibile est unus homo. Ergo aliquid est unus homo quocl non tantum est unum risibile. Item. Omnis homo habet quocl unus solus homo habet. Ergo plurcs homines habent quod unus solus homo habet. Instantia. Omnis homo est aliquicl quod est animai. Ergo plurcs 30 homines sunt aliquid quod est animai.

[48] Si Socrates est animai si Socrates est homo, Socrates est substantia. Quod vera sit sic probatur. Si Socrates est animai, Socrates est substantia. Et si Socrates est homo, Socrates est substantia. Ergo; a primo. 35 Instantia. Si Cesar est animai, Cesar est substantia. Et si Cesar est homo, Cesar est substantia. Ergo (si) hoc dictum 'Cesarem esse animai si est homo' est verum, verum est Cesarem esse substantiam. 10 qui] quid V

25 lnstantia] Inde V

29 lnstantia] Indc V

758

QUAESTIONES VICTORINAE

Item. Impossibile est Socratem esse animai et hominem quin sit substantia. Ergo; a primo. Instantia. Aliquid est quod inpossibile est esse animai et non esse hominem. Ergo si aliquicl est animai, aliquid est homo. Concesso sic procedit1 • Si Socrates est animai si Socrates est 5 homo, Socrates est substantia. Sed Socrates est animai, si Socrates est homo. Ergo Socrates est substantia. Item. Si Socrates est animai si Socrates est homo, Socrates est substantia. Sed hoc dictum 'Socratem esse animai si est homo' est necessarium absolutum. Ergo eius consequens, scilicet Socratem esse substantiam, est necessarium absolutum. 10

[49] Verum est Marcum esse Marcum et Platonem esse duo.

f. 61 v

Quod vera sit sic probatur. Hoc dictum 'Marcum esse Marcum' et Plato su n t duo. Ergo; a primo. Item. Hoc dictum '!vlarcum esse A'farcum' vocetur a. Si quid est a, ipsum est Marcum esse Marcum. Et etiam: verbum est a et Platonem esse duo. Ergo; a primo. 15 Si concesserit, procede. Ve rum j Marcum esse Marcum et Platonem esse duo. Ergo Marcus est Marcus et Plato est duo. Instantia. Verum est hominem videre lapidem. Ergo verum est hominem videre lapis. Item. Verum est Marcum esse Marcum et Platonem esse duo. 20 Ergo verum est Platonem esse duo et Marcum esse Marcum. Instantia. Falsum est Socratem esse hominem et lapidem. Ergo falsum est Socratem esse hominem et falsum est Socratem esse lapidem. [50] Uterque istorum pugnat ut alter vincatur. Quocl vera sit sic probatur. Et Socrates pugnat ut alter istorum vincatur. Et Plato pugnat 25 ut alter istorum vincatur. Ergo; a primo. Item. Tam Socrates quam Plato pugnat ut alter istorum vincatur. Ergo; a primo. Item. Alter istorum pugnat ut alter vincatur. Non tantum alter istorum pugnat ut alter vincatur. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Uterque istorum pugnat ut alter vincatur. 30 Ergo isti duo pugna(n)t ut alter vincatur. Instantia. Uterque istorum potest sedere cum Socrate in hoc scamno. Ergo isti duo possunt sedere cum Socrate in hoc scamno. ltem. Uterque istorum pugnat ut alter vincatur. Sed si quid est 18 prius (est) ve x se. opponens.

759

QUAESTIONES VICTORINAE

alter istorum, est Socrates vel Plato. Non uterque istorum pugnat ut Socrates vincatur. Ergo uterque istorum pugnat ut Plato vincatur. Instantia. Uterque istorum habet caput. Sed si quid est caput, est a ve! b. Non uterque istorum habet a. Ergo uterque istorum habet b. Item. Uterque istormn pugnat tantum ut alter istorum vincatur. Sed non uterque istorum pugnat ut Socrates vincatur. Ergo uterque istorum pugnat ut Plato vincatur. Instantia. Uterque istorum habet tantum unum caput. Sed uterque istorum non habet a. Ergo uterque istorum habet b. [51] Facta tali positione quod sint duo enuntiabilia et contingentia contradictorie apposita, scilicet 'Socratem sedere' et 'Socratem non sedere', queritur utrum hec propositio si t vera: 'nec a esse verum nec b esse verum est necessarium'. Quod vera si t si c probatur. Nec a esse f. 62r verum est necessarium. Nec b esse verum est necessarium. Ergo; a 15 primo. Instantia. Nec Socratem currere sequitur ad altemm istomm currere. Nec Platonem cun·ere sequitur ad altemm istomm (currere). Ergo hoc dictum neutrum istorum currere sequitur ad altcrum istorum wrrere. Ite m. A esse ve rum et b esse ve rum su n t duo enuntiabilia. Quo20 rum neutrum est necessarium. Ergo; a primo. Instantia. Socratem currere et Platonem currere sunt duo enuntiabilia. Quorum neutrum sequitur ad alterum istorum. Ergo hoc dictum neutrum istorum currere sequitur (acl) alterum istomm wrrere. Si çoncesserit, procede. Nec a esse verum nec b esse verum est 25 necessarium. Sed si nec a est vennn nec b est verum, neutrum istorum est verum. Ergo neutrum istorum esse verum est necessarium. Tu concedis istam? Probo eam falsam. 'Nec a est venun nec b est l'enun', ista propositio est falsa. Ergo falsum est quocl enuntiatur. Ergo ne c a esse verum nec b esse verum est falsum. Ergo non est necessarium. 10

J

[52] Queritur utrum hec propositio sit vera: 'hoc agmen est album'. Quod vera sit sic probatur. Hoc agmen est coloratum. Et non est nigrum neque medio colore coloratum. Et albet. Ergo est album. Item. Hoc agmen participat albedine vel albedinibus. Sed quicquid participat albedine ve! albedinibus est album. Ergo hoc agmen est album. Item. Hoc 35 agmen est iste populus. Et iste populus est albus. Ergo hoc agmen est album.

30

28 ca nunciatur V

33 quicquid] quid quod V

35 prius populus

+

et co V

760

f. 62v

QUAESTIONES VICTORINAE

Si concesserit, procede. Hoc agmen est album. Sed quicquid est album est res alba. (Ergo hoc agmen est res alba). lnstantia. Hec mulier est alba. Sed omnia alba sunt plura. Ergo hec mulier est plura. Item. Hoc agmen est album. Sed nullum album est alba. Ergo 5 hoc agmen non est alba. lnstantia. Ista mulier est alba. Sed alba nulla sunt album. Ergo hec mulier non est album. Item. Hoc agmen est album. Ergo aliquod album est hoc agmen. Instantia. Hec mulier est l alba. Ergo aligua alba sunt hec mulier. 10 [53] Queritur si hec propositio sit vera: 'solius Socratis est differentia ad quamlibet rem differentem a Socrate.' Quod vera sit sic probatur. Socratis et non alterius est differentia ad quamlibet rem differentem a Socrate. Ergo; a primo. Item. Solus Socrates differt a qualibet re differenti a Socrate. Ergo; a primo. Si concesscrit, procede. Solius Socratis est differentia ad quamlibet rem differentem a Socrate. Sed Plato est res differens a Socrate. Ergo solius Socratis est differentia ad Platonem. lnstantia. Solus Dcus scit omnia. Sed ista sunt aliqua. Ergo solus Deus scit ista. Item. Solius Socratis est differentia ad quamlibet rem differentem a Socrate. Ergo solius Socratis est differentia ad quamlibet rem clifferentem a SoCJ·ate. Ergo solius Socratis est differentia ad quamlibet rem differentem a Socrate. Instantia. Solus Deus scit omnia. Ergo solus Deus scit ista. Item. Solius Socratis est differentia ad guamlibet rem differentem a Socratc. Ergo cuiuslibet rei clifferentis a Socrate est differentia ad solum Socratem. lnstantia. Solus apostolicus preest omni clero. Ergo omnis clen1s subest soli apostolico.

15

20

25

30

[54] Socrates est omne animai quod est Socrates. Quocl vera sit si c probatur. Socrates est aliquod animai quod est Socrates. Ergo Socrates est omne animai quod est Socrates, vel Socrates non est omne animai quod est Socratcs. Sed hec non est vera: 'Socrates non est omne animai quod est SoCI·ates'. Quare !wc est vera: 'Socrates est omne anima/ quod est Socrates'. 35 Item. Socrates non est aliquod animai quod non est Socrates. Et Socrates est aliquocl animai. Ergo; a primo. l quicquidl quid quod V

3 sunt alba V

20 scit bis in V

29 lnstantia] Inde V

QUAESTIONES VICTORINAE

761

Si concesserit, procede. Socrates est omne animai quod est Socrates. Ergo Socrates est omne animai quocl est homo, ve! non si quicl est Socrates, ipsum est homo. lnstantia. Socrates videt omne animai quod est homo. Ergo Socra5 tes videt omne animai l quod est bipes, ve! non si quid est homo, ipsum f. 63r est bipes. Item. Socrates esl omne animai quod est Socrates. Ergo Socrates non est unum solum animai quod est Socrates. lnstantia. Velles habere omnem civitatem. Ergo nolles habere IO unam solam civitatem. Ve! sic. Omnem hominem esse album est falsum. Ergo unum solum hominem esse album non est falsum. ltem. Socrates est omne animai quod est Socrates. Ergo Socrates est unum et aliud animai quod est Socrates. lnstantia. Omnis civis currit. Ergo et unus et alius civis currit.

Verum est quod nullus homo est. Quod vera sit sic probatur. Verum est et ipsum nulius homo est. Ergo; a primo. Instantia. Verum est quod nuilus homo est. Ergo vcrum est nullum hominem esse. ltem. Nullus homo est aliquod verum. Et nullum verum est 20 aliquod homo. Et homo est id quocl non est aiiquod verum. Ergo; a primo. lnstantia. Retentis premissis: ergo ve rum est nullum hominem esse. Si concesserit, procede. Verum est quod nuiius homo est. Ergo verum est nullum hominem esse. 25 Instantia. Verum est et ipsum nullus homo est. Ergo verum est quod nullus homo est. Item. Verum est quod nuilus homo est. Sed si nulius homo est, nullus homo vivit. Ergo verum est quod nuilus homo vivit. Instantia. Verum est et ipsum nullus homo est. Sed si nullus homo 30 est, nullus homo vivit. Ergo verum est nullum hominem vivere. !5 [55]

[56] Omne animai est rationale preter irrationale. Quod vera sit si c probatur. Omne animai quod non (est) irrationale, est rationaie. Ergo; a primo. Item. Animalium aliud rationaie, aliud irrationale. Hec est sufficiens divisio et per opposita. Et plurium quodlibet est animai. Ergo; 35 a primo. 2 non] ut V + lnstantia] lnde V 32 (ir)rationale V

9 lnstantia] lnde

+

lacuna quinque litterarum V

762

f. 63v

QUAESTIONES VICTORINAE

Si concesserit, procede. Omne animai est rationale preter irrationale. Sed Brunellus est animai. Ergo Brunellus est rationale preter i rrationale. Instantia. Omnis homo est albus preter Socratem. Sed Socrates est homo. l Ergo Socrates est albus preter Socratem. 5 Item. Omne animai est rationale preter irrationale. Ergo omne animai est rationale differens ab irrationali. Instantia. Omnis homo est aliquod album prcter Socratem. Ergo omnis homo est aliquod album quod differt a Socrate. Si concedi t illam: 'omne animai est rationale d!lferens ab irrationali', 10 ergo omne animai est rationale quod differt ab irrationali. Sed Brunellus est animai quod differt ab irrationali. Ergo Brunellus est rationale. [57] Facta tali posi tione quod Socrates proferat hanc propositionem: 'non omnis homo est animai' et P lato transiens audiat tantum: 'omnis homo est animai', queritur utrum Plato propositionem audiat. Quod 15 propositione(m) audiat sic probatur. Audit orationem signifìcativam verum ve! falsum. Ergo audi t propositionem. Item. Audit vocem acl quam conveni enter responcletur: vcrum ve! Jalsum. Ergo audi t propositionem. Si concesserit, procede. Audit propositionem. Ergo ab aliquo ve! a nullo prolatam. Ab aliquo. Ergo a Socrate ve! ab alio. Secl a nullo alio. 20 Ergo a Socrate. Secl Socrates non protulit nisi hanc: 'non omnis homo est animai'. Ergo audi vi t hanc. Quod est contra propositum. Si dixerit 1 "a nullo"; ergo aliqua propositio auclitur nullo proferente eam.

f. 64r

[58] Plura pluribus mille sunt pauciora paucioribus mille. Quod vera sit, sic probatur. Quibuscumque plura pluribus mille sunt pauciora 25 eisdem mille sunt pauciora. Sed non convertitur. Ergo plura sunt ea quibus mille sunt pauciora quam ea quibus plura pluribus mille sunt pauciora. Instantia. Quibuscumque conveni t iste terminus 'dtio animalia', convenit iste terminus 'duo homincs'. Sed non convertitur. Ergo plura 30 sunt duo animalia quam duo homines. Si concedit primam, ergo pauciora l sunt ea quibus plura pluribus mille sunt pauciora quam ea quibus mille sunt pauciora. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Plura pluribus mille sunt pauciora paucioribus mille. Scd quecumque sunt pauciora paucioribus mille, ipsa 35 16 significative V 1

se. respondens.

22 propositum] propositionem V

23 propositione V

QUAESTIONES VICTORINAE

763

sunt pauciora mille. Ergo; a primo. Item. Plura pluribus mille sunt pauciora paucioribus mille. Ergo plura pluribus mille sunt pauciora aliquibus quibus ipsa sunt plura.

5

IO

15

20

[59] Omnis homo est animai, et econverso. Quocl vera sit sic probatur. Omnis homo est animai. Hec est vera. Et vera est eius conversa (per) contrapositionem: 'o m ne non animai est non homo'. Et eius conversa per accidens: 'quoddam animai est homo'. Ergo vera est 'omnis homo est anima l', et econverso. lnstantia. Si aliquid est homo, ipsum est animai. Vera est eius conversa, scilicet: 'si aliquid non est animai, ipswn non est homo'. Ergo si aliquid est homo, aliquid est animai, et econverso. Item. Iste homo (est) animai, et econverso; et iste homo est animai, et econverso; et sic de singulis. Ergo omnis homo est animai, et econverso. Instantia. Socrates est iste homo, et Plato est iste homo, et sic de singulis. Ergo omnis homo est iste homo. It-em. Tu concedis istam: si Socrates est homo, Socrates non est lapis, et econverso, pro conversa per contrapositionem, scilicet: 'si Socrates est lapis, Socrates non est anima l'. Ergo eadem ratione debes concedere hanc: 'omnis homo est animai', et econverso. Si concesserit, procede. Omnis homo est animai, et econverso. Ergo omnis homo est animai et omne animai est homo. Item. Omnis homo est animai, et econverso. Homo et animai convertuntur. Ergo homo et anima/ conversim de se predicantur. Ergo sunt paria.

25 [60] Antichristus est futurus homo. Quocl vera sit sic probatur.

Antichristus eri t homo. Et non est homo. Ergo; l a primo. Item. Anti- f. 64-v christus fìet homo. Et hoc probo: Antichristus incipiet esse homo; ergo Antichristus fìet homo. Ergo; a primo. Item. Antichristus est futurus homo. Ergo aliquid ve! aliqua. Secl non aliqua. Ergo aliquid est futurum. 30 Aliquid. Ergo homo ve! non homo. Secl non homo non. Ergo homo. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Antichristus est futurus homo. Ergo est futurum animai. Instantia. Ista scimia1 est pulchra scimia. Ergo pulchrum animai. 15 Instantia] Item V aliquid V futurus V I

=

siinia = "ape".

24- conversium V 34- lnstantia] Inde V

27 probo J prode V

29 altcrum aliqua]

764-

QUAESTIONES VICTORINAE

Item. Antichristus est futurus homo. Ergo Antichristus est homo futurus. Instantia. Omnis homo albus est. Ergo omnis homo est albus. Item. Antichristus est futurus homo. Et homo est futurus Antichristus. Ergo homo futurus est Antichristus. 5 Instantia. Hoc entimema est vera argumentatio. Et aliqua argumentatio est hoc entimema. Ergo aliquod verum est entimema.

l61] De nichilo verum est nichil esse. Quod vera sit sic probatur. De quolibet verum est aliquid esse. Ergo; a primo. Item. Nichil esse de nullo est verum. Ergo; a primo. Item. Aut de aliquo verum est nichil esse, 10 aut de nichilo verum est nichil esse. Sed non de aliquo verum est nichil esse. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. De nichilo verum est nichil esse. Sed si nichil esse est vcrum, aliquid est verum. Ergo de nichilo aliquid est verum. 15 Instantia. De nullo asino Socrates loquitur. Sed si Socrates loquitur, aliquis homo loquitur. Ergo dc nullo asino aliquis homo loquitur. Item. De nichilo verum est nichil esse. Ergo nec de Cesare verum est nichil esse. Ergo de Cesare verum est aliquid esse. Instantia. Nichil nichil est. Ergo nec Cesar nichil est. Vel sic. 20 Nullus homo nullum animai est. Ergo nec Cesar nullum animai est.

f. 65r

[62] Facta tali positione quod quidam laicus genuerit istum et postea laicus effectus est sacerdos, queritur an hec propositio si t vera: l 'iste est filius sacerdotis'. QuoJ vera sit sic probatur. Sacerdos est pater istius. Ergo iste est filius sacerdotis. Item. Iste est fìlius huius sacerdotis. 25 Ergo iste est fìlius alicuius sacerdotis. Ergo; a primo. Et hoc probo. Filiatio est in isto respectu istius (sacerdotis). Ergo iste est fìlius istius sacerdotis. Si concesserit, procede. Tu concedis. Ego ca m falsam (probo). Quando iste gencrabatur nullus sacerdos erat, ita posito. Ergo iste non est fìlius sacerdotis. 30 Instantia. N ullus homo era t se n ex quando era t pucr. Ergo nullus senex fuit puer. Item. Aliquis laicus genuit istum. Et tmus solus homo genuit istum. Ergo nullus sacerdos gcnuit istum. lnstantia. Aliquis puer fuit Socratcs. Et unus solus homo fuit 35 Socrates. Ergo nullus senex fuit Socrates. l homo

+

ergo

+

lawna quindccim littcrawm V

33 homo] sacerdos V

QUAESTIONES VICTORINAE

765

ltem. Aliquis laicus genuit istum. Et aliquis sacerdos genuit istum. Nullus laicus est sacerdos, et econverso. Ergo duo genuerunt istum. Instantia. Aliquis puer fuit Socrates. Aliquis senex fuit Socrates. Nullus senex est pucr, et econverso. Ergo Socrates est duo.

Ubicumque est homo, est animai. Quod vera sit sic probatur. In nullo loco est homo in quo non si t animai. Ergo ubicumque est homo, est animai. Item. Si homo est alicubi, animai est ibidem. Et omnis homo est alicubi. Ergo ubicumque est homo, est animai. Si concesserit, procede. Ubicumque est homo, est animai. Ergo IO homo est ubicumque est animai, vel animai est ubicumque est homo. lnstantia. Quicquid est homo, est animai. Ergo homo est quicquid est animai vel animai est quicquid est homo. ltem. Tu concedis hanc? Probo eam f-tlsam. Nullus homo est ubicumque est animai. Nullum animai est ubicumque est homo. Non 15 ubicumque est animai, est homo. Ergo non ubicumque est homo, est animai. lnstantia. Nullus homo est \ quicquicl est animai. Et nullum ani- f. 65v mal est quicquid est homo. Non quicquid est animai est homo. Ergo non quicquid est homo est animai. 20 ltcm. Homo est alicubi et ibidem non est animai. Ergo non ubicumque est homo est animai. lnstantia. Aliquid est homo et animai non est illud. Ergo non quicquid est homo est animai. 5 [63]

[64] Solus Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor. Quod vera 25 si t sic probatur. Solus Socratcs et ista triasunt ista quatuor. Ergo; a primo.

lnstantia. Solus homo est in hac domo. Ergo solum animai est in hac domo. Item. Aliqua tria et solus Socratcs sunt ista quatuor. Ergo; a primo. Instantia. Homines et omnes cigni sunt albi. Ergo et omnes cigni 30 et homines su n t albi. ltem. Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor. Et nulla que non sunt Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor. Ergo; a primo. Instantia. Facta tali positione quocl sint duo alba in hac domo, unus sedens et alterum stans: sedens et aliquocl album sunt in hac domo. 35 Et nichil quod non sit sedens et aliquod album est in hac domo. Ergo solum seclens et aliquod album est in hac domo. Si concedit, (procede). Ergo non stans et aliquod album est in hac domo. 29 bis cingni ( !) V

766

QUAESTIONES VICTORINAE

Si concesserit, procede. Solus Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor. Ergo non Plato et aliqua tria sunt ista quatuor. Item. Solus Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor. Et solus Plato et aliqua tria sunt ista quatuor. Ergo Socrates est Plato. Item. Socrates et aliqua tria sunt ista quatuor. Et Plato et aliqua tria sunt ista quatuor. Ergo non solus 5 Socrates et ali qua tria su n t ista quatuor. [65] Plura sunt ea quorum unum est quam sint ea quorum alterum est. Quod vera sit sic probatur. Quorumcumque alterum est,

f. 66r

eorum unum est. Et econverso. Ergo; a primo. Item. Duorum alterum est. Et tantum duorum alterum est. J Trium et plurium sunt ea quorum 10 unum est. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Plura sunt ea quorum unum est quam sint ea quorum alterum est. Ergo aliquorum unum est et eorum alterum non est. lnstantia. Plura sunt ea quorum quoJiibet est quam sint ea quorum 15 utrumque est. Ergo aliquorum quoJiibet est et eorum utrumque non est. Vel sic. Plures sunt gcniti a Socrate quam a Platone. Ergo geniti Socratis sunt aliqui et geniti Platonis non sunt illi. Item. Plura sunt ea quorum unum est quam sint ea quorum alterum est. Sed novem sunt plura tribus. Et novem sunt ea quorum unum 20 est. Ergo tria sunt ca quorum alterum est. Instantia. Plura sunt animalia quam risibilia. Sed ista sunt plura (clemonstrando animalia et lapides). Et ista sunt animalia. Ergo illa sunt risi bilia. [66] Istorum hominum aliquis est numerus. Quod vera sit sic 25 probatur. Isti homines sunt numerabiles. Ergo; a primo. Item. Istis hominibus inest aliquis numerus. Ergo; a primo. Item. Aliquis numerus est istorum hominum. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Istorum hominum est aliquis numerus. Sed isti homines sunt animalia. Ergo istorum animalium aliquis est 30 nlllnerus. Instantia. Iste monachus est albus. Sed omnis monachus est homo. Ergo iste est albus homo. Ve!: iste est bonus miles. Sed omnis miles est homo. Ergo istc est bonus homo. Item. Istorum hominum aliquis est numerus. Omnis numerus est 35 non homo. Ergo istorum hominum aliquis est non homo. lnstantia. Tu habes albcclinem in octilo. Secl omnis albedo est

QUAESTIONES VICTORINAE

767

aliquicl. Ergo tu habes aliquicl in oCLdo. Tu habes nomen. Et omne nomen est aliquicl. Ergo tu habes aliquicl. ltem. Istorum hominum aliquis est numerus. Et istorum hominum aliquis est homo. Nullus numerus est homo, et econverso. Ergo istorum f. 66,. 5 hominum alius (est) homo, alius est numerus. Instantia. Istorum hominum aliquis est asinus. Et istorum hominum aliquis est homo. Sed nullus asinus est homo, et econverso. Ergo istorum hominum alius est asinus, alius est homo.

[67] Quidquid predicatur de uno solo est individuum. Quod 1o vera si t si c probatur. 'Prcdicatur de uno solo' iste terminus est descriptio

15

20

25

30

individui. Ergo est convertibilis cum suo descripto. Ergo quidquicl est individuum predicatùr de uno solo, et econverso. Dicimus quod non est descriptio individui, sed est quedam assignatio. Instantia. Porfìrius dicit quocl species est illud quod subicitur generi. Sed hoc individuum Socrates subicitur generi. Ergo hoc individuum Socrates est species. Item. Quicquicl est, aut predicatur de uno solo aut de pluribus. Sed nichil quod predicatur de pluribus est individuum. Ergo; a primo, et econverso. lnstantia. Quicquid est anima!, est sanum ve! egrum. Sed nullum egrum est homo; ita sit. Ergo omne sanum est homo, et econverso. Si concesserit, procede. Quidquid predicatur de uno solo, est indivicluum. Sed hoc predicabile Jènix predicatur de uno solo. Ergo est individuum. ltem. Quicquid predicatur de uno solo, est indivicluum. Sed hec species homo predicatur de uno solo. Et hoc probo. De quocumque predicatur hoc individuum Socrates, predicatur hec species homo. Ergo de quocumque predicatur hoc individuum Socrates, predicatur hec species homo. ltem. Id solum quod predicatur de uno solo, est individuum. Sed hoc predicabile Socrates est id quod predicatur de uno solo. Igitur id solum est individuum.

[68] Res de qua ego non loquor est aliquid. Quod vera sit sic probatur. Aliquid est de quo ego non loquor. Ergo; a primo. Item. De 35 aliqua re loquor et de aliqua re non loquor. Res de qua loquor est aliquid. Ergo; [a primo. ltem. Non omnis res est il la res de qua ego loquor. Ergo f. 67r aliqua res est de qua ego non loquor. Ergo; a primo. 7 scd] ergo V

9 quodquod (!) V

Il quodquod V

768

QUAESTIONES VICTORINAE

Si concesserit, procede. Res de qua ego non loquor est aliquid. Hac propositione dico aliquam rem esse de qua ego non loquor. Ergo hac proposi tione dico de re de qua ego non loquor quod sit aliquid. Ergo aliquid dico de re de qua ego non loquor. Ergo loquor de re de qua ego non loquor. 5 Instantia. Hac proposi tione 'homo wrrit' dico aliquem hominem currere. Ergo hac propositione dico de homine quod currat. ltem. Res de qua ego non loquor est aliquid. Ergo ista ve! illa. lnstantia. Homo albus currit. Ergo iste ve! ille, demonstrando nigrum. IO

[69] Verum est aliquid nec esse nec fore verum et esse (et) fore verum. Quod vera sit sic probatur. Aliquid nec esse nec fore verum est et eri t verum. Ergo; a primo. Item. Aliquid nec esse nec fore verum est verum et non desini t esse verum. Ergo; a primo. ltem. Aliquid nec esse nec fore vcrum et est et erit verum. !sta propositio est vera. Et hoc est 15 dictum: aliquid nec esse nec jòre verum et esse et Jòre verum. Est ergo verum. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Yerum est aliquid nec esse nec fore verum et esse et fore verum. Ergo aliquid nec est nec erit verum et est et eri t ve rum. 20 lnstantia. Verum est hominem videre lapidem. Ergo hominem videt lapis. Item. Yerum est aliquid nec esse nec fore verum et esse (et) fore verum. Ergo possibile (est) aliquid et esse et fore verum quod nec est nec erit verum. 25 Instantia. Hoc dictum: aliquid nec esse nec ji1isse verum et esse et juisse verum (est verum). Ergo possibile est aliquid et esse et fuisse verum quod ne c est ne c fui t ve rum.

f. 67v

[70] Aliquid est homo et asinus vel animai cornutum. Quod vera sit sic probatur. Nichil est homo et asinus. Aliquid est animai l cormi- 30 tum. Ergo; a primo. Item. Aliquid est animai cornutum ve! homo et asinus. Et hoc probo. Capra est animai cornutum ve! homo et asinus. Ergo aliquid est animai cornutum ve! homo et asinus. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Aliquid est homo et asinus ve! animai cornutum. Ergo aliquid est homo et idem est asinus vcl animai cornutum. 35 Instantia. Iste terminus 'homo et asi nus' vel iste terminus 'animai 6 dico homo currit V

9 Instantial Inde V

21 lnstantia] Inde V

QUAESTIONES VICTORINAE

769

cornutum' alicui convenit. Ergo aliquid est homo et id est asinus ve! anima! cornutum. Item. Aliquid est homo et asinus vel anima! cornutum. Sed nichil quod est homo, est asinus ve! anima! cornutum. Ergo aliquid est 5 plura. Instantia. Iste terminus 'homo et asi nus' ve! iste terminus 'animai cornutum' alicui convenit. Ergo aliquid est plura.

[71] Sola necessaria necesse est esse vera. Quod vera si t si c probatur. Necessaria necesse est esse vera. Et nulla que non sint necessaria necesse 10 est esse vera. Ergo; a primo. Item. Sola necessaria sunt necessaria. Sed si qua sunt necessaria, ipsa necesse est esse vera. Ergo; a primo. Si concesserit, procede. Sola necessaria necesse est esse vera. Ergo sola necessaria esse vera est necessarium. Instantia. Quoddam anima! impossibile est esse hominem. Ergo 15 id esse hominem est inpossibile. Item. Sola necessaria necesse est esse vera. Et si qui d est necessarium est verum. Ergo sola necessaria est verum esse vera. Instantia. Solum risibile est homo. Si quid est homo est anima!. Ergo solum risibile est anima!.

4 secundum estJ et V

13 necessarium] necessaria V

INDICES

A INDEX

LOCORUM

B INDEX NOMINUM

C

D

INDEX VERBORUM

INDEX SOPHISMATUM

ET RERUM

ET EXEMPLORUM

A

INDEX LOCORUM

Legendum: l, 596, n. 4

ADELARDUS BATHENSIS

= Logica Modernorum, vol. II, Part

De eodem et diverso

One, p. 596, note 4 II, 123, n. 2

I, 187, n. 5

= Logica Modernorum, vol. II, Part

Two,p. 123,note2

ALANUS AB INSULIS

Distinctiones dictorum theologiae ABAELARDUS

vide s.v,

l, 43

PETRUS ALBERICUS PARISIENSIS

ABBREVIATIO MONTANA

7818-22 8 4 21.8 5 19 8814-20 8821-29 974-27 9723-27 981-4

I, Il, l, l, I, I, l, I, l,

Summa in Perihermenias 16o

II, 17, n. 2

123, n, 2 150 ALCUINUS

'49 164 150

De arte nrammatica

'49 596, n. 4 '49

859 BI-C 4 873C9-1o 874 A 3-B IO

I, 98 I, 98, n. I, 98

2

Dialectica ADAM PARVIPONTANUS

Ars Disserendi s3-66 61·11

63-23 87·21

95-24 924_ roS I 21·11 l 22·11 1222_134

ad 1222 -134 ad '412_,51 !8 1 3 1 23-29

9

1925-27

ad 22 2 4 ad 27 17 -18 3 ]13·14 9229_937 9 329_9527

l, I, I, I, I, I, I, I, I, I,

207,

n. 2

ALEXANDER HALENSIS

163 2o7 162-163

vide s.v.

207 207

ALEXANDER NECKAM

2o7, n. 3 2o6-2o7 2o8 2o8

I, vss. 9-1o

l, 2o8 l, 208 l, '59 I, 209 l, !60 I, 496, n. 3

I, 495, n. '; 536 I, 176 I, 16o

SUMMA

De laudibus divinae sapientiae

v' vss.

8 35-848

l, 418, n. 3 l, 442-443

De naturis rerum

II, 17 3, 288-290 II, '7 3, 2926-ll

ALPHARABIUS

De ortu scientiarum l, 482

774

A

INDEX LOCORUM ANSELMUS CANTUARENSIS

AMMONIUS

In Ari st. De lnterpr.

De Grammatico

I 7Josqq. I 8 23sqq.

chs.

2oz6sqq.

I, 179, n. 2 I, I79, n. 2 I, 179, n. 2

l 2; I 6; I 8

eh. 1 9 , t65J·ll

I, I8, n. 3 I, 17, n. 2

APULEIUS (ANONYMUS):

Perihermeneias

Anal. Post. (Translatio, Prolonus): I, 15 Abbreviatio Montana, vide s.v. ABBREVIATI O Ars Burana, vide s.v. ARS Ars Emmerana, vide s.v. ARS Ars Meliduna, vide s.v. ARS Comment. in Porph. lsanonen, vide s.v. COMMENT. Dialectica Monacensis, vide s.v. DIALECTICA Excerpta Norimbernensia, vide s.v. EXCERPTA Fallacie Londinenses, vide s.v. FALLACIE Fallacie Parvipontane, vide s.v. FALLACIE Fallacie Vindobonenses, vide s.v. FALLACIE Glosa Tria sunt, vide s.v. GLOSA Glose in Arist.Soph.El., vide s.v. GLOSE Glose in Priscianum, vide s.v. GLOSE Glose Promisimus, vide s.v. GLOSE

Glosule super Priscianum maiorem, vide s.v.

GLO-

ubi?

I, 390, n.

I765·12

1

II, 18, n. 3

ARISTOTELES

Catenoriae I, 28 I, 4-71 II, f6oi6 I, I

a

I

sqq.

1, 1

a

1-2

2, I

b 6-7

II, 3 I 8, n.

1

I, 297, n. 2 II, 507, n.

I

3. 3.

l l

b 10-12 b !6·!7

I, 5I6, n. 3 II, 54-o, n. 1 II, 226, n. 1; 2JI,

4-.

l

b 25-26

II, 221, n. 5; 297,

3,Ibioet2I

n. 3

SULE lntroductiones dialetice Berolinenses, vide s.v.

INTRO-

n. I; 386, n. 4-;

DUCTIONES

4-31, n.

lntroductionesdialeticesecundum Wiloelmum, vides.v. INTRODUCTIONES

lntroductiones Montane maiores, vide s.v.

INTRO-

DUCTIONES

lntroductiones Montane minores, vide s.v. INTRODUCTIONES

lntroductiones Parisienses, vide s.v.

INTRODUCTIO-

NES

Ionica 'Cum sit nostra', vide s.v. LOGICA Ionica 'Ut dici t', vide s.v. LOGICA

n. 4-, 2 b 5-6

II, 222, n. 3

5, 2 a 1 I-I4S, 2 a 12 5, 2 a 19 sqq.

II, 2 2 I, n. 6

s,2ai9-21

II, 515, n. 2

5, 2 b 7 sqq. 5, 3a7-4-b 19 5, 3 a 36-37

II, 517, n. 2

O!faestiones Victorinae, vide s.v. QUAESTIONES

Summa Sophisticorum Elencorum, vide s.v. SUMMA Summe Metenses, vide s.v. SU MME

Tractatus Anagnini, vide s.v. TRACTATUS Tractatus de dissimilitudine arnumentorum, vide s.v. TRACTATUS Tractatus de proprietatibus sermonum, TRACTATUS

vide s.v.

Tractatus de univocatione Afonacensis,

vide s.v.

5. 5. 5. 5, 5. 5.

3 b IO-If

ANONYMUS MELLICENSIS

l, 230, n. 4-

II, 517, n.

1

II,5I5,n.1

l, 519 l, 3 I6, n. 2; II, 4-32, n. I l, 557

3 b 19

II, 4-4-6, n. I

3 b 28-32

II, 26, n.

4- a 22 sqq.

II, 5I7, n. 3

4- b 8-9

II, 517, n. 4-

4- b I7-I9 6, 4- b 20 sqq.

1

II, 517, n. 5

7, 6 a 36-37

II, II, II, Il, II, II,

7, 6 b 15 sqq.

II,

7,7a22-23

II, 52o, n. 2

7, 7 b 4- sqq.

II, 52o, n. 3

6, 4- b 33-346, 5a I5sqq.

TRACTATUS

Tractatus quidam de philosophia et partibus cius, vide s.v. TRACTATUS

1; 5If,

1

6, 5 b

l I-If

7,6a36sqq.

5I8, n. 1 4-2 I, n. 1 519, n. 2 26, n.

1

5I9, n. 3 5 I9, n. 4-

po, n.

I

A

II, 520, n. 5 II, 65, n. 2

7, 7 b 2 2 sqq. 7, 7 b 35-8a 12 7, 8 a 28 sqq. 7,8a31-J2 ], 8 b 23-24 8, 8 b 25 8, IO a 16-24 8, IO a 25-26 8, IO b I 2 sqq. Io, I I b 1]-19 I I, 14a 14 12, 14 b 15-17 l 5, l 5 b l 7 sqq.

n, 519, n. 3 II, 52o, n. 4 II, 147, n. 1 II, 52 1, n. 1 n, 525, n. 4 I, 187, n. 1 II, 522, n. 1 n, 62, n. 3 I, 385, nn. 4 and 5 n, 65, n. I II, p6, n. 2; 526,

15, 15 b 30-31

n,

6, 17 a 33-34 7,I7a39-40 7, 17 b 5 sqq. ], l 7 b 14-16

7' I ] b 38 8, 18 a 19 sqq. cap. 9 sqq. IO, 19 b !0-12 Io, 19 b 23 sqq. l0,20a3ISqq. "• 20 b 3 sqq. 11, 2o b 22 sqq.

526, n. 5

11, 21 II

I, 28-29 l, 39

1, 16 a 3-4 1, 16 a 3-9 2, 16 a 19 sqq. 2,16ai9-21

2, 16 a 21 sqq. 2, 16 a 27-28 2, 16 a 29-32 2,16a32-b1

3,

l

6 b 6-7

3, 16 b l 1-15 3, 16 b l 1-18 3. !6 b 14-15 3, 16 b 16-17 3,16b2o 3. !6 b 23-24 4,16b26-28 4, I 7 a 3-4 4, 17 a 4-7 5, 17 a 16 5, '7 a 25-34 6, 17 a 1 5 sqq. 6, 17 a 25-26 6,I]a31-33

1

a

21-22

2Ia2I-2J

11,21a2ç-26

De lnterpretatione

468 472 483 485 46o'6 296, n. 2 177, n. 3 555, n. 2 I, 98; n, 13. n. I; 463, n. 2; 466, n. 2 n, 464, n. I II, 463, n. 3 n, 14,n.2;466,n.4 I, 293; II, 14, n. 1; I.)O, n. 2, 18o, n. 2 I, 98; II, 15, n. '; 464, n. 2 II, 464, n. 3 Il,I5,n.5 I, 330, n. 1 II, 465, n. 2 I, 190 l, 385, n. 8 II, 16, n. 1; II, 467, n. 1 II, 468, n. 3 l, 437; Il, 419, n. 2 I, 3 2 2 Il, 469, n. 2 11, 6oo, n. 1 II, 389, n. 1 II, 32, n. 2; 46, n, 2

I, I, II, I, I, I, II, II,

l, II, I, II,

338, n. 2 306; II, 387, n. 1 25, n. I 62 3 29 217, n. 1 48o, n. I 22, n. x; 465', n. 3 372, n. 2 464, n. 3 314, n. 2 212, n. 2; 6oo,

n.

n. 3

l, l, l, I, Il, I, I, I,

775

INDEX LOCORUM

II, 21 a 32-33 12, 21 a 34 sqq. 12, 21

b

9-10

I3,22ai4Sqq, 13,22ai9-2o 14, 23 a 30-32

2

II, 62, n. 4 I, 322, n. 2 l, '99 I, 330, n. 2 n, 2o8, n. l I, 570, n. 1 n, 571, n. I II, 348, n. 1 II, 27, n. 1

Ana/ytica

ubi?

I, 385, n.

I

Anal. Priora

passi m I, passim I, 1, 24 a 21 l, l , 24 b l-2 I, 1, 24 b 16 I, I, 24 b !6-I] I, 1, 24 b 18-2o I, 1, 24b22-26 I, 2, 25 a 5 sqq. l, 2, 25 a 6 sqq. et passim I, 2, 25 a 14 sqq. I, 2, 25 a 20-25 l,3,25a27 I, 3, 25 b 2o-21 I, 3, 25 b 21-22 l, 4, 25 b 26 sqq. I, 4, 25 b 32 sqq.

I, 29-30 I, 467 l, 483 II, 46oi5 II, 5o69 Il, 57036 11,466, n.6 n, 477. n. 4 II, I84, n. I II, 468, n. 2 I, 117, n. 1

I, 57'' n. 9 II, 489, n. 1; 491, n. I Il, 445, n. I II, 477. n. 2 II, 477, n. I II, 466, n. 7 I, 372, n. 3 II, 501, n. 3 I, 48o, n. 3 II, 48o, n. 4 II, 492, n. 1 I, I 3

776 I, I, l, l,

4, 6, 6, 8,

l, l, I, I, l, l, l, I, I, l, l, l, I, l, l, l, I, I, l, l, l, I, I, l, l, I, I,

8, 8, 8, 8, 9, 9,

A 26 28 28 29

h s-6

a 23 sqq. a 33 b 29 sqq.

29 b 29-22, 40 b !6 29 b 29-30 a I 30 a 6-14 30 a 'S sqq. 30 a l S-b 6 30 a 30-31 IO, 30 b J-31 a IJ II, 31 a 18-32 a s

12, 32 a 18-2o

15, 33 b 25-34-a 4 IS, 34h7-I8 16, 35 b 23-36 b 2S IJ, 36 b 26-37 b !8 18, 37b 19-38 a 12 '9• 2o, 2 I, 22, 23, 2S, 2S, 27, 28,

38 39 39 40 40 42 42 43

a IJ-39 a 3 a 4-39 b 6 b 7-4-o a 3 a 4-b 16 b 2S a 32-33 b 2-3 a 2S sqq. 44 a 34-35 32, 47 a 2-b 14 33, 47 b 22 sqq. 33, 47 b 30 sqq. 34, 47 b 4-o sqq. I, 34,48 a 9-12 I, 36, 36 a 31-32 I, 36, 48 b s II, 14, 62 b 29-38 II, 16, 64 b 34 sqq. II, 18, 66a 16 II, 24, 68 b 30 sqq. II, 27, 70 a Io

INDEX LOCORUM

II, 103, n. 1 l, 381, n. 4 II, 610, n. I II, 48o, n. 2; n. I II, soo, n. 2 II,soi,n.I II, 500, n. 3 II, 500, n. 1 II, soo, n. 4 l, 372, n. 3 II, soo, n. s II, soo, n. 6 II, so I, n. 2 II, so2, n. I II, s88, n. I Il, so2, n. 3 II, so3, n. 1 II, 503, n. 2 Il, 503, n. 3 II, so4, n. 1 II, so+, n. 2 Il, so+, n. 3 l, 380 II, 49', n. 3 II, 49'' n. 3 l, 316, n. 1 l, 314, n. 3 II, so+, n. 4 I, 488, n. I

I,

so3

II, 6Io, n. l, 388, n. I, 381, n. II, I 84, n. I, 388, n. II, s96, n. l, 388, .n. l, 479 Il, 488, n.

I 2 1

I

I 1

3 2

Anal. Posteriora

I,

1, 71

a

Io-II

I, 2, 71 b 19 sqq. l, 2, 71 b 2o-22 I, Io, 76 b 23 sqq. I, IO, 76 b 27-34 l, Io, 76 b 35-77 a 4 I, Io, 76 b 27-77 a 4 l, 25, 86 b 33-35 I, 26, 87 a I II,3,91ai

I, Il, II, I, I, l, I, I, I, I, II,

27 sqq. 487, n. I 556, n. I 378, n. 2 I 3

II,7.92b26 Il, Io, 93 b 29 JI, IO, 94 a l I

soo, Topica

init.

I, t, Ioo a 2.)-26 I, 1, too a 25-2 7 I, 4, 101 b IJ sqq. I, s, 1o2 b 6-7 I, 7, 103 a 7- 9 I, 9. 103 b 20 l, 9, 103 b 20 sqq. I, Io, 104 a 8-9 I, II, 1o4b 19-20 I, II, Io+ h 21-22 l, 14, 105 b 5 et 23 II, 2, 109 b 36-37 II, 3. IlO b 20 II, 8, I 13 bIS sqq.

Il, I I, I IS b 23-26 III,1,116b26 III,5,II9a31 III, 6, I 19 b 35-36 IV, I, 121 a 22 IV, s, I 26 a 26-29 V, I, 128 b 14-139 a 2o V,I,I28bi8 VI, 9, 147a 12-15 VIli, 2, I sB a I s sqq. VIli, I 3. !62 b 3 I-33 VIli, I 3, 162 b 34 sqq. VIII, IJ, 162 b 36

l, 29 sqq. l, 83 I, 306 l, 385, n. 2 II, 418, n. II, 5 56z' I, 278 II, 165, n. 2 II, 491, n. 1 II, 161, n. 6 II, 512, n. I Il, 554, n. 2 II, 225, n. 2

l, Il, l, II, II, II, II, II,

3'4• 468, 148, 148, 184, SI6, 184, 478, n. I 671, 481, 162, 339,

n. n. n. n. n. n. n. n.

4 I 1, 3 99 3 1 2 I

I;

II, n. II, n. II, n. II, n. I, 330, n. Il, 23o, n.

3

l, 315, n.

1

I, 315, Il, p6, II, 2 I 2, II, S96, Il, 596, II, 596,

I 1 1 I

2

n. 2 n. I n. 2 n. 2 n. 3 n. 4

Sophistici Elenchi

l, 29-30

I3 14 IS 346, n. I 346, n. 1 224, n. I

Il, 224, n. ' 11,224-,n.I II, 224, n. 1

I, 164 b 23-24 '• 164 b 27-16s a 2 '• 16sa6-9

l, l, 1, l, l, Il, l, II, II,

38 53 s6

83 87 S57 3 405 491, n., 709, n. I

s51,

I, 165 a 6-13 I, 165 a 7-8 2, 165 a 38-39 3, 165 b !2-IJ 4, 165 b 38 sqq. 4, 166 a 1-6 4, t66at4sqq. 4, !66 b l-3 4, 166 bIO 5, 167a I-2 5, 167 a 4-5 5, 167 a 23-27 5, 167 b 27 sqq. 6, 168 a 40 sqq. 6,t68b27 6,t68b28 6, 168 b 28 sqq. 7, 169 a 22 sqq. 7, 169a25sqq. 7, 169 a 29-30 7, !69 b 6-7 IO, 17 1 a 36 Il, 171 b 4-5 Il, 172a27-29 l 2, 172 b 25-26 l 5, !6, 16, 18, 19, 20, 2 2' 24, 3 3,

174b37 175 a 5 sqq. 175a 12-14 176 b 35 sqq. '77 a 14-15 !77 b 4-5 l 78 b 37-39 179b2o-21 184 b 3-8

l, 555 l, 556, n. 3 Il, l 2 3, n. 3; I 31, n. 1 l, 52 Il, 563, n. 1 I, 302, n. 1 Il, 568, n. 1 Il, 577, l, 500 l, 330, II, 593, Il, 6o2, 11, 598, II, 585, Il, 588,

n. I

Il, 589, II, 589, II, 578, l, 297 Il, 578, II, 588, Il, 184, l, 378, I, 378, 11, 558, Il, 184,

n. 3 n. 2 n. 1

II, I, l, l,

I,

192b21-22

Il, 2' I 94 a 27 Il, 2' 2oo a 34 IV, Il, 219 b l

2 I 1 1 1 2

33-34

Il, 543, n. 2

Politica

l, 8, 1256 b 22

Il, 543, n. I

l, l, l, l, I, l, l, l, l, l, l,

lo8I6-I7

Il,

1 5 4 l 1

21129-34

557, n. I 87; Il, 557, n. 2 388, n. 4 385, nn. 3 and 6

2 1 326-29

l, l, l, l, I, l,

l, l, l, l, I, l, l, l, l, l,

399 399 399 594, n. 5 4oo 400 402 403, n. 2 400 403, n. 2

l, l, J, l, l, l, l, l, l, l,

398 400

n. n. n. n. n. n. n.

179 18325-18420 18617·!8 1973 l 97!8 19726 19921-29

2oo 2·3

2oJI2·I3

2052·3 2o8 16

Il, 577, n. 2 I, 591 Il, 148, n. 2

l, 95

2 I t31

2 l 26-15 2 I 221-22

21322-25

l, 27 Il, 541, l, 478, l, 478, Il, 518,

1479·27 1481 l 532·29 I 5925_ I 6o2 159 29-160 2

174-IO·II

n. n. 2 n. 2 n.

l, 25 l, 29 l, 2 l l Il, 230, n. 2

l, 478, n. 2

n. 2 n. 2

n. 1 n. 2 n. 2

ARS EMMERANA

l 64!9·29 173!5·25

Metaphysica 01:, 2, 994 b 9-10

l, 27 VI, 7, 1141 a 2o-22 et

553, 398 398, 403 403 403 403 403 403 403 398 rp, 535 535, 535 535, 561 535

De Anima

Il, 2, 413 b 25 sqq.

Ethica Nicomacheia

ARS DURANA

n. n. n. n. n. n.

P~ysica

II,

777

INDEX LOCORUM

A

17425 '7428·32

ARS MELIDUNA

4-1 I,

n,

I

536-540 54' 556 560 563

594 596 Il, 154, n. 2

778

A

INDEX LOCORUM

AUGUSTINUS

De Ordine II, I 3, 38

I, 4I2, n. I; 439; II, H7, n. I; 379, n. 1 ; 46 2, n. 1

IS9B4-C8 I6I A 7-B I I6I B

I, ISo Il, 225, n. I I, I97, n. 2

I82A9-BI2 I86 D I-3

Il,222,n.2

243 D I 3 264 7•9

Il,ç2I,n.2

c

II,

2 2 I,

n. 3

Il, 93, n.

I

De doctrina christiana l, 34

In Arist. Periherm.

II, 23o, n. I

I, 37 5-Io l, 4015-22

De Civitate Dei

BOETHIUS

1, 55 21-22 l, 59 7 sqq. I, 7 I 14-17

De consolatione philos.

l, I 3620

V, pr. I sqq. V 4, I 34100-102 V 4, I 34105·I07

I, 374, n. 2 I, 307, n. I I, 307, n. 2

lnstit. arithm. II,

2 21,

n.

1

De arte musica

I, I S' 2oozs-z6 I, 2I, 2I225sqq.

II, 4>9, n. I II, 4>9, n. I

In Porpl!Yrii lsagogen I, 126 1 0 II II, I 384 sqq. II, I392I sqq. II, I4ol3 sqq. II, I438·I4625 Il, I461I·23 II, I 67I2 sqq. II, I747 II, I837-8 II, I844·s ][, I 9 çi5-I8 11, 20 çi2·I3

Il, 2o6II-Iz II, 2 283 II, 2 3 I 16·17 II, II, II, Il,

234 14 sqq. 2624·5 2723·4 28ol4·15

I, 349, n. I

I,

223

I, I 82 I, I62

l, II, II, II, II, II,

77 306, n. 226 I

1

2 I9, n. I 2

I9, n. 3

2 I 9,

n.

2

22ç, n. 23 I, n.

I

>93 ço7, n. 2 388, n. I 229, n. 229, n. 2

s 12,

n.

In Arist. Categorias IS"9 A- I6I A

II, I42Jsqq. II, 2o9·ZS 11, 20 15-24 II, 20 I6-2I II, 2 I 28-30

II, II, II, II, II, II, II,

2227·235 2322·2415 2ç7·11 2617-272o 27 I3-2o 27 I6-22 2722-25

II, 29 13-16

I, I 87, n. 4 I, 177, n. I I, I, I, Il, II, II, II, II,

II, 4 18-20 II, çl4 et 547 II, 7 I5·I6 II, 73I.g7

II, II, II, II, II, II, Il, II, II, II, lJ, II, II, II, Il, Il,

33 24-33 33 21-3I 4227 sqq. p28-30 6I8sqq. 6ç29.66 2 6929 sqq. g 0 18-2o I 2 21· 2 1332·8 I 333-8 I4826 I 7929 sqq. 23I25.2J21 244I6 sqq. 377 1 sqq.

I, I4I I, l I 2;

22 I

I, 296, n. I II, Iç, n. I II, 46s, n. I

l, 437 l, IOS II, II, l, I, II, I, I,

I49, n. I I49 ad I7 112,

n. 4

I78, n. 3 IS, n. 3 I79 112, n. 5 1,22I-222;2ç4,n. I I, I79 I, I79 l, I79·I8o

I, I, I, I, l, I, I, I, I, II,

sss,

n.

I78 21o, n. ,ç I78, n. I78, n. 178, n. I 79 296, n. I

I79, n. I 466, n.

Il, 466, n. s Iç, n. I

lJ, Il, II, II, l, l, l, I, II, l, II,

464, n. 4 467, n. I 389, n. I 492 S89 IOS

217,

n.

373 207, n. I

Introd. ad ~Il. categ. I, I77, n. 2

762 D 3-ç

1

ç22,n.4; >4I,n.2

II, 13, n. I

762 D 6-7 765C13-15 766 A 9 sqq. ]66 C 13-14 768 A 8-B 16 768 B ]6886-!2 768 D 6-9 77 8A 9 -I2 78o A sqq. 786 B 7-13 794 A I0-14

Il, II, Il, Il, l,

po

l, l, Il, Il, Il, Il,

515, n. ' 18o 23, n. I 475. n. I 37, n. I 157, n. 1; 189,

150, n. 3 15, n, 2 15, n. 3 I 6, n. 2

Il, 984

l, 797 BI I-12 l, 797 BI I -C I l, 798 A I4-I6 l, 798 B 2-3 l, 8o2 D 9-1 I l,8o3AII-I2 l, 8o5 B 1-5

l, Il, Il, II, Il, Il, Il, II,

555• n. 2 13, n. 1 150, n. 3 463, n. 2 464, n. 2 15, n. 2 I 5, n. 3 150, n. 1

Il, '5• n. 4 Il, 16, n. 2 II, r_ç1, n. 1; II, IBI, n. I II, 18, n. 2 II, 467, n. 5 l!, 183, n, I Il, Il, II, Il,

23, n. ' 475. n. ' 475. n. I 157, n. I; 189,

n.' l,8o6AI3sqq. Il, passim IJ, 809 C I0-8!0 C 4 ll,81oB4sqq. Il, 8 '4 4-6 Il, 814 C 6 sqq. 11, 82I A 8-12 Il, 82I A 8-822 C 12 l O-l l Il, 8 2 l Il, 822 A 2-3

c

c

Il, Il, Il, Il, II, Il, Il, Il, Il, Il,

477. 477, 490, 466,

n. n. n. n.

3 4 1 7

2o1, n. I

492, n. 2 71, n. 1 489, n. 1 40, n. I 40, n. 2

l, 831 D 4-832 A Io l, 832 C 5-7 et 11-12 l, 835 A 3-5

I, 344. n, I 46, n, I II, 43, n. I I, 390, n. 2

n,

I, 355. n. ' I, 344. n. l Il, 322, n, 1

De topicis differentiis

I, l I 74 B ]-8 l, I '74 BIO-l I l, I '74 B 13-15 J, 1174 C I I, I '74 c ]-8

r. "74 l, ''74

c

c

14-15 15

l, 1176D 13-1177A I I, I '77 A 1 sqq. I, 1177 A 7-9 l, 1177 B 7-8 I, 1177D7sqq. J, I 180 C 8-I l (, 1181 C 13-15 n, 1 183 A 9 sqq. n, 118 4 A 7-9 Il, II84 B !2-15 II, 1184 B 13-14 II,1187A2-3 n, 1187 B-D ll,II88D1o-1189A4 ll,I189DI2-1190A3 II, 1189 A 13-15 Il, 1192 D 8-9 7-9 1!1, 1199 1!1, 12oo C-D III, 1 2o6 B 1-5

c

I, 13 2 l, 375 II, 5o69 Il, 468, n. 4 I, 319 n, 161, n. l Il, 163, n. 1 Il, 36, n. 1 ; 394, n. 1; 434, n. 1 I, 376, n. 2 Il, 365, n. 1 ; 401, n. 1 ; 438, n. I II, 161, n. 2 II, 161, n. 3 Il, 161, n. 5 Il, 161, n, 4 I, I 83 Il, 193, n. 1 II, 3 1, n. 2; 51, n. 1 II, 487, n. 2 Il, 487, n. 3 II, 194, n, 3 II, 488, n. 1 II, 221, n. 3 II, 6o, n.

II, Il, Il, I, Il, Il, Il,

541, 542, 533, 381, 194, 408, 551,

1

n. n. n. n. n. n. n.

1 1 1

3 2 1 1

De divisionibus 877 B 4 sqq. 877 B 7-8

Il, 479. n. Il, 554, n.

l

1

In Ciceronis Topica

De ifll. o/poth. passi m

!,839B12-CI l, 843 D 4-6 I, 845 B I-2 I, 845 B I I sqq. l, 853 A sqq. II, 873 D sqq. Il, 874 C-D

n. I II, 475, n. I

De ifll. caten. l, 794 D sqq. l, 794 D 8-9 l, 794 D 9-IO l, 796 B 3-4 l, 796 B 4 sqq. l, 796 B 5-7 l, 796 C 6 sqq. l, 796 D 2-7 l, 796 D 7 l, 797 A 3-4 l, 797 B I I sqq.

779

INDEX LOCORUM

A

Il, 484, n. I r, 388, n. 5 Il, 39, n. 2 Il, 43, n. 2

l, 1045 A I, 1045 C-D 1!1, init. 1!1, 1084

c

l-3

l, 162 I, 216, n. I, 181 I, po

2

780 III, I092-I094 III, II II B 9-13

INDEX LOCORUM

A

+94-'4 sqq. 4-97 3'-+98 3

l, l, l, l, l,

_1"093!-33 p8I6-!7

I, 4-I3, n. 2 I, 4-Io, n. _ç

_1"2 2-_1"27 >+I7-I2 _1"4-II5-!6

J, l, 1, l,

+6211-!6 4-702!-28

I, 99, n.+

l, p o-p I

+824-7

De Trinitate I_ç64·5

l, 34-2, n. 2; _1"1_1", n. 213,

I;

n.

_ç6I; 1

Liber de persona et duabus naturis cap. 3, col. I343 C 14--1.1" II,713,n,1

BONCOMPAGNUS

Ars dictandi I, II9-12o Rhetorica norissima

III, I, 2_ç7 a

I, 173, n. 2

l,

119,

n.

2

_ç6o-_ç63 _ç6o9-15

l, _ço8-_ço9 I, _ço8

_1"614-9 _1"6130-31

I, _ço8

_1"63-_1"6_1" _1"671-2 _1"7834-35

I, _ço9

.\"7925._ç8232 _ç8223-32 _ç82l4-_ç834

CICERO

De divinatione

l, 374De lnventione

_ç83-_ç84 _1"84-4 _1"84-8 .1"94-30-3! 6o6 23-6o7 2 6o623-24

l, 170

6o624-33 60727-28 607 27-608 10

II,6

I, 162

VIII, H

l, _1"20

6o73°-6o82 6o84-6 6o87-IO 6o8 12 · 19

I, 2o, 28

Topica

XII, _ç1

II, >+>, n. 1

6o9Hsqq. PS.-CICERO

6roiO-IJ

Auctor ad Herennium

6I 0 29-32

l,

l

l, 172

COMMENT. IN PORPH. ISAGOGEN

l, I64-I6_1", I68, IJO

4-.1"9·4-60 4-6125-28

I, 4-90 I, 411, n. 2 I, 4-10, n. 3

I, 4-12

l,

410,

I, _ç1o

I, I, I, I, I,

_çi 1 _ç11 _ç11 _ç11

p2 I, _ç 12 I, 4-10, n. 8

l, 4-09, n. 2 !,Hl l, _ç68

I, I, I, J,

.1"79 4-14_ç_çl _1"81

I, _ç82

l, 4-I+ I, H2; _ç88 I, H2 I, 4-'.1" I, _ç84 I,H2

I, 4-I.\" I, _ç_çi

6IJ36_6I+2 6I42-4 6I428-30 6!6 21 -61] 11

I, _ç82 I, _ç82

617"-638'9 62239

1

l, _1"10

6I333-35 6I334-35

6163!-6178 617!0-!5

n.

l, _1"10

612!6

61621-22

DIALECTICA MONACENSIS

4-13

.1".1"931-32

.1"4-31-3 , .1"92I-23

57020-22

lnstitutiones

4-I+ 4-09 4-I3

4-10, n. 44-I 2 410, n. _ç 4-12 I, _ço8 l, _ço8

.1"794-8 .1"799-11

CASSIODORUS

II, 94-2-6

II,

4-I 2

I, I, I, I,

H2

.1"52 _ç63 _ç8_ç l, _ç8_ç

I, _ç8_ç, n. 3 l, H2

A

781

INDEX LOCORUM

DIOMEDES

6491-2

I,

Ars Grammatica

649-6{2 6H28 sqq.

I, I,

I, 172

DOMINICUS GUNDISSALINUS

sos sos-so6 sos, n.

6H33_6H3

I, s4o

66ol7 sqq.

I,

sos, n.

De divisione philosophiae I, I 19, n. 2 I, 196, n. 4

662 1 sqq. 66431_668 24 66 s19-25 66s30_6662 6684-24

DONATUS

3;

sos,

n.4

I, I, I,

n. 3; S4I,

1

sos, so6, so7

n. 4 n. 1

I, S41 I, S4'• n. 4

Ars Grammatica

I,

s s6, n. 6; Il, 446, n.

2

FALLACIE MAGISTRI WILLELMI

vide s.v.

WILLELMUS

EXCERPTA NORIMBERGENSIA FALLACIE PARVIPONTANE

I, 163 I I 34·9

IIJS-7 1 1 ,)13-IS

II71o sqq. 1 1716-18

I, S42

I, 1{6 I, 1{6 I, 1{6 I, !60 I, 1{6

s6yl9 ,5'6211-12

1 1 gzs-zs

I, ISJ

s62 14-s63 1 {6214-18

1198-9

I, 1{6

{6214-19

l 2 226·27

{6217-19 {6220-26

12320·21

I, ISJ I, 1{6 I, 1{9 I, 160

123"-124 1

I, 1{6

1 2 ,)26-27

l 2 711·12

I, ISJ I, 172 I, 1{6

l 2713-17

I, IS8

{6333-35

1 JOS-15

I, I, I, I,

s646-8 s 6415-19

122 2 8-123 2

I 2 312

1273-4

IJ214 '341-8 1401-J 14010-11

1{9 IH 1{8

IH I, IH

ECKEHART DE HOHEIM

Sermones XXIV, I, 226, 2llll-12

I, 171

FALLACIE LONDINENSES

64630-33

I, S4o I, S4I

6481-5 64816-20

I,

64821-30

I,

648 22 sqq.

I,

sos sos sos

{6227-31 s63II sqq. { 63 13-15 {6318-24

s63 21-28

S642o sqq. {6420-26

I,H7 I, H3 I, 9S, n. 3

I, 49S I, {28, n. 3 I, 22o, n. 5 I, 49S; S48, n. I; s87 I, 493, nn. 2 and 3

I, 49S;

s9o,

I, I, I, I, I,

P9 S29 S29 SJ4, n. 1 JOI, n. I; SJ8, n. 3

S6432-S7123

I, s3o

s6433 sqq. s6435 - s6 s 14

I, s38, n. 4

s6s4-10 s6 s25-29 {6634-38

I, S3o I, no

S6733-s6810 s6 7 36-s684 {6910-16 {6917-32 {6924-25 {6931-32 s 7 o31-38

n. 4

I, 49S; s8s I, 497, n. 3 I, S29 I,no-SJI I, no

I, SJ2

I, S31 l,SJI-SJ2 I,SJI I, I, I, I,

S33 SJ2 SJ2 SJ2

I,SJI

782

A

t;7t7-!6 r;S624-26 t;87•-r;9o'6 t;9oll-t;9t4 >9928

[,t;JI

I, I, I, I,

INDEX LOCORUM GLOSE IN PRISCIANUM

r;o3 r;o3, n. r; r;o4 9t;, n. 3

I,

GLOSE PROMISIMUS

I, I, I, I, I, I, I, I, I,

FALLACIE V!NDOBONENSES

r; l ,9-12 r; l 726-JJ

I, r;o3, n. 4 I, t;03

GARLANDUS COMPOT!STA

Dialectica

I, 21-3 II, 428 sqq. III, 8t4 sqq. III, 82t9 IV, 91 22 sqq.

234-2>4-; F4

I, r;9r;, n. 2 II, 467, n. 4 I, Ios, n. 2 I, tos, n. 2 l, 109, n. 2

"2-113 116,

n.

2

It;o 2r;8-263 281 r;22, n. 2 t;24-F7 r;r;9, n. 1 r;6o

I, >78 I, r;9t

GLOSULE SUPER PRISCIANUM MAIOREM

I, I, I, I, I, I,

PS-GILBERTUS PORRETANUS

De sex principiis 2, I 27-8 2, l 29-10

2, 148-9 2, I r;J-4 3, 4, 4,

1 ,çlO 1 610·11

I 7 19 sqq. 4, t 9 4 sqq. 5', 20 1s-x6 r;, 2o 20 sqq.

r;, 23 14 sqq. r;, 23 22 sqq. 6, 24 1 8 sqq. 6, 2r;u sqq. 7, 2 712-13

7, 7 21 sqq. et 284 sqq. 7, 288-9

7,

2 91

sqq.

I, II, Il, II, II, II, II, II, II, II, II, II, Il, II, II, II, Il, II, II,

31 r;22, n. 2 r;22, n. 3 pr;, n. r; r;23, n. I r;23, n. 2 r;23, r;24, r;24, r;24, r;24, pr;, r;2r;, r;2r;, r;26, r;26, t;27, r;26, r;26,

n. 3

n. n. n. n. n. n. n. n.

I 2 3 4 I 2 3 I

21

to2-1o4 "3-1 t r; 228, n. I 262,

n.

1

r;22-r;23

GODEFRIDUS A S. VICTORE

Fons Phi/osophiae

vss. 141- l 88 vss. 269-276

I, 130, n. I, 282

1

GUITMUNDUS AVERSANUS

l, 1428 A-C

I,

I

27, n. 3

n. 6

n.

1

n. 7 n. 4

HONORIUS AUGUSTODUNENSIS

Summa de omnimoda historia col. 189

l, 170

GLOSA TRIA SUNT

I,

III

HORATIUS

Ars poetica GLOSE IN ARIST. SOPH. EL.

I 9 t;25-27 2 I 24·7 2 1212-14 2 1212-16

21211-20 21221-22

2 2 25-Il

I, 4or;, n. 1 l, r;oo I, r;oo I,t;r;7 I, r;oo, n. 2 I, so1, n. 1 I,r;r;7

vss. 6o-61 vs. 417

l, I,

292

I,

t

130,

n.

1

HRABANUS MAURUS

De instit. cleric.

III, I8, 22310-12

I9, n. 2

t;23-

A HUGO DE S. VICTORE

JOHANNES DE GARLANDIA

Didascalicon

Morale scolarium

I,

1 1, 198-2o 2 4

I,

12

n,

1' 2J24-2s

783

INDEX LOCORUM

I, I 82 I, 165, n. r

vss. 647-652

'· 172

JOHANNES SARESBERIENSIS

I,

so

Entheticus si ve de doamate philosophorum De Sacramentis

vss 41-62

I, r7o

col. r 83

vss 55-57 VSSIII-116

'· 289

I, 288 I, 289

INTRODUCTIONES DIALETICE BEROLINENSES

I, rsr-155; 156; r6o

INTRODUCTIONES

DIALETICE

SECUNDUM

WIL-

GELMUM

I, qo-139; r66; r82 sq.; II, 19, n. r

INTRODUCTIONES MONTANE MA!ORES

I,

147- J4.8; I 68, n. 4; 213; 320, n. r ; 336, n. 2

INTRODUCT!ONES MONTANE MINORES

I,

146-147;

32o,

n. r; 336, n. 2 INTRODUCT!ONES PARISIENSES

3572·5 35712·13 35912·14 37115-16

37 117·18 37 123-2s 37 r29_3722 37 130·31 3735·10

I, I, II, I, I, I, I, I, I,

r68; 440 I 72 382, n. r

568 579 497, n. r; 563

549 548, n. 6 549

ISIDORUS HISPALENSIS

I, 1, 2 1 II, 29, r-r6

I, 172 I, 98

JOANNES EVANGELISTA

XI, 21

I, po, n. 4; II, 39, n. r

Metaloaicon proloaus, 3 16 · 17 I, s, t617_t7t

I, I, I, I, I, I, I, I, I, I, I, I, I, I,

I,

ro, 278 sqq. l l' 289-l? l l' 2932·33

12 ,

30 29-30 rs-r6 I 5, 3529-361 I 5' 3614·16 I 5' 3619·28 I 5, 373·9 I 5, 3715·16 rs, 3722 sqq.

15, 3722-24 15, JSII-12 I 5'

3822-3926

16, 402-S

I, r6, 40io-u I, r6, 4o 29 sqq. I, r6, 4r5·7 I, 16, 417-15 I, r6, 413osqq. II, 4, 6532_662 II, 6, 694 sqq II, IO II, ro, 7731-786 II, r 2, 83 26 sqq. II, I 2, 8421-23 II, 14 II, 17, 9512 sqq. II, 2o, 989-11 II, 2o, 10026 II, 2o, 10326-28 II, 2o, 1042·4 II, 2o, 1046-8 III, 3, 1348·17 III, 4, 1 3514·29 III, 4, 1 3527·28 III, 5 III, )-IO

I, I, I, I, I, I, J, I, I, I, I, I, I, I, I, I, I, I,

216, 221,

216,

n. n. n.

1 1

2

174 174 2 r6, n. 3 JIO,

n.

I

216, n. 4 2 r6, n. 5 2 r6, n. 6 217,

n.

1

22o, n. 4 218,

n.

1

217, n. 3 218, n. 2 219 219, n. 3 219, n. 4

I, 219, n. 5 l, 22o, n. 1 I, 220, n. 2 I, 219, n. 1 I, !64 I, IJO, n. l I, 1 2o, n. 3 I, 287, n. 2

I, 164 I, I, I, I,

164 164

590, n. 3 590, n.

1

I, 591, n. 2 I, I, I, I, I, I, I, I,

591 591 558, n. 2 163, n. 1 169 170 !69 41 r, n.

1

784 III, 9, IV' 5'

A 152o-2o I 6922-23

l, I,

INDEX LOCORUM

1 45

38310-11

282

38617-19 3947-10 4012-6

JOSCELINUS DE BRAKELOND

40827-28

Chronica cap. 25, 35

I,

409 1 4091-6

282

40911-14

40916-20

JUVENALIS

40920-21

Saturae

40922

l, 592 I, 440 I, 44o l, 440 I, 549, n. '; 568 I, 549, n. 2 1, 588 l, 582 I, 583 l, 583 l, 549, n.

MACROBIUS LAMBERTUS AUTISSIODORENSIS

In Cic. Somnium Scipionis

Summule dia/ectices

I, 9 I, 9, 4o'-422 l, 12, 48 2 ' sqq.

l, 17 3

I, I, l,

373,

l,

139

I,

I,

I42

n. n.

3

121,

n.

4

122,

n.

1

I, 323, n.

2

I, I, I, I, I, I,

201,

n.

1

186,

n.

