O pewności

LUDWIG WITTGENSTEIN O PEWNOŚCI

Przełożył z języka niemieckiego i posłowiem opatrzył Bohdan Chwedeńczuk Posłowie: Wiłtgenstein o pewności Georg Henrik von Wright Przełożył Michał Szczubiałka

Wydawnictwo KR Warszawa 2001

SPIS TREŚCI-

Przedmowa wydawcy angielskiego O pewności Georg Henrik von Wright Wittgenstein o pewności Bohdan Chwedeńczuk Odczarować Wittgensteina Indeks pojęć

Podstawa przekładu: Ober Gewissheit/On Cerfainfy Edited by G.E.M. Anscombe and G.H. von Wright Basil Blackwell 1998

Copyright © Blackwell Publishers Ltd. 1969,1975 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo KR, Warszawa 2001 © Copyright for the Polish translation by Bohdan Chwedeńczuk, Warszawa 2001

The permission of the Wittgenstein Trustees for the publication of the Afterword is not to be taken as their endorsement of tfs content.

ISBN 83-86989-85-8

Tel. (0-22) 613 21 65

PRZEDMOWA WYDAWCY ANGIELSKIEGO*

To, co publikujemy tu, stanowi dorobek ostatniego półtora roku w życiu Wittgensteina. W połowie 1949 roku Wittgenstein odwiedził na zaproszenie Normana Malcolma Stany Zjednoczone, gdzie mieszkał w domu Malcolma w Ithaca. Malcolm zachęcił go do zajęcia się Moore'a obroną zdrowego rozsądku, to znaczy jego twierdzeniem, że wie o pewnych zdaniach z pewnością, iż są prawdziwe; o takich na przykład: „Tu jest jedna ręka — a tu druga", „Ziemia istniała długo przed moimi narodzinami", „Nigdy nie oddaliłem się daleko od powierzchni Ziemi". Pierwsze z tych zdań pochodzi z Moore'a Dowodu na istnienie zewnętrznego świata, a pozostałe z jego artykułu Obrona zdrowego rozsądku; artykuł ten od dawna interesował Wittgensteina, który mówił Moore'owi, że jest to jego najlepsza rozprawa. Książka, którą tu przedstawiamy, za­ wiera wszystko, co Wittgenstein napisał na ten temat w owym czasie, aż do śmierci. Zapiski te dzielą się na cztery części; wskazaliśmy te podziały po §65 (s. 17), §192 (s. 38) i §299 (s. 53). Naszym zdaniem część najwcześniejsza powstała na dwudziestu niedatowanych luźnych kartkach papieru kancelaryjnego w linię. Pozostawił je Wittgenstein w swoim pokoju w doPrzedmowa ta poprzedza opublikowane przez Blackwell Publishers Ltd wydanie przynoszące oryginalny tekst niemiecki Ober Gewissheit równolegle z jego przekładem na angielski, którego dokonali Denis Paul i Gertrudę Elisabeth M. Anscombe. (Przyp. tłum.)

5

mu G.E.M. Anscombe w Oksfordzie, gdzie mieszkał (wyją­ wszy jesienny wyjazd do Norwegii) od kwietnia roku 1950 do lutego 1951. Mam (G.E.M. A.) wrażenie, że zapisał je w Wiedniu, gdzie zatrzymał się w okresie od Bożego Narodzenia 1949 roku do marca roku następnego; nie mogę jednak przypomnieć sobie teraz, skąd pochodzi to wraże­ nie. Zapiski pozostałe pochodzą z małych notatników i są datowane, a pod koniec wręcz wszędzie podana jest data zapisu. Zapis ostatni został dokonany na dwa dni przed śmiercią Wittgensteina 29 kwietnia 1951 roku. Daty pozo­ stawiliśmy dokładnie w tej postaci, w jakiej pojawiają się w rękopisie. Numeracja poszczególnych fragmentów nato­ miast pochodzi od wydawców. Uznaliśmy za stosowne opublikowanie tej pracy ze względu na nią samą. Nie jest to wybór; w notatnikach Wittgensteina pojawia się jako osobny temat, którym za­ jmował się bodaj w czterech odrębnych okresach w ciągu owych osiemnastu miesięcy. Praca ta przedstawia jedyne zwarte ujęcie jej przedmiotu. G. E.M. Anscombe G.H. von Wright

1

1. Jeśli wiesz, że jest tu ręka , przyznajemy ci całą resztę. (Gdy mówi się, że zdanie nie daje się dowieść, nie znaczy to naturalnie, że nie daje się wyprowadzić z innych zdań; każde zdanie daje się wyprowadzić z innych. Te jednak mogą nie być pewniejsze niż ono. (Komiczną uwagę wypowiada o tym H. Newman.) 2. Z tego, że coś tak jawi się mnie — czy wszystkim — nie wynika, że tak jest. Wolno jednak spytać, czy można w to sensownie wątpić. 3. Gdy ktoś powiada na przykład „Nie wiem, czy jest tu ręka", można by mu powiedzieć „Przyjrzyj się lepiej". — Ta możliwość przekonania się należy do gry językowej. Stanowi jeden z jej istotnych rysów. 4. „Wiem, że jestem człowiekiem". Aby zrozumieć, jak niejasny jest sens tego zdania, zastanów się nad jego negacją. Można by je najprędzej ujmować następująco: 1

Zob. G.E. Moore, Proof of an External World, w: „Procee-

dings of the British Academy", t. XXV, 1939; A Defence of

Common Sense, w: J.H. Muirhead (wyd.), Contemporary British Philosophy, Second Series, Allen and Unwin—MacMillan, Lon­ don—New York 1953 (wyd. pierwsze, 1925). Obie rozprawy można znaleźć w: G.E. Moore, Philosophical Papers, Allen and Unwin, London 1959. (Przyp. wyd. ang.)

Przekład na język polski: Dowód na istnienie zewnętrznego świata; Obrona zdrowego rozsądku, w: G.E. Moore, O metodzie filozoficznej, przełożył Wojciech Sady, wydano staraniem Klubu Otryckiego, redakcji „Colloąuia Communia" oraz Biura Infor­ macji Studenckiej RN ZSP, Warszawa 1990. (Przyp. tłum.)

7

„Wiem, że mam organy ludzkie". (Na przykład mózg, którego nikt jednak nie widział.) Ale co z takim zdaniem, jak „Wiem, że mam mózg"? Mogę w nie wątpić? Brak mi podstaw, by wątpićl Wszystko przemawia za nim, a nic przeciw niemu. Można jednak sobie wyobrazić, że przy operacji okazałoby się, iż mam pustą czaszkę. 5. Od warunków, które stawiam zdaniu, zależy, czy może okazać się kiedyś fałszywe. 6. Czy można (tak jak Moore) wymienić, co się wie? Sądzę, że tak po prostu nie można. — Byłoby to bowiem nadużycie słowa „wiem". A zdaje się, że nadużycie to odsłaniałoby osobliwy i nader ważny stan umysłu. 7. Moje życie świadczy, że wiem, lub że jestem pewny, iż tam stoi krzesło, tam zaś są drzwi itd. — Mówię przyjacie­ lowi na przykład „Weź tamto krzesło", „Zamknij drzwi" itd., itd. 8. Różnica między pojęciem wiedzy a pojęciem pewności w ogóle nie ma większego znaczenia, chyba że „Wiem" ma znaczyć: Nie mogę się mylić. W sądzie na przykład mogłoby padać w każdej wypowiedzi świadka „Jestem pewny", zamiast „Wiem". Można sobie nawet wyobrazić, że „Wiem" byłoby tam zabronione. [Owo miejsce w Wil­ helmie Meistrze, gdzie mówi się „Wiesz" czy „Wiedziałeś", w sensie „Byłeś pewny", a rzeczy mają się inaczej, niż wiedział.] 9. Cóż, czy upewniam się, żyjąc, że jest tu ręka (mianowi­ cie moja ręka)? 10. Wiem, że leży tu chory? Nonsens! Siedzę przy jego łóżku, patrzę mu uważnie w twarz. — Czy więc nie wiem, że leży tam chory? I pytanie, i odpowiedź nie ma sensu. Tak jak powiedzenie „Jestem tu", którym mogę jednak 8

posłużyć się w dowolnej chwili, gdy pojawią się stosowne okoliczności. - — Czyż więc „ 2 x 2 = 4" to, poza określonymi okolicznościami, również bezsens, nie zaś prawdziwe zdanie arytmetyki? „ 2 x 2 = 4" to prawdziwe zdanie arytmetyki — prawdziwe ani „w określonych okoli­ cznościach", ani „zawsze" — natomiast mówione czy pisane znaki „ 2 x 2 = 4" w chińskim mogłyby mieć inne znaczenie lub być jawnie bezsensowne, to zaś pokazuje, że zdanie ma sens tylko w użyciu. Natomiast „Wiem, że leży tu chory", użyte w niestosownej sytuacji, tylko dlatego nie jawi się jako nonsens, a raczej jako oczywistość, że stosun­ kowo łatwo wyobrazić sobie stosowną dlań sytuację, a o słowach „Wiem, że . . . " sądzi się, że wszędzie tam, gdzie nie ma wątpliwości, są na miejscu (są więc też na miejscu tam, gdzie wyraz zwątpienia byłby niezrozumiały). 11. Nie dostrzegamy właśnie tego, jak bardzo wyspec­ jalizowane jest użycie „Wiem". 12. — Wydaje się bowiem, że „Wiem" opisuje stan rzeczy, który daje gwarancję, że to, co się wie, jest faktem. Nigdy nie pamięta się właśnie o wyrażeniu „Sądziłem, że wiem". 13. Nie możemy mianowicie z czyjejś wypowiedzi „Wiem, że tak jest" wyprowadzić zdania „Tak jest". Nie możemy też wyprowadzić go z tej wypowiedzi i z tego, że nie jest kłamstwem.—Czy jednak z mojej wypowiedzi „Wiem itd." nie mogę wyprowadzić „Tak jest"? Ależ tak, ze zdania „On wie, że jest tam ręka" wynika też „Tam jest ręka". Natomiast z jego wypowiedzi „Wiem . . . " nie wynika, że to wie. 14. Trzeba dopiero okazać, że wie. 15. Trzeba okazać, że błąd był niemożliwy. Nie wystarcza zapewnienie „Wiem to". Przecież to tylko zapewnienie, że nie mogę się (tu) mylić, to natomiast, że się w tym nie mylę, musi dać się obiektywnie ustalić. 9

16. „Gdy coś wiem, wiem też, że to wiem itd." — wy­ chodzi na to, że „Wiem to" znaczy „Jestem co do tego nieomylny". Trzeba móc jednak obiektywnie ustalić, czy jestem nieomylny. 17. Załóżmy teraz, że mówię „Jestem co do tego nieomyl­ ny, że to jest książka" — a przy tym wskazuję na jakiś przedmiot. Jak wyglądałby tu błąd? I czy przedstawiam go sobie jasno! 18. „Wiem to" znaczy często: mam właściwe podstawy, by tak mówić. Jeśli więc ktoś inny znałby tę grę językową, przyznałby, że to wiem. Musi on, jeśli zna tę grę językową, móc przedstawić sobie, jak można coś takiego wiedzieć. 19. Wypowiedź „Wiem, że jest tu ręka" można więc kontynuować: „jest to mianowicie moja ręka, na którą patrzę". Człowiek rozumny nie będzie wówczas wątpił, że to wiem. Nie będzie też w to wątpił idealista, powie natomiast, że nie chodziło mu o wątpliwość praktyczną, która została uchylona, ale że za nią kryje się jeszcze jedna wątpliwość. — To zaś, że jest to złudzenie, trzeba okazać w inny sposób. 20. „Wątpienie w istnienie świata zewnętrznego" wcale nie znaczy, że wątpi się na przykład w istnienie jakiejś planety, której istnienia dowiedzie późniejsza obserwacja. — A mo­ że Moore chce powiedzieć, że kiedy wie, iż jest tu jego ręka, jest to wiedza innego rodzaju niż ta, że istnieje planeta Saturn? W przeciwnym razie można by wskazać niedowiar­ kom na odkrycie Saturna i powiedzieć, że jego istnienie zostało dowiedzione, że więc dowiedzione zostało też istnienie świata zewnętrznego. 21. Pogląd Moore'a sprowadza się właściwie do tego, że analogia miedzy pojęciem wiedzy a pojęciami wierzenia, przypuszczania, wątpienia, przekonania tkwi w tym, że 10

wypowiedź „Wiem . . . " wcale nie mogłaby być błędna. A jeśli tak jest, to można wnosić z takiej wypowiedzi o prawdziwości twierdzenia. A wypowiedź o postaci „Są­ dziłem, że wiem" pominiemy tu. — Jeśli natomiast nie dopuścimy tej postaci, to również w twierdzeniu błąd musi być logicznie niemożliwy. Kto zna grę językową, musi to przejrzeć; gdy ktoś wiarygodny zapewnia go, że to wie, nic nie może mu to dać. 22. Byłoby to przecież osobliwe, gdybyśmy musieli wie­ rzyć człowiekowi wiarygodnemu, który mówi „Nie mogę się mylić"; lub temu, kto mówi „Nie mylę się". 23. Jeśli nie wiem, czy ktoś ma dwie ręce (czy na przykład zostały mu amputowane, czy nie), będę wierzył jego zapewnieniu, że ma dwie ręce, gdy jest wiarygodny. A gdy mówi, że to wie, mogę to rozumieć tylko tak, że mógł się 0 tym przekonać, że więc jego ramion nie skrywają na przykład jakieś okrycia ani bandaże itd., itd. Przyznaję człowiekowi wiarygodnemu tę możliwość przekonania się 1 dlatego mu tu wierzę. Nie przyznaje jej natomiast ten, kto mówi, że nie istnieją (może) żadne przedmioty fizyczne. 24. Pytanie idealisty brzmiałoby jakoś tak: „Jakim prawem nie wątpię w istnienie moich rąk?". (A nie można na nie odpowiedzieć: „Wiem, że istnieją".) Kto jednak tak pyta, nie zauważa, że wątpienie dokonuje się tylko w grze językowej; że trzeba więc spytać najpierw: Jak wyglądało­ by takie wątpienie?, a nie przyjmować tego bez pytania. 25. Można się mylić również co do tego, że Jest tu ręka". Tylko w określonych okolicznościach nie można się mylić. — „Można się mylić także w obliczeniu — nie można tylko w pewnych okolicznościach". 26. Czy jednak reguła pozwala dostrzec okoliczności, w któ­ rych błąd w użyciu reguł rachunku jest logicznie wykluczony? 11

Na co nam się zda taka reguła? Czy stosując ją nie możemy się (znów) mylić? 27. Jeśli natomiast chcemy przedłożyć coś, co przypomina­ łoby regułę, pojawi się wyrażenie „w normalnych warun­ kach". A wprawdzie rozpoznaje się normalne warunki, nie sposób ich jednak dokładnie opisać. Prędzej już można opisać różne warunki nienormalne. 28. Czym jest „uczenie się reguły"? — Tym. Czym jest „błędne jej zastosowanie"? — Tym. To zaś, na co się tu wskazuje, jest czymś nieokreślonym. 29. Wprawa w używaniu reguły pokazuje też, czym jest błąd jej zastosowania. 30. Kto się o czymś przekonał, mówi: „Tak, obliczenie się zgadza", lecz nie wnosi tego ze stanu swojej pewności. Nie wnioskuje się o stanie rzeczy, biorąc własną pewność za przesłankę. Pewność jest niczym ton, którym stwierdza się stan rzeczy, ale nie wnioskuje się z tonu, że ktoś ma rację. 31. Chciałbym usunąć z języka filozofii zdania, do któ­ rych, jak zaczarowani, ciągle wracamy. 32. Rzecz nie w tym, że Moore wie, iż jest tam ręka, lecz w tym, że nie rozumielibyśmy go, gdyby powiedział „Mogę się oczywiście co do tego mylić". Spytalibyśmy go: „Jak wyglądałby taki błąd?" — jak na przykład wyglądałoby odkrycie, że to był błąd? 33. Usuwamy więc zdania, które nas nie prowadzą dalej. 34. Gdy uczy się kogoś liczyć, czy uczy się go też, że może polegać na obliczeniach nauczyciela? Objaśnienia te muszą się jednak gdzieś kończyć. Czy będzie się go też objaśniać. 12

że może polegać na swoich zmysłach — skoro w wielu przecież przypadkach mówi się mu, że w takim a takim przypadku szczególnym nie może na nich polegać? — Reguła i wyjątek. 35. Czy nie można jednak przedstawić sobie, że nie ma żadnych przedmiotów fizycznych? Nie wiem. A jednak „Istnieją przedmioty fizyczne" to nonsens. Miałoby to być zdanie empiryczne? — A czy to jest zdaniem empirycznym: „Wydaje się, że istnieją przedmioty fizyczne"? 36. Pouczenia „A jest przedmiotem fizycznym" udzielamy tylko temu, kto albo nie rozumie jeszcze, co znaczy „A", albo nie rozumie, co znaczy „przedmiot fizyczny". Jest to więc pouczenie co do użycia słów, a „przedmiot fizyczny" jest pojęciem logicznym. (Tak jak kolor, masa, ...) I dlatego nie sposób utworzyć zdania „Istnieją przed­ mioty fizyczne". Co krok spotykamy jednak takie daremne próby. 37. Czy jest to jednak wystarczająca odpowiedź na scepty­ cyzm idealistów lub zapewnienia realistów [powiedzenie, że zdanie]: „Istnieją przedmioty fizyczne" to nonsens? Dla nich nie jest to przecież nonsens. Odpowiedzią byłoby jednak: twierdzenie to lub jego przeciwieństwo to nieudana próba wyrażenia (czegoś), czego tak nie da się wyrazić. To zaś, że jest nieudana, można pokazać; nie załatwia to jednak ich sprawy. Trzeba dopiero dojść do zrozumienia, że to, co jawi nam się jako pierwszy wyraz trudności lub jej rozwią­ zanie, może jednak zupełnie fałszywie ją wyrażać. Tak jak ten, kto słusznie gani obraz, często będzie się dopatrywał jego wady tam, gdzie jej nie ma, i trzeba dopiero badania, by znaleźć właściwy punkt zaczepienia zarzutów. 38. Wiedza w matematyce. Trzeba tu stale przypominać sobie o nieważności „procesu wewnętrznego" czy „stanu" 13

i pytać „Dlaczego miałoby to być ważne? Co mnie to obchodzi?". Interesujące jest to, jak używamy zdań ma­ tematyki. 39. Tak się liczy, w takich okolicznościach traktuje się obliczenie jako bezwarunkowo godne zaufania, jako na pewno poprawne. 40. Po „Wiem, że tam jest moja ręka" może przyjść pytanie „Skąd to wiesz?", zaś odpowiedź na nie zakłada, że można to tak wiedzieć. Zamiast „Wiem, że tam jest moja ręka" można by więc powiedzieć „Tam jest moja ręka" i dodać, skąd się to wie. 41. „Wiem, gdzie doznaję bólu", „Wiem, że go tu doznaję" są tak fałszywe, jak: „Wiem, że mnie boli". Właściwe zaś jest: „Wiem, gdzie mnie dotknąłeś w ramię". 42. Można powiedzieć „On w to wierzy, lecz tak nie jest", ale nie „On to wie, lecz tak nie jest". Czy wywodzi się to z różnicy między wierzeniem a wiedzą jako stanami duszy? Nie. — „Stanem duszy" można bodaj nazwać coś takiego, co wyraża ton głosu, gesty itd. Można by również mówić o przeświadczeniu jako stanie duszy, a stan ten może być taki sam, niezależnie od tego, czy będzie to wiedza, czy fałszywe wierzenie. Mniemanie, że słowa „wierzyć" i „wie­ dzieć" muszą odpowiadać różnym stanom, byłoby czymś takim jak wierzenie, że słowo ,ja" i imię „Ludwig" muszą odpowiadać różnym ludziom, skoro pojęcia są różne. 43. Co to za zdanie: „Nie możemy pomylić się, obliczając, że 12 x 12 = 144"? Musi to być przecież zdanie logiki. Czy jednak nie jest tym samym, lub czy nie wychodzi [to] na to samo, co twierdzenie 12 x 12 = 144? 44. Jeśli domagasz się reguły, z której wynika, że nie można pomylić się tu w obliczeniu, odpowiedź jest taka, że 14

nie nauczyliśmy się tego, opanowując regułę, lecz przez to, że uczyliśmy się liczyć. 45. Do istoty liczenia docieramy, ucząc się liczyć. 46. Czy nie można jednak opisać, jak przekonujemy się o niezawodności obliczenia? Och tak! Nie pojawia się jednak przy tym żadna reguła. — Najważniejsze jest jednak to: reguła jest niepotrzebna. Niczego nam nie brakuje. Obliczamy według reguły, to wystarcza. 47. Tak liczymy. Liczenie jest tym. Tym, czego uczyliśmy się na przykład w szkole. Zapomnij o tej transcendentnej pewności, która wiąże się z twoim pojęciem ducha. 48. Można jednak wyznaczyć w pewnej mnogości obliczeń jedne jako raz na zawsze niezawodne, inne jako jeszcze nie ustalone. Czyż więc jest to rozróżnienie logiczne? 49. Zważ jednak: nawet gdy mam obliczenie za ustalone, postanowienie to służy celowi praktycznemu. 50. Kiedy mówi się: Wiem, że . . . x . . . = . . . ? Gdy sprawdza się obliczenie. 51. Co to za zdanie: „Jak więc wyglądałby tu błąd!"? Musiałoby to być zdanie logiczne. Jest to jednak logika, której się nie używa, tego bowiem, czego uczy, nie uczymy się za pomocą zdań. — Jest to zdanie logiczne, opisuje przecież sytuację pojęciową (językową). 52. Nie jest to więc taka sama sytuacja dla takiego zdania, jak „W tej odległości od Słońca istnieje planeta" i dla zdania „Tu jest ręka" (mianowicie moja). Tego drugiego nie można nazwać hipotezą. Nie ma jednak między nimi wyraźnej granicy.

15

53. Można więc przyznać rację Moore'owi, jeśli rozumie się go tak, że zdanie mówiące, iż istnieje przedmiot fizyczny, ma podobną pozycję logiczną do tej, którą ma zdanie mówiące, że istnieje czerwona plama. 54. Nie jest mianowicie tak, że idąc od planety do mojej ręki, błąd staje się coraz bardziej nieprawdopodobny, lecz tak, że w pewnym miejscu nie da się już go pomyśleć. Wskazuje na to już to, że w przeciwnym razie musiało­ by się też dać pomyśleć, iż mylimy się w każdej wypowie­ dzi o przedmiotach fizycznych, że wszystkie, które kiedy­ kolwiek wygłaszamy, są fałszywe. 55. Czy możliwa jest więc hipoteza, że nie ma żadnych rzeczy w naszym otoczeniu? Czy nie przypominałaby ona tej, że mylimy się we wszystkich obliczeniach? 56. Gdy się mówi „Nie ma może tej planety, a zjawisko światła pochodzi z innego źródła", potrzebuje się jednak jakiegoś przykładu przedmiotu, który istnieje. Tego nie ma — jak na przykład ... A może powinno się powiedzieć, że pewność to tylko wskazany punkt, do którego coś zbliża się bardziej, a coś mniej? Nie. Błąd traci stopniowo sens. Taka właśnie jest ta gra językowa. A wszystko, co opisuje grę językową, należy do logiki. 57. Czy nie można by ujmować „Wiem, a nie tylko przypu­ szczam, że jest tu moja ręka", czy nie można by ujmować tego jako zdania gramatyki? A więc jako fezczasowego. — Czy wówczas jednak nie przypomina ono tego: „Wiem, a nie tylko przypuszczam, że widzę czerwień"? A czy wniosek „Istnieją zatem przedmioty fizyczne" nie przypomina tego „Istnieją zatem kolory"? 58. Jeśli „Ja wiem itd." traktujemy jako zdanie gramatycz­ ne, to naturalnie ,ja" może być nieważne. A zdanie to 16

znaczy właściwie „W tym przypadku nie ma żadnej wątp­ liwości" albo „Słowa «ja nie wiem» w tym przypadku nie mają żadnego sensu". Z tego zaś wynika rzecz jasna, że ,ja wiem" też nie mają. 59. „Wiem" to tutaj wgląd logiczny. Tylko nie może on dowodzić realizmu. 60. Fałszywe jest powiedzenie, że „hipotezę", iż to jest kawałek papieru, potwierdzałoby lub obalało późniejsze doświadczenie, oraz że w zdaniu „Wiem, że to jest kawałek papieru" owo „wiem" odnosi się bądź do takiej hipotezy, bądź do określenia logicznego. 61. . . . Znaczenie słowa to sposób jego użycia. Tego bowiem uczymy się, gdy słowo wciela się naj­ pierw w nasz język. 62. Dlatego zachodzi odpowiedniość między pojęciami „znaczenia" i „reguły". 63. Gdy przedstawiamy fakty innymi, niż są, to pewne gry językowe tracą na ważności, a inne stają się ważne. A w ten sposób zmienia się, wprawdzie stopniowo, użycie słów języka. 64. Porównaj znaczenie słowa z „funkcją" A „różne znaczenia" z „różnymi funkcjami".

urzędnika.

65. Gdy zmieniają się gry językowe, zmieniają się pojęcia, a z pojęciami znaczenia słów.

66. Wygłaszam twierdzenia, odnosząc się do rzeczywisto­ ści z różnym stopniem pewności. Jak ujawnia się stopień pewności? Jakie ma następstwa? 17

Może chodzić na przykład o pewność pamięci albo o pewność spostrzeżenia. Mogę być pewny swego, lecz wiedzieć, jaki sprawdzian przekonałby mnie o błędzie. Jestem całkiem pewny na przykład daty jakiejś bitwy, gdybym jednak znalazł inną datę w znanym dziele histo­ rycznym, zmieniłbym zdanie, nie błądząc tym samym w całym sądzeniu. 67. Czy możemy przedstawić sobie człowieka, który stale błądzi tam, gdzie uznajemy błąd za wykluczony i gdzie też nigdy go nie spotykamy? Mówi na przykład z taką samą jak ja pewnością (i z wszystkimi jej oznakami), że mieszka tam a tam, ma tyle a tyle lat, pochodzi z takiego a takiego miasta itd., ale jest w błędzie. Jak jednak odnosi się do tego błędu? Co mam przyjąć? 68. Pytanie brzmi: Co ma tu do powiedzenia logik? 69. Mógłbym powiedzieć: „Jeśli błądzę w tym, nie mam żadnej gwarancji, że mówię coś prawdziwego". Inny mimo to nie powie tego o mnie ani ja o innym. 70. Mieszkam od miesięcy pod adresem A, odczytywałem niezliczoną ilość razy nazwę ulicy i numer domu, otrzyma­ łem tu mnóstwo listów i mnóstwu ludzi dałem ten adres. Jeśli mylę się co do tego, jest to błąd nie mniejszy, niż gdybym był (fałszywie) przekonany, że piszę po chińsku, a nie po niemiecku. 71. Jeśli mój przyjaciel uroiłby sobie pewnego dnia, że mieszka od dawna tam a tam itd., itd., nie nazwałbym tego błędem, lecz, przejściowym może, zaburzeniem psy­ chicznym. 72. Nie każde tego rodzaju fałszywe przekonanie jest błędem. 18

73. Jaka jest jednak różnica między błędem a zaburzeniem psychicznym? A kiedy traktuję coś jako błąd, czym się to różni od traktowania tego jako zaburzenie psychiczne? 74. Czy można powiedzieć: Błąd ma nie tylko przyczynę, lecz też podstawę? Znaczy to w przybliżeniu, że da się włączyć w to, co błądzący wie właściwie. 75. Czy byłoby to słuszne: Gdybym był tylko fałszywie przeświadczony, że stoi przede mną stół, mógłby to być jeszcze błąd, gdy natomiast jestem fałszywie przeświad­ czony, że ten lub jakiś taki stół widzę codziennie od wielu miesięcy i stale go używam, nie jest to żaden błąd? 76. Moim celem musi naturalnie być wskazanie wypowie­ dzi, które chciałoby się wygłosić, lecz nie sposób wygłosić je sensownie. v

77. Będę może dla pewności dwukrotnie dokonywał mno­ żenia, a może pozwolę, by powtórzył je ktoś inny. Czy jednak będę je ponawiał dwudziestokrotnie lub pozwalał, by powtarzało je dwudziestu ludzi? A czy jest to niedbalst­ wo? Czy dwudziestokrotne sprawdzenie mnożenia rzeczy­ wiście zwiększałoby pewność? 78. A czy mogę wskazać podstawę tego, że jej nie zwiększa? 79. To, że jestem mężczyzną, a nie kobietą, można zwery­ fikować, gdybym jednak powiedział, że jestem kobietą, i chciał wyjaśniać ten błąd tym, że nie sprawdziłem owej wypowiedzi, nie przyjęłoby się takiego wyjaśnienia. 80. Prawdziwość moich wypowiedzi służy za sprawdzian mojego ich rozumienia. 81. Znaczy to, że kiedy wygłaszam fałszywą wypowiedź, staje się niepewne, czy ją rozumiem. 19