3

201,

n. r

I, l,

190

l, l, I, I,

190

I82,

3

LOGICA CUM SIT NOSTRA

446 35 -447 32 447 3 -6

I, 173 I, 175 I, '7' I, 414, I, 440 I, 44o I, 440 l,sso l, 549, I, 568, I, 549, I, 550 1, 568 l, sso; I, 549, 1, 588

447 8 -ll 447 13-1 4

1, 5 8, I, 582

44714-16

l, l, I, I, l, l, I, I, l, I, I,

4'79-IO 4'79-13 41810-11 4214 43 t27-29 434 9 - 11 4382-6 44615-16 44618-19 44618-23 44628 44628-29 44628-32 44630-31

18-22 447 44726-32 447 33 -448

8

449 1-2 44 9 24-25 25-28 449 44929-30 44929-31 45118-19 451 18-20

MARIUS VICTORINUS

De dilfinitione

n.

t MARTINUS DE DACIA

De modis sianifìcandi cap.

n. 4; 568 n. 2 n. 5

I, 512-18

MICHAEL DE MARBAIS

De modis sianifìcandi

568 n. 6

OVIDIUS

Heroides

I, 53

582

583 583 550, n. , 583 564

550 H3

55 1 55' 579

LOGICA UT DICIT

I, 172 I, '75

PETRUS ABAELARDUS

Dialectica

I, 577-8 I, 6421·652 I, 7 33-5 I, 81 1 3 sqq. l, 9 33-9 1, 99 10-21 I, I I I 7-Il I, l l 1 2 7- I l 213 I, 1 1 214·21 I, II2 2 LIIJ 8 I, 1 1315-24 l, l l 322·24

2o1

522 187

190

I90 I9I 522

I, I 146·15 I, I 1418-30 I, I 193·18 I, 1 2ol·ZO

I, '9' I, '9'

I,

I, 197, n. I I, III)

l 24II·IS

I, '24's_, 21)27 I, I 2421-I 21)18

I, I 2433-35 I, 1 21)35·38 I, I 2 7 20-22 I, I 3 !33-I ]27

I, I 3315-23 I, I 3614-26 I, 13625·26 I, 148-II)l

Historia calamitatum 2, ''9 B-C

I, 1 93

n. 2

I, I, I, I, I, I, I, I,

73'6 sqq. 2o67·I3

I, 203, n. I

2o1, n. 1

27138_27216

I, 184

l~j

2 7 216-21

I, 184

Io6, n. 1

27221·31 27231·39

I, I, I, I,

197 Io8 199 1 IS,

n.

2

II, '73-190 II, I 742·3

I, )94. n. 3 I, 168, n. I

III, 28631·35 III, 28635-2874 III, 29338 III, 3041-4 III, 32>s III, 3 2 9 4 III, 347 33 III, 37 134 sqq. III, 38811·20 III, 4oo30-4o62S III, 40 I 5-406 25 V, 1)622o_>63'6

v, v, v, v, v, v,

1)724·11 )9018 1)92-1)91) 1)91)32·36 )96-1)98 )961-3

I, 173

I 19

I

II, 467, n. I

I, 197. n. 3 I, Io6 I, Io6

II, I, I, I, II, I, II, I,

lntroductiones Parvulorum

198-199

I, '94, n. I

II, 2 I o 1 sqq. III, 2 32 1o-t2 III, 23226 III, 269 1 III, 2 81) 16-2 8633

I, 170-I7I; 189,

I, '94

II, I 1)420-23 II, I)7-t6o II, I 1)713_ l 6o 16 II, I )931·37

II, I 742S sqq. II, 18125-37 Il, 18130-33 II, 18 rl 2

785

INDEX LOCORUM

A

27239-2733 2 7 33-10 27310-15 273 37 -27410

184 t81) I81) I81)

I, 183, n. 4

I, 203

27410·34

I, 204

2 7 434-2 71)1 271)7·29 301)14-24

I, 2ol)

I, 204 I, 186

32, n. 1

Loaica Inaredientibus

492, n. 3 )9o

721-24

I, 167, n. 7

2127_226

I, I, I, I,

494 11)7, n. 2 168, n. I 40, n. 2 I68, n. I

1 J-I7

212.9_222

222-4

2 327-28 2823-24

I, 198 I, 186

2837-297 2935·37

I, I88 I, 2ol), n. 2

1)422-31 1)716-23

I, 198

7329

I, 11)7, n. 2 I, 168, n. 1 II, 11)7, n. 2

I I yl.J I 2 1 I I 21I-:U

1 1231-37

II,11)7,n.2 I, 186, n. 3

1 t237·40

II, '>7, n. 2 I, 131, n. t

I I 1)20 I I 1)38·40

I, '9)-196 I, 199 I, 2ol), n. 2 I, 491, n. 6

I, 2oo I, 2oi; 391, n. 3 I, 104, nn. I an d

Epistulae

XIII

I, 439, n. 2

Ethica passi m

I, 373, n. 2

1 1,5'15-40

I

2~21-23

1218-35

'2 '39 sqq. I 2234-1234 I 2 737·38 I 2 7 27-36 I 366-IO '495-27 I 1)75-34 I 1)77 sqq. I 1)718 11)86-18

I, 187 192 )92

194, n. 1 )92 I, )91, n. I I, 192

l, '9> I, 1 9 8, n. 2 l, )93 I, 197, n. 2 I, 197 I, 2o6, n. l) I, 192 I, 196, n. 1 I, 2oo I, 2ol), n. 2 I, 196, n. 1 I, 492, n. 4 I, 493-494 I, 1)21), n. 4 I, 2oo I, 201), n. 2 I, 200-20 I I, 196 I, I)I9 I, H7-H8 I, 1)90, n. l) I, )90, n. 6 I, H8

786 3o8'9-3o9'3 30914-Z5 30934-35 313 sqq. 3213 sqq. 324'9-325 11 33615-Z7 16 399 399•4-36 399•8-30 39934-37 455 11 sqq. 4 6 3 3' sqq.

A

INDEX LOCORUM

l, 194-195 l, 193 I, 194, n. 2 I, 212 I, 193, n. 1 I, 2o2-2o3

525' 5271-3 pJZ3-Z9 527 3'-528 8 5323-8 5377-10 55316-Z4 567Z6-Z7

10.01

I, I, II, I, l, I, l, I, l, l, l, l, l,

163 166 486, n. 1 191-192 59' 194, n. 1 591, n. 1 192-193 ss8 196 196 583, n. I; 593 192

Sententie secundum magistrum Petruro

''5"-''9'5

4·'7 6.oi-6.II 6.o1 6.03

l, 494 I, 492, n. 2 l, 493 I, 492, n. 5 I, 492, n. 6 l, 594, n. 3 II, 31, n. 3

Looica Nostrorum petitioni 506Z4-Z8 5o84-9 5089-15 52215-31 5243'-525'

4.01

l,59o,n.6

l, 572, n. 3 l, 401, n. 2 II, 26 l, 572, n. 4; 573 I, ss5-ss6; 567; 576, n. 3; 579 !,571, n. 4; 572; 573, n. 2; 577, n. 3 l, 494 l, 582, n. 1

l, l, l, I,

De accenti bus 519 z5-z6

Il, 57, n.

979

I, 167; 170

ubi? I, 5'-3

I, 6ls-z:z I, 619-:ZO II, 538 II, 539 Il, SJZ8-Z9

n,

ss6

n,

ss8-9

II, 56'9 sqq. Il, 5814-16

II, 5811

v, v,

PETRUS HELYAS

Summa in Priscianum

I, I, I, I, I, I,

IOJ-108 217-218 229, n. 3 230-234 517-5'8

55 6

PETRUS HISPANUS

Summulae loaicales 1.01

I, 439. n.'

l. I I

l, 414, n. 2

1

Institutiones orammaticae

I, 129

Theolooia Scholarium

452, n. 1 586, n. 3 497, n. 1; 563

PRISCIANUS

II, Il, II, Il, Il, II, II, I,

Sic et Non 1339-1349

4''

14316-17 1756

VJII, 369' sqq. Vili, 409 VIII, 414'4-15 Xl, 549'7 sqq.

184, n. 2 462, n. 2 519, n. 1

231, n. 2 467, n. 2 467, n. 3 17, n. 4 191; 223; 226; 23o; 234, n. 1; 241; 521; 527; ss6, n. 6; II, 446,

n. 2 l, 243 I, 98; Il, 446, n. 2 I, 295 Il, 448, n. 1 I, 324, n. 2 l, 281 I, 98; Ici, n.

XI 552 z6-27 XI, 55414-ZO xr, 555 1-3

I, J, II, I, II, I,

XII, 579" sqq. XIII, 1 1z8-3o XIII, 2oZI-30 XVII, 112 1-IZ XVII, 113"-14

l, II, II, l, l,

1o2 101,

466, 183, 466, 183, 48o, 631, 631, 389, 341

n. n. n. n. n. n. n. n. n.

l

1 6 1 6 1 2 2 3

A XVII, XVII, XVII, XVII, XVII, XVII, XVII, XVII, XVII, XVITI, XVIII,

I 2 2 1 -9

I22I 0 sqq. I 253-9 I 3010 sqq. I 3 13·11 I 3313·22

I35I sqq. 14120-21

I 99 23-26 2 I 25-10 243I2-I5

l, 5I6 II,22I,n.3 Il, 63 I, n. 2 Il, 2 2 I, n. 3 l, 296, n. I l, 5I6-5'7 II,22I,n.3 l, 458, n. I; 48o, n. I I, 302, n. 2 J, 303, n. I l, 389, n. I

I 98, 26735

11, 55I, n. 2

SUMMA FRATRIS ALEXANDRI HALENSIS

IV, 322 b

l, I73

SUMMA SOPH. ELENCORUM

l, 524, n. 3 l, 524, n. 4 I,

334II-I4

I, I,

337 27 -338 2 3J83-14 3 3825-35 365II-20 36521-24 36525-31

l, l, l, I, l,

261,

n.

1

QU!NTILIANUS

lnstitutio oratoria

VITI, 6, 29 et 43

PS,-SORANUS

Q!!aestiones medica/es

2731[-12 327J6-I8 327I6-26 32727-29 328I-6 3287-Il J28I2-24

QUAESTIONES VICTORINAE

7 39 3 I sqq. 74016-31 743I-1 2

787

INDEX LOCORUM

l, 326, n.

I

Il, l, l, l, l, J,

I,

I47, n. 2 557, n. I 500 500 500 50I 50I 50I 502 502 502 498-499 499 499

RADULFUS ARDENS SUMME METENSES

Speculum universale

I, 4I5 l, 545 I, 579

l, I75 ROBERTUS MELIDUNENSIS

I, 585 Sententiae

IJI,praef., 310-II

l, I7I

TERTULLIANUS

De Anima

Il, 230, n. 2

XXI, 2, 76

ROGER BACON

Compendium Studii Theolooiae THOMAS AQU!NAS

34

I, 74

Linauarum coonitio (= Opus maius, pars IJJa)

772-8

l,

12}, n. r

In Arist. Anal. Post. I

nr.

l, I6

162, 210

Summa Theolooiae

I a, q. 39, art. 4, arg.

I

I, 72

Summule dialectices I933-4 I934-8

I, I68

l, I73

SAMSON MONACHUS

Note fratris Samsonis monachi excerpte de diversis voluminibus I, I74

TRACTATUS ANAGNINI

I,

2 I 84 sqq. I, 2 I 84-7 l, 22517-28 J, 2 32I-5 II, 2351-I4 II, 23624 Il, 25I 15

I, 539, n, I, 39I l, 392 I, 392 I, 393 I, 393 I, 394

I

788 II, 254.21 -2>614 II, 256I-2S79 II!, 26o' sqq. II!, 26oZ·IZ II!, 26oi3·17 III, 2 6o•0 • 21 III, 26o'4 sqq. III, 26o'5 sqq. III, 26I7 III, 26 I IZ-14 III, 26I23·25

INDEX LOCORUM

A i, l, I, l, l,

394 393 553, n. ' 395 54 1

I, 542 l, I, I, I, I, l, l, l, I,

Ili, 27433 III, 275: 18 III, 275:28-2763

543 542 542 546 546 543 5"94 547 542 I, 542 1,546 I, 543, n. 1 1,544 I, I 24; 395" I, 592 l, 544 l, 544 1,544 I, 395

m,

I, >H

II!, 267" III, 268 22 -27 35 III, 2 7o2·7

III, 27I 2·4 III, 274-ll-15 II!, 27413·15 III, 274-I8·19 III, 274-Z0-25

III, 27420·26 III, 27424·28 III, 27426-28

2 77 2 3

2 7 8 21 -2 79 2 2 7 823·24 2799-lo 27915-I7 III, 28ol· 2 III, 2 8oJ-5 III, 2 8o27·31 III, 2 8 18·9 IV, 28si·3 v, 2989-3097 v' 29815·18 v' 29815·25 V, 3046·I8 v, 30629·32

Ili, III, III, III,

v,

3IS 5 V, 32I32-J263I v, 3227·9 v, 32235-3233

V, 325 2 5 sqq.

v, v,

32525·32 326 12

V, 32616 sqq.

TRACTATUS DE PROPRIETATIBUS SERMONUM

7075-8 71o37 sqq. 711-712 71 I 9-11

7 I 123-71214 71 2I6·23 713 6 sqq. 7 I 37·16 7 1312·13 7' 314·15 7 1318·2I 7145 sqq. 71432 -7 l 55 715"6 71 5"9·13 7 I 535_7 I 64 7I62·4 7 !65-ll 72219·24 72222·26 72225·26 72231_7235 72823·25

I, 597 I, 576 I,Hs I, 568, n. 2 I, 567 I, s8o I, s67; 57 6 I, 576 I, 5"77; 588 I, 59' I, 59o, n. 7 I, 590 I, 576 I, 593 I, 576 I, 592-593 I, 577 I, >92 I, 577 I, 578, n. 1 I, 563 I, 578, n. 2 I, s86 I, 586

I, 543

I, >4-4-

TRACTATUS DE UNIVOCATIONE MONACENSIS

1, 543 I, 5"4-4I, 54-4-

I, 545 l, 395 1,542 I, 396 I, S94I,547 I,546 I,547 I,547 I, 395, n. 3 I, 594I,546

I, 545 I, 559, n.

3372-7 3374·5 337 4"7 337 8-u 3392!·22 346 21 sqq. 348-349 3494-6 349 10 35022 35"022·23

I, 538 I, 498 I, 496 I, 533 I, 498; I, 407 I, 534, I, 535, I, 498; I, 407 I, 534 I, 407

S34 n. 1 n. 2 534

TRACTATUS QUIDAM DF. PHILOSOPHIA ET PARTI1

BUS EIUS

I, 546 I, 546 I, 546

I, '73 VERG!LIUS

Aeneis TRACTATUS DE DISSIMIL!TUDINE ARGUMENTORUM

I, 503, n. 2

II, 536

vm,

121 sqq.

I, 389, n.2 I, 369, n.2

l, 63, I7S-I76

WALTERUS DE BURLEY

De Puritate artis logicae Tractatus longior

I, SS3, n. I I, r;8o, n. 2

47

H

789

INDEX LOCORUM

A

I, r;64, n. 4; 598, n. 3

WILLELMUS DE SHIREWODE

lntroductiones in logicam WIBOLDUS STABULENSIS

Epistulae I67, 2831I-12

Il, I 8, n. I

WILLELMUS DE CONCHIS

I,

I, 452, n. 2

3923·24

Il, 386, n. 3 I, S9I, n. 4 II, 373. n. I

465·7 466-8 r;r;29 r;r;31-34 7412·16 7416-17 7416-18

De Philosophia mundi 100-102

3024·25

I IO

7419-25

J, 403, n. I I, 40I I, 571, n. 2 I, 496, n. 2 '· r;66

I, S72, n. I;

s11.

n. 2

Glosule in Priscianum

I, 86 I, Io6-Io7 I,

11

r, n. r

I, 22I-228 I, r;2r;-r;26 l,r;r;9

7422-23 7424-25 7426-28 75 9 sqq. 10-16 75 7 r;29-32 7 r;32-33 7 r;33-35

PS.-WILLELMUS DE CONCHIS

7 r;35.762 7610-24

Philosophia 23"

7421 sqq.

l, 168, n. 4

WILLELMUS DE MONTE

Failacie Magistri Wiilelmi 69 rii·ZI

I, S3S, n. I

69 I%4-25

r, ns

WILLELMUS DE OCCAM

Summa totius logicae

7717-18 77 19 77'9 sqq. 7719-26 7728 7820-23

l, r;-9

I, r8, n.

l, r;o3, n. 3

2

l, 494 I, r;82 I, r;82 l, r;83 I, r;84 I, r;89, n. I I, r;88, n. I

l, 9S• n. 3 I, S47, n. 2 I, r;88, n. 2

I, 9S, n. 3 I, r;Ir;, n. I

7821·25

I,r;6I,n.4

797-8 827-9

I, 2I4 I, r;63, n. 4

8211-12

I, r;63, n. r;

821I·I9

I, SS3. I, r;64, l, r;86, l, r;86,

8217-19

I, Io, 33-36

l, S7I, n. 3 I, S74, n. 2 I, r;66; 579, n. r; I, 497. n. I; r;63 I, r;87, n. 4

8220 sqq. 8229·30

n. n. n. n.

I I I 2

B

INDEX NOMINUM

Legendum:

l, 392 = Logica Modernorum, voi II, part one,

n,

p. 392 584-, n. I =

Logica Modernorum, vol.

n,

part

two, p. 584-, note I.

I58ff.; I62f.; I75; 206-209; 277ff.; 289, n. 3; 356; 392f.; <j.I8; 533; 536; II, 22523 ADELARD OF BATH: J, 2o6, n. 6; 527 ALBERIC OF PARIS: l, 90; I2o, n. 3; I<j.7-I5o; I63; 209-2I5; 2I8; 287ff.; 32I, n. 5; <j.Io; II, 17?; 1 9 to; 2]4; 2JIS; 2 4 11; 27 z6; 29 3; 3124; 34z1; s2n; 52 zo; 52 21 ALCIMUS AVITUS: J, 4-2 ALEXANDER OF APHRODISIAS: J, <j.tof.; II, 584-, I

ALEXANDER OF NECKHAM: J, 35; I7<j.f.; 290; <j.I8;4-4-2f. ALEXANDER OF VILLEDIEU: J, 87; 92; 255 ALFARABIUS: J, # ALLEN, THOMAS: i, 55; 76 d' ALVERNY, MAR!E-THÉRÈsE: J, 86f. ANSELMUS: J, 229f. ANSELM OF CANTERBURY: J,

ARNOLD, ERWIN:

l,

II-I6j 19

ASCELINUS ( of HILDESHEIM): i, 9 3

ADAM (Magister): I, 392f.; 396 ADAM OF THE PETIT PONT (Parvipontanus): l,

n.

2ort9; 2o829; 22oJz; 229t; 37IJO; 3873; 4-4-6 9 ; 447 38 ; 46o; 463 10 ; 4671!; 467 24; 468 20 ; 5021; 50711; 52tll; 6719 ARNAULD OP VILLENEUVE: J, I 70, n.

I6-I8;

AUGUSTINUS: J, 72; 90; 439; 482 AVERROES: I, 28; 411 AVICENNA: Jl, 3735

BANDI NI: I, 39 BAUMKER, CLEMENS: l, I67, n. 6 BENEDICT (Abbot of Peterborough): l, 257 BENNO, Bishop ofMeissen: T, 93 BEONIO- BROCCHIERI- FUMAGALLI, TERESA: J, 186, n. 4; 187; r88, nn. 1, 2, and 3; 189, nn. r, 2, and 4; 190, n. r; 193; 196, n. 3; 202, n. 3; 203 BERENGAR OF TOURS: J, I 27 BERNARD OF CHARTRES: J, 2 2 I BERNARD OF CLAIRVAUX: J, 84 BERNARDUS GEISTENSJS: J, 42 BERNARDUS SILVESTRIS: J, 77 BISCHOFF, B.: T, 43 BOCHENSKI, I. M.: J, I 8 BOEHNER,PH.:I, I I , l l , l j t6f.jJJj 117,ll.6j

2I; 94-;

129j 228, D, l j 511

ANSELM OP LAON: J, 230 APOLLONIUS: i, 237; 252; 480 APULEIUS: Il, I6422

121, n. 3; 547, n. 1; 562, n. 3; 569, n. 6; 593; 59~ n. 2; 595f.; 597,n. 4 BOETHIUS: l, 15; 44; 48f.; 52; 56; 76; 99 ; r29; 139; 149f.; 165; 167; 177·182; r86f.; 197; 198, n. 2; 2o2; 21of.; 231; 234; 238;

ARATUS: I, 79

24of.; 258; 278; 293; 3o6; 323; 33o; 332;

ARISTARCHUS: i, 97, n. 3 ARISTIPPUS: II, 2 3025

338; 345; 355; 359; 373f.; 384-; 398; 4o5; 437; 455; 472; 48 5; 488; 519 ff.; 539; 558; 561; 575; n, 654 and 6; 88 27; 2o81; 2216; 22929; 26o8; 421t6; 46712; 46820; 554 19; 6 2 11 ; 6 2 rt3 an d 28

ARISTOTLE: i, 12ff.; 27ff.; 36f.; 4I; 43; 44; 4-9; 5of.; 53; 56ff.; 73f.; Bo; 82; 88; 95f.; 97,n. r;99f.; 107; tr7; IJo,n. r; 149; IS7i I 59; I63, n. I; I68; rnff.; I89, n. 3; 195ff.; 2o2; 2ro; 2r2ff.; 222f.; 228, n. r; 23of.; 234; 242f.; 262; 277ff.; 289, n. 4; 306; 3tt; 328-332; 338; 34-0; 345f.; 364f.; 372f.; 385; 392f.; 398; 4tof.; 42o; 437; 45I; 455; 457; 46o; 4-68; 47o; 473f.; 482; 485; 487; 49I; 500; 5I6, n. <j.; 52 I f.; 555; 55 8; 570 f.; 574-f.; 590 f.; 596 f.; Il, 30 22 ; 3318; 342; 3717-18;4ot2; 1247; 16524; 19920;

BONCOMPAGNUS: J,

l

19f.

DU BOULAY: i, 71 BRUNET, A.:

J,

I JO,

n.

I j I 70

CADMUS: I, 237 CALC!DIUS: I, 94 CALPHARNIUS: J, 9 l CAPPUYNS, M.:

l,

167,

n.

CARMENTIS NYMPHA: J, 237

B

l,

CASSIO DO RE:

l,

CESS!US BASS!US :

l,

l,

2I

l,

87; 89; 93; I29; IH; I72; 289,

n. 4; 34o;

379 2 ; 4o8>I

II,

l,

l,

GROSSE, E.:

l,

4-

Jl,

GUALDICELLA (se. dieta):

Il,

GUALIELLI (Guaio):

l,

l,

186, n. I

I7'3; cfr.

GUARINUS OF CAMBRIDGE:

GUIDO FABA:

28

42

GUERARD, M.:

119, n, 2j 167, n.

22

396

GRISAROR!US (Chrysaorius):

9 I

396, n. 2

CURTIUS, E. R.:

l,

GREGORY IX (Pope);

CHENU, M.-o.: I, 95t n. s; I 19, n. l; 396, n. l CHEVALIER, U.: l, 5"8; 80; 230, n. 4; 444 CICERO:

l,

GREGORY THE GREAT (Pope):

I 67

CELESTI NUS III (Pope):

CHATELAIN:

791

INDEX NOMINUM

l,

II,

p. 18, n. I

So

45"1, nn. 5" and 6

4I

GUILLELMUS (Archbishop of Canterbury): 0AVID LONDONIENSIS (MAYOR):

l, 8 I l, 396, n. 2 DIGBY, KENELM: l, 5"5" DIONYS!US THRAX: l, 97, n. DONATUS: J, 49; 97f.; I I9; DURAND: I, 74

l,

c.: l,

DELISLE, L.:

HALM,

DENIFLE, H.:

HAUREAU, B.:

42

l,

l,

HEATH, TH.:

I

8If.; 84; 169; 4SO, n. 3

3, n.

II,

739Zl

l,

HELPRICUS:

l,

l,

EGGER, A. E.:

87

HENRY 1, King of England:

l,

EUDEMUS:

Il,

l,

o.

P.:

I,

J,

l,

HERODIANUS:

28I

40; sB; 2S6, nn. 4and S

19922; 2ot 2 0

i,

I, I72, n. I

l,

HORAT!US:

l, SO

l,

88; 447

79

89f.

HONORIUS OP AUTUN:

GALLIELMUS (MAGISTER): GARLANDUS COMPOTISTA:

II, 27'0 l, 84; 87; 5"95"

n.

J,

101,

HUGH DE FOUILLOI: 103,

1; 190

l, 95",

HUGHES, D.:

I IO, ll,

l,

3j

I 70

167

84

i,

84; 41 I

n. 5"

i, I 20, n. 3; I 7 I w.: I, 2Ij Br; 99t n. s; I00-116; rso, n. 4-; 714-, n. r; 229, n. 2; 23o; 2,ç,ç;

HUGUCC!O OF PISA:

l, GEOFFREY OF ST. VICTOR: l, GERALD OF WALES: l, 443 GEOFFREY PLANTAGENET:

GER(>RD OF CREMONA:

J,

GERARDUS (WASINUS):

l,

GEYER, B.:

i,

HUGH OF ST. VICTOR:

n. 5'j

l,

HUCBALD OF ST. AMAND:

GARLANDUS OF METZ: J, 45" I, n. 4 GARMUNDUS OF TOURNAI:

91 3

so f.

l,

HERVEUS BRITO:

HERVEUS SOPHISTA: FLACH, J.:

l,

237

HERVE DE NEDELLEC:

HIPPARCHUS:

l, 287 l, 281

16-rS; 228, n. 1; .)II, n. 1

HENRY FRANC!GENA:

ELEANORE OF AQUITANIA: EMDEN, A. B.:

HENRY,

74

n. I

98,

I

93

HENRY II, King ofEngland: EDMUND OF ABINGDON:

n.

6 j 14,

HEINEMANN, O. VON: 2S2;

l, 77

34

2S6 164; 288

14, n. 3

HUNT, R.

26o, n. 2; 281, n. 2

l, II, n. Ij 185, n, Ij 188; 192; lcPA (

J,

79

45" I

307, n. 3 DE GHELLINCK, J.:

l,

HYGINUS:

98, n. 2; I 26, n. 2; I 27,

n. I; I 29; 439, n. 2

=

Jepa):

IRNERIUS:

I,

I, I 67

I 28

IVO: vide s. v.

YVO

GILBERT DE LA PORREE: I I 7, n. 6; 4IO GILDUINUS:

l,

GILSON, J. P.: GLUNZ, H. H.:

jAFFÉ, PH.:

I44ff.

l, J,

2I

ff.

I 26,

n.

J.: I, r 12, n. 6 GRABMANN, M,: J, II, n. Ij 12j 15, n. 4i 19; 2o; 42; 44f.; 49; H f.; 89; 9 I ; I oo, n. 3; I 1 7, nn. 4 an d s ; 1 2 I , nn. 2 an d 3 ; I 2 9, n. 4; GOLLING,

1 48 ; 1 H ; I 6o ff.

;

l,

JAMES, M. R.:

1 69 ; 1 7 I , n. 2 ; I 7 3, n. 3 ;

20

l,

2S; 25"7

JAMES OF VENICE:

i,

IS; 4IO

JEAUNEAU, E.: I, 81; 8,ç; I Io, n. 1; 182, n. 3;

2 21, n. 2 JENSEN, P. J.:

l,

94

JEPA: vide S. V. ICPA JEROME:

i,

22; 93

l, I 74, l, 76

175, n. 1; 39o; 4-or, n. 1; 4o8; 41o, n. 6;

JOCEL!N OF BRAKELOND:

4I I f.; 413, n. 3; Ho, n. 3; 4SI; SI4; SIS,

JOHANNES DE LONDONIIS:

n. 1; >48, n. 3; SJ6, n. I; 588, n. 1

JOHANNES MORELLUS:

l, 5" I

n. I

792

B

INDEX NOMINUM

I, 49 I, 256, n. 3 SACRO BOSCO: l, 41 GARLAND: J, 50; SS

J, 77; 79; 41S l, I 21, n. 4 MELISSUS: II, 590 ad I MICHAUD-QUANTIN, P.: J, IJO, n. I j 167, n. I j 2SS, n. 3 MINIO-PALUELLO, L.: I, 14, n. 3; 15, n. 3; 158, n. 2; 159, n. 1; 163, n. r; 175, n. 3; 2o2, n. 6; 2o6, n. 7; 2o7, n. 2; 2o8, n. 1; 2o9; 27S, n. 3; 2S9, n. 3; 393, n. 1; 41o, nn. 6 and 9 MOODY, E. A.: I, 165, n. 1; 205, n. 2; 503, n. 3;559,n. 2; 561f.;s6~n. 2; 569,n.4; 570, nn. 4 and 5; 571 f.; 574, n. 4; 5S1, n. 1; 5S9, nn. 2 and 3; 596; 597, n. 2; 59S, n. 1 MULLALLY,J.P.: I, 11, n. x; 96, n. 4; 117, n.6; 571f.

JOHANNES SWEVUS:

MARTIANUS CA PELLA:

JOHN BLUND:

MARTIN OF DACIA:

JOHN DE JOHN OP

I, 17 l King of England: l, 74; 443 JOHN LE PAGE: J, 33; S2f.; SS; 396; 447 JOHN OF SALISBURY: l, 164; 215-22o; 2S7ff.; 414; 590f. JOHN THEYER: I, 25 JOHN VERSOR: l, IS-19

JOHN DE GENES: JOHN,

JULIANUS APOSTATA:

i,

2 37

I, 90f.

JUVENALIS:

I, 12S, n. 1 J, 94; IS2, n. 3 KNEALE, MARTHA: J, 95, n. 3 KNEALE, W. and M.: f, I I, n. I; 513, n. I j 514f.; 516, n. 3; 553, n. 1; 564f.; 5S9, n. 1 KRETZMANN, NORMAN: i, 513, n. I; 514f.; 519f.; 553, n. 1; 563, n. 1; 566f.; 575, n. 3; sSo, n. 1; 591, n. 4 KUKENHEIM, L.: i, 97, n. 2 KUTTNER, ST.: J, 256, n. 5

KANTOROwicz, H.: KLIBANSKY, R.:

NERO:

I, 79

NlCHOLAS:

I, S2

J, 147, n. 2; 449-490 OF METZ: J, 169; 450 ff. OP PAR!S: i, 169; 450 f.; 576

NICHOLAS: NICHOLAS NICHOLAS

NlCHOLAS TRIVETH:

NUCHELMANS, LAMBERT OP AUXERRE:

J,

i, 7 2

J, I 00 G.: l, 7S

NOTKER LABEO:

I 73

I, 95, n. 5 l, Iol, n, 5; 127 LAUBMANN, G,: l, 42 LAWRENCE, C, H,: i, 74

Ovmms: l, 93f.

LANDRY, A.-M.: LANPRANC:

LESNE, E.:

I, 145, n. 3; 1S5,

PAET~w,

n.

1; 2S7f.; 451,

n.4

I, 5 6 King of France: l, 2 So LOUIS v n, King of France, I, 2 So f. LUCANUS: i, 79 LITTLE, A. G.: LOUIS VI,

MAc-DONALD:

l, 127, n. 2

J, IJO, n. I j 216, n. I; n. 2 MAcRAY, G. D.: I, ssff.; 71; 76 MACROBIUS: l, 1S2, n. 3 MAGISTER (Introd. Montane min.): II, s63 2 ; 574;

MC GARRY, D, D.:

217,

n.

2; 219,

59 15

642 , n.

1;

641, n.

PETER OF ST. AMOUR:

MAGISTER NOSTER:

(Introd. Montane

36 30 ; 37 25 ; 3S 22 ; 39 4 ; 4S 9 MAGISTRI FRANCIE: J, 15; 277 MANEGALDUS: l, 229 MANEGOLD OF CHARTRES (or of

min.):

II,

PARIS):

i, 1S5,

J, I S 5, n. I ; 2 30 l, 229, n. 2; 41S, nn. I and 2 VICTOR!NUS: l, I 2 9

MANEGOLD OF LAUTENBACH: MANITIUS, MAX:

1;

642 8, n.

J, 50

i, 256 i, 34; 7 l PETER OF SPAIN: J, !S-19; 24; 26-27; 32f.; 44f.; ss; 162; 169; 4osf.; 452; 49o; 545; 54s, n. 3; 571-574; 577; 579; sSrf.; sS6f.; 597 PETERSEN, C.: l, 288, n. I PETRUS ALPHONSUS: J, Ss l'HRUS HJ;:LYAS: I, 15; 24; 99. n. s; !o6ff.; PETER OF BLO!S:

PETER THE LOMBARD:

ll, I j 2JO

MARIUS

L. J.: I, so I, 171 PARÉ, G.: I, I 30, n. 1; 167, n. 4; 170 PARV!PONTANI: i, 159f.; 174f.; 277; 2SS-29o; 356; 442 PAULUS: II, S4 PELSTER, P.: i, 7 2 PERIPATETICI: i, I 3 I PERSIUS: i, 90 f. PETER ABAILARD: i, 12; 19; 97, n. 2; 1o5f.; IoS; 115; 12S, n. 4; 1S3ff.; 1S6-2o6; 21o; 27S; 2S7ff.; 39S; 4oo; 491ff.; 519; 521f.; snff.; 562; 575; 5S9-593; II, 17 6 , n. 1; 24 9 ; 343 ; 4S 6 ; 59 23 ; 63 18 -6427 ; 63' 8 ,n. 3;

PAPIAS:

B

793

INDEX NOMINUM

II_çff.; 2IJ-2I8j 22o, n. 2j

ROos, H.: I, 98, n. r ; 99, n.

229-234; 255; 2_ç8; 26o, n. 2; 494; _1"!7ff.; _ç21f.; _1"27; 556 PETRUS MANDUCATOR: Il, 88 ad 2_1"-29 PHILIP AUGUSTE, King of France: J, 280 PlNBORG, JAN: I, 121, n. 3; .1"9.1", n. 1 PIPER, P.: J, too; 129, n. I PLATO: I, 2_ç; 94; 99, n. 4; 189, n. 3; 21off.; 306; 311; 558 PLATONICI: Il, 6_ç3 1 PORPHYRY: i, 28; 36; 48; _çof.; _1"3; .\"7; 73; Bo; 89ff.; Il7, n. 6; 167f.; 177ff.; 189, n. 3; 19>; 2Io; 2I_ç, n. 1; 3o6; 328; 349; 4Io; 412, n. 3; 4I9; II, 27f.; 2I9J; 2I96;

3; .1"9.1", n. 1 ROSE, v.: I, 19. ROSS, W. D.: J, IJ, nn. 4, S RUDOLPHUS ANGLJCUS: i, 3 8

109ff.;

225"7;

IIJj

22816;

2296;

22919;

2JI7-8;

SOJ6j

5I2I;767l5

i, 40; 71 c.: I, 1 r, n. r PRETI, GIULIO: l, I I, n. I ; POWICKE, F. M.:

PRANTL,

I 2,

n.

I; I

J, n.

2;

18-19 l, I}j IJj 21; 24; 2Sj JI; 37; 76; 8I; 8_çf.; 9of.; 97ff.; Io6; I09f.; I19; I39f.; 1_ço; 218; 22off.; 228, n. 1; 229ff.;

PRISCIANUS:

234-2>3; 2_ç8ff.; 277; 297; 34of.; 392; 464; 48of.; 484; 487; 489; _1"16ff.; _\"21_1"27; _ç6o; _ç6_ç; Il, 18416; 2215; 22112; 22118; 224-23; 23115; 42022; 44625; 46724; 66_ç 6 PROSPER OF AQUITANIA: PRUDENT!US: PTOLEMAEUS:

i, 90

I, 9 3 i, 79

RUSSELL, j. C,:

n.

DE STOKES:

RADULFUS:

i, 22

i, 3.1"; 72; 74; 2_1"6, n. 3; 443,

i, 40; 4.1"; 77; 8 3; 84; 86; 89 ff.; 94; roe, n. 2; 126, n. t; 129, n. r; 516,

RIJK, L, M, DE:

n. 4; _ç2o, n. 2; .1"94, n. 6 Monk of Canterbury: l, 174, n. 1; 17.1" Abbot of Bury St Edmond: I, 174, n. 1; 17_ç; 282; 414, n. 4 SCHILLMANN, F.: i, 19 SECTA MEL!DUNA: i, 281-290 SHARP, D. E,: i, 72 SHIEL, ).: I, 178, n. 1 SIKES, ).: l, 188; 189, nn. 2, 3 and 4, 287 SIMON, Canon of Tournai: l, 34 SMALLEY, B.: J, 126; 127, n, l j 128, n. I SOUTHERN, R. W,: l, 126, n. 2j 127, n. 2; 128 STEELE, R.: J, 44.1" STOICI: I, 373 SAMSON,

SAMSON OF NORFOLK,

l, 2_1"6[ i, .\"l ; 90 THEMISTIUS: i, 472; Il, 36_ç8; 408 21 THEODULUS: i, 93 THEOPHRASTUS: Il, 19922; 2o 120 THEOTISTUS: i, 237

TANNER,TH.: TERENTIUS:

l, 86 f.

THOMAS

J, l IJ; l I _çf. RAOUL ARDENS: J, !7_1"; 17_1", n. l RATHLONE, E.: J, 2_1"6, n . .\" REINKE, A.: I, 1 29, n. 4 REMIGIUS OF AUXERRE: J, 49 RICHARD FISHACRE: i, 7If.; 74; 8_ç; (~ CARDUS SOPHISTA): i, 445

i, J, 40f.

RICHARD FITZ RALPH (SIRAPH):

THOMAS

n. l

i, 277 BRADWARDINE: i, 4I DOVEVI L: i, 6o OF ERFURT: i, 49

THOMAS

TREMBLAY,P.: IJO,ll. 1; 170 THUROT, CHARLES:

RI-

J, 12;

Iç; 97ff.; IOI,nn. I

and 2; I Io, n. 4; 117, n. 3; I I9, nn. I, 2 and 3; 12o, nn. 1, 4and ,ç; 122, n. 1; 229, nn. I, 2 and 3; 23o; _1"17[

7 l

i, 7 I f.; 44.1" ROBERT BLU ND: i, 22 f.; 2 _ç6 f. ROBERT GROSSETESTE: i, 256 ROBERT OF MELUN: J, 77; 282; 287; 289 ROBERTUS RUSSEL DE MERSTONE: i, .\"9 ROBINS, R. H.: J, 97, n. I j 99, ll, 5"; I I o, n. 4; 1 x I, n. 2; rr8, nn. 1 and 3; 1 2o, n. s; 1 2 3 RODBERTUS BLUNDUS: i, 22f.; 2_ç6f. ROGER BLUND: i, 2_1"6 ROGER BOURTH: i, 59 ROBERT BACON:

l, 98,

TH!ERRY OF CHARTRES:

RALPH OF BEAUVAIS:

RICHARD OF KILL!NGTON:

12 r, nn. 1 and

I

THIERFELDER, A.:

R. (?)

s;

UEBERWEG:

l,

307,

n.

ULGERIUS OF ANGERS:

3

J, I90,

n. l

VANDEVIJVER,A.:I,99,n.2; 1oo; r17,n.2

J,

VASLETUS: YERGIL!US:

I 90, n. I

i, 2 2 2

YERHAAK, C.:

i, 49

VINCENT OF BEAUVAIS:

WALTER

+H[

BURLEIGH:

i, 84 l, 16; 36f.; 39f.; 6I;

794

B

WALTHERSHAUSEN, B. S. VON: J, I 67,

INDEX NOMINUM n. 6

258ff.; 3II, n, I; 522; 525f.; 528; H6,

WARNER, G. F.: J, 2 I ff.

n.

l, 94 WATTENBACH, G.: i, 2o; 54 WEBB, CL.: J, 216, n. I WILLELMUS DE DENE:

J,

a]so

36

JJ,

595

WILLIAM DE MONTE:

WILLELMUS DE HARLESTONE: J, 36 WILLELMUS MAGISTER:

I; H8f.;

(chance Ilor of LINCOLN, called of LEICESTER): J, 34-36; 442-443; 534-535 WILLIAM OF OCKHAM: J, r6; r8; 559, n, 2; 564; 571; 575; 58 I; 589; 597f.

WASZINK, J, H.:

487

WILL!AM OF SHYRESWOOD:

WILLELMUS DE MONTORIEL:

J, 57-6o.;

444-f. W!LLIAM IV OF AQUITANIA:

I 7 5,

J,

425;

n. I

W!LLIAM OF CHAMPEAUX: J, 92; I 30-146; I 7 I; Yvo oF CHARTREs:

r82-r86; 203; 2o5; 287; 524; 56rf. WILLIAM OF CONCHES: ro9ff.;

r82;

I,

220-228;

So f.; 23of:;

8 5; 239;

I,

23o

I o6 f.; 254;

J,

I 70, n, 2; 496;

5'3, n. r; 514-f.; 548, n. 3; 561; 563-568; 57' f.; 574; r;n; r;79ff.; 586ff.; 59'; 597 WRIGHT, TH.: J, 174, n. I; 443, n. 2

ZucKER, FR,: I, 119, n. 1

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

Leaendum: 252 = 252 3128 =

Loaica Modernorum, vol. Il, part one, p. Loaica Modernorum, vol. II, part two,

p. 312 8•

Abnegativus: coniunctio abnegativa: 2 52 absolutus: positio absoluta: 3 1 28 abstractio : modus abstractionis: 4-o; 71 f.; 85; 88; 515 22 ; per abstractionem: 71 233-34 abstractivus: nomina abstractiva: 71 237; vide etiam s.v. nomen accentus (dia/.): dif. accentus describitur a dialeticis: modus pronuntiandi secundum scilicet elevationem ve! depressionem, correptionem ve! productionem, asperationem ve! lenitatem consideratus: 689 29-31 ; def. accentus (est) modus quicumque pronuntiandi vocem significativam 57 53-4; def. accentus est rationabilis modulati o vo cis significative: 66 39; def. accentus est .indistinctio in prolatione vo cis si ve in scriptura: 66320 accentus (aramm.): def. accentus est certa !ex ve! regula ad elevandam ve! deprimendam uniuscuiusque principale m dictionis sillaba m: 574-2 9-3 1 ; def. accentus est regularis pronuntiatio vocis significative secundum arsi m et tesi m: 574-3 233; def. accentus describitur a gramaticis regularis modulatio vocis in communi sermone: 68928-29; fiunt quedam confusiones in argun1ento: puncti, accentus, et transpositionis: I2Sr8·I9

acceptio: aliquod verbum esse excepte acceptionis est significationem suam privatim attribuere alicui: 2768-9 accidens (predicabile): def. accidens est quod adest et abest preter

subiecti corruptionem: 51 1 I4-IS; accidens quasi cadens ad subiectum si ve substantiam: 71125-26; de accidente: 5'''4-5IJ8; accidentia accepta per modum abstractionis (opp. accidentia sumpta concreti ve): 515 2 1-25; accidens abstractum (opp. accidens concretum): 51 533 ff.; def. accidens sumitur pro predicato: 5853; 6694-5; def. accidens idem est quod extraneum, si ve quod est in parte idem, in parte diversum: 585'- 2 ; fallatia secundum accidens est deceptio proveniens ex obmissa habitudine predicati ad subiectum, ve! econverso: 6696-7; vide etiam s.v. defailaciis; conversio per accidens, vide s. v. v. conversio, propositio accidentalis: universale accidentale: 2 2o28-3o acquiescere: acquiescit animus auditoris: 16 3 5 actio: def. actio est quedam proprietas secundum quam in id quod subicitur agere dicimur: _ç2221-22; de actione: _ç22 21 -523 18 actus: verbum significans actum corporis: 4-S s; 6 1 1 2 9 ff. ; actus mentalis ( opp. corporalis) : 4-H; 6II 29ff.; actus anime: 6II37ff. adiacere: adiacens: adiective si ve adiacenter significa-

re: 3'7'8 adi cere: adiectum:

oppositio

in

adiecto:

6226;

67o 28ff.

adiectivatio: 2 6; de il la restrictione que fit per adiectivationem: 463; vide etiam s.v. rcstrictio adiectivus: de restrictione que fit per determinationem adiectivam: 617 23 - 618 28; adiective si ve adiacenter significare: 371 18; adiectiva tam in nominativo singulari quan1 in nominativo plurali tantum predicantur; in obliquis vero nec subiciuntur nec predicantur: 398; non omnia adiectiva restringunt: 4-64-; vide etiam s.v. nomen

796

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

acliuncta (se. propositio): dif. adiuncta est in qua ponitur adiunctionis nota: I~9Io_u adiunctio: adiunctionis nota ( = 'ut'): I 59 11 adiungere: adiunctum : ex di versis adiunctis: 2 8' ; adiuncta, vide s.v. adverbium: in dialetica aclverbium comprehenditur sub nomine: I 43; I s9· 10 ; adverbia que su bici non possunt, et prepositiones et interiectiones dicit Boetius non esse partes orationis sed col!igamenta partium orationis: I S06-8; de adverbiis clistributivis: 307 2' ff. aer: utrum proprium est aeris spirando duci : I 6 28 affectus (app. conceptus): 7o8I8ff.; dictiones que significant affectus, non significant virtutibus apprehensivis, sed virtutibus motivis: 709 12-14; dicitur forma qffectus si ve _forma exercita forma que non est apprehensa a cogitante sed est afficiens animum et est motus in anima, quo motu movetur cum est cogitans de aliquo: 6o8 19·22 affirmatio: dif. affirmatio est enuntiato alicuius de aliquo: I I 91o-u; I 26 10 · 11 et alibi; nulla est affirmatio in qua universale universaliter sumptum predicatur: 44S; vide etiam s.v. propositio affirmath•a aliquid: de hoc termino 'aliquid': 637'ff.; 'aliquid' does not signify a universale: 309; hoc aliquid ( = -r6ae: ·n): so'; 1421 , et alibi; de hac dictione 'ad aliquid': 3 I o 22 ff.; de hiis que sunt ad aliquid: 51 926-s2o36 alius: de ha c dictione 'alius' : 2703 2 ff.; JI s' ff.; de ha c dictione 'aliud' : 34o 25; 3 51 11 ff.; hec dictio 'aliud' equipollenter sumitur huic termino 'aliquid quod non': 3.P'9·20 alter: hec dictio 'alter': 7 36 1ff. alterati o: dif. alteratio est motus ab una qualitate ad aliam sibi contrariam: S235-6 amare: de hoc verbo 'amo': 337 16 ff. ambigere: ambigitur: ISS3, et passim ambiguitas (app. dubietas): est ambiguitas orationis quando utraque pars

orationis est dubia, sed tamen se inclinet magis ratio ad alteram quam ad alteram: 472; I2S36 ambiguus: ambiguus (app. evidens et apertus): I 3ol1·I8 ambo: de hac dictione 'ambo': 3o43°ff. amphibolia ( = amphibologia): def. amphibolia est multiplicitas locutionis proveniens ex diversa coniunctione partium: 6s23 1-3 2 ; amphibolia dicitur ab 'an', quod est circum et 'logos', quod est locutio; inde amphibolia quasi circumlocutio: 6n3·4; 68s9·Io; ve! dicitur amphibolia ab 'an', quod est dubium, et 'logos', quod est locutio: 6536-7; de amphibolia: 6p 28-6s6JJ; 68s 2 ff.; vide etiam s. v. amphibologia amphibologia: dif. amphibologia est multiplicitas orationis proveniens ex diversa ordinatione unius dictionis ad aliam, ve! ex transumptione in toto: s6 s2 4-25; def. amphibologia est multiplicitas que attenditur in oratione: J2835·36; dicitur amphibologia ab 'amphi', quod est dubium, et 'bo/e', quod est sententia, et 'logos', quod est sermo; inde amphibologia quasi sermo dubie sententie: 56 s 26· 28; fallacia amphibologie (app. amphibologia): 3 2836.3 29'; s6s29·3l; 6 539-30; de amphibologia: 3 2 834 ff.; et alibi; equivocatio alia in dictione, alia in amphibologia: 1 2410 _11 ; argumentum sophisticum in amphibologia: 12422 ff.; vide etiam s.v. amphibolia ampliare: def. ampliare est terminum relinquere in sua principali ve! naturali supposi tione: 7 2 824·25; de dictionibus habentibus vim ampliandi: 4S9; 72823 ff.; de vocibus que restringunt ve! ampliant suppositionem ( = subiectionem): 273 7 ff. ampliatio: de ampliatione: 26433ff.; 344'3ff. ;ampliatio appellationis: 301-302; de ampliationibus (tract): 26; 44 analogus: the so-ca !led analoga: 'ens', 'unum', 'aliquid' : 476; vide etiam s.v. transcendere anin1a: nostra opinio est animam non esse partem hominis, quia pars semper auget quantitatem totius: 3 I s; nec novi aliquicl de aliqua anima:

359

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

animus: quicquid apparet in rebus corporalibus necesse est ut intus in animo habet suam propriam conformationem; que conformatio secundum Aristotilem substantia corporalium rerum esse intelligitur: 99, n. 4 ante: ex parte ante: 75; 38027- 28 ; a parte ante: 459 antecedens (app. consequens): def. antecedens est quod inmediate ponitur post coniunctionem: 425 25 antecendens (app. relativum): terminorum suppositionum duo sunt genera: quedam dicuntur antecedentia, quedam relativa: 458; 6p'off. anticipatio : sophisma anticipationis: 13 223 antidosis: 737 1

antiquitas: 778 antonon1asia: 326, n. 1; 411; antonomasice: 482; suppositio antonomatica: 47733ff. apium: apium sanum: 538 apodicticus: apodictica (se. scientia) idem est quod demonstrativa: 1474 apodixis: apodixis grece latine dicitur demonstratio: '474-5 appellare: def. appellare est designare aliquem; unde terminum appellare nil aliud est quam terminum convenire alicui, hocest esse assignare alicui mediante verbo presentis temporis: 7 22 22- 24; dicitur terminus appellare id de quo vere et presentialiter et affirmative potest predicari: 61621-2 2 ; ille terminus tantummodo appella! qui vere potest sumi cum verbo presentis temporis: 7 2 226-27; non terminus appellat nisi pro eo qui vere est: 458; appellant nomina res illas propter quas supponendas fuerunt instituta: 294; (app. significare, supponere): 20920-22; appellatum: 2 I 8 10 ff. et passi m; appellata dicuntur presentia supposi la: 458; appellata sunt ipse res visibilcs, ut homines, lapides: r61; vide etiam

s.v. terminus appellatio ( = denomination) 67717-19; hec appellatio 'modalis propositio': 20732

797

appellatio (aramm. = nominatio)r7: 192-199; (app. significatio): 196, 228, 261, 294, 294ff.; 300-302; secundum appellationem: 500; secundum figuram appellationis: 500; et passim appellatio dicti ( = appellatio enuntiabilis): 321-322; 359-361; 535; 485 23 - 486 10 ; def. appellatio (se. dicti) est omne id quod sine indicatione significa! verum ve! falsum : 48 52 1- 2 8; in appellatione dicti terminus supponit simpliciter: 457; quelibet appellatio dicti est singularis: 468; tribus modis potest appellatio transformari a propositione: 48 53 2ff.; quomodo sumantur appellationes dictorum: 2o9 24ff.; sumitur et a !iter appellatio enuntiabilis preposita coniunctione 'quod' 361; de dictionibus in appellatione di et i positis: 348 22 ff. ; de appellationum suppositionibus: 2 r 115ff.; vide etiam s. v. v. dictum, enuntiabile, propositio appellatio (/onice): def. suppositio coartata per verbum presentis ve! preteriti ve! futuri dicitur appellatio: 7 2 237 - 7 2 3 1; def. appellatio, ut solet dici, est presentialis convenientia alicuius cum aliquo: 496; 371 23- 24; def. appellatio est quedam proprietas que inest termino ex eo quod pro presenti significat : 496; 3 7 r24- 25; def: appellatio est per verbum presentis temporis vera attributio sive copulatio: 5 39; def. appellatio termini est suppositio eius pro iis que sunt: 458; def. appellatio est proprietas que inest voci ex eo quod assignet aliquem mediante verbo presentis temporis: 72225-26; def. appellatio est proprietas termini communis quam habet secundum quod comparatur ad sua singularia, que comparatio inest ei secundum quod appellat: 449 29-3 1 ; def. appellatio est nota eorum que accidunt termino inquantum est in propositione: 458; appellatio termini mutatur per constructionem eius cum verbo: 462; def. est appellatio sermonis predicabilis significatio sine tempore : 44924- 25 ; def. appellatio est quedam proprietas que inest dictioni ex eo quod supponi t unum ve l plura: 541; 665 24- 25; appellatio (app. suppositio) ex hoc patet differentia inter appellationem et suppositionem quia terminus communis per se positus supponi t pro omnibus illis qui sunt ve! qui erant ve! qui fuerunt participantes formam communem a qua imponitur: 458; 525ff.; cfr. 316; 3374-7; suppositio et

798

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

appellatio (contin.): appellatio se habent quasi superius et inferius: 7 2 2I9· 20; omnis appellati o est suppositio: 7 2 220; appellatio supposi ti: B 1 ; appellationem restringi ve! ampliari: 69 126; ampliatio appellationis: 5 H ff.; restrictio appellationis: B 5 ff.; vide etiam s. v. v. ampliatio, restrictio; de appellationibus (tract): 26, 44, 46, 83, 458-462; 337 5 ff.; 37 I 31 ff.; 449 24 -451 16 ; 6 I 620_6 I 78; 7 2 219 ff. appellation : on appellation: 496-499; )28-HI; 548-H4; s6o- s6 5; vide s. v appellatio apponere (app. supponere ~ subicere): ~ predicare: l )6; subieCtO apponi: 2 33°; appositus, idest ex parte predicati positus: 451 14; appositum ~ predicatum: 1 199; res apposita ~ res predicata: 1 198; predicatum est id quod in gramatica dicitur appositum, scilicet quod construitur cum verbo ex parte post ex vi copule: 3 8o 28· 29 appositio (opp. suppositio): sos; 6nff. appositivus: appositive teneri: 6n6ff_ apprehendere: cogitatus et apprehensus: 7o8 28ff. apprehendere et cogitare: 709 8ff. virtus apprehensiva (opp. motiva) 709 12 -14 arbitrium: de libertate arbitrii: 37 3-374 argumentari: dif. argumentari est argumento aliquid probare : I 27 10 ; arnumentari arnuendo inferre: 377; cathegorice dupliciter argumentari contingit, dialetice sci li ce t et sophistice: 2 3.1'4-5; dialetice duobus modis argumentari contingit: directe et indirecte: 2355; tot modis et eisdem argumentari possumus indirecte quod directe: 25616-r7; est aliud genus argumentandi in quo ostenditur unum convenire pluribus quam reliquum: 29 s'o-11 argumentatio : dif. argumentatio est argumenti explicatio per orationem: I 54; 472; I I 9 24; I 2 34; I26'9; I63'o; '94'; 36222-23; 48627; argumentatio a Boe ti o si c describitur: argumentatio est argumenti per orationem explicatio, idest oratio explicans argumentum : 3 76 ; dif. argumentatio est argumentum per orationem explicatio, idest oratio explicansargumentum, idest manifestans: 362 22 · 23; def. argumentatio est argumenti conveniens o

explicatio : I 2 3 11 ; dif. argumentatio est modus explicandi argumentum competenti ordine: 1 29 24· 25; dif. argumentatio est pronuntiatio argumenti : 126 19; species argumentationis sunt hee quatuor: sillogismus, entimema, inductio, exemplum: 154; 376; 378; I I924-25; I2312; I6314ff.; 1941·2; 48714-r5; tam Aristotiles quam Boetius tantum ponunt duas (species argumentationis), scilicet inductionem et sillogismum: 48716-17; quatuor genera argumentationum: 39 3 ; 4 7 8 ; argumentatio mentalis = entimema: 36319- 20; deargumentationum generibus: 235'-2579; de argumentatione: I I 92ff.; 362 20 ff,; de sillogistica argumentatione: 489 1-sos 8, vide etiam s.v. sillonismus; argumentatio sophistica est que apparentiam habet necessitatis sine existentia; qualis est paralogismus: 486 21-22; de sophistica argumentatione: ss6 1-6o425; vide etiam s.v. ars sophistica; argumentationum quedam est complexionalis, quedam Iocalis, quedam sophistica: 48613-14; argumentatio complexionalis est que habet necessitatem a complexione et ab intrinseca dispositione, scilicet a debita ordinatione trium terminorum in figura et trium propositionum in modo; qualis est sillogismus: 486 15-11; argumentatio localis est que habet necessitatem per locos extra, hocest per maximam propositionem et eius differentiam: 48619-20; de locali argumentatione: 2..p 7 ff.; so >'oso612; de principiis materialibus Iocalis argumentationis; so s'7 ff.; de princrpus formalibus localis argumentationis: 52 71 ff.; - de argumentatione ypothetica: 2 5 I 15 ff. ; vide etiam s. v. propositi o ypothetica; a qualibet argumentatione transformari potest conditionalis propositio, sicut a qualibet conditionali sumi potest argumentatio: r 6427· 29; de partibus integralibus argumentationis: 486 12 ·22 ; de partibus subiectivis argumentationis: 486 2lff,; de commutatione argumentationis in propositione: 25421·22; de argumentatione indirecta: 2)6 15ff.; permixte argumentationes propterea dicuntur quia diversi loci in eadem argumentatione possunt assignari: 24631-32; de impeditione argumentationis: 67o 14 ff.; quelibet argumentatio explicat argumentum, sed nulla significat: I63 10·II; differt argumentum ab argumentatione eoquod argumentum est oratio probans aliquid, si ve ipsa si t in prolatione si ve non;

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

argumentatio (eontin.): argumentatio prout consisti t in prolatione; unde argumentatio est argumenti per orationem explicatio: 4-o 13-6; 4-879· 12 ; vide etiam s. v. araumentum argumentum : 'aroumentum' multis modis dicitur: 1931-u; equivocatur nomen 'aroumenti' ad explicans et explieatum: 3 76; dif. dicitur etiam argumentum brevis dicendorum prelibatio: 19 38-9; dif. dicitur et argumentum cuiuslibet rei coniectura: 19 39; dif. argumentum est ratio rei dubie faciens fidem, 1.1"4-; 4-72; 12918·19;

1241·2;

16413-14;

1937·8;

36225;

394-7·8; 4-34-9-lO; cfr. 1299; dif. est argumentum ratio rei dubie faciens fidem, idest factiva fidei: 164-13-14; dif. argumentum est ratio rei dubie faciens fidem, hocest potest facere certitudinem de re si ipsa sit ve! non: 394-1·8; dif. argumentum est ratio rei dubie faciens fidem, idest credulitatem de re dubia: 36225; dif. argumentum est ratio probans aliquid: 119 12 ; cfr. 129 14; dif. argumentum est ratio ponendi aliquid esse ve! non esse ci tissi ma: 1 266-7; dif: argumentum est ratio qua aliquid ex aliquo ve! sequitur ve! sequi videtur: 1231·8; cfr. 129 14; dif. argumentum est vis argumentatio: 1 2619; nullum falsum est argumentum: 3529; opinio de argumento quadrifariam spargitur: 3 7 5; dif. argumentum est verum premissum in argumentatione efficax illate conclusionis; 375; solum verum argumentum esse diximus quia nec significatum dictionis simplicis nec falsum argumentum est; 37 .1"; def: nos dicimus argumentum esse dictum conditionalis ypothetice transfor ma te ab argumentatione : 164-26· 27; dif. dicitur etiam argumentum dictum ypothetice ab argumentatione transformate; 19 3 10"" ; dif. secundum contendentes ita diffinitur argumentum: argumentum est ratio rem certam perturbans: 13 124· 25 ; argumentum est ad contradictionem faciendam: 1 24-33; argumentum non est ars: 1 3 16; argumento pro bare non est arte probare: 1 3 14; argumentum in arte sophistica: propositio conveniens cuius nulla est contradictio: 1 24-4·5; Sophisticum argumentum tantum est argumentum: 1 3 31 ; species argumenti sunt quatuor: probabile tantum, necessarium tantum, probabile et necessarium, nec necessarium nec probabile: I I 9t2-24; I 2919-22; 3949-IO; 434ro-u; quatuor sunt argumentorum genera: argumentum

799

omne aut est verum et verisimile, aut verum est et non verisimile, aut verisimile et falsum, aut nec verum nec verisimile: 1 238-1o; 16s 6 ff.; 193 12 ff.; sunt quatuor modi explicandi argumentum (viz. sillogismus, inductio, exemplum, simile) 129 21ff.; sunt quatuor alii modi explicandi argumentum: 1 305; est unus modus explicandi argumentum cum in principio argumentationis fit interrogatio, et illatio fit sine interrogatione; et ille conveni t disputanti bus: 1306-8; est alter modus (explicandi argumentum) ubi non fit interrogatio in principio argumentationis, sed illatio fit per interrogationem; et i !la (se. argumentatio) conveni t oratoribus: 13o9·IO; est alter (modus explicandi argumentum) ubi nec interrogati o fit in principio nec in fine: et illa (se. argumentatio) convenit per se disserentibus: 13oll·12; est alia argumentatio ( = modus explicandi argumentum) ubi et in principio et in fine fit interrogatio: et illa fit discentibus: 13o 13-14; de argumento: 4-00; t64-l3ff. et passim; aliud est aroumentum esse quam aroumentum: l 30 1; differt argumentum ab argumentatione eoquod argumentum est oratio probans aliquid, sive ipsa sit in prelatione si ve non; argumentatio prout consisti t in prolatione: 4-013-5; cfr. 13215; 4-381·6; vide etiam s. v. aroumentatio argutia: argutie et sophistice conclusiuncule: ad 186 arithmetica: dicitur ab 'are', quod est numerus, et 'meos' : mensura, et 'icos': scientia, quasi numeralis scientia mensurandi: 417; 428; arsmetica docet de numero per se: 4-17; 4-27; 4-31; arithmetica agit de multitudine que constat per se et non refertur ad aliud: 78-79; arismetice quatuor sunt species, scilicet numerus per se consideratus, numerus relatus, numerus geometricus et numerus proportionalis: 45"9 1 4-IS; a tract on arithmetrics: 90; vide etiam s.v.v. ars, quadrivium ars: 'ars' dicitur ab 'arto, artas', sive de 'artor, artaris', quia artat sui inquisitores; de 'artor, artaris', quia artatur regulis si ve n1aximis: 3 5719· 20; ars dicitur ab 'are' grece, quod est virtus latine, quia reddit homines virtuosos: 4-2 7; dif. si c generaliter diffinitur ars: ars est preceptio qua aliquid docemur fa cere: 1 273·4; dif. ars est collectio plurium preceptorum ad unum finem tendentium: 3 2; 33; 4-17; 4-21 ;

800

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

ars (contin.): •f.27; 431; 438; 3>7 12 -13 ; 379 2-3 ; fl7 9"10 ; dif. ars est quoddam finitum infinitatis compendium, insigne rationis miraculum, inperiosum nature consilium, quam si in se consideres minimam quantitatem reperies, sed si ad subiecta te applices maximam potestatem invenies: 175; 4'7; 421; 427; 442; 417 10 -13 ; def. ars est recta ratio agibilium (or: factibilium): 171, n. 3; artis sophiste velut ceterorum comprehendentis infinitas finite plicas: 327 1· 2 ; omnis ars est ad id ut ex ea sit facile id quod faciendi ipsa est ars: '47 21 - 22 ; in amni arte docetur id quod faciendi ipsa est ars: 14717-IS; ea que sunt in arte et ratione sumuntur ad proportionem et imitationem eorum que sunt in natura: 82; ut ai t Aristotiles in Topicis, circa artium principia difficile argumentabilem accidit esse propositionem: 306; cuiuslibet artis finis facultas est operis: 14 722 ; ars ( opp. scientia): ars est dum est in opere, scientia dum manet in quiete: 430; divisio artium: septem sunt artes: .p 7 1?; ars dividitur in artes n1ecanicas et in artes liberales: 427; 434; dividuntur artes (se. libera/es) in triviale et quadriviale: 418; (cp. 427); dividitur ars in trivium et quadrivium: 3799; dividitur ars in trivium, scilicet in gramatica, dyaletica et rethorica: 418; 427; dividitur ars in quadrivium, se. in arithmetica, et in musica, in geometria, et in astronomia: 41 8; 42 7; artium doctores: 209 6·1; - ars = ars logica: tota ars (se. logica) 6233; 778-9; contra regulam artis: 312J; precepta artis: 77 23; vide etiam s.v.v. dia/etica, logica; ars disputandi: quinque sunt necessaria in arte disputandi: propositio, questio, conclusio, argumentum, argumentatio: 157; 1 2 226 · 27; vide etiam s. v. disputare; ars disserendi : de arte disserendi : 1 2 72133I7; maxime ista ars consisti t in disputatione: 127ts; vide etiam s.v. disserere; ars dia/etica, vide s.v. dia/etica; ars logica, vide s.v. Ionica; ars mecanica, vide s.v. mechanica, ars sophistica, vide s. v. sophistica arsis: dif. arsis est elevatio vocis: 57433 artare: 35719-20 artefactum: 306 articularis: de nominibus articularibus: 27411ff.; de

verbis articularibus: 276 5 ff.; differentia inter exceptam acceptionem et articulum: 2761-8 artifex: quilibet artifex modum inferendi accipit a dialetica, materiam vero a propria disciplina: 379; artifex agens ex arte (opp. artifex agens de arte): So; vide etiam s.v. opifex. artificialis: res artificiales (opp. res naturales): 31 o arx: arx musice: 238 ascensus (opp. descensus): 593 assumptio: assumptio sillogismi: 981S; 11926; 19730-31 assumption (as an epistemologica! and didactical term): 14, n. 1 astrologia: astrologia interpretatur sermo de astris: 79; astrologia alia fabulosa, alia imaginaria: 79 astronomia: astronomia docet de magnitudine mobili, scilicet de motu firmamenti et planetarum: 79; 417; 428; 431; 417 22 "23 ; 459 35- 36 ; astronomia dicitur ab 'astra', quod est stella, et 'mf!Ys'; mensura, quasi de stellis mensura: 417, 428; dividitur in duas partes: 43>36; opp. astrologia: astronomia interpretatur lex si ve norma astrorum; astrolooia interpretatur sermo de astris: 79; astronomia certitudinem et ratum astrorum docet, idest qualiter sol perficiat cursum in hora sive in horis, in n1ense, in anno: 79 attributio : subiectum attributionis est ille terminus qui reddit suppositionem verbo, et ille semper est in recto: f9o 24- 2S; vide etiam s. v. locutio attributum: dif. attributum idem est quod predicatum appellationis: 48 529 attritio: 1492 auctor: auctores: 983, et passi m auctoritas: dif. est auctoritas sententia imitatione digna: 546' 3 ; 296; 39 20 et passi m; auctoritas Aristotilis et Boeti: 23I 0 ; 23 1S; auctoritas veterum (opp. ratio): 22032 audire: propositionem audire: 762'sff.; sicut se habet habere visum ad videre, ita se habet habere auditum ad audire: 548 29-30

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

augmentum: def. augmentum est de minori fieri maius: .1"233-4

aut: de coniunctione 'aut' :

41 2 6

authenticus: textus authentici: 9 5"; authentici (opp. disputatores, introductores, expositores): I67, n. 4

Bene: qua re 'bene' et 'male' non faciunt propositionem modalem: 428I2 binonimus: 246

bonus: sicut bonum est aliquid, ita et malum: 384; 'bonus' alia m vin1 ha het coniunctum eu m 'homine', aliam coniunctum cum 'citharedo': 4 I 22- 23; vide etiam sub Indice sophismatum et exemplorum

Cachexivus: >>I28

cadere: cadere a sua suppositione: 6 3436 ff. caritas: est multiplicitas significationum in hac forma vocis 'caritas': 68331 carpentator: 71013

caseus: de ha c voce 'caseus' : 2 7 8 I ff. casus: def. casus appellantur adverbiales inflexiones: 5" n I3- 14; de diversa consignificatione casus: 6s-o3I ff. fallatia ex diversa coniunctione casualium inter se : 6 n I l ff. categoreuma : categoreumata, id est voces significantes: 8 2 ; vide etiam s. v. v. dictio, vox cathegoreumaticus: dictio que uno modo est cathegoreumatica, ali o modo sincathegoreumatica: >10; 6o _,9- 14; et passim; vide etiam s.v.v. dictio, vox categoria ( = predicamentum): de Cateaoriis (tract): _l" o; n; .1"7; >9-6o; 88-89

801

causa: def. causa est propositio que preposita conclusioni operatur ad eius illationem: 676 23- 24; def. causa est illa propositio que per se ve! cum alia valet ad inferendum propositam conclusionem: .1"98 6 -7; de fallacia secundum non-causam ut causam: _1"98 2ff.; vide etiam s.v. de Jallaciis; de diversa causa: 67J6ff. causalis (se. propositio): def. causalis est in qua causalis ponitur coniunctio: I .1"94-5 cecitas: proprium est cecitatis facere cecos: 4078 cignus: utrum albedo accidat cigno: I 624 circularis: circulariter ostendere est facto aliquo sillogismo sumere conclusionem conversam utriuslibet premissarum ad sillogizandum reliquam: 3 8 2 circulatio : sillogismus circulationis: 3 81 circulus: circulus, per quem vinum venale apprehenditur: 482; cfr. 7Io35 circumlocutio: 34426ff. circumstantia:

478 coartare: terminus communis a suppositione sua habet coartari: 4.1"9; vide etiam s.v. restringere coartatio: suppositionis coartatio = restrictio: 7 2 237 ff.;

vide etiam s. v. restrictio cogitatio: 707ll ff.; vide etiam s. v. apprehendere cognitio: sensus vias preparat cognitioni: 3.1"9; ubi sensus deficit, cognitio non ascendi t: 3 .1"9; aliud quod est superius cognitione, etiam fit pars in constitutione sui inferioris: 2 2,5"19-20

cognoscere: natura cognoscendi (opp. essendi): 4623I-32 collatio: vide s.v.v. comparatio, relativum collectio: collectio sermonum ( = sillogismus): 97 29; collectiones predicamentorum: 304 collectivus: vis collectiva (opp. vis dividens): 30 1-2

802

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

colligamentum: colligamenta partium orationis: 240; 15J; I }Os; I8oii·I4

collocutio: in on1ni collocutione, idest unius ad alterun1 locutione, tria su n t necessaria: res supposita, intellectus, vox: 1 1 2 ; 2 2 2 ; quatuor necessaria: 179; 239; tria sunt genera collocutionis: unmn genus quod versatur inter docenten1 et discente m, ... et dicitur didascalicum; aliud est inter interrogantem et respondentem ... quod vocatur dramaticum; tertiun1 est in continua oratione inter loquentem et audientem; et appellatur hermeneuticum, idest interpretath'um: 2 2 2; 2 39 comitantia:

vide s.v. por in comitantia comitatio: vide s.v. por in comitatione commentator: 'Commentator', per antonomasia m for Averroes:

4''

comnnmis: the tern1 'communis' used in a loose way: 544ft'.; ut dici t Aristotiles, innata est no bis via a communibus ad propria: 470; nomen commune: naturaliter com m une est illud quod ex una institutione habet idoneitatenl conveniendi pluribus et omne tale in una signifìcatione habet pluribus convenire: 59 1 ; commune (se. nomen): con1nume auten1 et universale idem sunt: 59 I n. 4; dicitur commune quod unit multa simul, idest in unan1 naturam: ~91, n. 4; commune dicitur unum conveniens pluribus: 373 2 -J; n1agis patet veritas locutionis in singulari quan1 in cornn1uni: 61 o6-7; communiter loquendo (opp. proprie loquendo): 37922; 38,2; 44611·12; 45''9-20 et passim

con1n1unitas: omnis con1munitas sive universalitas refertur ad multitudinem: 7 1433-34 commutatio: de commutatione argmnentationis in propositione: 2~4 21 - 22 ; de comn1utatione propositionum: 25421 ff. comparatio: qualitas et comparatio accidunt nomini: 7 3923 ff.; comparatio fìt quatuor modis: 3 5o 2 S; opponitur de comparationibus: 32 2•ff.; de comparatione: J5o 2Sff. comparatio: vide s.v.v. appellatio, nomen comparatirum, relativum

comparativum: vide s.v. nomen comparativum con1particularis: comparticulare: 16 318 compendium: compendium est quoddam breve et utile, dispendium longum et inutile: 418II-I2 complexio: dt;{. con1plexio, hocest coniunctio et ordinati<> sern1onum simplicium: 7o86-7; necessitas complexionis (opp. necessitas rerum): 378 complexionalis: argumentari complexionaliter (opp. localiter) 2 3 ~ 6 -7; vide etianl s. v. arnumentatio complexivus: dictio complexiva et collectiva: 74o19-2o; 'homo' supponit quasi complexive, quia comprehendit tam marem guam feminam: 7 3620-21

cornplexus: dicitur sermo complexus eoquod complexionem habet, hocest coniunctionem et ordinationenl sermonmn sin1pliciun1: 708 6 -7 con1 pone re : omne compositum esse plura: 339 compositio: hoc non1en 'compositio• et hoc non1en 'divisio' multas habent acceptiones: 569 7-8; de[. compositi o est disiungendontnl compositio: 3 3 1J; de[. compositio est aliquorum coniunctio: 6578; vide etiam s.v. divisio; de fallacia compositionis ve l divisionis: 3 3oH ff. compositio ( ~ copulati o): ex hoc patet illos peccare qui probant sex modos esse con1positionis, verum et Jalsum addentes: 467 compotista: 59 conceptus: conceptum signifìcant dictiones que signifìcant aliquid ut apprehensum et cogitatum in anima: Jo83 1 -709 1 ; n1entis conceptus: 1 ~o 2 ; (opp. affectus) 7o8I8ff. concessi o: dej. concessi o est responsi o in veris: 148 10 concludere: isti disputant ad hoc ut concludant si bi: 567 26 ; cfr. 67 (144) conclusi o: def. conclusi o est propositio probata argumentis: 119 2 3; 163 2 -3; 193 1 ; 438 1J- 1 4etpassim; de[. conclusi o est ultima pars argumentationis 1 30 17; de[. conclusi o est extrema pars argurnentationis cui illativa preponitur coniunc-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

conclussio (contin.): tio: 163 1· 2 ; dif. conclusio est quando probatur (se. propositio) per premissas post hanc dictionem 'ergo' pro lata: 472; proposi tu m recte probatum fit conclusio: 1 26 10; conclusio sillogismi (opp. propositio, assumptio): 98 1 ?; 1 1927; propositio, enuntiatio, conclusio et questio idem sunt secundun1 substantianl, differunt tamen in rationibus suis: 472; conclusio fit quatuor n1odis: I 2oiJ; conclusio est alia evidens et aperta, alia est ambigua: 1 3ol?-l8; conclusionum alia est probabilis, alia inprobabilis, alia neutra: 1634; conclusio probabilis est cui spante acquiescit animus auditoris: 16 3 5; conclusi o inprobabilis est que aliquod inopinabile pretendi! nec ullam ha be t veri similitudinem: 16 3 5-6; conclusio nec probabilis nec inprobabilis est illa conclusio que partim veri similitudinem, parti m improbabilitatem pretendi t: 16 37-8 concotnitantia: concornitantia = consecutio: 67 5 11 concomitare: concomitans ( = consequens): 67 51 concretivus: concreti ve (opp. per modum abstractionis): 5 I 522-25 concupiscibilis: virtus concupiscibilis: 709 14 conditio: 'conditio' large accipitur: includi t enim quedam localia et quedam temporalia: 79 23- 24 conditionalis (se. propositi o): de[. conditionalis est cuius antecedenti preponitur hec coniunctio 'si': 1 59 2 ·J; a qualibet conditi anali su mi potest argun1entatio: 1 64z8-z9; vide etiam s. v. propositio )'pothetica confundere : corifundere iden1 est quod sitnul in uno tern1ino omnium vel plurium significatorum illius termini formam participantium multitudinem fondere, id est i ungere: 482; confundi non est aliud qua m Jundi pro multis suppositis, hocest multiplicari: 7 163-4; dicuntur inportare vi m confundendi signa universalia et negatio: 456; confundi distributive et mobiliter (opp. confundi exiliter): 6149-17; conjusus: on the term: 59 2; confuse significare: 3 2 3220 ff.; confuse teneri: 544; 28o 16; 341sff. confusio: confusio: 319?; 55935; et passim; propria confusio: 27427; fiunt quedam confusiones in argun1ento: puncti, accentus, et transposi~

tionis:

I2S"I8·I9;

803 dicitur confusio quasi simul

Jusio, idest Jusio partium: 456 congruitas: congruitas propositionis as the foundation of corree! supposition: 546; congruitas propositionis = veritas propositionis: 546; 56 1 ff.; 597; et passi m; congruitas locutionis: J2o congruus: 'congrua' aliam et aliam vim habet ex adiunctis diversis: 186-7

coniugati<>: dif. coniugatio est duarum propositionum medio termino participantium habitudo considerata in eo: 1983-4; de inutili coniugatione: 669" ff.; 67 5 12 ff.; de exclusione inutiliun1 coniugationum: 198 11 ~ 199 1 6 coniugare: coniugata sunt nomina principalia et eorun1 sumpta: 5 53 2 coniunctin1: (opp. divisim): 25 12; 6225; et passim coniunctio ( = grammatica/ conjunction): coniunctio copulativa: 846; coniunctio illativa: 1 6 3 I · 2 , et passi m; de coniunctione: 252-253; coniunctionum species sunt quindecin1: copulativa, continuativa, subcontinua~ tiva, adiunctiva, effectiva, causalis, approbativa, disiunctiva, subdisiunctiva, discretiva, collectiva ve! rationalis, dubitativa, abnegativa, adversativa, et expletiva: 252; coniunctiones nichil significant, sed ideo significare videntur quia oratio in qua ponitur aliqua coniunctio, id significa! quod ipsa significare dicitur: 2 53 coniunctio ( = compositio): fallacia ex coniunctione: 677 25 ff.; sophisma coniunctionis: 1 3 2 2 1; vide etian1 s.v. composi t io

coniuncta (se. propositio): de[. copulativa est, ve! coniuncta, in qua per copulativam coniunctionem consequens copu~ latur antecedenti: 159 7-8 coni ungere: coniunctun1 et inconiunctum, sub quibus continentur omnes species sophismatum: 13219-2o; coniunctum ideo dicitur quia plures species (sophismatum) tractantur sub ilio genere coniunctum: 1 3 2 2 6· 2 7; fit processus de cathegorica de coniuncto predicato ad copulativas: 29613-14; vide etiam s.v. coniuncta

conligamentum: 240

804conratiocinnatio : silloeismus quasi 36233

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

conratiocinnatio:

196JO;

consecutio: consecutio = concomitantia: 67 s"

consequens: 'consequens' quandoque dicitur respectu antecedentis; quandoque consequens est idem quod concomitans: 67s5·7; def. consequens appellatur id quod consequitur ad alterum simpliciter, ve! saltem est probabile sequi: 589 1 • 2 ; def. consequens est id quod mediate ponitur post coniunctionem: 42 >26 consequentia: def. consequentia est quedam habitudo inter antecedens et consequens: 3 8; def. consequentia est quedam habitudo ve! sequela in qua consequens se habet ad antecedens: 38; De consequentiis (tract): 39; 6 I ; 596; consequentia: 27 20 ; 28 22 ; vis consequentie: 287llff.; 'homo est animai' nullo homine existente: non i bi notatur inherentia predicati ad subiectum sed consequentia necessaria: 7 Joi2·I4

consignificare: consignifìcare est secundario sionificare; . . . dicitur etiam denominare; . . . tertio modo dicitur consignificare quod per se dictum nichil significat, sed cum alio dictum aliquid significat: 2 2 7 consignificatio : def. consignificatio est illud quod secundario datur intelligi per terminus: 37I 21· 22 ; on consianifìcatio: 226-227; def. appellatur consignificatio ( vocis) : secundaria vocis significatio, ut tempus circa verbum et participium: 26o 20 - 21 ; consignificatio verbi: 377378; de restrictione que fit per consignificationes verborum : 6 19 5ff. constitutio: constitutio nominis: 142 8; constitutio orationis: I 6 15; constitutio sillogismi: 9910 constructio : de constructionibus : r r 2- r r 3 ; o n constructio: 203ff.; 219-22o; s61, questio est utrum constructio attendatur penes significationem dictionis ve! consignificationem aut ratione utriusque: 76; non sunt iudicande voces secundum actum constructionis, sed secundum priopriam naturam inventionis: 1 I 4

contendere : contendentes: 1 3 I 24

contextual : the contextual, or propositional, approach: II 3- II 7; as the key-notion of terminism: 123-I2s; I99; 22o; 494; 539->49; ~6I contextus: id in cuius contextu (aliquid) intelligitur: 6744; vide etiam s.v. intellectus continere: de hoc verbo 'continetur': 277 2ff. contingens (opp. necessarius): 46; 54; contingens: verorum alia sunt necessaria, alia contingentia: 37 I ; verum contingens est verum quod potest esse falsum: 3 7 1 ; verum contingens est verum quod non necessario est ve rum : 3 7 I ; de futuris contingentibus: 373-374; vide etiam s.v .v. verum, Jalsum, necessarium; materia contingens in propositionibus: 8 126 ff.; vide etiam s. v. propositio catheaorica continuativus: propositio continuativa: 3 sI ff.; vide etiam s. v. propositio ypothetica

contradictio: def. contradictio est responsi o in falsis: contradictionis: impedimenta I 48 10-u; 678 18- 19; 69619; vide etiam s.v. propositio catheaorica contradictorius: de contradictoriis (se. propositionibus) : 3o1°ff.; 823off.; II437ff.; IIS 2 1· 2 9; vide etiam s. v. propositio catheaorica contrapositio: conversio per contrapositionem, vide s. v. propositio catheaorica contrarius : de contrariis (se. propositionibus): 2S 25ff.; SrJiff.; rr421ff.; rrszs-r8; vide etiam s.v. propositio catheoorica; contrarium: dej. contraria sunt que posita sub eodem genere maxime a se invicem distant: ~49JI·JZ; contrariorum eadem est disciplina: 5975; contrariorum alia mediata, alia inmediata: 94-Hff.; de loco a contrariis: 9410 ff.; vide etiam s.v.v. mediatus, immediatus convenire: terminum convenire alicui, hocest esse assignare alicui mediante verbo presentis temporis: 7 2 2z3-24; vide etiam s. v. convenienti a convenientia ( = plausibleness): convenientia argumenti: 1268 conversio: vide s. v. propositio catheaorica

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

con vertere: videtur quod nulla propositio debet converti, quia predicatum se habet ad modum forme, subiectum ad modum materie: 42 7 20-2 1 ; conversa (se. propositio): pro bare secundum legem conversarum: 29osff.; 292 12 ff.; 29414ff.; de simplici conversa: 2 H 15 ff.; vide etiam s. v. propositio cathegorica coordinatio : est predicamentum coordinatio predicabilium: 388 10 ; cfr. 432 1 ; 514 7

copula ('est') : its meaning: (inherence theory-identity theory) 105-108; 183-186; 2o3-2o6; de copula: 18 320 ; 1 8 52 4 ff. et passi m; vide etiam s. v. inherentia; copula quandoque ponitur implicite, quandoque explicite: 3 8 229-30; construi ex vi copule: 3 8o 29 copulare (opp. supponere): dictionum significativarum alia supponit, alia copu]at: 6o 5l8-l9; significare prout dicitur de voce dividitur in supponere et copulare: 7 1 1 s- 6 ; nomen adiectivum dicitur copulare, idest significare copulative si ve coniunctive ad aliud: 71 28-9; dif. copulare est adiective rem designare: 26; 4H; de[. copulare est adiective rem significare et in tali dependentia que est de principali significatione: 6o6 24-26; dicitur ille terminus copulare qui dependentiam habet in principali sua significatione: 6o6 26- 27; terminus copulans sumptum: 66721- 28; de terminis universali bus copulantibus (e.g. 'qualislibet'): 72o1ff.; vide etiam s. v. modus copulandi copulatio ( = coniunction): quod nec copulati o nec disiunctio restringunt sua extrema: 6362-zs; et passi m copulati o ( = function of the copula 'est'): copulatio essenti e (opp. copulatio adiacentie): 183-186; 2o3-2o6; 562; 569-570; 662 1 ff.;

copulatio intransitiva (opp. copulatio transitiva): 183, n. 6 copulatio (binding of an adjectival term): on copu/atio: 578-581; 45118-30; 6o6 22 6o723; de[. copulati o est acceptio termini adiectivi pro aliquo: 26; dif. copulatio est adiectiva designatio, idest per nomen adiectivum: 45 5; de[. copulatio est quedam proprietas que inest dictioni ex eo quod adiective, si ve adiacenter, significat: 371 17- 18; de[. est copulatio sermonis predicabilis significatio sine tempore: 451 I8-I9; proprie loquendo copulati o est in verbo, communiter loquendo

805

est in verbo et in omnibus participiis et concretis: 451 I9- 20 ; appellatio est per verbum presentis temporis vera attributio sive copulatio: 539 copulativa (se. propositio): de[. copulativa est, ve! coniuncta, in qua per copulativam coniunctionem consequens copulatur antecedenti: 1591-8; vide etiam s.v.v. coniunctio, propositio ypothetica cornutus:

anima! cornutum: 769 1 ff. corpus: corpus lunare: 7 8 corruptio: dif. corruptio est amissio forme substanialis:

523 3 cum:

de coniunctione 'eu m': 4127; 42 s; 4225; 42 2 7; 423°; 44J; 79 2 5; 'eu m' significat certitudinem: 38; 6o; 425; 429; si coniunctio 'eu m' aliena coniungat: 4230

Dare: actus dandi: 61 127 ff. deceptorius: determinatio deceptoria: 69 337 deliberatio : totum responsionis studium in deliberatione convenientis relabitur: 1 2611-18 demonstratio (gramm.): de diversa demonstratione: 6 so' ff. demonstratio (log.): demonstratio sillogismorum per impossibile: 1o 529 ff. ; 10728; demonstratio sillogismorum per conversionem 1 o 328 ff.; 10727 denominatio : ex inutili denominatione: 66935 ff. depositio: depositi o (kind of obligatio): 84 descendere (log.) : 6I5'4ff.

descensus (log.) : descensus (app. ascensus): 457; 583; 593; 62927ff.

deductio: 63417; deductio ad oppositum: 6H38 desiderare : de hoc verbo 'desideratur': 339 29ff. determinare (se. questionem, oppositionem): !68; 3630

806

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

deus: deus sccundum gentiles communis, apud nos singularis: 3 73 s-6 dialectic, dialectical: the infiltration of dialectic into grammar: 99- I o8; I I 7- I 2 2 ; dialectical method in Theology: I26-I27; in Law: I27-128; its origin and causa inventionis: 142 ; 1 56; 1 8 3 dialetica: def. dialetica est ars discernendi vcrum a falso et falsum a vero, idest ars per quam dignoscitur quid verum, quid falsum et quo differt hoc ab hoc: 452; cfr. 4I 7; 427; 43 I; def. dialetica est ars disserendi sive discernendi verum a falso, probabile ab inprobabili: 3576-7; 4627-8; def. est dialetica ars disccrnendi verum a falso: 379 1S; 4I730-3I; ars dialetica ( = logica) propter discretionem veri et falsi inventa est: I 3 I, def. dialetica est scientia discernendi verun1 a falso: 1 47JZ·IJ; dialetica docet discernere verum a falso: 4I 7I9- 2 0; dialetica est ars sillogizandi ex probabilibus, logica ex omni vero vel omni apparenti vero: 43 I; 4I 731-3 2 ; def. dialctica est ars artiun1 ad omnimn 1nethodorum principia via m habens: 3 2; 3 3; def. dialetica est ars artium scientia scientiarum que sola fa ci t sci re et scientem apparere: 4 I 2 ; def. dialetica est ars artium, scientia scientiarum, quia sola facit scire et nescientem posse manifestare: 4I8; 435; def. dialetica est ars artium, scientia scientiarun1, que sola facit sci re et nescienten1 manifestare posse: 435; def. ut Augustino placet, dialetica est ars artium, scientia scientiarum, que sola novit scire, sola scit reddentes reddere, ex qua omnis sine qua nulla scientia perfecte scitur: 439; 379I 6-18 ; def. dialetica est ars artium, scientia scientiarum, si ne qua nulla: 3577-B; dif. dialetica est ars artium, scientia scientiarum, que sola facit scire et nescienten1 posse manifestare, sine qua nulla ars perfecte potest sciri: 428; 4H; def. dialectica est ars artium, scientia scientianun que sola sci t sci re et nescientem manifestare: 43 I ; 436; 4 I 724- 25; def. dialetica est ars dubitandi: 399; 147 13; dialetica est scientia disserendi probabiliter ad alterum: 399; I 479; def. dialetica est dualis sermo qui fit inter opponentem et respondentem, idest inter affirmanten1 et neganten1: 12320- 21 ; dialetica quasi scientia de rationibus: 46 220 ; totius dialetice fructus in questionum solu-

tione tamquam suo fine reperitur: 395; 26o 2 -3; dialetice artis eloquentia maxin1e a c principaliter ad evidentia~n veritatis falsitatisque discretionem inventa est: 1135-7; dialetice negotium circa disputationem versatur: 399; I472S; totius artis (se. dialetice) veritas per dialeticam disputationem aperitur: 77 8-9 (cfr. 77 19- 20); ars dialetica est ars que versatur circa genus disputationis dialeticun1: I 233°; tuta ars (dialetica) supra locos locatur et in illis firmatur: 357 16 ; ars dialetica est n1axima, quia n1aximan1 necessitaten1 habet in arte et qui a notior est: 357 IS-I6; dialetica communis dicitur esse ad otnnes alias artes propter speculationem forme sive propter ipsius locos a quibus elici possunt argumenta in qualibct facultate: 379; quilibet artifex modum inferendi accipit a dialetica, n1aterian1 vero a propria discip1ina: 3 79; dialetica est quasi via ad omnes alias artes: 459 1 ; 46 2 ; dialetica est quasi via in omnes alias scientias: 408; due sunt partes dialetice principales: ars invenicndi et ars iudicandi: 406; ad cognitionem artis dialetice necessaria est argumenti et eius inventionis eiusdemque falsificationis scientia: I 25 26- 27; tota intentio dialetice versatur circa cognitionem sillogismi: 408; 46 I 29-30; de sillogismo et de partibus sillogismi fit tuta dialetica: 4I 76-7; dialetica tractat de sillogismo simpliciter . . . et de parti bus subiectivis; de partibus integralibus: 46o 14-16; 461 2 5- 2 8; quinque sunt inquirenda circa principiun1 artis dialetice: nomen, intentio, officium, tnateria, finis: 77 2 -3; sumpsit dialetica hoc nomen a dialetica disputatione: 774-5; ad I 2 321 ; dicitur dia/etica a dia, quod est duo, et loaos, quod est sermo, et lcxis, quod est ratio, quasi duorum ratio ve l sermo: 3 2; 3 3 ; et dicitura dia, quod est duo, et' loBos' sermo, quasi dualis sermo: 417; 42 7; 43 I ; 452; 35"78-II; 37919-21; 41728-29; 46217-20; dicitur autem dia/etica a 'dia' quod est de vcl duo latine, et 'loBos', quod est sermo; ve l dicitur a 'dialooiste', quod est disputare: 147 15-16; intentio artis dialetice: 77 1off.; I 233°-124I; de ufficio dialetice: 77 I 7ff. ; de fine dialetice: 7721; de utilitate dialctice: I 47 23- 2 4; instrumentum artis dialctice est sillogismus: 4 I 7 6 ; de principiis dialetice: I 477-27; materia artis dialetice est vox significativa: 4I 74; cfr. 77 19ff.; ars dialetica = logica: I82; I87, n. 5; dialetica app. logica: 419; 428; 43 I;

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

dialectica (conti n.): differt dialetica a logica sicut pars a suo toto proprie loquendo; communiter tamen loquendo iden1 sunt: 3 79 21 - 22 ; 41 7J 0 ; in dialetica adverbium comprehenditur sub nomine: I 43; (app. grammatica, rethorica): I4I; ars dialetica (app. ars sophistica): I233° et passi m; vide etian1 s.v. disputatio dia/etica; dialetice artis eloquentia: I I 35; ars dialetica est principium, regula, n1axima, locus, preceptum: 357 13; vide etian1 s.v. ars; ars dialetica in William of Champeaux: I 3 I ; I 8 2 ; ne w approach t o the ars dialetica ma de in the Ars Meludina: >39 dialeticus (adj .) : genus dialeticum disputationis: I 23 27; questio dialetica, vide s. v. questi a: ars dialetica ( = logica) vide s.v.v. ars et dia/etica dialeticus (subst.): opp. gramaticus: I63ff.; opp. poeta: I82I-22; dialetici duas tantum dicunt esse partes orationis, scilicet non1en et verbum: 158-9; dialetici comprehendunt sub 'nomine' pronomina, adverbia que subici possunt, sub 'verbo' parti ci pia: I 505-6; qui veritatem a falsitate sci t discernere: 1 8 2 dialogiste: dialogiste ( = lìLctÀÉye:crlJ-ctL), disputare: I47I6

quod

est

di cere: dicere de qua: 363-368; dicere pro quo: 365; 'dici' enuntiabilibus proprie, vocibus improprie convenit: 358; aliquid ei subicitur; ergo ipsum de subiecto dicitur: 2 I 927 ff.; de hac voce 'dicitur': 267 2off.; 28o 10ff.; 337I9ff.; dici de omni, dici de nullo: 4894; 490I7ff.; dici de subiecto est descriptio universalitatis: 2 1 933-34; vide etiam s. v. dictum

dicibile: def. dicibile est quod significatur oratione: 39 I; 2 I 86 ; cfr. 470; significatorum aliud est dicibile, aliud predicabile: 2 I 85-6 dictio:

de[. dictio est vox significativa ad placitum cuius nulla pars extra significat: I 79 21 -22 ; de[. d ictio est simplex significativum ve! consignificativmn indicans vel coindicans n1entis conceptum: I 50 1-2 ; de[. d ictio est que per se ponitur sine adiunctione alterius: 419 1 4; cui virtuti anime signifìcent dictiones: 709 6 ff.; onu1is dictio aut signifìcat substantimn aut <JUalitatem aut quantitatem aut relationem aut

807

agere aut pati aut ubi aut quando aut positionem aut habitum: 386 18- 20 ; predicabile est quod significatur dictione: 2 I 86-7; 2 I 824; omne significatum dictione est simplex et incompositum: 393; 229 1 ; dictionum <JUedam significant res, quedam significant modos rerum: 48 I ; de dictionibus: 397; dictionum alia nomen, alia pronomen, alia verbum: 398; 18 325; dictionun1 alia nomen, alia verbun1: I 504-5; de dictione: 240; five kinds of dictiones: 43; dividitur serrno incomplexus, hocest dictio, in dictionem significativam per se et significativam per accidens: 7089-10; dictionum alia significativa, alia consignificativa: 6o 5 2 ; d ictio sionificatit'a: de]. dictio significativa est que per se et sine adiunctione alterius dictionis significantis aliquid significat: 6o,ç 2 -4; dictio consionifìcath'a: def. dictio consignificativa est illa que non per se sed cum alia dictione significante adiuncta aliquid significat: 6o54-s; predicta divisi o dictionis eaùem est eu m hac: dictionun1 alia categoreumatica alia sincategoreumatica: 6059- 10; dictio cathegoreumatica (app. sincathegoreumatica): 56o 1'- 12 ; dictio significativa per se: def. d ictio significativa per se est <JUe imposita est a certa forma rebus: 708 10 - 11 ; d ictio sionifìcativa per accidens de[. per accidens sunt significative <JUe prolatione sua significant nullum determinatum nisi propter coniunctionem cum aliis inter que ordinantur in ora tione: 708 13-15; di etio significativa dictionum significativarum alia supponi t, alia copulat: 6o5 18-l9; de dictione significativa: 409; 6o5 1-638IO; vide etiam s.v. vox sionificativa; officia dictionum: 707S; de quinque dictionum generi bus: 298 2-3 263 1 ; quin<Jue genera dictionum: dictiones distributive, dictiones infinitate, dictiones adiective, dictiones exclusive; dictiones relative: ç4ç ff.; d ictio sincatenorematica dictiones C]_uedam sincategoren1atice dispositiones inmobilitate sunt: 457; equivocatio alia in dictione, alia in amphibologia: I 2410-ll; dictiones disponentes subiectum inquantum subiectum signa nuncupantur, quia significant modum significandi ve! supponendi quem ha be t terminus cui adduntur: 48 2 ; de dictionibus in appellatione dicti positis: 348 22 ff.; de dictionibus habentibus vi m ampliandi: 728 23ff.; dictio notans essentiam rei (app. aptitudinem rei) 3 385 ff.; d ictio adiectiva: de dictionibus adiectivis: 3 I 42J ff.; dictia distri-

808

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

dictio (conti n): buti va: de dictionibus distributivis: 2989ff.; dictio exceptiva: de dictionibus exceptivis (tract): 39; dictio exclusiva: de dictione exclusiva: 333; de dictionibus exclusivis (tract): 39; 3 I 7Ioff. dictum (se. propositionis): dictum propositionis = enuntiabile = significatum propositionis: 2o8I 6·I7; 398; 2o8I6; def. enuntiabile si ve dictum est i Ila sententia complexa que significatur tam in propositione qua m in appellatione: 4-8 s30·3I; (app. res): pro bare per processum de re ad dictum: 292 2 1ff.; est inter dictum et appellationem dicti differentia que est inter proprium nomen et eius appellatum: 2o9IO·I 2 ; dictum propositionis: I 88; 357; implications proceeding from res to dietum or from dietum to res: 34-7; vide etiam s. v. enuntiabile didascalicon: didascalicon (se. genus) 222; 239 diductus: ex diductu rationum : I 9 2II -12 dies: de ha c dictione 'dies' : 2 7 521 ff. differentia : def. differentia est differentium habitudo : 2 2 84; genus esse quasi materiam, differentias vero quasi formas: 2 25 22 ; nulla differentia ali qua differunt: 39 2 ; differentia dividitur: 2 2 87-II; differenti a substantialis: sunt quidam qui dicunt nichil esse substantiales differentias nisi universalia: 2 2 8 12 -13; differentia substantialis quandoque large, quandoque stricte accipitur: 22 8IB ff.; differentia specifica: def. _I"Ioi3-I4; de dilferentia: 228Iff.; 2294. 2 3 23 6 ; 5101-35; differenti a ma xime: d~f· differentia maxime est habitudo generis ad speciem, vel econverso, sive alterius simplicis principii ad simplex principium: 36SI5· I 6; vide etiam s. v. maxima propositi o diflìnire: def. diflìnire est diflìnitione ostendere de aliquo qui d si t ipsum: I 2 77 diflìnitio: tria requiruntur in unaquaque dif!ìnitione: communio, differentia, proprietas: 99; diflìnitio vocalis (app. realis): 308; omnis dif!ìnitio loyca constat ex genere et differentia ve! differentiis: 4-6 32 5· 2 6; diflìnitio imperfecta: I7I9 digitus: digitus est introductio: 4-2 I ; digitus est brevis et aperta demonstratio: 426

dignitas: sunt idem insubiecto principium, preceptum, dignitas, regula, maxima, differunt tamen ratione: 3793·5; 4-I7I 6 ; dicitur dionitas, quia dignius est in arte; 379 6 diminutio: def. diminutio est de maiori fieri minus: 5234-5 directus: directe argumentari: 2Hs-6; vide etiam s.v. aroumentatio

disceptatio: I4-8I discere: discentes: est alia argumentatio ubi et in principio et in fine fit interrogatio; et il la conveni t discenti bus: I 3oi3.I4; discentes nichil debent aflìrmare pro constantibus: 1 30 14·15

disciplina: Ionica disciplina, vide s.v. Ionica disciplinalis: questio disciplinalis: I 6 I 7·9 disserere: disserere idem est quod disputare: 399; I 4-79-IO; moderni dialetici nichil dicunt aliud esse disserere nisi argumentari: 1 27II·I2; disseritur tum per se, tum ad alterum; per se a docente, ad alterum a disputante: I4-7I 0 discretio: libera responsi o sin e discretione : I 26 2 ; vide s. v. sinoularis discretivus: 26o8 discretus: dupliciter sumitur 'discretum': 4-2 I II; dicitur discretum quasi non-divisum: 3 7 3 I; discretum = corporale: 59 I ; termini discreti nequaquam habent restringi: 4-62; vide etiam s. v. suppositio discreta disiuncta (se. propositi o): de[. disiuncta est in qua per disiunctivam (se. coniunctionem) consequens copulatur antecedenti: I .1"99-IO; pro bare secundum legem disiunctarum et cathegorice de disiuncto predicato: 287I3; 29I 2 sff. disiunctim: app. coniunctim: 62 2 5; et passi m; vide etiam s.v. divisim disiunctio ( = disjunction): quod nec copulatio nec disiunctio restringunt sua extrema: 6 362·25 disiunctio ( = divisio, looice): fallacia ex disiunctione: 67731 ff.; sophisma disiunctionis: I 32 2 I; vide etiam s. v. divisio

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

disiungere: disiunctus, vide s.v. disiuncta dispendium (opp. compendium): dispendium est quoddam longum et inutile: 41811-12

dispositio (in the ars disputandi): dif. dispositio est collectio rationum ad astruendam ve! destruendam utramque partium contradictionis: 406 disposi ti o ( = habitudo): dispositiones immobilitate: 457; dispositio subiecti: dispositiones subiecti sunt non1ina adiectiva que signifìcant formas accidentales ponentes aliquam dispositionem ex subiecto: 467; que disponunt subiectum inquantum subiectum, idest in comparatione ad predicatum: que signifìcant modos distribuendi: 467; - dispositio ipsius compositionis: sunt alie dispositiones que disponunt ipsam compositionem, idest dicunt modum inherendi predicatum cum subiectum: 467 disputare: disserere idem est quod disputare: I 479-Io; quatuor genera disputandi, quatuor genera imitativa eorum: 38o; 474; est modus explicandi argumentum cum in principiO argumentationis fìt interrogatio, et illatio fìt si ne interrogatione; et ille conveni t disputantibus; 1306-8; de arte disputandi: 1 2226ff. disputatio: dif. disputatio est rationum contrariarum inductio ad aliquid probandum: I 3 I 19· 2 o; dif. disputatio est rationum inductio ad aliquid probandum et contradicendum: 1 2 718-19; d~{. disputati o est ratiocinativa in locutione disceptatio: 399; 148 1 ; disputatio est diversorum putatio: 474; 357 10 -11 ; dicitur disputatio quasi de diversis putatio: 148 1·2 ; disputatio non est realis pugna ve! perscrutatio unius hominis in cognitione, sed altercatio et contentio ratiocinantium de proposita questione probanda ve! i m pro banda: 1 86; disputationis due sunt partes: alia scientia arguendi, alia scientia redarguendi, idest opponendi et respondendi: 1 3 1 2 6- 2 7; disputationis tres sunt partes: positio, oppositio, responsio: 148 2-3; quatuor sunt genera disputationis: temptativum, doctrinale, dialeticum, sophisticum: I 57; 1 2 325-26; 5 568-15; disputationis sunt quatuor genera: alia doctrinalis, alia temptativa, alia dialetica, alia litigiosa, que dicitur sophistica: 1 3 120-22; disputationis quatuor sunt species: demonstrativa, tempta-

809

ti va, dialetica, sophistica: I48 12 ·13; disputatio dyaletica: 5 56 16 ff.; disputatio temptativa: 5 5624 ff.; disputatio litigiosa si ve sophistica: 5 s6 29ff.; disputatio demonstrativa: dif. demonstrativa disputatio est que fìt ex principiis proposi te discipline ad scientiam: I4813-I4; disputatio temptativa: dif. temptativa est que fìt ad experientiam ex his que videntur respondenti: I48 15-I6; disputatio dia/etica: dif. dialetica disputatio est que fìt ex probabilibus ad fìdem, alteram colligens partem contradictionis: I4814·I5; cfr. 775 ff.; circa questionem dialeticam probandam tota versatur dialetica disputatio: 77'9- 20 ; per dialeticam disputationem totius artis veritas aperitur: 778-9; disputatio sophistica: dif. disputatio sophistica est que fìt ex eis que videntur esse probabilia et non sunt: 14817; disputatio litiaiosa: litigiosa pertinet ad contendentes: I 3 1 2 4; de questione est dispu· tatio: I 27 21 ; dia! etica sumpsit hoc nomen a dialetica disputatione: 774-5; ad 1 23 21 ; dialetice negotium circa disputationem versatur: 399; I 47 25; maxime ars disserendi consistit in disputatione: 158; 127 15; tracts o n disputatio: 44f.; vide etiam s. v. ars disputandi disserere: disserere tribus modis dicitur: diffinire, dividere, argumentari: I 2 7 6 ; per se disserentes: est alter (se. modus explicandi argumentum) ubi nec interrogatio fìt in principio nec in fine; et i Ila (se. argumentatio) convenit per se disserentibus: 1 30 11 • 12 ; ratio disserendi duas habet partes: apodicticam et dialecticam: I 4 73; rationis disserendi dialetice tres sunt partes: propositio, interrogatio, et conclusio: 1 793-4; ars disserendi: I 2 7 2 ff.; ratio disserendi: 3 I 5-18; 1 2 74 dissimilitudo: similitudo et dissimilitudo verborum: 1 30 2 3 ff. dissociare: dissociare totum in quantitate: 40 317· 18 distinctio ( = chapter): 395; et alibi distribuere: distribuere, idest quod erat unum in universali aggregatione partium in diversa tribuere: 483

distributio: distributio

dicitur quasi diversis tributio: 7 1 59-IO; etiam potest dici distributio quasi diversis diversa attributio predicati: 715 12 -13;

810

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

distributio (eontin.): vide etiam s.v.v. conjusio, suppositio; itnpedimenta distributionis: 457; 486; de distributionibus (tract): 26; 44; 481-490 distributivus: de sinnis distributivis (t1"<1ct): 54; on the term: 592-593 dividentia propositionum: in multiplicibus nulla potest assignari dividentia: 3 ,zs-z6; vide etiam s. v. propositio dividere: def. dividere est divisionibus proprietates alicuius ostendere: 1 2 78·9; vis dividens (opp. vis collectiva): 3ol· 2 ; proposi t io dividens, vide s.v. propositio Jivisim: app. coniunctin1: 22 19; 25 12 ; viJe etiam s.v. disiunctim

divisio: hoc nomen 'compositio' et hoc nomen 'divisio' multas habent acceptiones: 569 7·8; def. divisio est coniungendorum disiunctio: 3 3 12 ; de{. divisio est aliquorum disiunctio: 6n8·9; utrun1 si t sufficiens et per apposita: 1 t 17; I 27; 2oiB; 22s; 23 24; de fallacia cornpositionis vel divisionis: 3 Jo34ff.; sophisma divisionis: l 3223

docere: disseritur per se a docente (an discente?): 14-JIO-Il

doctrinalis: 'doetrinalis' duo bus modis dicitur. Si ponatur inter theologiam et phisicam et respiciat ad phisicam quia docet de eis que sunt circa corpora, ad theologiam per hoc quod doceat de incorporeis, dicitur doctrinalis quasi docens dc utrisque; dicitur auten1 doctrinalis, quia que docet occultata fide, idest figuris representat et den1onstrat: 7 8; nomina doctrinalia: 71 33; genus doctrinale disputationis: 1 2 3 2 7 doctor: artimn doctores: 2096+7 docurnentum:

466; 17 18 don1inu~

'dominus' ex usu loquendi restringitur: 463

domus: 'a domo', 'dc domo':

r 7J; de hac dictione

'domus' : 2 7 )8

dramaticon (se. genus) = interrogativum: 222; 2J9 dubietas (opp. ambiguitas): def. dubietas (se. orationis) est quando utraque

pars contradictionis est duhia equaliter: 472 dubitatio: duhitatio (kind of obligatio): 84 dmn de coniunctione 'dum': 79 2 4

duo: duum

=

duorum :

365

Economica: economica interpretatur _[ami liaris scientia si ve

dispensativa: 78; vide etiam s.V.J'Conomica economus:

economus dicitur Jamiliaris sive bonus dispensator: 78 ego: hoc pronomen 'cno': 741 18-743 12 elenchus, elencus:

def. elenchus est sillogismus contradictionis, idest inferens conclusionen1 contrarian1 vel contradictoriarn preconcessi ve l prenegati: 6]29-II;

'elencus' contraria locutio sonat: 379;

de{. est argumentatio sillogistica ex communibus facta deceptoriis, non tamen fallax, sed propinqua fallacie ad gloriam tendens ve! victoriam: 3 79; def. elencus est argumentatio eu m contradictione conclusionis: I 3 1 JO; dif. elenchus est sillogismus contradictionis, idest sillogismus inferens contradictorian1 alicuius positi: 6o2 18·I9; dicitur 'elenchus' ab 'en' quod est contra, et 'le.xis', quod est d ictio, inde elencus quasi silloaismus in contradictione: 672 11 - 1 3; de elenco: 6o2 1 8ff.; elencus tractatur sillogismo et entitnemate: r 3 r29; in obscura argumentatione utimur elenco: 1

J 1 28-29

elo<]uentia: dif. est eloquentia idoneorum verborun1 sive scientiarutn venustarun1 recta considerati o: 418; eloquentia (opp. sapientia): 78; eloquentia dividitur in tres partes: gramatican1, rhetoricam, logica m: 78; eu m uniuscuiusque artis eloquentia secundum intentionem facientis aliqua principali causa reperta sit, dialetice artis eloquentia n1axime ac principaliter ad evidentiam veritatis falsitatisque discretionen1 inventa est: r ç6; uniuscuiusquc artis eloquentia: 1 1 34; dialetice artis cloquentia: 1 13 5 ens: 'ens' does not signify a universale: 309; de hoc termino 'ens': 6o7r9_24

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

entimerna, enthin1ema: dej. enthitnema est oratio illa in qua ex una propositione prolata in ore et altera habita in tnente de necessitate infertur conclusi o: 48 SJ-4; def. enti me ma est cun1 probatur unica propositio per unicam propositionen1, sive tnagis commune per mi nus com nume: 394t3-15; def. est argumentatio quando aliqua propositio subintelligitur in mente: 36 3 t s-t6; def. entimema est (argumentatio) in qua unutn ex altero infertur necessario, cuius n1edium otnittitur: 194zo-zr; dej. enti me ma est argumentatio in qua unun1 infertur ex uno vel tan1quam ex uno: I6J 15-t6; deJ. entimema est sillogismus curtatus habens unam premissam et conclusionem: 434 12 -13; def. entimema est imperfectus sillogismus vel festinata conclusio: t 19JJ; 1 26 28-29; 19424-zs; dt!f· entinletna interpretatur Jestina conclusio, quia, posito uno et concesso, statitn fit conclusi o: 1 ~ ~; def. entimema est sillogismus abbreviatus: 478; dicitur encimema ab 'en', quod est 'in', et 'time', quod est mens, quasi arnumentatio mentalis 363 20 ; 'entimema' dicitur ab 'en', quod est in, et 'ti me', quod est anima; inde entinletna quasi intus in anima: 19427- 2 8 enuntiabilis: de verbis enuntiabilibus: 3 37t3 ff.; cfr. 34220ff.; cnuntiabile: 29of.; def. enuntiabile sive dictum est illa sententia complexa que significatur tam in proposi tione qua m in appell,1tione: 4-8 53o-3t; def. illud est enuntiabile quo
811

enuntiabile, sed appella t: 359; utrum possit aliquod nomen proprium esse significans hoc enuntiabile: 359-360; enuntiabilia (app. interrogabilia): 361 ; omne enuntiabile ve rum esse vel falsum: 362; enuntiabile est de quodam predicamento quod potest dici predicamentum enuntiabiliun1: 2o8 2 9-JO; enuntiabile dicitur extrapredicamentale: 2o827; diccndum est de enuntiabili, sicut de predicabili, quod nec est substantia nec accidens nec est de aliquo predicamentormn: 2o8 2 5·26; cnuntiabile suum habet modum per se existendi: 2o8 26; de verbis ad enuntiabilia pertinenti bus: 342 20 ff.; the enuntiabile of an hypothetical propositi un: 348 ; vide etiam s. v v verum, Jalsum o

o

cnuntiare:

de hoc verbo 'cnuntiatur': 337t9ff, enuntiatio: d~f. enuntiatio est que narrat res absolute

438 12; propositio, enuntiatio, conclusio, et questio idem sunt secundum substantiatn, differunt tamen in rationibus suis: 472; enuntiatio alia cathegorica, alia ypothetica: 1 3614; cnuntiatio cathenorica: d~f. que enuntiat aliquid de aliquo ve l aliquid ab aliquo absque condi tione: 1 J6IS-t6; de enuntiatione cathegorica: t 36 13ff.; cnuntiatioypothctica: def. que cum condi tione profertur et habet antecedens et consequens: 1 36I1-18

episcopus: 'episcopus' ex usu loquendi restringitur: 46 2

equale: questio dc equali: t 29off. equipollentia: dcf cquipollentia est equivalentia duarum propositionun1 ad invicem ita quod una valet tantum sicut alia: 4-2 7 26 -27; def. est equipollentia secundum quod hic sumitur, equalis valor duarmn propositionutn secundun1 suam veritatem de eodem subiecto et predicato et diversis eorun1 signis: 466; dupliciter sumitur equipollentia: uno modo ratione terminorum, ali o modo ratione significatorunl: 466; penes hanc proprietatem propositionis que est veritas vel falsitas, sumitur equipollentia propositionis: 4-66; de equipollentia propositionum: 3 30 ff.; Dc cquipollentiis (tract): 53; dc equipollentiis: 4-6 5-4-66; de equipollentiis ypotheticis: 24-1 sff.; probare secundum legem equipollentie: 2 8923ff.; 291 t3 ff.; vide s.v. propositio

812

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

equipollere: equipollens: pro bare per equipollentem: 2863 1ff.; 2947ff.; de equipollentibus: 2394ff. equivocare: equivocans (opp. equivocus): 297 equivocatio: quot modis accipiatur hoc nomen 'equivocatio' 648 13-14; def. equivocatio est multiplicitas simplicis sermonis ex diversis institutionibus diversa significantis: 3 27 14-l5; def. equivocatio est multiplicitas dictionis diversa eque principaliter significantis ve! consignificantis, aut unum principaliter, reliquum per posterius, aut unum proprie, reliquum transsumptive: 508; 5 59 20 -23; def. equivocatio est re rum diversarum ex diversis institutionibus ve! ex una institutione qualiscumque designati o: 50 5; 6482 1-23; def. variata appellati o (or: variata supposi ti o): 494-49 5; equivocatio consisti t in variata nominis significatione: 3376; equivocati o alia in dictione, alia in amphibologia: 1 241o-ll; de equivocatione: J27 14ff.; 683 24ff.; sophisma equivocationis: I 2o30ff.; I 241off.; I 3312; fallacia equivocationis (opp. equivocatio): 3 2723 ff.; 55931-3 2 ; 649 1-2 ; on equivocation: 494ff.; 505-510 equivocus: equivocus (opp. equivocans): 297; esse equivocum (opp. equi voce accipi): 298; vide etiam s. v. equivocare equus: equus est fortior asino: 613 2ff. ergo: coniunctio illativa 'erao' non potest esse pars alicuius orationis: 377 esse: ubique Aristotiles per esse vera, per non esse consignificat falsa: 38 5; 'esse', quod potest poni pro hoc verbo 'existere' , et potest accipi pro 'continaere' : 3 8 5; quidquid est, necesse est esse quando est: 3 7 2 ; quod non est, non contingit scire: 385-386; eorum que sunt aliud est universale, aliud singulare: 5071- 2 ; natura essendi (opp. cognoscendi): 46231-3 2 ; maius in essendo et in quodammodo se habendo: 5472J; esse in toto (principium sillogismi): 4894-s; 49034-35; esse in subiecto est descriptio accidentis, non esse in subiecto est descriptio substantie: 2 1934-2 2o 1; de 'est' verbo substantivo: 1o1-1o8; 183-I86; 203-206; 562; 569-570; 277 2 ff.; 622 6 ff.; vide etiam s. v. modus essendi; aut 'est' est purus predicatus, aut est tertium adiacens:

3384-S; vide etiam s.v.v. copula; ens: participium verbi substantivi 'ens' quod in usu n une nobis non est; non ens, vide s.v. non·ens essentia: as a substantive no un belonging t o 'est' : 1 14; 184-185; 2o3-2o6; 331; 590-591; ~n. existentia, substantia: 392; essentia = uni versai nature: 492; essentia rei (opp. aptitudo que exigitur ad esse rei): 3389- 10 ; (vox) in sui essentia, idest una et eadem vox: 64726; essentia (opp. proprietas): 385; essentia ( = nature): essentia enuntiabilium: 357 essentialis: unum essentiale: 35934 ethica: ethica interpretatur moralis scientia: 7 8 ethimologia, etimologia: ethimologia vocabulorum: 1 1410; secundum etimologiam vocum: 7 1 19 evidens: evidens et apertus (opp. ambiguus): I 3017-18 evocatio: def. evocatio est inmediata associatio diversarum personarum eidem verbo personali supponentium excedere: voces alie excesse, alie excedentes: 1 1718 exemplum: def. exemplum est argumentatio in qua fit progressi o ab uno simili ad aliud simile: 1663-4; def. exemplum est quando unum singulare probatur per aliud singulare, ut quando unum simile probatur per aliud simile: 43414- 15; def. exemplum est cum probatur una particularis per unam particularem et una singularis per unam singularem: 39415- 16 ; def. est argumentatio quando fit processus ab uno simili ad unum simile: 3639- 10 ; def. exemplum est quando proceditur ab uno particulari ad aliud particulare per simile: 487 29-3°; def. exemplum est oratio probans aliquid per simile: 478; def. exemplum est (argumentatio) in qua unum ex altero infertur non necessario sed probabiliter: 194 1 S·I6; cfr. I 2oii·I2; dicitur exemplum quasi extra amplum, idest simile: 36 314; exemplum non differt ab inductione quantum ad virtutem inferendi, sed salurn quantum ad explicationem sern1onis; utrumque enin1 infert per similitudinem: 48733-4881; hec argumentatio (se. exemplum) non habet locum in dialetica, quia vim non habet necessitatis; utilis tamen est in persuasionibus:

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

exemplum (eantin.): 1647-8; exemplum non est de ista arte (se. dialetica): 1304 exercitus: forma exercita: 70820 exilis: confundi exiliter: 61416ff. existere: existenter: substantive si ve existenter significare: 371 16 existentia : ~n. essentia, substantia: 392 ~n. essentia, substantia: 392; existentia ~ substantia: 27 28; 486 21 ; existentia (app. differentia): 22 12ff.; existentia ( ~ essentia): 331; paria in existentia: 502; an iste communes existentie ha bea n t existentias necne: 223Jff.; existentia regis: 737 24; verba positionem existentie facientia: n4; positionem existentie facere: 312J 2ff.; 337 10 ff. expedimentum: 164 experientia: 14816 explicare: explicare (app. significare): 16 310- 13 exponere: moveri et exponi (se. terminum): 61 o3 2 expositio: expositio termini communis: 6 I o6 motus subpositionis si ve expositio: 7 15 2 -3 extensio: extensio ~ ampliatio: n 2; 268 13 ff. extrapredicamentale: 2o8 2 7

extremitas: sunt tres termini in sillogismo ... quorum unus est medius terminus, alii extremitates sunt: 98 1 7-IS; extremitates sunt quarum una est maior, altera minor: 9820

Facultas: omnis ratio disserendi subiecta est quatuor facultatibus: 3 15 fallacia: dif. fallacia dicitur secundum quod est deceptio generata in anima et hoc propter inpotentiam iudicandi quid unum quid multa, quid idem quid diversum: 558 2 8-3 1 ; de[. fallatia apud logicos dicitur deceptio argumentationi implicita et eam obnubilans,

813

potens eam apparere veram, cum si t falsa: 68 33-4; def. fallatia est id quod ve rum sillogismum ve! elencum obnubilat: 6475-6; quod nec plures nec pauciores possunt esse quam sex fallatie in dictione, probatur: 647 22 ff.; fallacie maiores (app. minores): 446; De jallaciis (tract): 52; 56; Bo; 86; 87; 88; 474-478; 558 20·60425 ; 647 2-678 22 ; 68 3 170215 Jallaqy: the doctrine of fallacy as one of the two roots of terminist logic: 491 falsificare : 376; 124 18 falsificatio: 157; def. falsificatio est id per quod ostenditur argumentum verum non esse; quod ve! per simile ve l per contrarium est faciendum: 126 12 - 1 3; scientia falsificationis: 125 2 8; inlprobationes et falsificationes: 1247 falsitas: veritas et falsitas sunt in propositione tamquam in signo, in enuntiabili vero tamquam in subiecto: 4864-s; propter mutationem in re nil mutatur in sermone nisi veritas et falsitas: 635 16-17; una falsitate falsum (app. pluribus falsitatibus) 63J 14ff. falsus: falsa positio: 596, n. 1; vide s.v. pamw; Jalsum: enuntiabilium aliud verum, aliud falsum: 361; def. falsum dicitur significatum false propositionis: 361; de falso: 383390; utrum falsa sint: 383ff.; utrum falsa sciantur: 386; sicut bonum est aliquid, ita et n1alum, sicut verum, ita et falsum: 384; ubique Aristotiles per esse vera, per non esse consignificat falsa: 385; ali i posuerunt verum esse compositionem predicati ad subiectum, falsum vero divisionem eorum ab invicem: 35 8; tertia opinio fui t quod nil est verum, nil est falsum: 358; ali qua esse vera et aliqua esse falsa: 35 8; ex nullo falso aliquid sequitur: 386-390; nil ex falso accidere: 390; the inference force of Jalsum: 387; falsa modo veris modo falsis ante ferantur: 406; utrum 'verum' et 'Jalsum' faciunt propositionem modalem: 42 820- 21; falsum as a modus compositionis: 467; non est modus compositionis, tum quia non habet alium modum inherendi predicatum cum subiecto, tum quia non habet alium modum supponendi in propositionibus de inesse: 467; falsum possibile (opp. impossible): 6338ff.; de

814

C

INDEX VERllORUM ET RERUM

falsus (contin.): ha c dictione 'fa/su m'; 2 68 10 ff.; de ha c voce' est JOisum': 267 2 off.; utrun1 iden1 sitfalsum quod Jalsitas: 36 3; nomina ista 'verum', ~falsum' dieta de enuntiabilibus adiective tenentur: 363; utrum aliquod falsum si t falsum de quo: 363-367; isti termini 'verum', 'Jalsum', 'opinabile' 'inopinabile' habent vim ampliandi suppositionem termini communis: 729 2 ?· 2 8; de locutionibus implicantibus falsum: 6 3 26 ff.; def. falsum secundum quod est meta sophistice disputationis appellatur id enuntiabile cuius falsitas manifesta est: 55 8 2 ·3; de[. falsum quantum ad hoc appello tantum manifeste falsum: 645 16; meta falsi est quando aliquis cogitur vi argumentationis ut contendat falsum, non quodlibet falsum, sed quod manifeste falsum: 4 7 3 fantasia: 3 2 72 fennentum: modicum fermenti: 343 festinatus: entimema est festinata conclusi o: 1 r9JJ; I 26 2 9 fides: multi in fide ali o rum salvantur: 742 20 fieri: de hac voce 'fie': 26728ff. figmentum: figmentaanimi: 223-228; 23Iff.; 26o; 3II figura: hoc non1en 'figura' sex habet acceptiones, tres apud gr.1maticos et tres apud dialeticos: 66 53·4; def. figura est linearis protractio representans elementum: 6655; def. figura est proprietas constandi ex literis vel sillabis vel dictionibus, vel ducendi originem ab alia dictione: 66 58-9; def. figura est vitium excusabile: 665I 2 ; def. figura est dispositio partium considerata in re inanimata: 665 14-rs; def. figura est dispositio finalium partium dictionis: 665 19; figura (app. forma): talis solet assignari distinctio inter formam et figuram quod figura est dispositio partium in re inanimata, forn1a dispositio considerata penes dispositionem in re animata: 665 1 5-18; def. figura est appellatio dictionis, scilicet <]Uedam proprietas que inest dictioni ex eo quod supponi t unum ve l plura: 66524-25; finura dictianis: fallacia secundum figura m dictionis: 499-504; 578 26 -584 4 ; tres species: secundan1 materiam vocis, secundum appella-

Iationem, secundun1 significationem: so o; finura lacutianis: app. figura constructionis: 66513; de figuris sillogismorum: I 66 28- I 7 32s; def. figura est dispositio debita trium terminorum 435 21 ; vide etiam s. v. sillanismus finis: ut dicit Aristotiles, finis est quod primo cadit in intentionem agentis: 4 7 3 flos: est mea dicendi ratio eu m flore loquendi :

4'7; 427 flumen: de nominibus fluminum: 3 2 3-3 2 5 forma: forma (app. materia): 445 26· 27; forma (opp. figura) talis solet assignari distinctio inter formam et figuram quod figura est dispositio partium in re inanimata, forma dispositio considerata penes dispositionem in re animata: 665 1 S·IB; forma, idest terminatio, dictionis: 247; forma co1nmunis: 45 s; predicatum forma est: 467; formae essentiales: 2o 1 ; forn1ae imaginariae: 2 1 1 f.; forn1a vocis: 647 29ff.; 6589ff.; 68328; 689I5; forma affectus: vide s. v.
Geminatus: supposi t io geminata: 4 77JJ ff. gernma: de hac voce 'nemma': 277 23ff. generalis: substantia generalis (app. substantia specialis): 2 228-11; ypothetica generalis: I 642 1· 2S generati o: def. genera t io est acceptio forme substantialis: 52 32 genitivus: de restrictione facta per genitivum: 464 genus: (nrammatical sense): genus est exploratio sexus que fit per vocem carente m genere; nan1 ipsa vox non est genus, sed id quod per vocem n1onstratur: 247; genus verbi quidan1 dicebant quod genus in verbo est terminatio in 'o' et 'or'; ali i dicebant genus iden1 esse quod significatio: 248; genus in verbo est naturalis terminatio in 'o' vel 'or' cun1 tali significa-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

genus (contin.): tione: 248; de diversa consignificatione generis: 651 12 ff.; de varia tione generis: 666I9ff.; genus (/onice): genus esse quasi n1ateriam, differentias vero quasi formas: 2 2 522 ; dc:f. genus est esscntia ve l existentia qua ostenditur de unoquoque specie differentium qui d si t: 392; def. genus est substantia qua ostenditur de unoquoque plurium specie differentimn qui d si t: 2 2 t 2 9-J 0 ; cfr. 2 2 I JI_ 2 2 2 1 ; def. genus est existentia rei : 2 2 r I t ; d~{. genus est quod predicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quid est: 507Io-I1; dif. quicquid predicatur de inferiori specie est genus: 654 14; omnis species sui generis tantun1 species est: 122IJ; de genere specie: 2 21 2 8 ff.; de loco a genere: 53 6 geometria: dif. geometria est scientia n1ensurandi: 45932; geometria docet de magnitudine inmobili, scilicet de mensura terre: 79; 417; 428; 431; 417 21 - 22 ; et dicitura 'ne', quod est terra, et 'meos' mensura quasi de terra mensura: 4I7; 428; geometria dividitur in tres partes: 4 5932-34 gerundivun1: gerundiva si clescendunt ab activis, utriusque significationes servant: 1242 s-z6 gratnatica:

gramatica docet aptam ordinationem litterarum in sillabas, sillabarum in dictiones, dictionum in orationes: 46oi 2-13; 46 I2I-22; grammatica òocet recte scribere et recte loqui: 4I7; 427; 431; 4I7I9; grammatica est ars recte scribendi ve! recte scripta pronuntiandi: 3 I ; gramatica est scientia loquendi : 78; gr.1Inmatica est naturale principiun1 discipline: 3 I ; (opp. rethorica, dialetica): I4I orammatical:

grammatica! root of terminiSJn: 96 ff. grammaticalis: sophismata grammaticalia (opp. sophismata logicalia): 59>; vide etiam s.v. sophisma gramn1aticus: (opp. logicus): 44> 2 7- 28; et passi m; grammaticus mixtus ( = the philosopher nrammarian):

815

gualidicus: argutie et sophistice conclusiuncule quas 'gualidicas' a quodam Gualone vocant: ad I 86

Habitudo: duplex habitudo: 9 5" ff.; de locali habitudine: 85Iff. habitus: de habitu si ve habere: p6I 2 -5276; dif. habitus est corporum et eorum que circa corpus sunt adi.1centia: 52 628-29 heremita: 27I henneneuticon: henneneuticon (se. genus) interpretativum 222;239 homo: hoc nomen 'homo' nomen est rei corporee: 12432; homines primo loquentes: I 361; opp. asi nus: 308; 2 3 22 s ff.; homo a/bus idem est quod res contenta sub humanitate et albedine: 6 I 723-33; homo aut est al bus aut est niger aut medio colore coloratus: 44>I9 humanus: h umana locutio: in tota h umana locutione duo genera locutionis maxin1e sunt necessaria, videlicet id de quo possumus loqui et id quod signifìcat id quod alteri inherere ostenditur, scilicet nmnen et verbun1: 52 3; hun1ana natura: tria sunt qui bus hun1ana natura deprinlitur: ignorantia, indigentia, vitium: 4593-4; cfr. 46 I 4-7 in humanis inventionibus nichil ex omni parte posse esse perfectum teste Prisciano cognoscinu1s: 8 5 hun1anitas: 6o7 1 S; 6 I 732; humanitas (app. divinitas): 69529 hypothesis: hypothesis (as an epistemologica! term): I 3- I 4; I 6; hypothesis dicitur suppositio ve! consensus: 3 So

hypothetica (ypothetica): vide s. v. proposi t io ypothetica

I22

orammar:

mediaeval grammar: 9 5-1 2 5; the connection between logic and grammar: 19; the infiltration of dialectic into grammar: 99- I o8; I I 7I 2 2 ; gr.1n1n1ar as an autonomous art: 1 09- 1 I 1

Idea: P lato ideas appellat, idest species incorpora l es proprias individuas, quarum participatione discernuntur animalia, que etiam apparent in formis corporalibus: 99, n. 4

816

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

idem: 'idem' dupliciter accipitur: 48o; 'idem' compositum est ex hoc adverbio 'demum'; idem in subiecto esse (opp. differre ratione): 3793-s identi!J: identity theory s62; s69-no; vide etiam s.v.v. copula, inherence theory. ignorantia: de ignorantia elenchi: 6o2I4ff. ignoratio: ignorati o elenchi: 6o2I5 illatio: IJ08; IJOIO

illativus coniunctio illativa: I 6 3I ·2 ille: hoc relativum 'il/e' semper de be t poni in alia clausula quam suum antecedens: 7 36I5·I6 imaginatio: opp. sensus: 307; 2Ioff.; 2I3; imaginatio (opp. intellectus): 709 10 ff. imago ( = imaginatio) : imago ( = imaginatio) est virtus accipiens sensibilia sub formis sensibilibus: 709 25· 26 ; vide etiam s.v. imaoinatio impeditio: de impeditione argumentationis: 67oi•ff. implicare: def. implicare est aliquid pro constanti relinquere: 6 3 I IB; implicitus: propositiones implicite: H4; S94; IS9 25 ff.; de locutionibus implicantibus falsum: 6326ff.; vide s.v. propositio implicita implicatio: de restrictione facta per implicatione: 464; quedam restrictio per implicationem: 6 I 7 20 ; 63o35ff.; implicatio que non conveni!, non restringi!: 6336·7; omnis propositio in qua ponitur implicatio, potest distingui dupliciter: 6 33 10 · 11 ; De implicationibus (tract): 4S; vide etiam s. v. propositio implicita implication:

implication = propositi o continuativa: vide ibidem imponere: materiale impositum: 2 3 I ; 260-26 I ; vide s. v. v. impositio, nomen

importunitas: sophistice importunitates: I 2o28 impositio: impositio vocum: s 36; impositio nominum: I IS, 296ff.; prima impositio secunda impositio: I 32; I So; I 90; 2 I 8 246;; opp.

significati o: I 97; sianificatio as depending on impositio: 496; one impositio or institutio implies one single sianificatio: S2S; impositio (app. transumptio): H9 27 impossibilis: de hac dictione 'impossibile': 268Ioff.; ex quolibet per se impossibili quidlibet sequitur: 387; ex impossibili quidlibet sequi: 406; probare per impossibile: I 965 improbatio: improbationes et falsificationes: I 247 incomplexum : singulum incomplexorum aut significa! substantiam, aut qualitatem, aut quantitatem, aut relationem, aut agere, aut patì, aut ubi, aut quando, aut positionem, aut habitum: 386I7· 20;

43127-33

inconiunctum: sub inconiuncto continentur quatuordecim species (sophismatum): I 3 220; coniunctum et inconiunctum, sub quibus continentur on1nes species sophismatun1: 13 2 19-20 indefinitas: indefinitas propositionis: 8oiB indefìnitus: propositio ypothetica indefinita: I4I 2 ; propositio indefinita, vide s.v. propositio indicare: propositio est oratio verum vel falsum significans indicando: 468I2-13 indifferentia: the ind!lferentia-theory of the universals: 307 indirectus: de argumentatione indirecta: 2S6I5ff.; vide etiam s. v. arnumentatio; indirecte argun1entari: 23~5; vide etiam s.v. arnumentari; indirecte concludere: 2oii2ff. indistinctio : de dictionis indistinctione: 664I ff.; de particule indistinctione: 66 3 11 ff. ; de indistinctione vocis: 66 32I ff. individuum 'individuum' duobus modis accipimus: 2 I 92 ; quidquid predicatur de uno solo est individuum: 7679; def. individuum est una quelibet res sola numero: 2 I 9 5; def. individuum est significatum proprio nomine: 2 I S30·3I ; de[. individuum est quod una predicatione in plura dividi non potest: 2 I 92·3; individuorum aliud predicatur substantialiter, aliud accidentaliter: 2 2o4·5; nulla species ut individuorum est species: I 2 2 I3; nullum individuum uno tempore et eodem est

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

individuum (contin,): totum in pluribus: 52 6; no t a uni versai: eu m dicitur 'individuum dicitur de subiecto', falsum est quia tunc intelligitur quod esset universale: 22o 1· 2 ; as a sixth universale, cp. 3 I 5; vide etiam s.v. sinaulare inducere: I 39ff, inductio: def. inductio est collectio particularium in universali: I H; 478; def. inductio est ubi multa similia adducuntur ut unum probetur: 1 2o 7; 1 2 63°-JI; def. inductio est ubi ex similibus premissis aliud simile infertur: I 29JJ; def. inductio est argumentatio in qua fit progressio a particularibus ad universale ve! comparticulare; I 63I7·I8; def. inductio est quando fit progressus a particulari ad universale ve! de particulari ad particulare: I 945-6; def- est argumentatio in qua fit processus a partibus sufficientibus ad earum universale: 3634-5; de[. est inductio progressio a n1inus con1n1uni ad magis commune: 394IO·II; def. est inductio cum probatur universale per loca singularia sufficienter sumpta ve l maius con1mtme per 1ninus con1mtme: 384I1-13; def. inductio est genus argumentandi in quo fit processus ab inferioribus ad supe:iora: 2 8 5IO·II; def- inductio est quando universale probatur per sua singularia: 434I8; dicitur inductio eoquod omnes singulares ducuntur in ipsum universale: 3638; inductio fit duo bus modis: unus est quando a pluribus particularibus proceditur ad universale .. , , ... ; alius vero est quando proceditur de pluribus particularibus ad unum particulare: 487 21 · 25; ratiocinandum est per similia, que inductiones esse dicuntur: 12622; probare per inductionem; 285Ioff.; 289I ff. inference:

the inference force of propositiones de presenti : 3 7 7 inferentia: de inferentia propositionum: I I 5I4ff.; 349ff.; de varietate inferentiarum: 25326ff.; pares in inferentia, idest mutuo se inferentes: 3 522 ; secundum inferentian1: 24o 2S; vis inferentie: 131-139; '43-I45; I49- I 50; ISJ-154; vis inferentie, vide etian1 s.v. l'is infinitare: vide s. v. vox infinitata infinitivus: utrum infinitivus in appellatione sumptus

817

consignificationem variet ex adiunctione diversorum temporum an ubique retineat presentis consignificationem: 359-360 inherence:

inherence theory, vide s.v. copula inherentia: 184ff.; 2o3-2o6; inherentia predicati cum subiecto :467; propositio de inesse si ve de simplici inherentia: 207 24; vide etiam s.v.v. modus propositionis; inherence theory

inherere: 21 groff.; et passi m inmediatus: contrariorun1 alia mediata, alia inmediata; inn1ediata sunt quorum est necesse alterum inesse suo susceptibili: 94I4-I5; nota cum quelibet inmediata sunt opposita, quia tamen alia est eorum vis ex hoc quod sunt opposita, alia ex hoc quod nominantur inmediata: 673-s; de loco ab inmediatis: 6633ff,; l '732 ff. inopinabilis: isti termini 'verum', 'Jalsum', 'opinabile', 'inopinabile' ha ben t vim ampliandi suppositionen1 tern1ini communis: 729 2 7·2 8; dej. inopinabile est quod est contra opinionem omnium: H 84; def- inopinabile est illud quod est contra communem omnium opinionem: 64521-22; de[. inopinabile est quod est extra opinionem plurium: 473 insolubilis: insolubile: De insolubili bus (tract): 40; 45;

8 3 ; 409, n. 2 ; 595 instans ( = the present): instans est terminus diei: 6o527 instans ( = instantia): 296I4 instans ( = exemplar): 6622ff, instantia (uraent counter-araument): instantiam ferre: 362; 375; 267I 5 ; 741 10 ff. et alibi; de generalibus instantiis: 29421 ff institutio ( = introductio): 167 institutio ( = impositio; inventio): 505; 3 27I5 ff.; 648 22 ff.; instituio vocum: 536; institutio ( = inventio) 19off,; 294-ff.; ex institutione: I 2n; (opp. transsumptio): J4I2Bff. intellectus: on the ambivalent meaning of the term 'intellectus' : 566; intellectus (as a faculty): 632Is; intellectus (opp. sensus, imaginatio):

818

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

intellectus (contin.): 213; 709 10 ff.; intellectus ( = concept): intellectus cassus et vanus: 6 3 2 r8-I9; significare est intellectum in anima generare: r 8 3 ; 190; esse de intellectu alterius: 464; vide etiam s. v. contextus; aliquid esse in intellectu alterius dupliciter contingit: aut quia si t pars significati eius, sicut anima/ est in intellectu haminis; aut quia intellectus unius non est sin e intellectu alterius, sicut duplum est in intellectu dimidii: 7 5; homines primo loquentes verbo presenti et nominativo norninis ad expremendum intellectum suum usi sunt: IJ67-9; intellectus (opp. res): 707 26ff.; (app. res, vox): rr2; 179; 2o2-2o3 intelligere: modus intelligendi (opp. modus essendi, modus significandi): 1 2 r ; vide s. v. modus intelligibilis: virtus intelligibilis: 7 1o 1; res quedam intelligibilis: 306; 3 15; intelligibile: 2 23 intendere: 379 13 ; 707 22 intentio ( = purpose, aim): intenti o artis dialetice: 773 ff.; intentio (opp. materia, finis, officium): 148; intentio se habet ad presens, propositum ad preteritum et futurum: 61 intentio ( = if[ort, attenti on) : intentio vigilantis animi: 96 29-30 intentio (concept): 55834; 707 21ff.; intentio cogitationis est de rebus ipsis: JOJ 20 "21 ; intentionem sequitur sern1o et locutio: 707 21 ; ratione con1munis intentionis a qua imponitur: 45 5; intenti o perfecte orationis: 46825-26 interiectio: 1so 7; queritur quare Latini ordinaverunt interiectionen1 aliarn parten1 orationis ab adverbio, cun1 Greci omnes interiectiones connumerent inter adverbia: 2 5 r ; interiectiones significant affectiones cogitantium doloris ve! gaudii ve! admirationis et non ut apprehensum ve! cogitatum: 70829-31 interrogabile: interrogabilia (opp. enuntiabilia): 361 interrogatio : dif. interrogatio est oratio responsionis elicitiva; 1488-9; 16 11; dif. interrogatio est illicitiva responsionis allocutio: 192 2 ; interrogatio et propositio non differunt nisi in modo transumpto: 599 27 -28 ; interrogatio = questio = problema: 16 r 1-2 ; de interroga-

tione: 127 21ff.; 13o1-r3; interrogatio implicita - non implicita: 2 1o 25; interrogatio alia dubia, alia certa: 1 2 727; interrogationum alia dyaletica, alia disciplinalis: 19 22-3; interrogatio disciplinalis est in qua ponitur aliquid istorum terminorun1: 'quis', 'qualis', 'quantus': 1924-5; interrogatio dialetica est ad quam sufficit responderi 'ita' vel 'non'; 'verum' ve l 'Jalsum': I 923·4; de interrogatione dialetica: 19 28- 25; interrogatio dialetica alia est dubia, alia non dubia: 1928; dubiarum alia est dubia ex sola ignorantia, alia ex diductu rationum: 192"- 12 ; de fallacia que est secundum plures interrogationes ut unam: 599 22 ff. introducere: introducendi, quibus levia dicenda sunt et que retineri possunt: 25 2 ; introducendi: 33; introducendis noviterque ingredientibus: 1 138-9; teneris introducendorum auribus: 147 introductio: dif. introductio est brevis et aperta demonstratio in aliquam artem: 417; 421; 426; 431; 357 2 ; 417 8 ; dicitur introductio quasi ductia intro, idest in aliud, videlicet in ipsam artem: 3574-5; de introductionibus: 452454; 379'-386' 5 ; 417 2 ff.; introductiones: 13o; 146; 147; 148; rso, n. 6; rsr; 155; 449; 465; 469; 132 14 ; use of the term: 167-170; 182 introductor: 167, n. 2; 167, n. 4 introductorius: modus introductorius: 167, n. 7; introductoria dialetice : 3 9 7 inventio: in humanis inventionibus nichil ex omni parte posse esse perfectum teste Prisciano cognoscimus; 8 5; r64; cause inventionis: r 1o- 1 1 2 ; IIJ-II4; 222; 239ff.; causa inventionis dialetice: 142; propria natura inventionis: 114; natura inventionis (app. modus significationis): 114; inventi o (opp. iudicium): 16 5; dif. inventio est excogitatio vere v el verisimilis rationis ( = argumenti): 1266; iudicium, sicut inventio multiplex est: 26o7; circa inventionem et iudicium propositionum plurima fit attritio: 149 1-2 ; opp. iudicium ve! falsificatio: 1 2521 inventar: primus inventar nominum: r 92 invicem: de hac dictione 'invicem': 3o8l 2ff.