82. To, że coś uchodzi za wystarczający sprawdzian wypo­ wiedzi — to należy do logiki. Należy do opisu gry językowej. 83. Prawdziwość pewnych zdań empirycznych należy do naszego systemu odniesienia. 84. Moore mówi, że wie, iż Ziemia istniała na długo przed jego narodzinami. A wyrażone w ten sposób wygląda to na wypowiedź o jego osobie, choć poza tym jest wypowiedzią 0 świecie fizycznym. Otóż filozoficznie nieinteresujące jest to, że Moore wie to czy tamto, interesujące jest natomiast, że można i jak można to wiedzieć. Gdyby nas Moore powiadomił, że zna odległość dzielącą pewne gwiazdy, moglibyśmy wnosić z tego, że dokonał specjalnych badań, 1 chcielibyśmy się dowiedzieć, co to za badania. Moore wybiera jednak właśnie taki przypadek, w którym, jak się zdaje, wszyscy wiemy to, co on, a nie potrafimy powie­ dzieć, jak to wiemy. Jestem przekonany na przykład, że wiem o tym (o istnieniu Ziemi) równie wiele jak Moore, a jeśli on wie, że jest tak, jak mówi, wiem to również ja. Nie jest też bowiem tak, że doszedł do swojego zdania na jakiejś drodze myślowej, której, choć jest mi wprawdzie dostępna, nie przeszedłem. 85. A co składa się na to, że się to wie? Może znajomość historii? Trzeba wiedzieć, co to znaczy: Ziemia istnieje już tak a tak długo. Nie musi przecież tego wiedzieć każdy dorosły i rozumny człowiek. Widzimy ludzi budujących i burzących domy, co przywodzi nas do pytania „Jak długo stoi już ten dom?". Jak natomiast dochodzi się do tego, by spytać o to, na przykład mając na myśli górę? A czy wszyscy ludzie mają pojęcie „Ziemi" jako ciała, które może powstać i przeminąć? Dlaczego miałbym nie myśleć, że Ziemia jest płaska, lecz nieskończenie rozciągła w każ­ dym kierunku (również w głąb)? Wówczas jednak mógł­ bym w każdym razie powiedzieć „Wiem, że ta góra istniała 20

na długo przed moimi narodzinami". — Jak by to jednak było, gdybym spotkał człowieka, który w to nie wierzy? 86. Jak by to było, gdybyśmy zastąpili w zdaniach Moore'a „wiem" przez Jestem niezachwianie przeświadczony"? 87. Czy zdania twierdzącego, które mogłoby funkcjono­ wać jako hipoteza, nie można by też używać jako podstawy badania i działania? Czy nie mogłoby więc być wyłączone spod wątpienia, choć nie przebiegałoby to wedle jakiejś wyraźnej reguły? Przyjmuje się je po prostu jako oczywis­ tość, nigdy nie kwestionując go, a może nawet wyraźnie go nie wypowiadając. 88. Może być tak na przykład, że całe nasze badanie jest tak ustawione, że dzięki niemu pewne zdania, jeśli się je w ogóle wypowiada, stoją poza wszelkim wątpieniem. Leżą opodal drogi, po której porusza się badanie. 89. Chciałoby się powiedzieć: „Wszystko przemawia za tym, a nic przeciw temu, że Ziemia istniała na długo przed moimi narodzinami ...". Czy nie mógłbym jednak wierzyć w coś przeciwnego? Ale pojawia się pytanie: jak przejawiałoby się to wierzenie w praktyce? — Powie ktoś może: „Rzecz nie w tym. Wierzenie jest tym, czym jest, niezależnie do tego, czy przejawia się w praktyce, czy się nie przejawia". Sądzi się: Zawsze jest to ta sama postawa umysłu ludzkiego. 90. „Wiem" ma pierwotne znaczenie podobne do znacze­ nia „widzę" i z nim spokrewnione. („Wiedzieć", „videre".) A zdanie „Wiem, że był w pokoju, ale go nie było w pokoju" jest podobne do „Widziałem go w pokoju, ale go tam nie było". „Wiem" ma wyrażać stosunek, lecz nie między mną a znaczeniem zdania (jak wyraża go „Wie­ rzę"), lecz między mną i stanem rzeczy. Stosunek taki, że stan rzeczy zostaje przyjęty do mojej świadomości. (Leży tu 21

również powód tego, że chce się powiedzieć, iż nie wie się właściwie, co dzieje się w świecie zewnętrznym, lecz wie się tylko, co dzieje się w królestwie tak zwanych danych zmysłowych.) Miałoby się wówczas obraz poznawania jako postrzegania zdarzeń zewnętrznych za pomocą promieni wzroku, rzutujących owe zdarzenia takie, jakie są, na nasze oczy i do naszej świadomości. Od razu jednak pojawia się pytanie, czy można być również pewnym tej projekcji. A ów obraz ukazuje wprawdzie przedstawienie, które sobie urabiamy o wiedzy, lecz nie ukazuje tego, co leży u podłoża tego przedstawienia. 91. Gdy Moore mówi, że Ziemia istniała itd., większość z nas przyzna mu rację, że tak długo istniała, a także uwierzy mu, że jest o tym przekonany. Czy jednak ma on też właściwą podstawę swojego przekonania? Jeśli bowiem nie ma, to przecież nie wie (Russell). 92. Można jednak spytać: „Czy ktoś może mieć przekonu­ jące powody, by wierzyć, że Ziemia istnieje od niedawna, mniej więcej dopiero od jego narodzin?". — Przyjmijmy, że zawsze to słyszał — czy miałby jakiś dobry powód, by w to wątpić? Ludzie wierzyli, że mogą sprowadzić deszcz; dlaczego miano by nie wychowywać jakiegoś króla w prze­ konaniu, że świat zaczął się wraz z nim? A gdyby Moore i ów król spotkali się i wszczęli dyskusję, czy Moore mógłby naprawdę dowieść, że jego wierzenie jest słuszne? Nie mówię, że Moore nie mógłby nawrócić króla na swój pogląd, byłoby to jednak szczególne nawrócenie: doprowa­ dziłoby się króla do tego, by inaczej postrzegał świat. Zważ, że o słuszności poglądu nieraz przekonuje nas jego prostota czy symetria, to znaczy: dochodzi do tego, że przyjmujemy ten pogląd. Mówi się wówczas po prostu coś takiego: „Tak musi być". 93. Wszystkie zdania przedstawiające to, co Moore „wie", są tego rodzaju, że trudno sobie wyobrazić, dlaczego 22

miałoby się wierzyć w coś przeciwnego. Na przykład zdanie, że Moore spędził całe życie w niewielkiej odległo­ ści od Ziemi. — Mogę tu znów mówić o sobie samym zamiast o Moorze. Co mogłoby mnie doprowadzić do tego, bym wierzył w coś przeciwnego? Wspomnienie albo że mi to powiedziano. — Wszystko, co widziałem czy słyszałem, czyni mnie przeświadczonym, że żaden człowiek nigdy nie był zbytnio oddalony od Ziemi. Nic w moim obrazie świata nie przemawia za czymś przeciwnym. 94. Mojego obrazu świata nie mam jednak dlatego, że przekonałem się o jego słuszności; ani dlatego, że zostałem przekonany o jego słuszności. Lecz jest to odziedziczone tło, na którym odróżniam prawdę od fałszu. 95. Zdania opisujące ów obraz świata mogłyby należeć do swego rodzaju mitologii. A ich rola przypomina rolę reguł gry, gry zaś można się nauczyć też czysto praktycznie, bez wysłowionych reguł. 96. Można sobie przedstawić, że pewne zdania o postaci zdań empirycznych zastygłyby, działając niczym przewód dla niezastygłych, płynnych zdań empirycznych; i że z cza­ sem zależność ta zmieniłaby się i zdania płynne zastygłyby, a twarde stałyby się płynne. 97. Mitologia może znów pogrążyć się w rzece, a koryto rzeki myśli może się zmienić. Odróżniam jednak ruch wody w korycie rzeki od zmiany koryta; aczkolwiek nie ma między nimi ostrego podziału. 98. Gdyby ktoś jednak mówił „Logika jest więc również nauką empiryczną", nie miałby racji. Słuszne natomiast jest to, że to samo zdanie raz można traktować jako sprawdzane przez doświadczenie, raz jako regułę spraw­ dzania. 23

99. Cóż, brzeg rzeki składa się częściowo z twardej skały, która się nie zmienia lub zmienia się niezauważalnie, a częściowo z piasku, który raz tu, a raz tam jest wy­ płukiwany lub nanoszony. 100. Prawdy, o których Moore mówi, że je zna, to takie, które, nawiasem mówiąc, wszyscy znamy, jeśli on je zna. 101. Takie zdanie mogłoby na przykład brzmieć: „Moje ciało nigdy nie znika i nie pojawia się po pewnym czasie". 102. Czy nie mógłbym uwierzyć, że zostałem niegdyś, nie wiedząc tego, a może w stanie nieświadomości, przeniesio­ ny daleko od Ziemi, a inni wprawdzie to wiedzą, lecz mi nie powiedzieli? Nie odpowiadałoby to jednak zupełnie moim pozostałym przekonaniom. Nie, iżbym mógł opisać system tych przekonań. Moje przekonania jednak tworzą system, budowlę. 103. A jeślibym powiedział teraz „Jestem nieodparcie przeświadczony, że itd.", w naszym przypadku znaczyłoby to też, że nie osiągnąłem tego przeświadczenia, przebiega­ jąc określoną drogę myślową, lecz że jest ono zakorzenione w taki sposób we wszystkich moich pytaniach i odpowie­ dziach, iż nie mogę nim zachwiać. 104. Jestem na przykład przekonany również o tym, że Słońce nie jest dziurą w sklepieniu niebios. 105. Wszelkie sprawdzanie, wszelkie potwierdzanie i oba­ lanie założenia dokonuje się już wewnątrz jakiegoś sys­ temu. A system ten nie jest mianowicie mniej lub bardziej dowolnym i wątpliwym punktem wyjścia wszystkich na­ szych argumentów, lecz należy do istoty tego, co nazywa­ my argumentem. System jest nie tyle punktem wyjścia, ile żywiołem, w którym żyją argumenty.

24

106. Dorosły powiedział dziecku, że był na Księżycu. Dziecko mi to opowiada, ja zaś mówię, że to żart, że taki a taki nie był na Księżycu; nikt nie był na Księżycu; Księżyc jest daleko, daleko od nas i nie można tam ani wspiąć się, ani dolecieć. — Jeśli teraz dziecko obstaje przy tym: istnieje może jednak jakiś sposób, by móc się tam dostać, a tylko ja go nie znam itd. — co mógłbym odpowiedzieć? Co mógłbym odpowiedzieć dorosłym członkom plemienia, którzy wierzą, że ludzie docierają niekiedy na Księżyc (tak wykładają może swoje sny), i którzy przyznają wprawdzie, że nie sposób wspiąć się tam czy dolecieć zwykłymi sposobami? — Ale dziecko nie będzie zazwyczaj trzymać się takiego wierzenia i łatwo przekona je to, co mu z powagą powiemy. 107. Czy nie jest to całkiem tak, jak można wpoić dziecku wiarę w Boga lub wiarę, że nie ma Boga, a ono będzie potrafiło odpowiednio przytaczać, jak się wydaje, przeko­ nujące racje na rzecz jednego lub drugiego? 108. „Czy nie ma jednak żadnej prawdy obiektywnej? Czy nie jest prawdą lub fałszem, że ktoś był na Księżycu?" Jeśli myślimy w ramach naszego systemu, jest pewne, że żaden człowiek nigdy nie był na Księżycu. Czegoś takiego nie tylko nigdy nie opowiadali nam rozsądni ludzie, lecz też cały nasz system fizyki zabrania nam w to wierzyć. Wyma­ ga to bowiem odpowiedzi na pytania: „Jak przezwyciężył siłę ciążenia?", „Jak mógł żyć bez atmosfery?" i na tysiące innych, na które by się nie odpowiedziało. Co jednak, gdybyśmy zamiast wszystkich tych odpowiedzi usłyszeli: „Nie wiemy, jak się dociera na Księżyc, ci jednak, którzy tam docierają, rozpoznają natychmiast, że tam są; a ty też nie możesz wszystkiego wyjaśnić". Od kogoś, kto to powiedział, czulibyśmy się bardzo umysłowo oddaleni. 109. „Zdanie empiryczne można sprawdzić" (powiadamy). Ale jak i za pomocą czego? 25

110. Co uchodzi za jego sprawdzian? — „Czy jest to jednak sprawdzian wystarczający? A jeśli jest, czy nie musi się go rozpoznawać jako wystarczający w logice?" — Tak jakby uzasadnianie nie dobiegało gdzieś kresu. Kres nie jest jednak nieuzasadnionym założeniem, lecz nieuzasadnio­ nym sposobem działania. 111. „Wiem, że nigdy nie byłem na Księżycu." — Brzmi to zupełnie inaczej w faktycznych okolicznościach niż brzmiałoby, gdyby wielu ludzi było na Księżycu, a nie­ którzy byliby tam może, sami tego nie wiedząc. W tym przypadku można by podać podstawy tej wiedzy. Czy nie mamy tu do czynienia z podobnym stosunkiem jak między ogólną regułą mnożenia a jakimś przeprowadzonym mno­ żeniem? Chcę powiedzieć: Ze nie byłem na Księżycu, jest dla mnie równie pewne, jak pewne może być dowolne tego uzasadnienie. 112. A czy [to] nie jest tym, co Moore chce powiedzieć, gdy mówi, że zna wszystkie te rzeczy? — Czy jednak rzeczywiście chodzi o to, że on to wie, nie zaś o to, że niektóre z tych zdań muszą być dla nas niewzruszone? 113. Gdy ktoś chce nas uczyć matematyki, nie będzie zaczynał od zapewniania nas, że wie, iż a + b = b + a. 114. Kto nie jest pewny żadnego faktu, nie może też być pewny sensu swoich słów. 115. Kto chciałby wątpić we wszystko, nie doszedłby też do wątpliwości. Sama gra w wątpienie zakłada już pewność. 116. Czy Moore zamiast „Wiem . . . " nie mógłby powie­ dzieć „Jest dla mnie pewne, że ..."? A także: „Jest dla mnie i dla wielu innych pewne, że ...". 26

117. Dlaczego nie mogę wątpić w to, że nigdy nie byłem na Księżycu? A jak mógłbym próbować tego dokonać? Przypuszczenie, że może jednak tam byłem, jawiłoby mi się przede wszystkim jako bezczynne. Nic nie wynikało­ by z tego, niczego by to nie wyjaśniało. Nie wiązałoby się to z niczym w moim życiu. Jeśli mówię „Nic nie przemawia za, a wszystko prze­ ciw", zakłada to już zasadę przemawiania za i przeciw. To znaczy, muszę móc powiedzieć, co za tym przemawiałoby. 118. Czy więc słuszne byłoby powiedzenie: Nikt dotąd nie otworzył mojej czaszki, by zobaczyć, czy jest tam mózg; wszystko jednak przemawia za tym, a nic przeciw temu, że by się go tam znalazło? 119. Czy można jednak powiedzieć też: Nic nie przemawia przeciw temu, a wszystko za tym, że stół jest tam również wtedy, gdy nikt go nie widzi? Co bowiem za tym prze­ mawia? 120. Jeśliby jednak ktoś w to wątpił, jak przejawiałoby się w praktyce jego wątpienie? I czy nie moglibyśmy spokojnie pozwolić mu wątpić, skoro nie wnosiłoby to żadnej różnicy? 121. Czy można powiedzieć: „Gdzie nie ma wątpienia, nie ma też wiedzy"? 122. Czy nie trzeba podstaw do wątpienia? 123. Gdziekolwiek patrzę, nie znajduję podstaw, by wątpić w to, że . . . 124. Używamy sądów jako zasad(y) sądzenia. 125. Jeśli spytałby mnie ślepy „Czy masz dwie ręce?", nie upewniałbym się, spoglądając. Cóż, nie wiem, dlaczego 27

miałbym ufać moim oczom, jeśli w ogóle bym w to wątpił. Ba, dlaczego miałbym nie sprawdzać moich oczu, patrząc, czy widzę obie ręce? Co jest przez co sprawdzane? (Kto decyduje o tym, co jest pewne?) A co znaczy powiedzenie, że to a to jest pewne? 126. Nie jestem bardziej pewny znaczenia moich słów niż jakichś sądów. Czy mogę wątpić, że ten kolor nazywa się „niebieski"? (Moje) wątpienie tworzy system. 127. Skąd bowiem wiem, że ktoś wątpi? Skąd wiem, że używa słów „wątpię w to" tak jak ja? 128. Od dziecka uczyłem się tak sądzić. To jest sądzenie. 129. Tak uczyłem się sądzić; to poznałem jako sąd. 130. Czy nie jest to jednak doświadczenie, które uczy nas tak sądzić, to znaczy tego, że słusznie jest tak sądzić? Jak jednak uczy nas tego doświadczenie? Możemy to zaczerp­ nąć z doświadczenia, doświadczenie jednak nie doradza nam, by coś z niego czerpać. Jeśli jest ono podstawą, że tak sądzimy (a nie tylko przyczyną), nie mamy z kolei pod­ stawy tego, by upatrywać w tym podstawy. 131. Nie, doświadczenie nie jest podstawą naszej gry w sądzenie. Nie jest też podstawą jej znakomity owoc. 132. Ludzie sądzili, że król może sprowadzić deszcz; my mówimy, że sprzeciwia się to całemu doświadczeniu. Dziś sądzi się, że samolot, radio itd. to środki zbliżania ludów i szerzenia kultury. 133. W zwykłych okolicznościach nie przekonuję się, czy mam dwie ręce, kierując się wyglądem. Dlaczego tego nie robię? Czy doświadczenie wykazało, że jest to niepotrzeb28

ne? Albo (też): Nauczyliśmy się w jakiś sposób ogólnego _ prawa indukcji i również tu mu ufamy? — Dlaczego jednak j mielibyśmy uczyć się najpierw jednego ogólnego prawa, i a nie od razu szczegółowego? 134. Gdy kładę książkę do skrzyni, zakładam, że tam jest, chyba że . . . „Doświadczenie zawsze przyznaje mi rację. Nie było jeszcze żadnego dobrze uwierzytelnionego przy­ padku (po prostu) zniknięcia książki". Często zdarza się, że książka się już nigdy nie odnajduje, choć wierzymy, iż wiemy na pewno, gdzie była. — Doświadczenie rze­ czywiście uczy jednak, że książka na przykład nie znika. (Np. stopniowo nie wyparowuje.) Czy jednak tym, co pozwala nam przyjąć, że książka nie znikła, jest właśnie to doświadczenie z książkami itd.? Cóż, załóżmy, że znajdujemy, iż w określonych nowych warunkach książki znikają — czy nie zmienilibyśmy naszego założenia? Czy można zaprzeczyć oddziaływaniu doświadczenia na nasz system założeń? 135. Czy jednak nie kierujemy się po prostu zasadą, że co zdarzało się zawsze, zdarzy się znów (lub jakąś podobną)? — Co to znaczy kierować się tą zasadą? Czy naprawdę wprowadzamy ją do naszego rozumowania? Czy też jest to tylko prawo przyrody, którym kieruje się z pozoru nasze wnioskowanie? Może tak być. Nie jest to składnik naszego dociekania. *

136. Gdy Moore mówi, że wie to a to, wylicza w istocie same zdania empiryczne, które uznajemy bez osobnego sprawdzania, a więc zdania pełniące w systemie naszych zdań empirycznych szczególną rolę logiczną. 137. Choćby ktoś najbardziej godny zaufania zapewniał mnie, że wie, iż jest tak a tak, samo to nie mogłoby mnie przekonywać, że on wie, a tylko, że sądzi, iż wie. Dlatego zapewnienie Moore'a, że wie ..., może nas nie intereso29

wać. Zdania natomiast, które Moore wylicza jako przy­ kłady takich prawd, które się zna, są rzeczywiście inte­ resujące. Nie dlatego, że ktoś wie, iż są prawdziwe, lub sądzi, że wie, lecz dlatego, że wszystkie pełnią podobną rolę w systemie naszych sądów empirycznych. 138. Żadnego z nich na przykład nie osiągamy w wyniku badania. Istnieją na przykład badania historyczne oraz badania dotyczące kształtu, a także (dotyczące) wieku Ziemi, ale nie ma badań nad tym, czy Ziemia istniała w ostatnich stu latach. Wielu z nas słuchało oczywiście opowieści o tym okresie czasu od rodziców i dziadków, mamy o nim wiadomości; czy oni jednak nie mogą się mylić? — „Non­ sens", powie się, „Jak mieliby się mylić wszyscy ci lu­ dzie!". Czy jest to jednak argument? Czy nie jest to po prostu odrzucenie pewnej idei? A może ustalenie pojęcia? Jeśli bowiem mówię tu o możliwym błędzie, zmienia to rolę, jaką gra „błąd" i „prawda" w naszym życiu. 139. Aby ustanowić praktykę, nie wystarczą reguły, lecz potrzebne są też przykłady. Przy naszych regułach tylne drzwi stoją otworem, a praktyka musi mówić sama za siebie. 140. Nie uczymy się praktyki wydawania sądów empirycz­ nych w ten sposób, że uczymy się reguł; uczą nas sądów i ich związku z innymi sądami. Całość sądów staje się dla nas wiarygodna. 141. Gdy zaczynamy w coś wierzyć, to nie w jakieś pojedyncze zdanie, lecz w cały system zdań. (Światło wschodzi stopniowo nad całością.) 142. Nie przekonują mnie pojedyncze aksjomaty, lecz system, w którym wnioski i przesłanki nawzajem się wspierają. 30

143. Opowiadają mi, na przykład, że ktoś wspiął się przed wieloma laty na tę górę. Otóż czy zawsze badam wiarygod­ ność opowiadającego i to, czy ta góra istniała przed laty? Dziecko uczy się o wiele później, że istnieją wiarygodni i niewiarygodni narratorzy, gdy uczy się faktów, które mu się opowiada. W ogóle nie uczy się tego, że owa góra istnieje od dawna; znaczy to, że pytanie, czy tak jest, w ogóle się nie pojawia. Połyka, by tak rzec, ten wniosek wraz z tym, czego się uczy. 144. Dziecko uczy się wierzyć w mnóstwo rzeczy. Znaczy to, że uczy się na przykład postępować według tych wierzeń. Stopniowo tworzy się system wierzeń, a w nim pewne rzeczy są nieporuszone, a pewne mniej lub bardziej ruchome. To, co tkwi nieruchomo, tkwi tak nie dlatego, że jest samo w sobie oczywiste czy przekonujące, lecz trzyma je mocno to, co je otacza. 145. Chce się powiedzieć: Wszystkie moje doświadczenia pokazują, że tak jest. Ale jak to robią? Owo zdanie bowiem, na które pokazują, też należy do ich szczególnej interpretacji? „To, że owo zdanie traktuję jako na pewno prawdziwe, znamionuje też moją interpretację doświadczenia." 146. Tworzymy sobie obraz Ziemi jako kuli, która unosi się swobodnie w przestrzeni, a w ciągu stu lat nie zmieniła się zasadniczo. Powiedziałem „Tworzymy sobie obraz itd.", a obraz ten pomaga nam teraz w osądzaniu roz­ maitych stanów rzeczy. Mogę wprawdzie obliczyć wymiary, mostu, niekiedy mogę też wyliczyć, że most byłby tu dogodniejszy niż prom itd., itd. — gdzieś jednak muszę zacząć od jakiegoś i założenia czy decyzji. J 147. Obraz Ziemi jako kuli to dobry obraz, wszędzie się sprawdza, jest też prosty — krótko mówiąc, operujemy nim, nie wątpiąc weń. 31

148. Dlaczego nie przekonuję się o tym, że mam jeszcze dwie nogi, gdy chcę się unieść z krzesła? Nie ma żadnego dlaczego. Po prostu tego nie robię. Tak po­ stępuję. 149. Same moje sądy charakteryzują rodzaj i sposób, w jaki sądzę, istotę sądzenia. 150. Jak ktoś osądza, która jego ręka jest prawa, a która lewa? Skąd wiem, że mój sąd będzie zgodny z sądem kogoś innego? Skąd wiem, że ten kolor jest niebieski? Jeśli nie ufam tu sobie, dlaczego miałbym ufać sądowi kogoś in­ nego? Czy jest tu jakieś dlaczego? Czy nie muszę gdzieś zacząć ufać? Znaczy to, że muszę gdzieś zacząć od niewątpienia; i nie jest to, by tak rzec, zbyt pochopne, choć wybaczalne, ale należy do sądzenia. 151. Chciałbym powiedzieć: Moore nie wie tego, o czym twierdzi, że wie, ale, tak jak ja, ma to za niewzruszone; uznawanie tego za niewzruszone należy do metody naszych zwątpień i badań. 152. Nie uczę się wyraźnie zdań, które mam za nie­ wzruszone. Mogę je znaleźć później, niczym oś, wokół której obraca się ciało. Oś ta tkwi w miejscu nie dlatego, że coś ją trzyma, lecz ruch wokół niej określa ją jako nieru­ chomą. 153. Nikt nie uczył mnie tego, że moje ręce nie znikają, gdy nie zwracam na nie uwagi. Nie sposób też powiedzieć, że prawdziwość tego zdania zakładam przy moich twier­ dzeniach itd. (tak jakby opierały się na nim), skoro dopiero dalsze nasze stwierdzanie nadaje mu sens. 154. Są przypadki tego rodzaju, że kiedy ktoś daje znaki wątpienia tam, gdzie my nie wątpimy, nie możemy ich ufnie rozumieć jako znaków wątpienia. 32

Tzn.: Abyśmy rozumieli jego znaki wątpienia jako takie, może je dawać tylko w określonych przypadkach, a nie w innych. 155. Człowiek w pewnych warunkach nie może się mylić. („Może" ma tu użycie logiczne, a zdanie to nie mówi, że w tych warunkach człowiek nie może wypowiedzieć fał­ szu.) Gdyby Moore wypowiadał przeciwieństwa owych zdań, które ogłasza za pewne, nie tylko nie podzielalibyśmy jego przekonań, lecz też utrzymywalibyśmy, że ma zabu­ rzenia psychiczne. 156. Aby się człowiek mylił, musi już sądzić w zgodzie z ludzkością. 157. A co, gdyby człowiek nie mógł sobie przypomnieć, czy zawsze miał pięć palców albo dwie ręce? Czybyśmy go rozumieli? Czy moglibyśmy być pewni, że go rozumiemy? 158. Czy mogę na przykład mylić się w tym, że proste słowa tworzące to zdanie są słowami, których znaczenie znam? 159. Uczymy się jako dzieci faktów, na przykład, że każdy człowiek ma mózg, i ufnie je przyjmujemy. Wierzę, że istnieje pewna wyspa, Australia, o takim a takim kształcie itd., itd., wierzę, że miałem dziadków, że ludzie, którzy podają się za moich rodziców, są nimi rzeczywiście itd. Wierzenie to może być niewypowiedziane, ba, myśl, że tak jest, może być nigdy nie pomyślana. 160. Dziecko uczy się, wierząc dorosłemu. Wątpienie przychodzi po wierzeniu. 161. Nauczyłem się mnóstwa rzeczy, przyjmując je od ludzi na mocy autorytetu, a następnie znajdowałem, że niektóre potwierdza, a niektóre obala moje doświadczenie. 33

162. To, co stoi w podręcznikach, na przykład geografii, mam w ogólności za prawdziwe. Dlaczego? Mówię: wszys­ tkie te fakty zostały po stokroć potwierdzone. Skąd to jednak wiem? Jakie mam tego świadectwo? Mam pewien obraz świata. Czy jest on prawdziwy, czy fałszywy? Jest przede wszystkim podłożem wszystkich moich badań i stwierdzeń. Opisujące go zdania nie podlegają w równej mierze sprawdzeniu. 163. Czy ktoś w ogóle sprawdza, czy ten stół stoi tu nadal, gdy nikt nań nie zwraca uwagi? Sprawdzamy historię Napoleona, lecz nie to, czy wszys­ tkie opowieści o nim opierają się na złudzeniach zmys­ łowych, oszustwach itp. Przecież jeśli w ogóle spraw­ dzamy, tym samym zakładamy już coś, czego się nie sprawdza. Czy mam powiedzieć, że eksperyment, którego dokonuję może dla sprawdzenia jakiegoś zdania, zakłada prawdziwość zdania, że rzeczywiście stoi tu przyrząd, o którym sądzę, że go widzę (itp.)? 164. Czy sprawdzanie nie ma końca? 165. Dziecko może powiedzieć drugiemu „Wiem, że Zie­ mia ma już setki lat", a znaczyłoby to: nauczyłem się tego. 166. Trudność w tym, by pojąć bezpodstawność naszych przekonań. 167. Jest jasne, że nie wszystkie nasze wypowiedzi em­ piryczne mają ten sam status, skoro można ustalić takie zdanie i przekształcić je ze zdania empirycznego w normę opisu. Pomyśl o badaniach chemicznych. Lavoisier ekspery­ mentuje z substancjami w swoim laboratorium, a następnie wnioskuje, że przy spalaniu zachodzi to a to. Nie mówi, że kiedy indziej wprawdzie może dziać się coś innego. Pod­ trzymuje określony obraz świata, którego naturalnie nie 34

wymyślił, lecz nauczył się jako dziecko. Mówię o obrazie świata, nie zaś o hipotezie, jest to bowiem oczywista podstawa jego badania i jako taka też nie zostaje wypowie­ dziana. 168. Jaką rolę jednak gra założenie, że substancja A za­ wsze, w takich samych warunkach, reaguje tak samo na substancję B? A może jest to część definicji substancji? 169. Można sądzić, że istnieją zdania wypowiadające to, że chemia jest możliwa. A byłyby to zdania przyrodoznawst­ wa. Na czym więc miałyby się opierać, jeśli nie na doświadczeniu? 170. Wierzę w to, co mi ludzie w pewien sposób przekazu­ ją. Tak uznaję fakty geograficzne, chemiczne, historyczne itd. Tak uczę się nauk. Ba, uczenie się opiera się naturalnie na wierzeniu. Kto nauczył się, że Mont Blanc ma 4000 metrów wysokości, kto zobaczył to na mapie, powie, że to wie. A czy można teraz powiedzieć: Darzymy to takim zaufaniem, bo sprostało takiej próbie? 171. Główną podstawą, na której Moore przyjmuje, że nie był na Księżycu, jest to, że nikt nie był na Księżycu i nie mógłby tam dotrzeć; w to zaś wierzymy na podstawie tego, czego się uczymy. 172. Powie się może „U podstaw tego zaufania musi przecież leżeć jakaś zasada", ale czego może dokonać taka zasada? Czy jest czymś więcej niż przyrodniczym prawem „uznawania za prawdę"? 173. Czy więc wierzenie w to, w co wierzę, leży w mojej mocy, lub wierzenie w to w sposób niezachwiany? Wierzę, że stoi tam krzesło. Czy nie mogę się mylić? Czy jednak mogę wierzyć, że się mylę? Czy mogę to 35

w ogóle brać pod uwagę? — A czy nie mógłbym też trzymać się mocno mojego wierzenia niezależnie od tego, czego później doświadczam? Czy wówczas jednak moje wierzenie jest ugruntowanel 174. Działam z całkowitą pewnością. Jest to jednak moja pewność. 175. Mówię komuś „Wiem to"; i tutaj jest to uzasadnienie. Mojego wierzenia jednak wcale to nie uzasadnia. . 176. Zamiast mówić „Wiem to", można powiedzieć w pe­ wnych przypadkach „Tak jest; zdaj się na to". W pewnych przypadkach natomiast: „Nauczyłem się tego przed laty", a niekiedy: „Jestem pewny, że tak jest". 177. Co wiem, w to wierzę. 178. Wadliwe użycie, które czyni Moore ze zdania „Wiem ...", polega na tym, że traktuje je jako wypowiedź, w którą tak samo nie sposób wątpić, jak może w „Boli mnie". A skoro z „Wiem, że tak jest" wynika „Tak jest", to w to ostatnie również nie można wątpić. 179. Właściwe byłoby powiedzenie: „Wierzę . . . " jest su­ biektywnie prawdziwe; lecz nie „Wiem ...". 180. Albo też: „Wierzę . . . " to wyznanie, ale nie „Wiem 181. Co by było, gdyby zamiast „Wiem . . . " Moore powie­ dział „Przysięgam ..."? 182. Istnieje przedstawienie pierwotniejsze — że Ziemia nigdy nie miała początku. Żadne dziecko nie ma podstaw, by zadawać sobie pytanie, jak długo już istnieje Ziemia, każda bowiem zmiana zachodzi na niej. Jeśli to, co nazywa się Ziemią, rzeczywiście kiedyś powstało, co sobie bardzo 36

trudno wyobrazić, przyjmuje się naturalnie, że ów początek był w jakichś niepamiętnych czasach. 183. „Jest pewne, że Napoleon po bitwie pod Austerlitz . . . Cóż, pewne jest więc wtedy również to, że Ziemia wówczas istniała". 184. „Jest pewne, że nie przybyliśmy na tę planetę z innej przed stu laty." Cóż, jest to tak pewne, jak pewne są właśnie takie rzeczy. 185. Wydawałoby mi się śmieszne, gdyby chcieć wątpić w istnienie Napoleona; jeśliby natomiast wątpił ktoś w ist­ nienie Ziemi przed 150 laty, prędzej chyba byłbym gotów słuchać, oto bowiem wątpi w cały nasz system świadectw. Nie wydaje mi się, by system ten był pewniejszy niż jakaś tkwiąca w nim pewność. 186. „Mógłbym przyjąć, że Napoleon nigdy nie istniał i został wymyślony, lecz nie, że Ziemia nie istniała przed 150 laty." 187. „Czy wiesz, że Ziemia wówczas istniała?" — „Oczy­ wiście, wiem to. Wiem to od kogoś, kto się dobrze na tym wyznaje." 188. Wydaje mi się, że ten, kto wątpiłby w istnienie Ziemi w owym czasie, musiałby zachwiać istotą wszelkich świa­ dectw historycznych. A o nich nie mogę powiedzieć, że są stanowczo prawdziwe. 189. Kiedyś trzeba przejść od wyjaśniania do samego opisu. 190. To, co nazywamy świadectwem historycznym, wska­ zuje, że Ziemia istniała długo przed moimi narodzinami; — nic nie przemawia za przeciwną hipotezą. 37

191. Otóż gdy wszystko przemawia za hipotezą, a nic przeciw niej — czy jest ona wówczas na pewno praw­ dziwa? Można ją tak określić. Czy na pewno jednak jest zgodna z rzeczywistością, z faktami? — Z tym pytaniem kręcisz się już w koło. 192. Istnieje rzecz jasna uzasadnienie; uzasadnienie ma jednak kres.