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

ipothesis (hypothesis, ypothesis): ipothesis grece conditio dicitur latine: I 5823-24 ipse: hec relatio 'ipse' 254I2ff. irascibilis: virtus irascibilis: 709 14 iudicium: iudicium sicut inventio multiplex est: 2 6o 7; iudicium veritatis ve! falsitatis circa propositiones est discretivum: 26o7-8 iunctura: congrua dictionum iunctura: 454

Latinitas: 474 laudabilis: de hac dictione 'laudabile': 268Ioff. laudare: de hac voce 'laudatur': 26628ff. lectio: de hoc nomine 'lectio': 278 1lff. li (ly): +2228; 43512; 562I4; et passim liber: de nominibus librorum: 324-326 ligamen: ligamen = colligamentum: 240 ligatura: ligatura colligamentum: 2 26 litigiosus: disputatio litigiosa que dicitur sophistica: 131 2 I_zz; vide etiam s,v. disputatio littera: I 79; 2 39; littera ( = textus litteralis): descensio ad litteram: 238; sicut magister dici t in littera: 434 localis: Iocalis differentia: I I 73 1; habitudo localis, vide s. v. habitudo; argumentari localiter (opp. complexionaliter) 2 35 6 ; def. localis (se. propositio) est in qua adverbium ponitur loci: I596; vide etiam s.v.v. argumentatio, habitudo locus: 'locus' accipitur large pro quodam nature loco: 4414·15; locus in comn1uni sermone est superlìcies aeris rem includens neque maior neque minor [corpo re] quam id quod includit: 52; de diversitate loci ( = de diverso lo co): 67 3 II ff.; de pertinentibus ad locum: 2 79 II ff.; de inferioribus loci et temporis: 2 8 11ff. ; secundum locum mutatio est motus ab uno loco ad alium: 52 37

819

locus communis ( = topos) locus transsumptive sumitur a naturalibus, quia sicut in rebus nature locus locatum in lo co continet et e i formam confert positionem et ab eo extrahitur, similiter locus iste virtutem argumentationis continet et stabilem confert ei positionem et ab eo convenienter elicitur: 472; dicitur locus ad similitudinem loci naturalis: 3659ff.; +oi7ff.; 4387-II; def. locus est sedes argumenti, ve! illud unde conveniens trahitur argumentum: 47 2; def. locus argumenti est id unde argumentum elicitur, quod convenientie argumenti necessaria causa est: I267·9; 4oi 2 ff.; 438Iff.; def. locus est sedes argumenti, idest firmitudo, eoquod ministrat vires argumento: 3658-9; locus dividitur in maximam et in differentiam maxime: 473; de locis qui assignandi sunt quando vis inferentie est in subiecto tantum ve! predicato tantum: 858ff.; cfr. I I7 10 ff.; de locis qui assignandi sunt quando vis inferentie est in tota propositione: 96' 1ff.; de locis qui assignandi sunt quando vis inferentie est in utroque: 9 52 3 ff.; de locis qui solent assignari in ypothetica simplici: 47 1ff.; est inductio cum probatur universale per !oca singularia sufficienter sumpta 3941l-l 2 ; ars dicitur locus quia tota ars dialetica supra locos locatur et in illis formatur: 357 16 ; De locis (tract): 135-I39; I47; I49; +o+-+os; 47I+73; 3658-37I 13 ; 401 1-408 24 ; 438 1-+45 21 ; 5281-5555; locussophisticus =fallacia: 474; def. sophistici loci argumentorum sunt in qui bus notatur similitudo et dissimilitudo: 13031·3 2 ; def. dicitur enim locus sophisticus ratione efficientis sive motivi quod est in dictione ve! in re extra animam inducens deceptionem in anima m: 55 825· 27; vide etiam s.v. sophistica; vide etiam s.v.v. totum, pars, par, oppositum, mediatus, immediatus, contrarius, nenus, species, subiectum, predicatem, relativus.

locutio: de rebus est locutio sed per intellectum medium: 70731-7o8 1; subiectum locutionis dicitur ille terminus communis circa quem ponitur signum universale, si ve sit rectus si ve obliquus: 490 22-24; vide etiam s. v. attributio; humane locutionis termini: 1369; in humana duo sunt tantum locutione: id de quo aliquid dicitur . . . et id quod de altero dicitur: 136<·6; figura locutionis: 50I; vide etiam s.v.figura; congruitas locutionis: J2o; vide

820

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

locutio (contin.): etiam s. v. conaruitas; locutio completa tamquam ex principalibus ex subiecto constat et et predicato et compositione: 48 I ; omnis locutio incongrua dicitur in qua opposite forme ponuntur circa eandem substantiam non repetitam, sive tales forme significentur sive consignificentur: 6 32 IO·l2; locutio nugatoria dif.: omnis locutio est nugatoria in qua ex qua ex eadem parte orationis fit inutilis repetitio eiusdem termini: 1742 -3; def. omnis locutio nugatoria est in qua due dictiones copulantur in quarum alterius significatione significatio relique intelligatur: I 74 4-5 ; de[. omnis locutio nugatoria est in qua coniunctione copulativa tantum interposita eadem dictio si bi copulatur, nisi d ictio fuerit numerale ve! pronomen demonstrativum: I 748-9; def. omnis locutio est nugatoria in qua ex eadem parte locutionis due dictiones ponuntur quarum significationes semper eidem conveniunt: I 7415-11; def. quotiens due dictiones iunguntur ex eadem parte orationis quarum significationes numquam conveniunt eidem, nugatoria est locutio: I 74I8-2o; dif. quotiens hec dictio 'qui' interponitur talibus dictionibus quarum significationes ve! semper eidem vel numquam eiden1 conveniunt, nugatoria est locutio : I 7 4 21- 2 3; def. nugatoria est locutio quotiens totum parti ve! pars toti annumerantur; I 7424-25; def. nugatoria est locutio ex inepta demonstratione: 17 4 2 6; locutionem nugatoriam proferre (opp. nugari): I 7428-32

lonic: the connection between logic and grammar: I 9; the infiltration of logic into grammar: 99-Io8; II7·I22; two characteristics of Early Mediaeval Logic: I 28-qo; no clear-cut distinction between logic and philosophy: I87-I89 vide etiam s.v.v. dialectica, Ionica logica:

def. logica est ratio, idest scientia, disserendi, idest disputandi, diligens, idest integra et perfecta: I 55; logica est ad discernendum verum a falso: 379IS-I6; vide etiam s.v. dia/etica; logica est argumentum loquendi: 78; de duobus in logica agitur, scilicet de vocibus et de rebus: I 46; I I I; sola logica artem argmnentandi aliis scientiis ministrare solet: 556 5 · 6 ; opp. dialetica: 4 I 9; 428; 43 I; logica est ars sillogizandi ex omni

vero ve! apparenti vero: 4I 73I-32; logica vetus (opp. logica nova): 99; 277 logicalis: parva logicalia: 409; - sophismata logicalia (opp. sophismata gramaticalia) 595 logicus (adjective): logice discipline proprium (o pp. physice): I86; (ars) logica, vide s.v. Ionica logicus (subst.): (opp. gramaticus): 445 2 7- 2 8; 46 çi3 ff. loqui: secundum loquendi consuetudinem: 6842J; homines primo loquentes: q67 lux: lux est quasi forma visibilis rei eoquod non contingit rem videre nisi mediante luce: 4I 2; 462I3-14

Magisterium: magisterium ( = instruction) : 2 I 6 magistral is: (opp. ex. auctoritate) : 46724 mai or (se. propositio): propositionem (sillogismi) maiorem appellamus: 1973 1 ; et passi m maior (se. terminus): def. maior est extremitas que ponitur in propositione: 197 29·30; et passim; vide etiam s. v. extremitas n1aius

maius et minus (in loco a maiori et loco a minori) non sumuntur pro maioritate et minoritate alicuius substantie, sed in essendo et quodammodo se habendo: 547 22 -23; questio de maiori: I 29 1 ff. malus: sicut bonum est aliquid, ita et malum: 384; qua re 'bene' et 'male' non faciunt propositionem modalem: 428 12 maneria (maneries): I87; 590; I2824 ff. manerialis: 588-590 margarita: 745 36 ff.

mas: restringitur circa mares subiectum:

27 6 ;

736 21

materia, materies opp. forma: 445 26-27; prima materia: prima materia possibilis est respectu omnium formarum, eoquod potest suscipere unamquam-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

materia (eontin.): que formam si bi adiacentem: 48 I 4·6; materia propositionis: omnis propositio habet fieri in tribus materiebus: in naturali, in contingenti, in remota: 8 I 25·26; I I 5> ff.; de materia sillogismi : I 9 5 29 ff. materialis: materiale impositum: 2 3 1 ille voces ponuntur materialiter: 7439-I 2 mathematica, matematica: mathematica interpretatur doetrinalis scientia: 78; mathematice sunt quatuor species: arithmetica, musica, geon1etria, astronomia: 7 8; mathematica dividitur in arismeticam, rnusicanl, geometriam et astronomiam: 459 12 · 13 maxima (se. propositio): def. est maxima propositio que non habet !idem aliunde, sed per se est nota, et sumitur pro principio in illa facultate ubi ipsa est maxima: 528 2 ·4; def. maxima est regula comn1unis: 365 12 · 13; dicitur maxima, quia maximam continet potestatem, licet parvum sit in quantitate: 3797-8; 4I7I5; sunt idem in subiecto principium, preceptum, dignitas, regula, maxima; differunt tamen ratione: 3 793·5; differentia maxima: de{. differentia maxime est quedam comparatio si ve habitudo duorum simplicium principiorum positorum in maxima propositione: 528I5·16 meaning:

the problems of meaning: I 86; 5 55 ff. mecanica, mechanica: artes mecanice sunt sicut ars sutoria et ars pelli paria et huiusmodi: 427; et dicuntur a 'mecanos' grece, quod est manualis latine, quia manibus conficiuntur: 427; artes mecanice sunt infinite quoad nos, finite tamen quoad natura m: 434 mediatus: contrariorun1 alia mediata, alia imn1ediata; mediata sunt quorum non est necesse alterum inesse suo susceptibili: 94I5· 16; de loco a contrariis mediatis: 9417 ff. medius: the medium in an argument (School of William of Champeaux): I4-3-146; medium (in ratiocinatione) 2 717; 2 726; 2 820; 6431 ff.; de inventione medii: 50418-5058; dicit magister Albericus medium non valere quando transitur de veritate et falsitate propositionum ad existentiam alia rum: 2 726-28 n1egacosmos : megacosmos, idest maior mundus: 4I 2; 45"9 23

821

n1emorativus: prepositio memorativa 'de': 34223· 24; 34336-37 memoria: 72118 mensura: rerum mensuras et earum signa figuras : 4I 7; 428; de nomini bus ponderum et mensurarum: 2 7 521 ff. Mercurius: Mereurius interpretatur sapiens: 7 8 n1eritorius: 6846; 684-27; meta: 26o3; fines fallaciarum mete dicuntur: 47 3; def. est autem meta quoddam inconveniens ad quod intendit opponens ducere respondentem argumentatione sophistica: 47 3; def. dicitur quoddam inconveniens meta eoquod ipso acquisito sophistica disputati o terminatur: 5 5729-30; sunt quinque mete: redargutio, falsum, inopinabile, nugatio, soloecismus: 473; 55730·3 2 ; 64) 6·7; hoc nomen 'meta' a rebus ad voces, a viatoribus ad disputantes, translatum est: 64) 2 ·3 metaphisica: metaphisica sive theologia tractat de Deo et de supemis et de divinis substantiis et rebus et de principiis aliarum scientiarum: 4599· 11 metonomaticus : suppositio metonomatica: 4-4-733 ff. rnicrocosrnos: microcosmos, idest homo: 412; 45"9 24 mille: inter 'milia' et 'mi/Jc' hec solet assignari differentia quod 'mille' singularia unius millenarii appellat, 'milia' vero plurium: 339. Minerva: me pueris primam tradidit natura Minervam: 4I7ò 427

minor (se. propositio): assumptionem minorem appellamus: 1973 1 ; vide s. v. extrcmitas minor (se. terminus): minor est ( extremitas) que ponitur in assumptione: 19730 rninus: 'minus' in loco a minori, vide s. v. maius. mnemonic verses:

40I-403

mobilitas: Aristotiles vocat huiusmodi mobilitatem (se. suppositionis) expositionem termini communis: 61o 5·6

822

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

mobilis: mobile dicimus quod simpliciter mobile est: 7I422 ; on the term: 593; nomen mobile: 247; suppositio mobilis, vide s.v. suppomio modalis propositio: licet syllogizare ex modalibus in omni figura: 468; vide etiam s. v. propositi o cathegorica moderamen: invenire locum per me moderamina vocum: 4I7i 428 modernus: moderni: 294; moderni dialetici: I 27 11 modificati o: mod!ficatio propositionum: 467: propositio alia de inesse, alia modalis; vide etiam s. v. propositio catheaorica modus: modus propositionis: modi (propositionum) dicuntur quia modificant, idest determinant, inherentiam predicati: 2o7 29·3I; de terminis qui modi dicuntur: 347 15ff.; dicitur quod modi salurn in predicato possunt poni: 468; modi sunt appositiones: 468; modus adverbiales (opp. modus nomina! es): 467; modus: sil/ogismi: def: modus in sillogismo sic diffinitur: modus est sillogismi proprietas que dinoscitur secundum quantitatem et qualitatem propositionum que sillogismum constituunt, et secundum ordinen quem habent in eius constitutione: 99 7-to; def. modus est debita dispositio duarum propositionum: 435 21; utiles coniugationes modi appellantur: I 99I8-I9; de modis sillogismi: I 969- 11 ; 199 18 ff.; et pa»im; sunt quedam notule qui bus singuli modi denotantur: I 9924-25; modus verbi: de diversa consignificatione modi: 65I24ff.; sophisma diversi modi: I2o3°ff.; 125toff.; I p33; 67232ff.; modus abstractionis: 515 22 ; modus accidentis (opp. modus substantie) 71 I27- 28; 7I2I8ff.; modus accidentis est esse in subiecto: 7 I I29-3o; modus ampliandi: 34425ff.; modus arguendi: 558 20 ; de[. dicitur modus arguendi quedam futilis disputatio exiens a dieta loco ( = sophistico) supra animam que fallitur: 55821- 28; differunt hec nomina' locus sophiMicus' et 'modus arguendi' et 'fallacia': 55823- 24; modus collisendi et distribuendi: 302 19; modus copulandi: 583 1ff.; modus distribuendi: que significant modos distribuendi, ut sunt nomina distributiva que signa dicuntur: 467; modus essendi: (opp. modus intelligendi, modus significandi): I 2 1 ; modus explicandi: I 29 24; modus irifèrendi: 379;

modus inherendi: ipsa compositio, idest modus inherendi predicatum cum subiecto: 467; modus intellisendi: (opp. modus essendi, modus significandi): I 2 I ; relatio est quidam modus intelligendi: 54; modus loquendi: 2232 2 8; 2 3 I ff.; modus predicandi: 3 14; modus rerum: adiectivatio ve! substantivatio sunt modi rerum que significantur, et non significationes: 26 dictiones que signifìcant modos rerum dicuntur que important loquendi dispositiones: 48 I ; modus sign!ficandi: I I 4; I9o; 224; 235; 255; 482; 594-595; 421 31 ; 7283I; licet idem significetur eis, tamen diversimode utimur propter diversos modos signifìcandi: 467; de modis sisn!ficandi (tract): 1 2 1 ; 1 2 2; vide etian1 s.v. modus sionificationis; modus sign!ficationis (opp. natura inventionis): 114; vide etiam s.v. modus sinn!ficandi; modus substantie (opp. modus accidentis): 71 I 27-Z8; secundun1 n1odwn secundum quem est id quod est substantia: 71 222-23; nomina officii et dignitatwn signifìcant formas accidentales per modum substantie: 45 5; modus supponendi: 48 2 ; 422 33- 35 ; 583 1ff.; et passim; licet res sit eadem, modus tamen supponendi diversificatur: 423 15- 16 ; signa quantitatis significant modos supponendi quos habent subiecta qui bus iniciuntur: 467; modus universalis: 7 I 528ff.; 72 I25 n1onastica: monastica (scientia) consistit in regimine sui ipsius: 461Io monacha: 743 14 ff.; Mons: Mons Martyrum ( = Montmartre): 447 n1otus: naturalis motus est cuius principium est natura: S2 2JJ; motus voluntarius est cuius principium est voluntas: 523 11 ; duo sunt termini motus, scilicet terminus a qua et terminus in quem: 61 o 1 s-z6; tres esse motus in rebus: 7I4I4-I5 motivus: virtus motiva (o pp. apprehensiva): 709I2-14 multiplex: non potest dici propositio, quia multi p! ex est: 247; in multiplicibus (se. propositionibus) nulla potest assignari dividentia: 3 I 26; propositio multiplex I9 1 5 multiplicare: multiplicare suppositionem: 7 I 521 ff,

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

multiplicitas: de[. multiplicitas proprie appellatur pluralitas propositionis causata eoquod sub unitate signi latet multitudo significatorum: .1"9931·33; semper sub nube multiplicitatis vult latere sophisma: 3 79; non omnis multiplicitas fa ci t equivocationem: 299; multiplicitas actualis, potentialis, fantastica: 5849 ff.; 647 23-24; multiplicitas phantastica est quando aliqua vox videtur plura significare que tamen plura non significat : 541 multitudo: in multitudine est causa errandi: 7 14J1·7 3 5 1 mundus archetipus: mundus archetipus est mundus sicut intelligitur: 412, s6IJ 0 ·3I musica: musica docet de numero relato (ad sonum) 417; 428; 431; 417 21 ; et dicitura 'mqys', quod est aqua, et 'icos' scienta, quasi scientia iuxta aquam inventa: 417; 428; musica agit de multitudine que non constat per se sed refertur ad aliud: 79; musica dividitur in tres partes: quedam est mundana, quedam humana, quedam instrumentalis: 79; 238; 412; 459 2'" 22 ; musica mundana est que consisti t in ordinatione partium mundi in ipso megacosmo, idest maiori mundo: 41 2 ; 459 22· 23 musica humana est que consistit in compositione partium microcosmi, idest hominis: 41 2; 459 23· 24; musica instrumentalis est que exercetur nuisicis instrumentis: 45"9 2 4; divisio musica instrumentalis: 79; 2 3 8; 459 24·3!; apud Antiquos post omnes artes musica legebatur: 238 mutatio: sophisma mutationis verbi: 13 2 2 3

Natura: tria sunt qui bus h umana natura deprimitur: ignorantia, indigentia, vitium: 4593·4; cfr. 46 1 4-7; vide etiam s. v. ars naturalis: naturalis materia propositionis: 81 2 sff.; philosophia naturalis dividitur in metaphisicam, matematicam et phisicam: 4599; naturalis (subst.) propositi o connexa naturalis: 42 2 ff.; vide s.v. propositi o ypothetica; naturaliter (app. posi tione): 179; natura !iter (opp. ad placitum) 191; vide etiam s. v. vox necessarius: necessarius (opp. contingens): vero rum alia

823

sunt necessaria, alias contingentia: 46; 54; 371; necessarium est enuntiabile necessario verum: 3 7 1 ; necessarium est verum quod non potest esse Jalsum: 3 7 1 ; necessario rum aliud necessarium per se, aliud per accidens: 371 ; necessariorum aliud est de presenti, aliud de preterito, aliud de futuro: 3 7 1 ; argumentum necessarium (opp. probabile): ''9'3ff.; propositio necessaria (opp. possibilis et contingens), vide s.v. propositio modalis necessitas: necessitas complexionis (opp. necessitas rerum): 378 negatio: de[. negatio est enuntiatio alicuius ab aliquo: 1 1911; t26II-Iz; dicuntur in portare vim confudendi signa universalia et negatio: 456; utrum negatio termini mutet appellationem, sicut et suppositionem: 461 ; negati o ypothetica dicitur duobus modis: proprie, inproprie: 465 ff. negotiator: strenuus negotiator: 3 7 neuma: 663'3; neuter de hac dictione 'neuter': 30321ff nevus ( = mole, wart): nevi soloecismorum: 2 3 nichil: de nichilo nichil est verum: 67 (145) nil: 'nil est quod dicis', idest non est verum quod dicis: 385 ningere: de hoc verbo 'ninoit': 276'ff. nisi: de hac dictione 'nisi' : 3 20 11 ff. nisus: nisus ( = sparrow-hawk): 51 o nomen:

def. nomen est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars significativa est separatim: 1322·23; 7 824·25; (I I 321); 13410·11; I}ol2·I3; yg 0 t6-I7; J}89-IO; J8y4·6; 41 gi3-I4; 463 22-23; diffinitio nominis largior est quam subiectus terminus: 1 3423· 2 4; diffinitio nominis larga- stricta: 149ff.; I8o'ff.; 'nomen' hic large accipitur: includi t enim in sua significatione quasdam interiectiones et quedam adverbia: 1 so; proprietas nominis: 1412 ; proprium est nominis significare substantiam cumqualitate: 222-228; 230- 234; 241-243;

824

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

nomen (contin.): 258-26o; 294ff.; 522ff.; 556-56o; 565ft'.; 7 3932·33; nomen significat substantiam cum qualitate; idest supponi t cum sta tu rei: 7 393 2-33; omne nomen institutum est ut significet substantiam cum qualitate: 7 3924- 25; duobus modis ponitur nomen in constructione: aut enim ponitur pro aliquo suorum appellatorem vel pro nullo: 34o21-I8; neque enim nomen re cedente significationem amisit quam prius habuerit, sed appellationem: 3I6; de nomine: I5oi 2-I5I3; I 8oi6 ff.; 3 5 89ff.; 38 I 4ff.; 4I 8I3 ff.; 462 22 ff.; constitutio nominis: I 4 28; dici t Aristotiles quod utimur nominibus notis rerum quia non contingit res afferre nobiscum, clmn cogitamus aliquid de rebus: 709I9- 2I; videtur quod non sint imposita nomina rebus secundum se, hocest prout res apprehenduntur simpliciter in se: 709I5-I6; qui dedit nomina rebus, nominavit res postquam res apprehendit et cogitavit de apprehensis: 709 7-8; qui primo res nominavit que sunt, norninavit eas secundum sunt: 7I I 26- 27; M.P. sic dicit: nomen est dictio per quam fit nominatio: 245; vide etiam s. v. nominare; quedam nomina significant intellectui, quedam imaginationi: 7 I o3; qualitas et comparatio accidunt nomini: 7 39 23ff. ; obliquus casus nonums: casus obliqui: 293-294; I44· et passim; the casus obliqui signify the same universale as the casus recti: 3 r r- 3 I 2 ; de restrictione que fit per obliquum: 6r 83° ff.; propositions which contain casus obliqui in their construction: 334; 369 (Socratis asi nus); causa nominum, vide etiam s.v. inventio; divisio nominum: 4H3I ff.; fourfold division: 22 3-2 28; 23 r ff.; 258-26o; nomina ve! significant substantias ve! ea que insunt substantiis vel quedam figmenta animi v el modos loquendi: 2 2 3; nomina sumpta - nomina substantialia: r Br ; 39 I; nominum alia substantiva, alia adiectiva: 246; 1841; def. nomen substantivum si ve subpositivum dicitur istud proprie et secundum primam inventionem quod est nomen suppositi sive substantie secundum formam perfectam illius substantie: 7 I r34-36; def. nomen substantivum dicitur quod per se in constructione ponitur: 246; nomen substantivum significat unum et ut unum : 7 r 2 I ; nomen substantivum: nomina substantiva dicuntur supponere: 26; substantivum dici-

tur quod, sive ponatur ex parte predicati sive ex parte subiecti, semper idem significat: 246; substantivum dicitur quod equa le ( ?) significat vel quale si t aliquid: 246; nomina accidentalia (opp. substantiva): 302 ff. on1nia non1ina accidentalia copulant accidentia circa supposita: 373 15-16; def. nomen adiectivum dicitur quod per se in constructione non ponitur et semper eget auxilio substantivi: 246; de[. nomen adiectivum est quod adicitur propriis ve l appellativis nominibus: 246; adiectivum dicitur quod positum ex parte predicati significat proprietatem, positum ex parte subiecti significat rem habentemproprietatem: 246; dicituradiectivum eoquod est notans rem suan1 ut adiectan1 alii, ci scilicet quod est constitutum in pieno esse: 71 1 JI ·3 2 ; cfr. 71 2 zS-Jo; dicitur adiectivmn (se. nomen) tripliciter: voce solum, solum significatione, et voce et significationc: 455; omne adiectivum debet inni ti suo substantivo in idemptitate accidentium: 7 36 29-30; nomina adiectiva et verba dicuntur copulare: 26; nomen adiectivum significat ut ad aliud nec significat ut stans per se: 7 r 27-8; cfr. 7 r 228ff.; nomina adiectiva distinguuntur in comparativa, superlativa, ad aliquid dieta, in pura adiectiva: 3 !423- 24; nomen substantivatum: 71 2 10 ff.; et passi m; vide etian1 s. v. substantivatio; non1ina sumpta: 1o4; app. non1ina substantiva: 2oo-2o2, et passi m; nomen universale ( = com m une): nomina universalia generum et specierum videntur significare intellectui, hocest prout apprehensa sunt in virtute intelligibili: 7093 2-7 r o 1; non omnc nomen quod convenit pluribus est nomen commune, sed solum id quod imponitur a forma communi et de sui natura et de modo significandi aptum natum est convenire pluribus: 42 131-33; nomen abstractivum: talia non1ina abstractiva magis sunt nomina doctrinalia quam data secundum naturam existendi, unde sunt posterius inventa propter disciplinas: 713 2-4; nomen pure forme (ut 'albedo'): 711 22 ; nomina naturalia (app. nomina rationalia) 2 I 9; nomina rerum (app. nomina vocum): 3 1 o; nomen generale sicut 'aliquid' vel 'res' quoad re m et suppositum persone est infinitum: 7 5; 3 35; li c et nomen generale fuerit infinitum quoad suppositum primo modo (viz. suppositum = id pro quo supponit), tamen est finitum quoad suppositum secundo modo (viz. suppositum =

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

nomen (contin.): id quod supponi t terminus): 7 5; vide etiam s.v. transcendens; de nomini bus infinitis: 309; et passi m; vide etian1 s. v. v. nomen infinitatum, infinitare; non1en infinitun1: 14- 10; nullum

nomen quod non habet absolutam positionem, potest infinitari: 3 12 8-9; nominum alia propria, alia appellati va: 246; omne nomen proprium significai primam substantiam preter supradicta duo ('Gradivus' + Qyirinus') 2 2 2 s-6; appellativum (se. nomen) est possibile ad multa: 37 33-4; videtur omnia propria nomina significare imaginationi: 70930; nomen proprium nominat rem sensibilem sub collectione proprietatum sensibilium: 70931-3 2 ; dc nomini bus con1parativis: 3099ff.; non1en relativum: relativum aliud est supponens, aliud copulans: 54; de superlativis: 3142 7ff.; dupliciter accipiuntur superlativa secundum quod docetur in gramatica: 31 4 2 7· 28; de nominibus articularibus: 274 11ff.; vide etiam s.v. rcstrictio usualis; nomina articularia sunt nomina officialia ve! nomina dignitatum: 2 7418-19; de nominibus que notant differentiam sexus: 27o 1 Jff.; nomen pertinens ad utrumque sexum: 2 73; de nomini bus ponderunl et mensararum: 2 7 ~21 ff. nominalis: nominalis dictio tenetur nominaliter: 6p 19; nomimlis (app. realis): 5586; non1inare: r8~; et passim; vide etian1 s.v.v. nomen, nomi natio; an non1inaverit res prout apprehendit res in se aut secundurn imaginationen1 aut secundum intellectum: 7099-IO nominatio: nominatio ( = appellatio, as a grammatica! term): 183-185; 192-199; 225ff.; nomen est dictio per quam fit nominatio: 245; 294 ff.; nominationes confecte su n t propter cognitiones et propter absentiam rei, non propter presentian1 rei: 709 18·19; narninatio (app. signifìcatio): 194; 228; 525ff.; vide etiam s. v. appellatio non: est enin1 huius nature 'non' negativa p(1rticula quod sic adheret dictioni cui adiungitur quod ipsam solam infinitat: H IO-Il non-ens: 622sff.; 62çiiff.; vide etian1 s.v. nomen infinitum non-existens: de dictis singularium quibus agitur de nonexistenti: 370-37 l; 384-385

825

non-borno: ille terminus 'non-homo' dupliciter potest sumi: uno modo secundum quod poni t aliquid est et tamen non est homo; altero modo potest sumi secundum quod nil ponit et est pura privatio: 622 1 ·5; vide etian1 s.v. nomen infinitum

nota: 709 20 ; nota est quae rem quamque designat: ç2o; vocen1 notam esse: ç ç ç; adiunctionis nota ( = 'ut'): 159 11 notula: sunt quedam notule quibus singuli modi (sillogismorum) denotantur: 19924- 2 5; notula =nota: notularum intelligentia facilius humano animo applicatur si circa proposita naturalis ordo servetur: 298 2-3 noun: nouns rather equivocanti a t han equivoca: 5 37 ff. nous: que si ne corpo re esse possunt, ut nous: 14-0 novus: nova precepta artis addere: 77 2 3 nugari: nugari (opp.nugatoriam proferre locutionem): 17428-32 nugatio: d~(. nugatio est eiusdem integra vitiosa repetitio: 47 3; 558 8-9; 646 8 ; et passim; vide etiam s.v. locutio nugatoria; implicite- explicite: 5589-Io nugatorius de locutione nugatoria: 1742 -32; vide etiam s. v. locutio

nullus: de ha c dictione 'nullus': 30 12 ff. numerus: numerus (grammatica/ sense): def: numerus est forma dictionis que discretionem quantitatis facere potest: 247; numerus est forma dictionis in voce et discretio quantitatis in significatione, idest per terminationen1 dictionis et per discretionem significationis cognoscitur que dictio sit singularis nun1eri et que pluralis: 247; de variationc numeri: 66626ff.; de diversa consignificatione numeri: 651sff.; numerus (arithm.): numcrus per se consideratus, numerus relatus, numerus geonletricus, numerus proportionalis: 4-5'9 14 - 20 ; explico per numerum que sit proportio

rerum: 4' 7; 427 nununata:

nummata = pennyworth: 336

826

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

nutus: sunt in anima quasi quidan1 nutus: 72 1 2 I· 22 ; cfr. 72131; verba pertinentia ad nutum animi habent vim ampliandi suppositionem termini communis: 7294°·-730

Obligare: actus obligandi: 61 1 2 7 ff.; obligatio: 46; De oblioationibus (tra et): 40; 8 3-84; 595-596.

obliquus: casus obliquus nominis: vide s.v. nomcn obnubilare: 6476:6834

obnubilatio: 683'

officialis: nomina officialia: 27418; vide etiam s.v. nomen officium: nomina officii et dignitatum significant formas accidentales per modum substantie: 455; vide etiam s.v. nomen; offida dictionum: 7075 olitos ( = (l(Ù-r6ç): l5'o, n. 1 omnis: de signo 'omnis': 483-488; de hac dictionc 'omnis': 284 14ff.; 'omnis' in pluralitate non habet vi m dividentem, sed collectivam: 3oi· 2 ; sicut hec d ictio 'omnis' in singulari exigit tria adminus appellata, ita et in plurali sex adminus exigit habere appellata: 30031-33 ontoloaical: ontological view-point: in Boethius 1 8 1-1 8 2; in William of Champeaux: 1 8 2 : in Abailard: 202-206; in Adam of the Peti t Pont: 2o6-2o9 opifex: duo sunt opifices artis dialetice: unus qui agi t ex arte, unus qui agit de arte: 77to-t4; cfr. 236; vide etiam s.v. artijex opinabilis: de hac dictione 'opinabile': 268 10 ff.; isti ternlini 'verum', 'Jalsum', 'opinabile', 'inopinabile', habent vim ampliandi suppositionem termini comnnmis: 72921-28 oppidum: de nominibus oppidorum: 323-326 opponere: de scientia opponendi: IJ2'8-133 1'; scientia opponendi et respondendi: 1 3 1 2 7; in scientia

o

opponendi duo sunt generalissima: coniunctum et inconiunctum, sub quibus continentur omnes species sophismatum: 3 1 2 tS-zo; opponens ( opp.. respondens) : 1 57 ; 1 6o ; oppositum: def. apposita sunt que se mutuo expellunt ab eodem sive que simul se non compatiuntur in eodem et respectu eiusdem: 549 7-9; opposita quatuor modis dicuntur: 62 22 ; 93 17; probare secundum legem oppositorum: 2898ff.; de loco ab oppositis: 59 1 off.; 6 22° ff.; 9 3 17 ff.; 1 1 731. ; ff.; de oppositis in predicatione: 62 2 off.; 954ff.; privative apposita sunt que habent inesse eidem secundum idem tempore determinato, ordine irregressibili: 5 5023-25 oppositio: def.: oppositio est ratiocinatio in locutione contra positionem inducta: 148 6 ; oppositionis tres sunt partes: propositio, interrogati o, et conclusio: 1486-7; oppositio (opp. responsio): 158; 399; determinare (se. oppositionem): 168; 3630; de oppositione in adiecto: 6226; 67o 28 ff. optare: de hoc verbo 'optatur': 339 2 off. oratio: de oratione: 139-I4I; ISI 23-I523; I81 2Jff.; J5825ff.; 38130ff.; 382Jff.; 4I9rsff.; 4674ff.;

def. est oratio congrua dictionum ordiantio: 380 22 ; dif. oratio est congeries dictionum: 4I 95; dif. oratio est vox significativa ad placitum cuius aliquid partium significativum est separatim: 1622- 2 3; 1 7I ; 79 2 -J; 1 5' 123-24; 1 8 1 23-24; 3 5 gz8-z6; 3 g 0 zo-zt; 3 s 1 JO-Jt; 41 9 s-6; 4675-6; constitutio orationis: I 6 18; Aristo-

tiles videtur includere in diffinitione orationis huiusn1odì voces 'de domo', 'a domo' : 1 7 2 -3; oratio adminus a duabus dictionibus constat: I I 32J; quamvis gramatici dicant esse octo partes orationis, dyaletici dicunt tantummodo esse duas: I 7924-25; de parti bus orationis: partes orationes sec. logicum-sec. gran1aticum: 46 s'l ff.; et passi m; partes orationis due: 1 58 ff.; partes orationis octo: I 52J ff.; pars orationis strictim - large; I68ff.; Apuleius enumerat decen1 et octo species orationis: 1819- 20; in the definition of araumentatio thc term oratio = orationum conurenata: 3 76; divisio orationum: ora ti o alia perfecta, alia imperfecta: 179; 796; I 13 2 3; et passi m; def. perfecta oratio est que perfectum sensum genera t: I 721; 798-9; dif. oratio perfecta (sec. Priscianum): congrua dictionum ordì-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

orati o (conti n.): natio congruam perfectamque sententiam demonstrans: q20-18 1 ; dif. perfecta est i Ila in qua nichil est superfluum si ve diminutum: 4-67 21 ; dif. perfecta est qua per se posita uti possumus ad loquendum: 181 26- 27; oratio perfecta est illa in qua ponitur nomen et verbum competenter ordinatum: 4-1915-16 (cfr. 3 8 23-4); oratio perfecta dividitur: 1312 ff.; 79 10 ff.; 113 21ff.; perfecte orationis quinque sunt species: 1813 1-3 2 ; supposi tu m et appositum, in quibus duobus terminatur perfectio orationis: 3 2 28-9; oratis impc~{ecta: dc{. oratio imperfecta est que non perfectum sensum generat: 17 21-22; dcf. imperfecta est in qua est defectus necessarie dictionis ve! inutilis appositi o superflue dictionis: 4-6718-19; dcf. oratio imperfecta est iIla in qua deficit nomen ve! verbum: 4-1916-17; (cfr. 3824-5); dif. imperfecta est oratio ex cuius probatione nulla perfectio sensus generatur in animo auditoris: 79 7; 1 1 32 4-zs; dif. omnis oratio est imperfecta que est sine verbo: 17 13; nil facit intelligi propositio quin detur intelligi per orationem imperfectam, quia utraque tantum enuntiabile facit intelligi: 359; oratio indicativa = propositio: 79 19 (dcf. 79 16 ); 11 328 ; dicibile est quod significatur ora tione: 2 186; utrum oratio significet in prolatione ve! post prolationem tantum ve! in utroque: 14-0-14-1; omnis oratio diffinitiva ve! descriptiva alicuius universalis universale significat quod diffinit: 312 orator:

est alter modus (se. explicandi argumentum) ubi non fit interrogatio in principio argumentationis, sed illatio fit per interrogationem; et illa (se. argumentatio) convenit oratoribus: 1 Jo9·IO os <= oç): 6316-9 ostis ( = ocr-nç) : 6316-9

Panis de ha c voce 'pani s' : 2 7 8 1ff. par.: 'par' dicitur tribus (lcnas: quatuor) modis: par in predicatione, par in inferentia, par in comitatione, par in quantitate: 5sn-zz: 6o 2 ·S; 921-2; de loco a pari: s812ff.; 6o2ff.; 92 8-93 16 ; 117 31 ff.; locus a duplici pari:

827

9 s'' ff.; de lo co a pari in inferentia: 6o'6ff.; 923; de his que assignantur a pari in inferentia satis dicitur in conversionibus et equipollentiis: 61 11 - 12 ; de loco a pari in predicatione: 6o7ff.; 61 1off.; 92 2 ; de loco a pari in quantitate: 614 ff.; 9 39; locus a pari in quantitate raro habetur in usu in disputationibus: 6 114; locus a pari in comitantia raro habetur in usu in disputationibus: 61 I4; locus a pari per contrapositionem: 9637; locus a pari per simplicem conversionem: 9637 paralenchus ( = parelenchus) : paralenehus quasi iuxta similitudinem elenchi Jactus: 697 8 paralogismus: 4-86 22 pars: relation of pars and totum: 34-9-350; pars on1nis ab eo cuius pars est prior natura est: I 34-4-S; pars se m per auget quantitatem totius: 3 15; locus a parte continet locum a specie: 538; de loco a parte: 4-7' ff.; 889-99138; locus a duplici parte: 965; de diversa parte: 672 27ff.; sophisma diverse partis: !2o30ff. parti ci pare: J5026ff. parti ci pium : participium est vox significativa etc.: 15 7 particularis: propositio particularis, vide s.v. propositio; signum particulare, vide s.v. sinnum; partieu/are: dcf. particulare dicitur omne id quod est minus comn1une respectu alterius: 674 19-zo; particulare = 1ninus comn1une aliquod: 16 3 19-2o; movetur ratio ab ipso universali ad ipsum particulare: 6 I oi8-I9; 61022-23; de probatione particularis: 674-14ff.; particulariter predicari non est predicari: 2 3 7 particularitas: particularitas propositionis: So I 7 passi o: dcf. passio est effectus illatioque actionis: 52 320-21; de passione: 52 320-24 pascere: de hoc verbo 'pascit': 637IJff. patrinus ( = nodfather): 74-II7·74-224 patronymicus: equus patronymicus: 2 I 6 pene-elenchitas: 6o4-24 pene-idemptitas: 575

12

828

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

Perihcrmeneias:

commentary on Perihermeneias: ~o; 58; 89 permixtus: vide s. v. v. argumentatio; nramaticus persona: dif. persona est rationalis creature individua essentia: 713!8-!9; de[. largius autem sumitur 'persona' ut dicatur persona omnis singularis substantia, si ve rationalis creature si ve irrationalis: 713 1 9- 21 ; persona (verbi): construi ex vi persone: 3 8o 2 7- 2 8; de diversa consignificatione persone: 6 p 1 ff. persuasio: in persuasioni bus: I 648 peti ti o: peti t io (kind of obligatio): 84; peti t io principi i: de peti tione principii: 59 5ZJ ff.; vide etiam s. v. fallacia phisica: phisica, idest scientia de naturis rerum: 78: phisica alia celestis, alia terrestris: 78; app. logica disciplina: I 86; de phisica: 46o 1 • 7 phisicus: sophiste, phisici, theologi: 373 Philologia: Philologia interpretatur amor sapientie: 78 philosophia: apud magistrum Adam philosophia est sapore virtutum condita sapientia: 418; tres sunt partes in quibus philosophia dividitur: est enim rationalis philosophia, moralis, et naturalis: 2 7; philosophic or ontological conception in the theory of supposition: 57 5 pictura: pictura hominis: 7 I o36 piscis: de ha c voce 'piscis' : 2 7 8 1 lf. placitum: ad piaci tu m suum: 26 2 0; significativa ad placitum (app. naturaliter), vide s.v. vox Platonici: contra Platonicos: 6 5J 1 plica: 455; 327 2 ; sine plica, idest sinc respectu: 590;7!3 12

pluralitas: pluralitas (se. propositionis) est in propositione quando per aggregationem sive pluralitatem sub uno termino subiccto vcl predicato latent multa subiecta vel predicata secundum rem: 6oo4--6 poeta: I 8 22

politica: politica interpretatur civilis scientia: 7 8; scientia politica consistit in gubernatione civitatis et rei publice: 46o9 polus: astra viasque poli varias mi chi vendico soli: 4•7;428 pondus: de non1inibus ponderun1 et n1ensurarmn: 2 7527ff. populus: hoc nomen 'populus' significat multa ut multa per aggregationem: 484 positio: positio ( = praedicamentum): def. positio est quidam partium situs in toto et generationis ordinati o: 525 21 ' 22 ; de posi tione: 386 2 off.; 525 21 -526 10 ; positio ( = thesis, opinion): def. positio est extranea opinio alicuius notorum secundum philosophiam: I 484; posi ti o: 264; 278; 28I; 296; 309; et passim; opinionis nostre positionis: 264; 278; secunda positio de falsis: 2 8 I ; severa! causes of a man's choice of positio as to a problem given: sola auctoritas, auctoritatum contrarietas, sola exercitatio, solus usus, ratio cogens absque auctoritate, ratio cogens auctoritati consentanea: 296; thesis, quod est posi ti o: I 58 2 4- 2 5; positio (in disputatione): 399; positio (in obligatione) the laying-down of a proposition: 596, n. I.; falsa positio: 46; 8 3-84; positio existentie: positio existentie or essentie: 3 3 1 ; positionem existentie fa cere: 3 I 2J 2 ff; positio (nominis, verbi): positio absoluta: 3 I 28; 3 1 2 15-16; positio ( = convention): positione (app. natura!iter): I 79 possibile: dif. possibile dicitur esse id quod est ens post alium sive ens ab alio, sive sit complexum si ve incomplexum: 48 I •- 2 ; de hac dictione 'possibile': 268 1 off.; in alia significatione idem est 'possibile' quod 'materiale' et 'imperfectum': 48 I3·4 post: ex parte post (app. ex parte ante): 38o 2 9 postcras: 6967 posse: triplex significatur potentia per hoc verbum 'potest': 7 2 gz8-z9; de ha c voce 'potest': 26 ,ç 2 5 ff.; 266 1 0ff, potentia: tripi ex potentia: potentia ante rem et ante

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

potentia (conti n.): actum; potentia cun1 re ante acturn; cun1 re et cum actu: 72829--729 2 preceptum: ars dialetica dicitur preceptum quia precipit instruendis que sunt fugienda et que consequenda in ipsa arte: 357 17-18; dicitur preceptum, quia precipitagere sic et si c: 379S· 6 ; sunt idem in subiecto principium, preceptum, dignitas, regula, maxima; differunt tamen ratione: 379 3· 5 ; 417 14 predicabilis: sermo predicabilis: 446 28; 44925· 26; 45 r 18; predica bile: est predicabile idem quod uni••ersale: 388 10 ·!1; significatorum aliud est dicibile, aliud predica bile: 2 185-6; dif. predìcabile est quod de aliquo est dicibile: 432 1· 2 ; def. predicabile est quod significatur clictione: 2 18 6·7; 2 1824; dicendum est . . . . de predicabili, quod nec est substantia nec accidens nec est de aliquo predicamentorum: 2o824· 26; predicabile est quod significatur dictione: 391 ; de predicabilibus (tract): 42; 44; So; 89; 9of.; 391; 403-404; 470-471; 2 1827 ff.; et passi m; predicabile dicitur in quantum ordinatur in propositione secundum quod est dicibile de altero: 470; quis terminus si t predicabile: 48; vide etiam s. v. universale; individuum as a sixth quasi predìcabile, cp. 31 t;; qua re dictum si t singulare non esse predicabile: 3 16; predicabilium aliud universale, aliud singulare: 2 18 2 7; pro bare per habitudinem predicabilium: 28S13ff.; 28915ff. predicamentum: dif. est predicamentum coordinatio predicabilium: 38810; dej. predicamentum est ordinatio predicabilium secundum superius et inferius: 432 1; quelibet coordinatio predicabilium eiusdem nature dicitur unum predicamentum: s 147-9; predicatnenta non sunt plura (quam decem) neque pauciora: 431H; dicitur quod tot ( = decem) sunt predicamenta et non plura; (sed dicentes hoc) in veritate mentiuntur: 386 26 ·-3873; 'predicamentum quandoque accipitur pro predicato termino, quanc.loque pro Libro Kathegoricorum Sillogi;morum, quanc.loque pro ncnera/issimo, quarto Inodo accipitur pro genere significationum in vocabulis: 2 2431. 2 2 ç 1 ; prec.licamentum quandoque est tractatus predicamentorum, quanc.loque predicatnentunl compositwn; interdun1 pre-

829

dicativa propositio, quarto modo dicitur predicamentum modus predicandi: 314; collectio prec.licamentorum: 3os; c.le predicamentis: 386 16ff.; fallacia ex commutatione predicamenti: 6678ff.; terminus non pertinens acl aliquod prec.licamentum: 667 2 9ff.; quicquic.l est in prec.licamento, aut est universale aut singulare: 43 23·4; predicamentum enuntiabilium: 2o830 prec.licare: predicati idem est quoc.l de precedente dici: 47 1; predicari in quid = prec.licari in modum substantie: 471 ; prec.licari in quale = predicari per modum accidentis: 417: quot modis c.licatur 'predicare': 2I8Sff.; 'predicari' duobus Inodis dicitur, tu m ut tern1inus, tun1 ut significatum: 2 I8 1 4-I5 ;'predicari' tripliciter invenitur sunlptum apuc.l loycum: t;o713·14; predicari substantialiter (opp. accidentaliter): 2 2os-1o; prec.licari in quid est prec.licari essentialiter: 38734; particulariter predicari non est predìcari: 2 31 7; predicari tern1inum de termino: 23 17; prec.licare rem c.le re: 23 1S; que habeant predicari ve l subici: 1t; 32· 2 9; 184 1ff.; prorsus predicari: 2 14; prec.licatus terminus, predicatun1, vide s.v.v. predicatum, terminus predicato: predicatio non invenitur nisi quinque modis: 471 ; duplex est predicatio, scilicet predicati o per se et predicati o per accidens: 471 ; predicatio accidentalis, idest ubi termini aliam et aliam vi m habent ex apposi tione: ]66-7; 3712-13; 40 IO-II; 4121; 5422; dicinlUS

non posse servari conversionem per accidens in accidentalibus predicationibus: 37 11 · 12 ; de accidentali predicatione: 3428ff.; 6718ff.; 6943; de predicatione divisi m: 661 16ff.; 67o4ff.; de predicatione coniunctim: 66213 ff. predication: theory of predication in William of Champeaux: 183-186; in Abailard: 203-206 predicativus: propositio predicativa: def. propositio predicativa est illa in qua aliquid de aliquo predicatur: 22 20 ; 39 1 6; vide etiam s.v. propositio cathegorica prec.licatum: def. predicatum est quod in gramatica dicitur appositum, scilicct quod construitur cum verbo ex parte post ex vi copule: 380 28- 29; talia sunt subiecta qualia permiserint predicata: ç 1 3, n.1.; ç61, n. 4; talia sunt predicata qualia permiserint subiecta: t;J3, n.1.; ç61,n.4;

830

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

predicatum (contin.): predicatum forma est: 467; the mediaeval sense of the term predicate: 546, n.1.; vide etiam s. v. terminus predicatus pren1inentia: significat etiam superlativum secundum preminentiam: 3 1432 prepositio: I~o7;

prepositiones personal es: 53 1 preter: de hac dictione 'preter': 320 24ff.; 34o 2•ff. preteritus: preteritum (se. tempus), vide s.v. tempus; preteritus ( = pretermissus): 126 21; 1 26 29 primus: primum vocat Aristotiles extremitatem maiorem (silliogismi): 1034 principium: de[. principum nichil aliud est quam illud quod resta t probandum in disputatione: 67 331-674 1; dif. principium est id quod est per se notun1 et est causa ad conclusionem: 59 52 9-3°; dif. principium appellatur ipsum principaliter probandum, scilicet conclusio: 59533-34; dif. principium dicitur hic quicquid conclusioni premittitur: 6973°-3 1 ; dif. prinClpmm, idest principale propositum in questione adductum, scilicet positum in questione que est principium disputationis: 69732-34; petere principium nichil aliud est quam sumere id quod restat probandum in disputatione ad sui ipsius probationem, vel eius equipollens vel id in cuius contextu intelligitur: 6742-4; petere principium est aliquid ad sui probationem inducere: 6973 1-3 2 ; petitio principii, vide s. v. petitio; ars dialetica dicitur principium quia primum est: 35714-1s; sunt idem in subiecto principium, preceptum, dignitas, regula, Inaxima; differunt tamen ratione: 3793-5; 4!] 14; dicitur principium quia primum est in arte: 3795; simplicia principia sunt significata horum termino rum: 'nenus', species', 'd!fferentia', 'proprium', 'acci-

dens': 36516-18 privatio: pura privati o: 6225-11 probabilis: opp. necessarius: I 19 1Jff., et passim, vide s. v. aroumentum probare: eorum que ad probandum proponuntur, aliud est cathegoricum, aliud ypotheticum: 2 35 1-2 ;

probare per impossibile est sumere contraclictoriam vel contrariaJn conclusionis cun1 una premissarun1, et inferre contradictoriam ve l contrariam alterius: 1965-6; sophistice pro bare: 2624 probatio: de propositionum probatione: 2851-296 16 problema: problema = interrogatio = questio: 1611-2dif. dicitur tamen interdum problema quecumque dubitabilis questi o: 1612-3; de simplicibus questioni bus si ve problema ti bus: l6120ff. proerniun1: proemium quasi principium ornatus: 7 4012 professar: huius sententie professores: 306 prohibitio: prohibitio est responsio in obscuris et nugatoriis et in multiplicibus: 14811 prolatio: de prolatione orationis: 663 23ff. promittere: est enim idem promitto quod obligo me ad dandum: 61128 pronomen pronomen dicitur significare meram substantiam: 458: pronomen possessivum restringi t terminum con1munem: 464; utrun1 vox que sumitur per pronomen relativum sit propositio an non: 322 1-2 ; vide etiam s.v. relativum

pronuntiatio: sophisma in pronuntiatione: 13 233 proportio: dif. est proportio aliquarum habitudinum similitudo inter se: 548 26-27 propositi o: propositio (opp. assumptio, conclusio): 9815; 1 19 26; 19730-3 1; propositio dicitur quasi pro a/io positio: 452;- def. propositio est oratio verum falsumve significans: 1824; 7 920; 1 1 339; I 19S;

12228;

1231-2;

12813;

152S;

183 2 ;

3596; 38918-19; 41926; 4681U3; dif. propositio est oratio que cum indicatione significat verum ve l falsum: 48 528-26; de propositione: 264; 319-356; 357-390; Ip5ff.; I832ff.; 3596ff.; 38918_3945; 41926ff.; 45o 14ff.; 468 12 ff.; et passi m; propositio multip/ex: 19 15; vide etiam s.v. pluralitas propositionis; multiplicibus (se. propositionibus) non potest assignari contradictoria: 3 319-20; i Ila propositio . . . . non potest dici (se. vere)

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

propositio (eontin.): propositio quia multiplex est: 247; probatio propositionum: I 17 10 ff.; dictum propositionis significatum propositionis enuntiabile: 398; 2o8 11 6; de dictis propositionum, idest enuntiabilibus: 264; 357-390; in qua propositione aliquid predicetur vel ren1oveatur: 3 1 3 ; est inter propositionem et inter appellationem dicti differentia, . . . . <[uod propositio significat enuntiabile, appellatio vero dicti appellat enuntiabile et supponit ipsum locutioni: 209 20· 22 ; propositio, enuntiatio, conclusio et questio iden1 sunt secundun1 substantiatn, differunt tamen in rationibus suis: 472; distinguenda sunt genera propositionum: 28 51 ; DIVISI O PROPOSITIONIS: propositio si c dividitur: alia cathegorica, alia ypothetica: 225; 79 21 ; r 13JO; 2 8 54·6; et passi m; propositio simplex ~ cathegorica ~ predicativa: 15214-15; propositio cathegorica ~ predicativa; def. est illa in qua aliquid de aliquo predicatur: 2 220; def. cathegorica eadem est que predicativa, que simplex propositio: 152 14-I;; def. est propositi o que habet subiectum et predicatum terminum: 79 2 7; 1 13J 1 ; sun1psit non1en a digniori parte, scilicet a predicato: 79 28; 1 142-3; de proposi tione cathegorica: I 36IJ-1 4020; 3 8 228 ff.; et alibi; partes propositionis (se. cathegorice) sunt he: res subiecta et apposita: I I 98; ad hoc quod si t propositi o duo sunt necessaria: ut aliquid in ea dicitur et de aliquo: 1287-8; tria sunt in proposi tione, scilicet subiectum et predicatum et compositio: 467; proposi t io implicita (app. explicita): propositionum alia explicita, alia implicita; explicita est il la ut 'homo est currens', implicita, ut 'homo currit': 359 12 "14; omnis propositio ve l fit de aliquo genere rerum vel de aliqua specie re rum ve l de aliquo singulorun1:

I

2 8 2 1- 2 2; PROPOSITI O

CATHEGORICA: 131-13J; 152-153; 319ff.; de divisione cathegorice: 2 322 ff.; 79J 0 ff.; 1 I4 14ff., et passim; propositionmn alia una, alia plures: 3 59J 0 ; pluralitas propositionis: quedam est pluralitas propositionis causata eoquod sub unitate signi latet multitudo significatorum: 599JI·J 2 ; conditiones que conveniunt propositioni secundum quod est absolute accepta (app. conditiones respective): 47oJ 2-471J; CONDITIONES ASSOLUTE: DE QUALITATE PROPOSITIONIS: 327-328; 8o 1B; I I 5J 1 ; et passi m; propositi o si c dividitur: alia affirmativa, alia negativa: 2oiS; (11414);

831

1 19 10 ; 128 14; etpassim; propositioaffirn1ativa

est que affirmat aliquid de aliquo: 2o15-16; 7932; propositio affirmativa: (11414); !2814; et passi m; propositio nenativa: est que nega t aliquid ab aliquo: 2oi6- 17; 79JJ; (1 14'4): I 28 15; et passi m; DE QUANTITATE PROPOSISITIONIS326-J27; 8o 17; 115Jiff.; 1542Jff.; et passi m; proposi t io sic dividitur: !tfa universalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis: 23 2 2; Sol; 114-I6; 12816; et passi m; proposi t io universalis: dej. universalis propositio est que omne affirmat et omne negat: 253-4; de_[. universalis est que habet universale subiectum cum universali signa: 242 3- 2 4; SolO-II; 1 I5I7-I8; de universali affirmativa eiusque probatione: 2 8 51 ff.; de universali negativa eiusque probatione: 2883 2ff.; utrum universali (se. propositione) de aliquo fiat senno: 367-368; a rebus subiectis capiunt propositiones suas quantitates: 42 1 I6-I7; de quantitate harmn orationmn: 'homo est dienissima creaturarum' etc: 61 2 2 5 ff.; propositio particularis: def. que habet universale subiectum eu m particulari signa enuntiatum: Soi 2 -IJ; 114 19- 21 ; et passim; de propositione particulari: 2 32J ff.; 8o 12; et passi m; de particulari affirmativa eiusque probatione: 2 90 10 ff.; de parti eu lari negativa eiusque probatione: 29 326 ff.; utrum particulari fit sermo de aliquo vel de aliquibus: 368; proposi !io indefinita: def. propositio indefinita est que habet universale subiectum cum particulari signo enuntiaturn: So 14; 1 1422 · 2 3; et passi m; de propositionibus indefinitis: n24ff.; 8o 14; et passi m; indefinita aliquando equipollet universali, aliquando particulari: I 1620 ; de indefinita eiusque probatione: 29 3 5 ff.; utrum indefinita fit sermo de aliquo vel de aliquibus: 368; propositio indefinita absoluta: 2926ff.; proposi !io singularis: def. singularis propositio est discreto veritatis et falsitatis: S 322 · 2 3; 1 r6 2 3; et passi m; def. que habet singulare subiectum cun1 singulari signa cnuntiatun1: SoiS-16; I I 4 2 3- 2 4; et passi m; de proposi tione singulari: 2J 23ff.; So 15; et passim; quedan1 singulares contradictorie: 2 729; habent singulares proprietatem contradictoriarum et quodammodo contrariarum: 28 1 ·3; de propositione singulari affirmativa eiusque probatione: 292 1Bff.; in singularibus agitur discrete quandoque de uno, quandoque de pluribus: 369; de dictis singularium quibus agitur de non-existenti:

832

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

propositio (contin.): 3 70-3 7 I ; CONDITIONES RESPECTIVE: propositionunl quedam participant termino, quedatn, non: 8o 2 3; de propositionibus uno participantibus termino: 8o3° l'f.; de propositionibus utroque termino participantibus: 8t3ff.; propositionum utroque termino participantium quedam participant ad eundem ordinetn, queòan1 ad ordinis comtnutationenl: 8 14-s; propositionun1 utroque tennino participantium ad eundem ordinem alie sunt contrarie, alie subcontrarie, alie subalterne, alie contraòictorie: 81 IJ-I s; propositio dividens: = contradictoria: 3o 28ff.; de oppositione cathegoricarun1: 2 5 2 5 ff.; 8o3° ff.; I '426ff.; et passi m; de subcontrariis: 28 12 ff.; 827ff.; 11429ff.; II5 19- 22 ; de subalternis: 29 6ff.; 82I7ff.; 11431 ff.; 11523-26; probare secundum legem subalternarum: 2912ff.; 293 29ff.; CONVERSIO PROPOSITIONUM: de conversione propositionum: 3410 ff.; 834ff.; 8536ff.; 11537ff.; 157 2 ff.; et passim; dicendum est non posse converti propositiones habentes terminos omnia continentes: 3 52-3; dicimus conversiones non esse servandas ubi sunt accidentales predicationes: 355-6; dicimus non posse observari huiusmodi conversiones ubi predicantur ve! subiciuntur orationes, quia orationes non possunt infinitari: 358-to; dicimus non posse servari conversionem nisi in his temporalibus que habent vi m indelìnitam: 4223-24; convertuntur autem tribus modis, idest per contrapositionem, peraccidens, simpliciter: 34IO·II; 834-S; 1 I538 (duobus modis): et passim; de conversione simplici: 35 15 ff.; 8 35 ff.; 1 I 6 1A".; et passi m; sciendum est huiusmodi propositiones que convertuntur simpliciter esse pares in inferentia: 3 521-2 2 ; non possunt servari huiusmodi conversiones simplices ubi ponuntur verba preteriti temporis et futuri: 3631-32; de locis a conversione simplici: 8 34-34; 97I· 2 ; de conversione per accidens: 37 2ff.; 83 10 ff.; I 161Jff.; et passim; dicimus non posse servari conversionen1 per accidens in accidentali bus predicationibus: 37II-I 2 ; de conversione per contrapositionem: 341Jff.; 83I5ff.; It65ff.; et passim; de locis a conversione per contrapositionen1: 8 34-34; 97 1 -2 ; de conversione indelìnitarum: tt6 19ff.; de conversione singularium: 8 322ff.; I I 6 19ff.; convertuntur singulares propositiones duobus modis: simpliciter et per contrapositionem:

8 323· 24; 1 1624; pro bare secundum legem conversarum: 29o5ff.; 292 12 ff.; 29414ff.; et passi m; de conversionis impedin1entis: 1 573°-158 19; impedimenta conversionis sunt septem: 454, n.2.; EQUIPOLLENTIA ET MODIFICATIO: de accidenti bus propositionis que su n t equipollentia et modilìcatio: 46 5; de equipollentia propositionum: propositiones ciusdem subiecti et eiusdem quantitatis et diverse qualitatis predicatis per lìnitum et inlìnitum variatis si bi equipollent: 37I1-18; non assignatur equipollentia propositionum ubi termini subiciuntur non habentes res subiectas: J8 13·IS; dicimus non observandan1 huiusmodi equipollentiam ubi predicantur et subiciuntur huiusmodi orationes: 386-7; de equipollentiis propositionum: 37I6ff.; 1 153° ff.; et passi m; de tribus materie bus propositionis: 8 I 25ff.; I I 55 ff.; et alibi; de mod!ficatione propositionum: cathegorican1 propositionum alia modalis, alia de inesse: 328-329; 207 23 , et alibi; propositio de inesse: def. propositio de inesse est illa in qua est composi t io a nullo determinata: 467; def. de inesse sive de simplici inherentia est illa in qua attribuitur predicatum subiecto sine detern1inatione vel removetur simpliciter: 2o7 23· 25; def. 4283-4; proposi t io modalis: hec appellatio 'modalis propositio' tum large tu m stricte, tum strictissime accipitur: 2073 2-33; def. propositio modalis est i !la in qua determinatttr compositi o aliquo modo: 467; def. propositio modalis est illa in qua attribuitur predicatum subiecto cum determinatione: 207 26- 2 7; def. propositio modalis est illa in qua predicatum assignatur inesse subiecto vel non inesse cum aliquo istorun1 quatuor n1odorum, scilicet necessarium, possibile, contingens, inpossibile, ve] cum aliquo adverbio descendente ab aliquo istorum quatuor modorum: 389 20 -390 1; 4285-6; dicuntur propositiones ille modales a modis qui in eis ponuntur: 207 28- 29; de propositionibus moda l ibus: 52; 467-470; 2o7 23ff.; 389 20 -3942 ; 428 5-431 25 ; 478I 0-484 5 ; est differentia inter propositionem necessariam et propositionem de necessario: 42815-16; de equipollentiis modalium: 48o 27 ff.; qualiter lìant sillogismi de modalibus: 500650 58 ; propositiones de presenti: the inference force of propositiones de presenti: 377; propositio implicita: 362; 400; 26831 ff.; et alibi; def. implicite propositiones a dialeti-

C

833

INDEX VERBORUM ET RERUM

propositio (contin.): cis appellantur in quarum qualibet implicantur ve! involvuntur due: 34-; omnis implicita habet duas explicitas: 34-; vide etiam s.v. implicatìo; maxima propositio vide s.v. maxima; PROPOSITI O YPOTHETICA: de differrentia inter ypotheticam et cathegoricam: 39 21 ; de ypothetica propositione: 133-139; ln; 34-0 ff.; 39 12 ff.; 84-•ff.; 114-•.ff.; I I634ff.; 140 22 -141 S; I ~8 21 ff.; 190 2 Sff.; 4-25"-4-2618; 4-877-4-82 21 ; def. dicitur hypothetica, idest conditionalis, quia proponi t sub conditione, ostendens aliquid esse si aliud fuerit: 39 13· 14; def. que habet antecedens et consequens cum condi tione: 79 22 · 2 3; 1 144·5; 1 1634; dicitur ypothetica ab 'ypos', quod est sub, et 'tesis' positio, quasi supposita positio vel locutio, hocest quando una propositio supponitur alii: 382ll· 13; 4-84- 1H 2 ; dicitur ipothetica ab 'ipos' quod est sub, et 'thesis', quod est positio; et dicitur ipothetica quasi subpositiva: 158 23-25; potest aliter dici ypothetica ut ab 'ypothesi', quod est condi t io: 3 8 221 ; dicitur hypothetica ab ypothesi, idest conditione: 1 14-7; dicitur ipothetica quasi conditionalis: 15823; termini hipothetice dicuntur abusive: 4-5 5; Magister Albericus dicit ypotheticas iudicandas esse universales et particulares et indefinitas secundum consequens, secundum quod etiam iudicantur affirmative ve! negative: 24- 11- 14; ypotheticarum alie sunt universales, ut ille que in consequenti habent universale signum; alie particulares, que habent particulare signum in consequenti; alle indefinite, que consequens habent universale sine signa; alie singulares, que habent singulare in consequenti: 14-oL 14-14; propositio ypothetica universalis: 14-030-31; propositio ypothetica particularis: 14-o3 2-14-11; propositi o ypothetica singularis: 14-13; secundum quosdam nulla quantitas est in propositionibus ypotheticis: 4-269- 10; DIVlS!O YPOTHETlCARUM: ypothetica dividitur sic: alia simplex, alia composita: 4-o"; 84-10; et alibi; de divisione ypothetice simplicis: 4-56 ff.; 84- 17ff.; et alibi; de lo cis qui solent assignari in ypothetica simplici: 4-7 1ff.; 85 2ff.; et alibi; propositio composita videtur non quia habet partes, sed quia habet propositionem partem sui principalem: 1 5827-28; de divisione ypothetice composite: 4-12sff.; 976ff.; 117 2ff.; dividitur sic propositio ypothetica composita: alia connexa,

alia disiuncta: 4-125-26; ypothetica propositio alia coniuncta, alia disiuncta: 84-S; ypothetice que constant ex cathegorica et ypothetica et sillogismi cathegorici regulis fere eisdem demonstrantur: 97 24· 26; SPEClES YPOTHETICARUM: sunt ipotheticarum propositionum septem species: conditionalis, localis, causalis, temporalis, copulativa ve! coniuncta, disiuncta, adiuncta: 15834- 159 2 ; hypotheticarum sex sunt species: continuativa, copulativa, disiuncta, temporalis, localis, causalis: 34-0; propositio ypothetica quinque habet species: 4-2 5"; quidam dicunt quod quinque su n t species ypotetice propositionis: 38 223- 24; ypotheticarum propositionumsecundum communiter loquentes tres sunt species: conditionalis, que vere et proprie dicitur ypothetica, et copulativa et disiuncta: 4-84- 17- 19; hypothetica generalis: 164-21 · 25; propositio conditionalis subdividitur in quatuor species: in temporalem, localem, et causalem, et in eam quam subconditionalem appellant: 4-84-20- 22; conditionalis propositio argumentum significa!, sed non explicat: 16 312-13; conditionalis tribus modis probatur: 2p3 2ff.; propositio continuativa: harum alie sunt simplices, alie composite, simplicium sunt quatuor species: 34-5; de connexa: 4-2 2ff.; 97ll ff.; et alibi; connexa dividitur: alia naturalis, alia temporalis: 4-2 2.; de connexa naturali: 389; 4-22ff.; 84-I7ff.; 97Ioff.; de connexa temporali: 4-2•ff.; 84-21 ff.; 97loff.; propositio temporalis = propositio connexa temporalis: 4-2•ff.; temporalis tribus modis probatur: 2 52 s ff.; sciendum quod iste propositiones que sunt temporales ad veritatem sui non exigunt utramque partem esse veram, scilicet si coniunctio 'cum' aliena coniungit: 4-2 28-30; dif. temporalis est in qua adverbium temporis ponitur; dicimus non posse servari conversionem nisi in his temporalibus que habent vi m indefinitam: 4-2 2 3· 24; de coniuncta ypothetica ( = copulativa): 84-S ff.; et alibi; propositio copulativa: 8 55-6; de illis propositionibus que exigunt utramque partem esse veram: 4-3 24ff.; copulativa tribus modis probatur: 251 18ff.; de disiuncta: 4-128; 84-7; 97loff.; et alibi; disiuncta tribus modis probatur: 252 17ff.; a disiuncta sumpta per partitionem duo descendunt argumenta: 322 14; propositio assimilativa: 159JS; propositio quantitiva:

stantiva:

400;

I

5934; propositio sub-

16o 1; de negatione ypothetice:

834

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

proposltlo (contin.): 465 ff.; utrum aliquid significetur a propositione hypothetica: 341 ff.; de commutatione propos1t10num: commutationes fiunt dupliciter: propositionum et argumentationis in propositione: 254 2'· 22 proposi tiana/: the propositional, or contextual, approach: 1 1 3-1 17; as the key-notion of terminism: 123-125; vide etian1 s.v. contextual proponere: propositum ( ~ ai m, proposal): intentio se habet ad presens, propositum ad preteritum et futurum: 61 ; propositum quidem negotii: 264; 278 proposi tu m (Iogicc): dc[. propositum est id quod probatur esse conveniens ve! inconveniens, quod recte probatum fit conclusi o: 1 269-IO

proprie: proprie loquendo (opp. communiter loquendo): 3 79 22 ; 3 8o3 6 ; et passi m proprium: 'proprium' quatuor modis dicitur: 389 1 ; de proprio: 51 11· 12 ; et alibi, vide s.v.v. prcdicabile, universale.

7tp6Tet:crLç (propositio): 437, n.i. prothoplastus: 735 5 ;

providentia: divina providentia: 374 pulvis: pulvis in pedibus dicitur argumentum itineris: I 9310 punctus: 6o 5 26 ; fiunt quedam confusiones in arguniento: puncti, accentus, et transpositionis: 1 2518-19

Quadrivialis: quadriviale dicitur de 'quatuor' et 'via' quasi quatuor l'ie tendentes in unum, scilicet in sapientiam: 418; quadri viale tendi t ad sapientiam: 418 quadrivium: quadriviun1 quasi quatuor vie, idest scientie, tendentes in unun1: 379 11 • 12 ; dividitur ars in quadrivium, se. in arithn1etica, et in n1usica, in geometria, et in astronomia: 418; 427 quadrupliciter: de hac dictione 'quadruplicitcr': 30825 ff.

qualis: de hoc relativo 'qualis': 27o 2ff. qualiscumque: de hac dictione 'qualiscumque': 3079ff qualitas: hec d ictio 'qualitas' duas ha be t significationes, dicitur qualitas pro forma rei ve! pro statu rei ( . . . . . . . ) de qualitate proprietatis que inest dictioni ex eoquod aliqua dictio est proprium nomen ve l appellativum: 73931-35; qualitas ( ~ forma, natura, opp. substantia): 223ff.; 23off.; 241-24-3; 258-26o; 521ff.; vide etiam s. v. substantia; qualitas (pracdicamcntum): de qualitate: 521 2-522 19; de qualitate propositionis: vide s.v. propositio cathcgorica: qualitas (gramm.): qualitas et comparatio accidunt nomini: 7 39 23 ff. quam: de adverbio 'qua m' : 3o9JS ff; 3 5 15ff. quamdiu: de coniunctione 'quamdiu': 42 2 6 quan1vis: de coniunctione 'quamvis': 43 1 S; 432Sff. quando: dc[. quando est quod ex adiacentia temporis relinquitur: 5"23 26 ·27; de coniunctione 'quando': 4'27; 425; 4225; 52326_52423 quantitas: de quantitate propositionis: vide s.v. propositio cathegorica; quantitas (praedicamcntum): de quantitate: 518 1-519 24 quantus: de hoc relativo 'quantus' : 2 70 2 ff.; ex quantis inpossibile est fieri non quantum: 426 13 quantuscumque: de hac dictione 'quantuscumque': 307 18ff. questio: dc[. questi o est inambiguitatem ve! dubietatem adducta propositio apposito signo dubitationis ve! non apposito sed tamen sub intellectione pro lata: 472; dc[. questi o est dubitabilis propositi o: 1 2834; de f. questi o est propositi o ducta in dubietatem et in ambiguitatem: 1614-5; 438 12 · 13; questi o = interrogati o = problema: 161 1-2 ; de questione: 161 1· 162 18; propositio, enuntiatio, conclusio et questio idem sunt secundum substantiam, differunt tamen in rationibus suis: 472; totius dialetice fructus in questionun1 solutione tan1quan1 suo fine reperitur: 395; determinare (se. questionetn): 16 8 ; 363°; et passi m; questionis sunt quator species: alia de maiori et substantiali; alia de maiori et non-substantiali; alia de

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

questio (contin.): equa li et substantiali: alia de eguali et non substantiali: 1 28H-1 29 16 ; questionum alia disciplinalis, alia dialetica; 161 7; dif. questi o disciplinalis est in qua ponitur aliqua huiusnlodi òictionunl: 'quid', 'quale', 'quantum' et similium: 16 17-8; dif. questi o dialetica est ad quan1 est respondere 'sic' vel 'non': 161 10; de dialetica questione: 16113 ff. qui: hoc nomen 'qui' habet in se substantiam infinitam, scilicet tis, et articulum subiunctum, scilicet os, qui articulus facit secundam notitiam de re sive de substantia eiusdem no1ninis, scilicet 'qui': 6 3 t 6·9; hec d ictio 'qui' ponit aliquid circa suum antecedens per quod restringit ipsum: 631 16- 17; 'qui' est nota ydemptitatis inter ipsam (se. substantiam infinitam) et rem antecedentis: 6319- 10; de hac dictione 'qui': 268 22 ff.; de nomine 'qui': 6 3037 ff. quilibet: de hac dictione 'quilibet': 30218ff. quod: hec dictio 'quod': 738"ff. quot: de hoc relativo 'quot': 27ozff. quotcumque: de hac dictione 'quoteumque': 307zff. quotiens: de coniunctione 'quotiens': 41 28 ; 42 20 ; 43 3 ff. quotlibet: de hac dictione 'quotlibet': 3o6ZI ff.

Ratio: hoc nomen 'ratio' ha be t duas significationes; in una significatione 'ratio' idem est quod potentia quedam ipsius anime rationalis; ... in alia significatione 'ratio' idem est quod sententia eomplexa que significatur per premissas propositiones et ordinata in veritate rationabili: 486zs_4873; primo designat hoc nomen 'ratio' discretionem vel aliquid tale, secundo 'ratio' est nomen superioris partis anime: 6846·1; movetur ratio ab ipso universali ad ipsum particulare: 61 o 18-l9; 61 ozz-z3; rationes si ve hec que habent esse per rationem: 46220-z1; ratio (app. auctoritas veterum): 2 2oJZ; ea que sunt in arte et ratione sumuntur ad proportionem et imitationem eorum que sunt in natura: 8 2 ; res rationis, ma xi me voces: 8 2 ; differre ratione

835

(app. idem esse in subiecto): 3793-5; ratio = propositio: 1 26 11 ; ratio = argumentatio, ratiocinatio: 126 6 ; I 28 2 4ff,; ratio disserendi: 3 15ff.; omnis ratio disserendi subiecta est quatuor facultatibus: 3 1 s; ratio sillogizandi: 1 26z3 ratiocinari: tripliciter est ratiocinandum: proposito, et causa eius, et conclusione . . . ; ve l proposito et causa eius preterita . . . . . . . . . ; ve l per similia: t 2620· 22

rationalis: virtus rationalis: 709 14; rationali modo = eodem modo prout debet: 663 16- 17; quare rationale magis sit substantiale quam risibile, magis auctoritate veterum quan1 ex ratione percipitur: 22o31-3Z recordare: si non est apprehensum prius et cogitatum, id non debet recordari nec referri: 721 19-zo recordatio: 72 yl7;

redargutio: redargutio est negatio preconcessi ve] concessio prenegati in eadem disputatione vi argumentationis: 473; de[. H73Z; 6459-IO; hec meta precipue est in sophismatibus: 47 3 referre: dif. referre est rem antelatam iterum presentare 48o; referre (app. significare): aliud est referre, aliud est significare: 458; si non est apprehensum prius et cogitatum, id non debet recordari nec referri; 7 2 r I9· 20 ; relatum: relatum (se. est) rei ante late recordativum: 480; vide etian1 s. v. v. relatio, relativum refugium: (fiourative): 2 3 IZ; 2 5zs; 26Z7 regula: sunt idem in subiecto principium, preceptum, dignitas, regula, maxima; differunt tamen ratione: 3793·5; 4'715-l6; reoula dicitur (ars dialetica) eoquod regi t ipsumartificem in arte: 357 14; dicitur renula, quia regit artificem: 379 6 - 7 relatio: 'relatio' diversi mode accipitur apud logicum et apud gramaticum: 479; re lati o (iooiee) est n1utuus respectus duorun1 extremorun1 se equaliter respicientium; 479; vide etiam s.v. respectus; sophisma reiationis: 1 33 15; sophisma diverse relationis: 12o3° ff.; 1 2435 A'.; de diversa relatione: 65o9ff.; sophisma in relationis amissione: 1 3 222 ;

836

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

relatio (contin.): sophisma in relationis repetitione: I J2 22 ; relatio aromatica: relatio sic accepta est rei antelate representatio: 480; dif. relatio si ve recordatio est iteratio apprehensionis sive cogitationis: 7 2 I I6·I7; relatio est quidam modus intelligendi: _ç4; de relationibus pronominalibus (opp. nominali bus) 32 Ili ff.; si nomen ponitur pro nullo suorum appellatorum, ad ipsum non potest fieri relatio: 34oi9· 20; relatio sepe variat suppositionem nominis restringendo ve! ampliando: 498; de relotionibus (relativis): 26; 44; H; 349 8 ff.; et alibi relativus: de pronomine relativo: 2 7 28 ff.; relativorum pronominum quedam sunt relativa tantum, ut 'i s', 'id', quedam su n t relativa et discretiva ve! appositiva, ut 'ipse', quod vocat Apollonius epitagmaticon, alia sunt relativa et dernonstrativa, ut 'ille', alia sunt relativa et reciproca, ut 'sui' et 'suum': 48o; de relativis: 479-48I: _ç94; relativum: 72I 6 ff.; 736I 0 ff.; de dictionibus relativis: 32 I3°ff.; relativum sive ad veritatem sive ad opinionem, aut secundum essentiam aut secundum sermonem: ~ 1 928-z9; utrum vox que sumitur per pronomen relativum si t propositio an non: 322I·Z; relativum sepe variat suppositionem nominis restringendo ve! appellando: 498; in assignatione aliorum relativorum a comparativis et superlativis non exigitur ut res collata participet proprietate illa in qua fit collatio, ita ut illa dictio per quam fit comparatio teneatur adiective: 3 I I I8·2I; de locis a relativis: 93 2 lff.; de relativis de relationibus (tract), vide s.v. relatio remedium: triplex remedium contra mala humana: 4595·7; 4618-zz; vide s.v. natura humana remotus: materia remota in propositionibus: 8I26 ff. reprehensio : sophisma reprehensionis: I 3 223 res: triplex divisio rerum: sunt enim quedam res que aliquorum sunt existentie, et quorum alique, et que nullorum et quorum nulle: 2 2 34-6; sunt quedam genera rerum que videmus, ut homo, asi nus, lapis: 1 2 82 2 · 2 3; essentia rei (opp. aptitudo que exigitur ad esse rei): J389·Io; 'res' does not signify a universale: 309; 'res' est terminus omnia

continens: 35J; de hoc termino 'res': 6o719-24; res (app. intellectus, vox): II 2; I 79; 2o22o3; 77 27 ; 707 26 ; prius agendum est de vocibus quam de rebus: 77 27; de rebus est locutio sed per intellectum medium: 7o73I_ 7o8I; propter mutationem in re nil mutatur in sermone nisi veritas et falsitas: 635I6-I7; ubique diversitas vocum significantium sequitur diversitaten1 rerun1 significatarun1: 2 2o 7-8; res (opp. dictum) probare per processum de re ad dictum: 292 21ff.; res verbi: de pertinentibus ad rem verbi: 2789ff.; ha bere rem cum matre: 74_çi respectivus: superlativum ponitur respective: 3 I 430 respectus: de diverso respectu: 6 _ço2o ff.; 67 3I9 ff. ; vide etiam s.v. relatio (loaica) respondere : scientia opponendi et respondendi: 1 3 I 27; respondens (opp. opponens) 1 n; I 6o responsio: dif. responsio est oratio interrogationis redditiva: I488; responsionis tres sunt partes: concessi o, contradictio, et prohibitio: I489·Io; responsio opp. oppositio: I_ç8; de responsione: 1 26I4ff.; totum responsionis studium in deliberatione convenienter relabitur: 1 26 1 7-IS; inconveniens responsi o: I 2 _ç3o; libera responsi o sin e discretione: I26 2 restrictio: dif. restrictio est coarctatio termini ad supponendum pro paucioribus quam sua natura exigat: 462; dif. dicitur restrictio variatio suppositionis magis communis ad minus comn1unem: 617 10- 11 ; dej. restrictio, idest coartatio suppositionis magis communis ad minus communem: 6I7I4·IS; restrictio appellationis: 30I-302: nulla est distinctio quam quidam tenebant, scilicet quod quedam est restrictio a significando, quedam a consignificando: 6I8IO·I 2 ; de restrictionibus (tract): 26; 44; de restrictionibus: 462-46_ç; 344I3ff.; 6 I 7I 0 ff.; de modis restrictionis: 6I7I7ff.; de restrictione facta per verbum: 462; restrictio dicitur dupliciter, scilicet usualis et simplex: 46 3; restrictio usualis est que provenit ex usu loquendi: 46 3 ; potest fieri quatuor modis: per antonomasiam, per preciSionem, in comparatione ad oppositum, in terminis adiectivis in comparatione ad opposita: 46 3; vide etiam

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

restrictio (contin.): s. v. nomen articulare; est naturalis restrictio que fit a significa tione termini: 46 3 ; habet fieri quatuor modis: per adiectivationem, per genitivum, per implicationem, per pronomen possessivum: 46 3; de impedimentis restrictionum : 46 5 restringere : dif. restringere est terminus coartare ad supponendum pro presentibus tantum; et talis restrictio fit per verbum presentis temporis; ve! pro paucioribus quam pro existentibus; et talis restrictio fit per adiectivum: 7 2 34·8; de voci bus que restringunt ve! ampliant suppositionem ( = subiectionem): 2 7 3 7ff.; restringi ha ben t termini communes quorum natura potest esse in plus aut in minus: 462: restringere possunt multa tam verba tam nomina: 462; tria possunt restringere subiectum, scilicet nomen adiectivum, vel hoc pronomen 'qui', ve! nomen obliquum: 45o33-3s; subiectum restringitur circa mares: 276

rethor: 1 gzt

rethorica: retorica est ornamentum loquendi: 78; rethorica agit de tribus generibus causarum, videlicet de demonstrativo, de deliberativo, et de iudiciali: 46ol3· 14; 461 2 3- 2 4; rethorica docet ornate loqui: 417; 427; 431; 417zo; dicitur a 'rethos•, quod est ornatum, et 'icos' scientia, quasi scientia de ornata loquela: 4'7; 427 (de ornata scientia); rethorica: (opp. gramatica, dialetica): 141 rethoricus (adj.): rethorica ratio = ypothesis: 2 2 3 12 rex: de hoc termino 'rex': 637 1ff.; ex usu loquendi iste terminus 're x' restringitur ad supponendum pro rege patrie in qua est loquens: 46 3; vide etiam s. v. v. nomen artieu/are; restrictio usualis risibile: quare rationale magis sit substantiale quam risibile magis auctoritate veterum quam ex ratione percipitur: 2 2oJI·3 2 rudis: rudes theologi: 70215

Sapientia: sapientia (app. eloquentia):

78; sapientia

837

dividitur in duas partes: theoricam et practicam: 78; est sapientia saporis condimento conditio: 41 8 scientia: dif. scientia est vera preceptio mentis infinita finite comprehendens: 17 5; scientia in duas distribuitur partes: sapientiam et eloquentiam: 78; scientia dividitur in rationalem, naturalem, et moralem philosophiam: 459 8 ; cfr. 461 13-15; in unaquaque scientia est quiddam primum et indivisibile ad quod resolvuntur omnia que sunt in illa scientia: 379 24· 25; scientia (app. ars): ars est dum est in opere, scientia dum manet in quiete: 430; 'scientia' dicitur equivoce de animali et de anima: 3 15; divisi o scientiarum: 77-79; 459 2 ff.; 4613 ff.; scientia rationalis dividitur in tres partes: in gramaticam, rethoricam et loycam: 46oii·I2; 461 I9·Zo; n1oralis scientia dividitur in tres partes: in politicam, yconomicam, et monasticam: 46o8-9 sci re: utrum 'scire' eodem modo de enuntiabili et scientia dicatur: 386; de hoc verbo 'scitur': 28o 1•ff. scriptura: in tota divina Scriptura voces ponuntur materialiter: 743S·l2 secundum quid: dici secundum quid (app. simpliciter): 59221ff. semper: de hac dictione 'semper': 251 2 ff.; 3o84ff. sensus: sensus: opp. imaginatio : 2 1o ; 2 13 ; de his solis que sensui subiacent sciri (potest) piene qui d ipsa sint: sensus siquidem vias prepara t cognitioni: 359; ubi sensus deficit, cognitio non ascendi t: 3 59; sensus = significatio: 142 0; sensum mutare: 189 sententia: congrua perfectaque sententia: 18 1 sentire: dum res sentiuntur satis note sunt: 709 17 · 18 separatio: separatio suppositionis: 545 sepelire: de hac voce 'sepelitur': 26728ff. sermo: sermo: opp. vox: 19 I ; omnium vis sermonum: 2 16; sermo est via in intellectum: 7o8 2 ; sermo est quasi via media inter res et intentiones nostras: 707 10 ""; primo et pro-

838

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

sermo (contin.): prio modo intendi t sermo ren1: 6o7JI ; sermo significat utrumque, et intellectum et rem, sed unum mediate, aliud immediate: 707z8-z9; sol et esse questi o an sern1o significet proprie cogitationem an res ipsas que cadunt in cogitationen1: 707 18-I9; ex parte cogitationis ... accipit sermo quasdam dispositiones; ex parte rerun1 accipit sern1o quasdam proprietates: 707Il·I5; de proprietatibus sermonum: 707 2-7 3oi 8 ; proprietates que considerantur in sermone solent appellari ab antiquis officia dictionum: 7074-s; hae proprietates sunt copulatio, appellatio, suppositio et multa alia: 7071-8; dividitur senno in sermonen1 complexum et incomplexun1: 7084-5; sermo incomplexus idem est quod dictio: 7085, sermo complexus idem est quod oratio: 7085-6 sern1ocinalis: hec prepositio 'de' est memorativa et sermocinalis: 34-336-37

sexus:

de nomini bus que notant differentiam sexus: 27o 1 Jff.; non1en pertinens ad utrumque sexum: 2 7J; diversa consignificatio sexus: 299; non sunt dicende subalterne quarum utraque determina t sexum: qua rum una determinat sexum alia non, sunt subalterne: 2917·18

si: de coniunctione 'si': 412?; 842 8; 97I4ff.; hec coniunctio 'si' quotiens indicativo proprie iungitur confirmative ponitur et certitudinem notat: 389; 'si, indicativo coniunctum ostendit magis confirmari et credi rem si c esse vel fieri posse guam dubitari: 3 89; 'si' significat incertitudinem: 38; 6o; 4-25;

4-29 si eu t: hec dictio 'sicut': 737 20 ff. significare:

def. significare est intellectum in anima generare: I 8 3; I 90; def. significare est rem suam sub principali ratione ipsius instituentis designare: 4-4-630-3I; non aliud videtur di cere vocen1 significare retn nisi vocen1 facere signunl de re: 55 5; significare ex insti tu tione: 1 233; actu significare: 1 29; aptitudo significandi: I 2zzff.; an sermo significet proprie cogitationen1 an res ipsas que cadunt in cogitationen1: 707 18 - 19; 'sienificare' in ser-

monibus (app. dictum de voce et de utente) 7 I o4 ff.; significare prout dicitur de voce dividitur in supponere et copulare: 7 1 1s-6; significare (app. copulare): 262; significare (app. supponere, appellare): 4-6; 2o92o-zz, et passi m; terminus supponi t quando ponitur in oratione; terminus significa t si ve ponitur in ora tione si ve extra orationen1: 446JI -JJ; significare (app. appellare): 359; significantia (app. significata, appellata): 16 I -162; significantium aliud est dictio, alius oratio: I 6 I ; significantia significatis noti ora sunt: 2 I 84; significantia sunt que significant dictiones et orationes; significata sunt que significantur dictionihus et orationibus: I 6 I ; significare (app. referre): aliud est referre, aliud est significare: 4-58; significare (app. explicare): 163 10 -I3; modus significandi (opp. modus essendi, modus intelligendi): r 2 I ; vide etian1 s.v. modus; de hac voce 'sinnificatur' 266 28ff.; sianificatum: significatonrm aliud est dicibile, aliud predicabile: 39 I ; 2 185-6; significatum = universal nature: 75; 525; significatum dictionis simplicis: 375; significatum propositionis = dictum propositionis = enuntiabile: 398; 2o8I6 significatio: def. est significatio presentati o alicuius forme ad intellectum: 4-96; ç66- 568; dcf. significatio sive significattiS est illud quod principaliter datur intelligi per terminum: 3 7 t I9- 20 ; sinnificatio as depending o n imposi t io: 4-96; in eadem significa tione, idest in eodun1 sensu: I4t9- 2 0; de significatione: 14-o-r 4-1 ; 190-199; 7093° ff.; significatio rerum (app. significati o intellectuum): 195 ff.; quot modis termini varietur significatio: 26oi4; de vocis principali significatione: 264-2off.; significatio per se (app. consignificare): 16"; significatio (app. appellatio): 525ff.; 3374-7; et passim; significatio (opp. nominatio): 196; 224-; 228; 258-261; 294-ff.; et passi m; significatio (app. suppositio): 26; 4-6; 123-12ç; 3I6; 4-4-6 29-33 et passim; on the difference between sianificatio and suppositio in Peter of Spain: 5H-H6; on sianificatio in Peter of Spain: 572 ff.; on sianificatio in William ofShyreswood: 04-; de significatione (app. modus rerum): 26; vide etiam s. v. modus sinnificationis; equivocatio ratione significationis: 508; sioni_ficatio principalis: in hoc termino 'homo', qui substantiam cun1 qualitate finite significat, que sunt de princi-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

significatio (contin.): pali significa tione: 6o6 27· 29; secundum sig· nificationis similitudinem: 500; significatio invariata: 3 2 33; significatio invariabilis: 3 2 3s-6; exilitas significationis: 1 8o 14; 'predicamentum' quarto n1odo accipitur pro nenere sinnificationum in rocabulis: 224H-225t; sig-

nificatio as an ambiguous term in Mecliaeval

logic: 598; psychological view of significatio: 18 2 ; 18 3 ; signification in Boethius: 177-1 8 2 ; in Anse l m of Canterbury, Burleigh, Ockham: 16- 18 ; signific.1tion in 12th centmy logic: 177-22o; in William of Champeaux: 182-186; 2o3-2o5; in Abailard: 190-199; in twelfth century grammar: 221-263 significatus: de[. significatio si ve significatus est illud quod principaliter datur intelligi per terminum: JJII9-ZO

signun1: de[. signum est, ut dicit Augustinus, quod preter specien1 sensibilem quam sensibus ingerit aliud in mente venire facit: 48 2; signum Jacere ( ~ significare), idest nota m esse: 7 1o38_ 7 1 11 ; signa addita propositionibus demonstrant quantitates propositionmn: 8o9; signa nuncupantur, quia significant modun1 significandi vel supponendi quem habet terminus cui adduntur: 48 2 ; iste dictiones (se. signa quantitatis) siana dicuntur antonomasice quia sunt signa signorum, idest significant modos supponendi in signis rerum: 48 2 ; de signis quantitatis: 456; 18 319; 18 524 ff.; 469J0_47oZ 0 ; duo sunt genera signorun1, quia quedam significant substantiam, quedam accidentia: 482; et similiter inventa sunt quedam signa que significant modum supponendi in termino ratione substantie, quedan1 ratione accidentis: 48 2 ; quedan1 distribuunt partes substantie, quedam accidentia: 4.5"6; signa universalia sunt que universalitatem, idest tnultitudinenl suppositorum, detertninant: 4-8 2; signorun1 universaliun1 hoc est offìcium: scilicet confundere et distribuere: 482; signmn universale: 8o7; dicuntur inportare vim confudendi signa universalia et negati o: 456; signa particularia su n t que designant terminum pro particulari su mi: 48 2; signum particul.1re: 8os; in signo (opp. in subiecto): 4864·5; signum distrihutivum; vide s.v. distributivm sillogismus: def. sillogismus est argumentatio in qua qui-

839

busdam positis aliud quid accidit ex necessitate: 37 8; de[. sillogismus est oratio in qua quibusdam positis de necessitate aliud accidit eoquod hec sunt: 478 (cfr. 154); def. sillogisnnts est argumentatio in qua sunt tria hec: propositio, assumptio, conclusi o: 1 19 2 5· 2 7; de[. est modus explicandi argumentum ubi duo premittuntur et ex his unum infertur 1 2 9 2 7· 2 9; d~f. sillogismus est ora ti o in qua quibusdam positis aliud ab his que posita sunt, ex necessitate accidit: 16 526· 27; de[. sillogismus est argumentatio in qua quihusdam positis et concessis aliud ex necessitate infertur per ea que posita et concessa sunt simul: 19 ,ç2·4; de[. est sillogismus progressio a magis comnumi ad n1inus comnnme: 394 10 -II; def. sillogismus est oratio in qua quibusdam positis et concessis necesse est aliud evenire per e a que posi ta su n t et concessa: 4 34 2 0- 2 1; de[. sillogismus est oratio in qua quibusdam positis et concessis per ea que posita sunt necesse est aliud evenire: 363 22 ·23; de[. est sillogismus oratio in qua quibusdam positis et concessis necesse est aliud evenire quam ea que posita sunt: 394r8-r9; def. sillogismus est oratio in qua quibusdam positis necesse est aliud accidere per ea que posita sunt: 4899-10; sillogismus interpretatur collectio sermonum: 97 29; inter species argun1entationis sillogismus violentior et effìcacior est ad contradicentes: t6_ç 2 3- 2 4; sillogismus est principiun1 omnium aliarum argumentationum; cetere enin1 argun1entationes fluunt a sillogismo tamquam a principio et ad ipsum reducuntur: 4891-3; consti tu ti o sillogismi: 99 10 ; de genera tione sillogismorum: 491 10 ff.; de sillogismo: 165 23ff.; 195 2ff.; 363 22 -365 6 ; 39417_4oo32; 46125-4622S; 4891-5o58; materia sillogismi duplex est, scilicet principalis et secundaria: 19 53!·3 2 ; ad cognitionem sillogismi primo oportet precognocere terminos: 44524· 25; dici de amni, dici de nullo et esse in toto sunt tria principia siilogismorum: 4894·5; de forma sillogismi: 1968ff.; forma sillogismi duplex est, scilicet principalis et secundaria: 1968-9; principalis forma sillogismi est que constat in dispositione propositionum, que dispositio si ve modus appellatur: 1969- 11 ; secundaria forma sillogismi est que consideratur ex habitudine tertninorun1 in propositione positorum; talis habitudo figura dicitur: 196 12 · 13; de figuris sillogismorum: 987ff.; 1963 2ff.; et alibi; de prima figura:

840

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

sillogismus: (contin.) 99I-Io4'; et alibi; de secunda figura: I046_ 10536; et alibi; de tertia figura: Io6 1-1o736, et alibi; sillogismus dividitur in demonstrativum, ten1ptativun1, tlialeticun1, sophisticum: 378, et alibi; de[. sillogismus demonstrativus est argumentatio sillogistica premittens aliquod artis principium aut aliquod eorum que primo loco fidem capiunt ex principiis vel causan1 ad inferendun1 causatmn semper et sola tendens ad necessitatem: 378, et alibi; de[. sillogismus temptativus est qui ex artiun1 principiis aut ex his que con1tnunia sunt ad experientiam sillogizat: 378, et alibi; de[. sillogismus dialeticus est qui fit ex communibus tendendo ad probabilitatem: 378, et alibi; de[. sillogismus sophisticus est qui ex communibus infert ad gloriam tendeiJS ve l victoriam: 379, et alibi; vide etiam s.v. clencus; sillogismus ridiculosus: 404; sillogismus ad impossibile: 380; et alibi; sillogismus ostensivus: 380; sillogismus ex hypothesi: 380; sillogismis divisionis et non-divisionis: 380; sillogismus expositionis : 38 I; sillogismus circulationis: 3 8 1 ; sillogismus conversionis: 38 I ; sillogismus propter qui d (opp. quoniam): 38 3; sillogismus mediatus (app. inmediatus): 383; sillogismus propositivus (opp. instantivus): 383; sillogismus universalis (opp. particularis): 38 3; sillogismus affirmativus (opp. negativtiS): 383; sillogismorum alius est cathegoricus, alius ypotheticus: 97JI; sillogismi cathegorici ali i sunt regulares, a Iii irregulares: 98 1 - 2 ; ypothetice que constant ex cathegorica et ypothetica et eillogismi categorici regulis fere eisdem demonstrantur: 9724- 26; de sillogismis qui fiunt ex ypothetica composita; 693! ff. sillogisticus: oratio sillogistica est quasi formale lumen omnis cognitionis: 462 I4-l6; dicitur sillogistica (se. oratio) a 'sin', quod est con, et 'loeos', quod est sermo, ve l 'lexis', quod est ratio, quasi conratiocinatio: 362J 2 ·JJ sillogizare: ratio sillogizandi est ubi aliquid proponitur et aliud assun1itur et tertium necessario prohatur: I 26 2 3- 2 4; licet syllogizare ex modalihus in omni figura: 468; non licet sillogizare sine universali: 468 sin1ilis: siinile: 139; I2o7; 12}36; 126IJ; 126 2 2;

ratiocinandun1 est per similia, que inductiones esse dicuntur: 1 26 22 similitudo: similitudo et dissimilitudo verbo rum: I Jo 2 3 ff. simplex: 'simplex' aliam vin1 habet iunctun1 cun1 'propositione', alia m vi m habet iunctum cun1 'ypothctica': 4I Il-I 2 ; simplex (opp. specialis): 494; simplex senno: 3 2 7I4; simplex principium: 365I 6 ; dicitur simplcx quasi si ne plica particularium: 45 5; simplex = simpleton: 22521

sincathegore(u)ma: dif. sincatcgoreumata sunt voccs que per se non significant sed in coniunctione ad alias: 82; 2 26f.; 3 I I ; de sincathegorematibus (tract): 53; 6I; 82; 88; 594; vide etiam s. v. v. consianificare, terminus ~yncatenorema ticus; sincathegoreumata dicuntur quasi consignificantia: J _çoS-9; et passi m; ea adverbia que subici non possunt et coniunctiones et prepositiones non sunt partes orationis, sed colligamenta partium orationis, idest syncathegoremnata, quasi consignificantia propter exilitaten1 sue significationis: t8o 11 -14 sincathegoreumaticus: dictio que uno modo est cathegoreumatica, ali o modo sincathegore11matica: 5 I o; et passi m; vide etiam s.v .v. d ictio, t ermi nus, vox singularis: singularis (opp. communis): 22 23 ff.; propositi o singularis, vide s.v.v. propositio catheaorica, proposi t io J'pothetica; sinaulare: de[. singulare est quod significatur nomine proprio; quod etiam auctores appellant individuum: 2 I 8 2 8- 2 9; de[. singulare est quod dicitur de uno solo: 4324; de[. singulare est id quod de nullo est predicabile, nisi forte de seipso, et hoc secundum accidens: >o74-s; dicitur sinaulare quasi si ne ulla alia re: 3 7 3 1 ; de singuJaribus: 3 I 5-3 I 8; singuJare est subicibile quod nullo modo est predicabile . . . . . res quedam intelligibilis ad guam sensus non conatur: 3 I 5 (t ha t is: individuum as a sixth universale); singulare est proprium esse rei: 3 I 6; singulare est quod uni soli conveni t: 8o6-7; nullum singulare predicari de aliquo: 285; magis patet veritas lorutionis in singulari qua m in con1muni: 6 1o6-7; qui bus terminis singulare significeteur: 3 I 6-3 I 7; de consecutio ne singularium: 3 I 7; de constitutione singularium: 3 I 7-3 I 8

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

singularitas: singularitas propositionis: 8o 1B singuli: de hac dictione 'sinouli': 304 6 ff. sinodochicus: suppositio sinodochica: 44734 ff. sinonirnus: de sinonimis: 672Hff. Socrates: o n the abbreviation of the word 'Socrates' : 257; 4I4; 446 soloecisrnus: soloecismus est quecumque falsa latinitas: 474; def. 5 58 7-8 ; 645 26 ; sophisma in soloecisnlo: 45"4 solus: hec dictio 'salus' quandoque notat solitudinem, quandoque exclusionen1: 3 I 7 1 4-IS;; de hac dictione 'salus': 317 1•ff.; 637 21 ff.; ]38 2 ff. sonus: def. sonus est quidquid ab aure (auditur proprie) percipitur: I 6 I ; 42 2; I I 6 ; 179 8 ; 418 1 ; def. est sonus quidquid ab auri auditur: 3808; def. so nus est res perceptibilis audi tu: 78 2 ; dej. sonus est suum sensibile aurium vel quod proprie auri bus a cci di t: 149 6-7; def. sonus est suun1 sensibile aurimn, id est proprie sensatun1 ab auri bus: 3 57zs-z6; dej. so nus est suun1, iclest proprhun, sensibile aurium: 462 27-2.8; def. sonus est aer tenuissin1us ictus: 46230; qua rum descriptionum una data est secundmn essendi, alia secundmn naturam cognoscendi: 46231-3 2 ; de sono: 1 16ff.; 782ff.; 11 3Ioff.; 3572Sff.; 38oBff.; 41 8' ff.; 462 27ff.

saphism: a tract o n sophisms (or: difficult propositions): 38-39; 59; 6I; 93 sophisma: def. sophisma est firma et compete11S in verbis deceptio: 130 2 ' ; semper sub nube multiplicitatis vult latere sophisma: 379; sex genera sophisn1atum: 1 2o 2 9; coniunctmn et inconiunctum) sub quibus continentur omnes species sophistnatum: t 3 2 19- 2 0; sophisma in similitudine verborun1: I Jo33; sophismata grammaticalia - sophismata logicalia: 2 5; GI

sophista: sophista ( ~ logican): 50; 7 I f.; sophista (~ sophist): 87; 26 16; 1240; iuxta subpositiones via m habet sophista deceptioni:

841

7 I 435-36; artis sophiste velut ceterorum comprehendentis infinitas finite plicas: 357 1-2 sophisticus: otnnia sophistica vera ostenduntur: I 24s; obiectio sophistica: 14 13; sophistice importunitates: 1 2o 2 B; ars sophistica (app. ars dialetica): 43; 45; 73; I243; qo 22 --I32 16 ; 327 1-33214; s_n7ff.; def. sophistica ars est quedam facultas sive scientia que suo artifici, idest sophiste, confert apparentem scientiam non circa specialem scientian1 que sit determinati generis, sed circa dyaleticam que est ex communibus principiis et determinati generis: 5577-IO; sophistica arte quatuor considerantur: sophisn1a, sophistica scientia, sophistici loci argumentorum, sophisma in similitudine et dissimilitudine verbo rum: I Jo2 2 - 2 4; argun1entun1 in arte sophistica: propositio conveniens cuius nulla est contradictio: 1 24 4-5; disputati o sophistica: de quinque metis sophistice disputationis: 5 _nzB_ 558 18; locus sophisticus, vide s.v. fallacia; sophistici elenchi, vide s.v. fallacia; oratio sophistica: cognitio huiusmodi orationum sophisticarum utilis est ad philosophiam propter duo: 557' 2 - 13; de[. sophistica scientia est scientia apparens, non existens: 1 30 2 8; opponitur sophistice: 131; 28 16 ; 30 13; 458; sophistice pro bare: 26 24 soror: me sine doctores frustra coluere sorores: 4'7;427 sotularis: sotulares ypothetice: 2 I 7 species: def. species est illa substantia qua ostenditur de unoquoque tantum solo numero differentium qui d si t: 2 2 130-3 1 ; cfr. 2 2 2 2 -3; 509 22 - 2 3; de loco a specie: 5 38 specialis: substantia specialis (app. substantia generalis): 2 2 28-11; specialis (opp. simplex): 494 speech: figure of speech (fallacy): 499-504; vide s. v. finura dictionis; on the essential confirn1ity, or parallelism, of speech and state of affairs:

52' status: 7393 2-33; status substantialis (app. status naturalis): 3 15; status proferentis: 2 76 11 ; the statusdoctrine: 295-296 stipum: stipum ( ~stud) 57'8

842

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

Stoici: opinio Stoicorum de futuris eventi bus: 3 7 3 stramen: stramen est introòuctio: 42 I subconditionalis: vide s.v. propositio conditionalis subdisiunctivus: vide s. v. ve/ subicere: quot modis dicitur 'subici': 21 gs; 'subici' dicitur tu m ut terminus, tu m ut significatum, tum ut appellatum: 2 r go-ro; que habeant predicari ve! subici: 1} 32' 29; subiectum, vide s. v. v. terminus, subicctum subicibilis: sermo subicibilis: 44627- 28; 449 27 subiectum: subiectum ( = substratum): esse in subiecto: > r 420; subiectum (logicum): dicitur quod duplex est subiectum, scilicet subiectum enuntiabilis quod subicitur verbo; et est subiectum propositionis inquantum de ea fit sillogismus: 468; distinguitur dupliciter subiectum, scilicet subiectun1 locutionis et attributionis: 49o 2 I· 22 ; talia sunt subiecta qualia permiserint predicata: } r }, n. 1.; vide etiam s.v. predicatum; talia sunt predicata quali a permiserint subiecta: > r 3, n. I . ; }6 I, n.4; dicitur subiectum in logica id quod dicitur suppositum in gramatica, scilicet quod construitur cun1 verbo ex parte ante ex vi persone: J8oz6-z8

subintellectio: 673 1

subpositivus: dicitur ipothetica quasi subpositiva, eoquod una propositio subponitur ali i ve l una oratio: 1 5 gzs-z6;

non1en subpositivun1: 7 1 t34; 7 t 22 4;

vide etiam s.v. suppositivus substantia: dif. substantia est cns per se sive ens non in a/io: 514 1 S·I6; substantia est principium essendi omnibus aliis: 514 14- 1 5; duplex est ordo in substantiis: unus a natura substandi; alius ordo est quantum ad naturam predìcandi : >I 63°·35; substantia ( = concrete thing; app. qualitas): 2 2 3 ff.; 2 30 ff.; } 2 I ff.; vide etian1 s.v .v. qualitas; nomcn (proprimn est nominis significare substantiam cwn qualitate) substantiam cum qualitate significare: 6o6 2 8ff.; et passi m; significa t substantian1 eu m qualitate, idest supponit eu m statu rei: 7 39JJ; 'ubstantiam significare = to denote

the existence of an individuai: }48; substantia = existentia: substantia (opp. diA'erentia): 2 2 I 2 ff. ; ~yn: essentia, existentia: 39 2 ; secundum substantiam (in substantia) opp. ratione: 47o; 472; de substantiis: 222 1 3ff.; }I4I4_ 5 I 7J 6 ; prima substantia: a prima substantia nulla est predicati o: 47 I ; dicimus primas substantias esse individua cuiuslibet predicamenti: 2 2 2 I9- 20 ; substantia sccunda: communes existentias generales et speciales dicin1us esse secundas substantias, quia secundarie ostendunt de rebus qui d sint: 2 2 2 IJ-14; an secunde substantie per se existant an per aliud: 2 2 224 ff. substantialis: universale substantiale dicitur illud quod significat substantian1 et causan1 rei: 2 2o29; questi o de substantiali: I 29I ff. substantivus: propositio substantiva: 16o 1 ; substantivurn (se. nomen): substantiva tam in nominativo singulari guam in nominativo plurali subiciuntur et predicantur . . . . . . . . , in obliquis vero tantum subiciuntur: 398; dicitur substantivum quasi stativum sub: 7 1 1 1 ?; substantive si ve existenter significare: 371 I6; substantive poni = supponere: 74oi8 substantivatio: 26;

substantivatus: 446 22 ; nomen substantivatum: 7 I 2Io ff. su m ma, summula: on the terms: I70-171; sun1ma: 393; 422; dif. summa est coiiectio pluriun1 regularum sub compendio sumptarum: 4 I gio-II superlativum: vide s.v. supcrlatil•um suppone re: (I) supponere (as a term conveying the notion of subsumption): I 7; (2) supponere (as a purely grammatica! term = su bi cere; app. apponere): I8o; }I6-}28; n6; et alibi; suppositum = subiectum = the grammatica! subject of a proposition: >I 6-}2 8; n 3; dicitur subiectum in logica id quod dicitur suppositum in gramatica, scilicet quod construitur cun1 verbo ex parte ante ex vi persone: 380 26- 28; sicut intellectu duo principaliter comprehendimus, suppositum et quod de eo dicitur, ita quoque inventa sunt duo genera dictionum, nomina scilicet et verba, hec ad supponendum, i Ila ad apponendum: } 36; suppositum, i. e. id de quo sermo fit: p I ; (3)

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

supponere (contin.): supponere (as a techmcal term in terminist logic): supponere (app. significare): 46; vide s. v. significare, suppositio; interpretation ofthe term: 514ff.; supponere est sub apposito ponere: 569; 446 29-3°; terminus supponi t quando ponitur in oratione; terminus significat sive ponitur in oratione sive extra orationem: 4463 1-33; dcf. supponere est substantiam significare, i.e. the existence of an individuai: 548; (cfr. 26); dcf. significa! substantiam cum qualitate, idest supponi! cum statu rei: 7 3933; def. supponere est substantive rem designare: 45 5 def. supponere est substantive rem significare et per se et sine dependentia tali que est in principali significatione: 6o623-24; dicitur terminus i !le supponere qui nullam dependentiam habet in principali sua significatione: 6o6 26- 27; dcf. supponere est significare rem sub aliqua forma ut per quam cogitatur res ut per se ens et stans in anima et de quo possit fieri sermo et respectu cuius dicatur aliud, cum ipsum non cogitatur ut dependens ab alio, hoc respectu habito ad ea que sunt secundum modum secundum quem est id quod est substantia: 7 1 219-23; supponere secundum etimologiam vocum non est nisi sub ponere, idest designare aliquid sub aliqua .forma: 7 I J9-tO; substantive ponitur = supponi t aliquid ve! ali qua: 740 18; significare prout dicitur de voce dividitur in supponere et copulare: 71 1s-6; supponere (app. copulare): dictionum significativarum alia supponi t, alia copulat: 6o5r8-r9; supponere (app. significare, appellare): 209 20 -22 . et alibi; suppositus: 7 5; res significationi supposita: 18 1 ; 52 1 ; 52 7; supposita locutioni: 259-260; 524 (divided into res per se existens and res non per se existens); 543; 56 o; 566; 209 22 ; supposi tu m ~ individuum: 546 suppositio: ( 1) suppositio ( ~ subsumption): 17; 2 15; ( 2) suppositio ( ~ subiectio; opp. appositio): 505; 516-528; 54off.; 6463 3 ; 6sssff.; 66o 17ff.; quando fit suppositio ( ~ subiectio) per terminum communen1: 26o 2 2 ff. ; suppositio pluralis: 7 36 20 ; de supposi tione orationis verbo: 5 40; ratio sumpta ex supposi tione: 367 ff.; (3) suppositio ( ~ >)rr:6.&e:crtç) as an epistemologica! term: 1 2-16; ex hypothesi, idest ex supposi tione: 382; (4) suppositio: on the interpretati an of the term supposi t io: 514ff.; supposi ti o dicitur quasi

843

posi t io sub, ut videtur: 71 1 IO-II; dif. suppositio est acceptio termini substantivi pro aliquo: 26; def. supposi ti o est substantiva rei designati o: 56; dcf. supposi ti o est substantiva rei designati o, idest per nomen substantivum: 455; dcf. suppositio est proprietas extremi secundum quod extremum ordinatur ad rerum natura m in proposi tione: 56; dcf. suppositio est sermonis subicibilis significatio: 44627; dcf. suppositio est quedam proprictas que inest dictioni ex eo quod substantive, si ve existenter, significat: 371 IS·t6; dcf. est suppositio substantiva rei designatio, hocest quedam proprietas termini substantivi: 40827- 28; dcf. est suppositio substantiva rei designatio, idest significatio termini substantivi: 446 17-r8; dcf. suppositio est significatio rei sub forma substantiali perficiente eam prout sub ipsa cogitata est res ut perfectum et per se ens, non ad aliud dieta per modum accidentis, sed ad quod dicatur aliud: 71 2r6-r8; dcf. supposi t io est ordinati o alicuius intellectus sub a !io (Shyreswood): 566-568; suppositio est tum pro existente tum pro non existente: 458; supposi ti o (app. significatio): 26; 541; 44629-33; on the difference between significatio and suppositio in Peter of Spain: H5-H6; 572ff.; suppositio: (app. significatio, appellatio): 3 16; 598; supposi t io et appellatio se habent quasi superius et inferius: 7 2 219- 20; omnis appellati o est suppositio: 7 2 220; de appellationum suppositionibus: 2 1 1rs ff. ; utrum suppositio pluribus conveniat in disputatione appare bit: 3 7 127- 28; motus suppositionis si ve expositio: 7 152-3; de suppositionibus: 26o 2- 28 226 ; 3 7 11s_ 3 7 3 16 ; 40827-41129; 446'7-44922; 6o730_616'8; 617 10-638 19; 661 1ff.; 6684ff.; 712 16 ff.; De suppositionibus (tract): 26; 39; 43; 46; 56; 454-458; D!VlSIO SUPPOSlTIONUM: 37 37-12; 409 1ff.; 446 34 -448 8 ; 58 33-5 84 4; 607 27 ff.; 71 36ff.; terminorum suppositionum duo sunt genera: quedam dicuntur antecedentia, quedam relativa: 458; suppositio secundum habitum or naturalis (opp. suppositio accidentalis): 571 ; 577; suppositio absoluta (app. respectiva): 577; supposi t io principalis ve! naturalis: 7 2 8 2 4-25; suppositionum varietas suam variationem a terminorum v(1rietate contrahit: 541; 26oiJ-I4; suppositio ampliata (opp. restricta): 584-585; vide s.v. ampliatio: suppositio communis: supposi ti o

844-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

suppositio (contin.): dividitur in communem et discreta m: 45 5; 58I-582; et alibi; dif. communis suppositio est quam habent nomina appellativa a forma communi a qua imponuntur: 45 5; et alibi; suppositio communis dividitur in simplicem et personalem: 45 5; et alibi; suppositio confusa, de[.: suppositio confusa est quam habet terminus communis cui adiungitur d ictio vim importans confundendi: 456; et alibi; suppositio confusa dividitur in confusam mobilem distributivam et in confusam tantum: 456; et alibi; suppositio confusa tantum (opp. distributiva): suppositio confusa tantum est illa quam habet terminus communis cum supponit pro pluribus, nec tamen licet sub i pso sumere partes suas : 456; 58 3 ; et alibi; suppositio determinata (opp. confusa): suppositio determinata est quam habet terminus communis sumptus indefinite ve l particulariter: +H; 58 2, et alibi; suppositio discreta, dif.: suppositio discreta est quam habent termini discreti, ut nomina propria et pronomina demonstrativa: +H, 590-59 I ; et alibi; discreta dicitur quia ad unum determinata est nec ampliari porest nec coartari: 45 5; supposi ti o distributiva, def. : supposi ti o distributiva est qua m habet terminus communis quando supponit pro qualibet sui parte per universalitatem signi adiuncti: 456; et alibi; supposi ti o manerialis, vide s. v. suppositio simplex; supposi ti o materialis: 54o; 587; 589; suppositio materialis = translatio gramatica: 494; suppositio mobilis (opp. inmobilis): 584; et alibi; pene idem sunt suppositio mobilis et personalis: 6 I o 10-I!; supposi ti o personalis, de[.: personalis suppositio est quam habet terminus communis quando inest ei predicatio ratione particularium: +55; 590-59 I; et alibi; supposi ti o personalis dividitur in confusam et determinata m: 45 5; suppositio restricta (opp. ampliata): 584-585, et alibi; suppositio simplex = translatio dialetica: 494; def. suppositio simplex (opp. suppositio personalis) est quam habet terminus communis cum tenetur non ratione suorutn particularium sed ratione sue communis intentionis a qua imponitur, vel quando non potest demonstrare aliquod certum particulare pro quo supponat: 45 5; et alibi; suppositio simplex ( = manerialis): 588-590; et alibi; de suppositionis coarta tione ( = de resclctione): 723 10 ff.; vide etiam s,v, restrictio 11

supposition:

supposition as a logica l term I I- I 2; I 6; I 7- I 8 (its roots with Anse l m of Canterbury?); 2o5, n.2.; 528-554; 565-578; 58I-589 suppositivus: nomen substantivum si ve subpositivum: 7I Il4; 7I224; suppositive teneri: 655sff. sy llogismus : vide s. v sillogismus syllogizare: vide s. v. sillogizare syncategore(u)ma: vide s,v, sincathegore(u)ma syncategore(u)maticus: vide s.v.v. dictio, terminus, vox ~ntax:

the domain of syntax: I I 2- I 13; 56 I; vide etiam s. v. constructio

Tangere: de hoc verbo 'tango': 3 37I 6 tantum: de hac dictione 'tantum': 32o 2ff. temporalis: vide s.v. propositi o ypothetica temptativus: genus temptativum disputationis: I 2 326; vide etiarn s. v. disputatio tempus: de significato huius termini 'tempus': 286; hoc nomen 'tempu,' quandoque supponit in nominativo, quandoque in ablativo: 2 78 2I· 22 ; de inferiori bus loci et temporis: 2 8 I l ff. ; de pertinenti bus ad tempus: 278 19ff.; de diversa consignificatione lemporis: 6 51 16 ff.; sophisma diversi temporis: 1 20 3 1ff.; 1255 ff.; I32 22 . ; de variatione temporis: 667Iff.; de diversitate temporis ( = de diverso tempore): 67 3 15ff.; tempus copulativum: 460 terminare: est idem terminare quodfinire: 6o62-J Terminist Loeic:

theories about its origin: I I-I9; Chs. xv-xvu; the new approach made by terminist logic: 9 5-96; the contextual approach as the key-notion of terminism: I23-I25; cfr. I IJ-I I7 terminus: in unaquaque scientia est quiddam primum et indivisibile ad quod resolvuntur omnia que sunt in illa scientia; ... talis auten1 est terminus: 379 24· 26 ; sicut in gramatica non reso!-

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

terminus (conti n.): vit ulterius quam ad literam, sic dialeticus non reso l vi t ulterius quam ad terminum; 3 7926_ 3802; termini possunt cognosci dupliciter: aut per materiam secundum quod dictio constat ex litteris et sillabis, et sic cognoscit eos gramaticus; aut secundum formam et propriam significationem, et sic cognoscit eos logicus: 445 25-zB; h umane locutionis termini, idest elementa sive principia, nomen nominativi casus et verbum presens indicativi appellata sunt: 1 369-11; terminus a terminando si ve finiendo: 6o6 2 ; duo sunt termini motus, scilicet terminus a qua et terminus in quem : 610 1 5-!6; on the double meaning of word 'term' : 572; def. dicitur terminus proprie id quod terminat aliquid, ut punctus, instans, et similia: 6o 5zs-z6; terminus logice: def. terminus est id quod primo cadi t in intentione logici in via generationis: 454; DE TERMINO IN PROPOSITIONE: def. terminus est in quem resolvitur propositio: 45 5; def. est terminus in quem resolvitur propositio, hocest in predicatum et subiectum: 3 8o 2 s-z6; dif. terminus est pars orationis subicibilis ve! predicabilis: >+83°-3 1- 3 7 3 2 ; terminus appellatur (hic) principale subiectum et principale predicatum: 4 7 I 5- 6 ; 'subiectus' (se. terminus) tripliciter dicitur, tum ut significatum per terminum, tum ut fundamentum accidentis, tum ut inferius sue substantie: 2 1 931-33; def. subiecti termini perfecta est diffinitio: subiectus terminus est vox significativa ad placitum sine tempore cuius nulla pars extra significativa est finita recta cum 'est' ve l 'fui t've l 'eri t' faciens enuntiationem: I 357- 10 ; diffinitio nominis largior est quam subiectus terminus: 1 3423- 2 4; de termino subiecto: 1 34-' 0 - I 35 1 4; omnis predicatus terminus est verbum, sed non omne verbum predicatLIS termimiS: IHI5-I6; def. predicatus terminus est verbum finitum rectum presens aliquid significans: 13533-34; def. predicatus terminus est vox significativa ad placitum cum tempore cuius nulla pars extra est significativa finita que presens aliquid significat: 1 3 530-32; predicatus terminus dignior pars est categorice propositionis quam subiectus: 669 11 -12 ; de termino predicato: I 35 15-136 2 ; de terminis qui modi dicuntur: 347 15 ff.; termini hipothetice dicuntur abusive: 455; de terminis: 264; 292-305 J06-JI8; vide etiam s.v. divisio terminorum;

845

de significatis terminorum: 264; 306-3 18; DIVISI O TERMINORUM: provenit omnis tertninorunl varietas vel ex alicuius vocis consignificatione, vel ex principali significatione ve l ex con1n1uni usu loquentium: 26oiS-I7; termini categorematici (opp. termini syncategorematici): 5 I 3 f.; 445 29-3°; terminus syncategorematicus: vide s. v. sincathenoreuma; tern1ini significativi - termini consignificativi: ~ 1 3 f.; divisio tern1inorun1 categorematicorum: 37 225-31; 37 3 13-16; 3 8 0 30-35; 445 23_ 45130; 46920-29; 6os2Jff.; terminus finitus-

infinitus: 8o 20 ; et alibi; natura infinitorun1 est quod semper volunt aliquid attribuere ali cui: 312s-6; terminus infinitus: vide etian1 s.v. non-homo; terminus omnia continens (e.g. 'res'): 353 (= terminus transcendens): cfr. 6o7 1 9-z4; termini omnia continentes non possunt infinitari: 3 I 26; 3133-4; terminus non pertinens ad aliquod predicamentum: 667 29; terminus nulli conveniens: 303-304; termini non convenientes aliquibus rebus existentibus infinitantur, ut 'non-chimera': 3134-s; terminus non habens nisi tria appellata: 625 10 ; termini non habentes res subiectas: 38 1 5; quot modis termini varietur significatio: ~41; omnis communis tern1inus aptus est per suam significationem de multis dici: 7 1434-35; terminus aut significat universale aut particulare: 2 6; terminorum alius est predicabile, alius non: 48; secundum duas dispositiones terminorum inest duplex actus si ve duplex proprietas terminis: 8 3 ; the tracts de proprietatibus: 5 I 3 ff.; 57 5 ff.; ea que accidunt termino sunt: suppositio, copulatio, appellatio, ampliatio, restrictio, distributio: 4-)4; divisio: tcrminorum alius supponit, alius copulat non debet habere medium; 6o7s-6; accidentale est termino appellare id quod modo appellat: 6 1 6 2 7- 2 8; dicitur terminus appellare id de quo vere et presentialiter et affirmative potest predicari: 6 I 62 1-2 2 ; terminus per se sumptus (opp. terminus in locutione positus): terminus supponi t quando ponitur in oratione; terminus significat sive ponitur in oratione si ve extra orationem: 4-463 1 -33; vide etiam s. v. suppositio (naturalis-accidentalis, principalis-respectiva); terminus comn1unis per se sumptus supponit pro omni quod potest participari formam eius sive id sit presens si ve preteritum si ve futurum: 6163 2·34; cfr. 57 I ; 6 2 3JS ff.; contingit quod terminus communis in locutione positus quandoque

846

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

terminus (contin.): sumitur pro presentibus, quandoque pro preteritis, quandoque pro futuris: 6183-6; terminus communis: tern1inus communis hoc quod appellat, supponit, sed non convertitur, quia multa supponi t que non appellat: 616 24- 25; quando fit suppositio ( = subiectio) per terminum communem: 26o 22 ff.; terminorum suppositionum duo su n t genera: quedam dicuntur antecedentia, quedam relativa: 458; dicitur terminus confundi distributive et mobiliter quando potest inferri quodlibet inferius contentum sub ipso: 6149-10; dicitur exiliter confundi terminus quando secundum exigentiam locutionis indifferenter potest sumi pro uno ve! pro pluribus: 614 16- 17; de terminis universalibus copulanti bus (e .g. qua/is/ibet'): 720 1ff.; DE TERM!N!S IN SYLLOG!SMO: secundaria materia sillogismi sunt termini ex quibus constant propositiones 196 1-2 ; sunt tres termini in sillogismo et non plures; quorum unus est medius tern1inus, ali i extremitates sunt: 98I1·I8; de terminis sillogismi: 983 ff. de coherentia terminorum: 2351off.; de discoherentia terminorum: 2442S ff.; termimiS relativus: vide s. v. relativum

theologia: theologia est ars artium, scientia scientiarum: 418;428;4J5 theologica: theologica est ratio si ve sermo de divinis: 78 thesis ( tesis) : thesis, idest dialetica questio: 77 19; tesis, quod est positio: 1 5 824· 25; 3 8 2 12 ; thesis (opp. arsis): thesis est depressi o vocis: 57434 tis ( = ·nç): 6316-9 tonare: de hoc verbo 'tona t' : 2 7 6 7ff. totus: de hac dictione 'totus': 305 16 ff.; de hoc signa 'totus'; 488; totum: on1ne totun1 constat ex materia et forma: 49 111 ; multipliciter dicitur 'totum': 402 23; de loco a toto : 47 1ff.; 86 11 ff.; 91 23ff.; 11731ff.; vide etiam s.v. De locis; de lo co a duplici toto: 9 530 ff. ; vide etiam s. v. De locis; de lo co a toto in affirmativa: 88 2 1; vide etiam s. v. De locis; locus a toto continet locum a genere: 53 6; eedem regule que dantur a toto, possunt dari a predicato, sed non convertitur ita quod omnes regule que dantur a predicato, possunt

dari a toto: 523°-535; the relation of pars and totum: 349-350; totum integrum: 5616; 887; de Joco a toto integro: 5616ff.; 9129; vide etiam s.v. De locis; totum universale: 56 18; 887; de toto continuo: 336-337; de toto discreto: 337; 339 ff.; de toto disgregato: 339 tradition:

the tradition which was virtually complete and perfect in itself: 96 transcasus : dicimus quod transcasum intelligit Aristotiles non salurn in essentia, sed in propri eta te: 385 transcendere : principia communia et transcendentia: 5 5618; nomina transcendentia: 508; transcendens: vide s.v.v. rcs, aliquid, nomen aenerale, terminus, analoous. translatio: four cases of translatio: translatio equivocationis; translatio poetica; translatio grammatica; translatio dialectica: 49 3 transpositio: transpositio tern1inorum: 3 8 2 ; transpositio dividitur in tres species: in simplicem transpositionem, in pronuntiationen1, in multiplicem transpositionem: 13 228- 29; fiunt quedam confusiones in argun1ento: puncti, accentus, et transpositionis: I 2 ~IS-19; sophisma simplicis transpositionis: 13 230; sophisma multiplicis transpositionis: 1 33 5 transsumptio: 6569ff.; est autem duplex transsumptio: quedam in voce, quedam in re: 5521·8; transsumptio (opp. impositio): 559 27 tria: tria-topic: 41 1 trica ( = trumpery): ] l ; 85 trivialis: triviale dicitur a 'tris', quod est tres, et 'via, vie', quasi tres vie tendentes in unum, scilicet in eloquentiam: 41 8 trivium: trivium est eloquentia: 418; trivium, scilicet gramatica, dialetica, rethorica: 418; 42 7; trivium dicitura 'tris', quod est tres, et 'via, vie', quasi tres vie concurrentes ad unan1 vian1, qui a tres, se. grama ti ca, dialetica, rethorìca, sunt ex parte vocis si ve sermonis: 42 7; in triviun1, idest in tres vias, idest in tres scientias: 379 10

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

tunc: de adverbio 'tunc': 97I9

tunica: 2I7 turba: 2I7

Ubi:

dif. ubi est circumscriptio corporis a luci circumscriptione procedens: 52425- 26; de ubi: 524zs-525I9; de coniunctione 'ubi': 444 ff.; 79 24 unitas: utrum unitas sit in re con1posita vel tantun1 in re simplici: 3 3 7 universalis: propositio universalis, vide s.v. propositio; universale: comnnme auten1 et universale iden1 sunt: 591, n.4; universale in ratione qua est predicabile, n1axiine con1nHme est in intentione logica: 470; predicabile et universale idem sunt in substantia; sed universale dicitur secundum quod est collectivum multorunl in natura m unarn; predicabile dicitur in quantun1 ordinatur in proposi tione secunclun1 quod est dicibile de altero: 470; dej: universale est quod aptum natum dici de p l uri bus: 306; 470; 22oiJ-I4; vide etian1 s.v.v. commune, terminus communis; dif. universale est quod predicatur de pluribus: 3 8 7 I3; de[. universale est quod de pluribus predicatur; idest tern1inus conununis: 4325; dej. universale est quod habet pluribus convenire: 8o5-6; def. universale est quod est predicabile de pluribus secundum unam rationem, sive habeat actu i Ila plura si ve non: 5072-3; de{. universale est quod significatur nomine appellativo: 39 2; 2 t8 2 7· 2 8; universale est ut in multa l'ersale: 37 33; duplex est universale: unum quod predicatur de pluribus actualiter et potentialiter ut 'homo'; est etiam aliud universale quod predicatur de uno actualiter et de pluribus potentialiter, ut 'fon ix.': 43 28-ro est quoddam universale quod predicatur de nullo actualiter, sed de pluribus secundum intellectum, ut 'chimera': 432II- 12 ; cun1 sun1atur numerus universalium vel predicabilium secundum divisionen1 predicandi, n1anifcstum est quod cum predicatio non inveniatur nisi quinque modis, non erunt nisi quinque universalia: 47 I ; de universalibus (tract): 53; 57; 3063I5; 387I 3-389I 6 ; 43I 27 -4J4 7 ; 507I-513 8 ;

847

vide etiam s.v. predicabile; tria sunt genera universalium: est aliud universale cuius appellata se m per sunt . . . . ; quoddam est universale cuius singularia frequenter sunt et non semper; aliud universale est cuius singularia nun1quan1 sunt: 450 1 -5; utrum si t res an terminus: 306: on1ne universale est quedam res intelligibilis et a pluribus participabilis: 306; universalia esse rerum: 307; the ind!lferentia-theory of the universals: 307; qui bus terminis universale significatur: J09-JI2; on1nis oratio diffinitiva vel descriptiva alicuius universalis universale significat quod diffinit: 3 1 2 ; fere on1nia verba universalium sunt significativa, preter substantivum: 3 I 2; the singulare as a sixth universale: 3 I 5-3 I 6; de constitutione universalium: 3 r 4; utrun1 universalia in predicamentis disponantur: 3 I 43 I 5; universa1ia que non sunt sensu perceptibilia, sed mediante sensu veniunt in intellectmn: 27; universale in anima, quod est principium artis et scientie: 2 7; the problem of the universalia: 1 89; vide etian1 s. v. universals; movetur ratio ab ipso universali ad ipparticulare: 6 I o 18·I9; 61 o 22 · 2 3; de sunl probatione universalis: 67421 ff.; universalium aliud est substantiale, aliud accidentale: substantialium aliud 2 2o 28 ; universalium est existentia, aliud differentia: 2 2 I 2 universalitas: on1nis communitas sive universalitas refertur ad multitudinem: 7I433-34; vide s.v.v. communis, universalis; universalitas propositionis: 8ol7; vide etiam s.v. proposi t io universals:

problem of universals: I 89; 558; vide etiam s. v. universale univocatio: univocatio consistit in variata nominis appelIatione: 3 3 76-7; univocatio est in argun1ento

ubi d ictio univoca apponitur: I 243°; def. univocatio est n1anente eaden1 significatione variata nominis suppositio: 495; dc;{ univocatio est n1anente eadem significatione variata nominis appellatio: 49 ç-496; 3374-5; variatur univocatio usu et accidente consignificatione: 5 35; 69 I 25- 26; univocatio (opp. identitas): 49 2, n.4; univocatio in multis occasionem fallendi prestat: 498: 337 2 ; de univocatione: 48; 4o6-4o7; 337I-35I33; fit univocatio tribus modis: 498; 3378; secunc.lum univocationem: 691 ro; figura dictionis

848

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

univocatio (contin.): ex univocatione termini: 58 234 ff.; univocatio in genere: }7816; sophisma univocationis: 1 2o30 ff.; 1 338 univocation:

on univocation: 492-499; three types: 49;-; vide etiam s.v. univocatio. unum: de hoc tern1ino 'unum': 6o7 19-z4; 'unum' does

not signify a universale: 309; nomen substantivum significa t unun1 et ut unun1: 712 1 ; urina:

urina sana : ;- 3 8 usualis:

in usuali bus locutionibus: 7309 usus: communis usus loquentium: 541; 26o 16 ; 2746ff.; ex usu potius attendendum est: 34;-38; de restrictionibus que dicuntur fieri ab usu: 6]627_6]819; vide etiam s.v. restrictio ut: 'ut' = adiunctionis nota: 159 1 1 uterque: de hac dictione 'uterque': 303 8 ff. utinan1:

hec dictio 'utinam': 7o827ff.

Vagus: vagus et incertus: 72232 ve l: de coniunctione '•·el': 41 26 ; quandoque hec coniunctio 'vel' sun1itur disiunctive, quando-

que subdisiunctive: 48;- 16- 17 verbum: def. verbum est vox significativa ad placitum cum tempore cuius nulla pars significativa est separati m: 1 ;-6; 78JZ; ( 1 1 320 ) ; 1 H19-2z; 1812·3;

358ZI;

ro1-1o8; 183-I86; 2o3-2o6; 26;- 12 ff; 3382ff. 382J 0 ff.; fere omnia verba universalium sunt

unum essentiale: 3 ;-9H

I_çiS-6;

que est si ne verbo: I 7 1' ; restringere possunt Inulta tam v erba tam nomina: 46 2 ; de restrictione que fit per consignificationes verborum : 6195ff.; de proprietate verbi: 243 ff.; 1 ;-19; proprium est verbi significare actionem et passionen1 sive utrumque curn modis et temporibus et forn1is si ne casu: 243; res •·erbi: 446 2 5; res verbi: de pertinentibus ad re m verbi: 2 7 89 ff. ; significatum verbi est subpositum: 7>; verbum substantivum ('est'):

]8t23·ZS;

41830·31;

46424- 26; definitio verbi larga-stricta: 1 ;- 18-19; I 8o5ff.; alia def. verbum est pars orationis cum modis et temporibus si ne casu significativum agendi ve l patiendi: 248; 'verbum' sua significatione quedam participia complectitur: 1 ;-o; dicemus verbum significare actum ut per ipsum agat aliqua substantia ve! ut per ipsum patiatur aliqua substantia: 7 _ç; verbutn quia significa t actun1 relatum ad substantiam non sic potest intelligi nisi intellecta illa substantia: 7 ;-; verbo supponete = act as the grammatica! subject of a verb: ;-29ff.; omnis oratio est imperfecta

significativa preter substantivum: 3 1 2; verbum substantivum (opp. verbum adiectivum): 38230-31; vide etian1 s. v. copula; verbun1 infinitum: 15 16; nullum verbum quodabsolutam non habet posi tione m, potest infinitari: 3 1 2 I5-I6; verba articularia sunt verba que dant circa se intelligi articulum: 2766; de verbis articularibus: 2 765 ff.; verba positionem existentie facientia: n4; 340 22 ff.; illa verba faciunt positionem existentie que attributa rei exigunt illam esse ve l fuisse ve! fore: 337 14· 15; verbum excepte acceptionis: 2768-lo; de verbis enuntiabilibus: 3 37" ff.; de verbis ad enuntiabilia pertinenti bus: 342 20 ff.; verba ad sensum pertinentia: 337 15- 16; de resolutione activi in passivum: 267 15; similitudo et dissimilitudo verborum: I 3023 ff. veritas: veritas et falsitas sunt in propositione tamquam in signo, in enuntiabili vero tamquan1 in subiecto: 4864-5; propter mutationem in re nil mutatur in sermone nisi veritas et faisitas: 63ç 16-17; n1agis patet veritas Iocutionis in singulari quan1 in comn1uni: 61 o6-7; exigentia veritatis in locutione: 6o8 14 ff.; una veritate verum (opp. pluribus veritatibus): 633 14ff.; exioentia veritatis in locutione as the basic notion on which the correct way of supposition depends: H 1-;-p; >77; vide etiam s. v. vcrum verus: ve rum: de vero: 3 7 1-3 8 3 ; vero rum alia su n t necessaria, alia contingentia: 3 7 1 ; de veris de presenti: 3 7 1-3 7 2 ; de veris de preterito: 3 7 2 ; de veris mixtis ex preterito et futuro: 372; de veris de futuro (de eventibus futuris): 37 3-374; verum: ali i posuerunt verum e3se compositionen1 predicati ad subiectun1, Jalsum vero divisionem eorum abinvicem: 3 ;- 8; ali qua esse vera et ali qua esse falsa:

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

verus (contin.): 3 ç8; · enuntiabilia aliud verurn, aliud falsurn: 361 ; vennn dicitur significaturn vere propositionis: 361 ; verum as a modus cotnpositionis: 467; non est modus cornposttlonis, tllln quia non habet aliUin n1odun1 inherendi preùicatun1 cmn subiecto, tmn quia non habet alinrn modurn supponendi in propositionibus dc inesse: 467; utrunl 'verum' et 'Jalsum' faciunt propositionenl n1odalen1: 42 8 20 - 21 ; l ex iubet ex veris ut nonnisi vera sequantur: 406; only verum is t o be used as argun1entun1: 3 74-3 7 5; utrum idem si t l'crum quod veritas: 3 6 3 : notnina ista 'verum', 'Jalsum' dieta de enuntiabilibus adiective tenentur: 36 3; utrum aliquod verurn sit verum de quo :363-367; ubique Aristotiles per esse vera, per non esse consignificat falsa: 385; isti termini 've rum', ~falsum', 'opinabile' habcnt vi m ampliandi suppositionem termini communis: 7 2 927- 2 8; de hac voce 'est verum': 267 20 ff. vice: de hac dictione 'vice': 28r4ff. videre: de hoc verbo 'video': 3 3 7 16 ; dc hoc verbo

'videtur': 2 76 1 4 ff.

virtus: virtus apprehensiva (opp. virtus motiva): 70912-14; virtus concupiscibilis, irascibilis, rationalis: 709 14; virtus intelligibilis: 71 o 1; virtutes collateralia habent vitia sibi adiuncta, ut prodigalitas largitatem imitatur, ypocrisis religioni assimilatur: 380 vis: vis dividens (opp. vis collectiva): 30'- 2 ; vis inferentie: vis inferentie: 8 5 2 A'. ; dc vi inferentie si ve locali habitudine: 85 1ff.; vis inferentie in ypothetica naturali quandoque consideratur in predicato antecedentis, quandoque in subiecto antecedentis, quandoque in utroque, quandoquc in tota propositione: 8 52-4; vide etian1 s. v. injerentia vituperabilis: de hac dictione 'vituperabile': 268 10 ff. vituperare: de hac voce 'vituperatur'; 266 28ff, vox: dej. vox est percussio aeris per linguatn, que per quasdam partes gutturis, que artherie vocantur, egreditur, et ab ore animalis profertur: 149u-n; dif. est percussio aeris per linguam que per quasdam partes gutturis, que

849

arterie vocantur, ab animali profertur: 787-8; II3rs-r6; '3+'3-14: 4634; voces quedam graves, quedan1 acute: sunt tria genera vocum: alia est significativa, alia est metrica, alia est m elica: 6631°- 11 ; vox significativa (opp. vox n1elica, vox rnetrica): 663 Io-u; de voce: 292-293; II 17 ff.; ]8 7 ff.; 113 15 ff.; 149 1'1502; IJ9I2ff.; 3ç82ff.; 38o9ff.; 418Sff.; 46 34 ff. ; utrum vox dicatur vox in prolatione ve! post prolationem: 140; vox (opp. senno): 191; forma vocis: 647 29ff.; vide etian1 s.v. _forma; vox alia significativa, alia non significativa: I I 1 7; 789; 1 IJ 1'; et alibi; Je voce significativa: 12sff.; 78uff.; 1131ff.; et alibi; vox significativa sic dividitur: alia significativa naturaliter, alia ad placitum: I2s-6; 78 12 ; I I3 1 '; vox significativa ad placitum si c dividitur: alia nomen, alia verbwn, alia oratio: I3 19- 2 0; 78 1 ?· 18; I 13 2 0; dividitur vox significativa per se in vocem significantem conceptum et vocem significantem affectum: 708 18- 19; vox (opp. res, intellectus): 1 1 2; 179; 202-20 3; prius agendum est voci bus quam de rebus: 77 27 ; licet ad appellandum tantum fuerint institute voces, tamen preter appellationem habent etiam significationem, sed hanc ex appellatione contraxerunt sive ex institutione facta ad appellandum: 53 7; quelibet vox magis facit intelligi appellatum quam significatum: B7; ubique diversitas vocum significantium sequitur diversitaten1 rerurn significatarum: 22o7·8; vocen1 significare rem = vocem facere signum de re 71 o37-38 ;de vocis principali significatione: 2642off.; de vocis consignificatione: 26o 19ff.; utrun1 aliqua vox plures ha beat significationes: 2 97 ff.; de divisione simplicis vocis: 117 16ff.; vox specialis (e.g. the species 'homo'): 493; voces alie dicuntur pars et totum, alie pares, alie apposite, alie inmediate, alie excesse, alie excedentes: 1 r7l7-l8; de voci bus infinitatis: 3 r 23 ff.; vox infinitata est que recipit negativam particulam ad compositionem faciendam: 3 r 23-s; ille voces ponuntur materialiter: 7439-r2; hec vox est indefinita propositi o: 2418

Yconomica: yconomica (scientia) consisti t in dispensa tione proprie familie: +6o9- 10 ; vide etiam s.v. economica

850

C

INDEX VERBORUM ET RERUM

ypocrisis: ypocrisis religioni assimilatur: 3 So ypotesis (ypothesis) : ypotesis, quod est conditio: 3 8 2 21 ; ypothesis rethorica ratio : 2 2 3 12 ; \m6&ecrtç ( = su p-

positio as an epistemologica! term): 13-14; 16; vide etiam s. v. suppositio (3) ypotheticus: ypothetica: vide s. v. propositi o ypothetica; de equipollentiis ypotheticis: 241 s

D INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

Leaendum:

303 = Loaica Modernorum, vol. p. 303

11,

Part One,

_p8z6 = Loaica Modernorum, vol. Two, p. p8z6,

11,

Part

A: A est b; est a, non est b; ergo a differt a b: 64 (78); Deum esse si a non eri t, eri t verum in a: 65 (1oo); A esse si A non erit, non erit verum in A: 65 (1o1); hec vox 'a' est individuum huius speciei 'homo' et eadem est elementum; ergo eadem vox est individuum et elementum: 528z6; Sor vult a esse tale quale est b; 5861 abbas: in hoc loco iacet abbas clarevallensis: 44'8; iste vult esse abbas: 586 19 abstineo: debitum abstinere se a carni bus feria sexta: 59417 accuso: quicumque criminatur, accusa t de crimine: 563 6 Achilles: filius Pelei Achilles multos interfecit Troianos: 303; Achilles fuit fortissimus Grecorum et T roianorum : 3 3 5 acervus: minin1us acervus frumenti poterit esse maximus et si c valere plus quam ipse valeat: 339 acolitus: 42833 actio: lectio est actio: 1 84z6; omnis lectio est a etio : 32 8 u Adam: Ada m fui t homo: so 3; Noe fui t in preterito tempore et in eodem tempore fui t Adam: 44zo; in aliquo tempore fuit Adam et in ilio fuit Socrates: 543; 279 1; Adam et Noe fuerunt: 64 (59); Adam et Noe fuerunt duo homines: 627 19

addisco: quanto plus addiscis, tanto minus scis: 66 (l 21) adhuc: iste est bonus adhuc: 697 14 adsum: adesto Deus: I 52; 79 14; 15 IJI; adesto michi Deus: I813; I824; 467z8; adesto mihi Domine: 437; 4 I 9ZI adulter: iste est comptus: ergo est adulter: 40 s•B; 44019; 6765; 700Z aer: aer est in arca: 255ZI; aliquid est in hac domo et ipsum est aer: 277" aes: omne aes est creatura: 51z6; cfr. 587z8ff. affirmare: affirma introductiones: 79IZ; aliquid est quod affirmatur verum et negatur falsum: I 2 23

affirmatio: nulla est affirmacio in qua universale universaliter sumptum predicatur: 39; argumenttum est affirmatio conveniens idem negatio inconveniens: 1 25 1; aliquid est quod affirmatur ve rum et negatur falsum; ergo aliquid est affirmatio et negatio: I 2 23 affirmativus: homo affirmativus: 76 Affrica: pluit in Affrica: 45; 2o3 ff. agere: legereestagere: 21Z1; 153'3; I84zs agmen: agmen est album: 2929; 7593°; hoc agmen est idem ili i agmini: 3 I s'l agnus: vidi agnum comedere lupum; ergo vidi quod agnus comedit lupum: 567 17 ala: Socrates non habet alas: 368zs albedo: in quocumque est albedo, id est album: 5641; album est; ergo albedo est: 3 7 I 7; cfr. autem 5 59Z9; si hoc est album, non est

852

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

albedo (contin.): albedo: 552 29; Socrates est albus albedine existente in cigno: 653 2 1; quicumque est albus albedine existente in nive est albus per albedinem nivis: 566I3; albedo est color: 4o87; iste loquitur solum de ho mine qui dicit 'hic homo est', 'hec albedo est': 31 88 ; albedo est in manu tua : 2 ss'o; aliquid est in hac domo et ipsum est albedo: 277 9 ff.; albedo est: 24421 ff.; utrum omnis albedo est color disgregativus visus: 162I6; utrum albedo accidat cigno: 1624; si albedo est in Socrate, nigredo non est in eo: 94I 7 ff.; homo differt a sua albedine: 464 albus: Socrates est album quod est nigrum: 378; album est quod video; 1 39; hoc album ve! aliud album est Socrates: 27121; omnis civis est album: 300; esse albiorem Platone: 362; Sortes desini t esse albissimus hominum; 68 (197); mulier albus; vir alba: 198; 558 8 ; 618'6; 6321J; cfr. 6323°; 646I; albumsum et illud est nigrum: 7 2 I I3; album aliud homo, aliud leo, aliud capra: 445 20 ; album aliud durum, aliud molle, aliud liquidum: 445 21 ; album currit: 446 20 ; Ethiops est al bus secundum dentem: 53930; Sor est homo albus secundum pedem: 592 27; hoc non est albi susceptibile: 5 5o II; quicumque est al bus albedine existente in nive, est albus per albedinem nivis: 566I3; qualecumque est aliquid si ipsum est album, tale est aliquid si ipsum est nigrum: s66 29; nix est al bissi ma rerum: 61 2IJ ff.; horninun1 et asinorun1 Socrates est albissimus: 668' 0 ; homo est al bus et niger: 7 I 73I; qualecumque est aliquid si ipsum est album, tale est aliquid si ipsum estnigrum: 66 (I23); est albus et niger erit Sor: 7 28 12 ff. ; album esse nigrum est possibile: 468; 33 I 8; 570 20 ; 6 57'6; omnis homo est al bus preter Socratem: 762 4; omnis homo est al bus preter te: 7 4434; alba fuerunt Sor et P lato: 62 9 u ff.; 727I7 ff.; quecumque sunt alba, sunt plura: 475; 5628; 6511; album est omnis homo: 661 Io; quedam qualitas est albus: 5 5 20 ; si Socrates est totus al bus, sanguis Socratis est albus: 57 12 ff.; si tota domus est albus, et paries est albus: 88 2 ff.; hoc album est sedens: 64 I8; res alba est candida: I 53 28; si Marcus currit et ipse est al bus, Tullius movetur et ipse est coloratus: I 6oi3; corvus est al bus: 2 128; albedo est; ergo album est: 244ZI ff.; si hoc est album,

non est albedo: 5 p 29; in quocumque est albedo, id est album: 564I; aliquis asinus est albus et idem est gramaticum et musicum: 2 51 22 ; quando Socrates est al bus, Socrates est niger si Socrates est candidus: 2 5 I 33; Socrates sedet ve! Socrates est niger, si Socrates est albus: 252 22 ; aliquod album fuit disputaturum: 263 29ff.; aliquod album fui t Cesar: 2649; aliquod album filius Cesaris fuit: 264I 0 ; omne album et Antichristus possunt esse: 2 642 9; o m ne animai potest esse albius seipso: 2658ff.; Socrates eri t album quod est nigrum: 269'ff.; albus homo fuit et homo non est talis: 2 70 11 ; al bus civis currit: 2 70 22 ; alba civis currit: 2 70 2J; albi eh· es currunt: 2 70 26 ; aliquis homo ve! co albior est niger: 2734; istc homo existens in aliqua domo est al bus et ille homo existens in aliqua domo est al bus: 2 8 5I8 ff.; nullius hominis quilibet filius est non-albus: 287 10; cuiuslibet hominis quilibet filius est non-albtiS: 290 1; non cuiuslibet hominis quilibet filius est non al bus: 29 I 18 ; nullus homo necessario est al bus: 2942 ; plura ani malia fuerunt alba quam sint; quecumque animalia fuenmt alba, sunt ve! non sunt: 296II; cignus est albi or corvo: 309 21 ; 35o 26 ff.; quod est verum de albo, est verum de nigro: 343 15 ; omnis homo est al bus; nullus homo al bus incipit esse; ergo omnis homo fui t al bus: 344I1; homo al bus fui t Cesar: 345 12 ; hoc totum est album: 3o6I7; totum est album quod non totum est album: 306I9; quotlibet fratres sunt albi: 3o6H; Socrates est albior ho mine: 309I 0 ff.; album videbatura te: 372I1; albedo est color; ergo album est coloratum: 4087 Alexander: Alexander ve! Paris duxit Helenam: 2 53 alfa: hec vox 'alfa' est elementum: so6; 6so3 alicubi: iste alicubi non est: 69433 alicuiusmodi: alicuiusmodi homo fuit et nullus homo est talis: 27o9 aliqualis: bene currit; ergo currit aliqualiter: 368II; cfr. 367I6 aliquis: qui videt cimeram, videt aliquid: 32 4; aliquid est Socrates: 48 2 3; aliquid est unum solum: I 58 I ff.; de aliquo homine dicitur aliquid: J42'9ff.