193. Co to znaczy: prawdziwość zdania jest pewna? 194. Słowem „pewna" wyrażamy całkowite przekonanie, zupełną nieobecność wątpienia, i usiłujemy przez to prze­ konać innych. Jest to subiektywna pewność. A kiedy coś jest obiektywnie pewne? Wtedy, gdy błąd nie jest możliwy. Jaka to jest jednak możliwość? Czy błąd nie musi być logicznie wykluczony? 195. Gdy jestem przekonany, że siedzę w moim pokoju, a tak nie jest, nie powie się, że się mylę. Co jednak odróżnia w istocie pomyłkę od tego przypadku? 196. Świadectwem pewnym jest to, które przyjmujemy jako bezwarunkowo pewne, po którym działamy z pewnoś­ cią, bez wątpienia. To, co nazywamy „błędem", gra całkiem określoną rolę w naszych grach językowych, a także to, co traktujemy jako pewne świadectwo. 197. Niedorzeczne jednak byłoby powiedzenie, że trak­ tujemy coś jako pewne świadectwo, ponieważ jest na pewno prawdziwe. 198. Musimy raczej przyjrzeć się najpierw roli decyzji, by opowiedzieć się za danym zdaniem lub przeciw niemu. 38

199. W użyciu wyrażenia „prawdziwe lub fałszywe" dlate­ go jest coś mylącego, że sprawia wrażenie, jakby się mówiło: „zgadza się z faktami lub się nie zgadza", a prze­ cież tego właśnie nie wiadomo, czym jest tu zgodność. 200. „Zdanie jest prawdziwe lub fałszywe" — znaczy to właściwie tylko tyle, że możliwa musi być decyzja, by opowiedzieć się za nim lub przeciw niemu. Nie mówi to jednak, jak wygląda podstawa takiej decyzji. 201. Pomyśl, że ktoś pytałby: „Czy rzeczywiście jest to słuszne, że polegamy, tak jak to czynimy, na świadectwie naszej pamięci (lub naszych zmysłów)?". 202. Moore w pewnych zdaniach niemal oświadcza, że mamy prawo polegać na tym świadectwie. 2

203. [Wszystko , co traktujemy jako świadectwo, wskazuje na to, że Ziemia istniała długo przed moim urodzeniem. Hipoteza przeciwna nie ma żadnego potwierdzenia. Czy hipoteza jest obiektywnie pewna, kiedy nawet wszystko przemawia za nią, a nic przeciw niej? Można ją tak nazwać. Czy jednak jest bezwarunkowo zgodna ze światem faktów? Pokazuje nam ona w najlepszym razie, co to znaczy „być zgodnym". Przedstawienie jej sobie [jako] fałszywej uznajemy za trudne, ale trudne jest też zastoso­ wanie jej.] Na czym bowiem polega ta zgodność, jeśli nie na tym, że to, co w owych grach językowych jest świadectwem, przemawia za naszym zdaniem? {Tractatus logico-philosophicus.) 204. Uzasadnienie, uprawomocnienie świadectwa dobiega jednak kresu; — u kresu nie jest jednak to, że nas pewne zdania zjednują bezpośrednio jako prawdziwe, nie jest więc 2

Miejsce przekreślone. (Przyp. wyd. ang.)

39

kres rodzajem naszego widzenia, lecz jest naszym działa­ niem, które leży u podstaw gry językowej. 205. Jeśli prawdziwe jest to, co uzasadnione, to podstawa nie jest prawdziwa ani fałszywa. 206. Gdyby nas ktoś spytał „Czy to jest jednak praw­ dziwe?", moglibyśmy mu powiedzieć „Tak"; gdyby zaś domagał się podstawy, moglibyśmy powiedzieć „Nie mogę dać ci żadnej podstawy, ale gdy więcej się nauczysz, ty też będziesz tego zdania". Jeśliby do tego nie doszło, znaczyłoby to, że nie mógł się nauczyć na przykład historii. 207. „Osobliwy przypadek, że wszyscy ludzie, którym otwarto czaszki, mieli mózg!" 208. Rozmawiałem przez telefon z Nowym Jorkiem. Przyjaciel powiadomił mnie, że jego drzewka mają takie a takie pąki. Jestem więc przeświadczony, że drzewko jest . . . Czy jestem też przeświadczony, że Ziemia ist­ nieje? 209. To, że Ziemia istnieje, jest raczej częścią całego obrazu, który stanowi punkt wyjścia mojego przeświad­ czenia. 210. Czy moja rozmowa telefoniczna z NJ potwierdziła moje przeświadczenie, że Ziemia istnieje? Wiele jawi nam się jako ustalone, i to jest wyłączone z ruchu. Zostaje, by tak rzec, przetoczone na martwy tor. 211. Daje to formę naszym rozważaniom, naszym bada­ niom. Może kiedyś było to sporne. A może składa się od niepamiętnych czasów na rusztowanie wszystkich naszych rozważań. (Każdy człowiek ma rodziców.)

40

212. Uznajemy w określonych okolicznościach na przy­ kład jakieś obliczenie za sprawdzone. Co nam daje do tego prawo? Doświadczenie? Czy doświadczenie nie mogłoby nas zwodzić? Musimy gdzieś skończyć z uzasadnianiem, a wówczas pozostaje zdanie: że tak liczymy. 213. Nasze „zdania empiryczne" nie tworzą jednorodnej masy. 214. Co wzbrania mi przyjąć, że ten stół, gdy nikt mu się nie przygląda, znika albo zmienia swój kształt i kolor, teraz zaś, gdy ktoś znów nań patrzy, wraca do dawnego stanu? — „Któż jednak chciałby coś takiego przyjmować!" — chciałoby się powiedzieć. 215. Widzimy tu, że idea „zgodności z rzeczywistością" nie ma żadnego wyraźnego zastosowania. 216. Zdanie: „To jest napisane". 217. Gdyby ktoś przyjmował, że wszystkie nasze oblicze­ nia są niepewne i że na żadnym nie możemy polegać (argumentując, że błędy są wszędzie możliwe), uznalibyś­ my go może za szalonego. Czy moglibyśmy jednak powie­ dzieć, że jest w błędzie? Czy po prostu nie reaguje inaczej: my na tym polegamy, on nie, my jesteśmy pewni, on nie. 218. Czy mogę wierzyć przez chwilę, że byłem kiedyś w stratosferze? Nie. Czy więc wiem, jak Moore, że jest przeciwnie? 219. Nie mogę mieć co do tego, jako człowiek rozsądny, żadnych wątpliwości. — Tak właśnie jest. — 220. Człowiek rozsądny nie ma pewnych wątpliwości. 221. Czy mogę wątpić w to, w co chcę wątpić? 41

222. W żaden sposób nie mogę wątpić, że nigdy nie byłem w stratosferze. Czy dlatego to wiem, czy dlatego jest to prawdziwe? 223. Czy nie mogę być właśnie szalonym i nie wątpić w to, w co bezwarunkowo powinienem wątpić? 224. „Wiem, że się to nigdy nie zdarzyło, jeśliby się bowiem zdarzyło, żadną miarą nie mógłbym tego zapomnieć." Jeśli jednak przyjmiemy, że się zdarzyło, to właśnie zapomniałeś. A skąd wiesz, że w żaden sposób nie mogłeś zapomnieć? Czyż nie z wcześniejszego doświadczenia tylko? 225. To, przy czym obstaję, to nie jedno zdanie, lecz sieć zdań. 226. Czy w ogóle mogę uznać, że założenie, iż byłem niegdyś na Księżycu, zasługuje na poważne traktowanie? 227. „Czy więc jest to coś, co można zapomnieć?!" 228. „W tych okolicznościach ludzie nie mówią: «Może zapomnieliśmy wszystko» ani rzeczy podobnych, lecz przyjmują . . . " 229. Nasza mowa czerpie swój sens z naszych pozostałych działań. 230. Zadajemy sobie pytanie: Co robimy z wypowiedzią „Wiem ..."? Nie chodzi nam bowiem o procesy czy stany umysłu. I tak właśnie trzeba rozstrzygać, czy coś jest, czy nie jest wiedzą. 231. Gdyby ktoś wątpił, czy Ziemia istniała przed stu laty, dlatego bym go nie rozumiał, nie wiedziałbym bowiem, co uznaje jeszcze za świadectwo, a czego nie uznaje. 42

232. „W każdy z tych faktów z osobna moglibyśmy wąt­ pić, we wszystkie jednak nie możemy wątpić." Czy nie właściwsze byłoby powiedzenie: „we wszystkie nie wątpimy". Na tym, że nie wątpimy we wszystkie, polega właśnie sposób naszego sądzenia, a zatem działania. 233. Gdyby spytało mnie dziecko, czy Ziemia istniała przed moimi narodzinami, odpowiedziałbym mu, że ist­ niała nie tylko przed nimi, lecz też długo, długo przedtem. 1 miałbym przy tym uczucie, że mówię coś komicznego. Coś jak wtedy, gdy dziecko pyta, czy dana góra jest wyższa od wysokiego domu, który widziało. Temu tylko mógłbym odpowiedzieć na owo pytanie, komu wpoiłbym najpierw obraz świata. Gdy więc odpowiadam z pewnością na pytanie, co daje mi tę pewność?' 234. Wierzę, że miałem przodków, i że każdy człowiek ma przodków. Wierzę, że istnieją różne miasta, i w ogóle wierzę w główne dane geografii i historii. Wierzę, że Ziemia jest ciałem, po którego powierzchni poruszamy się, i że nagle nie znika, i nie dzieją się z nią tego rodzaju rzeczy, tak samo jak z dowolnymi innymi ciałami stałymi: z tym stołem, tym domem, tym drzewem itd. Gdybym chciał wątpić w istnie­ nie Ziemi przedmoimi narodzinami, musiałbym wątpić we wszystko, w co się tylko da, a co jest dla mnie ustalone. 235. A podstawą tego, że coś jest dla mnie ustalone, nie jest moja głupota ani łatwowierność. 236. Co naruszyłby ten, kto powiedziałby „Ziemia nie istnieje aż od ..."? Czy ja to wiem? Czy musiałoby to być tak zwane przekonanie naukowe? Czy nie mogłoby być przekonaniem mistycznym? Czy musiałoby przez te przeczyć bezwarunkowo faktom histo­ rycznym? A nawet samym faktom geograficznym? 43

237. Gdy mówię „Ten stół jeszcze przed godziną nie istniał", mam na myśli prawdopodobnie, że został zrobiony dopiero później. Gdy mówię „Ta góra wówczas jeszcze nie istniała", mam na myśli zapewne, że ukształtowała się — może w wyniku erupcji wulkanu — dopiero później. Gdy mówię „Ta góra pół godziny temu jeszcze nie istniała", wypowiedź ta jest tak dziwna, że nie jest jasne, co mam na myśli. Może na przykład moje przekonanie jest fałszywe, lecz naukowe. Może sądzi się, że wypowiedź, iż ta góra wówczas jeszcze nie istniała, jest całkiem jasna, niezależnie od tego, jak pojmuje się kontekst. Pomyśl jednak, że ktoś mówi „Ta góra nie istniała jeszcze przed minutą, lecz istniała góra całkiem do niej podobna". Dopiero w zwykłym otoczeniu można by pokazać jasno, co ma się na myśli. 238. Mógłbym więc odpytywać tego, kto mówi, że Ziemia nie istniała przed jego narodzinami, by ustalić, którym moim przekonaniom przeczy. A wówczas mogłoby być tak, że przeczy moim podstawowym opiniom. Gdyby zaś tak było, musiałbym na tym poprzestać. Podobnie się dzieje, gdy mówi, że był kiedyś na Księżycu. 239. Cóż, wierzę, że każdy człowiek miał dwoje rodziców ludzi, ale katolicy wierzą, że tylko matka Jezusa była człowiekiem. Inni mogliby wierzyć, że istnieją ludzie nie mający żadnych rodziców, i nie dawać wiary żadnemu przeciwnemu świadectwu. Katolicy wierzą też, że w okreś­ lonych okolicznościach hostia zmienia całkowicie swoją naturę, a zarazem, że wszystko świadczy o czymś przeciw­ nym. Gdyby więc Moore powiedział „Wiem, że jest to wino, a nie krew", katolicy by mu przeczyli. 240. Na czym opiera się wierzenie, że wszyscy ludzie mają rodziców? Na doświadczeniu. A jak mogę opierać to pewne wierzenie na moim doświadczeniu? Otóż opieram je nie 44

tylko na tym, że znałem rodziców różnych ludzi, lecz na wszystkim, czego dowiedziałem się o życiu seksualnym ludzi, o ich anatomii i fizjologii; na tym też, co słyszałem o zwierzętach i co widziałem. Czy jest to jednak rzeczywiś­ cie dowód? 241. Czy nie mamy tu hipotezy, która, jak wierzę, stale się w pełni potwierdza? 242. Czy nie musimy mówić na każdym kroku: „Wierzę w to z pewnością"? 243. Mówi się „Wiem ...", gdy jest się gotowym przed­ stawić zniewalające dowody. „Wiem" wiąże się z moż­ liwością przedstawienia prawdy. To, czy ktoś coś wie, może się okazać pod warunkiem, że jest o tym przekonany. Jeśli jednak to, w co wierzy, jest tego rodzaju, że dowody, które może przedstawić, nie są pewniejsze niż jego twierdzenie, to nie może powiedzieć, że wie to, w co wierzy. 244. Gdy ktoś powiada „Mam ciało", można go spytać „Kto tu mówi tymi ustami?". 245. Do kogo mówi ten, kto mówi, że coś wie? Do siebie czy do innego? Jeśli mówi do siebie, czym różni się to od oświadczenia, że jest pewny, iż tak się rzeczy mają? Nie ma żadnej subiektywnej gwarancji, że coś wiem. Subiektywna jest pewność, nie zaś wiedza. Gdy więc mówię sobie „Wiem, że mam dwie ręce", i ma to wyrażać nie tylko moją subiektywną pewność, to muszę móc przekonać się, że mam rację. Tego jednak nie mogę, to bowiem, że mam dwie ręce, jest nie mniej pewne, zanim je obejrzałem, niż po ich obejrzeniu. Mogę natomiast powiedzieć: „Przekona­ nie, że mam dwie ręce, jest nie do obalenia". Byłby to wyraz tego, że nie -jestem w stanie pozwolić, by coś uchodziło za dowód obalający to zdanie. 45

246. „Doszedłem tu do podstawy wszystkich moich prze­ konań." „Tego miejsca będę się trzymał?' Czy jednak nie dlatego tylko, że jestem o tym całkowicie przekonany! — Jak to jest: być całkowicie przekonanym? 247. Jak by to było, gdybym wątpił teraz w to, że mam dwie ręce? Dlaczego w ogóle nie mogę sobie tego wyob­ razić? W co bym wierzył, gdybym w to nie wierzył? Nie mam dotąd żadnego systemu, w którym mogłoby istnieć to wątpienie. 248. Dotarłem do podstawy moich przekonań. A o fun­ damencie tym mogę omal powiedzieć, że dźwiga go cały dom. 249. Tworzymy sobie fałszywy obraz wątpienia. 250. W normalnych okolicznościach to, że mam dwie ręce, jest tak pewne, jak dowolne świadectwo, które mógłbym na rzecz tego przytoczyć. Dlatego nie jestem w stanie uznać za świadectwo wyglądu mojej ręki. 251. Czy nie znaczy to: będę postępował bezwarunkowo wedle tego przekonania i niczemu nie dam się zbić z tropu? 252. Ale przecież nie tylko ja wierzę w ten sposób, że mam dwie ręce, lecz czyni to każdy rozsądny człowiek. 253. U podstaw uzasadnionego przekonania leży przekona­ nie nieuzasadnione. 254. Każdy „rozsądny" człowiek tak postępuje. 255. Wątpienie ma pewne charakterystyczne przejawy, ale tylko w określonych okolicznościach są one charakterys­ tyczne. Gdyby ktoś mówił, że wątpi w istnienie swoich rąk, 46

gdyby oglądał je nieustannie ze wszystkich stron, sta­ rając się przekonać, że nie są to odbicia lustrzane itp., nie bylibyśmy pewni, czy mamy to nazwać wą­ tpieniem. Moglibyśmy jego sposób postępowania opisać jako podobny do wątpienia, ale jego gra nie byłaby naszą. 256. Gra językowa zmienia się skądinąd z upływem czasu. 257. Gdyby mi ktoś powiedział, że wątpi w to, czy ma ciało, uznałbym go za niespełna rozumu. Nie wiedziałbym jednak, co by to znaczyło.przekonać go o tym, że je ma. Gdybym zaś coś powiedział, co usunęłoby jego wątpienie, nie wiedziałbym, jak i dlaczego się to stało. 258. Nie wiem, jak ma się używać zdania: „Mam ciało". Nie dotyczy to bezwarunkowo zdania, że przebywałem zawsze na Ziemi lub w jej pobliżu. 259. Kto wątpi w to, że Ziemia istnieje od stu lat, może mieć wątpliwość naukową albo jednak filozoficzną. 260. Chciałbym ograniczyć wyrażenie „Wiem" do przypa­ dków użycia go w normalnej komunikacji językowej. 261. Nie mogę sobie teraz wyobrazić rozsądnego wąt­ pienia w istnienie Ziemi w ciągu ostatnich stu lat. 262. Mogę wyobrazić sobie człowieka, dorastającego w zupełnie szczególnych okolicznościach, którego uczono, że Ziemia powstała przed pięćdziesięcioma laty, i dlatego w to wierzy. Moglibyśmy go pouczyć: Ziemia istnieje już długo itd. — Staralibyśmy się dać mu nasz obraz świata. Dokonywałoby się to przez swego rodzaju perswazją. 263. Uczeń wierzy swoim nauczycielom i podręcznikom.

47

264. Mogę sobie wyobrazić, że jakieś dzikie plemię poj­ mało Moore'a i podejrzewa, że przybył skądś między Ziemią a Księżycem. Moore mówi im, że wie ..., nie może im jednak przedstawić podstaw swojej pewności, mają bowiem fantastyczne poglądy na ludzkie możliwości lata­ nia i nie wiedzą o fizyce. Byłaby to sposobność, by wygłaszać ową wypowiedź. 265. Czy mówi ona jednak coś więcej niż „Nigdy tam a tam nie byłem i mam zniewalające podstawy, by w to wierzyć"? 266. I musiałoby się tu jeszcze powiedzieć, czym są zniewalające podstawy. 267. Mam nie tylko wrażenie wzrokowe drzewa, lecz wiem, że to jest drzewem. 268. „Wiem, że to jest ręka." — A co jest ręką? — „Cóż, to, na przykład. 269. Czy jestem bardziej pewny, że nigdy nie byłem na Księżycu, niż tego, że nigdy nie byłem w Bułgarii? Dlacze­ go jestem tak pewny? Otóż wiem, że nie byłem też nigdzie w pobliżu, na przykład na Bałkanach. 270. „Mam zniewalające podstawy mojej pewności." Pod­ stawy te czynią z pewności coś obiektywnego. 271. Nie ja decyduję, co jest przekonującą czegoś pod­ stawą. 272. Wiem = jest mi to znane jako pewne. 273. Kiedy jednak mówi się o czymś, że jest pewne? O to bowiem, czy coś jest pewne, można się spierać; kiedy mianowicie coś jest obiektywnie pewne. 48

Bez liku jest ogólnych zdań empirycznych, które ucho­ dzą za pewne dla nas. 274. Jednym z nich jest takie, że odcięte ramię nie odrasta. A innym to, że człowiek z odciętą głową jest martwy i nigdy nie ożywa. Można rzec, że zdań tych uczy nas doświadczenie. Nie uczy nas ich jednak z osobna, lecz uczy nas mnóstwa powiązanych z sobą zdań. Gdyby występowały z osobna, mógłbym chyba w nie wątpić, nie miałbym bowiem żad­ nego dotyczącego ich doświadczenia. 275. Jeśli doświadczenie jest podstawą tej naszej pewno­ ści, jest nią naturalnie minione doświadczenie. I nie jest to może tylko moje doświadczenie, lecz doświadczenie innych, od których otrzymuję poznanie. Można teraz powiedzieć, że tym, co pozwala nam darzyć innych zaufaniem, jest znów doświadczenie. Jakie natomiast doświadczenie sprawia, że wierzę, iż podręczniki anatomii i fizjologii nie zawierają rzeczy fałszywych? Zaufanie to wprawdzie podtrzymuje też moje doświadczenie. 276. Wierzymy, by tak rzec, że istnieje ten wielki gmach, a widzimy raz tu, a raz tam jakiś jego zakątek. 277. „Nie sposób mi nie wierzyć ..." 278. „Jestem spokojny, że tak jest." 279. Jest całkiem pewne, że samochody nie wyrastają z ziemi. — Czujemy, że gdyby ktoś mógł wierzyć, iż jest przeciwnie, mógłby dawać wiarę wszystkiemu, co uznajemy za niemożliwe, a wszystkiemu, co mamy za pewne, przeczyć. Jak jednak wiąże się to jedno wierzenie z wszystkimi innymi? Chcielibyśmy powiedzieć, że kto je żywi, nie może przyjąć całego naszego systemu weryfikacji. 49

System ten jest czymś, co człowiek przyjmuje dzięki obserwacji i pouczaniu. Rozmyślnie nie mówię, że „się uczy". 280. Po tym, jak to a to widział i to a to słyszał, nie jest w stanie wątpić, że . . . 281. Ja, L.W., wierzę, jestem pewny, że mój przyjaciel nie ma w ciele czy w głowie trocin, choć nie mam żadnych przemawiających za tym bezpośrednich świadectw zmys­ łowych. Jestem pewny na podstawie tego, co mi mówiono, co czytałem, i na podstawie mojego doświadczenia. Wąt­ pienie w to jawi mi się jako szaleństwo, oczywiście znów w zgodzie z innymi; ja jednak zgadzam się z nimi. 282. Nie mogę powiedzieć, że mam dobre racje dla po­ glądu, iż koty nie rosną na drzewach lub że miałem ojca i matkę. Gdy ktoś w to wątpi — j a k mogło do tego dojść? Czy nie musiał od początku nie wierzyć, że miał rodziców? Czy da się to jednak pomyśleć inaczej niż przyjmując, że go tego nauczono? 283. Jak bowiem może dziecko wątpić od razu w to, czego się go uczy? Mogłoby to znaczyć tylko tyle, że nie potrafiło się wyuczyć pewnych gier językowych. 284. Ludzie zabijali od niepamiętnych czasów zwierzęta, używali ich skóry, kości itd., itd. do pewnych celów; stanowczo liczyli na to, że w każdym podobnym zwierzęciu znajdą podobne części. Zawsze uczyli się z doświadczenia, zaś ich działania pozwalają dostrzec, że wierzą stanowczo w pewne rzeczy, niezależnie do tego, czy wyrażają tę wiarę, czy jej nie wyrażają. Nie chcę naturalnie powiedzieć przez to, że człowiek powinien tak działać, lecz tylko, że tak działa.

50

285. Gdy ktoś czegoś szuka i, powiedzmy, rozkopuje w określonym miejscu ziemię, pokazuje przez to, że wie­ rzy, iż jest tam to, czego szuka. 286. Od tego, czego się uczymy, zależy to, w co wierzymy. Wszyscy wierzymy, że nie można dotrzeć na Księżyc; mogą jednak istnieć ludzie, którzy wierzą, że jest to możliwe i że się to niekiedy zdarza. Mówimy: ci nie znają wielu rzeczy, które my znamy. A choćby byli nie wiedzieć jak pewni swoich rzeczy — są w błędzie i my to wiemy. Gdy porównujemy nasz system wiedzy z ich systemem, ich okazuje się znacznie uboższy. 23.9.50 287. Wiewiórka nie wnioskuje przez indukcję, że również następnej zimy będzie potrzebowała zapasów. My tak samo nie potrzebujemy prawa indukcji, by uzasadniać nasze działania i przepowiednie. 288. Wiem nie tylko, że Ziemia istniała długo przed moimi narodzinami, lecz też, że jest wielkim ciałem, że ja i inni ludzie mieliśmy wielu przodków, że mówi o tym wiele książek, że takie książki nie kłamią itd., itd., itd. I wszystko to wiem? Wierzę w to. Ten zasób wiedzy został mi przekazany. I nie mam żadnych podstaw, by weń wątpić, mam natomiast wielorakie potwierdzenia. Dlaczego więc miałbym nie powiedzieć, że wszystko to wiem? Czy tego właśnie się nie mówi? Nie tylko jednak wiem czy też wierzę w to wszystko, lecz inni też w to wierzą. A raczej, wierzę, że oni w to wierzą. 289. Jestem mocno przeświadczony, że inni wierzą, wie­ rzą, iż wiedzą, że wszystko tak właśnie się ma. 290. Sam napisałem w mojej książce, że dziecko uczy się tak a tak rozumieć słowo: wiem to czy w to wierzę? 51

Dlaczego nie piszę w takim przypadku: „Wierzę ...", lecz piszę po prostu zdanie oznajmujące? 291. Wiemy, że Ziemia jest okrągła. Przekonaliśmy się ostatecznie, że jest okrągła. Będziemy obstawać przy tym zdaniu, chyba że zmieni się cały nasz pogląd na przyrodę. „Skąd to wiesz?" — wie­ rzę w to. 292. Doświadczenia późniejsze nie mogą zadawać kłamu wcześniejszym, co najwyżej mogą zmienić całe nasze podejście. 293. Podobnie ze zdaniem: „Woda wrze w temperaturze 100°C". 294. Tak się przekonujemy, to nazywa się „być słusznie przekonanym". 295. Czy więc, w tym sensie, nie ma się dowodu zdania? To, że znów zachodzi to samo, nie jest jednak żadnym dowodem; ale mówimy, że daje nam prawo, by to przyj­ mować. 296. To nazywamy szych założeń.

„uzasadnieniem empirycznym" na­

297. Uczymy się właśnie nie tylko tego, że takie a takie doświadczenia tak a tak się kończą, lecz też uczymy się wniosku. I naturalnie nie ma w tym niczego fałszywego. Zdanie to bowiem jest narzędziem do określonego użycia. 298. Gdy jesteśmy tego całkiem pewni, nie znaczy to tylko, że każdy z osobna jest tego pewny, lecz że należymy do wspólnoty, którą łączy wiedza i wychowanie.

52

3

299. Jesteśmy spokojni, że Ziemia jest okrągła .

10.3.51 300. Nie wszystkie poprawki naszych poglądów występują na tym samym poziomie. 301. Gdybyśmy przyjęli, że nie jest prawdą, iż Ziemia istniała długo przed moimi narodzinami, jak mielibyśmy przedstawiać sobie odkrycie tego błędu? 302. Bezużyteczne jest mówienie „Może się mylimy", jeśli — skoro żadne świadectwo nie zasługuje na zaufanie — świadectwo aktualne nie zasługuje na zaufanie. 303. Jeśli na przykład zawsze mylimy się w obliczeniach, a 12 x 12 nie równa się 144, dlaczego mielibyśmy ufać jakimkolwiek innym obliczeniom? A jest to naturalnie błędnie wyrażone. 304. Ja też jednak nie mylę się co do tej formuły tabliczki mnożenia. Mogę powiedzieć kiedyś później, że zostałem teraz zwiedziony, nie zaś, że popełniłem błąd. 305. Tu znów potrzebny jest krok podobny do teorii wzglę­ dności. 306. „Nie wiem, czy to jest ręka." A czy wiesz, co znaczy słowo „ręka"? Tylko nie mów „Wiem, co znaczy ono dla mnie teraz". A czy nie jest to fakt empiryczny, że to słowo jest tak używane? 307. A oto rzecz osobliwa, że choć jestem całkiem pewny użycia słów, choć nie mam co do niego wątpliwości, nie 3

W oryginale niemieckim zdanie to występuje po angielsku. (Przyp. wyd. ang.)