D

alius: omne aliud quam animai quod et Sortes sunt duo, differt a Sorte: 63 (37); tu es aliud qua m animai quod est Rome: 63 (38); omne aliud quam animai quod est hicintus, est lapis: 63 (39); Socrates est homo et omnis alius homo;

2

853

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

32 S; omnis fenix est avis; alia non:

3 11 ; aliud est argumentum esse quan1 ar-

gumentum, aliud est falsum esse qua m falsum: 1 301; on1nis locus et alius locus sunt: Joo 24; Socrates est aliud ab homine; ergo est aliud quam homo: H I 17 ff.; impossibile est aliud asinum genuisse te: 56 2 I s altare: omnis ara est altare: 577 2 ; cfr 663 29 alter: alter istorum est non-albus: 398; uterque istorum est tantum alter istorum: 64 (52) amare:

anima:

in qualibet parte animalis est anima: 64 (76); estne omnis anima humana mortalis?: 377; estne anima immortalis?: 1513°; Sortes eu m si t homo, habet animan1 inmortalen1: 48730; tota anima: 488; cfr. 3069; anima Antichristi necessario eri t; 70 ( 2 7 1); anima Petri est: 53 2 ; 3 3 82 9; anima et caro sunt tantun1 due partes corporis hominis: 16 19; si hon1o est in pillornio, et anin1a eius est ibidem: 57 16; anima tantum est rationalis creatura:

I 2 29; n une vivunt anime; ergo

n une vivi t anima: 174- 1 0; idem est anima quod vita: 5983 1 ; omnis anin1a de necessitate est

aliqua

istarum:

70

(269);

omnis anima

necessario est una istarum: 2 39 21 ff.; 57o3°ff.; necesse est omnen1 animan1 fuisse unatn istarmn: 2 6 I 1 s ff.; aliquan1 an imam impossibile est esse unam istarum: 2654; ali-

formose mulieres frequenter amantur: 34 I 6;

quanl animam necesse non est esse unam

quicquid

istarum: 2656; aliqua anima ve! eius iustitia est: 27212ff.; anima aliqua vice fuit: 28126; Socrates est equalis sue anime: 31 121 ff.;

hamatur,

han10

inescatur;

sed

puella amatur; ergo hamo inescatur: 576 29; homo est amatus: 628I9; 724s amarus: id vinum est amarun1 huic infìrn1o: 5 I 3 1 ;

putasne ista sunt dulcia ve! amara? : 6o 18 amator: Socrates est amator sapientie: 366 19ff.; 4o24ff.; cfr. 439IB; 53226ff.; 6ool3 ambulare: omnis hon1o qui ambulat Rmnan1, atnbulat,:

3 I 19ff.; possibile est ambulantem sedere: 570 20; Sor est al bus ambulans musicus: 6oo 16

necessarium est anin1an1 alicuius non esse:

429 10 ; lapis non habet animam: 442 1 ; anima Antichristi eri t necessario: 571 10 animai: omnis homo fui t ve! eri t animai: 26233; omne animai potest esse homo: 26428; omne animai possibile est esse hominem: 2 6 5 1 ff.; si omnis homo est bipes, quoddam animai est natum habere pedes: 96S; animai currere si homo currit est necessarium: 65 (97); si

amen:

homo est species anin1alis, et anin1ai est genus

amen, amen dico vobis: 473 amenus estas est tempus amenum: 4çoti amplus: quicquid est maius aliquo est tantumdem il li et adhuc amplius; ergo quicquid est maius est tantumdem et quod est maius est amplius; et ita quod est maius est equa le et inequale: 57 135 angelus: audio angelos canere: 348; 360; putasne Michael et Martinus sunt angeli?: 702 6 Anglia: Rex Anglie est tirannus: 342; scio aliquem hominem esse in Anglia: 457; 58324; 6Io36; iste pannus est de Anglia: \"05; 5633°; 6p 12 ; homo est in Francia et Anglia: 7 I 732; Anglia pugnat: 42 3; 448 9 Anglicus: iste est homo; ergo est Anglicus: 701 s

hominis: 9 333; homo et animai sunt Socrates et homo sunt: 1746; nullus homo est animai et non est homo: 243II; aliquid non potest esse anin1ai et (non) esse hon1o;

ergo si

aliquid est animai, aliquid est homo: 2 5536; homo inquantum animai differt ab asino: 66 (I 16); nullus homo est non animalia: 29 I 23; omne anin1ai est unun1 animai; tantum

unum animai est homo ve! non tantum unum animai est homo: 2966; Socrates animai est homo: 3 199; omnis homo de necessitate est animai; 70 (268); necessarium est Socratem esse animai, si Socrates est homo:

3 3 I 14; sicut se habet homo ad non-homo, si c se habet animai ad non-animai; 70 (262); quodlibet animai est de numero hominum: 3 3 I 27; omne animai est homo; nullum animai incipit esse homo; ergo omne animai fui t homo: 34418; non omnis homo est animai:

854

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

animai (conti n.): 3867; nullus homo nullum animai est; ergo nullum animai nullus homo est: 4I II 2 ; omnis homo aliquod animai est; ergo omne animai aliquis homo est: 4 I I 22 ff. ; omnis hon1o est animai; ergo omnis hon1o est hoc anima!: 447 21 ; animai susceptibile discipline: so833; omne non-animai quod et Sor sunt duo, differunt a Sorte; ergo omne aliud qua m animai quod et Sor sunt duo, differunt a Sorte; sed Sor est aliud qua m animai quod et Sor sunt duo; ergo Sor differt a Sorte; 562 2 9; omnis homo est anin1al; ergo animai est onlnis homo: 7 I 6 21 ff.; omnis hominis est aliquid animalis: 7442 9; aliquid non est animai quod est homo: 74521; omne animai ve! aliud est iste lapis: 7469; tantum animalium aliquid est homo: 7 5 I 2 6; aliqua ani malia sunt hon1ines et asini: 7 ç 51 2 ; i sta anin1alia su n t quatuor hon1ines et asini: 7 499; Socrates est omne anima! quod est Socrates: 76oJI; omne animai est rationele ve! irrationale: 66 (I 35); 5739; tu scis an omne animai si t rationele ve! irrationale: 66 (I 3 9); 66 (I 4 I); hec duo animalia, quorum alterun1 est rationale, alterum irrationale, non sunt rationalia nec irrationalia: 54J ff.; omnia rationalia sunt rationalia ve l irrationalia; on1nia irrationalia sunt rationalia ve l irrationalia; ergo omnia ani malia sunt rationalia ve l irrationalia: 2 86 1 5; omnia rationalia sunt paucoria animalibus, omnia irrationalia sunt pauciora aninlalibus: 2 86 17; omne animai estsanum ve l egrum: 62 (I4); omne animai est aut sanum (aut egrum): 2 29 ff.; o m ne animai est sanum: 6 2 (9); si est sanum, est ani mal: 349; on1ne aniinai est homo: 349; omnis homo est o m ne anima l: 48 5; aliquid est tantum animai: I 58 2 ; animai est pars animalis: 64 (7 5); nullum anima! est animatum: 475; istud animai quod fui t vivi t et illud animai quod fuit vivit et quicquid est animai quod fui t vivi t: 2 864; omne animai est n1inus quan1 ipsum posi tesse: 2659; animalium aliud leo, aliud bos: 4-4-5" 1 5; otnnc animai fui t in are ha Noe: 62 (Io); omne aliud quam animai quod et Sortes sunt duo, differt a Sorte: 63 (37); omne aliud quam animai quod est hicintus, est lapis: 63 (39); decem ani malia preter duo sciunt se esse animalia alba: 68 (2o2); tantun1 ista que sunt homines sunt animalia; 69 ( 2 3 I); sola dee e m ani malia su n t alba et illa non su n t sola: 69 ( 2 39); animai est

genus:

I 2 I 19;

cfr.

16 I

ZJ; animai est species:

587 15 animatus: animai rationale est substantia animata: I~ 32 7; animai est substantia animata sensibilis: 2268ff.; 230 2 8; arbor non est substantia animata sensibilis: 2268ff.; 230 2 8; arbor non est substantia animata sensibilis: 438 2 < annus: ternpus non est; ergo annus non est: ~ 3 ~ 2 7; aliquid est in hoc anno: 277 1 5 anser: tu con1edis pullos et anseres; ergo tu comedis pullos et es anser: 57 533 antequam: necessaritun est Socratcrn fuisse antequan1 fui t: 4295 Antichristus: anima Antichristi necessario erit: 70 (27I); f:1lsum est verum, si Antichristus est: 64 (8 3); o m ne f.1lsum differt ab a, si Antichristus est: 65 (84); aliquod album fore Antichristum: 302; aliquod vivens erit Antichristus; aliquis senex erit Antichristus, quando aliquis puer eri t Antichristus: 30 3; iste qui vivit et Antichristus non sunt ali qua: 329; si Antichristus est homo, est aliquid quod est homo: 354; legens eri t Antichristus: 360; Antichristum esse id quod ipse est: 360; homo albus potest esse Antichristus: 465; aliquis homo potest esse Antichristus: 30 I; possibile est Antichristum esse hominem; 7 I (279); Antichristus erit homo: 46o; aliquis homo est lecturus et ipse eri t Antichristus: 26 3 1 5 A'.; Antichristus est nasciturus: 346II ff. aliquis homo eri t Antichristus: 345 2 9; aliquid pretcr Antichristurn non est aliud quan1 Cesar: 34-0 2 7; Antichristus non est animai et il luci est: 340 1 4; Socrates est si milis Antichristo: 3 I I 21 A'.; in al iquo tempore eri t Antichristus et in ilio eri t Socrates: 2 79 2 ; de aliquo aliquid dicitur et ipsum erit Antichristus: 267"; aliquid supponitur locutioni et ipsum erit Antichristus: 2679ff.; aliquis hmno vitupcratur et ipse eri t Antichristus: 2663 2 ; o m ne albmn et Antichristus possunt esse: 264 2 9; Antichristus est .1lbus et Antichristus non est al bus: 343; aliquem hominem falsum est esse et illc erit Antichristus: 347 22 ; Antichristus non est nunc: 53 8 28 ; anin1a Antichristi eri t necessario: 57 I 10 ; Antichristus potest esse homo qui est: 5748 ; hoc dictum 'Antichristum esse' est

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

Antichristus (contin.): verum, si Antichristus est: 5863 2 ; Antichristus potens est esse: 59 324 ff.; nichil a nichilo differt. Sed Cesar nichil est et Antichristus nichil est: 7 4 731; homo potest esse Antichristus: 7247; Antichristus potest esse homo: 7 2 8 27; Antichristus potest esse: 624 7; Antichristus fui t: 39031; 45 115; possibile est Antichristum esse: 4313 ff.; aliquem hominem possibile est esse Antichristum: 34-7 2 9; omnem hon1inem necesse est non esse Antichristum; quemcun1que necesse est non esse Antichristum, emn impossibile est esse Antichristum: 348 15; omnis homo differet ab Antichristo: 5 46; 2 6 1 2 3 ff.; possibile est omnem hominem differre ab Antichristo: 7 1 ( 2 7 8); necessarium est Antichristum fore: 390 22 ; Antichristus est futurus homo: 763 25 Antipodes: no x est apud Antipodes: 6 50 22 antropos: homo, antropos: so83°; 5 52" anulus: nullus anulus fit a So era te: 4 726; p 19; nulla res in forma anuli fit a Socrate: 52 22 ; anulus aureus et anulus argenteus constant ex auro et argento: 334; qui da m anulus fit ex auro: 5431; ali qua gemma est in hoc anulo: 277 25 ff. anus: omnis Christianus est masculus; hec vetula est Christi anus; ergo est masculus: 57 5 22 aperire: quociens Socrates loquitur, Socrates aperit os suum: 4312

apium: apium est sanum: 298 apostolicus solus apostolicus preest omni clero: 76o 29 apostolus: omnis Apostoli sunt duodecim: 62 (8); 487; 51 12 ; 298 20 ; s6o 24; Apostolum ( = Paulum): 246; 56134; ApostohiS ( = Paulus) di xi t hec: 3 2 5; 42 3; 447 36 appellativus: homo est nomen appellativum: 52 6; 52 8 approbo: omne bonum approbandum: 684 24 apto: iste habet pennas naturaliter sibi aptatas ad volandum: 442 2off. aqua: fluvius, aqua, flumen: 198; posito quod aliquis

855

hauserit aquam in Secana, alius in Ysara et illas sibi commiscuerit: 336 aquilus: nasus Socratis est aquilus: 368; cfr. 510 8 ; 51 123

ara: omnis ara est altare: 577 2 ; 66 32 9 ara ( = hara): stabulum porcorum est ara: 577 2 ; 663 2 9 arare: litus aratur: 477; 33027; 5673°; cfr. 656 28 arbor: si Socrates et Plato non sunt arbores, nec sunt fraxus nec quercus: 86 2 5 ff.; si nulla arbor est animai, nulla quercus est animai rationale ve! irrationale: 96 1 ff.; nullum animai est arbor et on1nis quercus est arbor: 20 3 16 ; arbor non est substantia animata sensibilis: 438 24; arbor: 59013 arca, are ha: o m ne animai fui t in archa Noe: 6 2 (IO); n il est in archa: 46 3 ; 58 333; aliquid est in archa: 6 363 1 ff.; aer est in arca: 2 5 5 21 arena: 65628

argumentatio: argumentum est in argumentatione et nichil aliud ne c conclusi o est argumentum: 1 2 2 6; argun1entun1 tantun1 argumentationis est: 12515; in elenco aliud est argumentum quam argumentatio : 1 321 5 argumentum: argumentum et conclusi o sunt aliquid: 1336; argumentun1 non est conclusi o: 1 1 9 7; argumentum est in argumentatione et nichil aliud ne c conclusio est argumentun1: 1 2 26; si argumentunl est, et eo probatur: 1 19 15; argun1entun1 est conveniens: 1 r 9 27; I 193 2 ; 1 2 15; a toto probatum est et nichil aliud nec ipsum est argumentum: 1 2 126; aliquod est argumentum in disserendo nec preter idem est aliud: 121JI; 'ratio rei dubie faciens fidem' est diffinitio argun1enti tantum: I 2 21s; conveniens est quod si t argun1entun1 et alia ratio: I 2 223; argun1entun1 est affirmatio conveniens iden1 negati o inconveniens: 1 2 _ç 1 ; argumentum est in disserendo: I 2 I z; argumentun1 tantum argumentationis est: I 2_çiS; argmnenta non sunt in arte preter probabilia in arte grammatica: 12523; falsum est aliquod argumentum nichil esse et aliquid : 1 2 5JS; quod argun1entum si t et quoò argumentun1 non si t, hoc est conveniens et inconveniens; alterum

856

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

argumentum (contin.): ilio rum non est conveniens: 1 3 2 1 ; argurncntum est ratio: I 196; 1 1928; r2o4ff.; t28 1Sff.; 12930 Aristarchus: gramatica Aristarchi : 48 6 Aristotiles: Aristotiles dixit hoc; et inquantum sapienter hoc est verurn: 370 2 8; 406 11 ; 546 1 S; quicunlque est liber Aristotilis, possidetur ab Aristotile: 5679 anna: iste homo non habet ferrum; ergo non habet arma ferrea: 368 22 ; 442zr ff.; aliquid est arma: 27324; bonum est in terra predonum uti armis: 59414 arn1are:

armatus: 386 2Sff.; 431' 3 ars: isti sci un t septem artes: 64 (54); argumentum tantun1 argurnentationis est; ergo non est argumentum artis: 125 1 S; falsum de arte contradicendum est: t 2 52 0; argomenta non sunt in arte preter probabilia in arte gramnlatica: 1 2 52 3; si in regenclis navibus ductor est eligendus non sorte sed arte; si in regendis equis ductor est eligendus non sorte, sed arte, sic in regenda civitate ductor est eligendus non sorte sed arte: 12o8 ;cfr. 16327; 1948 ; 37o'; 434 15 ; 487 25 ; 547 8 ; 548 9 ff. artifex: artifex huius operis secundum quod artifex est bonus: 541 2Jff. artificialis: omnis statua est artificialis: 25 5I4 asinus: tu es asinus : 48 6 ; te asinum potest esse : 3 8 5 ; si quod nichil est legit, tu esasinus: 88; tu non eris asinus donec cras: 69 (236); non aliquid est et tu es asinus: 67 ( 151); si ve rum est te currere et te non currere, tu es asinus: 65 (1o6); quicquid contingat si tu es asinus, tu es capra: 65 (1o8); sil'e homo qui est asinus est Plato sive tu es asinus, tu es capra: 66 ( 1 2 2); si tu es homo et asinus, tu es leo et capra: 64 (82); si aliquis dici t te esse asinum (MS: animai), dicit verum: 6 5 (86); si dico te esse asinum, dico verum: 65 (87); tu non potes vere negare te non esse asinum: 67 ( 169); tu scis plus de dialetica quam quidam asi nus: 3 224ff.; tu non potes vere negare quod tu non sis asi nus: 56 5I ff.; nullo homine currente tu es asinus:

57 2II; si aliqua propositio singularis est indefinita, tu es asi nus: 5764; aliquis homo currit et tu es asi nus: 7 50 12 ; in1possibile est aliucl quan1 asinun1 genuisse te; 562 1S; Socrates est homo et asinus: 697 12 ; si de aliquo hon1ine existente verun1 est ipsum esse asinun1, hon1o est asi nus: 566 24; Sortes est homo, ve! Plato est asinus: 485IS; decem et octo homines sunt decem et octo asini: 332 2 ; aliquid est asinus et homo: J263off.; aliquid est asinus et ipsum est homo: 325I?ff.; n ichi! est homo et asi nus ve! aliquid est caput: 252 29; tantum alter istorum est homo ve! asi nus: 69 ( 2 2 2); nullius existentia est hec species 'hmno' cuius non sit hec species 'asinus': 2 2 7 22 ; alicuius est existentia hec species 'homo' cuius existentia est hec species 'asinus': 2 27 2 3; si Socrates est hon1o, Socrates est asi nus: I 9 I 11 ; asi nus risibilis currit: 1742off.; aliquiJ est homo et ipsum est asi nus: 546; homo inquantum anima\ differt ab asino: 66 ( 1 16); homo et asinus sunt idem: 364; possibile est omnem asinum esse hominem: 7 I (282); si est id quod est homo, non est id quod est asi nus: 3 54; si est homo ve! asinus, est animai ve! lapis: 354; si est Socrates ve! Plato, est homo ve! asinus: 354; Socratem esse hominem ve! Platonem esse asinum: 348; omnis homo est animai et Socrates est asi nus: 3 27 ; tu scis an de mentiente si t falsum Sortem esse asinum: 66 (137); quodcumque est aliquid si est homo, idem est aliquid si est asinus: 66 (I 2 5); non homo videns suun1 asinum nec suus asi nus est capra: 67 (I 54); omnis homo ve! asinus est risibilis: 62 (I 5); omnis homo est et quilibet videns illum est asi nus: 63 (28); cuiuslibet hominis asi nus currit: 63 (45); uterque istorum est homo ve! asi nus: 64 ( 6 3); uterque istorum ve! reliqui istorum quorum neuter difffert ab homine, est asi nus: 64 (64); alter istorum est homo ve! reliquus qui est homo est asinus: 64 (65); estneSocrateshomo etasinus: 677 26 ff.; aliquid est homo et asinus ve! animal cornutun1: 768 2 9; istorun1 ho1ninun1 aliquis est asi nus: 7676; nullus asinus est capra: 4-23 2 4; sed isti asini sunt episcopi: 562 12 ; vennn est quen1libet vcstnun esse asinun1 et Deun1 esse non esse ve rum: 7 49 2 8 ff.; homo qui est asi nus, currit: 6 328; 646 2 ; cuiuslibet hominis asinus currit: 61421 ff.; cuiuslibet hominis asinus est al bus: 7 I 9 22 ff. ; nullus homo videt asinum preter Brunellum: 69

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

asinus (contin.): ( 2o8); homo videns asinum eius est: 6 3421 ff.; asinus hominis currit: 6 1831 ff.; 6 3 123 assimeter: costa est assimetra diametri: 67 51 assumptio: sola assumptio precedi t solam conclusionem: 31937 astrun1: astra esse paria: 361 ; utnun paria sin t astra

,·el non?: 4 7 2 ; 1 2 729; 19 28 audi re: audio angelos canere: 348; cfr. 360; angelus canere cras audietur ab aliquo: 361; cfr. 360; quicquid auditur a Platone, profertur a Sorte: 64 (48); quicquid auditur ab isto, ab ilio dicitur: s8o35ff.; utrum Plato propo. sitionen1 audiat: 762 rs; ceci vident, surdi audiunt: 460; 62 7 16 ; audi lectionem: 452; vox hon1inis non est hon1o; ergo vocern hominis a udire non est hominem a udire: 1 3 19 Augustus: temporis Augusti mansit concordia discors: 737 7 aureus: omnis homo fui t in aureo ten1pore iustus: 626 14 auriga: auriga non navigat: 49 3-494 aunun: aurun1 est preciosissimun1 metallum: 495; nullum aurum se. fit a Socrate: 47 21 ; quidam anulus fit ex auro: 5"4' 1 ; quoddam aurum fit ex auro: 5432; iste extrahit ab auro quod non potest ha bere; ergo iste elicit ab auro quod non potest ab ipso haberi: n s'o; quicquid est aurum, est rubeum: 5906 avis:

ornnis fenix est avis: Jo 2 5 ff. avus: iste est si milis avo qui n1ortuus est: 3 I o25

B: a est b; est a, non est b; ergo a differt a b: 64 (78); Sor nascitur in b; 64 (74); si est a, est b; 346; 43 7 ; cfr. 382; 7o 1ff.; a potest esse alterius modi guam b: 573 26ff.; Sor vult a esse tale quale est b: 5" 86 7 ba: 418 6 (n.1)

857

Bacchus: 5"6133 baculus: 710 10 ff. baptizo: vis baptizari?: 741 17 bau: 4186 bav: 42 2 beatitudo: beatitudo est bona: 543 28 beatus: iste vult esse beatus in ali o seculo: 69 s- 2 ; beata m me dicent omnes generationes: 7 43 20 bellum: victoria huius belli est bona: 369 2 ; 443 15ff. bcltrix: 4186 belua: marina belua: 297; 475"; 493; 445" 17 benedictus : 6905 bibere: bi be ciphum: 448'; 56131; qui bi bit, iste vivit: 563 2 (cfr. 509); quicquid homo bibit, hoc intrat per os eius in ventrem: 581"; cfr. 66732 bicubitus: 38622; 43 129; 57929; quascumque res habuisti heri, habes hodie; bicubitas res habuisti heri: 5"7929 biltrix: biltrix; biltricis; 294; 298; binarius: binarius est in Socrate et Platone: 334; omnis numerus prter hinarimn extendit unitaten1 numero: 68 (2o5) bipes: animai rationale mortale gressibile bipes: 464; Socrates est animai risibile gressibile bipes mansuetum natura: 366 6 ff.; cfr. 439 14 ; bipes est proprium homini: 406 21 ; cfr. 389 2 ; 43312; 5" 1 1s; si omnis homo est bipes, quoddam animai est natum habere pedes: 965 ff. bis: Sor bis videbit omnem hominem: 69 (209); Sor bis videt omnem hominem preter Platonem: 5"737 blctrix: 422 blictrix: 149 17 ; 179 14

858

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

bon: 4186 bonitas: 696ZO Bononia: quod est Bononie, non est Rome: so o Bononiensis: Romanus est fortissimus Bononiensiun1: 39 5;

3'5 5 bonus: artifex huius operis secundum quod artifex est bonus: 541 ZJ; beatitudo est bona: 543z8ff.; cytharedus valens in sua scientia est bonus: 37 8 ff.; 41 19; ss'ff.; 661 19; utinam essen1 bonus clericus: 419 22 ; 467 2 7; essem bonus dyaleticus: 18 2z; iste fa ber est bonus: 342I 1 ; 443 9ff.; faber in eo quod est effìciens huius cutelli formam bonus est: 368 28; generari domum est bonum: 5442Jff.; generati o est bona: 44o 8 ff.; quoddan1 mancipium est bonum: I 58 6 ; victoria huiUS belli est bona: 369 2ff.; edificator istius domus est bonus: 404 18 ; bonwn est bonmn esse: 40 12 ; quod iustum est bonum est: 4o8J; 445 3 ff.; cfr. 4075; 43833; si quod iustum est bonum est, et quod iuste ,fit bene fit: sniSff.; quicquid est malum, non est bonum: 576H; omne bonum ve! non-bonum est eligendum: 62 (13); Sor non est bonus: 597 2'; boni equi celeriter currunt: 341 5; suntne ista bona ve! non bona?: 429; duo bona sunt; utrumque est meritorium vite eterne: 36; bonum est quod video; ergo video bonum: 13 I6; iste est bonus adhuc: 697 14; iste est melior aliquo ho mine: 699 21 ; utinam proficiam in n1elius: l 52 1 ; Sun1111t1n1 Bonun1: 6843°; bene: Socrates cantat bene: 441 20 ; (Sor) currit bene: 467; I 40 16; 368 11 ; 540 1 ; legens bene currit: 64730; (Socrates) bene legit: 2o8 1 ; quidam homo non bene legit; ergo qui da m homo non modo bono legit: 2 39 26; qui iuste regi t bene regit: 37'' bos: animalium aliud leo, aliud bos: 445 15; omnis vacca est bos: 292 16 ; bos est vacca: 2928; bos non est animai risibile gressibile bipes mansuetllln natura: ]669; omnis hmno est bos: 143 bou: 422; 4186n.1 brachium: brachium non est n1anus Socratis: _ço 22 Bnmellus, Burnellus:

67 (171); 69 (2o8); 144; 304; 316; 354; 389; _ço 1 ; _ço 17; 8834ff.; II8 20; 1598; 2896; 3I6 24 ; 383 32 ; 485 13 ; 508 19 ; 590 19 ; 591 2 ; 66o 9 ; 745 28 ; 747 33 ; 7 5434 ; 762 2 ; nullus homo videt asinum preter Brunellum: 69 (2o8); Socrates et Brunellus non sunt homo et asi nus: so 17; Socrates est honlO alius a Brunello : 3 1624 bu: 4186, n. 1

buba: 338; 422; 358 2 ; 38o 13; 4186, n. I Bucolica: 518

buj: 4I8 6 , n. 1 bultrix: 422; 4186, n.I

C: hec vox 'c' est consonans: et eadem est sillaba; ergo eadem vox est consonans et sillaba: 32830 cadaver: hoc cadaver est homo mortuus: 67 1I calciare: calciatus: 3 8625 ff. ; calciatum esse: 43 133 calidus: ignis calidus est: 42 I8; 84 22 Callias: Callias iustus est: 273off. cancer: Sol est in cancro: 195 18 ; 599I 6 ; 677 1 candidus: si est album ve! nigrum, est candidum ve! tetrum: 353 ff.; res alba est candida: 153 28; cfr. 2 51 33 ; 7 53 23 ; 7 l" 4 29 candor: on1nis canclor est: 24936 canesco: hominem canescere: 3893; 429 1 3; 433 1 S; 51 ,6; 62427 canis: 475; 477; 492-493; sos; ço8; 121 11 ; 271 17; 316 29 ; 319 15 ff.; J27I 6 ; ]28 5 ; 44\" 17 ; 447I; s6oZI; 567I 6 ; 6499; 67o8; 746 12 ; verum est panen1 cnmedere cancm: 477; ç67 16 ; iste canis est pater alicuius: 6708 Canna: Canna fluvius sanguine Romanorum plenus est: 64621

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

cano: qui cani t cantor est, et qui pingit pictor est; igitur qui docet, doctor est: r 11 canto: sacerdos cantat Inissain:

J4I 19ff.;

341J 1 ;

cfr. 441 20 ; 671ZJ capax: hoc vas est capa x unius modi i: 9 39 cappa: cappa categorica: 76 capra: 61 (ro8); 66 (122); 67 (114); 64 (182); 436; I8 2 ff.; 443 24 ; 441 20 ; 137 14 ; H3 26 ; s8625; 61 9 33; 6673; 7683 2 ; quicquid contingat si tu es asinus, tu es capra: 61 ( 1 o8); si hmno qui est asinus est Plato si ve tu es asinus tu es capra: 66 ( 1 2 2); non homo ,·idens suum

asinum nec suus asinus est capra: 67 (114); si tu es homo et asi nus, tu es leo et capra: 64 (82); capra est animai cornutum ve! homo et asi nus: 7683 2 ; si album est nignnn, tu es capra: 6673; quicumque dici t te esse aliud a capra, dici t vermn: 5"86 2 5 capud: vide s.v. caput caput: omnis homo habet capud: 384; populus ha be t caput: 3 3 8; caput habetur ab omni ho mine: 414; 298 21 ; 744 28 ; quodlibet anima! habet aliquod caput et aliquod caput habetur ab aliquo animai: 3 37; a Socrate aliquod c.1put habetur: 364; nullum capud habens est aliquod capud habens: 67 ( 166); omne caput non habens est aliquod caput habens: 17 2 18 cuilibet homini conveni t habere unum caput: I 841ff.; omne caput habct quod tmum solum caput habct: 163 2 5; 'isti habent unum caput' vel 'unum caput habetur ab utroquc istorurn': 2 r 2 1 ; omnis homo habet caput quod ab uno solo homine hahetur: 7179; homines istius ville habent unum capud: 678 1 6; uterque istorum !1o1bet caput: 7193; iste tantum capud Socratis videt: 3 2 I ; solum caput Socratis est: 3 1 837; cuiuslibet hon1inis quelibet pars est non-caput: 2 89 28; nullum caput est inoculo meo: 476 28 ff.; nullius ve! omnis quelibet pars non-caput: 2875; nichil est horno et asinu.:; ve l aliquid est caput: 212'9; quicquid est album caput, est animai: 6144

859

carisn1a:

hec notnina 'eucharistia' et 'carisn1ata' similiter terminantur: 69o 2 J caritas: omnis caritas est qualitas mentis: 683z8; impossibile est istum habere caritatem: 70 r35 ff.; si istud est caritas, istud est virtus: 699 1 7; iste non habet caritatem: 696 2 4 caro: anima et caro sunt tantum due partes hominis: r6 19; nullus comedit carnes nisi in die Veneris: 161 1 6; 65222; dchitum est abstinere se a carni bus feria sexta: 194 17

carpentator: 71013

castitas: 691 22 castrurn rex non potest expugnare hoc castrum: 369 19 ; cfr. 4o6' 4 A'.; 443 27 ; 547 30 ff. castus: omnia casta sunt plura: 69o3 1 casus: M usa est nominativi casus: 2 5 5zB Catilina, Cathelina, Katelina: sro; 51 I; \795; \7920 cathegoricus, categoricus: cappa categorica: 76; =fr. 217-218; 387 Cato: Catonis, Catoni: 293; 14s; 150 1 6; I8oz6; 464'9ff.; Cato se Utice uccidi t: r 218 cecitas: si iden1 esset cecitas et cecmn esse, utrunu1ue de eodern predicarentur: 39 1 7; si visio non est in isto, cecitas est in isto: 9437 ff.; si visus est sensus, et cecitas est insensibilitas: 551 zz cecus: ceci vident, surdi audi un t: 460-46 1 ; 6 2 7 15 ; si idern esset cecitas et cecun1 esse, utrumque de eodem predicarentur: 39 1 7; hoc est vidcns; ergo potest esse cecmn: 5' ço3 1 ff.; suntne ista ceca ve l videntia: bo 1 s celer: boni equi celeriter curnmt: 341 5 celestis: celeste sidus: 1 2 r 11 ; 445' 1 7; vide ctiam s.v. canis cclmn: cclum rotundum est: 4218; 1643°ff.; utrurn cclum si t rotundun1 ve l non?: 47 2; celum est volubile: 84 22 ; 1 8 2J; celwn octies esse tnaius terr.1: 473; celun1 tegit ornnia: 583 35 ; sapientes dicunt Deum esse in celis: 443 30 ;

860

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

celum (contin.): cfr. 688 16 ; 746 2 5; su n t astraceli paria necne?: I 2729; Petrus est in celo: so8 : s6 I 9 cena: 75720 cenare: tu non cenasti; ergo ieiunas: 19318 Ccnsorinus: Cato se Utice occidit; et Ccnsorinus Ca t o est: r2r8; vide ctiam s.v. Cato centmn: centun1 stmt pauciora mille: 2 5 5.J 1 ; isti ccntum homines habent centum solidos: 66224 centuria: puer centurionis: 697 1 Cesar: aliquid significatur a non1ine et ipsum fuit Cesar: 2663 2 ; aliquid supponitur locutioni et ipsum fuit Cesar: 2678ff.; de aliquo aliquid dicitur et ipsum fui t Cesar: 267 23; de aliquo homine est venun ipsu1n fuisse Cesarem: 34821ff.; Cesar fuit in tempore quod preteriit: 7271ff.; Cesar fui t in aliquo tempore et illud tempus preteriit: 7 55 2 9; de aliqua ho mine dicitur Cesaretn non esse: 342 2 6; homo non est qui fuit Cesar: 724 11 ff.; de aliquo est falsum Cesarem esse: 347 19; aliquid est et ipsum fuit Cesar: 3266ff.; pluribus temporibus fui t Cesar: 2 8 114 ff.; Cesar aliqua vice fuit homo: 281 21 ff.; Cesar est Cesar ve! ipse fuit Cesar: 252 19; 262 20 ; omnis homo est; ergo Cesar est: 2 s 521 ; Cesar est ve\ fuit homo: 262 19; aliquis homo est mortuus et ipse fuit Cesar: 263'8ff.; aliquid preter Antichristum non est aliud quatn Ccsar: 340 2 7; on1nis homo fui t in tcmporc Cesaris: 6 2 6 2 4; non habcmus rcgern nisi Cesare m: 697 1 7; nichil a nichilo diA'ert; sed Cesar nichil est et Antichristus nichil est: 747 31 ; Cesar laudatur: 4~9; aliquis homo laudatur et ipsc fui t Ccsar: 2663 1 ; aliquod sanun1 fuisse Cesarem: 302; cfr. 303; aliquis homo est ve\ fui t Cesar: 301 ; aliquis homo est Cesar ve! ipsc fui t Ccsar: 344; legens fui t Cesar: 36o; cfr. 331; 371; 46o; 261 2ff.; 2649 ; 264 10 ; 313 37 ; 316"; 3'7 31 ff.; 319 27 ff.; 34312; 34~'2; H629ff.; 3<Jo22; 3<Jo3o; 451 15 ; 563 2 ; 62I 27 ff.; 624"; 725 6 ; 7>7 34 C"<>ssare: tu non cessas comedcre fernun: 68 (199) chimera, cimera: chimera est opinabilis: 364; 459; 5393 1 ; ~9228; 593 2 off.; 72932; nichil est chimera:

2~ 1 7;

nichil et chimera sunt fratres: 67

( 1 ç2); omnis hotno qui vi det cimeram, vi-

det aliquid: 3 23; homo differt a chimera in hoc quod ipse est rationalis, chimera vero non: 2 3 2 26 ; aliquid est non-chimera: 3 I 3 s; filius chimere est: 33832; nullus homo est hicintus qui sci t cimera: 7 394; Socratcs et hcc vox 'cimera' sunt aliqua: 753 10 ff.; cfr. 223; 22ç; 231; 233; 26o; 330; 24 2 4; J89ff.; 2IJJI; JI4IO; J)1Z2; J5IZ7; 38717;

43 212 Christianus: eadem fidcs est in omnibus Christianis: 2 I 3 ; omnis Christianus est masculus; hec vetula est Christi anus; ergo est rnasculus: >7522 Christus: mnnis Christianus est masculus; hec vetula est Christi a nus; ergo est masculus: 57 ç22 ; Christus pluries fui t homo: 69 3 I8; Christus moriebatur: 69 çJ 1 ; Christus voluit 1nori: 69 ç35; Christus venit puerum centurionis: 697'; cfr. 692 19; 6923 1 ; 6973; 736 23 Ciccro: ve rum est Platone m et Ciccroncm et Socraten1 esse duo: 3 2 2 ro; Ci cero est tantun1 alterum istorum videns: 7 2 5 6 ; queritur utrum Ci cero dicat verum ve\ falsum: 74621; cfr. 476; 21rB; 3o6 1 S; 3382 2 ; 5381; si Sor est si P lato est Chichero est: 6 5 ( 107) cignus: utrum cignus est alhus: 1626; cfr. 1624; cignus est nigrior cigno: 3 ço 28 ; corvus est albior cigno: 309 2 3; 3 çoZ7; cignus et corvus su n t affecti albedine et nigre
7>2'S dtnera: vide s. v. chimt.'ra ciphus: bibe ciphum: 423;

4483;

~6,3 1 ;

581'';

66732

circumflectc>: omnis vocalis acuitur; ergo nulla circun1flectitur: 2 89 12 citharedus: 378ff.; sç 1ff.; 661 10; 662 16 ; 752 24; vide

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

citharedus (contin.): etian1 s. v. bonus; quicquid est iste cithareùus, est bte homo: 4118 citharizo: quidam sci t bene citharizare: çç7 citareùus: vide s.v. citharedus civis: omnis civis est masculinus: 299; non omnis civis est masculus: 2949; omnis civis est Inasculus ve l femina: 28J 2 9;umnis civis est fe1nina: 299; 292 8 ff.; nullus civis est femina: 287 2 9; 294 18; otnnis femina est civis: 292 1 5; Socrates est alius civis ab ha c muliere: 3 16J 0 ; cfr. 299; 3_1o; 2Jo 19ff.; 28,-zr; 2871; 295"7; JI230;

61812;

69126; J46I6;

]6114

civitas: et in navi regenùa et in civitate et alia re eligendus est rector non sorte sed arte: 163 17; cfr. 12o8; 37o 1 ; 487zs; velles habcre on1nCn1 civitatcn1: 7619; civitas ista quidam focus est: 44 17 clarcvallensis: in hoc loco iacet abbas clarevallcnsis: 44 18 clericus: utinan1 essen1 bonus clericus: 436; 419 22 ; 46 7Z1; logicus inquantum clericus differt a philosopho : 66 ( r r 7) clen1s: solus apostolicus precst omni clero: 76o 29 cogitare: Sor cogita t de ho mine: }86zr; Sor cogitavit vel cogitabit dc hominc: 63o 11 ; hon1o cogitat de ho mine: Gr r 1z ff.; 7 30z; cogito de hornine: 6238 cognatus: gemelli habent diversos cognatos; ergo diffenmt cognatione: 2 26 20 cognoscere : quod quis novit, vel addiscens vel iin·eniens novit: ç82 10 color: in omni hotnine est color: 249 20 ; cfr. ççzo; r6 2r6; 2 49 z8ff.; 3s 7 ro; 4o87; 4HI9; ,-8 22o coloratus: 62(1!); 349; 89Z 6 ff.; I6ol3; 18413; 249 20 ; 249z8; 4087; 44}!9; ç82I6; >9IZ; 62çl4 columna, columpna: nulla columpna lapidea fit a Soe~·ate: ç2 16; quedam columna lapidea fìt de lapide: >4 27; aliquid est in hac domo et ipsum est colump· na: 277r9

861

con1bustio: 5 I I 22; cotnedere: ve rum est pane m cane m comeclere: 4 7 7; venun est pancn1 co mede re cane m: 567 1 6 ff.; tu comedis pullos et ansercs: >7 ç33; quicquid en1isti, comedisti: 58o 21 ; nullus cmnedit c.1rnes nisi indie Veneris: 5&516; tu non cessas cumederc ferrum: 68(I99); rex est unus eu rum qui non habent quod comedant: 3 29; in e o quod habcnt pudore m comedendi comedet se a. lt ero: 7 5; Socrates comedi t solus: 3 I 716; Sor non com cdi t: Ho'ff. c.:onunin.1ri : 3 27!8 C0111111llllÌS:

differentie non sunt in subiecto; ergo nec communes nec proprie: I 24 19 compaginare: pedes duorum hominum clavorum conflixione ve! solo artificio compaginentur: 3 36 cotnplucre: terra est compiuta: 36915; 699JS compositio: compositio ipsius domus est bona: 405 10 compositus: nulla simplex propositi o est composita: 36 1 ff.; cfr. 2868; 2889; hoc cotnpositum est album: 306 17 cornptus: 40~28; 44019; 6]65; 7002 concludo: tu scis ne ti bi concludatur: 67 ( 144); ç67z6 conclusi o: argmnentum non est conclusi o: 1 I 9 7; argumentun1 est in argumentatione et nichil aliud ncc conclusi o est argumentum: 12 26; argumentum et conclusio sunt aliquid: 133 6 ; sola assumptio precedi t sola m conclusionem: 3 1937 concordia: tetnporis Augusti mansit concordia discors: 737 7 concutnbo: si mulier peperit, eu m viro concubuit: 1 19 19; H>Z4 concupiscibilitas: verum est animam Petri ()htinerc concupiscibilitatem: 686II confessor: istc confessar melior est virgine secundun1 predicationem: 69,-22

862

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

consonans: hec vox 'c' est consonans ; et eaden1 est sillaba; ergo eadem vox est consonans et sillaba: 3 2830 constructio : Sortes percutit Platone m: hec constructio est transitiva respectu supponentis nominativi cum verbo: ~I 3' construo: si hoc totum non est quod construitur ex his duobus lapidibus, totum illud non est quod construitur ex his duobus et ex tercio: ~7H contingens: 468-4-69; 286 24 ; 287ZI; 29IIS; 291 3I; 294I; 347 28 ; 397 7 ff.; 429IIff.; 43o 8 ff.; 483 8ff.; 587 2ff.; 5911ff.; 6oi3I; contin[Jcnter: 7I (276); 7I (277); 207 27 ; 239zs contingere : 6~ (1o8); 376 6 ; 391 3Iff.; 4-29I8ff.; contingens, vide s.v. continaens continuus: on1ne totun1 continuun1 est unun1 solum: 271 contradicere: argumentum est ad contradictionem faciendam; ergo est ad contradicendum: I 24-ZJ; falsum de arte contradicendum est: I 2 ~zo contradictio: argumentum est ad contradictionem faciendanl: 1 242 3; conveniens est rationis contradictio; conveniens est falsi contradictio: 1 3 1 1 ; conveniens est rationis contradictio; non est igitur conveniens falsi contradictio: 133I3 contradictorius: omnis proposicio vel eius contradictoria est vera; 6 3 (I 8); 486; utraque istarum propositionum est contradictoria alicuius: 29430 convenire: nulla que conveniunt sunt convenientia in disputatione, sed falsum et ratio non conveniunt: 1 3 13 2 ; nulla que non conveniunt convenientia su n t in disputatione: I 3 29 ff. ; cuilibet homini conveni t ha bere unum caput: I 84-7; aliqua in eoquod conveni un t differunt: ~64-9 ff.; cfr. 6 t; (I 12); aliqua inquantum differunt conveniunt: 6t; (1 q); quibuscumque conveni t iste tern1inus 'duo ani malia', convenit iste tenninus 'duo h01ninibus': 762 2 9; conveniens: argurnentmn est conveniens: 1 I 927 ff.; argmnentum est ratio; igitur est conveniens: 1 2o4ff.; argumentun1 est conveniens ad probandum: 1 2 1s; con-

veniens est quod sit argumentum et alia ratio: r 2 2 23; argun1entun1 est affirmatio conveniens iden1 negati o inconveniens: 1 25 1 ; falsum est aliquid esse conveniens et aliud: 1 2 ~3Z; nichil est conveniens quod non si t aliqua ratio et conveniens est omnis ratio: 1 26 2 5; falsun1 negandun1 est in ratione; ergo negandum in convenienti: 1 3ot9; conveniens est rationis contraùictio; conveniens est falsi contradictio: I 3 I I; quod argumentum si t et quod argun1entun1 non sit, hoc est conveniens et inconveniens; alterun1 illorun1 non est conveniens: r 3 2 1 ; nulla que conveni un t sunt convenientia in disputatione sed falsun1 et ratio non conveniunt: I 3 13 2 ; nulla que non conveniunt convenientia sunt in disputatione: I 3 29 ff. ; conveniens est rationis contradictio: I 33 13; solum conveniens est hoc quod ipsum est: I 3 3I 6 conviviolwn: in convivioloquere pau ca: 664-I4 cor: si homo vivi t, nccesse est eun1 cor habere: 4-6I4 coriscus: coriscus est veniens ve! coopertus: t;86 2 cornu: si Socrates habet omnia que non perdidit, igitur ha be t cornua: 1 1 921 ; cfr. 1 2 9 22 ; Diogenes non perdidit cornua: I 6 ~I9; nullo currente crescunt tibi cornua fronte: 67 (I~8); nil est cornu hominis: 30t; cornutus: animai cornutum: 3 I 3; 768 2 9 corporeus: ex quibuslibet duo bus corporeis unum fieri: 336 corpus: quodlibet corpus maius posse esse quam si t: 336; nullum corpus fit a Socrate: ~2I9; Socrates facit unurn corpus: 52 2 7; corpus lunare: I 9 3 I6; quodcumque corpus ha be t homo hic, habebit in futuro: 69 I I corrigia: 2 I 7; corrigie tue sunt negative: 2 I 8 corrun1po: omnis vocalis producitur; ergo nulla corrumpitur: 2 89IZ; nulla corrupta eri t virgo: 427IB; domum corrumpi est malum: ~44' 2 ff. corruptio: corruptio huius hominis est bona: 369 8 ; corruptio huius domus est bona: 4-o~I9; cfr. 44013

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

corvus: 334-; 4-64-; 4-77; 212 8 ; 24-924; 309 21 ; corvus est albior cigno: 309 23ff. 3 50 27; corvus est coloratus albedine existente; 4-77; cignus est albi or corvo: 3 5026

costa: diameter est incommensurabilis coste: 597 1 7; costa est assimetra diametri: 67 5 1 cras: Antichristus nascetur cras: 34-6'8; Socrates cras leget: 4-5 2 ; si Deus providet Socratem lecturum in crastino, necessario Socrates leget cras : 6 834 crastinus: crastina dies dies est futura: 4-77; crastina dies eri t futura dies: 3 2 9 5 ; crastina dies est futurum tempus: 653 15; hodierna dies est prior crastina di e: 310 1 8; crastinus (se. dies): si Deus providet Socratem lecturum in crastino, necessario Socrates leget cras: 6833 Creator: istorum duorum Pater, Filius uterque est Creator: 6889 creatura: homo est dignissima (creatura) creaturarum: 4-55; 4-95; 4-96; 5oo; 547; 588; 4-09 3 ; 4-4-7 4 ; 587 23; 6J213ff.; JIJ 23ff.; 715 22 ; omne aes est creatura: 5 1 2 S; on1ne idolun1 est creatura: 5 1 2 S; hon1o malus non est creatura: 5 1JO; anin1a tantum est rationalis creatura: 1 2 29; omnis homo est creatura Dei: Joo36; aliqua creatura non est homo: 67(157); homo est pura creatura: 69 I 17 creare: quicquid creavi t Deus invite, creavi t invitus: 57 52 6; Deus creavit hominem ad imaginem suan1, Inasculutn et feminan1 creavi t eos: 7 369; Deus creavi t idola: 51 26

credere: si aliquid creditur esse, illud est: 34-4-7; credi t Sortes se decipi et proponatur: Sortes decipitur n isi decipiatur: 66 ( 1 3 1); sapientes dicunt Deum esse in celis; ergo credendum est illis: 4-4-330; Aristotiles dicit hoc ve! ista scientia; ergo ei credendum est: 4-06 11 ; me oportet credere: 4-6 522 ; credis in Deum?: 74-224 crescere: nullo currente crescunt ti bi cornua fronte: 6] (•58) crimen: quicumque crin1inatur, accusat de crimine:

563 6

criminari: 509; quicun1que crimine: 563 6 crispus: 34-9; 53 I 26 ff.

criininatur,

863 accusa t de

crux: duo alii nequam posita sunt cum Iesu in cruce: 3 153 1 cultellus: faber in eo quod est efficiens huius cutelli formam bonus est: 368 28; faber est bonus; ergo cutellus ab eo factus est bonus: 4-4-39; iste non habet ferreum; ergo non habet ferreum cultellum: 54-2 14 cuprun1: 590 6 ; currere: currens fui t id quod currit: 302; curriter a Socrate: 3 52 ; I 9 2 6; a me curritur: 1 53 1 s; si homo qui disputat currit, homo currit: 3 54; omnem hon1inen1 currere si t aliquis homo: 4-86; omnis homo et quidam asinus current: 1 5'4 2 3; si tu curris, tu n1overis: 1 5'93; ornnis hon1o qui currit, movetur: 269 19ff.; id quod currit moveri ve rum est: 34-835; omnis homo currit et ipse movetur: 3076; quicquid currit, n1ovetur: ,59oi3; dun1 tu curris, tu moveris: 4266; aliquid currit ve! n ichi! movetur: 159 10 ; homo non currit et ipse movetur: 34-9 23ff.; dum Socrates currit, P lato movetur: 1594; si Marcus currit et ipse est albus, Tullius movetur et ipse est coloratus: I 6ol3; nec isto homine currente Socrates est asinus nec ilio homine currente Socrates est asinus: 2 893; nullun1 currens est fluvius: 29o7; 294 1 6; iste fluvius est currens: 29 32 ; salurn flun1en currit: 3 I 9 18 ff.; quicquid currit habet pedes: 3 2 820 ; omnis homo preter Socratem currit: 2 9 2 2 5; nullus homo tota die currit: 294-4; omnis filius hominis currit: 299 12 ff.; nullus filius hominis currit: 30 t 13 ff.; nullus homo ve\ asinus currit: 30 t35 ff.; nullus homo et nullus asinus currunt: 30213; totus Socrates currit et ipse movetur: 3o6S; totus Socrates v.el alius homo currit: Jo613ff,; boni equi celeriter currunt: 34-15; bene currit: 368 11 ; 540 1 ; currere; currere velociter; currere tarde: 4-04-8ff.; Sortcs currit, ubi P lato disputa t: 4-8 5 7 ff.; animai rationale mortale currit: 5 Jo 2 4 ff.; crispus musicus Sophronici filius currit: 53 22 ; an1ator sapientie currit: 53 22 9; omnis homo ve l asinus currit: 7 54 26 ; si

864

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

currere (contin.): verum est te currere et te non currere, tu es asinus: 6~ (1o6); aliquis homo currit et tu es asi nus: 7 S"o 12 ; nullo horn i ne currente tu es asinus: ~72 11 ; visum curret: 619J 0 ; al bus curret: 62635 ff.; asinus hominis currit: 6 3 123 ff.; homo qui est asi nus, currit: 6328ff.; Socrates videt omnem hominem currentem, sci ente m nntsican1: 7 17 21 ; nullus homo currit ego scia m: 7 3 830; ne c Socratem currere sequitur ad alterun1 istorum currere: 7~9 16 ff.; omnis homo qui est albus currit: 6 3 (3 1); utroque istorum currente non currit uterque: 64- ( 6o); neutro istorum currente currit alter istorum: 64- (61); aninlal currere si hon1o currit est necessarium: 6 ~ (97); nullo currente crescunt ti bi cornua fronte: 67 ( 1 ~8); tu scis an omnis homo currit; ergo tu scis on1nis hon1o an currit: 66 (136); impossibile est te currere si tu iaces: 6~ (98) currus: similiter se habet rector currus ad currum ut rector navis ad navem: 54-77ff.; cfr. ~4-8off.; 4-8725 cursus: cursus fit: 2684 curvitas: simum est nasus habens curvitatem nasi: H8I6

cutellus :. vide s.v. cultellus cutis: Socrates non est sua cutis: ,çozt cytharedus : vide s. v. citharcdus

debilitas: si fortitudo est virtus, debilitas est vitium: ~~l2Iff.

decem: omnia predicamenta sunt decem predicamenta: 298 20 ; decem preter quinque sunt quinque: 68 (2oo); decem ani malia preter duo sci un t se esse ani malia alba: 68 (2o2); omnia decem preter unum sunt novem: 68 (203); sola decem sunt pauciora undecin1: 319 1 ; decem et octo hon1ines su nt decem et octo asini : 3 3 2 2 decies: H elena peperit dee ies decem filios: 64- (n) decipere: credi t Sortes se decipi et proponatur: Sortes decipitur nisi decipiatur: 66 ( 1 3 1) declinabilis: hoc nomen 'indeclinabile' est declinabile: 29028; 29323

Dedalus: Dedalus non habuit pennas naturaliter insitas ad volandum: ~4-220 deitas: si Deus est, deitas est: 69813 demon: 68~20;

70113

Demosthenes : scientia Demostenis est laudanda: 58 2 1; Socrates non debet vituperare Demostenem: 616; Tullius laudandus est propter eloquentianl sua m; ergo Demostines non est vituperandus propter sua m: 194-17 denarius: iste dat unun1 solun1 denarium: s-816; cfr. 4-63

dens: Ethiops est albus secundum dentem: ~ 393°; S9316ff.

Damnare: 363"; mulier que dampnavit, salvat: 697 10 ; dare: si veneris ad me, dabo ti bi equum: 3 21 ; eu m veneris huc, da bo ti bi equum: 4-3 7; 4-1 9 23; eu m veneris ad me, da bo ti bi ca p ram : 4-36; iste dat unum solum denarium: ~816 David: David dixit hec: 'miserere mei etc.': 74-3 28 debello: rex non potest debellare castrum: +o614ff.; cfr. 4-4-3 24 debere: tu de bes ire per via m istam: 32 r8

depello: depellere morbos utile est mederique vulneribus utile est: ~84 derivatus: hoc nomen 'primitivurn' est derivatum: 29027

desidero: pomum desideratur: 3393 1 ; iste desiderat salutem et illa est: 34-olo; iste desidera t sanitatem et il la est: 3 \"0 2 ; desidero quod Socrates currat: 361 desinere: quod incipit esse desinit non esse: 68 (177); Sortes desini t scire plura quam desini t sci re:

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

desinere (contin.): 67 (172); Sor desini t esse alter istorum: 68 (178); Sor desinit esse similis Platani: 68 ( 1So); 68 ( 18 2); Sortes et P lato desinunt esse tales quales ipsi sunt: 68 (184); Sortes desinit videre omnem hominem: 68 ( t8ç); Sortes desinit scire quicquid scit: 68 (187); Sortes desini t sci re plura qua m Plato: 68 ( 189); P lato desini t sci re plura quam Sortes: 68 ( 190); 68 ( 191); Sortes desini t sci re se nichil desinere scire: 68 (192); omnis homo desini t esse: 68 ( 194); Sortes desini t esse non desinendo esse: 68 ( 1%) ; Sortes incipit esse si est et non fuit; desini t esse si est et non (?) fuit: 68 (196); Sortes desinit esse albissimus hominum: 68 (197); Sortes desinit videre omnem hominem preter Platonem: 68 (198); nullus homo qui desiit esse est animai: 3 81 ; aliquid desii t esse et aliquid non est: H'; quicquid non desiit esse, non incipiet esse: 265 28ff.; aliquis homo qui desii t esse, non est: 268Hff.; aliquid quod desiit esse, non est: 26928ff.; simile illi qui desinit esse non est: 269lSff.; Socrates desii t videre aliquem hominem: 291 10 ; Socrates desii t videre omnem hominem: 292 24; omnis homo desinit videre omnem hominem: 293 10 ; Sor desinit esse non desinendo esse: 57 314 destruere: rex non potest destruere Troianos: 443 24 Deus: adesto (michi) Deus: 152; t83; 79t4; 15131; 1521; t824; 467 28; Deus semper est: 23928; 279 9 ; 308 10 ; 367 22 ; 4041 ; 538 27 ; cfr. 279 8 ; deus pluit in Affrica: 2o9; Deus aliqua vice fuit: 281 28 ; Deus est ubique: 367 20 ; 4o32S; 441 15 ff.; 539 8 ff.; Deus non est: 390 28 ; Deus non est nunc: 442 10; necessario Deus est: 39 213ff. ; necesse est Deum esse: 3 52 ; est ne ve rum Deum esse ne c fuisse nec fare?: 7023; Deus contingenter est modo: 69430; Deus est in celis: 746 25; sapientes dicunt Deum esse in celis: 4433°; tu credis Deum esse in celo: 688 16; Deum aliquando vidi t aliquis: 695 28; Deum nemo vidit umquam: 69 526; quantus est Deus, quantus est Deus nemo scit: 646 23; quidlibet potest Deus: 58 t t9; solus Deus sci t omnia: 76o 19; quicquid scivit Deus scit: 581 28; quicquid creavit Deus invite, creavit invitus: 57 526; Deus est generans: 69 t 13; homo est aliud quam Deus: 692 19; homo est Deus: 691 17;

865

necessarium est hon1inem servire Deo: 39033; credis in Deum?: 742 24; verum est quemlibet vestrum esse asinum et Deum esse non esse verum: 7 49 28 ff. ; omne verum et 'Deum esse' differunt: 63 (25); omne verum et 'Deum esse' sunt duo vera: 63 (26); omne verum et 'Deum esse' ponnnt innumeum: 63 (27); Deus est in quolibet instanti non existents: 63 (35); si aliquid est, ipsum est Deus: 64 (8 t); Deum esse si a non eri t eri t ve rum in a: 6 5 (I oo); Deus vult ne facias malum: 66 ( 143); Deus est asinus: 107; si in amni tempore est Deus, in aliquo: 350; si Deus semper est, modo est: 350; totus Deus : 48 8 ; perfectus Deus: 48 8 ; Deus creavit idola: 51 26 ; si Deus providet Socratem lecturum in crastino, necessario Socrates leget cras: 6833; si homines non reguntur Dei providentia, nec totus mundus regitur Dei providentia: 9133; vide etiam: 329 ;359; 366; 371; 467; 561; 373 3 ; 38428 ; 390 21 ; 390 37 ; 428 20 ; 4294; 68328; 68533ff.; 6879ff.; 68937; 69o 2 ; 69Izt; 69223ff.; 693t4; 69813; 7oo36 diabolus: nulla bonitas est in diabolo: 696 20 diaconus: diacono non licet fornicari: 54732 dialetica: magister docet dialeticam quam discipulus addiscit: 404; tu scis plus de dialetica guam quidam asinus: 3 22'; qui legit dialeticam, legit qualitatem: 5J 29ff.; quicumque sci t grammaticam, est grammaticus; ergo quicumque scit dialeticam, est dialeticus: 24532 dialeticus: sophisticum argumentum tantum est argumentum; ergo dialeticum argumentum non est argumentum: I 3 3 1; quicumque sci t grammaticam, est grammaticus; ergo quicumque scit dialeticam, est dialeticus: 24532; essem bonus dyaleticus: 182 2

diameter: diameter est incommensurabilis coste: 59717; costa est assimetra diametri: 67 5t diametralis: luna interponitur diametraliter: I 6 59 dicere: Sor dici t omne enunciabile in a et in b: 63 (4I); si aliquis dici t te esse asinum dicit verum: 65 (86); si dico te esse asinum, dico verum: 65 (87); Sor dicit id quod est verum, si solus Plato loquitur: 65 (Io4); Sortes dicit

866

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

dicere (conti n.): falsum n isi dica t falsum: 66 ( IJ 2); o m ne animai dici t (ve! legit) id quod ipsum dici t: 30 I; iste dici t quod Socrates legit: 36 I ; a SoCI·ate dicitur aliquid de aliquo: 36 5; de aliquo aliquid dicitur et ipsum fui t Cesar: 267 2'ff.; iste loquitur solum de homine qui dici t: 'hic homo est', 'hec albedo est': 3 I 88; ùe alquo ho mine dicitur Cesare m non esse: 342 26; de aliquo homine ùicitur aliquid: 342 29; de on1ni ho mine dicitur ipsum esse: 343 2ff.; de aliquo dicitur aliquid quod est ipsum non esse: 343 I5 ff.; aliquid dicitur esse et illud nichil est: 3445; verum dicetur a Sorte: 46 2; aliquid dicitur esse: 53 I ; 53 2 ; quod di cis hoc esse, hoc est: 474; si aliquid dicitur esse, ipsum est: 3447; Aristotiles dici t hoc; et inquantmn sapienter hoc est ve rum: 3 70 2 8; cfr. 4o6"; 546 1 5; sapientes dicunt Deum esse in celis: 4433°; Apostolus dici t hoc: 4473 6 ff.; ab omni homine dicitur aliquid de se: 53 I ; a nullo enuntiatum a nullo vere dicitur: 572I4; isti dicunt quid sit Socrates: 535; quid sit Socrates scitur, dicitur ve! enuntiatur ab isto: 56 1 ; qui d si t Socrates scitur, dicitur ve l enuntiatur ab isto: 2 13 22 ; uterque istorum dici t qui d si t Socrates: 2 I I 22 ff.; quicquid auditur ab isto, ab ilio dicitur: s8o 2 5 ff.; nonne bene dicirnus nos 'quia Sarnaritanus es tu etiam den1onen1 habes'?: 70 I I3; hoc dictum 'quod impossibile est dici' dicitur: 7 57 1 ùies: aut dies est aut no x: 344; ve! est dies ve! est no x: 2 53; si est dies, non est no x: 14028; si dies non est, nox est: I 9 J33; octo dies sunt quod ego fui in Paradiso: 33I4ff.; 'esse dies' et 'hic dies': 2 I 9 22 ; aliquid est in hac di e: 277I 6 ; nullus homo tota die currit: 2944; hodierna dies est prior crastina die: 3 t o 18; crastina dies erit futura dies: 3295; 'quelibet hora huius diei est', 'quelibet dies huius septimane est': 345 2 5; dmn sol est supra terram, dies est: 48 5s; hora prima di e i est: 5 36 2 ; dies Veneris ( = Friday): nullus comedit carnes nisi in di e Veneris; ergo qui cornedit carnes, comedit eas in di e Ycneris: 5"6516; dies iudicii: 69428 ; dies est substantia: 59" diffcrentia: differentie non sunt in subiecto: 1 24- 19; ali qua conveniunt in differentiis: 564 1 6; solius Socratis est differentia ad quamlibet rem differente m a Socrate: 76o"

differre: tu es quidlibet ve! a quolibet differs: 6 3 ( 2o); tu es quilibet ve! differs a quolibet: 6 3 (I 9); omne falsum differt ab a si Antichristus est: 65 (84); aliqua inquantum conveniunt ùifferunt: 65 (Ir2);aliqua in eo quod conveniunt differunt: 5649ff.; aliqua inquantum diAenmt conveniunt: 65 (I 13); uterque istonun preter utrumque istorum diA'ert ab isto: 69 (211); omnis homo preter omnem hominem differt ab isto: 69 ( 2 I 2); quicquiù est differens ab ho mine est non-homo: 59 I 27; quodlibet differens ab omni homine est non-horno: 6 r5 19; ab omni hon1ine diA'ert homo: 745I; nichil a nichilo diA'ert: 747 28; possibile est omnem hominem diA'ere ab Antichristo: 7 I ( 2 7 8); homo differt a sua albedine: 464; si aliquid differt ab aliquo, ipsum non est illud: 504; omnis homo differet ab Antichristo: 546; 26I 23ff.; homo differt ab asino in eo quod ipsc est rationalis, asinus vero non: 2J2 2 5ff.; omnis homo est anin1al; ergo nullus homo differt ab omni animali: 2403°; aliquid differt a se: 3 2 323; hoc nomen 'animai' predicatur de differentibus specie in eo quod quid est: 2HI7ff.; omne nonanimai quod est Sor sunt duo, diA'ert a Sorte: 487; 562 2•; d!lferens; omnis homo est et quilibet differens ab ilio est non-homo: 487 digitus: quantoscumque digitos habuisti heri, habes hodie: 58o6; quantoscumque digitos habet Socrates habet P lato: 667 23 dignus: iste dignior ceteris: 2 I 4; iste dignus est suspendio quia perpetravi t furtum: I 645; homo est dignissima (creatura) creaturarum, vide s. v. creatura dilectio: 69624 ùiligere: si mater est, diligit: I I9 1S; cfr. I65I 2 ; 193 11; 545 28; 558•; ego ùiligo me et te: 3 26; omnem hominem diligere filium suum eri t ve l non eri t verum: 360; solun1 anin1al diligit filium suum: 7 so8; Socratem diligere filium suum: 362; solus Socrates diligit filium suum: 3 I 724; isti diligunt se invicem: 309I ff.; habcs te odio nisi me dilexeris: 3 2oi9; Sor et P lato diligunt se: 567 26; quicquid iste diligit, hoc diligit: 68628; verum est hunc esse hominem et non homines; Deus diligit hunc et hunc: 7o1 2I

D

dimidium: duplum dimidii: 31 129; ,-1 932 Diogenes: Diogenes non perdidit cornua: 16,- 19 Dionisius: si Dionisius an1bulat,