53

mogę jednak podać żadnych racji mojego sposobu działa­ nia. Gdybym próbował, mógłbym podać ich tysiąc, żadnej jednak tak pewnej jak to właśnie, co miałaby uzasadniać. 308. „Wiedza" i „pewność" należą do różnych kategorii. Nie są dwoma „stanami duszy", jak „przypuszczanie" i „bycie pewnym". (Przyjmuję tu, że mogę powiedzieć sensownie „Wiem, co (np.) słowo «wątpliwość» znaczy", i że zdanie to wyznacza słowu „wątpliwość" rolę logiczną.) Interesuje nas teraz nie bycie pewnym, lecz wiedza. To znaczy interesuje nas, że co do pewnych zdań empirycz­ nych nie może być żadnych wątpliwości, jeśli jakiś sąd ma być w ogóle możliwy. Lub też: skłonny jestem wierzyć, że nie wszystko, co ma postać zdania empirycznego, jest zdaniem empirycznym. 309. Czy reguła i zdanie empiryczne nawzajem w siebie przechodzą? 310. Uczeń i nauczyciel. Uczeń nie pozwala niczego sobie wyjaśnić, ciągle bowiem przerywa (nauczycielowi), wy­ stępując z wątpliwościami, na przykład co do istnienia rzeczy, znaczenia słów itd. Nauczyciel mówi: „Nie prze­ szkadzaj mi już i rób, co ci każę; twoje wątpliwości nie mają jeszcze w ogóle żadnego sensu". 311. Albo pomyśl, że uczeń wątpi w historię (i we wszyst­ ko, co się z nią wiąże), ba, także w to, że Ziemia w ogóle istniała przed stoma laty. 312. Wydaje mi się, że jest to puste wątpienie. A czy wówczas nie jest też pusta wiara w historię? Nie; ta wiąże się z tyloma rzeczami. 313. Takie jest więc to, co sprawia, że wierzymy w zdanie? Cóż, gramatyka „wierzyć" wiąże się z gramatyką zdania, w które się wierzy. 54

314. Pomyśl, że uczeń rzeczywiście pyta: „A czy stół jest tu też wtedy, gdy się odwracam; a także wtedy, gdy go nikt nie widzi?". Czy nauczyciel ma go wtedy uspokoić, mó­ wiąc „Oczywiście, jest!"? Nauczyciel być może trochę się zniecierpliwi, ale po­ myśli, że uczeń odzwyczai się od zadawania takich pytań. 315. To znaczy nauczyciel będzie czuł, że właściwie nie są to uprawnione pytania. I podobnie, gdyby uczeń powątpiewał w prawidłowość przyrody, a więc w prawomocność wniosków indukcyj­ nych. — Nauczyciel czułby, że zatrzymuje to tylko i jego, i ucznia, że uczeń tkwi przez to w miejscu i nie czyni postępów. — I miałby rację. Przypominałoby to kogoś, kto szuka w pokoju jakiegoś przedmiotu; otwiera szufladę i go tam nie widzi, zamyka ją ponownie, odczekuje i znów ją otwiera, by zobaczyć, czy nie ma go tam może teraz, i tak w koło. Ten człowiek nie nauczył się jeszcze szukać. Tak samo ów uczeń nie nauczył się jeszcze pytać. Nie nauczył się tej gry, której chcieliśmy go nauczyć. 316. Czyż nie byłoby to tak samo jak wtedy, gdyby uczeń przerywał lekcję historii wątpliwościami co do tego, czy Ziemia rzeczywiście ...? 317. Wątpliwość ta nie należy do wątpliwości w naszej grze. (Gry tej bynajmniej nie wybieramy!) 12.3.51 318. „Pytanie wcale się nie pojawia." Wasza odpowiedź określałaby metodę. Nie ma jednak wyraźnej granicy mię­ dzy zdaniami metodologii a zdaniami w ramach metody. 319. Czy nie musimy jednak powiedzieć, że nie ma ostrej granicy między zdaniami logiki a zdaniami empirycznymi? Właśnie granica między regułą a zdaniem empirycznym jest nieostra. 55

320. Trzeba tu, jak sądzę, pamiętać, że samo pojęcie „zdania" jest nieostre. 321. Mówię przecież: Każde zdanie empiryczne można przekształcić w postulat — a wówczas staje się normą opisu. To też jednak traktuję podejrzliwie. Owo twierdzenie jest zbyt ogólne. Chciałoby się powiedzieć „Każde zdanie empiryczne może, biorąc teoretycznie, być przekształcone . . . " , ale co tu znaczy „biorąc teoretycznie"? Przypomina to zbytnio Tractatus logico-philosophicus. 322. A co, gdy uczeń nie chce wierzyć, że ta góra stoi tu, odkąd ludzie pamiętają? Powiedzielibyśmy, że nie ma on żadnych podstaw tej nieufności. 323. Czy więc rozsądna nieufność musi mieć jakąś pod­ stawę? Moglibyśmy powiedzieć też: „Rozsądny w to wierzy". 324. Nierozsądnym nazwalibyśmy więc tego, kto w coś wierzy mimo świadectw nauki. 325. Gdy mówimy: wiemy, że ..., mamy na myśli, że każdy rozsądny w naszym położeniu wiedziałby to, że nierozsądnie byłoby w to wątpić. Moore więc też chce powiedzieć nie tylko to, że wie, iż on itd., itd., lecz też to, że każdy obdarzony rozsądkiem w jego położeniu wiedział­ by to tak samo. 326. Kto nam jednak mówi, w co rozsądnie jest wierzyć w tym położeniu? 327. Można by też powiedzieć: „Człowiek rozsądny wie­ rzy: że Ziemia istniała długo przed jego narodzinami, że jego życie rozgrywa się na powierzchni Ziemi lub niedale­ ko od niej, że na przykład nigdy nie był na Księżycu, że ma 56

system nerwowy i rozmaite wnętrzności jak wszyscy inni ludzie itd., itd. 328. „Wiem to tak, jak wiem, że nazywam się L.W." 329. Jeśli podaje to w wątpliwość — cokolwiek znaczy tu „podawać w wątpliwość" — nigdy nie wyuczył się tej gry. 330. Zdanie „Wiem . . . " wyraża tu więc gotowość wierze­ nia w pewne rzeczy. 13.3. 331. Jeśli w ogóle działamy z pewnością na mocy wierze­ nia, czy powinno nas dziwić, że jest wiele rzeczy, w które nie możemy wątpić? 332. Pomyśl, że ktoś, nie chcąc filozofować, mówiłby: „Nie wiem, czy kiedykolwiek byłem na Księżycu; nie przypominam sobie, bym tam kiedyś był". (Dlaczego ten człowiek tak gruntownie by się od nas różnił?) Przede wszystkim: Jak wiedziałby, że jest na Księżycu? Jak to sobie wyobraża? Porównaj: „Nie wiem, czy byłem kiedyś we wsi X". Nie mógłbym też jednak powiedzieć tego, gdyby wieś X leżała w Turcji, wiem bowiem, że nigdy nie byłem w Turcji. 333. Pytam kogoś: „Czy byłeś kiedyś w Chinach?". Od­ powiada: „Nie wiem". Powiedziałoby się tu przecież: „Nie wiesz tego? Masz jakiekolwiek podstawy, by wierzyć, że może kiedyś tam byłeś? Czy byłeś kiedyś na przykład w pobliżu granicy chińskiej? Czy twoi rodzice byli tam wówczas, gdy miałeś się urodzić?". — Europejczycy nor­ malnie wiedzą przecież, czy byli, czy nie byli w Chinach. 334. Tzn.: rozsądny wątpi w to tylko w takich a takich okolicznościach.

57

335. Postępowanie na sali sądowej odwołuje się do tego, że okoliczności nadają zdaniu pewne prawdopodobieństwo. Wypowiedzi na przykład, że ktoś przyszedł na świat bez rodziców, w ogóle nie wzięłoby się tam pod uwagę. 336. Zmienia się jednak to, co ludziom jawi się jako rozsądne lub nierozsądne. W pewnych czasach rozsądne zdawało się ludziom to, co w innych zdaje się nierozsądne. I na odwrót. Czy nie ma tu jednak obiektywnej oznaki? Bardzo rozumni i wykształceni ludzie wierzą w biblijną historię zbawienia, inni zaś mają ją za dowodnie fałszywą, a ich racje znane są tamtym. 337. Nie można eksperymentować, jeśli nie ma rzeczy, w które się nie wątpi. Nie znaczy to jednak, że przyjmuje się wówczas w dobrej wierze pewne założenia. Gdy piszę list i go nadaję, przyjmuję, że dotrze, tego oczekuję. Gdy eksperymentuję, nie wątpię w istnienie aparatury, którą mam przed oczami. Mam mnóstwo wątpliwości, ale nie tą. Gdy liczę, wierzę, bez wątpienia, że cyfry na papierze nie mieszają się samorzutnie, stale też ufam mojej pamięci, ufam jej bezwarunkowo. Jest tu taka sama pew­ ność, jak ta, że nigdy nie byłem na Księżycu. 338. Pomyślmy jednak o ludziach, którzy nigdy nie byliby pewni tych rzeczy, mówiliby wszakże, że jest to bardzo prawdopodobne i nie opłaca się w to wątpić. Ktoś taki mówiłby więc, gdyby był w moim położeniu: „Jest wysoce nieprawdopodobne, że byłem kiedyś na Księżycu" itd., itd. Jak różniłoby się życie tych ludzi od naszego? Są przecież ludzie, którzy mówią, że to, iż woda w kotle na ogniu zagotuje się, a nie zamarznie, jest tylko wysoce praw­ dopodobne, a więc ściśle biorąc to, co uznajemy za niemoż­ liwe, jest tylko nieprawdopodobne. Jaką różnicę wnosi to w ich życie? Czy nie jest tylko tak, że o pewnych rzeczach mówią coś więcej niż inni? 58

339. Pomyśl o człowieku, który ma pójść po przyjaciela na dworzec i oto nie zagląda po prostu do rozkładu jazdy, by pójść w określonym czasie na dworzec, lecz mówi: „Nie wierzę, że pociąg rzeczywiście przyjedzie, a mimo to pójdę na dworzec". Robi on wszystko to, co zwykły człowiek, lecz dołącza do tego wątpienie czy niechęć do samego siebie itd. 340. Z taką samą pewnością, z jaką uznajemy dowolne zdanie matematyki, wiemy też, jak wymawia się litery „A" i „B", jak nazywa się kolor ludzkiej krwi; wiemy, że inni ludzie mają krew i nazywają ją „krew". 341. To znaczy pytania, które stawiamy, i nasze wątpliwo­ ści wspierają się na tym, że pewne zdania są wyjęte spod wątpienia, niczym zawiasy, na których tamte się poruszają. 342. To znaczy do logiki naszych badań naukowych należy to, że w pewne rzeczy naprawdę się nie wątpi. 343. Nie jest jednak przez to tak, że nie możemy właśnie badać wszystkiego i nieuchronnie musimy zadowalać się założeniami. Jeśli chcę, by drzwi się obracały, zawiasy "~j muszą być nieruchome. J 344. Zycie moje polega na tym, że wiele mnie zadowala. 345. Gdy pytam: „Jaki kolor widzisz teraz?", by dowie­ dzieć się mianowicie, jaki jest tam kolor teraz, nie mogę zarazem wątpić, czy zagadnięty zna mój język, czy nie chce mnie oszukać, czy co do znaczeń nazw kolorów nie zawodzi mnie moja pamięć itd. 346. Gdy usiłuję dać komuś mata, nie mogę wątpić, czy figury same nie zamieniły się miejscami i czy zarazem moja pamięć nie płata mi figla, którego nie zauważam.

59

15.3.51 347. „Wiem, że to jest drzewo." Dlaczego zdaje mi się, że nie rozumiem tego zdania, choć jest to przecież nader proste zdanie najzwyklejszego rodzaju? Tak jakbym nie mógł nastawić mojego umysłu na jakieś znaczenie. Bo mianowicie szukam go nie w tym obszarze, w którym jest. Gdy tylko przechodzę myślą od filozoficznego do potocznego użycia tego zdania, jego sens staje się jasny i zwyczajny. 348. Tak samo słowa ,jestem tu" mają sens tylko w pew­ nych kontekstach, ale nie wtedy, gdy mówię je komuś, kto siedzi naprzeciw mnie i widzi mnie wyraźnie — i nawet nie dlatego, że są zbędne, lecz dlatego, że sytuacja nie określa ich sensu, a określenie takie jest potrzebne. 349. „Wiem, że to jest drzewo" — może to znaczyć wszystko, co tylko można: Patrzę na roślinę, którą mam za młodego buka, a ktoś inny za porzeczkę. On mówi: „To krzew", a ja, że to drzewo. — Widzimy we mgle coś, co jeden z nas ma za człowieka, a drugi mówi „Wiem, że to drzewo". Ktoś chce sprawdzić moje oczy itd., itd. — itd., itd. Za każdym razem owo „coś", co uznawałem za drzewo, jest innego rodzaju. Co dzieje się jednak, gdy wyrażamy się ściślej, a więc na przykład: „Wiem, że to coś tam to drzewo, widzę je dość wyraźnie"? — Przyjmijmy nawet, że zrobiłem tę uwagę w ramach rozmowy (a więc była wówczas na miejscu); teraz zaś, bez żadnego związku, powtarzam ją, patrząc na drzewo, i dopowiadam „Rozumiem te słowa tak, jak przed pięcioma minutami". Jeśli na przykład mówiąc to, myślałbym znów o moim słabym wzroku i byłby to rodzaj westchnienia, nie byłoby nic zagadkowego w tej wypowiedzi. To bowiem, jak rozumie się zdanie, można wyrazić za pomocą jego dopełnienia, a więc da się to z nim połączyć.

60

350. „Wiem, że to jest drzewo", powie może filozof, by przywieść sobie lub komu innemu przed oczy, że wie coś, co nie jest żadną prawdą matematyczną ani logiczną. Podobnie mógłby ktoś, kto nosi się z myślą, że się już do niczego nie nadaje, mówić sobie stale „Mogę ciągle jeszcze zrobić to i to, i to". Gdyby takie myśli częściej snuły mu się po głowie, nie dziwiłoby, jeśli wypowiadałby sobie na głos takie zdanie. (Zarysowałem tu już jednak tło, środowisko owych wypowiedzi, dostarczając im więc jakiegoś konteks­ tu.) Gdyby ktoś natomiast, w zupełnie odmiennych okolicz­ nościach, wykrzykiwał z nieodparcie przekonującą miną „Precz z nim!", można by powiedzieć o tych słowach (oraz 0 ich brzmieniu), że stanowią pewną figurę, posiadającą wprawdzie znane zastosowania, tu jednak bynajmniej nie jest jasne, jakim językiem mówi ów ktoś. Mogę wykonywać ruch ręką, który wykonywałbym, gdybym miał w ręku piłkę 1 przepiłowywał deskę; czy mamy jednak prawo nazywać ten ruch bez związku piłowaniem? (Mógłby być przecież czymś zupełnie innym!) 351. Czy pytanie „Czy te słowa mają sens?" nie przypomi­ na pytania: „Czy to jest narzędzie?", zadawanego, powiedz­ my, gdy pokazuje się młotek? Mówię „Tak, to jest młotek". Ale co by było, gdyby to, co każdy z nas uznaje za młotek, było gdzie indziej na przykład pociskiem lub pałeczką dyrygencką. Sam więc znajduj zastosowanie! 352. Gdy więc ktoś powie „Wiem, że to jest drzewo", mogę odpowiedzieć: „Tak, to jest zdanie. Zdanie naszego języka. A co ma to dać?". Co będzie, jeśli odpowie: „Chciałem sobie tylko przypomnieć, że coś takiego wiem"? 353. Co jednak, gdy powie: „Chcę wygłosić uwagę lo­ giczną"? Gdy leśniczy idzie do lasu ze swoimi robotnikami i mówi: „To i to, i to drzewo trzeba ściąć" co, jeśli wygłasza tam uwagę „Wiem, że to jest 61

drzewo"? — Czy nie mogę jednak powiedzieć o nim „On wie, że to jest drzewo, nie bada tego, nie rozkazuje swoim ludziom, by to zbadali"? 354. Zachowanie wątpiące i niewątpiące. Pierwsze jest tylko wtedy, gdy jest drugie. 355. Psychiatra mógłby mnie bodaj spytać „Czy wiesz, co to jest?", ja zaś mógłbym odpowiedzieć „Wiem, że to jest krzesło; poznaję je, zawsze stoi w moim pokoju". Nie sprawdza on chyba moich oczu, lecz moją zdolność rozpo­ znawania rzeczy, znajomość ich nazw i funkcji. Chodzi tu o orientację. Otóż byłby to błąd z mojej strony, gdybym powiedział „Wierzę, że to jest krzesło", wyrażałoby to bowiem gotowość do sprawdzenia mojej wypowiedzi. „Wiem, że . . . " natomiast implikuje, że wystąpiłoby zdu­ mienie, gdyby nie wystąpiło potwierdzenie. 356. Mój „stan umysłu", „to, że wiem", nie upewnia mnie, co zajdzie. Polega on jednak na tym, że nie rozumiałbym, gdzie mogłaby pojawić się wątpliwość, gdzie byłoby moż­ liwe dalsze badanie. 357. Można rzec: „«Wiem» wyraża pewność uspokojoną, nie zaś jeszcze walczącą". 358. Chciałbym więc traktować tę pewność nie jako coś pokrewnego pochopności czy powierzchowności, lecz jako (pewien) sposób życia. (Jest to bardzo źle wyrażone i chyba też źle pomyślane.) 359. Znaczy to jednak, że chcę ją ujmować jako coś, co leży poza uzasadnieniem i nieuzasadnieniem; jako coś więc niejako zwierzęcego. 360. WIEM, że to jest moja noga. Żadnego doświadczenia nie mogę uznać za dowód czegoś przeciwnego. — Może to 62

być okrzyk; ale co z niego wynika? W każdym razie, że będę z nie znającą wątpienia pewnością działał zgodnie z moim przekonaniem. 361. Mógłbym jednak powiedzieć też: Bóg objawił mi, że tak to jest. Bóg pouczył mnie, że to jest moja noga. A gdyby się zdarzyło coś, co zdawałoby się przeczyć temu poznaniu, musiałbym uznać to za oszustwo. 362. Czy jednak nie okazuje się tu, że wiedza jest spokrew­ niona z decyzją? 363. A trudno znaleźć tu przejście od tego, co chciałoby się zakrzyknąć, do następstw dla sposobu działania. 364. Można by też pytać: „Kiedy wiesz, że to jest twoja noga — czy także wiesz, czy tylko wierzysz, że żadne przyszłe doświadczenie nie będzie się zdawało przeczyć twojej wiedzy?" (tzn., że tobie samemu nie będzie się tak zdawało). 365. Jeśli ktoś odpowiada: „Wiem też, że mnie nigdy nie będzie się zdawało, jakoby coś przeczyło owemu poznaniu" — czy możemy stąd wywnioskować coś poza tym, że on sam nie wątpi, iż to nigdy się nie zdarzy? — 366. A co, gdyby zabronione było mówić „Wiem", a do­ zwolone tylko „Wierzę, że wiem"? 367. Czy celem rozumienia słowa „wiedzieć", analogicz­ nie jak słowa „wierzyć", nie jest to, że na wypowiedź „Wiem" spada wówczas potępienie, jeśli ten, kto ją wy­ głasza, się pomylił? Pomyłka staje się przez to czymś niedozwolonym. 368. Gdy ktoś mówi, że nie będzie uznawał żadnego doświadczenia za dowód czegoś przeciwnego, jest to prze­ cież decyzja. Możliwe jest, że będzie działał wbrew niemu. 63

16.3.51 369. Gdybym chciał wątpić, że to jest moja ręka, jak mógłbym się powstrzymać od wątpienia, że słowo „ręka" ma jakieś znaczenie? Wydaje się więc, że to jednak wiem. 370. Ale dokładniej: To, że używam bez skrupułów słowa „ręka" i pozostałych słów mojego zdania, że stanąłbym przed nicością, gdybym tylko chciał próbować wątpić — pokazuje, że niepowątpiewalność należy do istoty gry językowej, że pytanie „Skąd wiem ..." usuwają lub znosi. 371. Czy zdanie „Wiem, że to jest ręka", rozumiane po Moore 'owsku, nie znaczy to samo lub coś podobnego do: mogę posłużyć się takimi wypowiedziami, jak „Boli mnie ta ręka" lub „Ta ręka jest słabsza niż druga" albo „Złama­ łem kiedyś tę rękę" oraz niezliczonymi innymi w grach językowych, w których nie występuje wątpliwość co do istnienia tej ręki? 372. Tylko w pewnych przypadkach możliwe jest badanie „Czy to rzeczywiście ręka?" (lub „moja ręka"). Zdanie bowiem „Wątpię w to, czy to jest rzeczywiście ręka (lub moja ręka)" nie ma bez bliższego określenia żadnego sensu. Na podstawie samych tych słów nie sposób przecież prze­ konać się, czy w ogóle chodzi o wątpliwość i co to za wątpliwość. 373. Dlaczego miałoby być możliwe mieć podstawę wie­ rzenia, gdy nie można być pewnym? 374. Uczymy dziecko „To jest twoja ręka", a nie „To jest może (lub «prawdopodobnie») twoja ręka". W ten sposób dziecko uczy się niezliczonych gier językowych, zajmują­ cych się jego ręką. Badanie lub pytanie, „czy to jest rzeczywiście ręka", nigdy mu się nie nasuwa. Nie uczy się też skądinąd: wiem, że to jest ręka.

64

375. Trzeba tu zrozumieć, że całkowita niepowątpiewalność w pewnym punkcie, tam nawet, gdzie, jak powiedzie­ libyśmy, może istnieć „uprawniona" wątpliwość, nie musi falsyfikować gry językowej. Jest bowiem również coś takiego jak inna arytmetyka. Przyznanie tego musi, jak sądzę, leżeć u podstaw wszelkiego rozumienia logiki. 17.3. 376. Mogę z pasją oświadczyć, że to (na przykład) jest moja noga. 377. Ale pasja ta jest przecież czymś (bardzo) rzadkim i nie ma jej ani śladu, gdy mówię zwyczajnie o tej nodze. 378. Wiedza opiera się ostatecznie na uznaniu. 379. Mówię z pasją „Wiem, że to jest noga" — ale co to znaczył 380. Mógłbym ciągnąć dalej: „Nic w świecie nie przekona­ łoby mnie o czymś przeciwnym". Fakt ten leży dla mnie u podstaw wszelkiego poznania. Odstąpię od innych rzeczy, lecz nie od tej. 381. To „nic w świecie .. ."jest oczywiście postawą, której nie zajmuje się wobec wszystkiego, w co się wierzy lub czego jest się pewnym. 382. Nie mówi się tym samym, że rzeczywiście nic w świecie nie byłoby w stanie przekonać mnie o czymś innym. 383. Argument „może śnię" jest dlatego bezsensowny, że śnię wówczas również tę wypowiedź, ba, również to, że te słowa mają znaczenie.

65

384. Jakiego rodzaju jest więc zdanie „Nic w świecie ..."? 385. Ma postać prognozy, nie jest to jednak (naturalnie) prognoza odwołująca się do doświadczenia. 386. Kto, jak Moore, mówi, że wie, iż . . . — podaje stopień pewności, jaki coś ma dla niego. A jest ważne, że daje to maksymalną wartość owemu stopniowi. 387. Można by mnie spytać: „Jak pewny jesteś, że to tam jest drzewem; że masz pieniądze w kieszeni; że to jest twoja noga?". Odpowiedź zaś w jednym przypadku mogła­ by brzmieć „nie jestem pewny", w innym Jestem jakby pewny", a jeszcze w innym „nie mogę wątpić". A od­ powiedzi te miałyby sens także bez wszelkich podstaw. Nie potrzebowałbym na przykład mówić: „Nie mogę być pew­ ny, czy to jest drzewo, bo nie mam dostatecznie dobrego wzroku". Chcę powiedzieć, że powiedzenie: „Wiem, że to jest drzewo", ma sens dla Moore'a, gdy chce on powiedzieć coś całkiem określonego. [Wierzę, że filozofa, takiego, który sam może myśleć, mogłaby zainteresować lektura moich uwag. Choć bowiem rzadko trafiam w sedno, rozpoznałby cele, do których ustawicznie mierzę.] 388. Każdy z nas często posługuje się takim zdaniem i nie powstaje pytanie, czy ma ono sens. Czy można w ten sposób dostarczyć jakiegoś filozoficznego wyjaśnienia? Czy to, że wiem, iż to jest ręka, dowodzi bardziej istnienia rzeczy zewnętrznych niż to, że nie wiem, czy coś jest złotem, czy mosiądzem? 18.3. 389. Moore chciał podać przykład tego, że można rzeczy­ wiście znać zdania o przedmiotach fizycznych. Gdyby toczył się spór, czy można w tym a tym miejscu ciała czuć 66

ból, ten, kto czuje właśnie tam ból, mógłby powiedzieć: „Zapewniam cię, teraz czuję tam ból". Osobliwie by to jednak brzmiało, gdyby Moore powiedział: „Zapewniam cię, wiem, że to jest drzewo". Osobiste przeżycie właśnie tu byłoby dla nas nieinteresujące. 390. Ważne jest tylko to, że ma sens powiedzenie, iż coś się tak wie; dlatego zapewnienie, że się to wie, nie może tu niczego wnieść. 391. Pomyśl o grze językowej „Gdy cię wołam, przejdź przez drzwi". Wątpliwość, czy rzeczywiście są tu drzwi, będzie we wszystkich zwykłych przypadkach niemożliwa. 392. Muszę pokazać właśnie to, że wątpienie nie jest konieczne także wtedy, gdy jest możliwe. Że możliwość gry językowej nie zależy od tego, iż będzie się wątpiło we wszystko, w co wątpić można. (Wiąże się to z rolą sprzeczności w matematyce.) 393. Zdanie „Wiem, że to jest drzewo" mogłoby być też, gdy zostaje wypowiedziane poza grą językową, cytatem (choćby z podręcznika gramatyki). — „Załóżmy jednak, że mam je na myśli, kiedy je wymawiam?" Stare nieporozu­ mienie dotyczące pojęcia „mieć coś na myśli". 394. „Należy to do rzeczy, w które nie mogę wątpić." 395. „Wiem to wszystko." A będzie się to ujawniać w tym, jak działam i jak mówię o rzeczach. 4

396. Czy w grze językowej (2) może powiedzieć, że wie, że to są bloki kamienne? — „Nie, ale on to wie". 4

Dociekania filozoficzne, część pierwsza, §2. (Przyp. wyd. ang.) Przekład polski: Bogusław Wolniewicz, PWN, Warszawa 1972, s. 8-9. (Przyp. tłum.)

67

397. Czy się nie mylę, a Moore czy nie ma całkowitej racji? Czy nie popełniłem elementarnego błędu, myląc to, co się myśli, z tym, co się wie? Nie myślę sobie oczywiście „Ziemia istniała przez pewien czas przed moimi narodzina­ mi", ale czy dlatego nie wiem o tym? Czy nie pokazuję, że to wiem, ciągle wyprowadzając z tego wnioski? 398. Czy nie wiem tego też, że z tego domu nie prowadzą żadne schody na sześć pięter w głąb Ziemi, choć nigdy jeszcze o tym nie pomyślałem? 399. Czy to jednak, że wyciągam z tego wnioski, nie pokazuje tylko, że przyjmuję tę hipotezę? 19.3. 400. Skłonny tu jestem walczyć z wiatrakami, bo nie mogę powiedzieć jeszcze tego, co naprawdę chcę powiedzieć. 401. Chcę powiedzieć: zdania o postaci zdań empirycz­ nych, a nie tylko zdania logiki, stanowią podstawę wszel­ kiego posługiwania się myślami (językiem). — Stwier­ dzenie to nie ma postaci „Wiem, ...". „Wiem, . . . " wypo­ wiada to, co ja wiem, to zaś nie obchodzi logiki. 402. W uwadze tej samo wyrażenie „zdania o postaci zdań empirycznych" jest całkiem błędne; chodzi o wypowiedzi o przedmiotach. Te zaś nie służą za podstawy, niczym hipotezy, które, gdy okazują się fałszywe, zastępujemy innymi. (Pisz śmiało: „Na początku — Czyn" .) 5

403. Fałszywe wydaje mi się mówienie o człowieku, w sensie Moore^a, że coś wie; że więc to, co mówi, jest 5

Por. Johann Wolfgang Goethe, Faust. Tragedii część pierw­ sza. (Przyp. wyd. ang.) Przekład polski Artura Sandauera, Wyda­ wnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 56. (Przyp. tłum.) 68

prawdą bezwarunkową. — Jest to prawda o tyle tylko, o ile jest niezachwianą podstawą jego gry językowej. 404. Chcę powiedzieć: Nie jest tak, że człowiek zna prawdę w pewnych punktach z całkowitą pewnością. Lecz jest tak, że całkowita pewność wiąże się tylko z jego postawą. 405. Tu też jednak jest jeszcze błąd. 406. To, ku czemu zmierzam, tkwi też w różnicy między przygodnym stwierdzeniem „Wiem, że to ...", w jego potocznym użyciu, a wypowiedzią tą, gdy ją wygłasza filozof. 407. Gdy Moore bowiem mówi „Wiem, że to jest ...", chciałbym odpowiedzieć: „Niczego nie wieszl". A przecież nie odpowiedziałbym tak komuś, kto mówi to bez filozofi­ cznego zamiaru. Czuję więc (czy słusznie?), że ci dwaj chcą powiedzieć coś różnego. 408. Gdy bowiem ktoś mówi, że wie to a to, a to należy do jego filozofii — jest ona fałszywa, gdy ów człowiek myli się w tym zdaniu. 409. Gdy mówię „Wiem, że to jest noga" — co właściwie mówię? Czy cały dowcip nie leży w tym, że jestem pewny następstw, że jeśliby ktoś powątpiewał, mógłbym mu po­ wiedzieć „A widzisz, mówiłem ci"? Czy moja wiedza byłaby coś jeszcze warta, gdyby zawodziła jako wytyczna działania? A czy nie może zawodzić? 20.3. 410. Nasza wiedza tworzy wielki system. A to, co po­ szczególne, tylko w tym systemie ma wartość, którą temu czemuś przypisujemy.