Dionisius n1ovetur: 2}2; 389 disciplina: est par navigabili et discipline perceptibili: 61''; animai susceptibile discipline: ,-o833; contrariorum eadem est disciplina: 5"975 ff.; on1nis n1edicina est disciplina sani: 67429; medicina est disciplina sanitalis: 698"

discipulus: magister legit ut discipulus proficiat: 1 >9" disco: elementa sunt priora his que discuntur in geon1etria:

867

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

1 2 oJJ

disgregativus: omne album inquantum album est gregativum visus: ç88"; cfr. 16216

dis-

disputare: album fuit disputaturum: 64 (49): 26 329ff.; si homo qui disputat currit, homo currit: 35"4; uterque istorum disputat cum aliquo et neuter istorun1 est qui non disputat cun1 aliqua: 406; ubi P lato sedet, Socrates i bi disputat: 445; Sortes currit, ubi P lato disputat: 48,-1; ubi P lato disputa t, i bi Socrates sedet: 441; Socrates legit quando P lato disputat: 19 11ff. ; 2 1o8 ff.; utinam bene disputarem: 79"; Socrates prudenter disputat: 2o8 2 ; Socrates legit et disputat: 20931 ff.; Socrates currit et P lato disputa t: 3 8 215 ff.; Sor currit, P lato disputa t: 6oo 21 ; al bus gramaticus est homo disputans: 42 2!8; omnis homo legens disputa t: 29 15; homo currit et ipse disputa t: 4ç8; homo qui currit disputat: 464; 45"o 34 ; 631; 633 16 ; isti disputant ad hoc ut concludant sibi: 5"67 2 6; omnis homo disputat et asinus currit: 61 ,- 2 ; ego disputo, tu disputas: 19 20 disputatio: nulla que conveniunt sunt convenientia in disputatione: 1 3 1JZ; 13 20 ff. disserere: argun1entum est in disserendo:

t

2 1z; 1 2 131 ;

est a1iqua ratio in disserendo et ea disseritur: I 2 122

dissillabus: homo est dissillabum: 5"87; Petrus est vox dissillaba: }618; cfr. ,-o8; 6,-o3

dissimilis: ali qua inquantum sunt similia, sunt dissimilia: 66 (II}) diversus: aliqua inquantum sunt diversa, sunt similia: 6,- (I I 4); quod Socrates currit et P lato disputat sunt diversa: 36 I ; gemelli habent divcrsos cognatos: 226 2 0; solus Sor pascit

diversum a Sorte: 6 3 723 dives: volo esse di ves qua m pau per: Socrates sit sapiens,

tamen

2 ç 3;

quamvis (se.

non est

Socrates) dives: 43 15 ff divinus: similitudo cum supernis di\'inisque substantiis est similitudo queda1n: ~9 1 1 ; aliud qua m Deutn esse divinam essentiam est verum: 68ç3Jff.; divina essentia: 6930; 698 13 divitie: isti su n t habentes Jivitias: 406 docere: magister docet dialeticam quam discipultb addiscit: 404; Socrates docet gramaticam: 33015; quicquid docet Socrates, illud instruit: 65 çi9; f}Uandocurnque iste ducuit istum, iste era t indoctus: 7>63 ff. don1inus: si dominus est, et servus est: 6SI7; isti sunt domini: 3118; ista duo nornina 'don1inus' et 'populus' habent eandem terminationem: 6663; cfr. 113 2 I; 31o 2 J; 31 r29; 386 22 ff.; 43130; 66522; Domi nus: initiun1 sapientie tin1or Dotnini: 738 29 ; Dotnine, quo vadis?: 79 15; adesto mihi Domine: 437; 4I9 21 domus: si domus est, pari es est: ,-6 21 ff.; 8 734 ff.; 9 128; pari es non est; ergo dotnus non est: 3685; 4033ff.; domus aliud tectum, aliud pari es, aliud fundamentum: 44> 16 ; si pari es non est, domus non est: n•5 ff. ; paries est pars domus et tectum et fundamentum; ergo domus est pars domus: ,-8 6 ; si tota domus est alba, et pari es est albus: 88 2 ff.; tegi ab imbribus est bonum; ergo domus est bona eoquod finis domus: 4oç4423 ff.; generatio huius domus est bona: 3695; in aliquo loco est Socrates et ipse est hec ùon1us: 2 8o 2 5; iste hon1o existens in aliqua domo est al bus et ille homo existens in ali qua domo est albuss: 2 8 518; aliquid est in ha c domo et ipsum est albedo: 2 779 ff.; aliqua animalia sunt in hac domo: 7 >,- 16 ;

868

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

domus (conti n.) : solus homo est in hac domo: 76 526; aliquid est hec domus et ipsum videtur ab isto: 27630; nulla domus fa ci t hominem: 4-2 75 ff.; domus fit: 26729; domus valet centum marcas: 536 12 ; vado domum, vadis domum, vadit domum: 2 75 13ff.; iste vadi t in aliquam domum: 293 18; de domo, a dom<>: I73 dormio: homines dormiunt in nocte: 34-I1o; nullus homo semper non dormit: 74-5 21 dubius: dubium: 'ratio rei dubie faciens fidem' est

diffinitio argumenti tantum: I 2215; cfr. I 299; quod nulli est dubium, omnibus est certum: 70 (26o) ducere: utrum proprium est aeris spirando duci: I628; ducendane sit uxor: I813 ductor: in regendis navibus ductor est eligendus, non sorte sed arte: I 2o8 dulcis: putasne ista sunt dulcia ve! amara?: 6o I 8 duo: duo et tria sunt ali qua: 2 7 I ; 334-; omne nonanima! quod et Sor sunt duo, differt a Sorte: 4-87; duo et duo sunt quatuor: I 74- 12 ; sola tria sunt plura solis duobus: 24-56; sola duo sunt pauciora solis tribus: 3 I 936; duo sunt plura quibuslibet existentibus: 3 29 12 ; sola duo pauciora sunt solis tribus: 57 33; duo et tria sunt quinque: 24-734; 25I3o; 296 16 ; 57I33; omnia tria sunt duo ve! tria: 295 16 ff.; verum est aliqua esse duo et ipsa esse tria: 7 53 7; Sortes et duo sunt tres : 70 (24-3); verum est Marcum esse Marcum et Platonem esse duo: 7 58ll; omnis homo et omnis asinus sunt duo: 74-7 14; isti duo vident plura illis quatuor: 656 12 ; isti duo vident plura illis: 3 303°; verum est Platonem et Ciceronem et Socratem esse duo: 33 210; sicut se ha bent duo ad quatuor, si c tria ad se x: oj.o624; quatuor sunt; ergo duo sunt : 4-4-213 ff.; Sor et P lato sunt duo; ergo Sor est duo et P lato est duo: 5723 duodecim: omnes Aposto li sunt duodecim : 4-8 7 ; 5 I 2; 29820; s6o24 duplex: iste similiter est duplex sicut episcopus: 54-7 18 duplum: sicut se ha ben t duo ad quatuor si c tria ad sex;

sed sic se habent duo ad quatuor quod reducuntur in duplum, hocest sunt sub duplo: oj.o624; cfr. 3I I29; 51932; 54-924; hoc est duplum secundum longitudinem: 6ooj.7 durus: album aliud durum, aliud molle, aliud liquidum: 4-4-521 dux: 6o79 dyaletica: vide s. v. dia/etica dyaleticus: vide s. v. dialeticus

Eccecare: 64-918 eccecatio: cuicumque inest eccecatio visus eccecatur

visu: 64-9 18 ecclesia: Socrates iacet, Socrates vadit ad ecclesiam: 25213 eclipsis: sol patitur eclipsin: I I9"; I659; I93 16 Ecuba: vide s. v. H ecuba edificator: edificator istius domus est bonus: oj.Ooj. 18ff, efficio: faber in eo quod est efficiens huius cutelli formam bonus est: 368 28 eger: vide s.v.v. animai, sanus ego: ego sum ego: I8oj.17; a me curritur: I53 15 egrotare: vinum non est bonum egrotanti: 594-2 elementum: elementa sunt priora his que discuntur in geometria: 1 2o33; hec vox 4a' est individuum huius speciei 'homo' et eadem est elementum; ergo eadem vox est individuum et elementum: 328 26 ; nullum individuum uno tempore et eodem est totum in pluribus; ergo nullum elementum, quia individuum totum est elementi: 52 6 Elena: vide s. v. H elena elenchus, elencus: in elenco aliud est argumentum quam argumentatio : I 3215

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

elicio: iste elicit ab auro quod non potest ab ipso haberi: n 530 eligere: in regendis navibus ductor est eligendus non sortesedarte: 12o8 ; cfr. 163 27 ; 1948 ; 370 1; 434 15 ; 487 25 ; 547 8 ; 548 9 ff.; omne bonum ve! non-bonum est eligendum: 62 (13); fortitudo est eligenda: H 121 ; pauci electi: 6975 eloquentia: Tullius laudandus est propter eloquentiam suam: 19417 emere: quicquid emisti, comedisti: 58o 21 ; quod tibi donavi, perfide, litus emi: 7401 emire: emio, en1is: 740 11 Eneis: Eneida: 518 ensis: euandriu5 ensis est acutus: 368; iste non habet ferrum ; ergo non habet ensem : 4042 8 ff. enunciabilis: vide s. v. enuntiabili> enunciare: vide s.v. enuntiare enuntiabilis: enuntiabile: Sor dici t omne enunciabile in a et in b: 63 (41); ad quodlibet enuntiabile sequitur ipsum esse verum nec aliqua talis sed tua ( ?) : 6 5 ( 109); aliquid est enuntiabile et ipsum non est: 268 15; aliquod enuntiabile ve! aliud enuntiabile est: 2 71 20; omne enuntiabile est ve rum ve! fai su m: 2 8624; o m ne enuntiabile est verum: 729 1 9; quotlibet enuntiabilia sunt vera: 30635 ff.; omne enuntiabile preter ve rum est falsum: 59 126; aliud enuntiabile quam Deum esse divinam essentiam est ve rum : 6 8 53 6 enuntiare: a nullo enuntiatum a nullo vere dicitur: 67 (168); 572 14; quid sit Socrates scitur, dicitur ve! enuntiatur ab isto: 56 I ; 2 I 322 ; quis homo sit albus enunciatur: 21 r9 episcopus: episcopus venit: 395; 544; 592; 27424 ff.; quicumque sunt episcopi, sunt homines: 47 5; cfr. 509; 562 12 ; 568 2 8; in terra tua episcopi sunt asini: 7486ff.; iste est episcopus nullius urbis: 2o 2o; quod est verum de te, est verum de episcopo et quod est verum de episcopo, est verum de te; de episcopo est verum ipsum esse episcopum: 343 17; iste similiter

p

869

est duplex sicut episcopus; sed non est duplex: 547 18 equalis: parvum et magnum sunt equalia magno et parvo: 334; Socrates est equalis sue anime: 3 1 121ff.; quicquid est maius aliquo est tantumdem illi et adhuc amplius; ergo quicquid est maius est tantumdem et quod est maius est amplius; et ita quod est maius est equale et inequale: 571JS; cfr. 310 23; 310 29; 31210 equito: equitare inquantum usus est equi bonum est: 369 11 ; cfr. 4o5ZJ; 440 16 ; 545 10 ; equitans potest equitare : 39 I 9 ff. equivocus: aliqua inquantum sunt equivoca sunt univoca: 65 (r 11); 56421 equus: quidam equi sunt episcopi: 475; in regendis equis ductor est eligendus non sorte sed arte: 1208; boni equi celeriter currunt: 341 5 ; cfr. 540 1; 5954 equitare inquantum usus est equi bonum est: 3 69 11 ; cfr. 40 5 23 ; 44o 16; 545 10 ; bipes est proprium homini; ergo quadrupes est proprium equo: 406 21 ; 44410; 546 26ff.; uterque istorum habet equum: 295 1 ; quantoscumque equos habuisti heri, habes hodie: 58o 1o; equus est fortior asino: 6q 2ff.; Socrates est animai rationale ve! irrationale quod est equus: 7>3 20 ; iste vendidit equum Socratis: 7HJS; aliquis equus fui t Priami et Tullii: 335; cum veneris huc, dabo tibi equum: 437; 419 2'; iste promittit equum et ille est: 5 33 ; 340 11 ; 61 121 ; omnis <'quus est aliquod proInissum: 302 erba: vide s. v. herba ereus: omne ydolum ereum est creatura: 51zs errare: essentia errat: 696" es: omne es est naturale: 58728ff.; cfr. 51 2 6 esse: quicquid est ve! non est, est: 62 ( 16); 2 6 514 ff.; aliquid nec est ne c eri t, et est et eri t: 67 (I 53); omne quod est, necesse est esse quando est: 70 (265); aliquid est et ipsum esse est illudesse: 344; quilibet est ve! non fuit: 26226; aliquid quod non est, fui t: 2 6829; non-aliquid est: 3 1 2 7 ff.; si aliquid dicitur esse, ipsum est: 3441ff.; aliquid dici-

870

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

esse (contin.): tur esse et illud nichil est: 344'; venun est ali qui d esse et id esse Sorte m: Go I 22 ff.; aliquid est in hac domo et ipsum est albedo: 2779ff.; si de co quod est Sor verum est ipsunl esse ve l non esse, Sor est: ~7 3 t o; iste et ille est et ipse movetur: 35oi6; 'aliquid fuit et ipsum non est', 'aliquid non est et ipsmn fuit': 3442 0; tu es qui es, vide s. v. quies; cns: nullum ens in muro est lapis: 4 77 II ff.; entium aliud unum, aliud multa: 479 2 ' ; futurus: vide s.v.futurus essentia: aliud quam Demn esse divinatn essentian1 est verun1: 68 533 ff.; persona in Trinitate est esscntia: 693 2 ; Òi\'Ìna essentia est persona generans: 6939; divina essentia: 698 13; essentia erra t: 6963I estas: estas et tempus arnenmn: 4-50 11 etas: iste est provcctc etatis: 7 n 15 etcrnus: vita eterna: 68721; 694-21 Ethiops: Ethiops est albus secundum dente m: 5393°; 593I6ff.; omnis Ethiops est homo: 26 26ff.; 2912ff. euandrius: euandrius ensis est acutus: 368 eucharistia: hec nomina 'eucharistia' et 'carismata' simi-

liter terminantur: 690 2 3 euexivus: 55 I 28 exaudire: exaudio preccm quc fìt ab ilio: 269 22 excecare: vide s.v. eccccare excecatio: )06; vide etiam s.v. eccecatio ex ci pio: omnis homo excepto Socrate currit: 3 2

I 2 5;

Gs62o

exercitium: stude exercitio: r 5" 131 existentia : nullius existentia est hec species 'homo' cuius non si t hec spccics 'asinus': 2 2 7 22 ; alicuius est existentia hec species 'homo' cuius existentia est hec species 'asinus' : 2 2 7 2 J existere: si aliquid est, ipsum existit: 3 24I3 ff.; quid-

libet existit: 1543 ff.; omnis Ethiops existens hic est hmno: 263°; 29 15; iste hon10 existens in aliqua domo est albus et i !le homo exi~tens in aliqua domo est albus: 285'8; aliquid est Socrates et ipsum existit: 3 2 233 ff.; Deus est in quolibet instanti non existens: 63 (35); duo sunt plura quibuslibet cxistentibus: 3 2912 diA'crt enim Sortes puer a scipso sene existente: 51 o 7; ubicumque existens est aliquid si ipsum est Rome, ibidem est aliquid si ipsum est Parisius: 567 1 ; corvus est coloratus albedine existente: 4 7 7 ; quicumque est al bus albedine existentc in nive est albus per albedinem nivis: sGGI3 ff.; rosa est nulla rosa existente: 7 2437; 01nni ho mine existente aliquis homo: 7 I 94 ff. expugnare: rex non potest expuguare hoc castrmn: 36919; potentia expugnandi hoc castrun1 rnagis videtur inesse regi quan1 militi; sed rex non potcst expugnare hoc castrum: 54730ff. extrahere: iste extra h it ab auro quod non potcst ha bere: 57530

Faber: 45 5; 579; faber in eo quod est efficicns huius cute Ili forma m bonus est: 368 28; cfr. 34211; 443 9 ff. facere: fa c hoc : I 52 ; fa c ignem : 4 36 ; I SIZ; 3 8 27 ; 419 21 ; 467 26 ; 1-!enrice, fac mihi ignem: 436; Wilhelme, fac ignem: 436; 419 21 ; fecissenl illud, si potuissen1: 2)3; Deus vult ne facias malum: 66 (I43) nulla domus facit hominem: 42 7 5 ff.; quod unum solum potest facere, plura potest facere: 57 120 facultas: on1nis ratio disserendi subiecta est quatuor facultatibus: 5 119 falsus: nullum falsum est argumentum: 35 29 ff. ; argmnentum non est falsmn: 1 2816; aliquid est quod affirmatur verum et negatur falsum: 1 2 23; falsum de arte contradicendum est: 1 2 ) 20 ; falsurn est aliquid esse conveniens et aliud: 125J2ff.; aliud est falsum esse quam falsmn: I 30 1 ; falsmni,egandum est in ratione: I 30 19; conveniens est r~alsi contradictio: I 3 I 1 ; est verum quod sit falsum?: 131 1 4ff.; vermn est quod falsum est; ergo aliquid est verum et

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

falsus (contin.): id est falsum: 565lJ; nulla que conveniunt sunt convenientia in disputa tione; sed falsmn et ratio non conveniunt: 1313 2 ; ratio et falsun1 non conveniunt: 132 11 nulla falsa sunt: I 3 33; suntne plura vera v el falsa?: I 9 2IJ; aliquid non est verum quando ipsmn non est fai su m: 264I4; de aliquo est falsum ipsum esse: 267 2 5; aliquid est falsUJn et ipsum non est: 268 16 ; on1ne necessario f:1Ismn est non contingens; on1ne necessario venun est non contingcns et omne cnuntiabile est verurn ve l falsmn: 2 86 2 6; otnne contingens est necessario verun1 ve l falsum; sed nullmn contingens necessario est falsun1: 2872 2 ; omnc contingens est necessario vermn vel falsum; sed nullmn contingens necessario est venun: 29131; quicquid est necessario venun vel falsunl est necessarium ve l Ìlnpossibile: ~7 3 22 ; quotlibet enuntiabilia sunt falsa: 30637 ff.; de aliquo est falsum Cesarem esse: 3+7 19ff.; ego dico falsum: ~943 1 ; hominem qui currit esse est falsum: 6333 1 ; aliquid est falsum: 7 2 9 29; falsun1 est Socraten1 esse hon1inem et lapiòetn: 7 5 822 ; omnen1 hon1inem esse album est falsmn: 761 10 ; o mne ncscitmn te sciri a te est falsum: 6 3 (33); omne quod est verum sciri a te est falsum: 63 (34); falsum est verum, si Antichristus est: 6+ (8 3); omne falsum differt ab a si Antichristus est: 6 5 (8+); utrmnque istorun1 est vcrum, si alterum istorum est falsum: 65 (85); nichil est verum nisi ipsum sit falsum: 66 (13o); Sortes dicit falsum nisi dicat falsum: 66 (132); quodlibet existens non est falsum: 384; nil est fa !su m: 38+ familia: omnis ista familia: +86 farina: farina non fui t: 542 1 7 fedus: quanto n1aius es fcdus, tanto tninus es feòus: 66 (12o) fel: fel est rubeum: 6993I fen1ina: on1nis civis est n1asculus ve l femina; nullus civis est fcmi11.1: 2 8 7 29; cfr. 2 94 I8; civis est femina: 2928; onmis fcmina est civis: 2<)2 1 5; vir et femina sunt albi: 299 fenestra: si fenestre sunt, et donnts est: ~6 2 1 fenix: omnis fenix est: 62 (12); 456; 26I6ff.;

871

299 8 ; 6624; numquatn erit vennn on1nen1 fenicem esse: 66234; aliquis phenix non est: 5 30; 339 6 ff.; nullus fenix est: 3017; omnis fenix fui t: 546; solus iste phenix est: 3 1724; i bi aliquis fenix est ubi aliquis fenix non est: 331 2 3; omnis phenix est animai: 269; omnis phenix est lapis: 3 20; omnis fenix est avis: 3o 2Sff.; quilibet fenix est animai: 1 ç6I 2 ff.; omne non-animai est non-fenix: 2 J8 18ff.; 2sçi3; cfr. 261; 377; 2624ff.; 3733; 387'6; 432 6 A'.; 496 23 ; 672 33 ; 76724

fere: fere omnis homo currit: 292 2 3; 293 10 ; fere omnis hmno est iustus: 3 2 3; Sor fere cecidit: 53930 ferre: isti fenmt lapidem et lignum: 3 34; uterque istorum fert la p idem; 2 5 527; iste ferens lapidem est albus et illc ferens lapidem est al bus: 2 8 524; isti singuli fenmt lapide m: +6936 ferreus: iste homo non habet ferrum; ergo 11011 habct arma ferrea: 368 22 ; 442 2 •ff.; cfr. 542 1 4; ferrum: iste (homo) no11 habet ferrum: 368 22 ; +o+28ff.; 442 21 ff.; 542 1 4; 11igrum est ferrum: 3 52 ; tu non cessas comedere ferrmn: 68 (• 99) fìdelis: quilibet fìdelis est de numero eorum qui non credunt in Deum: 3 29 fìdes: cadcm fìdcs est in omnibus Christianis: 2 I 3; quedam virtus est fiJcs: 7oo3 1 ; putasne fìdes est virtus et fìdes est vitium?: 70 27 ff. ; iste habet sccundam fidem: 737 18 ; 'ratio rei dubie faciens fìdem' est diffinitio argumcnti tantum: 1 2 2 t s; cfr. r 2 78; 1 2 99 fieri: cursus fìt: 2684; domus fìt: 267 29; cfr. 372 7 ; si quod iustmn est bonum est, et quod iuste fìt bene fìt: 553'sff.; quidam qui fuit puer, fìt senex: 362s fìlius: si paterest, etfìliusest: 687ft'.; 93 2 Jff.; pater est, ergo fìlius est: +++ 27; fìlius patris est fìlius: 47 3; si eu t patcr et fìlius sunt relath·e apposita, sic procrcator et procreatum sunt relative opposita; sed proprium est fili i esse procreatum: 40711; aliquis habet fìlios; ergo diligit eos: I 9 3 I7; isti diligunt fìlios suos: 309 2 ; solus Socrates diligit fìlium suum: 3 I 72 4; Socrates est pater Platonis; ergo non

872

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

filius (contin.): est filius suus: 370 20; omnis homo et eius filius sunt: 3oo24; aliquis homo ve! eius fiilius est: 2 7 111 ff.; omnis filius hominis currit: 299 12 ff.; nullus filius hominis currit: 301IJff.; nullius hominis quilibet filius est non-albus: 287I 0 ; cuiuslibet hominis quilibet filius est: 28710; alicuius hominis aliquis filius est al bus: 3 27 ; non cuiuslibet hominis quilibet filius est non al bus: 29 I I8; cuiuslibet hominis quilibet filius est non-albus: 29oi; et cuiuslibet hominis aliquis filius est unum solum: 290 2 ; istegenuit bonum filium: 7 5 534; iste est filius sacerdotis: 76423; uterque filius Socratis est: 303I4; filius Socratis non est: 53 2 ; isti sunt fili i Socratis et Platonis: 334; filius chimere est: 3383 2 ; aliquod album filius Cesaris fuit: 264I 0 ; cfr. 93I8; 3Io 22 ; 3I ri; 3I I29; Filius~Filius Dei: quicquid est Pater est Filius; sed Pater est ingenitus: 502; quicquid est Pater, est Filius; sed Filius est genitus: 502; Pater est alius a Fil io: 3 I 5I1ff.; nichil vult Filius esse quod non vult Pater esse: 685 26; istorum duorum Pater, Filius uterque est Creator: 6889; Deus est Filius: 6922J_cfr. 693I 4 finalis: finalis timor: 68831 fingere: si aliquid fingitur esse, ipsum est: 3448 finis: tegi ab imbribus est bonum; ergo domus est bona eoquod finis domus: 40 54; finis peccandi non est bonus: 543 29 Flandria: pannus est de Flandria : 29 8 floridus: Pascha est te m pus floridum: 450 12 flos: rosa est pulcher flos: .>4o4; 730 1 off.; est opinabilis pulcher flos: 372 7 flumen: solum flumen currit: 319I 8ff.; fluvius, aqua, flumen: I98 fluvius: nullum currens est fluvius: 29o7; 294'6; fluvius currit: 3 2 820 ; iste fluvius est currens: 293 2 ; Canna fluvius sanguine Romanorum plenus est: 646 27; fluvius, aqua, flumen: I 98 forma: nulla res in forma anuli fit a Socrate: _p 22 ; faber in eoquod est efficiens huius cutelli formam bonus est: 368 28

formosus: formose mulieres frequenter amantur: 3416 fornicari: diacono non licet fornicari: 54732 fors: fors regi t instabiles: 3 19; forte: 708 29 fortis: Socrates est val de fortis: 3 I 4JI ; Socrates est fortior quam P lato: 29o 18ff.; Socrates est forti or isto: 3 5 r 7 ff.; Socrates eri t forti m· Platone: 310 6 ff.; equus est fortior asino: 61 32ff.; Romanus est unus Grecorum et est fortior onmibus Grecis aliis a se: 3 I 729; Socrates videt fortiorem hominem quam P lato: 310 11 ; aliquis homo est fortissimus: 3l4; Romanus est fortissÌinus Greco rum: 3 17 28; Socrates est fortissin1us hominttnl: 3 1 53 ff.; Achi !Ics fui t fortissimus Grecorum et Troianonnn: 33 5; ut aliquis dicitur esse fortissimus populi ve/ T roiane gentis: 338; Teutonici pugnant fortiter: 34I 6 fortitudo: si fortitudo est virtus, debilitas est vitium: Hl2Iff. fortuna: fortuna est stabilis in instabilitate: .>6417 Francia:

Francia est terra : 3 2 8 I ; Re x Francie est iustus: 342 ; homo est in Francia et Anglia: 71732; Francia et Parisius: 4oo; 17425 frater: si fuisses hic, frater meus non fuisset mortuus: 3 2o; 39I8; quod si fuisses hic frater meus non fuisset mortuus est verun1: 3 2 2 ; uterque istorum habet fratrem: 406; isti sunt fratres: 3 I I 11 ff.; 66937; quotlibet fratres sunt albi: 30634 nichil et chimera sunt fra tres: 67 (I p) fraxus: si Socrates et Plato non sunt arbores, nec sunt fraxus nec quercus?: 86 25 ff. frequens: formose mulieres frequenter amantur: 34I6 fugio: forti tu do est cligenda; ergo debilitas est fugienda: 5 p 21 fulminare: 2767; luppiter fulminat: 480 fundamentum : paries est pars domus et tectmn et fundamentum: 586; domus aliud tectum, aliud pari es, aliud fundamentum: 445' 6

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

fur: iste est bonus fur: 694I 0 ; generari furem malum est: >4426 ; iste fur iudicatur secundum legem imperatoris: 74 I Io furtum: isti interfuerunt ad aliquod furtum: 363"; iste dignus est suspendio quia perpetravit furtum: I 64 5 futurus: nullum fu tu rum est presens: 3 3 I ; aliquid est preteritun1 quoniatn ipsun1 futururn: 264-12; preterita sunt futura: 2642 ; quicquid non est preteritum non est futurum: 26} 28ff.; nichil

quod fui t in preterito, exit in futuro: 443°; homo mortuus est futurus: 264"; homo fuit futurus: 6 2 8' ff.; crastina dies eri t futura dies: 3 2 95; crastina dies est futurum tempus: 6 53 I 5; crastina dies dies est futura: 4 7 7 ; nulla corrupta eri t virgo; ergo nulla futura virgo est corrupta: 427I8; quodcumque habet homo h ic, habebit in futuro: 69 I I ff.

Gallia: tantum in Gallia est: 3 2 I gaudium: 7092 gemellus: gemelli habent diversos cognatos; ergo differunt cognatione: 2 26 2 0 gemitus: gemitus infirtnonun: 42 2 gemma: aliqua gemma est in hoc anulo: 2 77 2 ' ff. generare: Socrates generat hominem: 7 2 938; generari domum est bonum: >4423 ff.; Deus est generans: 69 1 n; divina essentia est persona generans: 6939 genera t io: generati o huius domus est bona: 3695; 4o,-I6; 4408; beatam me dicent omnes generationes: 743 20 genitivus: solus nominativus precedi t solmn genitivum: >734 genus: hoc genus animai predicatur de aliquibus et hec species homo predicatur de pluribus: 343; anin1al est genus: 12 t 19; utrun1 animai est

873

genus?: I 6 I 23; substantia et qualitas sunt duo genera quorum nullum est genus: 30333; ista sunt duo genera quorum neutrum est genus: 30334 geometria: elementa sunt priora his que discentur in geometria:

1 2o33

Georgica: }!8

gignere: iste genuit bonum filium: 7 H34; aliquis laicus genuit istum: 76433; impossibile est aliud qua m asinum genuisse te: ,-62"; plures sunt geniti a Socrate quam a Platone: 766 1 ' ; quicquid est Pater, est Filius; scd Filius est genitus: ,-o2 Gradivus: 22o7; 2226

gran1atica, grammatica:

gramatica Aristarchi: 486; cfr. 2 IJ; 347; 6 HI9; Socrates et P lato non sci un t gramaticam: 3 2 9; Socrates do ce t gramaticam: 3 3o 1S; quicumque sci t gramn1aticam, est grammaticus: 24>3 2 ; elementa sunt priora his que discuntur in geometria; ergo non sunt priora his que discuntur in gramatica: I 2o33 gramaticus, grammaticus: Socrates est gramaticus et musicus: 34I ; aliquis homo est gramaticus et musicus: 33>; quidam homo est gramaticus: I I ,- 21 ; quicumque sci t gran1maticam, est gran1maticus: 24>3 2 ; aliquis asinus est albus et idem est gran1aticum et musicun1: 251 22 ; quando aliquid est asinus, idem est gramaticum et musicun1: 2S2Io; gran1maticum vel aliud nn1sicun1 non est n1usicum: 2 7 1s; grammaticun1 vel aliud nn1sicun1 non est tantmn animal: 2 7 16; si quod est grammaticum est sciens, aliquid est grammaticum: 3>4; si omne gramaticum est homo, quoddam animai est gramaticum: 9oi8ff.; Socrates est grammaticus et musicus: 296I4; p6 28ff.; iste est al bus gramaticus: 3 5"933 ff. ; al bus gramaticus est homo: 422I?ff.; Sor est gramaticus ve! nn1sicus; se d non est gramaticus; 5" 5" 328 ; homo al bus gramaticus currit: 6ooi6; putasne Sor est homo al bus gramaticus?: 6o I I4; omnis homo est et il! e est gramaticus: 7 2 ,o ff.; hoc animai est unum gran1aticum et nn1sicum: 749 25; aliquid est asinus et idem est gramaticwn et musicttnl: 7ç2 2 6; on1nis gramaticus est et quilibet sciens ipsum esse gramaticum est tantum talis: 63 (29)

874

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

gratia: 68937

Grecus: Ro1nanus est fortissimus Greco rum: 3 17 2 8; Romanus est unus Greconnn et est fortior omnibus Grecis aiiis a se: 3 r 729 gressibilis: Socrates est animai risibile gressibiie bipes mansuetum natura: 366 6 ff.; cfr. 43914; hoc animai rationaie gressibiie bipes perceptibiie discipline mansuetum: 3 r 7; cfr. 464 gubcrnare: in navi regenda eligendus est rector non sorte sed arte; in curru regenclo . . . . etc; in civitate gubernanda . . . . . etc: 48725

H:

'H' ponitur inter alias Iitteras: 3 I s'' habere: quicquid habebas heri, hodie ha bes: soo; si quisque habet quod non perdidit, habet cor nua: 1 29 22 ; cfr. 1 I 9 21 ; si hon1o vivi t, necesse est eu m cor ha bere: 4614; caput habetur ab omni ho mine: 298 21 ; a quolibet homine habetur unum c.1put: r 849; nuiium capud habens est aliquod capud habens; 67 ( r 66); omne caput non habens est aliquod caput habens: 57 2 !8; utrumque ocuium non habcns potes videre: 57 236; uterque istorum habet equum: 295 1 ; iste habet patrem: 3 r r 1 ff.; iste homo non habet ferrum: 368 22 ff.; iste extrahit ab auro quod non potcst ha bere; ergo iste elicit ab auro quod non potest ab ipso baberi: 57 53°; habeo te odio nisi me dilexeris: 3 2o 1 9; se ha bere: sicut a se habct ad b, ita c se habet ad d: 676 18; sicut se habet ha bere visum ad videre, ita se habet ha bere audi tu m ad audi re: 5 48 2 9; magis se habet magister scolarum ad scolas quan1 Jnagister currus ad currum: 548 9 ff.; cfr. 370 1 ; 434 15 ; 4443 ; 547 7 ff.; sicut se ha ben t duo ad quatuor, sic tria ad sex; sed si c se ha ben t duo ad quatuor quod reducuntur in dupium, hocest sunt sub dupio: 4o6H; sicut se habet novenarius ad senarium, sic se habet senarius ad quaternarium: 70 (264); sicut se habet propinquitas et distantia mci ad parietem, sic se habct propinquitas et distantia mei ad Roma m: 70 (263)

habitus: omnis scie n eia est habitus:

5" 4 2 4;

in predi-

can1entis est scientia; ergo habitus: 4918 hatnare: quicquid hamatur, hamo inescatur: 57628 hamus: quicquid hamatur, hamo inescatur: 576 28 Hcctor: 263 H ecuba: Priamus et Ecuba: 299 Heiena: 253; 666 21 ; Heiena peperit decem filios: 64 (56); H e Iena peperit decies decem fiiios: 64 (57); qualiscumque est H elena, taiis est Katelina: 5 r r ; 579 20 ; Sor est H elena: 6p29

Henricus: Hcnricc, fac rnihi ignen1: 436; 419 21 n. 1. herba: hec erba est corpus: 2 r 5; et validos segetes qui fui t herha facit: 7 36 2 5 heri: 386Hff.; 43 r3 2 ; quicquid habebas heri, hodie habes: soo; quascumque res hahuisti, ha bes hodie: 579 2 9ff.; nichii quod fuit in preterito, eri t in futuro; sed preteritmn est Socraten1 heri Iegisse: 45 1 H esperia: parcitur H es peri e: 3 19 heu: 251

hic: putasne hic et hic est homo?; sed aiiquis percutit ve! vi d et hunc et h un c et nil aliud: 60119

hic (adv .) : Socratcs non est hic: 368 1 <; 403 28; cfr. 43 r3 1 ; Deus non est hic: 5 3914 hicintus: uterque istonun est hicintus et alius est hicintus: 64 (66); si nullus homo est hicintus, aliquis homo est hicintus 65 (95); aliquid est hicintus: 1 ,ç2J2 hinnibilis: ,ç I I 7; si eu t risi bile est propriun1 hon1inis, ita hinnihiie est proprium equi: 444 10 ; 546 26; Socrates est r.1tionaie ve! hinnibilc: 7 5325 hircocervus, ircocervus, yrcocervus: hircocervus est aiiud ah ho mine: 486; cfr. 213; 231; 233; 26o; JSIS; 2IJ3I; JI4II

hodie: J8624ff.; 4313 2 ; quicquid hahehas heri, hodie ha bes: çoo; quascumque res habuisti h eri, ha bes hodie: 579 2 9 ff.

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

hodiernus: hodierna dies est prior crastina di e: 3 I o 18 Hon1erus: Homerus est poeta: I 99; 3423 ff. homo: on1nis hon1o est: 2 5 521 ; omnis h01no fui t: 34>3; homo fuit: 626 10; homo erit: 62633; omnis homo est et alius homo est: 63 (2 3); verum est quod nullus homo est: 76IlS; aliquis homo potuit esse et i Ile non fuit: 34> 19ff. homo fui t et ili e non est; ergo homo fui t qui non est: 7 242 3; tu es ve l non es homo: 1 59 21 ; si hon1o es, homo es: 403 ff. ; hon1o qui non est, est: 623 13ff.; quilibct homo est vel fuit id quod ipse est: 262 29; homo non est: 62o33ff.; omnis homo est et ille est aliquis homo: 616S; omnis homo est aliquis ve l unus homo: ç8 32 9; iste est homo nec aliud: 697 13; unus solus homo est: 368; homo et homo sunt: 1748; 6363; singuli homines sunt aliquot: 304 2 off.; iste homo est aliquot: 30424 ff.; quecumque sunt aliqua que non sunt h01nines, sunt non-hon1ines: 3 I 239; si nullus homo est hicintus, aliquis homo est hicintus: 6ç (9ç); omnis homo est omnis homo: 6 2 ( 1); 48 ç; non ad omnem hominem esse (non) sequitur on1nen1 ho1ninen1 esse: 67 ( 161); omnis homo est homo qui fui t: 242 13; homo est homo: 4>3; 4>4; omnis homo est totum in quantitate: 6 2 ( 2); 422 20 ff.; omnis homo est aliquis homo: 62 (4); omnis homo est et ille est aliquis homo: 41o 1 6ff.; preter omnern hmninen1 aliquid est homo: 7 44 19; omnis homo est unus horn o: 62 (3); omnis homo est hoc aliquid: 62 (ç); homo fuit aliquid quod est: 344 1sff.; omnis homo est individuum: 62 (6); omnis homo est singulare: 62 (7); nullus homo est idem si bi: 3 2 337; 'uterque istorun1 est unus homo; ergo isti sunt hmno' ve l 'unus hon1o est uterque istorun1': 2 1 24; omnis hon1o et duo homines sunt tres homines: 63 (24); quicquid est, est homo ve l non est homo: 64 (72); si quidlibet non est homo, homo non est homo: 6ç (88); nullus homo est omnis homo: 67 ( 1 ço); ad nullum hominem esse sequitur omnem hominem esse: 67 (16o); nullus homo nullus homo est: 67 (146); 67 (148); si nullus homo est, aliquis homo est: 67 ( 164); aliquis hon1o est iste homo et aliquis homo est iii e homo; et si c de singulis; ergo aliquis homo est omnis homo: 41 1 s; ad aliquern hominern esse non se<Juitur aliquem ho-

875

minem esse: 67 (162); nullum hominem esse sequiturad aliquem hominem esse: 67 (I63); omnis homo est et quilibet differens ab ilio est hon-homo: 63 (3o); 487; de omni homine dicitur aliquid de se: 343JZ; iste loquitur solmn de hotnine qui dici t: 'h ic hon1o est', 'hec albedo est': 3188; Socrates est alius homo ab istis duo bus hominibus: 3 1631 ; Socrates est alius ab homine: 3 I 73; aliquid preter Socratem est homo: 1ç8 2 ; Socrates est hon1o et ornnis alius hozno: 2 32 5; Sortes est homo: 70 ( 27 2); Sortes et P lato su n t homines: 64 (7 3); Socrates ali qua vice fui t homo et non i Ila fui t homo: 2 8 I 34; tu scis an omnis homo si t Sor an i Ile differt a Sorte: 66 (I 40); Socrates et P lato sunt duo hornines in eodun1 tetnpore: 7 ~ ~9; verwn est Socratern esse hon1inen1 et Socr~1ten1 non esse hominem: 66o 20; Socrates est aliud ab homine; ergo est aliud quam homo: H 117; si potest esse iste homo, potest esse istud quod est homo: 3>4; Socrates est homo et P lato est homo; ergo Socrates et Plato sunt homo: 2.)67; hon1ines sunt duo: 22o 20; omnis Ethiops est homo: 26 26ff.; 29 12 ff.; Socrates et ali i hon1incs sunt: 2 7 I 13; Socrates est alius homo ab hac muliere: 2]I 15; homo est al bus vcl niger: 8831; homo aut est al bus aut est niger aut est n1edio colore coloratus: 44>19; omne album ve! non-album quod fui t est; ergo omnis homo qui fui t est: 2443; omnis homo qui est al bus currit: 6 3 (3 I); n 39; omne non-album est non-homo: 247 10 ; omnis hotno est res alba: 247II; omne nonalbum quod fui t, est: 248 28; nullus homo necessario est al bus: 2 94 2 ; Socrates est homo homo al bus: I 743; omnis homo est al bus: 344 17; albus homo fuit et homo non est talis: 27o 11 ; si aliquid est homo, aliquid est animai: 67 çl8 ff. ; ubicumque est homo, est animai: 7655; omnis homo est anima l; ergo animai est omnis homo: 58 32 7; omnis hon1o est animal et econverso: 63 (43); 7634; omne animal est homo: 349; omnis homo fui t ve l eri t animai: 26233; aliguid esse hominem qui n ipse si t animai: 3 3 2; aliquid non est animai quod est homo: 24o1; quidam homo non est animai: 42~ 1 ; non otnnis homo est animai: 3867; nullus homo est quicquid est animai: 76ç17; omnis homo aliquod animai est; ergo on1ne animai aliquis hon1o est: 41 12 2 ff.; nullus homo nullum animai est; ergo nullum animai nullus homo est: 411 12 ;

876

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

homo (contin.): quidlibet aliquorum animalium est nonhomo, quorum quidlibet est homo: 63 (36); omne animai est tantum unun1 anima l; tantum unum animai est homo ve! non tantum unum animai est homo: 296 6 ; homo et animai su n t Socrates et homo sunt: 1746 ; si ad hominem esse quod est verum sequitur animai esse quod est verum, homo est: 65 (1o3); homo inquantum animai differt ab asino: 66 (116); nullus homo nullum animai est. et de nichilo nichil est verum: 67 (145); omne anima! fuit homo: 546; idem est homo et non est animai: 66 16; orune animai potest esse homo: 349; 26428 ; orune animai possibile est esse hominem: 265 1ff.; quodlibet animai est de numero hoininutn: 331 27; on1ne animai est homo; nullum animai incipit esse homo; ergo orune animai fui t homo: 344 18 ; nullus homo est animatus: 47s; omnis homo differet ab Antichristo: 261 23ff.; homo est asinus: 361J 2 ; 38~ 1 ; hominem esse asinun1: 55 83; ali qua esse homines et asinos: 2 7 1 ; homo qui est asinus, currit: 6328ff.; omnis homo et quidam asinus currunt: 1.1"423; si de aliquo homine existente verum est ipsum esse asinum, homo est asinus: 56624; nichil est homo et asi nus ve! aliquid est caput: 2 p'9; nullus homo et nullus asinus currunt: 302 13; aliquid est asi nus et ipsum est homo: 3 2_ç 17ff.; aliquid est asinus et homo: 326J 0 ff.; decem et octo homines sunt decem et octo asini: 332 2 ; quodcumque est aliquid si est homo, idem est aliquid si est asinus: 66 (125); Socrates et Brunellus non sunt homo et asi nus: so 1'; iste homo ve! asinus est homo et i!le homo ve! asi nus est homo: 2 8 51s; si est id quod est homo, non est id quod est asinus: 35 4; omnis homo et omnis asinus su n t duo: 747 14; iste homo existens in aliqua domo est al bus et ille homo existens in aliqua domo est albus: 285 18; omnis homo est et quilibet videns illum est asi nus: 6 3 ( 2 8); nullius ve! omnis quelibet pars est non-caput et cuiuslibet hominis quelibet pars est: 287Sff.; cuilibet ho mini conveni t ha bere unum caput: 184'ff.; homo est ve! fui t Cesar: J46 29ff.; homo est dignissima creaturarum (creatura): vide s.v. creatura; homo n1alus non est creatura: 513°; omnis homo qui currit, n1ovetur: 269I9ff.; homo homo currit: 5 _ç8Io; 646I 2 ff.; tantum homo est risibile et ipse currit: 340 20; aliquis homo non currit; ergo omnis homo

non currit: 3688; si homo qui currit est homo, movetur: 63334; homo non currit et ipse movetur: 349'3 ff.; onmem hominem currere si t aliquis homo: 486; nulla domus fa ci t hominem: 427s ff.; aliquis homo ve! eius fìlius est: 2 7 111 ff.; nullius hominis fìlius currit: 30114; omnis hon1o et eius filius sunt: 30024; iste homo est fortior quam P lato: 2 90 29; Socrates est forti or homine; ergo Socrates est fortior quam homo: 3 519; omnis homo ha be t quod unus solus homo habet: 7 57 6 ; nullus homo nichil est nisi lapis: 7 5os; nullus lapis est homo al bus: 37'8ff.; quicquid est, est non-homo ve! nonlapis: 3 14IS; homo laudat hominem: 61 18 ff.; homo mortuus est futurus: 264 11 ; quidam homo est mortuus: 256 2 8; si quidam homo obiit, quidam homo est mortuus: 2 37's ff.; hoc nomen 'homo' nomen est rei corporee: 1 2432; si homo est in pillornio, et animus eius est ibidem: 57 16 ; si homines non reguntur Dei providentia, nec totus mundus regitur Dei providentia: 9 133; omnis homo est res: 3429; rerum quelibet est homo: 15 53 ff.; 'risibile' est par 'hominis', ergo 'homo' est par 'hominis': s8 24ff.; omnis homo quamdiu fui t, fui t sanus ve! eger: 287 2S; nullus homo potest scire quod aliquis homo potest scire: 67 (16_ç); omnis homo scit quicquid omnis homo sci t; Socrates est homo: 2438; quotiens fuisti sedens, fuisti homo: 66 (128); homo est species (et ipse est): 12116; 35o4; 373 8 ; 448 9 ; 587 11 ; homo est in stipo: 5718; Sor bis videt omnem hominem preter Platonem: .1"7 37; Socrates desii t videre aliquem hominem; desii t videre h une hominem: 29110; videns hominem qui fuit, non est: 269Hff.; omnis homo est vivens: 256 2 8; vox hominis non est homo: 1 3 19 honorare: 741 s hora: 339'6; 'quelibet hora huius diei est', 'quelibet dies huius septimane est': 345 2s; dies non est; ergo hora non est: 5 35 28 ; hora prima diei est: _ç36 2 hostium ( ~ ostium): 56128 humanitas: humantias est: 542"; humanitas est species: 448 11 hypotheticus: ista ypothetica propositio est composita et

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

hypotheticus (contin.): illa ypothetica propositio est composita: 2 868; omnis ypothetica propositio est simplex; omnis cathegorica propositio est simplex; et omnis propositio est cathegorica ve! ypothetica: 2 86 2 4

lacere: Petrus iacet in tumulo :508; 5619; in hoc loco iacet abbas clarevallensis: 4411 ;Socrates iacet, Socrates vadit ad ecclesiam: 2 52 13; impossibile est te currere si tu iaces: 65 (98) ibidem: ubicumque existens est aliquid si ipsum est Rome, ibidem existens est aliquid si ipsum est Parisius: 567 1 idem: nullus homo est idem si bi: 3 2 3J1; idem est homo et non est animai: 66 1 6; idolum: omne ydolum ereum est creatura: 51 2 5; Deus creavi t idola: 5 126; ieiunare: tu non cenasti; ergo ieiunas: I 9 3 IB; homines ieiunant in Quadragesima: 341 10 ; iste ieiunat: 673 16; cfr. 671 28 lesus, Ihesus: duo alii nequam posita sunt cum lesu in cruce: 3153 1 ; Ihesus erat Deus: 692 27; dixit Ihesus discipulis suis hec verba: 'ego sum vitis vera et vos palmites': 743 10 ignis: sentio ignem calere: 348; Henrice, fac mihi ignem: 436; Wilhelme, fac ignem: 436; 419 21 ; fac ignem: 18 12; 3821; 467 26; cum ignis calidus est, celum rotundum est: 42 18; cum celum est volubile, ignis est calidus: 8422 ignorantia: 519 34

ignorare: tu scis quidlibet ve! quidlibet ignoras: 6 3 ( 2 1) imago: ymago Dei: 687"; Deus creavi t hominem ad imaginem suam, Inasculmn et feminam creavit eos: 7 369 imber: tegi ab imbribus est bonum: 40 54 ff. immediatus: 'homo' et 'non-hon1o' sunt immediata circa quidlibet: 25316

877

immortalis: estneanima immortalis: 1513°; 69424; Sortes cuzn si t horno, habet animan1 irnmortalen1: 48730; immundus: 68937 impar: quinque sunt paria et imparia; ergo quinque sunt paria et quinque su n t in paria: 57134 imperator: imperator timetur et honoratur in hac civitate: 7415 ff.; inperator qui non est est nonhomo: 62! 29 impossibilis: impossibile: non inpossibile est hominem esse: 393 8 ff.; quoddam anima! impossibile est esse hominem: 769 14; Sortem esse non est impossibile: 4839ff.; Sortem currere est impossibile: 478JJ; te non sedere dum sedes est inpossibile: 390 26; aliquid videri est possibile quod impossibile est videri: 7 ç627; quemcumque necesse est non esse Antichristum, eum impossibile est esse Antichristum: 348 15; aliquam animam impossibile est esse unam istarum: 26ç4; sicut se habet inpossibile ad non inpossibile, sic se habet necessarium ad non necessarium: 70 ( 2 61); inpossibile est dici quod inpossibile est dici: 70 (259); in possibile est te scire plura quam tu scis: 70 (258); inpossibile potest esse verum: 70 (257); 7298; inpossibile fui t possibile: 70 (256); quicquid est necessario verum ve! falsum est necessarium ve! impossibile: 57 322; quodlibet esse possibile ve! impossibile verum ve! falsum est esse possibile ve! impossibile: 750 2 3; aliquid est impossibile et idem necessario est ve rum: 6 5 ( 11 o); impossibile est aliud quam asinum genuisse te: ç6213 imprudentia: 70I3 1ff. inanimatus: corporum aliud anitnatun1, aliud inanimatun1: 230 16 incipere: quod incipit esse desini t non esse: 68 (177); Sortes incipit esse alter istorum: 68 (179); Sor incipit esse similis Platoni: 68 (181); Sortes incipit videre omnem hominem: 68 ( 186); Sortes incipit sci re quicquid sci t: 68 (188); omnis homo incipit esse: 68 (193); Sortes incipit esse si est non fui t; desini t esse

878

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUJ\'1

incipere (contin.): si est et non fuit: 68 (196); Socrates incipit esse s.1nus ve l Socrates incipit esse cger: 2566; quicquid non desii t esse, non incipiet esse: 265 2 8ff.; omnis homo est albus; nullus homo al bus incipit esse; ergo omnis homo fui t al bus: 344 17; on1ne animai est homo; nullum animai incipit esse homo; ergo o m ne animai fui t homo: 344I 8 ; aliquis homo potest in ci pere vivere: 348 12 ; Sor incipit esse al bus: 5918; Deus non fui t incepturus esse bonus in aliquo tcmporc: 699 2 7 inconunensUI"t1bilis: Jiatneter est incotnmensurabilis coste: t;97 1 7 incomplexus: hec vux 'respublica' est senno incomplexus: 245IO inconveniens: argumcntum est ratio; ergo est inconveniens: J 2o 20 ; argumentutn est affìnnatio conv~niens; idem negati o inconveniens: 1 2 5" 1 ; quod non sit argumentum, hoc est inconvenicns in arte: I 3 2JI; quod non si t ratione in omnihus, est inconreniens: I 3 2H; solum conreniens est hoc quod ipsun1 est; ergo inconn.>niens non est quod ipsum est: I 3 3 1 6 indeclinabilis: hoc nomen 'indeclinabile' est declinabile: 29028; 29323

indefinitus: si aliqua propositio singularis est indefinita, tu es asi nus: p64 indefferens: 01nnis homo est animai; ergo omnis homo est indifferens ali cui animali: 24o 2 9 individuus: indiridzmm: omnis homo est indiriJuum: 62(6); eadem vox est indiYiduum et elementum: 3 28 2 6; individuum predicatur de uno solo: 3 I 94; indidduum totmn est ele1nenti: 527 indoctus: quandocumque iste docuit istum, iste erat indoctus: 7 563 ff. induere: indutus: 387 1 inequalis: quod est maius est equa le et inequale: 57 I 35 incscarc: quicquid hamatur, hamo inescatur: 576 2 8 inesse: sicut risibile inest homini, ita hinnibile inest equo; sed risibile est proprium hominis: 5462 6 ff.

infìnitus: quecumque sunt vera de sibi totiden1 sunt finita; infinita su n t rer.1 de si bi toticlem; ergo infinita su n t finita: 68 (I 76) infìrmus: id dnum est ama rum huic infìnno: 5 I 3 r; n1iserere me i, Deus, <Jlloniam infirmus sun1: 743I 3 ingenitus: Pater est ingcnitus: 502 inimicus: isti inimici oderunt se: 7 54 11 initialis: initialis timor: 6883 1 initiun1: initium sapicntie timor Domini: 7 3829 iniustitia: JOI3Iff. iniustus: Callias iniustus est: 2 73 1 ; bonum est iustun1; ergo malum est iniustum: 4075; si quoù iniuste fìt bene non fit, nec quod iniustum est bonum est: 5"5"318 innumcrus: omne \-crum et
D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

interficcrc (conti n ) : quia. ille interfectus est causa proditionis patrie: 1 2o 11 ; Socrates et P lato interfcccrunt suos patres: 7 5+" interpone re: luna interponitur diametraliter: 1659 intransitivus: Sortcs percutit Platone m: h cc constructiu est intransitiva respectu supponcntis norninativi eu m verbo: 5 I 33 in t rare: quicquiò homo bibit, boe intrat per us cius in ventre m: _ç8 1IJ; quicquid bi bis, intrat in os tuum: 66732

introductio:

affìrma introductioncs: 79 12 invicem: isti diligunt se inviccm: 309 1 invidcrc: sapiens non invidi t: 444° invitus: quicquid creavi t Deus ilnite, crc.n·it invitus: 57 5 2 6; quicquid aliquis fa ci t iin·itc, f:ujt invitus: 690 2 lohannes: 69026

ipse: dc omni homine
879

ratiunale: 861° ff.; si quuòdam animai est album, t une rationalc vel irrationale est album: 876ff.; si omne rationale et irrationale est coluratum, otnne animai est coloratum: 89 2 6 ff.; si nullus lapis est ratiunalc et irrationalc, nullum ani mal est lapis: 9oJJff.; si nullum rationale et irrationale est lignum, nullum lignwn est animai: 91 12 ; si nulla arbor est animai, nulla quercus est animai ration.1lc ve l irrationale: 96 1 ; si omnis homo est animai, omnis homo est rationalis vel irrationalis: 1 18 1 ; si Socratcs neque rationalis neque irrationalis est, Socrates non est animai: II8 13; animalium aliud rationale, aliud irrationale: 242 2 ; nullus lapis est rationale \·cl irrationale; omnc animai est rationalc ve l irrationale: 2435; omnc irrationalc est animai: 247 22 ; omne irrationale est substantia: 2 86 12 ; omnia rationalia su n t ralionalia vel irrationalia, omni.1 irrationalia !->Un t rationalia v cl irrational ia: 2 8615; omnia rationalia sunt pauciora animalibus; omnia irratiot1.11i.1 su n t pauciora animalibus: 286 1 7; on1ne animai preter hominem est irrationale: 5"91 24; suntne ista animali.1 rationali.1 vel irrationalia?: 6o r9; h01no irrationalis currit: 6 3 28; 01nne animai rationale ve! irrationalc est hon1o: 66o9; Socrates est anima l rationale ve l irrationale quod est equus: 7 5 32 0; o m ne irrationalc potest esse sine rationalitate, non omne rationale sin e irrationalitate: 5"6 2 ÌITCI11UIH'l-,1tUS:

nullmn bonum ÌlTcnnmeratwn: 684JO omnis iste est: 299 2 ; omnis iste \'el ili e: Joo 13; nullus iste ,.e] ille: 301J 1 luòcus: 692 27 ; Iuòei ocdderunt Christum: 6973 iudicium: dies iudicii in breve te m pus eri t: 694 28 luppiter: luppiter tona t: 480; cfr. 3 2 1 ; luppiter fulminat: 48o iusiurandum: 151 1 ; iste presta t il li iusiurandum: 68934 iusticia: Yide s.v. iustitia iu:-,titia: iusticia est similitudo quedan1: 5"9 12 ; iusticia est relatio: 59lJ; ali qua anima \·el eius iustitia est: 272 12 ff.; 'iustitia': 'iustus, iustum, iuste': 408 2 ; iustun1 est bonum;

880

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

i ustitia (contin.): ergo iustitia est bona; 43 833; cfr. 445 7 ; 70 I 3off.; beatitudo est bona; ergo iustitia est bona: 543 2 8; virtus est utilis; iustitia est virtus: 541 2 ; iustitia est virtus: 5539; si istud est iustitia, istud est virtus: 69924; iustitia Dei: 687 1' iustus: omnis homo est iustus: IJ6''ff.; 473 2 'ff.; 474'' ff.; fere omnis homo est iustus: 3 23; homo est iustus: 466; 698 18 ff.; omnis homo fuit in aureo tempore iustus: 62614; Deus est iustus: 561 ; Callias iustus est: 2 73° ff.; quod iustum est, bonum est: 445' ff.; bonum est iustum: 4075; iustum est bonum: 43833; iustitia est virtus ;ergo iustum est virtuosun1: sn9; quoscumque viros iustum est pendere, iustum est penam pati; sed istos viros iustmn est pendere; ergo iustum est eos pati penam: 576 2 ' ; si quod iustum est bonum est, et quod iuste fit bene fit: 5 n l5; iustum, iuste: 4o8 1ff.; qui iuste regit bene regit: 371 3

Katelina, Kathelina: vide s. v. Catilina

Laborare: Cesar non laborat: 3 3 1 ; omnis homo, omni h ora ....• la bora : 48 7 ; laborans sanahatur: so9; s63 12 laicus: aliquis laicus genuit istum: 764'' lana: pannus est de lana: 298 lapideus: columpna lapidea: 52 16; quedam columna lapidea fit de lapide: 5427 lapillus: si domus est, lapillus est: s6'' ff.; si hic lapillus non est, domus non est: 57 28 : lapis: lapis quasi ledens pedem: n 2 18; lapis, petra, saxum: I 98; totus lapis est substantia: 1542 9; si Socrates est homo, est animai ve l lapis: 35 3; aliquid non est lapis, qui est margarita: 745H; si est homo vel asinus, est animai ve! lapis: 354; quicquid est, est non-homo vel non-lapis: 3 I4'5; quod Socrates currit non est lapis: 36 I; nullus lapis fit a Socrate: 47zo; p'6; quidam lapis fit de lapide: 542 9; quedam Columna lapidea fit de lapide: H 2 ' ;

si hoc totum non est quod construitur ex his duobus lapidibus, totum illud non est quod construitur ex his duobus et ex tercio: 5734; isti fecerunt lapidem, demonstratis duobus quorum unus fecit lapidem: 64 (n); nullus murus est in lapide: 4763°ff.; lapis est in muro: 454; iste lapis non habet nisi unum oculum: 338ff.; isti singuli ferunt lapidem: 4693 6 ; omne risi bile est lapis: 36431; uterque istorum fert lapidem: 2 5 52 ' ; iste ferens lapidem est albus et ille ferens lapidem est al bus: 2 8 s24; si tu scis te esse lapidem, tu non scis te esse lapidem: 6 s (9o) latitudo: 6o4 7 latrabilis: canis est aliud !atrabile a marino: 2 7 117; !atrabile est alius canis a marino: 3 I 629; solum !atrabile est canis: 3 I 9 15; !atrabile animai; vide etiam s. v. canis latratus: latratus canum: 42 2; 13416 latro: quidam homines de terra tua stmt latrones: 293 17 laudalibis: aliquid est laudabile: 530; homo est laudabilis: 7305 laudare: laudo hominem: 623'; Socrates laudat hominem: 7 30 2 ; homo laudat hominem: 61 I8; laudatur: 372'; homo laudatur: 6I935; omnis homo laudatur a se: 267'6; aliquis homo laudatur et ipse fuit Cesar: 26631; Cesar laudatur: 459; Socrates laudat Tullium: 61 5; Tullius laudandus est propter eloquentiam suam: 1941 7; scientia Demostenis est laudanda: 5 821 lectio: omnis lectio est actio: 328"; cfr. I84z6; plures lectiones leguntur ab isto: 278 16 legere: legit est actio: 242 ; homo legit et id est activi generis: 72 I 2 7; legere est verbum: 44624; cfr. 4I9 2 4; legere est agere: 2I27; IniJ; I842 5; plures lectiones leguntur ab isto: 278 16 ; lege librum: I82'; iste legit librum poete: 299; legitne magister: 452; magister est nomen et ipse legit: 3506; qui legit dialeticam, legit qualitatem: n 2 9ff.; magister legit ut discipulus proficiat: 1 59 11 ; liber est lectus: 4 n ; studeo legendo: 37 ; quicumque legit, est homo: 476; homo

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

legere (contin.): legens: I 7 12 ; legens bene currit: 6473°; quicquid legit est legens: 6 5 I I8; legens, legit: 66 52J; cfr. 4 I 833; utinam legerem: 452; ISI 4 ; I9'; ego volo legere: I96; volo aliqucmlegere: 6523; ego lego quando volo: 25530; cum legero proficiam: 452; cum legam, proficis: 6p 26; Plato legit :36o3I ff.; Priscianus legit: 42o3; Socrates legit: 799; 79 32ff.; g 0 I6; II 32s; cfr. I 35 2s; I 548; 1 g 7 3; si Socrates legit, Socrates proficit: 84'; Socrates bene legit: 2o8I; quidam homo non bene legit: 2 39 26 ; Socrates non-legit Virgilium: 3 I 2I9; cfr. 464JI; de Socrate est possibile ipsum legere: 347 27 ff.; Socrates et legit et disputa t: I 59 2 0; 2o93I ff.; Socrates legit et P lato disputat: 34I ; Socrates legit, quando Plato disputat: I9IIff.; 2Io8ff.; Socrates heri legebat quando Plato dormiebat; 3 2 I ; Socrates cras leget: 45 2 ; possibile est Socratem legere: 14oi9; si Deus providet Socratem lecturum, necessario Socrates leget cras: 6833; quotiem Socrates loquitur, Socrates legit: 42 2off.; nichil quod fuit in preterito, erit in futuro, sed preterium est Socratem heri legisse: 443°; Socrates nescit legere : 3 2 7 ; inpossibile est Socratem legere : 21Ioff.; quicquid scripsisti heri, legis hodie: 58oi8; omnis homo Jegens disputat: 29I 5 ; aliquis homo est lecturus et ipse erit Antichristus: 263ISff.; si aliquis homo preter Socratem legit, aliquis homo legit; ergo si nullus homo legit, nullus homo preter Socratem legit: 2 56 12 ; nullus homo legit Parisius nisi ipse est asinus: 66 (I 29); 87; si quod nichil est legit, tu es asi nus: 88 leo: animalium aliud leo, aliud bos: 445I 5 ; omne non-animai est non-leo: 247 2 ; 247 22 ; omnis homo currit, on1nis leo currit, omnis asinus currit; ergo omne anin1al currit: 6742 4; album aliud homo, aliud leo, aliud capra: 445 20 ; leo currit: 3 2 3; si tu es homo et asinus, tu es leo et capra: 64 (82); Leo (nomen proprium): Leo est animai: 24I8 leopardus: 326; aliquod animai est leopardus: 334 Levi: ex tribu Levi duodecim milia signa ti: 7 36 26 li ber: lege librum: 18 2 I; tu legis aliquem librum de dialetica: 5335; li ber est lectus: 453; isti libri sunt magistri: 25529; 29230; quicumque

881

est li ber Aristotilis, possidetur ab Aristotile: 5679; huic libro inest lectio; ergo huic libro inest actio: 328" lignum: si omnis homo est animai, nullum lignum est homo: 9 512 ; si nullum rationale et irrationale est lignum, nullum lignum est animai: 9112; omne lignum est homo: 388; omnis (se. homo) est lignum album: 351; nullus homo est lignum non album: 351; negatum esse lignum est ve rum: 67 (I 70) lilium: 19 5 ; aliqua rosa non potest esse lilium : 3 04 linea: 5'58; p84; 5'9'' Linus: Linus est parvi meriti respectu Petri: 69436 lippus: dexter oculus Platonis est lippus: 368 liquidus: album aliud durum, aliud molle, aliud liquidum: 445 21 litus: litus aratur; (ergo terra sulcatur): 56730; cfr. 477; 330 27 ; 656 28 ; 740 7 locus: 518S; 5I9I 6 ; 69I 26; civitas ista quidam locus est; in hoc loco iacet abbas clarevallensis; in hoc eodum loco iacent oves sive meretrices: 44"; omnis locus et alius locus sunt: 3oo 24; aliquis locus ve! alius locus sunt: 271 1 9; aliquis locus ve! alius locus est mundus: 2 7 I 26; aliquis locus est et ipse est mundus: 27919ff.; omnis locus ve! alius locus est: 27I34ff.; Socrates et Plato sunt in hoc loco et in alio: 334; solus Socrates sede t in hoc lo co : 44" ff. ; Socrates est in aliquo loco et ipse est hec regio: 3 793 2 ; in hoc lo co est Socrates: 2 So6 ff.; est locus in carcere quod locus appellatur: 7 3624 locutio: aliquid supponitur locutioni et ipsum fuit Cesar: 543; 267 8ff.; omnis homo supponitur a se locutioni: 267"; peccatum locutionis: 70027

Lodowicus: Lodowicum esse Parisius: 2 So; 3 2 6 logicus: logicus inquantum clericus differt a philosopho: 66 (II7) longitudo: hoc est duplum secundum longitudinem: 6o4?

882

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

loqui: possibile est te tacere si tu loqueris: 6 5 (99); Sor dicit id quod est verum, si solus l'lato loquitur: 65 (Io4); de omni hominc loquitur iste: 302; Socrates loquitur quanùocumque P lato disputa t: 340; de homine loquitur Socrates: 368; de Socrate loquitur l'lato: 364; loquitur de aliquo: 384; si loquitur de homine, non loquitur dc asino: 387; quociens Socrates legit, Socrates loquitur: 42 2 off.; de aliquo loquitur iste et ipsum erit Antichristus: 26712; de aliquibus ve! de eorum altero loquitur iste: 2721ofT.; loquitur de rege: 2 7 5 1 ; iste loquitur solum de ho mine qui ùicit: 'h i c homo est', 'bee albedo est': 3 I ss; iste loquitur de solo ho mine: 3 I 97 ff'.; in convivioloquere pau ca; ergo ùun1 t n comedis loqnere pauca: 664 14; de nullo asino Socrates loquitur: 764 1 6; res de qua ego non loquor est aliquid: 76733 lucere: sol lncens su per terra m: 599 lun1cn: lumen de lumine: 687 13 luna: si luna obstet soli, sol patitnr eclipsin: I I 9I7; luna interponitur diametraliter: I659; cfr. 37 3 3 lunaris: sol patitur eclipsim; ergo oppositum est ci corpus lunare: I 9 3 16 lupus: vidi agnun1 comedere Iupmn; ergo vidi quod agnus comedit lupum: 567 17

legit: 350 6 ; magistcr est appellativum qui est Parisius: 2 14 n1agnus: n1agnus doctor: 247; isti duo n1ontcs sunt nndtwn Inagni et isti nani sunt eque magni: 34-3; quedam sciencia est magna: 5 5H; bonwn est gencrari Sorte m 1naiorem: 544 29; cehun octies esse maius terra: 47 3; solen1 esse octies maioren1 terra: 5585; quicquid est Inaius aliquo est tantmnden1 illi et adhuc amplius; ergo quicquid est tantumdem et quod est Inaius est an1plius; et ita quod est maius est equale et ineguale: 57'"; quanto aliquid maius est, tanto mi nus ridetm·: 66 (I I 8) malum (appie): quicquid est malum, non e~t bonutn; sed hoc pomum est malum: 576H; cfr. 684 2 4 malus: hon1o 1nalus non est creatura: 5130; tu es bonus et malussi tu es malus: 65 (1o5); corruptio huius domus est bona; ergo dotnus est Inala: 405 19; corruptio huius hominis est bona; ergo ipse Jnalus: 3698; corruptio huius est bona; e1·go ipsun1 est tnalum: 4-40 1 3; eùifìcator istius domus est malus: 4-042 3; honunl est iustum; ergo malum est iniustwn: 4075; gene rari fu re m malum est: 544z6[f.; quicquid est Inalum, non est bonum: 57634; Deus Yult ne facias malum: 66 (I 43); tnale: 78 2 0; 14-014 Inancipium: quoddam mancipium est bonum: 1 5 g6 Inansuetus: utnun hon1o est animai mansuetmn natura: 162 11

Mactare: bonum est ma eta re patrent: 67 3 12 ; cfr. 594I 1 ; 6] IJI

madidus: terra est tnadida: 699H; terra est compl~rta; ergo est madida: 369 1 5 Inagister: sicut se habet magister in scolis, sic se habct rector in n.n·i; sed magister eligendus est arte et non sorte: 434 15 ; cfr. 444 1 ; 5489ff.; magister docet dialcticam quam discipulus addiscit: 404; magister legit ut discipulus proficiat: 159 11 ; isti libri sunt magistri: 2ç 5 2 9; 29230; hoc nmnen '1nagister' etc.: 4o6; cfr. 495; 587; cfr. 484; 6o7 9 ; nominativo 'hic magister': 7 3913; declinatur: 'h ic n1agister' : I 50; magister est nomen et ipse

111anus: n1anus n1ca est dausa: 378; brachiun1 non est Inanus Sucratis: so 22 ; manus hoininis est hon1o: 579; homo est in stipo; ergo n1anus hominis est ibidem: 57 18; albedo est in n1anu tua: 2 5 520 ; aliquid est in n1anu tua et ipsum est albedo: 277 11 ; in hoc loco est 1nanus Socratis: 2 8o8; utraque Inanus Socratis est: 303 12 ; ambe Inanus Socratis sunt: 305 10 ; iste percutit una sola manu: 58 r9 n1arca: hec est Inarca: 39 5; 2 7 529; ha beo Inarca m: 276 1 ; donnts valet centurn marcas: .5"36 12 ; ego vellem habere centmn Inarcas: 269; 3 20; iste vellct esse Ron1e cum centun1 marcis: 671 20 ; 6731; posito aliquem habere tot nun1n1os argenteos quot ad n1arca1n sufficiunt: 336

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

883

Marcus: Marcus est id quod est Tullius: r 59 2 ' ; r6o 1 ; talis homo est Marcus, qualis Tullius: 15935; Marcus est idem Tu !l io: 315 10 ; utrum Marcus est homo, si Tullius est risibile: r6r'8; Marcus procuratur a Tullio: 29017; quantuscumquc crat Marcus, et Tullius: 307.:! 2 ; homo est Marcus; et Pbto est homo; ergo P lato est Tullius: 6693 2 ; uterque istonun ve! Marcus est Tullius: 7453; Socrates et l'lato interfecerunt Marcum et Tullium: 7 >+"; si venun est Marcmn esse hon1inem, Tulliun1 esse h01ninen1 est verum; 3 52; verum est Marcunt esse lvlarcmn et Platone1n esse Juo: 7 58"; Tullius currit; ergo Marcus currit: 674 12 ; Marcus currit; Tullius non currit: 672 2 s; cfr. 37os; 597 1 ; si Marcus non currit, Tullius currit ve! non currit: 346; Marcus est albus: 358; si Marcus currit et ipse est al bus, Tullius rnovetur et ipse est color.1tus: r6o 13 mare: 01nnis h01no timet in mari: 3418; quilibet hon1o ti1net in n1ari: 45oZ-I- prora est in tnari: 448 1 ; iste est citra tnare: 67 32 0 Inargarita: 3 54; 50818; 50837; 656 1 ; aliquid non est lapis, qui est rnargarita: 745H; Socrates est Inargarita: 389; omnis honto non est n1argarita: 485; homo ve! margarita est lapis:

1nater: si mater est, diligit: !!915; cfr. 165 12; 545 28 ; 5584; 74435; Mater Christi: 69o3 1 1nederi: depellere morbos utile est mederique vulneribus utile est: 58 5 Jnedicina: JneJicina est scientia sani et egri: 597 14; omnis n1cdicina est disciplina sani: 67429; medicina est disciplina sanitatis: 69831; hec n1edicina est sana hoxnini infirmo: 593 2 9 ntedicus: hominem esse medi eu m: 3 89 2 ; 433'3; 51 r4; cfr. 226 Inedictas: medietatis huius panis sunt duo panes: 2785; iste due medietates sunt equales suo toti: 6788 rnedius: homo aut est albus aut est niger aut est medio colore coloratus: 445 18 Jnel: 69921

'5920 tnarinus: }atrabile est alius canis a marino: 3 I 6 2 9; canis est aliud !atrabile a marino: 271 17; solum marinmn est canis 3 I 9 16 ; Yide etian1 s.,.. canis Martinus: Martinus est homo; ergo Martinus est iustus: 6836; vado ad domum Martini: 275 19;

tnereri: tnereri vitan1 eterna In: 68721 meretricari: tneretricari 1nalun1 est: 545 10 rneretrix: 1neretricari malum est; ergo n1eretrix mala est: 545 10 ; in hoc (eodem loco) iacent oves si ve meretrices: 44 1 8; hcc est casta tneretrix: 26 594 metallum: aurum est preciosissimum metallum: 495

putasne Michael et Martinus sunt angeli?: 7026

Inartir: vide s. v.: marlj'r martyr: Mons Martyrum: 447; isti duo martires sunt pares istis confessoribus et impares istis apostolis: 69 _ç18 Inasca: posito aliquam n1ascan1 cereatn nunc prin1o ex òuabus esse compacta1n: 3 36 tnasculus: 01nnis civis est tnasculus ve l fe1nina: 2 87 29; non on1nis civis est tnasculus: 2949; omnis Christianus est masculus: 57 522

n1ensa: in Inensa: 6905 tnensis: dies est; ergo mensis est: 5363 ntentiri: tu scis an de menti ente si t falsum Sortem esse asinum: 66 (137); 59o3 2 ff.