69

411. Gdy mówię przyjmujemy, że Ziemia istnieje już wiele lat" (lub coś takiego), oczywiście brzmi to dziwacz­ nie, że coś takiego mamy przyjmować. W całym jednak systemie naszej gry językowej należy to do podstaw. Założenie to, można rzec, tworzy podstawę działania, a więc też, naturalnie, myślenia. 412. Kto nie jest w stanie wyobrazić sobie przypadku, w którym mogłoby się powiedzieć „Wiem, że to jest moja ręka" (a takie przypadki są naprawdę rzadkie), może powiedzieć, że te słowa są bezsensowne. Może on wprawdzie powiedzieć też: „Oczywiście, wiem to, jak mógłbym tego nie wiedzieć?"—wówczas jednak rozumiałby może zdanie „To jest moja ręka" jako wyjaśnienie słów „moja ręka". 413. Załóż bowiem, że prowadzisz ślepego za rękę, a wio­ dąc jego ręką wzdłuż twojej mówisz „To jest moja ręka"; otóż jeśli pyta cię „Czy jesteś pewny?" albo „Czy to wiesz?", pytanie to miałoby sens tylko w bardzo szczegól­ nych okolicznościach. 414. Ale z drugiej strony: Skąd wiem, że to jest moja ręka? Cóż, czy wiem też dokładnie tu, co znaczy powiedzenie, że to jest moja ręka? — Gdy mówię „Skąd to wiem?", nie mam na myśli tego, że choćby w najmniejszym stopniu w to wątpię. Jest to tutaj podstawa całego mojego działania. Wydaje mi się jednak, że słowa „Wiem ..." zleją wyrażają. 415. A w ogóle użycie słowa „wiedzieć", jako słowa wybitnie filozoficznego, czy nie jest zupełnie błędne? Jeśli „wiedzieć" budzi takie zainteresowanie, dlaczego nie budzi go „być pewnym"? Widocznie dlatego, że byłoby zbyt subiektywne. Czy „wiedzieć" nie jest jednak tak samo subiektywne? Czy nie zwodzi nas tylko ta gramatyczna osobliwość, że z tego, iż „wiem, że p", wynika „p"? „Wierzę, że to wiem" nie wyrażałoby mniejszego stop­ nia pewności. — Istotnie, nie chcemy jednak wyrażać 70

subiektywnej pewności, choćby największej, lecz chcemy wyrazić to, że pewne zdania wydają się leżeć u podstaw wszelkiego zapytywania i wszelkiego myślenia. 416. Jestże więc takim zdaniem to na przykład, że miesz­ kam w tym pokoju od tygodni, że nie myli mnie co do tego moja pamięć? — „pewne ponad wszelką rozsądną możliwość" — 21.3. 417. „Wiem, że w ostatnim miesiącu kąpałem się codzien­ nie." Co pamiętam? Każdy dzień i kąpiel każdego poranka? Nie. Wiem, że kąpałem się codziennie, i nie wyprowadzam tego z jakiejś innej bezpośredniej danej. Podobnie mówię „Poczułem ukłucie w ramieniu", a to umiejscowienie wcale nie dociera do mojej świadomości w jakiś inny sposób (na przykład dzięki obrazowi). 418. Czy moje rozumienie nie jest ledwie ślepotą w porów­ naniu z moim nierozumieniem? Często tak mi się wydaje. 419. Gdy mówię „Nigdy nie byłem w Azji Mniejszej", skąd przychodzi do mnie ta wiedza? Nie wykalkulowałem tego, nikt mi tego nie powiedział; mówi mi to moja pamięć. — Nie mogę więc co do tego się mylić? Czy jest tu jakaś prawda, którą znam'? — Nie mogę odstąpić od tego sądu, nie pociągając za nim wszystkich innych. 420. Takie zdanie nawet, jak to, że mieszkam teraz w Ang­ lii, ma te dwie strony: nie jest to błąd — ale z drugiej strony: co wiem o Anglii? Czy nie mogę błądzić bez reszty w moich sądach? Czy nie byłoby to możliwe, że wszyscy przychodzący do mojego pokoju ludzie mówią coś przeciwnego, ba, dają mi tego „dowody", toteż nagle tkwię samotnie niczym szaleniec wśród całkiem normalnych lub niczym normalny wśród szalonych? Czy nie mogłoby mnie to przywieść do 71

wątpienia w coś, co jest dla mnie teraz najzupełniej niewąt­ pliwe? 421. Jestem w Anglii. — Wszystko wokół mnie mówi mi to, utwierdzają mnie w tym moje myśli, gdy tylko po­ zwalam dowolnie im błądzić. — Czy nie mógłbym jednak zgubić się, gdyby zdarzyły się rzeczy, o których teraz nie śmiem śnić? 422. Chcę więc powiedzieć coś, co brzmi niczym prag­ matyzm. Staje mi tu w poprzek swego rodzaju światopogląd. 423. Dlaczego więc nie mówię po prostu za Moore'em „Wiem, że jestem w Anglii"? Powiedzenie tego ma, w okre­ ślonych okolicznościach, które mogę sobie przedstawić, sens. Jeśli natomiast wypowiadam to zdanie w innych okolicznościach jako przykład tego, że takie prawdy uznaję z pewnością, natychmiast staje się dla mnie podejrzane. — Czy słusznie? 424. Mówię „Wiem, że p " albo, by zapewnić, że ja również wiem o prawdziwości p, albo po prostu, by wzmocnić Mówi się też „Ja w to nie wierzę, ja to wiem". A można też wyrazić to tak (np.): „To jest drzewo. I wcale nie jest to tylko przypuszczenie". Co natomiast z tym: „Gdybym kogoś powiadamiał, że to jest drzewo, wcale nie byłoby to tylko przypuszczenie"? Czy nie to chce powiedzieć Moore? 425. Nie byłoby to przypuszczenie i mógłbym to oznaj­ miać komuś innemu z całkowitą pewnością jako coś, co do czego nie ma wątpliwości. Czy znaczy to jednak, że jest to bezwarunkowo prawda? Czy nie może coś, co rozpoznaję z największą stanowczością jako drzewo, co widziałem tu przez całe moje życie, czy nie może przepoczwarzyć się w coś innego? Czy nie może wprawić mnie w zdumienie? 72

A przecież słuszne było, w okolicznościach nadających sens temu zdaniu, powiedzenie „Wiem (nie tylko przypusz­ czam), że to jest drzewo". Fałszywe byłoby powiedzenie, że w gruncie rzeczy tylko w to wierzę. Całkowicie mylące byłoby powiedzenie: wierzę, że nazywam się L.W. A słusz­ ne jest też: nie mogę się co do tego mylić. Nie znaczy to jednak, że jestem w tym nieomylny. 21.3.51 426. Jak to jednak jest pokazać komuś, że znamy nie tylko prawdy dotyczące danych zmysłowych, lecz też takie, które dotyczą rzeczy? Nie może bowiem wystarczać, że nas ktoś zapewnia, że on to wie. Od czego więc trzeba wyjść, by to pokazać? 22.3. 427. Trzeba pokazać, że jeśli nawet nigdy nie używa słów „Wiem, ...", jego zachowanie pokazuje, dokąd nas przywodzi. 428. Co bowiem począć, gdy człowiek zachowujący się normalnie zapewnia nas, że tylko wierzy, iż nazywa się tak a tak, że wierzy, iż rozpoznaje swoich stałych sąsiadów, że wierzy, iż ma ręce i nogi, gdy ich właśnie nie widzi itd. Czy możemy, wychodząc od jego działań (i wypowiedzi), poka­ zać mu, że to tak nie jest? 23.3.51 429. Jaką mam podstawę teraz, gdy nie widzę moich palców u nóg, by przyjmować, że u każdej nogi mam ich pięć? Czy słusznie jest powiedzieć, że podstawą jest to, iż zawsze uczyło mnie tego wcześniejsze doświadczenie? Czy jestem bardziej pewny wcześniejszego doświadczenia niż tego, że mam dziesięć palców u nóg? Owo wcześniejsze doświadczenie może wprawdzie być przyczyną mojej obecnej pewności; ale czy jest jej pod­ stawą? 73

430. Spotykam Marsjanina, a ten mnie pyta „Ile palców u nóg mają ludzie?". — Mówię: „Dziesięć. Chcę ci to pokazać" i ściągam buty. A jeśli dziwiłby się, że wiedzia­ łem to z taką pewnością, choć nie widziałem moich palców u nóg. — Czy powinienem wówczas powiedzieć: „My, ludzie, wiemy, że mamy tyle palców u nóg, niezależnie od tego, czy je widzimy"? 26.3.51 431. „Wiem, że ten pokój jest na drugim piętrze, że za drzwiami prowadzi do schodów krótki korytarz itd." Można sobie pomyśleć przypadki, w których wygłosiłbym tę wy­ powiedź, ale byłyby ogromnie rzadkie. Z drugiej strony jednak przejawiam tę wiedzę codziennie w moich działa­ niach, a także w moich wypowiedziach. Otóż co wnosi ktoś inny z tych moich działań i wypo­ wiedzi? Czy nie tylko to, że jestem pewny swego? — Z te­ go, że mieszkam tu od tygodni i wchodzę oraz schodzę codziennie po schodach, będzie wnosił, że wiem, gdzie jest położony mój pokój. — Zapewnieniem „Wiem, . . . " po­ służę się, gdy on jeszcze nie wie, z czego musiałby bezwarunkowo wywnioskować moją wiedzę. 432. Wypowiedź „Wiem . . . " może mieć swoje znaczenie tylko w połączeniu z pozostałym świadectwem „wiedzy". 433. Jeśli więc mówię komuś „Wiem, że to jest drzewo", mówię mu jakby: „To jest drzewo; możesz na tym absolut­ nie polegać; nie ma tu żadnej wątpliwości". Filozof zaś mógłby się tym posłużyć tylko do tego, by pokazać, że rzeczywiście używa się wypowiedzi o tej postaci. Jeśli jednak ma to nie być wyłącznie uwaga o gramatyce naszego języka, musi wskazać okoliczności, w których wyrażenie to działa. 434. Czy więc doświadczenie uczy nas, że w takich a ta­ kich okolicznościach ludzie wiedzą to a to? Doświadczenie 74

pokazuje z pewnością, że zwykle po tylu a tylu dniach zamieszkiwania w domu człowiek się w nim orientuje. Albo też: doświadczenie uczy nas, że po takim a takim okresie nauki można ufać sądowi człowieka. Musi on, zgodnie z doświadczeniem, uczyć się przez tyle a tyle czasu, by móc trafnie przewidywać. Ale 27.3. 435. Często oczarowuje nas jakieś słowo. Na przykład słowo „wiedzieć". 436. Czy nasza wiedza wiąże Boga? Czy jest tak, że niektóre nasze wypowiedzi nie mogą być fałszywe? To bowiem chcemy powiedzieć. 437. Skłonny jestem powiedzieć: „To nie może być fał­ szywe". To interesujące; ale jakie to ma następstwa? 438. Niewystarczające byłoby zapewnienie, że wiem, co się dzieje tam a tam — bez wskazania podstaw przekonują­ cych (drugiego), że jestem w stanie to wiedzieć. 439. Także wypowiedź „Wiem, że za tymi drzwiami jest korytarz i schody na parter" tylko dlatego brzmi przekonuj jąco, że każdy przyjmuje, że to wiem. ; 440. Jest tu coś ogólnego; nie tylko coś osobistego. 441. W sądzie samo zapewnienie świadka „Wiem . . . " nikogo by nie przekonało. Trzeba wykazać, że świadek był w stanie wiedzieć. Również zapewnienie „Wiem, że to jest ręka", gdy patrzy się na własną rękę, nie byłoby wiarygodne, gdybyś­ my nie znali okoliczności wypowiedzi. A jeśli je znamy, wypowiedź ta zdaje się upewniać nas, że mówiący jest pod tym względem normalny.

75

442. Czy nie może bowiem być tak, że wyobrażam sobie, iż coś wiem? 443. Pomyśl o języku, w którym nie byłoby słowa od­ powiadającego naszemu „wiedzieć". — Ludzie wypowia­ dają w nim po prostu twierdzenia. „To jest drzewo" itd. Może się naturalnie zdarzać, że się mylą. Dołączają więc tam do zdania znak wskazujący, na ile prawdopodobny, jak sądzą, jest błąd — a może należy powiedzieć: na ile prawdopodobny jest w tym przypadku błąd? To ostatnie można też wskazać przez podanie pewnych okoliczności. Na przykład „A powiedział B . . . Stałem całkiem blisko nich, a mam dobry słuch" lub „A był wczoraj tam a tam. Widziałem go z daleka. Nie mam zbyt dobrego wzroku" lub „Stoi tam drzewo. Widzę je wyraźnie, a widziałem je mnóstwo razy". 444. „Pociąg odchodzi o godzinie drugiej. Sprawdź to raz jeszcze dla pewności" lub „Pociąg odchodzi o godzinie drugiej. Widziałem to właśnie w nowym rozkładzie jazdy". Można też dodać „Można na mnie w takich sprawach polegać". Przydatność takich dodatków jest oczywista. 445. Jeśli jednak mówię „Mam dwie ręce" — co mogę dodać, by wskazać na niezawodność? Co najwyżej, że okoliczności są zwyczajne. 446. Dlaczego jestem wówczas tak pewny, że to jest moja ręka? Czy cała gra językowa nie polega na tego rodzaju pewności? Albo: czy ta „pewność" nie jest (już) w grze językowej założona? Mianowicie przez to, że ten w nią nie gra lub gra fałszywie, kto nie rozpoznaje przedmiotów z pewnością. 28.3. 447. Porównaj z tym 12 x 12 = 144. Tu również nie mówimy „może". O ile bowiem zdanie to polega na tym, że 76

nie ulegamy pomyłce rachunkowej i nie popełniamy błędu obliczeniowego, że nie zwodzą nas nasze zmysły przy liczeniu, owe dwa zdania, arytmetyczne i fizykalne, są na tym samym poziomie. Chcę powiedzieć: Zdanie fizykalne jest równie pewne, jak arytmetyczne. Może to być jednak błędnie rozumiane. Moja uwaga jest uwagą logiczną, a nie psychologiczną. 448. Chcę powiedzieć: Jeśli nie dziwi nas to, że zdania arytmetyki (np. tabliczka mnożenia) są „absolutnie pewne", dlaczego miałoby nas zdumiewać to, że zdanie „To jest moja ręka" jest równie pewne? 449. Musimy być nauczeni czegoś jako podstawy. 450. Chcę powiedzieć: Nasza nauka ma postać „To jest fiołek", „To jest stół". Dziecko mogłoby zapewne słyszeć po raz pierwszy słowo „fiołek" w zdaniu „To jest może fiołek", wówczas jednak mogłoby spytać „Co to jest fio­ łek?". Na to zaś można by oczywiście odpowiedzieć w ten sposób, że mu się pokazuje obraz. Jak by to jednak było, gdyby tylko pokazując obraz mówiło się „To jest ...", a poza tym zawsze mówiłoby się tylko: „To jest może ..."? — Jakie praktyczne następstwa powinno to mieć? Wątpienie, które wątpiłoby we wszystko, nie byłoby wątpieniem. 451. Mój zarzut wobec Moore'a, że sens odosobnionego zdania „To jest drzewo" jest nieokreślony, skoro nieokreś­ lone jest, czym jest owo „To", o którym mówi się, że jest drzewem — zarzut ten jest bez znaczenia; sens ten można bowiem dookreślić, gdy powie się na przykład: „Ten tam przedmiot, który wygląda jak drzewo, nie jest sztuczną imitacją drzewa, lecz rzeczywistym drzewem". 452. Nie byłoby to rozsądne, wątpić, czy jest to rzeczywis­ te drzewo, czy . . . . 77

Nic od tego nie zależy, że mi się to jawi ( j ^ o ) niewątpliwe. Jeśliby wątpienie było tu nierozsądne, nie można by się o tym przekonać na podstawie mojego mniemania. Musiałaby istnieć reguła uznająca wątpienie tu za nierozsądne. Tej jednak też nie ma. 453. Mówię wprawdzie: „Tu żaden rozsądny człowiek by nie wątpił". — Czy można sobie pomyśleć, że pytamy uczonego sędziego, czy jakaś wątpliwość jest rozsądna, czy nierozsądna? 454. Są przypadki, w których wątpienie jest nierozsądne, ale są takie, w których wydaje się logicznie niemożliwe. A, jak się zdaje, nie ma między nimi żadnej wyraźnej granicy. 29.3. 455. Każda gra językowa opiera się na tym, że rozpoznaje się ponownie słowa i przedmioty. Wyuczamy się równie nieugięcie tego, że to jest krzesło, jak tego, że 2 x 2 = 4. 456. Jeśli więc wątpię lub nie jestem pewny, że to jest moja ręka (w dowolnym sensie), dlaczego miałbym nie wątpić wówczas również w znaczenie tych słów? 457. Czy chcę więc powiedzieć, że pewność należy do istoty gry językowej? 458. Wątpi się z określonych powodów. Chodzi o to: Jak wprowadza się wątpienie w grę językową? 459. Jeśli sprzedawca chciałby badać każde jabłko, aby się naprawdę upewnić, dlaczego miałby nie badać (wówczas) badania? Czy można więc mówić tu o wierze (mam na myśli wiarę religijną, nie zaś przypuszczenia)? Wszystkie słowa psychologiczne odwodzą tu tylko od głównej sprawy. 460. Przychodzę do lekarza, pokazuję mu moją rękę i mó­ wię „To jest ręka, czyż nie ...; skaleczyłem ją sobie itd., 78

itd.". Czy podałem tylko zbędną informację? Czy nie można by na przykład powiedzieć: Przyjmijmy, że słowa „To jest moja ręka" niosą informację —jak możesz liczyć na to, że ją zrozumiał? Cóż, jeśli podlega wątpieniu to, „że to jest moja ręka", dlaczego miałoby nie podlegać to, że jestem człowiekiem, który informuje o tym lekarza? — Z drugiej strony można jednak wyobrazić sobie przypadki — choćby bardzo rzadkie — w których takie oświadczenie nie jest zbędne lub jest tylko zbędne, lecz nie absurdalne. 461. Załóżmy, że jestem lekarzem i przychodzi do mnie pacjent, pokazuje mi rękę i mówi: „To, co wygląda tu na rękę, nie jest doskonałą imitacją, lecz jest rzeczywiście ręką". Po czym opowiada o swoim skaleczeniu. — Czy rzeczywiście miałbym to za informację, choćby zbędną? Czy nie uznałbym tego raczej za nonsens, mający wpraw­ dzie postać informacji? Powiedziałbym bowiem, jeśli owa informacja rzeczywiście miałaby sens: jak może być pewny swego zdania? Informacji tej brak podstaw. 30.3. 462. Dlaczego Moore nie podaje na przykład tego wśród rzeczy, które wie, że w tej a tej części Anglii istnieje wieś, która się tak a tak nazywa? Innymi słowy: dlaczego nie wymienia faktu znanego jemu, a nie każdemu z nas? 31.3. 463. Pewne jest przecież, że oświadczenie „To jest drze­ wo", gdy nikt w to nie mógłby wątpić, mogłoby być swego rodzaju żartem i jako takie miałoby sens. Zart tego rodzaju rzeczywiście powiedział kiedyś Renan. 3.4.51 464. Moją trudność można również przedstawić następują­ co: Siedzę, rozmawiając z przyjacielem. Nagle mówię: „Cały czas wiedziałem, że jesteś N.N.". Czy jest to rzeczy­ wiście tylko zbędna, choć prawdziwa uwaga? 79

Wydaje mi się, że słowa te byłyby podobne do „niech będzie pochwalony", wtrąconego w środek rozmowy. 465. Co by było, gdybyśmy mieli słowa „Wiadomo dziś, że jest ponad . . . rodzajów owadów", zamiast słów „Wiem, że to jest drzewo"? Gdyby ktoś nagle wypowiedział owo zdanie zupełnie bez związku, można by sądzić, że pomyślał w międzyczasie o czymś innym i wygłasza teraz zdanie z potoku swoich myśli. Lub też: jest w transie i mówi, nie rozumiejąc swoich słów. 466. Wydaje mi się więc, że wiedziałem coś cały czas, a przecież nie ma żadnego sensu to mówić, nie ma sensu wypowiadać tę prawdę. 467. Siedzę z filozofem w ogrodzie; wielokrotnie powtarza on „Wiem, że to jest drzewo", wskazując na stojące w pobliżu drzewo. Pojawia się ktoś trzeci, słyszy to, a ja mu mówię: „Ten człowiek nie oszalał. My tylko filozofujemy". 4.4. 468. Ktoś mówi od niechcenia „To jest drzewo". Mógłby wypowiedzieć to zdanie, bo przypomina sobie, że słyszał je w podobnej sytuacji, lub uderza go nagle piękno tego drzewa i zdanie to jest okrzykiem, lub wymawia je jako przykład gramatyczny. (Itd.) Pytam go więc: „Jak to rozumiesz?", a on odpowiada: „Była to informacja skierowana do ciebie". Czy nie mógłbym swobodnie przyjąć, że nie wie, co mówi, skoro jest na tyle szalony, by chcieć podawać mi tę informację? 469. Mówi ktoś do mnie bez związku „Życzę ci wszyst­ kiego dobrego". Jestem zdumiony; później zauważam jed­ nak, że słowa te mają związek z jego myślami o mnie. I nie jawią mi się już jako bezsensowne. 470. Dlaczego nie ma wątpliwości, że nazywam się L.W.? Wcale nie wygląda to na coś, co można by bez wahania 80

uznać za nie podlegające wątpieniu. Nie powinno się sądzić, że jest to jedna z niewątpliwych prawd. 5.4. [Jest tu ciągle wielka luka w moim myśleniu. 1 wątpię, czy zostanie jeszcze zapełniona.] 471. Tak trudno znaleźć początek. Albo lepiej: trudno zaczynać na początku. 1 nie próbować cofać się dalej. 472. Gdy dziecko uczy się języka, uczy się zarazem, co trzeba, a czego nie trzeba badać. Gdy uczy się, że w pokoju jest szafa, uczy się nie wątpić, czy to, co widzi później, jest ciągle szafą, czy czymś w rodzaju dekoracji scenicznej. 473. Tak jak przy pisaniu uczymy się określonej formy podstawowej, która się później zmienia, tak też uczymy się najpierw stałości rzeczy jako normy, która potem podlega zmianom. 474. Gra ta się potwierdza. Może to być przyczyną, dla której się w nią gra, lecz nie podstawą. 475. Chcę traktować tu człowieka jak zwierzę; jak prymi­ tywną istotę, której przyznaje się instynkt, lecz nie rozumo­ wanie. Jak istotę w stanie pierwotnym. Tej logiki bowiem, która wystarczy jako prymitywny środek porozumienia, nie musimy się wstydzić. Język nie wyłonił się z rozumowania. 6.4. 476. Dziecko nie uczy się, że istnieją książki, że istnieją krzesła itd., itd., lecz uczy się przynosić książki, sadowić na krzesłach itd. Później pojawiają się oczywiście pytania dotyczące istnienia: „Czy istnieje jednorożec?" itd. Pytanie takie jest możliwe jednak tylko dlatego, że z reguły nie występuje żadne odpowiadające mu pytanie. Skąd bowiem się wie, jak 81

można się przekonać o istnieniu jednorożców? Jak uczymy się metody pozwalającej określić, czy coś istnieje, czy nie istnieje? 477. „Trzeba więc wiedzieć, że istnieją przedmioty, któ­ rych nazw uczymy dziecko, objaśniając je przez wska­ zanie." — Dlaczego ma się to wiedzieć? Czy nie wystarcza to, że późniejsze doświadczenie nie wskazuje na coś przeciwnego? Dlaczego gra językowa ma się opierać na jakiejś wiedzy? 7.4. 478. Czy dziecko wierzy, że istnieje mleko? Czy wie, że istnieje mleko? Czy kot wie, że istnieje mysz? 479. Czy mamy powiedzieć, że poznanie, iż istnieją przed­ mioty fizyczne, jest bardzo wczesne, czy bardzo późne? 8.4. 480. Dziecko, które uczy się używać słowa „drzewo". Stoi się z nim przed drzewem i mówi się piękne drzewo". Jasne, że w tę grę językową nie wkracza żadna wątpliwość co do istnienia drzewa. Czy można jednak powiedzieć, że dziecko wie: że istnieje drzewo? Jest wprawdzie tak, że „wiedzieć coś" nie zawiera w sobie: myśleć o tym — ale czy ten, kto coś wie, nie musi być zdolny do wątpienia? 481. Gdy słyszy się Moore'a mówiącego „Wiem, że tu jest drzewo", nagle rozumie się tych, którzy stwierdzają, że to wcale niczego nie przesądza. Rzecz jawi się jako zarazem niejasna i zamglona. Tak jakby Moore pozwalał, by padało na nią błędne światło. Tak jakbym widział malowidło (powiedzmy, dekorację teatralną) i rozpoznawał z oddali, natychmiast i bez naj­ mniejszej wątpliwości, co ono przedstawia. A teraz pod­ chodzę bliżej: i widzę mnóstwo różnobarwnych plam, ogromnie wieloznacznych i nie dających żadnej pewności. 82

482. Tak jakby „Wiem" nie znosiło żadnej emfazy metafi­ zycznej. 483. Właściwe użycie słowa „wiem". Niedowidzący pyta mnie: „Czy wierzysz, że to, co tam widzimy, jest drze­ wem?". — Odpowiadam „Wiem to; widzę to dokładnie i dobrze to znam". A: „Czy N.N. jest w domu?" — Ja: „Wierzę, że jest". — A: „Czy wczoraj był w domu?". — Ja: „Wczoraj był w domu, wiem to, rozmawiałem z nim". — A: „Czy wiesz, czy tylko wierzysz, że ta część domu jest dobudowana?". — Ja: „Wiem to; do­ wiedziałem się tego od .,.". 484. Mówi się tu więc „Wiem" i wskazuje się podstawę wiedzy albo przynajmniej może się ją wskazać. 485. Można sobie pomyśleć też przypadek, w którym ktoś przebiega listę zdań i przy każdym ponawia pytanie „Czy to wiem, czy tylko w to wierzę?". Chce zbadać ponownie pewność każdego zdania. Może chodzić o wypowiedzi świadka przed sądem. 9.4. 486. „Czy wiesz, czy tylko wierzysz, że nazywasz się L.W.?" Czy to sensowne pytanie? Czy wiesz, czy tylko wierzysz, że to, co tu zapisujesz, to słowa twoje? Czy tylko wierzysz, że „wierzyć" ma to znaczenie? Jakie znaczenie? 487. Jaki jest dowód na to, że coś wiem? Na pewno przecież nie to, że mówię, iż to wiem. 488. Kiedy więc autorzy wyliczają wszystko, co wiedzą, niczego to nie dowodzi. Tego więc, że można coś wiedzieć o rzeczach fizycz­ nych, nie mogą dowieść zapewnienia tych, którzy wierzą, że to wiedzą. 83

489. Co bowiem odpowiedziałoby się temu, kto mówi: „Wierzę, że tylko wydawało ci się, że wiesz"? 490. Gdy więc pytam „Czy wiem, czy tylko wierzę, że nazywam się...?", na nic mi się zda wpatrywanie się w siebie. Mogę natomiast powiedzieć: Nie tylko nie mam najmniej­ szych wątpliwości, że się tak nazywam, lecz też nie mógłbym być pewny żadnego sądu, jeśli podawałbym to w wątpliwość. 10.4. 491. „Wiem, czy tylko wierzę, że nazywam się L.W?" — Cóż, jeśli pytanie to znaczyłoby „Czy jestem pewny, czy tylko przypuszczam, że ...?", można by polegać na mojej odpowiedzi. — 492. „Czy wiem, czy tylko wierzę, . . . ?" można by też wyrazić w następujący sposób: Co by było, gdyby się jakoby okazało, że to, co jawiło mi się dotąd jako niedo­ stępne wątpieniu, było fałszywym założeniem? Czy reago­ wałbym wówczas tak jak wtedy, gdy jakieś przekonanie okazuje się fałszywe? Czy też sprawiałoby to wrażenie, że grunt zapada się pod moimi sądami? — Ale nie chcę tu naturalnie prorokować. Czy powiedziałbym po prostu „Nigdy bym o tym nie pomyślał!" — czy też wzbraniałbym się (musiałbym się wzbraniać) przed rewizją mojego sądu, bo taka „rewizja" równałaby się unicestwieniu wszelkich mierników? 493. Czy więc jest tak, że muszę uznać pewne autorytety, by w ogóle móc sądzić? 494. „W to zdanie nie mogę wątpić bez wyrzeczenia się wszystkich sądów." Ale co to za zdanie? (Przypomina ono to, co Frege powiedział o prawie identyczności .) Na pewno nie jest to 6

6

Grundgesetze der Arithmetik I, XVII. (Przyp. wyd. ang.)

84

zdanie empiryczne. Nie należy do psychologii. Ma raczej charakter reguły. 495. Temu, kto chciałby stawiać zarzuty zdaniom niewątp­ liwym, można by powiedzieć po prostu „Co za bezsens!". Nie odpowiadać mu więc, lecz go upomnieć. 496. Jest to podobny przypadek jak wtedy, gdy pokazuje się, że powiedzenie, iż w jakąś grę zawsze grano niewłaś­ ciwie, nie ma żadnego sensu. 497. Gdyby ktoś chciał wzbudzić we mnie wątpienie i mó­ wiłby: tu zwodzi cię twoja pamięć, tam zostałeś oszukany, a znów tam nie przekonałeś się wystarczająco gruntownie itd., ja zaś nie pozwoliłbym sobą zachwiać i pozostałbym przy mojej pewności — nie może to być fałszywe, choćby > dlatego, że to właśnie definiuje grę. J 11.4. 498. Osobliwe jest to, że choć uważam za całkiem słuszne, gdy ktoś odpiera za pomocą słowa „bezsens!" próbę zbicia go z tropu przez wątpienie w fundamenty, za niesłuszne uznaję, gdy chce się bronić i używa przy tym słowa „wiem". 499. Mógłbym też powiedzieć: „Prawo indukcji" nie bar­ dziej daje się uzasadnić niż konkretne zdania dotyczące materiału doświadczenia. 500. Ale powiedzenie „Wiem, że prawo indukcji jest prawdziwe" również jawiłoby mi się jako bezsens. Pomyśl o takiej wypowiedzi wygłoszonej w sądzie. Właściwsze byłoby jeszcze „Wierzę w prawo ...", gdzie „wierzyć" nie ma nic wspólnego z przypuszczać. 501. Czy nie zbliżam się coraz bardziej i bardziej do powiedzenia, że logika nie daje się w końcu opisać? Musisz przyjrzeć się praktyce języka, a wówczas ją dostrzeżesz. 85

502. Czy można by powiedzieć „Wiem z zamkniętymi oczami o położeniu moich rąk", jeśliby moje oświadczenie zawsze lub na ogół przeczyło świadectwu innych? 503. Przyglądam się jakiemuś przedmiotowi i mówię „To jest drzewo" lub „Wiem, że to ...". — Podchodzę bliżej i okazuje się, że jest inaczej, mogę więc powie­ dzieć „Nie było to jednak drzewo"; albo mówię „To było drzewo, ale już nie jest". Gdyby jednak wszyscy inni przeczyli mi i mówili, że to nigdy nie było drzewo, i gdyby wszystkie inne świadectwa przemawiały prze­ ciwko mnie — co by mi to dało, gdybym obstawał przy moim „Wiem"? 504. To, czy coś wiem, zależy od tego, czy świadectwo przyznaje mi rację, czy mi przeczy. Nic bowiem nie znaczy powiedzenie, że się wie, iż boli. 505. Zawsze, gdy coś się wie, wie się z łaski natury. 506. „Jeśli moja pamięć zwodzi mnie tu, może mnie zwodzić wszędzie." Jeśli tego nie wiem, skąd wówczas wiem, że moje słowa znaczą to, co, jak wierzę, znaczą? 507. „Jeśli to mnie zwodzi, co wówczas znaczy jeszcze «zwodzić»?" 508. Na czym mogę polegać? 509. Chcę właściwie powiedzieć, że gra językowa możliwa jest tylko wtedy, gdy się na czymś polega. (Nie powiedzia­ łem „na czymś można polegać".) 510. Gdy mówię „Wiem naturalnie, że to jest ręcznik", wygłaszam wypowiedź. Nie myślę o weryfikacji. Jest to dla mnie bezpośrednia wypowiedź. 86

Nie myślę o przeszłości ani o przyszłości. (I tak samo naturalnie jest też dla Moore'a.) Zupełnie tak jak wtedy, gdy chwytam coś bezpo­ średnio; jak wtedy, gdy chwytam bez wątpliwości rę­ cznik. 511. Ale temu bezpośredniemu chwytaniu odpowiada jed­ nak pewność, nie zaś wiedza. Czy tak jednak nie uchwytuję także nazwy rzeczy? 12.4. 512. Takie jest przecież pytanie: „A co, jeśli musiałbyś również co do tych najbardziej podstawowych rzeczy zmie­ nić zdanie?". A odpowiedź na nie zdaje mi się brzmieć następująco: „Nie musisz go zmieniać. Na tym właśnie polega to, że są one «podstawowe»". 513. A co, jeśli zdarzyłoby się coś rzeczywiście niesłycha­ nego"? Jeśli na przykład zobaczyłbym, że domy zamieniają się bez żadnej widocznej przyczyny w parę; jeśli bydło na łące stawałoby na głowach, śmiałoby się i mówiło zro­ zumiałe słowa; jeśli drzewa zmieniałyby się stopniowo w ludzi, a ludzie w drzewa? Czy miałem więc rację, gdy przed wszystkimi tymi zdarzeniami mówiłem „Wiem, że to jest dom" itd. lub po prostu „To jest dom" itd.? 514. Wypowiedź ta jawiła mi się jako podstawowa; jeśli ona jest fałszywa, co jest jeszcze „prawdziwe" i „fał­ szywe"?! 515. Jeśli nie nazywam się L.W., jak mogę polegać na tym, co ma się rozumieć przez „prawdziwy" i „fał­ szywy"? 516. Jeśli zdarzyłoby się coś (jeśli na przykład ktoś by mi coś powiedział) obliczonego na to, by obudzić moje wątp­ liwości co do mojego nazwiska, byłoby też z pewnością 87

czymś, co pozwalałoby uznać same podstawy takiego wątpienia za wątpliwe, mógłbym więc zdecydować się na zachowanie moich dawnych wierzeń. 517. Czy nie mogłoby jednak zdarzyć się coś, co wybi­ łoby mnie całkowicie z utartych torów? Świadectwo czyniące to, co najpewniejsze, czymś nie do przyjęcia, lub powodujące, że odrzucam moje najbardziej pod­ stawowe sądy? (Słusznie czy niesłusznie, to jest tu bez znaczenia.) 518. Czy mógłbym pomyśleć sobie, że obserwuję to u in­ nych ludzi? 519. Jeśli spełniasz rozkaz „Przynieś mi książkę", jest wprawdzie możliwe, że musisz zbadać, czy to, co tam widzisz, jest rzeczywiście książką, ale wiesz przecież wów­ czas, co rozumie się przez „książkę"; a jeśli tego nie wiesz, możesz to chyba sprawdzić — wówczas jednak musisz wiedzieć, co znaczy jakieś inne słowo. To zaś, że jakieś słowo znaczy to a to, jest tak a tak używane, jest z kolei faktem empirycznym, tak jak to, że ów przedmiot jest książką. Aby więc wykonać rozkaz, musisz nie mieć wątpliwo­ ści co do jakiegoś faktu empirycznego. Ba, wątpienie wspiera się tylko na tym, co jest poza wątpieniem. Skoro jednak gra językowa jest czymś, co polega na powtarzających się w czasie czynnościach, wydaje się, że w żadnym poszczególnym przypadku nie sposób powie­ dzieć, że to a to musi być poza wątpieniem, jeśli ma istnieć jakaś gra językowa, można natomiast z powodzeniem powiedzieć, że z reguły poza wątpieniem musi być jakiś sąd empiryczny. 13.4. 520. Moore może całkiem słusznie mówić, że wie, iż stoi przed nim drzewo. Może się naturalnie co do tego mylić. 88

(Nie jest z tym bowiem tak, jak z wypowiedzią „Wierzę, stoi tam drzewo".) To jednak, czy w tym przypadku ma rację, czy się myli, jest filozoficznie bez znaczenia. Jeśli Moore zwalcza tych, którzy mówią, że czegoś takiego nie można właściwie wiedzieć, nie może tego czynić, zapewniając: On wie to a to. Gdyby jego przeciwnik twierdził, że w to a to nie można wierzyć, mógłby mu odpowiedzieć ,Ja w to wierzę". 14.4. 521. Błąd Moore'a polega na tym, że odpiera twierdzenie, iż tego nie można wiedzieć, mówiąc „Ja to wiem". 522. Mówimy: Kiedy dziecko opanowało język — a zatem jego użycie — musi znać znaczenia słów. Musi na przykład przypisywać, pod nieobecność wszelkiego wątpienia, rze­ czom białym, czarnym, czerwonym, niebieskim nazwy ich kolorów. 523. Istotnie, nikt tu nie odczuwa braku wątpienia; nikt się nie dziwi, że nie tylko domyślamy się znaczenia słowa. 15.4. 524. Czy dla naszej gry językowej (np. w „rozkazywanie i słuchanie rozkazów") istotne jest to, że w pewnych miejscach wątpliwość nie występuje, czy też wystarczy, że istnieje poczucie pewności, choćby z lekkim powiewem wątpienia? Czy więc wystarczy, jeśli wprawdzie nie tak jak teraz, gdy bez dalszych ceregieli, bez udziału jakiegokolwiek wątpienia, nazywam coś „czarnym", „czerwonym", „zielo­ nym" — mówię w zamian „Jestem pewny, że to jest czerwone", tak jak można powiedzieć „Jestem pewny, że dziś przybędzie" (a więc z „poczuciem pewności")? Uczucie towarzyszące jest nam naturalnie obojętne i tak samo nie musimy się martwić o słowa „Jestem pewny, że". — Ważne jest, czy idzie w ślad za nimi różnica w praktyce języka. 89

i \

Można by spytać, czy on zawsze tam, gdzie my na przykład składamy z pewnością sprawozdanie (np. w trak­ cie eksperymentu patrzymy przez tubus i informujemy o kolorach, które przezeń obserwujemy), czy przy takiej sposobności mówi „Jestem pewny". Jeśli to robi, będziemy od razu skłonni sprawdzać jego doniesienie. Jeśli się jednak okaże, że jest zupełnie wiarygodny, uznamy, że jego sposób mówienia to dziwactwo pozbawione znaczenia. Można by na przykład przyjąć, że czytał filozofów sceptyków, że został przekonany, iż niczego nie można wiedzieć, i dlatego przyjął ten sposób mówienia. Gdy już przywykniemy do tego sposobu, nie czyni on żadnego uszczerbku praktyce. 525. Jak więc wygląda przypadek, gdy ktoś ma rzeczywiś-/ cie, na przykład, do nazw kolorów inny stosunek niż my? Gdy mianowicie w jego użyciu utrzymuje się nieznaczne wątpienie lub możliwość wątpienia. 16.4. 526. Kogoś, kto mówi, patrząc na angielską skrzynkę pocztową, „Jestem pewny, to jest czerwone", musimy uznać za ślepego na kolory lub uwierzyć, że nie opanował naszego języka, a właściwe nazwy kolorów zna w innym języku. Jeśliby nie zachodziło ani jedno, ani drugie, wcale byśmy go nie rozumieli. 527. Użytkownik naszego języka, który nazywa ten kolor „czerwonym", nie jest „pewny, że w naszym języku nazy­ wa się on «czerwony»". Dziecko, które opanowało użycie słów, nie jest „pewne, że ten kolor nazywa się tak w jego języku". Nie można też powiedzieć o nim, że uczy się, gdy uczy się mówić, że kolor tak się nazywa w jego języku; ani też: ono wie to, gdy nauczyło się użycia słowa. 528. A jednak: jeśliby mnie ktoś spytał, jak ten kolor nazywa się w moim języku, a powiedziawszy mu to, 90

usłyszałbym pytanie „Czy jesteś pewny?", odpowiedział­ bym: „Wiem to; to jest mój język ojczysty". 529. Tak też dziecko powie, na przykład o innym lub o sobie, że już wie, jak się to a to nazywa. 530. Mogę powiedzieć komuś „Ten kolor nazywa się w moim języku «czerwony»" (gdy go np. uczę tego języka). Nie mówiłbym w tym przypadku „Wiem, że ten kolor..." — to powiedziałbym może, jeśli sam się właśnie tego nauczyłem, lub w przeciwieństwie do innego koloru, którego nazwy nie znam. 531. Czy nie jest jednak słuszny taki opis mojego obec­ nego stanu: wiem, jak nazywa się ten kolor w moim języku? A jeśli jest to słuszne, dlaczego miałbym nie opisywać mojego stanu za pomocą odpowiednich słów „Wiem itd."? 532. Moore więc, gdy mówi, siedząc przed drzewem, „Wiem, że to jest ...", wypowiada po prostu prawdę o swoim ówczesnym stanie. [Filozofuję teraz niczym owa stara kobieta, która stale coś zapodziewa i stale musi szukać; raz okularów, innym razem kluczy.] 533. Cóż, jeśli słuszne byłoby opisywać jego stan poza kontekstem, równie słuszne byłoby wypowiadać słowa „To jest drzewo" poza kontekstem. 534. Czy jest jednak fałszywe powiedzenie: „Dziecko, które opanowało grę językową, musi wiedzieć pewne rzeczy"? Jeśli powiedziałoby się zamiast tego „musi pewne rzeczy móc", byłby to pleonazm, a jednak właśnie to chciałbym przeciwstawić pierwszemu zdaniu. — Ale: „Dziecko zdobywa wiedzę przyrodniczą". Zakłada to, że mogłoby spytać, jak nazywa się ta a ta roślina. 91

535. Dziecko wie, jak coś się nazywa, gdy może popraw­ nie odpowiedzieć na pytanie „Jak to się nazywa?". 536. Dziecko, które zaczyna uczyć się języka, naturalnie nie ma jeszcze w ogóle pojęcia nazywania. 537. Czy o kimś, kto nie posiada tego pojęcia, możemy powiedzieć, że wie, jak się to a to nazywa? 538. Chciałbym powiedzieć, że dziecko uczy się reagować tak a tak; a gdy tak reaguje, niczego jeszcze nie wie. Wiedza zaczyna się dopiero na późniejszym poziomie. 539. Czy z wiedzą jest tak jak z gromadzeniem? 540. Pies może się nauczyć biec na zawołanie „N" do N, a na zawołanie „M" do M — czy dlatego jednak wie, jak ci ludzie się nazywają? 541. „Wie dopiero, jak ten się nazywa, a jeszcze nie wie, jak ów się nazywa." Ściśle biorąc, nie można tego powiedzieć o kimś, kto wcale jeszcze nie ma pojęcia, że ludzie mają imiona. 542. „Nie mogę opisać tego kwiatu, jeśli nie wiem, że ten kolor nazywa się «czerwony»." 543. Dziecko może używać imion osób na długo, zanim może w jakiś sposób powiedzieć: „Wiem, jak się ten nazywa; jeszcze nie wiem, jak się ów nazywa". 544. Mogę oczywiście powiedzieć zgodnie z prawdą „Wiem, jak nazywa się ten kolor", gdy wskazuję na przykład na kolor świeżej krwi. Ale 17.4. 545. „Dziecko wie, jaki kolor oznacza słowo «niebieski»." Wcale nie jest proste, co ono tu wie. 92

546. Powiedziałbym „Wiem, jak nazywa się ten kolor", gdyby na przykład chodziło o odcień koloru, którego nazwę nie każdy zna. 547. Nie można jeszcze powiedzieć dziecku, które dopiero zaczyna mówić, a może posłużyć się słowami „czerwony" i „niebieski": „Wiesz przecież, jak nazywają się te kolory". 548. Dziecko musi się nauczyć użycia nazw kolorów, zanim może spytać o nazwę jakiegoś koloru. 549. Błędne byłoby powiedzenie, że tylko wtedy mógłbym powiedzieć „Wiem, że stoi tam krzesło", gdyby stało tam krzesło. Tylko wtedy oczywiście jest ono prawdziwe, mam jednak prawo powiedzieć to, gdy jestem pewny, że stoi, choćbym nie miał racji. [Roszczenia to hipoteka obciążająca zdolność myślenia filozofów.] 18.4. 550. Gdy ktoś w coś wierzy, nie zawsze musimy móc odpowiedzieć na pytanie, „dlaczego w to wierzy"; gdy jednak coś wie, musimy móc odpowiedzieć na pytanie „Skąd to wie?". 551. A gdy odpowiada się na to pytanie, musi się to dziać według ogólnie uznanych zasad. Tak można coś takiego wiedzieć. 552. Czy wiem, że siedzę teraz na krześle? — Nie wiem tego?! Nikt w obecnych warunkach nie powie, że to wiem, tak samo jednak nie powie na przykład, że jestem świado­ my. Nie powie się też tego zwykle o przechodniach na ulicy. Czy jednak, wtedy nawet, gdy tego się nie mówi, dlatego nie jest tak?

93

553. To dziwne: Gdy mówię bez szczególnego powodu „Wiem", na przykład mówię „Wiem, że siedzę teraz na krześle", wypowiedź ta jawi mi się jako nieuzasadniona i pretensjonalna. Gdy jednak wygłaszam taką wypowiedź, gdy zachodzi tego potrzeba, jawi mi się, choć ani na jotę nie jestem pewniejszy jej prawdziwości, jako całkowicie uzasa­ dniona i zwyczajna. 554. W swojej grze językowej nie jest pretensjonalna. Nie stoi tam wyżej niż właśnie ta ludzka gra językowa. Ma tam bowiem swoje ograniczone zastosowanie. Jeśli jednak wypowiadam owo zdanie poza jego kontek­ stem, pojawia się w fałszywym świetle. Jest bowiem wówczas tak, jakbym chciał zapewnić, że są rzeczy, o któ­ rych wiem. O których Bóg sam nie mógłby mi nic opowie­ dzieć. 19.4. 555. Mówimy, że wiemy, iż woda zagotuje się, jeśli zostanie postawiona na ogniu. Skąd to wiemy? Nauczyło nas tego doświadczenie. — Mówię „Wiem, że jadłem dziś rano śniadanie"; tego nie nauczyło mnie doświadczenie. Mówi się też „Wiem, że go boli". Gra językowa jest za każdym razem inna, za każdym razem jesteśmy pewni i za każdym razem zgodzą się z nami, że jesteśmy w stanie wiedzieć. Dlatego znajdujemy też twierdzenia fizyki w podręcznikach dla każdego. Gdy ktoś mówi, że coś wie, musi to być coś, co, wedle powszechnej opinii, jest w stanie wiedzieć. 556. Nie mówi się: Jest w stanie w to wierzyć. Powie się natomiast: „W tym położeniu rozsądnie jest to przyjąć" (lub „wierzyć"). 557. Sąd polowy może osądzić, czy rozsądne było w da­ nym położeniu przyjmować to a to z pewnością (choćby było to fałszywe). 94

558. Mówimy, że wiemy, iż w takich a takich okolicznoś­ ciach woda gotuje się, a nie zamarza. Czy jest wyobrażalne, że co do tego błądzimy? Czy błąd nie porywałby z sobą każdego sądu? Więcej: Co mogłoby się ostać, jeśliby to padało? Czy mógłby ktoś znaleźć coś, na co powiedzieliby­ śmy: „To był błąd"? Cokolwiek miałoby się zdarzyć w przyszłości, jakkol­ wiek woda miałaby się zachowywać w przyszłości—wiemy, że do teraz w niezliczonych przypadkach tak się zachowuje. Fakt ten jest wtopiony w fundament naszej gry ję­ zykowej. 559. Musisz uwzględnić, że gra językowa jest, by tak rzec, czymś nieprzewidywalnym. Chodzi mi o to: Jest nieugruntowana. Nie jest rozsądna (ani nierozsądna). Oto jest — jak nasze życie. 560. A pojęcie wiedzy jest zespolone z pojęciem gry | językowej. J 561. „Wiem" i „Możesz na tym polegać". Nie zawsze jednak można zastąpić pierwsze drugim. 562. Ważne jest jednak, by wyobrazić sobie język, w któ­ rym nie istnieje nasze pojęcie „wiedzieć". 563. Mówi się „Wiem, że go boli", choć nie można podać żadnych przekonujących tego podstaw. — Czy to jest to samo co „Jestem pewny, że go ..."? — Nie. „Jestem pewny" daje ci subiektywną pewność. „Wiem" znaczy, że między mną, który to wiem, a tym, który tego nie wie, leży różnica rozumienia. (Ugruntowana może na różnicy stopnia doświadczenia.) Gdy mówię „Wiem" w matematyce, uzasadnia to do­ wód. Jeśli zamiast „Wiem" mówi się w obu tych przypad­ kach „Możesz na tym polegać", za każdym razem jest inne uzasadnienie. 95

A uzasadnienie ma kres. 564. Gra językowa: przynoszenie bloków kamiennych, zgłaszanie liczby dostępnych bloków. Czasami się ją szacu­ je, czasami oblicza. Pojawia się wówczas pytanie „Wie­ rzysz, że jest tak wiele bloków?" i odpowiedź „Wiem, właśnie je policzyłem". Tu jednak można by opuścić owo „Wiem". Jeśli natomiast są różne sposoby upewniania się, jak liczenie, ważenie, mierzenie stosu itd., zamiast oświad­ czenia, skąd się wie, może wystąpić wypowiedź „Wiem". 565. Tu jednak wcale nie może być mowy o „wiedzy", że to nazywa się „płyta", a to „słup". 7

566. Dziecko, które uczy się mojej gry językowej (Nr 2) , nie uczy się przecież mówić „Wiem, że to nazywa się «płyta»". Istnieje oczywiście gra językowa, w której dziecko używa tego zdania. Zakłada to, że jest już zdolne do użycia owej nazwy, gdy tylko mu sieją poda. Jak wtedy, gdyby mi ktoś powiedział „Ten kolor nazywa się «...»". — Jeśli więc dziecko wyuczyło się gry językowej z blokami kamien­ nymi, można mu chyba powiedzieć „A ten kamień nazywa się «...»", przez co poszerza się pierwotną grę językową. 567. A więc czy moja wiedza, że nazywam się L.W., jest tego samego rodzaju co ta, że woda wrze w temperaturze 100° C? Pytanie to jest naturalnie źle postawione. 568. Jeśli jednego z moich imion używałoby się bardzo rzadko, mógłbym o nim nie wiedzieć. Używam mojego imienia tak jak każdy inny, niezliczoną ilość razy, i tylko dlatego jest oczywiste, że je znam. 569. Wewnętrzne przeżycie nie może mi pokazać, że coś wiem. 7

Dociekania filozoficzne, §2. (Przyp. wyd. ang.)

96

Jeśli więc mówię mimo to „Wiem, że nazywam się . . . " i oczywiście nie jest to zdanie empiryczne, 570. „Wiem, że się tak nazywam; u nas każdy dorosły wie, jak się nazywa." 571. „Nazywam się możesz na tym polegać. Jeśli okaże się to fałszywe, w przyszłości nie musisz mi więcej wierzyć." 572. Zdaje się przecież, że wiem, iż na przykład co do własnego nazwiska nie mogę się mylić! Wyraża się to w słowach: „Jeśli jest to fałszywe, to jestem szalony". No dobrze, ale to tylko słowa; jaki natomiast ma to wpływ na użycie języka? 573. Czy przez to, że nic nie może mnie przekonać o czymś przeciwnym? 574. Pytanie brzmi: Jakiego rodzaju zdaniem jest: „Wiem, że nie mogę się co do tego mylić" lub nawet: „Nie mogę się co do tego mylić"? To „wiem" zdaje się usuwać tu wszelkie podstawy. Właśnie to wiem. Jeśli jednak w ogóle można tu mówić o błędzie, musi być możliwe sprawdzenie, czy wiem. 575. Celem słowa „wiem" mogłoby więc być zaznaczenie, gdzie można na mnie polegać, a przy tym stosowalność tego znaku musi jednak wypływać z doświadczenia. 576. Można by powiedzieć „Skąd wiem, że nie mylę się co do mojego nazwiska?" — a jeśli odpowiedziałoby się na to „Bo tak często go używam", można by pytać dalej: „Skąd wiem, że się co do tego nie mylę?". Tu zaś to „skąd wiem" nie może już mieć żadnego znaczenia. 577. „Znam moje nazwisko z całkowitą pewnością." 97

Wzbraniałbym się przed wzięciem pod rozwagę jakie­ gokolwiek argumentu, który chciałby dowodzić czegoś przeciwnego. A co znaczy „Wzbraniałbym się"? Czy jest to wyraz zamiaru? 578. Czy jakiś wyższy autorytet nie mógłby mnie jednak zapewnić, że nie znam prawdy? Tak, że musiałbym powie­ dzieć „Naucz mnie!". Wówczas jednak musiano by mi otworzyć oczy. 579. Do gry językowej z nazwiskami osób należy to, że swoje każdy zna z największą pewnością. 20.4. 580. Mogłoby przecież być tak, że ilekroć mówię „Wiem to", okazuje się to fałszywe. (Wykazać.) 581. Mimo to jednak mógłbym być bezradny i nadal zapewniałbym „Wiem". Ale jak więc dziecko uczy się tego wyrażenia? 582. „Wiem to" może znaczyć: Już to znam — ale też: Na pewno tak jest. 583. „Wiem, że to w . . . nazywa się «...»." — Skąd to wiesz? — „Nauczyłem się . . . " Czy mogę zamiast „Wiem, że itd." postawić „W . . . nazywa się to «...»"? 584. Czy możliwe byłoby użycie czasownika „wiedzieć" tylko w pytaniu „Skąd to wiesz?", następującym po pros­ tym twierdzeniu? — Zamiast „Wiem już to", mówi się „Jest mi to znane"; to zaś następuje tylko po informacji o fakcie. Co jednak mówi się zamiast „Wiem, co to jest"? 8

s

To ostatnie zdanie zostało dodane później. (Przyp. wyd. ang.)

98

585. Ale czy „Wiem, że to jest drzewo" nie mówi czegoś innego niż „To jest drzewo"? 586. Zamiast „Wiem, co to jest", można by powiedzieć „Mogę powiedzieć, co to jest". A jeśli przyjęłoby się ten sposób mówienia, co stałoby się z „Wiem, że to jest ..."? 587. Wróćmy do pytania, czy „Wiem, że to j e s t . . . " mówi coś innego niż „To jest ...". — W zdaniu pierwszym wymienia się osobę, a w drugim się nie wymienia. To jednak nie wskazuje, że mają one różne znaczenia. Często w każdym razie zastępuje się pierwszą formę drugą, a ta często daje szczególną intonację. Mówi się bowiem inaczej, gdy wygłasza się niezaprzeczone twierdzenie, niż wtedy, gdy się je podtrzymuje w obliczu przeczenia. 588. Czy słowami „Wiem, że . . . " nie mówię jednak, że znajduję się w określonym stanie, podczas gdy samo twierdzenie „To j e s t . . . " tego nie mówi? A przecież często odpowiada się na takie twierdzenie słowami „Skąd to wiesz?". — „Ale przecież stąd tylko, że fakt, że to twierdzę, daje do poznania, iż wierzę, że to wiem." — Można by to wyrazić następująco: W ogrodzie zoologicznym mógłby stać napis „To jest zebra", nigdy jednak taki „Wiem, że to jest zebra". „Wiem" ma sens tylko wtedy, gdy wypowiada to jakaś osoba. Wówczas jednak jest obojętne, czy wypowiedź ta brzmi „Wiem", czy „To jest ...". 589. Jak człowiek uczy się rozpoznawać swój stan wiedzy? 590. O rozpoznawaniu stanu można mówić dopiero tam, gdy pada „Wiem, co to jest". Tu można się przekonać, że rzeczywiście posiada się tę wiedzę. 591. „Wiem, co to za drzewo. — To kasztan." „Wiem, co to za drzewo. Wiem, że to jest kasztan." 99

Pierwsza wypowiedz brzmi naturalniej niż druga. Tylko wtedy powtórzy się owo „wiem", gdy chce się szczególnie podkreślić pewność; gdy chce się może uprzedzić sprzeciw. Pierwsze „wiem" znaczy mniej więcej: mogę powiedzieć. W innym przypadku natomiast można zacząć od kon­ statacji „To jest ...", a sprzeciw odeprzeć następnie: „Wiem, co to za drzewo", podkreślając w ten sposób pewność. 592. „Mogę powiedzieć, co to za . . . , i to z pewnością." 593. Nawet wtedy, gdy „Wiem, że to jest tak" można zastąpić przez „To jest tak", nie można przecież negacji pierwszego zastąpić przez negację drugiego. Wraz z „Nie wiem . . . " wkracza nowy element w grę językową. 21.4. 594. „L.W." to moje nazwisko. A jeśliby ktoś temu prze­ czył, rzuciłbym natychmiast niezliczonymi powiązaniami, które go upewnią. 595. „Ale mogę przecież wyobrazić sobie człowieka doko­ nującego wszystkich tych powiązań, przy czym żadne nie odpowiada rzeczywistości. Dlaczego miałbym się nie zna­ leźć w podobnym położeniu?" Jeśli wyobrażam sobie owego człowieka, przedstawiam też sobie jakąś rzeczywistość, świat, który go otacza; i jego, jak przeczy myślą (i mową) temu światu. 596. Gdy ktoś mi oświadcza, że nazywa się N.N., jest sensowne dla mnie spytanie go „Czy nie możesz się co do tego mylić?". Jest to prawidłowe pytanie w grze językowej. A twierdząca i przecząca odpowiedź na nie ma sens. — Również ta odpowiedź nie jest oczywiście niezawodna, tzn. może się kiedyś okazać fałszywa, to jednak nie odbiera pytaniu „Czy nie możesz . . . " i odpowiedzi „nie" ich sensu. 100

597. Odpowiedź na pytanie „Czy nie możesz się co do tego mylić?" nadaje wypowiedzi określoną wagę. Odpowiedź może też brzmieć: „Nie sądzą". 598. Czy nie można by jednak na pytanie „Czy nie możesz . . . " odpowiedzieć: „Chcę ci opisać przypadek, a wówczas sam możesz osądzić, czy mogę się mylić"? Jeśli na przykład chodzi o czyjeś nazwisko, może być tak, że owa osoba nigdy nie używała tego nazwiska, ale przypomina sobie, że je przeczytała w jakimś dokumencie — a z drugiej strony odpowiedź może brzmieć: „Nosiłem to nazwisko przez całe życie, wszyscy ludzie mnie tak nazywali". Jeśli nie jest to równoważnik odpowiedzi „Nie mogę się co do tego mylić", ta w ogóle nie ma sensu. A przecież jest całkiem oczywiste, że wskazuje się w ten sposób na bardzo ważną różnicę. 599. Można by opisać na przykład pewność zdania, że woda gotuje się w temperaturze circa 100°C. Nie jest to na przykład zdanie, jakie kiedyś usłyszałem, jak choćby to, czy tamto, które mógłbym wymienić. Sam robiłem eks­ peryment w szkole. Jest to elementarne zdanie występujące w naszych podręcznikach, którym w takich rzeczach mamy ufać, bo . . . — Temu wszystkiemu można teraz przeciw­ stawić przykłady pokazujące, że ludzie uznawali za pewne to i tamto, co później, wedle naszego przekonania, okazy­ wało się fałszywe. Jest to jednak bezwartościowy argu­ ment . Powiedzenie: możemy wskazać ostatecznie tylko takie podstawy, które my uznajemy za podstawy, w ogóle niczego nie mówi. Sądzę, że u podłoża leży tu nieporozumienie co do istoty naszej gry językowej. 9

9

Uwaga na marginesie: Czy nie może bowiem zdarzyć się również tak, że sądzi się dziś, iż rozpoznaje się jakiś błąd wcześniejszy, a potem wychodzi na to, że pierwszy pogląd był właściwy? Itd.