BH:''US:

metml est n1eum: 18420 Micalus: omnis Micalus Inusicus: 486 Michael: Michael est spiritus: 69236; putasne Michael et Martinus sunt angeli?: 7026 tniles: rex non potest expugnare hoc cast rum; ergo nec mi les: 369 19; cfr. 40614 ff.; 443 24 ; 443 27 ; 547 30 ff.; rniles potest concludere: 36923; on1nis homo est n1iles; omnis hon1o est bonus: 387

884

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

mille: centum sunt pauciora mille: 2 5 5JI Ininor: vide s. v.: panus Inisereri: n1iserere n1ei, Dcus, quoniam infinnus sun1: 743 13

n1ors: 51 1 2 2; 59 831 ; n1ors et vita su n t contraria: 5994; in nullo ho mine est mors: 24837 ff.; iste cras eri t dignus morte: 696 6 tnortalis: hon1o: anima l rationale mortale: t 7 14; 59 2ff.; 62 4 ; I8s 13 ; 36S 25 ff.; 40I 25 ; 439 6 ff.;

rnissa: sacerdos canta t n1issan1: 341 19 ff.

so831; 509 7; 5305 ff.; 5 36 17 ff.; 6ooiJ; utrum animai rationale mortale si t diffinitio hominis: 162 14; anitnal rationalc mortale currit: 4761 2 ; 597 2 ; substantia rationalis mortalis: 53 I 14 ff.; si Sor de necessitate est mortalis, Sor de necessitate non est mortalis: 65 (89) n1ortiferus: 68439 tnortuus: nullum mortuum est homo 3525 ff.; 2 35 22 ; 2365ff.; 25o'6ff.; 2559; 255 4 • ; nullus homo est mortuus: 23633; 289 11 ; nichil quod sit rnortumn est hon1o: 2 39 1 4; Oinnis hon10 est vivcns; ergo nullus h01no est mortuus: 2453; otnni::; homo est vivus; quicumque est vivus, non est mortuus: 34428; nullum vivens est mortuum; ornnis horno est vivens: 246 1 5; nullmn vivens est mortumn; nullus homo est res rnortua: 24-76; quidam homo est mortuus; ergo quidam homo est res mortua: 242 18ff.; cfr. 2 5621 ; 2 5628; aliquis homo mortuus est: 34426 ; iste est homo mortuus: 592 27 ; 59424 ; iste tnortuus hOJno est: 477; horno tnortuus est futurus: 264-II; viva sunt tnortua: 263H; aliquis homo est mortuus et ipse fui t Cesar: 26 3 I8 ff.; iste est sitnilis avo qui tnortuus est: 31 o 2 5; si fuisses hic, frater 1neus non fuisset rnortuus: 39 8

modius: si hoc vas est capax unius 1nodii, tum et illud est capax unius modii: 9 39; modi o vini ad denarium, ve i !li qui non habet: 25

modo (adv .) : Antichristus est modo nasciturus: 34614 modus: quidam homo non bene legit; ergo qui da m homo non modo bono legit: 2 39 2 6; a potest esse alterius modi quam b: 573 26ff. mollis: album aliud durum, aliud molle, aliud liquidum: 44520 n1omentun1: unun1 solum nlOillentum est ve l fui t: 301 ; aliquod momentum est et ipsum non est b: 343; semper aliquod n1omentum eri t: 390; aliquod momentum se m per fui t: 308 18 ff. rnonachus: 586 19; monachus (est) albus: 26I; 364; 766J 2 ; iste monachus est pallidus: 7ooS n1onocubitus: quantumcumque est aliquid si est bicubitum, tantum est aliquid si est monocubitum: 66 (I27) 1110115:

isti duo rnontes sunt n1tiltmn Inagni et isti nani sunt eque magni: 343; iste mons est parvus: 463; Jllons Jllm!)'rum: plus est de Monte Martyrum ad Parisius quam ccon-

verso: 447 morbus: depellere morbos utile est mederique vulneribus utile est: 584 rnori: necesse est ho1ninem n1ori: 3 9oJ 2 ; otnne mortale morietur: 68436; iste vult bene n1ori: 69 S"s; 01nnis hon1o 1norietur quando

unus solus homo n1orictur: 745 11 ; aliquis hon1o n1oriebatur: 3442 7; omnem hominen1 mori est in possibile: 64 (47); omnis homo Inoritur quando unus solus homo tnoritur: 6 3 (46); hec est Yera: uterque istorum morietur: 64 (58)

Mosella: 476; Mosella currit: 45 I tnovere: proprimn est anitnalis 1novere: 407 1 5; quicquid currit movetur: 472; 59oiJ; cfr. 362; id quod currit rnoveri ve rum est: 34835; ornnis hon1o qui currit, 1novetur: 269 19ff.; omnis hon1o currit et ipse movetur: 307 6 ; homo non currit et ipse movetur: 349 23 ff.; homo qui currit non movetur: 633 24ff.; si tu curris, tu moveris: 1 593; dun1 tu curris, tu rnoveris: 4266; dmn Socrates currit, P lato movetur: 1 594; totus Socrates currit et ipse lllOvetur: 3o6S; Socrates currit; ergo movetur: 367 27ff.; 4885; verum est Socratem currere et ipse movetur: 3508 ff.; si Sortcrn currere est vermn, Sortem n1overi est verurn: 5 51 14; si Socrates currit, Socrates moveri potest: 3 8 219; si Marcus currit et

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

movere (contin.): ipse est albus, Tullius movetur et ipse est coloratus: r6o 13; aliquid currit ,-cl nichil movetur: l 59 10; aliquoJ anitnal vivi t quod ncc vivi t nec rnovctur: 24-os mulier: 475; 651 8 ; formose mulicres frequenter amantur: 341 6 ; si tnulier peperit, eu m viro concubuit: 1 19 19; Socrates est alius hmno ab

ha c mulicrc: 2 7 r 1 5; Socrates et alius civis ab hac muliere: 3 r6' 0 ; hec mulier est alba: 255 2 S; 5628; 76o3; istc nudieres eque sunt albe: 7493 2 ; mulier al bus currit: 646 1 multiplus: si triplum est multiplum, et subtriplum est submultiplum: 551 2 4 rnultus:

sicut se habet scire ad intclligere, ita se habet sci re multa ad intelligcre multa: 5483 1 ; quecumque sunt alba, sunt plura: 475; 562 8 ; 6 51?; quccunH]UC sunt res, su n t plures: 476;

suntne plura vera ve! falsa ?: 192''; sola tria sunt phn·a solis duo bus: 2456; duo sunt plura quibuslibet existentibus: 329 12 ; septem su n t plura pluribus sex: 3 29 18; isti duo vidcnt plura illis: 3 J03°; quicquid predicatur dc pluribus, continet plura sub se: 67233; singuli homincs sunt plura: 30420 ff.; hec res videtur a plurihus: 29o 26 ; plures lectiones lcguntur ah isto: 278 16; pluribus temporibus fui t Ccsar: 2 8 114 ff. ; plus est de Monte Martyrum ad Parisius quan1 econverso: 44 7; ali qua su n t

plura scdccim et pauciora vi gin ti: 334; plura pluribus sex su n t pauciora paucioribus se x: 64 ( 70); bis duo su n t tria et non plura: 64 (68); quod unum solum potest faccre, plura potest faccrc: 57 1 20 ; homines su n t plures asinis: 6 1 36 ff.; plura sunt duo animalia qua m duo homincs: 7 4824; plura pluribus mille sunt pau ci ora paucioribus mille: 762 2 4; plura sunt ea quorum unun1 est fJUatn sint ea quorum alterum est: 7667 mundus ( = world): mundus factus est; ergo habuit ong1nen1: I 6 3 1 7; 16 5 1 5; mundus sensibilis nnmdus archetipus: 56129-31; si homines non reguntur Dei providentia, nec totus mundus regitur Dci providentia: 9133; mundus fui t scn1pcr: 61 1 ; nnmdus non est factus: ç9o 2 ; omnis rnundus est: 2997; si tcmpus est, et nntndus est: 93 12 ; nnmdus, quia tempus: 58 20 ; aliquis Iocus vcl alius Iocus est mundus: 2 71 2 6; aliquis locus est et ipse est mundus: 279 19ff.;

885

Deus per gratiam habitat in ho mine in mundo: = Ìlnpure, unchaste mundus ( = pure, chastc): vas n1tmdi cstis, sed non omncs: 3 2 t 27 6893'; vide ctian1 s.v. inmundus

llllll"US:

lapis est in muro: 454; nullus murus est in lapide: 47630ff. Musa: Musa est nominativi casus: 2_).) 28; 74-931; exempli causa: 51o; 5795; 665 21 rnusica: Socrates videt omncrn hmninem currentem, scientem rnusicam: 717 21 musicus: 8 3; _ço834; Socrates est gramaticus et musicus: 341; 296'4; 326 28ff.; Sorestgramaticus vel musicus; sed non est gramaticus: .S".S"328; Sor est albus ambulans musicus: 6oo 1 6; si est Socrates, est alhus crispus musicus Sophronici filius: 349; crispus musicus Sophronici filius: n r 2 6ff.; iste est al bus musicus Sophronici filius: 401 2 9ff.; aliquis homo est gramaticus et tnusicus: 335; grammaticum vel aliud rnusicum non est 1nusicmn: 2715; granlmaticunl vel aliud lllUsicum non est tantmn animai: 2 716; aliquis asi nus est al bus et iden1 est gramaticun1 et rnusicurn: 2 5122; quando aliquid est asinus, idem est gramaticunl et musicmn: 252 10 ; on1nis Micalis musicus: 486; hoc animai est unum gramaticunl et tnusicurn: 74-9 2 5; aliquid est asinus et idem est gramaticun1 et n1usicun1: 7~2 2 6; rnusicmn est: 368

Nanus: isti duo rnontes sunt multun1 rnagni et isti nani sunt eque magni: 343 nasci:

melius ili i era t, si natus non fuisset homo il! e: 7 341 9; si omnis homo est bipes, quoddam animai est natum habere pedes: 965 ff.; aliquis homo eri t nasciturus: 346 2 ff. ; aliquis homo est nascens ve l nasciturus: 34-6Joff.; te fore nasci tu rum: 58 r35; Sor nascitur in b: 64 (7 4); aliquod facturum ve! aliquod nasciturunl erit Antichristus, quandocumquc aliquod animai: 303 nasus: simwn est nasus hahens curvitaten1 nasi: ç 58 1 6; nasus Socratis est aquilus: 368

886

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

natura: Socrates est animai risibile gressibile bipes mansuetmn natura: JG66ff.; utrmn hon1o est anin1alxnansuetu1n natura: 16 2 11 naturalis:

Dedalus non habuit pennas naturaliter insitas ad volandum: 5"42"9; cfr, ++2"9 ff.; omne es est naturale: 5" 8 7" 8 ff. navigabilis: 'risibile' est par 'horninis'; ergo est par 'navigabilis': 5"8"9; risi bile est par hominis; ergo est par navigabili et discipline perceptibili: 61 ZJ ff.; o m ne navigabile est homo: 382; quicquid est aliquod risi bile, est aliquod navigabile, (et econverso); 75"19; cfr. 3387 navigare:

auriga non navigat: +9 3 navis: aurigan1 suum navis amisit: 494; in rcgendis

navibus ductor est eligendus non sorte sed arte: 12o 8 ; cfr. 163 2 1; 1948 ; 37o 1 ; 434 1 s; ++3 3 ; 487zs; H7 7 necessarium:

sicut se habet impossibile ad non impossibile, si c se habet necessariun1 ad non necessarium: 70 (26 1); necessariun1 fui t non necessarium: 70 (266); si aliquid est verum, ipsum esse

est necessarium: 6+ (Bo); nullum homincm sedere est necessarium: 67 ( 1 5"9); necessarium potest esse falsum: 70 (267); necessariunl est Socratern esse animai, si Socrates est h01no: 331 14; necessariun1 est hominen1 servire Deo: 39oJJ; sola necessaria necessario sunt vera: S7I 1 4 ff.; sola necessaria neccsse est esse vera: 7698; C]Uicquid est necessario venun ,.el falsum est necessariunl ve l impossibile: ç7 322; te sedere dun1 tu sedcs est neccssarium: 4292; non necessario homo currit; ergo homo necessario non currit: 41 17; si Deus providet Socr.1tem lecturutn in ct·astino, necessario Socrates leget cras: 6833; aliquid est impossibile et idem necessario est verum: 6 5" ( 1 1 o); anima Antechristi necess"rio eri t: 70 (2 71); quicC]uid est necessario verum \'Cl falsum, est necessarium ve! impossibile: 71 (2 74); contingentia necessario su n t vera: 70 ( 2 70) necesse: OJnne quod necesse est esse vel non es..,e, non contingit esse: 71 (275"); omnem homincm necesse est non esse Antichristum; qucn1cun1que nccesse est non esse Antichristum, eum impossibile est esse Antichristum: 348 1 s;

Sortem sedere dum sedet est necesse: 5"876; si hon10 vivi t, necesse est eu m cor ha bere: +614 necessitas: si Sor de necessitate est mortalis, Sor dc

necessitate non est mortalis: 65" (89); omnis homo de necessitate est animai: 70 (268); 01nnis anima de necessitate est aliqua ista-

rum: 70 ( 2 69); quicquid est de necessitate ve rum, est necessarium:

70

( 2 7 3);

otnnis

homo de necessitate est animai: +D; nullus homo necessario est al bus; ergo nullus homo ex necessitate est albus: 239"3 negare: tu non potes vere negare te non esse asinmn:

67 ( 169); negatum esse lignum est· ve rum: 67 (17o); aliquid est quod affìrmatur verum et negatur falsmn: I 2 23; f:1Isun1 negandun1 est in ratione: 1 30 19; tu non potes vere negare quod tu non sis asi nus: 5"65" 1 A·.; cfr. 5"67" 0 negatio:

aliquid est affirmatio et negati o:

1 2 2.1;

argmnentmn est affirmatio conveniens; idem nega t io inconveniens: 1 2çi ne m o: nen1o est asi nus: 4ç4; ncmo est lapis: 2511; nen1o est: 697 1 I; video netninern: 301 2 4; a nullo enuntiatium a nullo vere dicitur: 5"7 2 14 nequarn: duo ali i nequan1 posi ti sunt eu m lesu in cruce: 3 l ,31 ncscire:

tu

nescis

asinus: 2 ç 3;

plus de dialetica quam quidam

3225;

nescio an eloquar an silean1:

on1ne nesciturn te sciri a te est falsum:

63 (33) ncuter: 303 2 6ff.;

neutro

istorum

currente

currit

alter istorum: 6+ ( 61) nichil: nichil est chimera: 25 1 7; nil est in archa: 463; nichil quod fui t in preterito, eri t in futuro: 443°; t:1Isum est aliquod argumentmn

nichil esse et aliquid:

1 2 535;

n i chi! est con-

veniens quod non si t ali qua ratio:

1 26 2 5;

nichil est vennn n isi in hoc instanti : 5"6434;

nichil a nichilo diAert: 747"8; aliquid currit vcl nichil movetur: 1 5"9 10 ; aliquid est opinabile l't illud nichil est: 338 12 ; aliquid dicitur et illud nichil est: 34+5; aliquid possibile est esse et illuc! n i chi! est: 348 6 ; si nichil est, aliquid est: 65" (96); nichil n i chi! est, si ve n i chi! nulla res est: 67 ( 1+7); de nichilo

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

nichil (contin.): nichil est verum 67 (IH); 67 (149); dc nichilo verum est n i chi! esse: 7648; aliquid possibile est esse et illucl n i chi! est: 531; nullus homo nullum animai est. et de nichilo n i chi! est verum: 67 (IH) niger: nigrmn est coloratum: 1 84 1 J; Socrates est album quod est nigrum: 378; 269Sff.; qualecumque est aliquid si ipsum est album, tale est aliquid si ipsum est n igru m: 66 ( 1 23): Socrates scdet ve! Socrates est niger, si Socrates est al bus: 2 1)2 22 ; aliquis homo ve! eo albi or est niger: 2 7 34; quotlibet fra tres su n t nigri: 3o6H; differt Sortes al bus a Platone nigro: 5106; vide s.v.v. a/bus, cignus, corvus, homo nigredo: omnis color ve! aliud est albedo; iste color et d le ve! aliut non est nigredo: 21) 12 ; Socrates est non-album nigredinc: 3 1324 ningere: ningit: 2767 nisi: 506; 510; 32o 10 ff.; nichil est venun nisi in hoc instanti: 56434; vide etian1 s.v. nisus nisus ( = sparrow-hawk): 506; 51 o; nuiius cornedit carnes nisi in di c Veneris: 56 5'6 nix: quicumque est albus albedine existente in n ive, est al bus per albedinem nivis: 56613; cfr. 7474; nix est albissima rerum: 6J213ff. Noe: o m ne animai fui t in archaNoe: 62 (Io); Ada m et Noe fuerunt: 64 (t;9); Aclam et Noe fuerunt duo homines: 62719; Noe fuit in preterito temporc et in eodcn1 temporc fuit Ad,1m: 44'9 non1en: homo est nomen: 494; 496; t;26; 528; 547-548; 587; 589; homo est nomen appellatiruJn: 526; 528; hoc non1en 'homo' nonlen est rei corporee: 1 243 2 ; Inagister est no1nen: 49ç; !)87; magister est nornen et ipse legit: 350 6 ; Petrus est proprium nomen: 508; 5618; ista Juo nomina conveniunt Socrati et P la toni: 3 34; aliquid signifìcatur a nomine et ipsum fuit Cesar: 2663 2 ; hoc nomen 'primitinun' est deriYatunl: 290 2 7; hoc nomen 'indeclinabile' est declinabile: 29 32' nominativus: Musa est nominativi casus: 255 2 8; nomina-

887

tivo 'h ic Inagister': 7 39 13; solus nominativus precedi t solum genitivum: 57 34; Sortes percutit Platonem: hec constructio est intransitiva respcctu supponentis nominativi cum verbo: 51 3J nox: si est dies, non est no x: 140 2 8; si dies non est, nox est: I 9 133; h01nines donniunt in nocte: 34110; nox est obscunun tempus: 454; salurn nocte Veneris: 31 8 18ff. nullus: 52; 3o1'ff.; 303 28ff.; iste est episcopus nullius m·bis: 2o 20 ; nullus hmno nullwu anima l est; ergo nullmn animai nullus homo est: 41

II.!

nun1erus: in Socrate et PLltone est talis numerus: 334; Socrates et Plato sunt duo homines quorum nullus est numerus: 304 2 ff.; Socrates est fortissin1us horninum; ergo Socrates est de nurncro hominmn: 3 1 _ç3; quilibet homo est de nmnero hominum et asinon1111: 3 3 5'; que sunt de numero quatuor, sunt tria, sed non convertitur: 2 9t; 2o ff.; quelibet preter duo et tria sunt plura duobus numero: 68 (2o6); istorun1 hominum aliquis est nmnerus: 766 2 5 nummata: posito aliquem duas nummatas vini a cliversis emptas si bi cornmiscuisse: 3 36 numnn1s: posito aliquem habere tot nurnrnos argenteos quot ad marca m sufficiunt: 3 36 nunc: Antichristus non est mmc: 538 28; Socrates non est mmc: 368'7; 404 4

Obire: si quidam hotno obiit, quidam hmno est nlortuus: 2 372s ff. obscurus: no x est obscurum te m pus: 454 obstare: si luna obstet soli, sol palitur eclipsin: 119 17 obviare: Socrates non-obviat: 3 1 2 I6 occidcre: Cato se liti ce occidit; et Censori nus Ca t o est: l 2 18

octics: solcn1 esse octics rnaiorcm terra: _ç_ç85

888

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

octo: clecem et octo homines sunt decem et octo asini: 3 3 2 2 oculus: oculus cathegoricus: 2 I 8; dexter oculus Platonis est lippus: 368; ncutrum oculum ha bendo tu potes vide re: 64 (62); iste lapis non habet nisi unum oculum: 338; non cuiuslibet hominis quelibet pars est non oculus: 29I 16 ; uterque oculus Socratis est: 303 11 ; nullum caput est in oculo meo: 476 28ff.; utrumque oculum non habens potes viderc: 56o 2 5; 57236; tu habes albedinem in oculo: ]6637 odisse: isti initnici oderunt se: 7 54 17 odium: habeo te odio nisi me dilexcris: J2oi9 OilUlÌS:

omnis Apostoli sunt duodecim:

62

(8);

298 2 0; 560 2 4; OlllllÌa predicamenta sunt decen1: 29 19; st9ff.; 298 20; onl-

487

j

!) I 12 ;

nis sol est: 456; omnis fenix est: 456; otnnis hon1o est: 698 2 4; otnnis homo est omnis hon1o: 4-8 5; on1nis hon1o est on1nc animai: 48 5; non-ornnis homo currit; ergo Sor non currit: 457; 01nnis hmno, omni h ora . . . . . . . . . lahora: 48 7; caput habetur ab on1ni hotnine: 298 21 ; mnnis iste est: 2 99 2 ff.; o vos omnes qui transitis per viarn: 48 7; Socrates est o m ne animai quod est Socrates: 76oll ff.

onus: alter alterius onera portate: 7 36 1 opera: opera perditur: 3 30 2 7 operari: iste non est bene operans: 687 2 5 opinabilis: cimera est opinabilis: 539"; 592 2 8; 59 3 20 ff.; est opinabilis pulcher flos: 3727; aliquid est opinabile: no; 729 2 off.; aliquid est opinabile et ipsum non est: 268'5; aliquid est opinabile et illud nichil est: 338 12 opinio: hoc est venun secundUJn oppinionen1 Prisciani: 7 3733 oportet: 1ne oportet credere: 46 5 22 oppinio: vide s. v. opinio opponere: oppositus: opposita et non opposita su n t o p-

posita: 751 6 ; isti cluo termini 'honH>' 'lapis' sunt apposita: 2539; utrumque oppositorum est: 30 3 24; non-oppositmn est: 3 I 29; si eu t pater et filius sunt relative opposita, sic procreator et procrcatum sunt relative opposita: 407 11 ff. optare: sanitas optatur: 3 393 1 lf. opus: artifex huius opcris sccundum quod artifex est bonus: 54I 23ff.; iste est faciens unum solum bonum o pus: 6883 oratio: due su nt partes orationis tantum: 1 2o36; su n t due partes orationis aput dialeticos; octo autcn1 aput gramaticos: 124 12 ; cfr. 58o18 ordo; aliquis homo est quintus decimus in hoc ordine: 334; ordo locutionis: I 24 1 4 origo: rnundus factus est; ergo h.1buit origine m: 16) 1 7;

16515

os: quicquid ridct, habct os: 56 I l8; et quocicns Socrates loquitur, Socratcs a peri t os suun1; 43 12 ostiun1: si ostia sunt, et domus: 5622 avis: in hoc codem luco iacent oves sive tneretrices: 44 18 onun: tu val es ovmn, tu non val es oYum: 697 1 1

Panis: vcrum est pane m cane m comederc: 477; 567 16 ; 6558; istc panis Yalct tres denarios: 463; quelibet pars panis est unus panis: 278S; Inedictatis huius panis sunt duo panes: 278S; farina non fuit; ergo panis non est: 5"4217; allatmn ab isto sacerdote est purus panis: 69 23 1 ; omnis panis sufficit ti bi in cena: 7020

pannus: pannus est dc lana; pannus est dc Flaudria: 2 9 8 ; iste pannus est dc Anglia: >6 3'" papc: 25 I

par: risi bile est par hominis: 61 2 3 ff.; 'homo' et

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

par (contin.): 'risibile' sunt pares tennini: 2_ç3 1 J; par predicatur dc pari: 3 1 o 29; quinque sunt paria et i m paria; ergo quinque sunt paria et quinquc sunt in paria: 5"7 1 H; sunt astra celi paria necne?: 1 2 7 29; 19 2 8 ; plura su n t paria qua m impari.1: 68 ( 1 75) Par.1disus: octo dies sunt quod ego fui in Paradiso: 33 I4 ff. parens: parens est: çço 18 parere: si nudier peperit, etun viro concubuit: 1 19 19; _ç4ç 2 4; hec conci p i t; ergo parict: 545 2 5; Helena peperit decem filios: 64 (ç6); 64

(n); 5948 pari es: parics est pars domus et tcctum et fundarnentum: ç86; donHIS aliud tectmn, aliud pari es, aliuJ fundamentum: 445 16 ; si domus est, pari es est: 56 21 ; 8 7H ff.; 9 1 2 8; cfr. 403Jff.; 441Jff.; 5J66ff.; si paries non est, domus non est: 57 2 S; pari es non est: 368S; si tuta domus est alba, et pari es est al bus: ssz ff.; 5" 366; ·Jomus \'al et centum tnarcas; ergo paries valet ccntum marcas: 536 12 Paris ( = Alexander): 25J Parisiu-;: Parisius as a special kind of nomcn proprium: 325; Rex venit /est Parisius: 28o; 326; Lodowicurn esse Parisius: 28o; 326; plus est dc Monte Martynun ad Parisius qu.lm ccon\·crso: 447; hominetn studuisse Parisius: 409; nccessarium est hominem studuisse Parisius: 481 2 9; Francia et Parisius: 4oo; 1742 s; n1c fuissc Parisius: 4826; mc non fuisse Parisius: 40t); magistcr est appcll.ltinun qui est Parisius: 2 14; Parisius lego: 319; Parisius Iegitur: 269; Sccana curril Parisius: 323; dum Socrates lcgit, Secana currit P.uisius: 3 1 3 ; piper est Rome et id venditur Parisius: 7 2 28; nulla sunt Parisius et Rome: 334; ubicumque existens est aliquid si ipsum est Rome, ibiden1 existens est aliquid si ipsmn est Parisius: 66 (I 24); 567I; nullus homo legit P.1risius nisi ipse si t asi nus: 66 ( 1 29); 87 pars: animai est pars animalis: 64 (7 5); in qualibet parte animalis est anima: 64 (76); quilibet pars panis est unus panis: 2 7 8 s; aliquis locus

est et ipse est pars mundi:

889 279I9ff.; nullius

,.cl omnis quelibet pars est non-caput; et cuiuslibet hominis quelibet pars est: 2 87S; tuta vera cuius altera pars est ver.1: 64 (77); si dotnus est, et quelibct pars eius est usquc ad ex t rema m parten1 partis: 5Tt; parics est pars domus: 586; sunt due partcs orationis aput dialeticos; octo auten1 aput gramaticos: 124 12 ; cfr. 12oJ6; aliquid est pars populi: 27Jisfi·.; quicquid est pars populi est aliquid: 2 8 gzo; hcc pars populi es aliquid et i Ila pars populi est aliquid et quicquid est pars populi est aliquid: 2 86 7; si aliquid est pars populi, ipsum est aliquid; quicquid est pars populi est aliquid: 2 885; cuiuslibet hominis quelibet pars est non-caput; cuiuslibet hominis ali qua pars est unum solum: 289 28; non cuiuslibet hominis quelibet pars est non oculus: 29116; hoc quod non est Sor vel pars Sortis, differt a Sorte: 5')2 2 partialis: aliqua gemma est in hoc anulo et ipsa est partialis gemma: 2 7729 parvulus: quanticumque modo su n t ist i parvuli, erunt in futuro: 69 r 7 parvus: iste mons est par\"us: 46 3; o m ne animai est mi nus qua m ipsum possit esse: 2659; quanto aliquid maius est, tanto tninus \"idetur: 66 ( 1 18); viginti une mi nus 3 2 12<; Socrates est 1ninor aliquo p ed e: 3 2 9 22 ; bonun1 est Sortcn1 corrumpi minoren1: 545J; potentia expugn.1ndi hoc castnun n1inus videtur inesse militi qua m regi; scd 1niles potest cxpugnare hoc cast rum: 1"48" f{. p.1scerc: Sor pasci t hominem: 6 36J 2 ff. P.lScha: Pasc.1 est pulchrwn t cm pus: 46o; 341 12 ; 54oJ; 59420 ; 73o9; si Pasca est, pulchrum te m pus est: 7 30 1 6; Pascha est te m pus floridwn: 4ço 12 passi o: non su n t condigne p.1ssiones: 697s pater: filius patris est filius: 4 7 3; pater-fìlius: 3 I o 22 ; 3 1 t 2 9; cfr. 9 38; 4442 7; si p.1tcr est, et fìlius est: 6S7ff.; 932Jff.; sicut p.1tcr et filius sunt relative opposita, si c procrea tar et procrc.ltum su n t re lati n~ opposita: 407 11 ; Socrates est pater Platonis: 370 20 ; istc habet patrem: 3 1 1 1 ; iste canis est pater alicuius:

890

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

pater (contin.): 6708; bonmn est tnactare patrern: 67 3 12 ; Socrates et P lato interfccerunt suos patrcs: 7 549; duo patres et duo fili i sunt tria et non plura: 64 (69); Poter ( = Deus Poter): quicquid est Pater, est Filius: 502; Patcr est alius a Fil io: 315 1 7; nichil ndt Filius esse quod non vult Pater esse: 68 ç2 6; hton1m duorum Pater, Filius uterque est Creator: 6889; Deus est Pater: 6~1314 p.1ternitas: 473 patior: sol patitur eclipsin: 1 19 1?; I6ç9; 193' 6 ; quoscunlque Yiros iustum est pendere, iustun1 est pena m patì: ~76 2 3 patria: iste interficiendus est causa proditionis patrie, quia ille interfectus est causa proditionis p.ltric:

I2o 11

p.1tronus: Sanctus Pctnrs est patronus Rome: 7 41 12 paucus: tria sunt pauca: )87I9; sola decem sunt pauciora unùecim: 3 r 9 1 ; omnia pau ca sunt: 29 3 IZ; i sta pau ca su n t: 2 tq 22 ; sola duo su n t pauciora solis tribus: 3 19J 6 ; 57 3J; omnia rationalia sunt pauciora animalibus; umnia irrationalia sunt pauciora animalibus: 286 1 7; sola tria sunt plura solis duo bus; ergo so ~.l Juo sunt pauciora solis tribus: 24ç6; plura pluribus sex sunt pauciora paucioribus sex: 64 (7o); centmn su n t pauciora mille; ergo centun1 sunt pauca: 2 ç ç3 1 ; plura plurihu<; mille sunt pauciora pauciorihus Inillc: 7&224 Paulus: ego Paulus lego: 24<J peccare: 588 15; btc vult peccare: 477; finis pecca n di non est bonus: .)43 2 9; sapiens non penitet; ergo non peccavi t: .)46 1 ; iste est pecca n-; mortaliter: 687 21 pcccatum: o m ne pcccatmn cogitationis est tale: Joo 2 7 Peleus: filius Pelei: 302-303 pena: f]tiOscumquc Yiros iustum est pendere, iu-;tum est penam p.1ti: 576 2 3 pendere: fJUOscumquc viros iustun1 est pendere, i ustll!n est penam pati: 576"; cfr. 6644; 6<Jo7

pendere: quoscwnque Yiros iuslum est pendere, iustmn est penam pati: 5762J; cfr. 6644; 69o7 penitere: sapiens non pcnitct: ç 46 r; quicumque heri penituit, hodie iustus est: 684 12 penna: Dedalr1s non habuit pennas naturaliter insitas ad volandum: 442Z9ff.; 54229 perceptibilis: risibile est par hominis; ergo est par navigabili et discipline perceptibili: Gr 2 3 pcrcutere: Sortcs pcrcutit Platone m: hec constructio est intransitiva respectu supponcntis nominativi cun1 verbo: s 133; istc percutit una sola manu: _) 8 r9; putasnc hic et hic est homo?; sed aliquis percutit Yel videt bune et lume et n il aliud: 6o r19 perdere: si Socrates habet omnia que non perdidit, igitur habet cornua: 1 19 21 ; cfr. 1292 2 ; Diogcncs non perdidit cornua: I6_ç 19; opera perditur: 3 3027 perfectus: perfectus Deus: 48 S perpetrare: iste dignus est suspenclio quia pcrpetr.1vit furtum: r64S persona: plures sunt persone: 6~ 36 pes: omne animai est habens pedes Ycl non habens pedes: 38 r ; quicquid currit habet peJes: 476; si omnis homo est bipes, quoddam animal est natum habere pedes: 965 in hoc Ioco est pcs Socratis: 2 8os; quicquid currit habet pcdes: 32820; Socrates est minor aliquo p e de: 3 2 9 22 ; lapis quasi ledens pedem: 53 2 18 ; Socratcs est h01no albus sccunJum pedem: 5'!2 27; Socrates et P lato ha ben t fJU.ltuor pedes: 66 r29; ut si pedes duonun homincrn clan>I·um confixione Yel solo artificio compaginentur: 3 3 6; ut run1 ex pedc equi et ferro si bi affixo unum fiat: 3 36 petra: lapis, pclra, saxum: r 98 Petn1s: o P et re, Yeni: 29 3; cfr. 246; 636 11 ; Pctrus c'it honto: ,ço8; ,ç6r8; Pctnrs iacet in tumulo: ,ço8; _ç6I9; Pctrus est in celo: _ço8; s6r9; ani ma Petri est: 53 2 ; 3 3 8 2 9; Petrus est proprium nomen: _ço8; ,ç6 r 8; Petrus est vox

rr.;

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

Petrus (contin.): dissilaba: 508; 561 8 ; tu Petrus seri bis: 24-9; Petrus tota di e Yel legit vcl scribit: 253; Sanctus Petrus est patronus Rome: 74-1 12 ; utrum Sanctus Petrus si t Rome adhuc: 7 4-oJ 2 ; Li nus est parvi meriti respectu Petri: 694-36 philosophus: logicus inquantum clericus differt a philosopho: 66 (I I 7); omnis philosophus est Ycl fui t: 301; iste est philosophus: 4-39I8; philosophus est am.1tor sapientie: 6ooi3; Socr.1tes est anntor sapicntic; ergo Socrates est philosophus: 366I9; 4-o2•ff.; cfr. 53226; sapiens non invidi t; ergo nec philosophus: 4-44-I3; Philosophus ( = Aristate/es): Philosophus dicit hoc: 4-2 3; 4-4-737 pillornium: si hon1o est in pillornio, et anima cius est ibidem: 57I6 pingere: IH piper: piper venditur hic et Rome: 9 5; 4-5 5; 49 5; so o; p i per est Rome et id vendi t m Parisius: 7 2 28 Pirrus: esempi i causa : 2 6 I piscis: hic piscis tnultum habundat in terr.1 nostra: 2 I 4phenix: Yide s.,.. fenix pianta: utrum piante sin t r.1ti01ulia: r 62 2 Pl.1tO: Socrates est fortior qua m P lato: 29o 18ff.; et Socrates et P lato est animai: 1 çqzo; Soera t es et Plato est homo: 70 20 ; omnis Socr.1tes et P lato: 3ooiJ; nullus Socrates Ycl P lato: 30 I JI; Socrates est non-Pbto et P lato est non-Socr.1tcs; ergo Socratcs et P lato su n t non-Socratcs et P lato: 241 1 5; otnnis homo preter Socratcn1 currit; ergo P lato pretcr Socratem currit: 2 9 2 2 5; Socrates est aliud a Platone: 31 6 10 ff.; Socr.1tcs est pater Platonis: 3 70 20 ; Socrates et P lato sunt duo h01nines quonm1 nullus est numerus: 3042 ; Sor et P lato su n t duo; ergo Sor est duo et P lato est duo: s-7 2J; si Socr.1te~ et P lato sunt tria, qucdam ani malia sunt tria: 9 r 20 ; venun est Platonem et Ciccronem et Socratem esse duo: 332 10 ; Sor et Plato vident se: 567 2 6!T.; Sor et P lato fenmt lapidem;

891

ergo Sor fert lapidem et P lato fert lapidem: 57 2 4; Sor bis videt otnnetn hominen1 pretcr Platonem: 57 3 7; Socrates potest esse homo ita quod nullus alius preter ipsum, et Plato, et si c de singulis: 56 11 ; istc est Sor; iste est P lato; ergo iste est Sor et P lato: 56 2ro;

cfr. 476 plestrix, plictris: 161; 38oiJ; \'ide etiam s. L bliarix, biltrix pluere: 276?; pluit in Affrica: 4-5; 2o3fT.; Socrates pluit: 276IO plus: vide s.v. mulws pluvia: pluvia cadi t: 2o9 poeta: 67II 0 ; Homerus est poeta: 4-99; 34-2 3ff.; poeta scripsit Eneida: 3 2 5 Pompeius: cun1 Cesare pugnassc Pompeium: 364 ponuun: hoc pomum est malum: 57634; ponuun desideratur: 3 39 31 ponere: duo ali i nequam posita sunt cun1 Iesu in crucc: 31 ç3I; 'H, ponitur inter alias litteras: 315J 1 populus: populus est: 4-4-24; aliquid est pars populi: 273ISff.; quicquid est pars populi est aliquid: 288 29; si aliquid est pars populi, ipsum est aliquid; quicquid est pars populi est aliquid: 1885; hoc pars populi est aliquid et illa pars populi est aliquid et quicquid est p.1rs populi est al iquid: 2 86 7; on1nes homines su n t populi: 2 'J 51; aliquid est non-populus: 3 1 3 IO; iste populus est alius ab ilio populo: 3 r 5 18ff.; pot<:>rit populus centum hominum esse populus sexaginta hominum: 339; ista duo nomina 'do1ninus' et 'populus' habent cande m terminationcm: 6663; hoc agmen est istc populus: 7 ç93-1-; Populc rneus, qui d feci ti bi: 74-0I6 porcus: st.1bulum porco rum est altare: 577 2

port.lrc: alter altcrius o nera port.1te: 7 36 1 posse: iste puer \'incct; tunc potest vincere: r, 1 7· cfr. 264- 2 5-266; 785ZSff.; omnis homo potest esse: 45036; cfr. 4ç1 1 6: 623?; h01no est potens esse: 6 2 214 ff.; C]Uicquid potest esse, est: 62 333; equitam potest equitare: 39 I 0 ff.;

892

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

posse (contin.): aliquis homo potuit esse et ille non fui t: 345 19ff.; si aliquis poteri t esse et i !le non erit, ergo aliquis homo erit ve] non erit et ille nichil eri t: 34532; rex non potest debellare castrum: 4o614ff.; rcx non potest destruere Troianos: 443 2
unwn

solum

potest

f.1cere,

plura

potest facere: 571 20 ; a potcst esse alterius modi qua m b: 57 326ff.; quidlibet potcst Deus: 581 19 possibilis: 468-469; aliquid possibile est esse et illud nichil est: 53 1; aliquid est possibile et ipsum non est: 26816; possibile est hominem esse animai: 4287; possibile est Antichristum esse hominem: 7 1 ( 2 79); possibile est omnem asinum esse hominem: 7 1 ( 2 8 2); possibile est Sorte m sci re quicquid sci t P lato: 7 1 ( 2 So); possibile est omnem hominem currere: 7 1 (281); 429 24ff.; possibile est Sortem tantum videre on1nem hon1inem non vi dente m se: 56324; possibile est album esse nigrum: 57o 20 ff.; vide etiam s.v. album; Sortem esse nigrum est contingens ve l possibile: 587 2 ; quicquid est verum est possibile: 58oJS; quodlibet esse possibile ve! impossibile verum ve] falsum est esse possibile ve l impossibile: 7 5o 2J; possibile est omnen1 hominem currere Sorte non currente: 59 21 1 ; aliquid videri est possibile quod impossibile est videri: 7 56 27

possibilitas: iste est bonus possibilitate: 69 534 possidere: iste possidet ensem; ergo ferrum ha be t: 40 5 1; quicumque est li ber Aristotilis, possidetur ab Aristotile: 5679 postcras: 696 6 potentia: potentia expugnandi hoc castrum n1agis vide-

tur inesse regi quam militi:

~47J 0 ff.

pratum:

pratum ridet: 476; 328'8; ç6118; 649 27; prata rident: 494; ço 1 precedere: sola assumptio precedi t solan1 conclusionem: 3 1937; solus nominatints precedi t genitivun1:

573 4

preceptum: iste suspenditur precepto regis, tamen rex non precipit eum suspendi: 327 21 preciosus: 495 precipio: servo precipitur ut faciat ignem: 361 predicahilis: hoc predicabile 'animai' est totum ad hunc tcrminmn 'homo' 242 26; istorun1 predicabiliunl unun1 est genus: 3 3 133

predicamentum: omnia predicamenta sunt decem: 2919ff.; 519; 29820; in predicamentis est scientia: 49 18 ; 5425 predicare: predico, -as: 18 3 s; par predicatur a pari: 31 o 29; individuum predicatur de uno solo: 3 194; hec species homo predicatur de inferiori specie: 3 29 29 ff.; quicquid predicatur de pluribus, continet plura sub se: 67233; quidquid predicatur de uno solo est individuunl: 7679; si iden1 esset cecitas et cecun1

esse, utrumque de eodem predicarentur: 39 1 7; predicatum, vide s.v.v. predicatum, term·nus

predicati o: 695"22

predicatum: predicatun1 tantun1 su bi ceti predicatmn est: I 2 5"12

predo: bonun1 est in terra prcdonmn uti armis: 5"94 14

presbiter: presbiter: 4283 2 presens: presentia sunt preterita: 264 1 preter: 3 2o 2 3 ff.; omnis homo existit preter Sortem: 69 ( 2 14); Sor bis vici et omnem hominem preter Platonem: 57 3 7; omnium duorum fratrum uterque preter unum est al bus: 68 (2o4); omnis numerus preter binarium extendit unitatem numero :68 (2o5); omnis homo videt omnem hominem preter Sortem: 69 (2o7); nullus homo videt asinum preter Brunellum: 69 (2o8); omnis homo necessario currit preter Sortem: 69 ( 21 o); uterque istorum

preter utrumque

istormn

differt

ab isto: 69 ( 2 1 1); omnis homo preter omnem hominem differt ab isto: 69 ( 2 12); quidlibet est quidlibct quolibet existente preter quidlibet: 69 ( 2 13)

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

preterire: octo dies preterisse quod ego fui in Paradiso: 33 22 ; Cesar fuit in tcmpore quod preteriit: 727 7 ff.

preteritus : aliquid fui t in tempo re prete rito: 7 5527; Noe fui t in preterito tempo re et in eodem tempo re fui t Adam: 44 19; presentia sunt preterita: 264 1 ; preterita sunt futura: 2642 ; aliquid est preteritmn quonian1 ipsurn futurmn: 2 64 12 ; quicquid non est preteritum non est futurum: 2 6 528; nichil quod fui t in preterito, erit in futuro: 443°; nullus puer fui t senex; ergo nullus preteritus senex est puer: 427 16 prex: exaudio precem que fìt ab il! o: 2 69 22 ff. Priamus: Priamus pater Hectoris: 263; Priamus et Ecuba: 299 prilnitivus: hoc nomen 'primitivun1' est derivatum: 29027

prin1us:

hora prima diei est: 536 2 principium: quicquid est factum, habuit principium: ç9o 1 ; principium de principio: 68714 prior: elementa sunt priora his que discuntur in geometria: 1 2o33: hodierna dies est prior crastina di e: 31 o 18 Priscianus : hoc est verurn secundun1 opptmonem Prisciani: 7 3 7JJ; Prisicianus legit: 4203

probabilis: argumenta non sunt in arte preter probabilia in arte gran1matica: 1 2 .s- 23

pro bare: si argmnentmn est, et eo probatur: r r 9 1 S; argumentum est conveniens ad probandum: 1 2 1 s; argumento probare non est arte probare: 1 3 14; utrum argumentum si t quo aliquid probatur: 1 2914; a toto probatum est et nichil aliud ncc ipsum argumentum: I2

125

procreare: sicut pater et fìlius sunt relative apposita, sic procreator et procreatum sunt relative apposita; sed proprium est fili i esse procreatum: 407 11 ;

procreator: sicut pater et fìlius sunt relative opposita, si c procreator et procreatum sunt relative apposita: 407 11

893

procurare: Marcus procuratur a Tu Ilio: 29ol7ff. proditio: iste interfìciendus est causa proditionis patrie, quia ille interfectus est causa proditionis patrie: 1 2oll producere: omnis vocalis producitur: 289 12 proferre: quicquid auditur a Platone, profertur a Sorte: 64 (48) profìcere: cmn legero, profician1: 45 2; cun1 legan1, profìcis: 6 >1 2 6; si Socrates legit, Socrates profìcit: 847; utinam profìciam in melius: 1 ç 2 1 ; magister legit ut discipulus profìciat: 1 5"9 11 ; Socrates legit ut P lato profìciat: 19 118; 21o 1S; Sortes profìcit, quia studet: 4859; profeci, quia doctus sum: 2 p proles: parens est; ergo proles est: ç çol8 promittere: iste promittit aliquid: 3 84; aliquid promittur Platoni: 368; iste promittit ti bi equum: 611 21 ff.; iste promittit equum et ille est: 34oll; equus promittur et ille est: 533; aliquid promittur a Socrate ve! illud est Cesar: 3H propositi o: si aliquid est propositio, ipsum est compositum: 2889; vide etiain s.v.v. compositus, simplex; omnis proposicio ve l eius contradictoria est vera: 6 3 ( 18); si omnis proposicio est vera, non on1nis proposi cio est vera: 6ç (92); si nulla proposicio est vera, ista proposicio est vera: 65 (93); si aliqua propositio non est, homo non est: 6 çzz; signifìcatum huius propositionis 'Socrates est asinus' poteri t esse verum; et quicquid poteri t esse verum, est possibile: 348 1 ; si aliqua propositio singularis est indefinita, tu es asi nus: 5764; utrum P lato proposi tione m audiat: 76215 propositum: iste est bonus proposito: 696 2 proprius: habens propriam vita m: 2 30 1 5; sicut risi bile est proprium homini, simihter est rudibile proprium asini: 369 26; sicut risi bile est proprium hominis, ita hinibile est proprium equi: 44410 ; cfr. 546 26 ff.; Petrus est propriunl nomen: s-618;; viJe etian1 s.v. nomen prora: prora est in mari: 423; 448 1

894

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

proviùentia: si hotnines non reguntur Dei proviùentia, nec totus mundus regitur Dei providentia: 9I3

providere: si Deus providet Socraten1 lecturum, neces>ario Socrates leget cras: 6833 pruùens: Socrates prudenter disputat: 2o8 2 prudentia: 70I30ff.

pudor: iste habet pudore m comedendi 'olus: 7 38 1 puella: quicquid hamatur, ha m o inescatur; sed puclla amatur: 57 6 2 8 pucr: si quidarn puer est risibilc, quidan1 homo est puer: 1)2 2 0; istc puer vincet: 12 16; puer potcst equitarc, licet non cquitet: 391 10 ; nullus puer fui t senex: 427 1 6; nullus senex cri t puer: 477'lf.; aliquis senex erat puer: 303; quiclan1 sencx fui t puer: 1 _ç8 19; istc puer eri t scnex: 454; puer eri t senex etc.: 36 1 6ff.; si aliquis sencx fui t puer, aliquis pucr fui t senex: 1 892 2 ; si aliquis pucr cri t scnex, aliquis senex eri t puer: 1 89 23; cun1 Socrates fui t senex, Socrates non fui t puer: 428; Socrates erit scnex qui est puer: 26l)s; aliquis puer fui t Socrates: 76435; differt enim Sortes puer a scipso se ne existentc: 51 o 7; puer centurionis: 697 1 pugnarc: Thracwn est pugnare: 2o 11 ff.; Teutonici pugnant fortiter: 34I 6 ; Anglia pugnat: 4487; ili c ho1no qui pugnavit heri, modo non est: 498; eu m Cesare pugnasse Pompeium: 364; uterquc istorurn pugnat ut alter vincatur: 7 5 824; isti pungnant ( !) ut vincant se: 6 5 (55) pulcher: Pasca est pukhrun1 te1npus: 460; 341 12 ; 54o3; 7Jo9ff.; rosa est pulcher tlos: 46o; 54o4; est opinahilis pulcher flos: 3727 pullus: tu comcdis pullos et anscres: 57 533

Quadragcsima: hOJnines ieiunant in Quadragesima: 341 ro; iste ieiunat in Quadragesima: 671 2 8; quadrupes: bipes est proprium homini; ergo qmdrupes est proprium equo: 4o6 2 I; cfr. 66 I 2 9

qualiscumque: qualiscumque homo fui t, talis homo est: 307 1s; qualiscmnque hOJno fui t, talis homo non est: 27o9; qualiscwnque est Helena, talis est Katelina: 5 I I ; qu,,[ecumque est aliquid si ipsum est album, tale est aliquiù si ipsum est n igru m: 566 2 9 qualislibet: qu.1lislibet homo currit: 7 2o7 ff. C}Ualitas: dialetica est qualitas: 53 27ff.; quedam sciencia est n1agna; ergo quedam qualitas est magm: H'4ff.; quantitas et qualitas sunt decen1: 51 II; substantia et qualitas su n t duo genera quonnn nullum est genus: 30333 quan1:

35I7ff. quamvis: quarnns Socr.ltcs sit sapiens, tamen non est dives: 43 1 Sff. quanducumque: quandocumque aliquid fuit, aliquod momentmn fui t: 30821
D

INDEX SOPH!SMATUM ET EXEMPLORUM

quies: qui es: 69oS; quicquid est quics, est requies: 575 19

quiescere: iste vadit Romam et ipse quiescit: 34132 quilibet: J02 17ff.; quidlibet existit: I 54'; rerum quelibet est homo: I 5 s' ff.; animalium quodlibet est asinus: ISS'ff.; cuiuslibet hominis asinus currit: G14Z1ff.; tu es quilibet vel differs a quolibet: 63 (19); tu es quidlibet vela quolibet differs: 63 (2o) quinqut:: quique sunt duo et tria: 2 ~ 1J 0 ; 296 16; 571JJff.; duo et tria sunt quinque; quinque sunt bee ùuo et tria: 24734; quccunHillC sunt septcm tot sunt eadem si sunt quinque: (-)() (l 26) Quirinus: 2227

quociens: quociens Socrates Icgit, Socratcs loquitur: 4220ff'. quod: album est quod video: I 39 ff.; ve rum est quod Dcus non est; ergo vermn est Dcum non esse: 565 12 ff. cfr. so6; 5Io quotcumque: 307 1ff'. quotlibet: 30620ff.

Ratio: argmnentmn

est

ratio:

1 196;

1 r 9 28A·.;

I 2o-t ff.; 1 28 1s ff.; 1 293°; utrum argumentum

si t ratio ve l non: I 29 1 ; conveniens est quod sit argumentmn et alia ratio: 122 2J; nichil est conveniens quod non si t aliqua ratio; et conveniens est omnis ratio: 126 25; est aliqua ratio in dissercntlo et ca disscritur: 1 2 1 22 ; argwnentwn ratio est dubie rei faciens fiden1: I 278; 'ratio rei ùubie fitciens fide In' est diffinitio argumenti tantmn: I 2 215; utrum argumentmn si t ratio rei dubie facicns fide m: I 2 99; falsmn negandum est in ratione: 1 Jo 19; conveniens est rationis contradictio: 1 3 1 I; 1 33 13; quoJ non si t ratione in omnibus, est incunveniens: I 32H; nulla que conveni un t su n t convcnientia in Jisputatione; scd falsum et ratio non convcniunt: 1 3 I 32 ; cfr. I 3 2 I 1 ; aliud est esse rationen1 qua m r,1tio:

895

r 30 1 ; 1 3 2 1 5; omnis ratio ùisserendi subiecta est quatuor facultatibus: 5 I 19; o m ne quod fit de ratione, bene fit si ve rationabilitcr: 684'; omnis spiritus rationalis est ali qua ratio: 69oii rationalis: ,ço6; 7 I 2 2 7; homo: animai rationale n1ortalc: 1714; ,ç 9 2ff.; 624ff.; cfr. 36525; 4012s; 4396ff.; so831; so~7; 53osff.; SJG''iT.; 6oo 13; 7 2 3 20 ; h01no est rationalis: 4Ci4; 3833 2 ; quicumque est rationalis, est hon1o: 6s-o33; omne animai rationalc ve l irrationale est homo: 66o9; on1nc ratiunaie vel rudi bile est homo ve l asi nus: 7 s ,ç 1 ; i sta aniinalia sunt rational ia: 3 29; o m ne irrationale potest esse si ne rationalitate; non o1nne rationale si ne irr.ltionalitate: 56 1 ; si quidam homo est animai, quidam hOJno est rationale \'el irrationalc: Sb'off.; animai rationale est substantia animata: I5327; cfr. 448 19; cfr. ç 3 I H l'f.; (omne) animai rationale mortale currit: 476 12 ; 5"97 2 ; homo rationalis currit: B8 10 ; 64614ff'.; omne rationale est substantia; omne irrationale est substantia: 286 12 ; anima tantun1 est rationalis creatura; homo est tantum rationalis: 1 2 29; utrum piante sin t rationalia: 162 2 ; omne anima l est ralionale vel irrationale: 66 (13ç); 38o-38I; cfr. 242"; 243'; 255z6; 573'9; 6oi38; 66628; o m ne anitnal est rationale preter irrationale: 7613 1 ; suntne ista ani malia rationalia ve l irrationalia ?: 6oi9; omnia rationalia sunt rationalia ve l irrationalia; otnnia irrationalia su n t rationalia ve l irrationalia: 286 1 5; O Inni a rationalia su n t pauciora animalibus; omnia irrationalia sunt pauciora animalibus: 286 1; ; Socratcs et Brunellus sunt anim.1lia; ergo rationalia vel irrationalia: so' ff.; cf!'. 445 10 ; Socrates est ani mal rationaie ve l irrationalc: 5"542 3; Gsoii; Socrates est animai rationale vel irrationale quod est cquus: 7 53 20 ; si omnis homo est animai, omnis hon1o est rationalis \·el irrationalis: 1 I 8 1 ; si Socrates non est rationalis vcl irrationalis, Socrates non est animai: ,ç42 ff.; 89Sff.; 1 tSIJ; si quoddam aniinal est album, tunc rationale \·cl irrationale est album: 876ft'.; si omne rationale et irrationale est coloratUJn, omne animai est color.1tum: 89 2 6ff.; si nullus lapis est r.1tionalc et irration.1lc, nullum animai est lapis: 9033 ff.; si nullum rationale et irrationale est lignum, nullum lignum est animai: 9 I 12 ff.; si nulla arbor est animai, nulla quercus est animai rationale vel irra-

896

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXHvlPLORUM

rationalis (contin.): tionale: 961 ff.; tu scis an o m ne animai si t rationale et an iJem irrationale: 66 (I 39); tu scis an omne animal sit rationale vel irrationale: 66 (I 4 I); quoJdam anima! non est rationale et quoddam non est irrationale: 498; oJnne t-.1cionalc ve l irracionale est sanum: 63 (I7); homo differt ab asino in eo <JUOd ipse est rationalis, asi nus n•ro non: 2 p25 ff. rationalitas: omne irrationale potest esse si ne rationalitate, non otnne rationale si ne irrationalitate: ç(l 1 rector: et in navi regenda et in civitate et alia re eligendus est rector non sorte scd arte: I63Z1; cfr. I948 ; 37oi; 434 15 ; 444 3 ; 487 25

regere: fors regi t instabilcs: 3 I 9; si homines non reguntur Dei providentia, ncc totus numdus regitur Dei providentia: 91JJ; in regendis navibus ductor est cligcndus non sorte scd arte: 12o8; 163 2 ?; 1948; 487 2 5; qui iuste regi t bene regit: 37 I 3 regio: in aliquo loco non est Socrates et ipst> est hec regio: 39S; 379 22 ff. regnare: sortes qui regn.1vit regnet: 739 2 relatio: iusticia est relatio: ç9IJ religiosus: 7005 reliquus: uterque istorum vcl reliqui istonnn quorum neuter differt ah homine, est asi nus: 04 (64) reprobus: falsum est hominem esse rcprobum: 689I 2 requies: quicC]uid est fJUies, est rcquies: 57 5 19 res: otnnis h01no est res: 34 29; hoc nomen 'homo' non1en est rei corporee: I 243 2 ; re rum quelibet est homo: I 55' ff.; totus Socrates et alia res sunt: Jo6 14ff.; omne aniinal est res: 3 8 I ; (cfr. 3 8 2); quecumqne su n t res, su n t plures: 476; hec res vidctur a pluribus: 290 2 6; rcs de flUa ego non loquor est aliquid: 76733; si nulla res est, ali<jUa res est: 59 32 ; 67 13; non-res est: 312?; si nulla res est, Son·ates non est: 67I4ff.; nulla rcs in forma anuli fit a Socrate: 5 222

respectus: Sortes percutit Platonem: hec constructio est intransitiva respectu supponentis nominativi eu m verbo: 5 I 33 rcspublica: 326; 34I; 424; 14 25 ; 151 1 ; 4I8 1 5j hec \'OX 'respublica' est senno incomplexus: 24_ç 10 resurgcre: otnnis homo rcsurgct: 34ç37; 693 2 3 rcus: quicumque criminatur, accusat de crimine; sed reus criminatur: ç()J6

rex: Rex est Parisius: 28o; 326; rex venit: 326; 395; 463; 274 25 ff.; 636 28 ; rex est in hac villa sicut ego creJo: 737 20 ; Rex Frane i e est iustus: 342; Rex Anglie est tirannus: 342; Rex est unus eorum qui non habent quod comedant: 329; Rex vult meseJere: 32I 0 ff.; iste suspcnditur precepto regis, tamen rex non precipit eu m suspendi: 3 2 7 21 ; rcx non potest expugnare hoc castrmn: 369 19; rex non potest destrucre Troianos: 443 24; rex non potest debellare cast rum: 4o6I4ff.; mi! es potest Jebellare castrum; ergo et rex: 443 27 ; cfr. 547' 0 ff.; mi les potest concluJere; ergo et rex: 369 2 3; non habemus rcgem nisi Ccsarem: 69717; 'rcx totus', 'totus rcx': J05"3l; hec \'OX 'rt!x' est SOIHIS: 2 l 3 ridere: 506; hominem riJere: 39 I 6; quicquiJ riJet est risihile: 3 2 8 I 7; quicquid riJet, ha be t os: ç61 18 ; quicquid ridet, est homo: 649 27 ; pratum ridet: 476; 3 2 SI7; 56 I I8; prata ridcnt: 494; 50 I risibilis: quicquid ridet est risibile: J2SI7; ista Juo no1nina 'risibilis' et 'similis' sitnilern habent terminationem: 6668; si est risibile, est naturale: 3 I 7; omnis homo est risi bile: 382; 464; 471; 526; 383 32 ; 425I 7 ; 433I 6 ; 496 33 ; 6ool3; 69835; quicquiJ est aliquoJ risi bile, est aliquod navigabile, (et econverso): 75I9; quicquid est animai quoJ est homo, est risibile: 745"; plura sunt ani malia qua m risibilia: 766 22 ; animai risibile: 5JI 28ff.; omne risi bile est homo: 396 2 6ff.; 4369 ff.; 492 18 ; 'homo' et 'risibile' sunt pares terJnini: 2 53 13; si quoddam album non est homo, quoddam ri5ibile non est album: 92 26; sicut risibile est proprium homini, similiter est ruJihile proprium asini: 369 26; sicut risi bile est proprium hominis, ita hinnibile est

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM

897

risibilis (contin.): proprium equi: 444 10 ; si eu t risi bile inest homini, ita hinnibile inest equo: 546 26; quidquid est non-hon1o, est non-risi bile: 3 148; Socrates est animai risibile gressibile bipes n1ansuetum natura: 3666 ff.; utrum Marcus est homo, si Tullius est risibile: r6r 18; homo risibilis legit: 1 74 17; asi nus risibilis currit: 17420 ff.; on1ne risibile currit: 476 12 ; salurn risibile est homo: 769 18; tantum risi bile est homo: 7 5133; solum risi bile non est anin1al: 5033; non tantutn unum risi bile est unus hon1o: 7 5 7 24; tantun1 homo est risi bile et ipse currit: 34o 2o-zr ; tantun1 homo est risibilis et ipse movetur: 349 2 7; omnis homo ve! asi nus est risibilis: 6 2 ( 1 5); omnia risibilia et alia sunt hon1ines et asinus: 7528; nullum risi bile ve! lapis: 30132; nullum risibile ve! asi nus est rudibile: 2908; quoddam rudi bile et omne risibile sunt: r 54H; si 01nnis ho1no est asinus, omne risibile est rudi bile: 96 20 ff. Roma: 3 2 5; Roma est opti ma civitas: 3 2 3; nulla sunt Parisius et Rome: 334; quod est Bononie, non est Ron1c: 500; omnis homo qui ambulat Roma m, ambulat: 3r 10ff.; iste vadit Romam: 34r 19ff.; iste vellet esse Rome cun1 centun1 n1arcis: 671 20 ; 6737; utnun Sanctus Petrus si t Rome adhuc: 74o3z; Sanctus Petrus est patronus Rome: 741 12 ; piper vcnditur hic et Rome: 95; 455; 49 5; 500; p i per est Rome et id venditur Parisius: 7228; ubicmnque existens est aliquid si ipsmn est Ron1e, ibidem existens est aliquid si ipsum est Parisius: 66 ( 1 24); ç67I; tu es aliud quam animai quod est Rome: 63 (38} Ron1anus: Rom.1nus est fortissimus Bononiensium: 39 ç; 3 t ç 5 ; Roma nus est fortissin1us Grecorurn: 3 I 7 28; Romanus est unus Grecorun1 et est fortior omnibus Grecis aliis a se: 3 17 2 9; Troianos vincere Romanos: ç68 21 ; Canna fluvius sangui ne Romanorum plenus est: 646 2 7

rotundus: curn ignis calidus est, celum rotundum est: 42 18; celum est rotundum: I 6430ff.; utrum celum si t rotundwn vcl non ? : 47 2 rubeus: quicquid est aurwn, est rubeum: ç9o6 rubor: 550z rudibilis: sicut risibile est proprium hmnini, similiter est rudi bile proprium asini: 369 2 6; omnc rudi bile est asi nus: 49 ç-9 ff.; omnia risibili.1 et rudibilia sunt hon1ines et asini: 7 ç29; o m ne rationale ve l rudihile est homo ve! asi nus: 7 ç ç I ; si Socrates est homo \·el lapis, est rationale ve! rudi bile: 3 'i 3; o m ne rudi bile ve l asi nus currit: 299JS; si omnis homo est asinus, o m ne risi bile est rudi bile: q6 2 o ff. ; quoddam rudibile et o m ne risibile sunt: 1ç4H; homo rudibilis ambulat: 174Z 0 ff.; alius asinus non est rudibile :2716; nullum risi bile ve l asi nus est rudi bile: 2908

rosa: r9ç; on1nis rosa est: 301; 2998; nulla rosa est: 301 7 ; rosa est: 303-304; 261 6 ff.; rosa non est: 7 243 6 ff. ; rosa fui l: ç 46; o m nh ros.1 n: l

Spiritus Sanctus est alius ab utroque: 315 17 ll. sanguis: si Socrates est totus al bus, sanguis Socr.1tis est .1lbus: ç7I2ft".; Canna fluvius sangui ne Romanorum plenus est: 646 2 7 sanita.s: 7 1 237; sanitas optatur: 33931 ff.; iste dcsiderat sanitatem et il la est: JçOz

fuit ve! videbit pulcher pulchcr

non erit: 26236ff.; Socrates videt et omncm rosam: 2623ff.; rosa est flos: 460; 5404; 730 1 0; si rosa est, flos est: 7 30 1 7

Sabbatum: non nocte Sabbati: 3 1 310 sacerdos: s.1cerdos est homo: ço 2 ; sacerdo-; cant.1t miss.1m: 341 19 ff.; .11latum ab isto s.H.:erdotc rst pun1s p.1nis: 6923 1 ; diacono non licet fornicari; ergo nec sacerdoti: 5"473 2 ; iste est filius sacerdotis: 7()4 2 3 sagitta: sagitta vola t: ç61 z1 salus: iste desiderat salutem et il la est: 340 10 salvare: mulier que datnpna\·it, salY.lt: 697 10 Samaritanus: nonne bene dicimus nos 'qui.1 Samaritanu:-. es tu etiam demonem habes' ? : 701 IJ sanare: quicumquc sanabatur s.1nus est: 302; ç63 12 sanctus:

898

D

INDEX SOPHISMATUM ET EXEMPLORUM 76o 19; qui sdvit on1ne sci t quicquiù

sanus: ,ço8;

1 1 7 2 7;

6o7 2 J;

7 1 23°; o m ne animai est

sanum vel cgrum: 62 (14); on1nc animai est sanum: 62 (9); Socratcs aliqua \·ice fui t sa nus et illa fui t eger: 2 S 136;
sapiens: Soct".1tcs sapiens est: 1 So; 5 lo; put.1snc Soera t es sapicns est ? : 3 30; quamds Socrates si t sapiens, tamen non est di ves: 43 1Sil.; Socratcs C!-t amalor ~.lpientic: J66 19ff.; 4o24fl.; istc est amator sapicntie: 532 2 6!l.; philosophus est amator sapicntie: ùooU; cfr. 439 18; t\ristotilcs dixit hoc; et inquantum s.1picnter hoc est n: rum: 3 70 28; sapienles dinmt Deum es:-.c in cclis: 44fl0; sapiens

non invidi t: 444IJ; sapicns non peni t et: ç46 1 ; istc lcgit si eu t sapiens: 7 3 7 29; non est aliqt~tl sapicntia Dei que non si t Deus: 6K79; initiu;n sapientic timor Domini: 7 JS 29 s.1xum: i.lpis, pctra, saxum:

1 9R

scamnum:

7 ç8H; H ex vult me se: 32I 0 lf.; non solus Socr.ltes pote:-.t sedere in hoc scamno: 4422 scicntia: dialcti<:a est scie n eia: ç 327; omnis scie n eia e~ t

lubitu:-.; scd quedam scie n eia est in prct\lnH:ntis: 5"4':!4; in predit".lllH:ntis est scientia: 49 18;
scimi.l: vide s. v. simia sci re: isti sciunt septcm artes: 64 (ç4); scio homincm: 62 37; scio hominem esse in Anglia: 457; 583 24 ; 6Io 36 ; quidam scit bene citharizare: ç ç7; quicumque sci t gr.1mmatic.1m, est gr.lnllnaticus: 24ç3 2 ; sicut se habet" sdrc ad intelligere, it.1 se habet scirc multa ad intclligere multa: 54831; quicquid scivit Deus scit: ç8r 28 ; solus Deus scit omnia:

SCI\ t t:

64- (>o); quidlibet qualclibct de quolibct tali

scit seipsum esse tale quale est: 63 (4-o); quantus est Deus, quantus est Dcus JH.'mo sci t: 646 2 J; contingit seculum sci re: 687 I ff.; quodlibct qualelibet de quolibct tali scit ipsum esse: 7 2o 22 ; nullus homo currit quod ego scia m: 7 38J 0 ; quicquid sdtur ab omni homine, scitur a Soc.: rate: 7442 ; iste qui est niger, scivit se esse albmn et 1nodo non scit illud: 385; omnis homo sdt quicquid omnis homo sci t: 2438; Sortes sci t an P!.lto scia t an Sor scia t an P lato scia t aliquid de co: 6(} (I 38); Socrates vi det omnem homine1n currentem, scientem musica m: 7 I 7 21 ; si Soet·ates scit aliquid esse homo, scit aliquid esse ani mal: 2 7 3; 348; quicquid sci t Sor est ve rum: 58 1 2 ; in aliquo loco scitur esse Socrates et ipse t•st mundus: 28o 1 7ff.; plura sciuntur a Sorte qua m a solo Sorte: 67 (I 7 3); qui d si t Socrates scitur, dicitur re/ enuntiatur ab isto: ç<> I ; 2 1 322 ; Socratem non esse homo scictur ab i sto; ergo an Socrates si t homo scietur ab isto: 212 2 1; tu scis Sor an sit Sor: 592 6 ; tu scis plus de dialetica qua m quidam asi nus: 32 2 -l; te scirc plus quam scias est inpossihile: 332; tu scis quidlibet ,eJ nichil: 63 (22); o m ne quod est n: rum sciri a te est n.•rum: 6 3 (3 2); omnc quod est verum sriri a te est falsum: 6 3 ( 34); o m ne nescitum te sciri a te est falsum: 6 3 ( 3 3); tu scis quidlibet ,·el quidlibct ignoras: 63 (21); tu scis an omnc animal sit rationale vcl irrationale: 66 (14-I); tu scis an omne animai sit rationale et an iden1 irrationale: 66 ( 1 39); tu scis an omnis homo si t Sor an i Ile differt a Sorte: (,(, ( 14-0); tu scis ne ti bi concludatur: 67 (I 4-4-); nullus homo potest sdre quod aliquis homo potcst scire: 67 (r6ç); si tu scis te esse lapidcm, tu non scis te esse lapidem: 6~ (9o); quanto maius scis, t.lnto mi nus scis: 66 ( r 19); tu sds an mnnis homo currit; ergo tu scis omnis homo an currit: 66 ( r 36); tu scis an de nlenticntc si t falsmn Sorten1 esse asinurn: 66 (I 37); tu scis aliquid esse quod non scis esse: 66 (I 4-2); tu scis quod nichil scis, quod si scis, nichil scis: 67 ( 15 ç); :-i tu scis quod nichil scis, nichil scis: 67 (I >6) SC<Jl.l:

sicut se habet n1agister in scolis, sic se habet rcctor in navi: 434IS; cfr. 4444; magis se habet tnagister scolanun ad scolas quan1 magistcr currus ad currum: ~489ff.