101

600. Na jakiej podstawie mam ufać podręcznikom fizyki eksperymental nej ? Nie mam żadnej podstawy, by im nie ufać. I ufam im. Wiem, jak powstają takie książki — a raczej wierzę, że wiem. Mam pewne świadectwa, ale nie sięgają one daleko i są bardzo rozproszone. Coś słyszałem, coś widziałem, coś czytałem. 22.4. 601. Zawsze jest niebezpieczeństwo, że zechce się rozpo­ znać znaczenie, kontemplując wyrażenie oraz nastrój, w którym się go używa, zamiast myśleć zawsze o praktyce. Dlatego tak często przepowiadamy sobie wyrażenie, jest bowiem tak, jakby się musiało upatrywać w nim i w uczu­ ciu, które się ma, tego, co poszukiwane. 23.4. 602. Czy mam powiedzieć „Wierzę w fizykę", czy „Wiem, że fizyka jest prawdziwa"? 603. Uczą mnie, że w takich okolicznościach to się zdarzy. Odkrywa się to, powtarzając parokrotnie eksperyment. Wszystko to niczego by nam oczywiście nie dowodziło, gdyby owego doświadczenia nie otaczały inne, które tworzą z nim system. Robiono więc nie tylko eksperymenty ze swobodnym spadaniem ciał, lecz też z oporem powietrza, i wiele innych. W końcu jednak polegam na tych doświadczeniach lub na sprawozdaniach z nich, kieruję się nimi w moich działaniach. Ale czy również to zaufanie się nie potwier­ dziło? O ile mogę to osądzić — tak. 604. W sali sądowej przyjęto by jako bezwarunkowo prawdziwą wypowiedź fizyka, że woda wrze w temperatu­ rze około 100°C. Jeśli więc nie dowierzam tej wypowiedzi, co mógłbym uczynić, by ją obalić? Przeprowadzić samemu eksperymen­ ty? Czego by one dowodziły? 102

605. Co by jednak było, gdyby wypowiedź fizyka była przesądem, a uzależnianie wyroku od niej byłoby równie absurdalne, jak uzależnianie go od próby ognia? 606. Ze inny się, moim zdaniem, pomylił, to żaden powód, by przyjmować, że ja się teraz mylę. — Czy nie jest to jednak powód, by przyjmować, że mogę się mylić? Nie daje to żadnej podstawy jakiejkolwiek niepewności w moim sądzeniu czy działaniu. 607. Sędzia może wprawdzie powiedzieć „Oto prawda -— na ile człowiek może ją poznać". — Ale co wnosiłby ten dodatek? („poza wszelkim rozsądnym wątpieniem"). 608. Czy to błąd, że w moich działaniach kieruję się zdaniami fizyki? Czy mam powiedzieć, że nie mam dla tego żadnej dobrej podstawy? Czy nie jest [to] właśnie to, co nazywamy „dobrą podstawą"? 609. Przyjmijmy, że spotykamy ludzi, którzy nie traktują tego jako przekonującej podstawy. Cóż, jak sobie to wyob­ rażamy? Pytają zamiast fizyków wyroczni. (My zaś uznaje­ my ich dlatego za prymitywnych.) Czy to błąd, że pytają wyroczni i się nią kierują? — Czy nie wychodzimy już od naszej gry językowej i nie zwalczamy ich gry, gdy nazywa­ my to „błędem"? 610. A czy mamy rację, czy nie mamy, zwalczając ją? Będzie się oczywiście wspierać nasze postępowanie wszel­ kiego rodzaju hasłami (sloganami). 611. Gdzie rzeczywiście spotykają się dwie zasady, któ­ rych nie sposób uzgodnić, tam każdy ma drugiego za głupka i niedowiarka. 612. Powiedziałem, że „zwalczałbym" drugiego — czy jednak nie przedstawiałbym mu podstaw? Oczywiście; ale 103

dokąd one sięgają? U kresu podstaw stoi perswazja. (Po­ myśl, co się dzieje, gdy misjonarze nawracają tubylców.) 613. Jeśli mówię teraz „Wiem, że stojąca na gazie woda w kotle nie zamarznie, lecz zagotuje się", to zdaję się być uprawniony do tego „wiem" tak jak do jakiegokolwiek innego. 'Jeśli coś wiem, wiem to.' — A może z jeszcze większą pewnością wiem, że stojący przede mną człowiek to mój stary przyjaciel? A jak to się ma do zdania, że patrzę dwojgiem oczu, które zobaczę, jeśli spojrzę w lustro? — Nie mam pewności, jak powinienem tu odpowiedzieć. — Ale zachodzi przecież jakaś różnica między tymi przy­ padkami. Jeśli woda na gazie zamarzłaby, byłbym oczywiś­ cie w najwyższym stopniu zdumiony, uznałbym jednak, że działa jakiś nieznany czynnik, i zostawiłbym może rzecz do osądzenia fizykom. — Co natomiast mogłoby doprowadzić mnie do wątpienia, że ten człowiek, którego znam od lat, nazywa się N.N.? Wątpienie zdaje się tu pociągać wszystko za sobą i pogrążać w chaosie. 614. To znaczy: Jeśliby przeczono mi ze wszystkich stron: Ów nie nazywa się tak, jak zawsze wiedziałem (a używam tu „wiedziałem" rozmyślnie), pozbawiono by mnie w takim przypadku podstawy wszelkich sądów. 615. Czy więc znaczy to: „Mogę w ogóle wydawać sądy tylko dlatego, że rzeczy zachowują się tak a tak (poniekąd przyjaźnie)"? 616. Ale czy byłoby to więc nie do pomyślenia, że siedzę w siodle także wtedy, gdy fakty tak bardzo stają dęba? 617. Pewne wydarzenia osadziłyby mnie w położeniu, w którym nie mógłbym już prowadzić dalej starej gry. W którym zostałbym wyrwany z pewności owej gry. No, czy nie jest oczywiste, że możliwość gry językowej warunkują pewne fakty? 104

618. Wydaje się tedy, że gra językowa musiałaby 'pokazy­ wać'' fakty, które ją umożliwiają. (Tak jednak nie jest.) Czy można więc powiedzieć, że tylko pewna regular­ ność zdarzeń czyni możliwą indukcję? 'Możliwe' musi być naturalnie ''możliwym logicznie'. 619. Mam powiedzieć: Jeśli w zdarzenia przyrodnicze wkroczyłaby nagle nieregulamość, nie musiałoby mnie to wysadzić z siodła. Mógłbym, tak jak przedtem, wnios­ kować — czy jednak nazwałoby się to wtedy „indukcją", to inne pytanie. 620. W określonych okolicznościach mówi się „Możesz na tym polegać", a zapewnienie to może być w języku potocz­ nym uzasadnione lub nieuzasadnione, a może uchodzić za uzasadnione również wtedy, gdy nie sprawdza się to, co zostało zapowiedziane. Istnieje gra językowa, w której używa się tego zapewnienia. 24.4. 621. Gdyby była mowa o anatomii, powiedziałbym: „Wiem, że wychodzi z mózgu dwanaście par nerwów". Nigdy tych nerwów nie widziałem, a również specjalista obserwował je tylko na niewielu okazach. —Nawet tu więc słowo „wiem" jest właściwie użyte. 622. Właściwe jest też jednak użycie owego „wiem" w kontekstach, które wymienia Moore, przynajmniej w określonych okolicznościach. (Nie wiem wprawdzie, co znaczy „Wiem, że jestem istotą ludzką". Nawet temu jednak można by nadać jakiś sens.) Dla każdego z tych zdań mogę wyobrazić sobie okolicz­ ności, które czynią zeń ruch w jakiejś naszej grze językowej, przez co znika wszystko, co filozoficznie zdumiewające. 623. Osobliwe jest to, że w takim przypadku zawsze mógłbym powiedzieć (choć jest to błędne): „Wiem to 105

— o ile można coś takiego wiedzieć". To niesłuszne, ale tkwi za nim coś słusznego. 624. Czy nie możesz mylić się co do tego, że ten kolor nazywa się „zielony"? Mogę na to odpowiedzieć tylko „nie". Gdybym powiedział „Tak — bo zawsze możliwe jest złudzenie", nic by to w ogóle nie znaczyło. Jest więc ten dodatek czymś nieznanym drugiemu? A skąd ja go znam? 625. Czy to jednak znaczy, że byłoby nie do pomyślenia, iż słowo „zielony" pojawia się tu w wyniku jakiegoś przejęzy* czenia lub doraźnej pomyłki? Czy nie znamy takich przypa­ dków? — Można też komuś powiedzieć: „A może się przejęzyczyłeś?". To znaczy chyba: „Rozważ to raz jesz­ cze". — Te środki ostrożności mają jednak sens tylko wtedy, gdy gdzieś osiągają kres. Wątpienie bez końca wcale nie jest wątpieniem. 626. Nic nie znaczy też powiedzenie: „Ten kolor na pewno nazywa się «zielony» — chyba że się teraz przejęzyczyłem lub gdzieś pomyliłem". 627. Czy nie musiałoby się wetknąć tego zastrzeżenia we wszystkie gryjęzykowe? (To pokazuje jego bezsensowność.) 628. Jeśli mówi się „Pewne zdania muszą być wyłączone spod wątpienia", wygląda, że powinienem wprowadzić te zdania, na przykład, że nazywam się L.W., do książki o logice. Jeśli bowiem należy ono do opisu gry językowej, to należy do logiki. To jednak, że nazywam się L.W., nie należy do takiego opisu. Gra językowa, operująca nazwis­ kami osób, z powodzeniem może istnieć, gdy mylę się co do mojego nazwiska — zakłada ona jednak, że bezsensow­ ne jest powiedzenie, iż większość ludzi myli się co do swoich nazwisk. 106

629. Z drugiej strony jednak słuszne jest, gdy wypowiadam się o sobie „Nie mogę mylić się co do mojego nazwiska", a błędne, gdy mówię „Może się mylę". Ale to nie znaczy, że nie ma sensu, gdy inni powątpiewają w to, co ja uznaję za pewne. 630. Ze nie można się mylić co do oznaczenia pewnych rzeczy w języku ojczystym — to po prostu coś zwy­ kłego. 631. „Nie mogę się co do tego mylić" oznacza po prostu pewien rodzaj twierdzenia. 632. Pamięć pewna i niepewna. Jeśliby pamięć pewna nie była w ogólności bardziej godna zaufania, to znaczy, jeśli nie byłaby częściej potwierdzana przez późniejsze spraw­ dzenia niż niepewna, to wyraz pewności i niepewności nie miałby swojej obecnej roli w języku. 633. „Nie mogę się co do tego mylić" —jakże to, skoro się potem myliłem? Czy więc nie jest to możliwe? Czy to jednak czyni z wyrażenia „Nie mogę itd." bezsens? A czy lepiej byłoby powiedzieć zamiast tego „Z trudem mógłbym się co do tego mylić"? Nie, znaczy to bowiem coś innego. 634. „Nie mogę się co do tego mylić, a w najgorszym razie zrobię z mojego zdania normę." 635. „Nie mogę się co do tego mylić: byłem z nim dziś." 636. „Nie mogę się co do tego mylić; jeśli jednak miałoby się zdawać, że coś przemawia przeciw mojemu zdaniu, trzymałbym się go mocno, wbrew pozorom." 637. „Nie mogę się itd." wskazuje mojemu twierdzeniu jego miejsce w grze. Odnosi się to jednak w istocie do mnie, nie do gry w ogóle. 107

Jeśli się mylę w moim twierdzeniu, nie odbiera to grze językowej jej przydatności. 25.4. 638. „Nie mogę się co do tego mylić" to zwykle zdanie, służące temu, by podać, że wypowiedź ma walor pewności. A uzasadnione jest ono tylko w swym codziennym użyciu. 639. Ale co to u diabła daje, jeśli mogę się — jak się przyznaje — co do niego mylić, a także co do zdania, które tamto miało wspierać? 640. A może powinienem powiedzieć, że zdanie to wy­ klucza pewien rodzaj błędu? 641. „Powiedział mi to dziś — nie mogę się co do tego mylić." — A jeśli jednak okaże się to fałszywe?! — Czy nie trzeba tu dokonać rozróżnienia rodzajów i sposobów, na jakie coś „okazuje się fałszywe"? — Jak więc mogłoby dojść do ujawnienia, że moja wypowiedź była fałszywa? Świadectwo stoi tu naprzeciw świadectwa i trzeba roz­ strzygnąć, które ma ustąpić. 642. A gdy pojawi się wątpliwość: Co, jeślibym nagle, by tak rzec, ocknął się i powiedział „Teraz mnie oświeciło, nazywam się L.W.!" kto powie, że nie ocknę się ponownie i nie uznam tym razem tego za dziwaczną fantazję itd. 643. Można sobie oczywiście wyobrazić przypadek, i takie przypadki istnieją, gdy się już nie wątpi po „przebudzeniu", co jest urojeniem, a co rzeczywistością. Taki przypadek, czyjego możliwość, nie dyskredytuje zdania „Nie mogę się co do tego mylić". 644. W przeciwnym razie bowiem czy nie zostałyby zdys­ kredytowane wszelkie twierdzenia? 108

645. Nie mogę się co do tego mylić — z powodzeniem mogę jednak uwierzyć kiedyś, że dostrzegam, iż nie byłem zdolny do wydania sądu. 646. Jeśliby zdarzało się to zawsze lub często, zmieniłoby zapewne całkowicie charakter gry językowej. 647. Istnieje różnica między błędem, który ma, by tak rzec, przewidziane miejsce w grze, a czymś całkowicie nie­ prawidłowym, co pojawia się na sposób wyjątku. 648. Mogę też przekonać drugiego, że się „nie mogę co do tego mylić". Mówię komuś: „Ten a ten był dziś przed południem u mnie i opowiedział mi to a to". Jeśli jest to zdumiewające, zada mi może pytanie: „Czy nie możesz się co do tego mylić?". Może to znaczyć: „Czy na pewno zdarzyło się to dziś przed południem?" albo: „Czy na pewno właściwie go zrozumiałeś?". — Łatwo dostrzec, za pomocą jakich wy­ wodów mógłbym pokazać, że nie mylę się co do czasu, i tak samo, że nie zrozumiałem opacznie opowieści. To wszystko nie może jednak pokazać, że nie wyśniłem całej historii lub nie uroiłem jej sobie niczym we śnie. Nie może też pokazać, że się z kretesem nie przejęzyczyłem. (Coś takiego się zdarza.) 649. (Powiedziałem kiedyś komuś — po angielsku — że kształt pewnej gałęzi jest charakterystyczny dla wiązu, a on się sprzeciwił. Przechodziliśmy potem koło jesionu i po­ wiedziałem „Widzisz, to są gałęzie, o których mówiłem". On na to: „Ależ to jesion" — a ja: „Chodziło mi o jesion, gdy mówiłem o wiązie".) 650. Znaczy to przecież: w pewnych (i to częstych) przy­ padkach możliwość błędu daje się usunąć. — Tak usuwa się też błędy w obliczeniach. Kiedy bowiem powtarza się bez końca obliczenie, nie można wówczas powiedzieć: 109

„Jego poprawność jest wszakże tylko bardzo prawdopodob­ na — zawsze przecież może się wkraść jakiś błąd". Załóżmy bowiem, że okazuje się kiedyś, że został odkryty błąd — dlaczego mielibyśmy tu nie podejrzewać błędu? 651. Nie mogę mylić się co do tego, że 12 x 12 = 144. A nie można teraz przeciwstawiać pewności matematycznej względnej niepewności zdań empirycznych. Zdanie mate­ matyki bowiem otrzymuje się dzięki szeregowi działań żadną miarą nie różniących się od pozostałych działań życiowych i wystawionych w tym samym stopniu na zapominanie, przeoczanie i złudzenia. 652. Czy mogę prorokować teraz, że ludzie nigdy nie odrzucą dzisiejszych zdań arytmetyki, nigdy nie powiedzą, że wiedzą nareszcie, jak sprawy się mają? Czy uzasadniało­ by to jednak wątpienie z naszej strony? 653. Jeśli zdanie 12 x 12 = 144 wyłączone jest spod wątpienia, muszą być też wyłączone zdania niematematyczne. 26.4.51 654. Temu można jednak wiele zarzucić. — Po pierwsze, że „12 x 12 itd." jest właśnie zdaniem matematyki, a z tego można wnosić, że tylko takie zdania są w tym położeniu. A jeśli jest to nieuzasadnione wnioskowanie, powinno istnieć równie pewne zdanie, powiązane z przebiegiem owego obliczenia, lecz nie będące zdaniem matematycz­ nym. — Myślę o zdaniu choćby tego rodzaju: „Mnożenie «12 x 12», jeśli przeprowadzają je biegli rachmistrze, da w ogromnej większości przypadków wynik «144»". Zdaniu temu nikt nie będzie się sprzeciwiał, a naturalnie nie jest to zdanie matematyki. Czy jest jednak pewne tak jak zdanie matematyki? 655. Zdaniu matematyki nadrukowano niejako oficjalnie pieczęć bezsporności. Znaczy to: „Spieraj się o inne rzeczy; 110

ta trzyma się mocno, jest osią, wokół której może obracać się twój spór". 656. Nie można zaś tego powiedzieć o zdaniu, że ja nazywam się L.W. A także o zdaniu, że ci a ci ludzie dokonali właściwie tego a tego obliczenia. 657. Zdania matematyki, rzec można, są skamielinami. Zdanie „Nazywam się . . . " nie jest skamieliną. Ci jednak, którzy, tak jak ja, mają przemożne świadectwo, będą je traktowali jako niewywrotne. I to nie z powodu bez­ myślności. To bowiem, że owo świadectwo jest przemożne, polega właśnie na tym, że nie musimy ustępować przed żadnym przeciwstawnym mu świadectwem. Mamy tu więc oparcie podobne temu, jakie czyni zdania matematyki niewywrotnymi. 658. Pytanie „Czy nie możesz jednak być teraz w sidłach urojenia, a później stwierdzić może, że w nich tkwiłeś?" można skierować też pod adresem każdego zdania aryt­ metyki. 659. „Nie mogę się mylić co do tego, że jadłem dopiero co w południe." Cóż, jeśli powiem komuś „Jadłem właśnie w południe", może uwierzyć, że kłamię lub nie jestem teraz przy zdro­ wych zmysłach, nie będzie jednak wierzył, że się mylę. Założenie, że mógłbym się mylić, naprawdę nie ma tu żadnego sensu. To się jednak nie zgadza. Mógłbym na przykład od razu po posiłku, nie wiedząc tego, zdrzemnąć się, przespać godzinę, a teraz wierzyć, że właśnie zjadłem. Ciągle odróżniam tu jednak rozmaite rodzaje błędu. 660. Mógłbym spytać: „Jak miałbym się co do tego mylić, że nazywam się L.W.?". I mógłbym powiedzieć: Nie widzę, jak byłoby to możliwe. 111

661. Jak mógłbym mylić się co do założenia, że nigdy nie byłem na Księżycu? 662. Jeśli mówiłbym „Nie byłem na Księżycu — ale mogę się mylić", byłoby to idiotyczne. Sama myśl bowiem, że mógłbym zostać tam przeniesio­ ny, nieznanym sposobem, we śnie, nie dawałaby mi żad­ nego prawa, by mówić tu o możliwym błędzie. Jeśli tak czynię, fałszywie gram. 663. Mam prawo powiedzieć „Nie mogę się tu mylić", nawet gdy jestem w błędzie. 664. Jest różnica: czy uczyć się w szkole, co w matematyce jest słuszne, a co fałszywe, czy oznajmiać samemu, że nie mógłbym się mylić co do jakiegoś zdania. 665. Temu, co powszechnie ustalone, przydaję tu coś szczególnego. 666. Jak to jest jednak na przykład z anatomią (lub z jej znaczną częścią)? Czy to, co opisuje, nie jest też wyjęte spod wszelkiego wątpienia? 667. Gdybym nawet przybył do jakiegoś ludu, którego członkowie wierzą, że ludzie przemieszczani są na Księżyc we śnie, nie mógłbym im powiedzieć: „Nigdy nie byłem na Księżycu. — Mogę się naturalnie co do tego mylić". A na ich pytanie „Czy nie możesz się mylić?" musiałbym od­ powiedzieć: Nie. 668. Jakie praktyczne następstwa ma to, że kiedy coś oznajmiam, dodaję, iż nie mógłbym się co do tego mylić? (Mógłbym zamiast tego dodać też: „Nie mogę się co do tego mylić tak samo, jak co do tego, że nazywam się L.W.".) Drugi mógłby jednakże wątpić w moją wypowiedź. Jeśli mi jednak ufa, będzie nie tylko pozwalał, bym go 112

pouczał, lecz będzie też wnioskował w określony sposób z moich przekonań o moim zachowaniu. 669. Zdania „Nie mogę się co do tego mylić" na pewno używa się w praktyce. Można jednak wątpić, czy ma się je tam rozumieć w całkiem ścisłym sensie, czy jest raczej wyrażeniem na swój sposób przesadnym, którego używa się może tylko w celach perswazji. 27.4. 670. Można by mówić o podstawowych zasadach ludz­ kiego badania. 671. Lecę stąd do jakiejś części świata, gdzie ludzie mają nieokreślone tylko wiadomości o możliwości latania lub nie mają żadnych. Mówię im, że właśnie przyleciałem do nich z . . . Pytają mnie, czy mógłbym się mylić. — Mają oczywiście fałszywe wyobrażenie o tym, jak rzecz przebie­ ga. (Gdybym był załadowany do skrzyni, mógłbym się mylić co do rodzaju transportu.) Jeśli powiem im po prostu, że nie mógłbym się mylić, może ich to nie przekonać; przekona ich natomiast, jeśli opiszę im przebieg zjawiska. Na pewno nie będą wówczas uwzględniać możliwości błędu. Mogliby jednak przy tym—jeśli nawet mi ufają — wierzyć, że sobie wyśniłem lub że wmówiły mi to jakieś czary. 672. „Jeśli nie ufam temu świadectwu, dlaczego miałbym ufać jakiemukolwiek świadectwu?" 673. Czy nie jest trudno odróżnić przypadki, w których nie mogę się mylić, od takich, w których z trudem mogę się mylić? Czy zawsze jest jasne, do którego rodzaju przypa­ dek należy? Nie sądzę. 674. Istnieją jednak określone typy przypadków, w których słusznie mówię, że nie mógłbym się mylić, a Moore podał kilka przykładów takich przypadków. 113

Mogę wyliczyć rozmaite typowe przypadki, ale nie mogę podać ogólnej charakterystyki. (N.N. nie może mylić się co do tego, że przed kilkoma dniami przyleciał z Ame­ ryki do Anglii. Tylko wtedy, gdy jest pomylony, może uznać za możliwe coś innego.) 675. Jeśli ktoś wierzy, że przed kilkoma dniami przyleciał z Ameryki do Anglii, to ja wierzę, że nie może się co do tego mylić. Tak samo jak wtedy, gdy mówi, że siedzi teraz przy stole i pisze. 676. „Ale jeśli nawet nie mogę się mylić w takich przypad­ kach — czy nie jest możliwe, że jestem pod narkozą?" Jeśli jestem i narkoza pozbawiła mnie świadomości, to nie mówię i nie piszę teraz naprawdę. Nie mogę poważnie przyjmować, że teraz śnię. Gdy ktoś śniąc mówi „Śnię", choćby nawet mówił coś słyszalnego, mówi tak samo niesłusznie, jak wtedy, gdy mówi we śnie „Pada", i faktycz­ nie pada. Choćby nawet jego sen wiązał się rzeczywiście z odgłosami deszczu.

Georg Henrik von Wright

WITTGENSTEIN O PEWNOŚCI

1. Przez ostatnie półtora roku życia Wittgenstein pisał niemal wyłącznie o wiedzy i pewności, komentując nie­ które poglądy G.E. Moore'a'. Notatki te odznaczają się tematyczną jednością, przez co zajmują wyjątkowe miejsce w całej pisarskiej spuściźnie Wittgensteina. Możemy snuć na ten temat domysły. Czy oznacza to zmianę filozoficz­ nego stylu Wittgensteina? Czy też dowodzi tylko, że autor tracił zdolność jednoczesnego panowania nad tysiącem wątków myślowych? Nic jednak nie wskazuje na to, że spadała jakość jego myślenia. Zważywszy na to,' że uwagi te wydano na podstawie pierwszej, nie poprawionej wersji rękopiśmiennej, wydają mi się one wspaniałym osiągnię­ ciem zarówno pod względem formy, jak treści. Można powiedzieć, że traktat Wittgensteina o pewności podsumowuje niektóre nowatorskie aspekty jego myślenia. Lecz czyni to w sposób raczej odmienny od wszystkiego, czego w tej mierze, o ile tylko mi wiadomo, próbowali

i

f 1

Pisma te zostały opublikowane w wersji dwujęzycznej, z rów­ noległym tłumaczeniem angielskim, jako Ober Gewissheit — On Certainty, (red.) G.E.M. Anscombe i G.H. von Wright, Basil

Blackwell, Oxford 1969; zob. Przedmowa wydawcy angielskiego. Zob. też krótkie, lecz znakomite sprawozdanie z rozmów z Wittgensteinem w lecie 1949 roku, spisane przez Normana Malcolma

w książce Ludwig Wittgenstein: Wspomnienie, przeł. Michał Szczubiałka, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.

115

liczni komentatorzy Wittgensteina. Książka ta pozwala spojrzeć z nowej perspektywy na jego filozoficzne do­ konania. Postaram się tu krótko przedstawić jej główne idee. Nie podejmuję prób krytycznej oceny — i nie staram się też wskazać, na ile sam zgadzam się z tym, co Wittgenstein ma do powiedzenia. Na koniec jednak naszkicuję pewne im­ plikacje, tak jak je sam rozumiem, skłaniające do dalszej refleksji.

2. Główne zagadnienie epistemologii od czasu Kartezjusza polega na tym, czy o jakimkolwiek sądzie przygod­ nym z osobna można wiedzieć z pewnością, że jest praw­ dziwy. Moore twierdził, że zna wielką liczbę takich sądów. Jako przykłady podawał między innymi to, że jest człowie­ kiem, że przedmiot, który właśnie pokazuje, jest jego ręką, czy że Ziemia istnieje od wielu lat. Skoro wie to wszystko, może też dowieść istnienia świata zewnętrznego względem jego umysłu —- a tym samym rozstrzygnąć, jak sądził, od dawna sporny problem. Dalej Moore twierdził, że sądy takie jak te właśnie wspomniane w żadnym razie nie są znane wyłącznie jemu; w normalnych okolicznościach większość ludzi może słusznie pretendować do tego rodzaju wiedzy. Co więcej, Moore sądził, że nasza znajomość większo­ ści tych sądów „zdroworozsądkowych", jak je nazywał, opiera się na pewnym dowodzie ich prawdziwości . Lecz często nie możemy powiedzieć, na czym polega ten dowód. Wszyscy znajdujemy się w takim oto położeniu, powiada 2

2

A Defence of Common Sense, s. 44 [wyd. pol.: O metodzie

filozoficznej, przeł. Wojciech Sady, nakładem Klubu Otryckiego, Warszawa 1990]. Powołujemy się na Philosophical Papers Moo­ re^, Allen & Unwin, London 1959.

116

Moore, „że rzeczywiście wiemy wiele rzeczy, co do których wiemy też, że musieliśmy mieć ich dowód, a jednak nie wiemy, skąd to wiemy, zatem nie wiemy, na czym polegał ten dowód" . Aby należycie ocenić zarówno stanowisko Moore'a, jak i Wittgensteinowską krytykę tego stanowiska, trzeba jasno odróżnić owe sądy „zdroworozsądkowe", do znajomości których pretenduje Moore, od tych sądów filozoficznych, które uważał za dowodliwe na podstawie tamtych. Obie klasy sądów Moore uważał za prawdy przygodne . Takie podejście do sprawy może wydać się całkiem naturalne, jeśli bierzemy pod uwagę rozmaite sądy pierwszej z wy­ mienionych kategorii. W odniesieniu do sądów drugiej kategorii podejście to wydaje się znacznie mniej naturalne, a nawet dość wątpliwe. Mimo to Moore sądził, że to, iż 3

4

5

3

4

Tamże. Idea dowodu pojawia się dopiero w rozprawie Proof of an

External World. Jednak idea ta jest implicite obecna w A Defence of Common Sense. Moore powiada tam (s. 38), że znane sądy „zdroworozsądkowe" implikują realność rzeczy materialnych itd. 5

f

Ani w A Defence of Common Sense, ani w Proof of an

External World Moore nie używa wyrażenia „(sąd) przygodny". W pierwszej z tych rozpraw (s. 42) powiada: „wydaje mi się całkiem jasne, że mogłoby być tak, że czas nie jest realny, że rzeczy materialne nie są realne, że przestrzeń nie jest realna". Jednakże w późniejszej rozprawie Certainty Moore posługuje się wyrażeniem „sąd przygodny" na oznaczenie „sądu, który nie jest sprzeczny wewnętrznie i którego zaprzeczenie nie jest sprzeczne wewnętrznie" (s. 230). Powiada też, że „z faktu, że dany sąd mógłby być prawdziwy zawsze, wynika, że ów sąd nie jest sprzeczny wewnętrznie" (tamże). Możemy wyprowadzić stąd wniosek, że wedle Moore'a sąd stwierdzający realność czasu lub rzeczy materialnych bądź zaprzeczający jej jest sądem przygod­ nym. Lecz Moore mówi też, że sądy, o których uważa, że zna je na pewno, takie jak ten, że w tej chwili stoi, są przygodne (tamże). Możemy zatem bezpiecznie przypisać Moore'owi pogląd głoszą­ cy, że sądy z obydwu wyróżnionych przez nas klas są sądami przygodnymi. 117

istnieje świat zewnętrzny, że czas jest realny czy że istnieją różne umysły, jest prawdą przygodną. Przeczenie temu nie jest głoszeniem rzeczy niemożliwych logicznie, to znaczy wewnętrznie sprzecznych. Przypuśćmy, że ktoś chciałby zakwestionować niektóre z rzeczy, o których Moore utrzymuje, że wie je na pewno, na przykład to, że Moore jest człowiekiem albo że pokazuje własną rękę. Krytyk ów musiałby następnie przedstawić jakieś dowody na to, że Moore się myli. Z kolei Moore musiałby uznać te dowody, gdyby miał wycofać swoje roszczenie do wiedzy. Lecz czymże mogłyby być te dowo­ dy, jeśli nie pewnymi sądami przygodnymi, które zaprze­ czałyby sądom wyjściowym i które Moore musiałby „po namyśle" uznać za prawdziwe? Wobec tego nadal istniało­ by mnóstwo sądów „zdroworozsądkowych", co do których Moore podtrzymywałby stanowisko, że zna je na pewno — i których można by użyć jako dowodu tego rodzaju sądów filozoficznych, jakich gotów jest bronić, jak na przykład tego, że czas jest realny czy że istnieje świat zewnętrzny. Tak oto stanowiska Moore'a nie naruszałyby zasadne wątpliwości co do tego czy innego sądu z pierwszej kategorii. Albowiem uzasadnienie tych wątpliwości wyma­ gałoby przyjęcia w istocie tego stanowiska. Aby w oparciu o sądy „zdroworozsądkowe" dowieść sądów filozoficznych, wystarczyłoby, by w dowolnej chwili za pewne uznane były niektóre takie sądy „zdroworozsądkowe". Moore nie mówi tego. Przeciwnie, jemu zależy na twierdzeniu, że zna na pewno jakąś liczbę swoistych rzeczy (sądów), których wiele wyliczył w swojej klasycznej rozprawie. Kiedy jednak w rozprawie Certainty, opublikowanej dopiero pośmiertnie, Moore walczy z argumentem sceptyka z możliwości snu, wówczas — jak mi się wydaje — bezskutecznie usiłuje wyrazić myśli wskazujące na „luźniejszą" zależność mię­ dzy tymi dwiema kategoriami sądów. To, jak należałoby tego efektywnie dokonać, ujrzymy, jak sądzę, jaśniej dzięki komentarzowi Wittgensteina do poglądów Moore'a. 118

3. Tyle zatem o pewnych rzeczach, które utrzymuje Moo­ re. Moore'owskie odparcie sceptycyzmu Wittgenstein uwa­ żał za w najwyższym stopniu interesujące i oryginalne. Nie byłby jednak tym filozofem, którym był, gdyby oznajmił, że zgadza się z Moore'em. Wprost przeciwnie, zależało mu na odrzuceniu bezpośredniego stanowiska Moore'a prak­ tycznie w każdym punkcie. Sądził, że roszczenie Moore'a do wiedzy o tym czy tamtym nie ma żadnej wartości filozoficznej; o większości tych „zdroworozsądkowych" rzeczy ._Q.których Moore twierdzi, że je wie, nie można poprawnie powiedzieć, żę ktokolwiek o nich wie. Co więcej, Moore mylił się, sądząc, że istnieje dowód prawdziwj2Śj±zaań ..Q których tu mowa; mylił się także, sądząc, że zdania te można wykorzystać do dowiedzenia takich rzeczy jak istnienie świata zewnętrznego; i mylił się także, utrzymując, że te rzekomo dowiedzione twierdzenia są prawdami przygodnymi. Jednak choć Wittgenstein nie zga­ dzał "się z tym, co mówił Moore, to odczuwał sympatię do nastawienia Moore'a. Sądzę, że możemy powiedzieć, iż dokonanie Wittgensteina polegało tu na jaśniejszym i wier­ niejszym wyrażeniu tego nastawienia. J

T

Ukażmy krótko niektóre z podanych przez Wittgens­ teina powodów, dla których nie zgadzał się z Moore 'em. Zapewnienie, jakkolwiek szczere, że_wie się o czymś, nie może samo przez się ugruntować tego,_że tak jest (§13, 14). Moore nie może zatem atakować sceptyTćow^cTw to wierzę" (§520). Wittgenstein wskazuje tutaj na ważną pojęciową różnicę między wiarą a wiedzą. By ugruntować to, iż wierzę, że p, nie muszę podawać racji na rzecz uznawania p za prawdę. Natomiast żeby potwierdzić rosz­ czenie do wiedzy, zwykle trzeba to udowodnić, to znaczy musimy być w stanie powiedzieć, skąd wiemy. Inni zaś muszą mieć możliwość uznania naszych racji lub stwier­ dzenia, że ich nie przekonują. „«Wiem to» znaczy często: mam właściwe podstawy, by tak mówić. Jeśli więc ktoś 119

inny znałby tę grę językową, przyznałby, że to wiem. Musi on, jeśli zna tę grę językową, móc przedstawić sobie, jak można coś takiego wiedzieć" (§ 18). Wittgenstein mówi, że kiedy wysuwa się roszczenie do wiedzy, wówczas sytuacja często tak właśnie wygląda. Można by chyba nawet powie­ dzieć, że sytuacja wygląda tak zawsze lub też na ogół, kiedy sprawa tego, czy ktoś coś wie, czy nie, jest sporna, czyli kiedy jest tak, jak to ukazują §13 i 14.1 to jest właśnie sytuacja, którą Wittgenstein przeciwstawia sytuacji Moore'owskiej. Można by rzec, że jedna jest „autentyczna", a druga „nieautentyczna", i że w autentycznej sytuacji poznawczej wiedza musi opierać się na racjach — kiedy zaś brak racji, sytuacja jest „nieautentyczna". Odpowiedź na pytanie „Skąd wiesz?" mogłaby wy­ glądać na przykład następująco: „Sam to widziałem", „Ob­ liczyłem to" lub „On mi tak powiedział". To są racje, dzięki którym można coś wiedzieć, a zatem różnego rodzaju „właściwe racje" na rzecz mojego twierdzenia, że wiem. Ten, komu przedstawia się te racje jako uzasadnienie pewnego roszczenia do wiedzy, będzie, Jeśli zna tę grę językową", świadom tego, że są to racje właściwego typu —jednak nie wynika z tego, że je uzna. Może replikować, zgłaszając wątpliwości: „Czy obserwowałeś to uważnie?", „Sprawdźmy twoje obliczenie" (por. §50) albo: „Czy to osoba wiarygodna?". Opowiedz.. na~Fgflfonte_. J§kąd j»de§z?" nie jest tym samy^c^pod^m^dWodu.^ będącego pfzedmiotęjro.wi&dzy. Kiedy jednak usuwamy wątpliwości"' ~w stosunku do tej odpowiedzi, wówczas podajemy taki dowód. Gdybym obserwował coś uważnie, powinienem być w stanie powiedzieć, że widziałem to a to itd. co, gdyby było prawdą, powinno ugruntować również jako prawdziwe to, co jest przedmiotem mojego roszczenia do wiedzy — dajmy na to, że na ulicy zasztyletowano człowie­ ka. Sprawdzenie obliczenia polega na sprawdzeniu praw­ dziwości szeregu zdań, które razem pociągają za sobą to, że wynik jest taki, jak twierdzę, że jest. I wreszcie wykazanie, 120

że ten a ten jest wiarygodny, polega na wskazaniu szeregu zdań, które uznaje się za prawdziwe i które przemawiają na rzecz prawdziwości tego, o czym powiedzieliśmy, że wie­ my to od niego. Dowód prawdziwości zdania będącego przedmiotem naszego roszczenia do wiedzy składa się ze zdań, które uznajemy za prawdziwe. Jeśli pojawia się pytanie, skąd znamy te ostatnie zdania, można wskazać dalsze racje dowodzące tego, skąd je znamy, oraz podać dalszy dowód prawdziwości zdań stających się w ten sposób przedmiotem roszczenia poznawczego. Jednakże ten ciąg racji (dowo­ dów) gdzieś się kończy, dociera do czegoś, poza czym nie da się już podać żadnej racji. To sprawa często akcen­ towana przez Wittgensteina . Powodem tego, że Moore mylił się, sądząc, że jego znajomość prawd „zdroworozsąd­ kowych" opiera się na dowodzie, rzec mógłby Wittgen­ stein, jest to, że prawdy te stanowią właśnie takie „zakoń­ czenia" łańcuchów racji. Mogłyby służyć jako dowody innych zdań, które byłyby przedmiotem roszczeń poznaw­ czych. Natomiast nie byłoby dowodów na ich rzecz. 6

Weźmy na przykład sąd, że mam dwie ręce. Myślę, że czasem powiedziałoby się, że sąd ten opiera się na świadec­ twie moich zmysłów . Nie jest to natomiast w ogólności poprawne. Jednak czasem jest poprawne. Operowano mnie i byłem nieprzytomny. Budzę się i nie jest dla mnie całkiem jasne, co się ze mną działo. Czy amputowano mi rękę? Spoglądam i widzę obie. Wówczas można powiedzieć, że moja wiedza o tym, że nadal mam dwie ręce, „opiera się na świadectwie moich zmysłów". Jednak tego, że mam dwie ręce, nie dowiedziałem się, spojrzawszy na nie i policzyw­ szy je. Gdyby w całkiem normalnych okolicznościach zdarzyłoby mi się spojrzeć na własne ręce — trzymając je wyciągnięte przed sobą — i, ku swemu zdumieniu, ujrzał7

6

Dociekania filozoficzne, przeł. Bogusław Wolniewicz, PWN, Warszawa 1972, cz. I, §326, 485. Por. też O pewności, §471. 7

Por. Moore, Certainty, dz. cyt., s. 243. 121

bym tylko jedną, wówczas zwątpiłbym o moich zmysłach, a nie o tym, że mam dwie ręce. I to dowodzi, że owo utajone zaufanie, jakie w normalnych okolicznościach po­ kładam w tym, że mam dwie ręce, nie opiera się na „świadectwie mych zmysłów" (por. §125). Załóżmy, że zdanie „Mam dwie ręce" pociąga za sobą zdanie „Istnieją przedmioty materialne". Jednym ze sposo­ bów wykazania, że ten drugi sąd nie jest przygodny, byłoby zatem wykazanie, że ten pierwszy jest konieczny. (Al­ bowiem sądy konieczne mogą pociągać za sobą wyłącznie sądy konieczne.) Ale czy wszystko nie wskazuje na to, że ów pierwszy sąd jest przygodny? O ile mi wiadomo, mógłbym mieć jedną rękę albo nie mieć żadnej. Być może potrafię sobie wyobrazić, że mam ich więcej. Mimo to jednak prawdziwość sądu, że mam dwie ręce, kiedy jest to mój sąd, ma osobliwy charakter. Jest to prawda innego rodzaju niż wiele prawd, które poznałem z lektury, o któ­ rych mnie pouczono czy które zawdzięczam własnym badaniom. Zdania, które według Moore'a są niepowątpiewalne, pełnią „w systemie naszych zdań empirycznych szczególną rolę logiczną" (§136). To właśnie ta osobliwa rola, a nie kwestia tego, czy rzeczywiście można powie­ dzieć, że „znamy" te zdania, jest tematem dociekań Witt­ gensteina w O pewności.

4. Zasadę Wittgensteinowskiego myślenia o tych spra­ wach można by chyba sparafrazować w sposób następują­ cy. W każdej sytuacji, w której dochodzi do potwierdzenia jakiegoś roszczenia poznawczego lub usunięcia jakiejś wątpliwości, lub zrozumienia takiego czy innego elementu komunikacji językowej (informacji, rozkazu, pytania), już wcześniej istnieje pewien zbiór niewzruszonych, założo­ nych zdań. Zdania te stanowią swego rodzaju „system". Gdyby tak nie było, nie „istniałyby" wiedza i wątpienie, 122

sądzenie i rozumienie, fałsz i prawda, to znaczy nie mielibyśmy tych pojęć i nie posługiwalibyśmy się nimi tak, jak się posługujemy. „Wszelkie sprawdzanie, wszelkie potwierdzanie i obalanie założenia dokonuje się już we­ wnątrz jakiegoś systemu. A system ten nie jest mianowicie mniej lub bardziej dowolnym i wątpliwym punktem wyj­ ścia wszystkich naszych argumentów, lecz należy do istoty tego, co nazywamy argumentem. System jest nie tyle punktem wyjścia, ile żywiołem, w którym żyją argumenty" (§105). Pojęcie wiedzy jako takie nie odnosi się do tego, co założone w jego stosowaniu, to znaczy do tych sądów, które są „niewzruszone" w danej sytuacji poznawczej. To jeden z powodów tego, że owo Moore'owskie użycie „Wiem" jest nie na miejscu. Być może jednak ten materiał „zdrowo­ rozsądkowy", do którego odnosi się Moore, można by nazwać swego rodzaju przedwiedzą {Vor-Wissen). (Sam Wittgenstein nie używa tego terminu.) Lepiej jednak mówić tu o pewności (§511), z tym może zastrzeżeniem, że jest to raczej pewność naszej praktyki sądzenia, a nie pewność pojmowania treści naszych sądów. (Zob. §8 niżej.) Tak oto na przykład można powiedzieć, że prawdziwość sądu głoszącego, iż Ziemia istnieje od wielu lat, w całej tak zwanej wiedzy historycznej jest założona. Jednak sam w sobie sąd ten nie jest elementem wiedzy historycznej, to znaczy nie jest czymś, co się poznało na podstawie badania przeszłości. Dzięki badaniom geofizycznym możemy do­ wiedzieć się, że Ziemia istnieje, dajmy na to, przynajmniej od trzystu miliardów lat — albo też, że nie istnieje dłużej niż od pięciuset miliardów lat. Są to możliwe składniki autentycznej wiedzy (naukowej). Jednakże we wszystkich racjach, jakie moglibyśmy wysunąć na rzecz tych sądów naukowych albo przeciwko nim, byłoby założone — cho­ ciaż nie w formie hipotezy geofizycznej — że Ziemia istnieje od wielu, tj. „od bardzo wielu", lat. (Por. §138.) Problem istnienia świata zewnętrznego, można powie­ dzieć, jest w rzeczywistości rozwiązany, zanim można go 123

postawić. Żeby wysunąć te kwestię, musimy wiedzieć, czym (jakiego rodzaju rzeczą) jest świat zewnętrzny — inaczej bowiem nie wiedzielibyśmy, czego dotyczy nasze pytanie. Żeby zaś nabyć pojęcie świata zewnętrznego, musimy najpierw uznać wielką liczbę faktów, z których każdy „pociąga za sobą" (w tym Moore 'owskim sensie) istnienie przedmiotów materialnych, to znaczy świata na zewnątrz mojego umysłu. Mogę dociekać, czy ten lub inny przedmiot należy do świata zewnętrznego, czy też jest może jedynie złudzeniem. Jednakże niezależnie od tego, czy werdykt w konkretnym przypadku jest twierdzący, czy przeczący, podstawą rozstrzygnięcia będą pewne fakty, które są nie­ wzruszone i które pociągają za sobą istnienie świata zewnęt­ rznego. Wyjaśnia to także, dlaczego nie istnieje procedura dociekania, czy świat zewnętrzny jako taki istnieje, czy nie. Jego istnienie jest, by tak rzec, gniazdem logicznym" wszelkich podejmowanych przez nas dociekań dotyczących istnienia rozmaitych przedmiotów zależnych od umysłu. Pojęcie „przedmiotu materialnego" jest pojęciem logicznym (§36) — w Traktacie Wittgenstein powiedziałby: formalnym.

5. Sądów należących do sytemu naszej przedwiedzy nie da się wyliczyć i „opieczętować" raz na zawsze. Wiele ele­ mentów można — doraźnie albo na zawsze — usunąć i traktować jak sądy, które potwierdza się lub podważa na podstawie innych sądów stanowiących zrąb tego zystemu. „To, przy czym obstaję, to nie jedno zdanie, lecz sieć zdań", powiada Wittgenstein (§225). (Por. też §140-142.) Wyobraźmy sobie rzecz następującą. Padam ofiarą wypadku, w którym urywa mi rękę. Pewien przechodzień spostrzegają na ulicy. „Czyja to ręka?", krzyczy przerażo­ ny. „Moja", mówię. Wówczas zapewne wiem to, i mam dowód. Tyle że w tych okolicznościach moja wiedza, że to jest moja ręka, wydaje się całkiem nieistotna w kontekście 124

tych celów filozoficznych, do których dążył Moore, kiedy twierdził, że wie pewne rzeczy. W tym przypadku także mógłbym początkowo mieć wątpliwości w stosunku do tego, co wiem. Być może urwało rękę także innej ofierze wypadku. Kiedy ustalam, że to jest moja ręka, i usuwam wątpliwości — o ile jakiekolwiek miałem — wtedy moim świadectwem są po części rzeczy, które „wiem na pewno" w tym innym i „głębszym" sensie, o którym myśli Moore. Moore'owskie sądy „zdroworozsądkowe", można po­ wiedzieć, mają formę sądów empirycznych, lecz spełniają funkcję sądów czy reguł logicznych (por. §56, 82, 308). Ich prawda Jest wtopiona w fundament naszej gry językowej" (§558) — tak samo jak prawda sądów matematycznych . Jednakże fakt, że, przynajmniej w odniesieniu do wielu z nich, możemy wyobrazić sobie takie okoliczności, w któ­ rych ich użycie staje się posunięciem (jako czymś odmien­ nym od bycia regułą) w jednej z naszych gier językowych (§622), pokazuje, że nie ma stałej granicy między „anality­ cznym" i „syntetycznym", między koniecznością logiczną a prawdziwością czy fałszywością przygodną (por. §308, 319, 401). Słynny gest Moore'a, kiedy pragnął dowieść istnienia świata zewnętrznego, nie był żadnym „dowodem" pewnego przygodnego wniosku wysnutego z przygodnych przesła­ nek. Była to raczej próba powiedzenia (pokazania), że wraz z naszym pojęciem świata zewnętrznego zakładamy wiele prawd (faktów) (por. §83, 617). Nie możemy kwestionować tych prawd, ponieważ są one sprzężone z posiadaniem tego pojęcia. A zatem sąd, że istnieje świat zewnętrzny, nie jest sądem przygodnym — tak jak przygodny jest sąd, że istnieją lub nie istnieją lwy czy jednorożce. Niemniej to, że mamy takie pojęcie, jest pewnym przygodnym faktem dotyczącym ludzi, faktem z zakresu „historii naturalnej człowieka". 8

8

Por. Malcolm, Ludwig Wittgenstein: Wspomnienie, dz. cyt., s. 99-103.

125

Chciałbym zwrócić uwagę na dwa aspekty, które można uważać za przenikające całą filozofię Wittgensteina. Jeden, używając terminologii sprzed Traktatu, można nazwać ideą dwubiegunowości . W Traktacie idea ta odzwierciedla sfę przede wszystkim w więzi między posiadaniem przez zdanie znaczenia a tym, że jest ono przygodne (przygodnie prawdziwe lub fałszywe). Zdania konieczne są „bezsen­ sowne" (lecz nie „niedorzeczne") , a zatem nie są w ścis­ łym sensie prawdziwe. Są one, by skorzystać z wyrażenia, którym Wittgenstein posłużył się w późniejszych pismach z zakresu podstaw matematyki, bezsensownymi wyrażenia­ mi „po stronie prawdy"". Postawy epistemiczne, takie jak wiedza i wiara, mają przede wszystkim zastosowanie w od­ niesieniu do spraw przygodnych. To, o czym niepodobna sensownie wątpić, nie może też być przedmiotem wiedzy czy pewności — chyba że w jakimś ekscentrycznym użyciu tych terminów . W pismach z okresu pracy nad Docieka­ niami Wittgenstein o kwestiach związanych z tą sprawą wypowiada się czasem w tonie, który wydać się może dogmatyczny. Może wyglądać na to, jak gdyby chciał przeczyć na przykład, że człowiek może wiedzieć, że go boli, czy że widzi czerwony błysk — tym właśnie rzeczom, które tak wielu innych filozofów uważa za prototypy tego, co można wiedzieć, jeśli cokolwiek można wiedzieć. Lecz Wittgenstein nie chce temu przeczyć — jeśli „przeczenie" znaczy tutaj tyle, że wysuwa wątpliwości w stosunku do rzeczy, które inni uważają za pewne. Wittgenstein chce tylko zwrócić uwagę na „osobliwą rolę logiczną", jaką 9

10

12

9

Zob. Uwagi o logice (z września 1913), dodatek do Dzien­

ników 1914-1916, przeł. Marcin Poręba, Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1999. 10

Por. Tractatus logico-philosophicus, przeł. Bogusław Wol-

niewicz, PWN, Warszawa 1997, 4.461, 4.4611. 11

Uwagi o podstawach matematyki, przeł. Marcin Poręba,

Wydawnictwo KR, Warszawa 2000, cz. III, §33. 12

Por. Dociekania filozoficzne, dz. cyt., cz. I, §246. 126

w kontekście postaw epistemicznych odgrywają zdania niepowątpiewalne. Można powiedzieć, że w O pewności Wittgenstein na całą dziedzinę epistemologii rozciąga te sprawy, które przedtem rozważał, na jednym biegunie, w kontekście doświadczenia bezpośredniego, a na drugim — w kontekście prawd koniecznych logiki i matematyki. Owo rozszerzenie powinno też nam pomóc jaśniej uchwy­ cić więź i zależność między tymi biegunami. Idea dwubiegunowości wiąże się z innym leitmotivem przewijającym się w całym dziele Wittgensteina. Chodzi 0 jego zainteresowanie kwestią granic świata (oraz tym, co można powiedzieć, i tym, co można pomyśleć). W przed­ mowie do Traktatu pisał: „Książka zmierza więc do wyty­ czenia granic myśleniu, albo raczej — nie myśleniu, lecz wyrazowi myśli. Chcąc bowiem wytyczać granice myś­ leniu, trzeba by móc pomyśleć obie strony granicy (więc 1 to, co się pomyśleć nie da" ). W zasadzie to samo mógłby powiedzieć w przedmowie — gdyby taką napisał — do swoich pism ostatnich, tych opublikowanych potem jako O pewności. Poza wszystkim, co wiemy czy przypusz­ czamy, czy uważamy za prawdę, istnieje pewien fundament uznanych prawd, bez którego nie byłoby niczego takiego jak wiedza czy przypuszczanie, czy też przyjmowanie prawdziwości czegoś. Jednakże uważanie rzeczy, z których składa się ten fundament, za znane nam czy za prawdziwe, jest umieszczeniem ich wśród tych rzeczy, które opierają się na tym właśnie fundamencie, jest ujmowaniem tego naczynia jako kolejnej rzeczy wewnątrz niego. To oczywiś­ cie nie jest wykonalne. Jeśli ów fundament jest czymś, co musimy uznać, zanim jeszcze o czymkolwiek powiemy, że jest przedmiotem wiedzy czy jest prawdziwe, wówczas on sam nie może być przedmiotem wiedzy czy być praw­ dziwy. Moore'owskie sądy zdroworozsądkowe można w is­ tocie uważać za dowód, że można wiedzieć pewne rzeczy, a mianowicie wszystkie te rzeczy, które powszechnie uwa13

13

Por. Tractatus..., dz. cyt., s. 3.

127

ża się za znane na podstawie racji, których nie kwes­ tionujemy. To, co Moore nazywał „zdrowym rozsądkiem" — używając tego wyrażenia w dość dziwnym sensie —jest w zasadzie tym samym, co Wittgenstein w Traktacie nazwałby „granicami świata". Jeśli Wittgenstein wysoko oceniał rozprawę Moore'a, owo uznanie musiało po części wypływać z tego, że dostrzegał duże podobieństwo między dążeniem Moore'a i własnym. Krytykę zaś, jakiej poddał Moore'a w O pewności, moglibyśmy, w języku Traktatu, nazwać krytyką próby powiedzenia tego, czego nie da się powiedzieć. 14

6. O zbiorze sądów składających się na naszą przedwiedzę można także powiedzieć, że konstytuują pewien obraz świata, Weltbild. Sam Wittgenstein często używał tego słowa. Nie oznacza ono poglądu na świat w ezoterycznym sensie Weltanschauung filozofów. Obraz świata nie jest czymś, co posiada się prywatnie, lecz jest sprzężony z poję­ ciem „kultury" i z faktem, że „należymy do wspólnoty, którą łączy wiedza i wychowanie" (§298). Można by też rzec, że jest tym wspólnym gruntem, który musimy po­ dzielać z innymi, żeby rozumieć ich działania i słowa i żeby dojść z nimi do porozumienia co do naszych sądów. Jest to w istocie ów Moore'owski „zdrowy rozsądek", granica świata w sensie Traktatu. Nie znam lepszego sposobu opisania jego natury i roli niż przywołanie słów samego Wittgensteina: 14

To, co przez „zdrowy rozsądek" rozumiał Moore, z pewnoś­ cią nie jest tym, co w sposób powszechny i naturalny pojmuje się pod tym mianem. Dziwaczność użycia Moore'owskiego odsłania i omawia Norman Malcolm w szkicu George Edward Moore, w: Malcolm, Knowledge and Certainty, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J. 1963.

128

94. Mojego obrazu świata nie mam jednak dlatego, że przeko­ nałem się o jego słuszności; ani dlatego, że zostałem przekona­ ny o jego słuszności. Lecz jest to odziedziczone tło, na którym odróżniam prawdę od fałszu. 95. Zdania opisujące ów obraz świata mogłyby należeć do swego rodzaju mitologii. A ich rola przypomina rolę reguł gry, gry zaś można się nauczyć też czysto praktycznie, bez wy­ słowionych reguł. 96. Można sobie przedstawić, że pewne zdania o postaci zdań empirycznych zastygłyby, działając niczym przewód dla niezastygłych, płynnych zdań empirycznych; i że z czasem zależ­ ność ta zmieniłaby się i zdania płynne zastygłyby, a twarde stałyby się płynne. 97. Mitologia może znów pogrążyć się w rzece, a koryto rzeki myśli może się zmienić. Odróżniam jednak ruch wody w kory­ cie rzeki od zmiany koryta; aczkolwiek nie ma między nimi ostrego podziału. 98. Gdyby ktoś jednak mówił „Logika jest więc również nauką empiryczną", nie miałby racji. Słuszne natomiast jest to, że to samo zdanie raz można traktować jako sprawdzane przez doświadczenie, raz jako regułę sprawdzania. 99. Cóż, brzeg rzeki składa się częściowo z twardej skały, która się nie zmienia lub zmienia się niezauważalnie, a częś­ ciowo z piasku, który raz tu, a raz tam jest wypłukiwany lub nanoszony. 7. System sądów konstytuujących obraz świata nie tylko nie ma stałych granic. Jest też bardzo niejednorodny. Jest konglomeratem wielkiej liczby podsystemów, z których każdy ma płynne granice i „mieszaną" zawartość. Owe podsystemy powiązane są z tym, co Wittgenstein nazywa grami językowymi. Można by powiedzieć, że każda gra językowa ma fundament, który jest fragmentem przedwiedzy grających (por. §560, 519). Gry językowe nie są sztywno uporządkowane ani pod względem logicznym, ani pod względem genezy. Ale też w obu tych aspektach podlegają jakiemuś porządkowi. Te 129

gry różnie się datuje zarówno w historii rozwoju jednostki, jak i w dziejach wspólnoty językowej („kultury"). Nie­ których nie dałoby się nauczyć, gdyby nie opanowało się innych. Gry ze słowami takimi jak „wiedzieć", „wierzyć" czy „być pewnym" należą do gier stosunkowo młodych. (Por. §538.) Już choćby z tego powodu te fragmenty obrazu świata, które od początku należą do fundamentu gier językowych, stanowią jedynie „przedwiedzę". Jeśli następ­ nie zaszczyci się je mianem „wiedzy", jak tego pragnęli Moore i niektórzy inni filozofowie, to i tak ich pojęciowy charakter dalece odbiega od charakteru tych elementów, do których odnosimy to miano w potocznych grach języko­ wych ze słowami epistemicznymi. Wittgensteinowscy „bu­ downiczowie" nie mogą sami powiedzieć, że wiedzą, że to są materiały budowlane (płyty, filary itd.); jednak wydaje się, że można o nich powiedzieć, że to wiedzą, wiedząc, jak grać w tę grę (§396). Wittgenstein pyta: „Czy dziecko wierzy, że istnieje mleko? Czy wie, że istnieje mleko? Czy kot wie, że istnieje mysz?" (§478) i „Czy mamy powie­ dzieć, że poznanie, iż istnieją przedmioty fizyczne, jest bardzo wczesne, czy bardzo późne?" (§479). Na każde z tych pytań możemy odpowiedzieć i tak, i nie — zależnie od tego, jak je rozumiemy.

8. W świetle tego, jak uczą nas i jak uczymy się języka, owe elementy obrazu świata, które stanowią podłoże uży­ wania języka, nie są pierwotnie i w ścisłym sensie sądami. Przedwiedza nie jest wiedzą propozycjonalną. Skoro jednak ów fundament nie jest propozycjonalny, to czym jest! Jest, rzec można, praktyką. „Uzasadnienie, uprawomocnienie świadectwa dobiega jednak kresu; — u kresu nie jest jednak to, że nas pewne zdania zjednują bezpośrednio jako prawdziwe, nie jest więc kres rodzajem naszego widzenia, lecz jest naszym działaniem, które leży u podstaw gry 130

językowej" (§204; por. też §110, 229). I Wittgenstein cytuje Fausta: „Na początku — Czyn" (§402). Czym to się przejawia, na przykład, że nie wątpię, że mam ciało, że jest to coś, co w sensie Moore'a wiem na pewno? Nie tym, że to mówię czy uświadamiam to sobie, lecz przez niezliczone rzeczy, które mówię, niezliczone rzeczy, które robię, i niezliczone zaniechania. Przez takie rzeczy jak narzekanie na ból głowy czy ból w nodze, przez unikanie zderzenia z innymi ciałami, przez to, że nie wkładam głowy do ognia ani nie rzucam się przez okno, jak gdyby nie miało mi się stać nic złego. To na podstawie tego układu pewników w za­ chowaniu uczę się nazw części własnego ciała i nazw rozmaitych doznań cielesnych, a także samego słowa „cia­ ło". To na tej podstawie nabywam pojęć, które symbolizują rozmaite słowa tej gry językowej. Żeby jednak moje zachowanie dawało się opisać jako określonego rodzaju działanie, trzeba je interpretować w kategoriach tej gry językowej jako takiej. Zatem owa praktyka, która leży u podstaw tej gry językowej, jest, można by rzec, przedpraktyką, a nie pełnokrwistym działaniem. 15

9. Obraz świata w jego warstwie „praktycznej", przedpropozycjonalnej można by też nazwać sposobem życia. „Moje życie świadczy, że wiem, lub że jestem pewny, iż tam stoi krzesło, tam zaś są drzwi itd." (§7). „Chciałbym więc traktować tę pewność nie jako coś pokrewnego pochopności czy powierzchowności, lecz jako (pewien) spo­ sób życia", powiada Wittgenstein (§358). Wobec tego obraz świata nie jest ani prawdziwy, ani fałszywy (por. §162, 205). Dyskusje o prawdzie są możliwe 15

J.W. Goethe, Faust, cz. I, Pracownia Fausta, w. 1244, przeł. Artur Sandauer, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987. 131

jedynie na jego gruncie. Założenie polega zatem na tym, że dyskutanci należą do tej samej kultury czy prowadzą podobne życie, grają w te same gry językowe. Muszą na przykład rozumieć to samo przez słowa, których używają. Jednakże identyczność bądź odmienność znaczenia są możliwe jedynie na podstawie już istniejącej zgody w pewnym zakresie faktów. (Por. §114, 126, 306, 456, 486, 506, 507, 523, 624.) Istnieją takie typowe sytuacje, w których to założenie upada czy też nie jest spełnione. Jedna z nich polega na tym, że ktoś przeczy czemuś — czy wątpi o czymś — co należy do obrazu świata, jaki ma większość danej wspól­ noty. W takim przypadku często powiedziałoby się, że ów ktoś jest raczej nie w pełni władz umysłowych, niż myli się. (Por. §71-73, 155, 156.) Na przykład co powinniśmy powiedzieć o kimś, kto szczerze wątpi, że świat istniał na długo przed jego urodzeniem, i przejawia tę wątpliwość we wszystkim, co robi i mówi? Być może powinniśmy powiedzieć, że jego obłęd polega na tym, że nie możemy nauczyć go historii. (Zob. §206.) Nie jest zdolny uczestniczyć w jakichkolwiek sposobach naszego życia. Możemy jednak wyobrazić sobie okoliczności, w których powinniśmy uznać, że nie jest to rzeczywisty „defekt psychiczny", lecz raczej sprawa różnicy „kulturo­ wej". „Dlaczego miano by nie wychowywać jakiegoś króla w przekonaniu, że świat zaczął się wraz z nim? A gdyby Moore i ów król spotkali się i wszczęli dysku­ sję, czy Moore mógłby naprawdę dowieść, że jego wierzenie jest słuszne?" (§92). Możliwe, że Moore mógł­ by nawrócić króla na własne widzenie rzeczy, sprawić, żeby inaczej spojrzał na świat. Dokonałoby się to za sprawą perswazji (§262) i nie polegałoby na przekonaniu króla o błędzie. (Por. też §608-612.) A zatem nie kory­ gowalibyśmy jego opinii, lecz zwalczali jego obraz świata. Kiedy spoglądamy wstecz na taki czy inny pokonany obraz świata, łatwo osądzić go niesprawiedliwie. Sądzimy, 132

że jest „prymitywny" czy „przesądny". Zmianę uważamy za wyrwanie się z ciemności do światła. To często krzywdzące . Z drugiej strony musimy jednak przyznać, że istnieją rozmaite powody tego, że obrazy świata zmieniają się w toku historii. Wittgenstein powiada, że takimi powodami są względy prostoty i symetrii (§92). Ze swej strony powiedziałbym, że innym takim powodem jest rozbieżność interesów związanych z używaniem wiedzy. 16

10. Sądzę, że dociekania Wittgensteina poświęcone roli pojęcia obrazu świata mają interesujące zastosowania w so­ cjologii wiedzy. W mającej ogromny wpływ i słusznie chwalonej pracy Struktura rewolucji naukowych Thomas Kuhn utrzymuje, że normalną naukę uprawia się na gruncie czegoś, co nazywa paradygmatami. Przyjęte paradygmaty ustanawiają kościec zagadnień naukowych i określają wachlarz moż­ liwych odpowiedzi. Częściowo z powodu rozwoju wiedzy naukowej owe wzorce wykazują tendencję do „zużywania się", do wytracania możności spełniania tej roli. „Rewolu­ cje" w nauce polegają na odrzuceniu zakorzenionych para­ dygmatów i przyjęciu nowych. To dobra ilustracja Wittgensteinowskiego ujęcia roli obrazów świata. Ale też ten przykład wymaga znacznie obszerniejszego opracowania 1

17

16

W Uwagach o „Złotej gałęzi" Frazera (przeł. Andrzej Orzechowski, Instytut Kultury, Warszawa 1998) Wittgenstein pragnął pokazać, jak płytkie i głupie są osądy wypowiadane przez „cywilizowanych" ludzi na temat kultur „prymitywnych", jeśli w ogóle nie zwraca się uwagi na podstawowe różnice obrazów świata i form życia. T.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, przeł. Helena Ostromęcka, PWN, Warszawa 1968. 17

133

18

niż to, co zaproponował Kuhn . Jeden z kierunków po­ głębienia tej analizy prowadzi do uwzględnienia różnic między naukami przyrodniczymi a naukami o człowieku. Jeśli nawet nauki przyrodnicze nie stanowią tego rodza­ ju organicznie rozwijającego się korpusu poznania, jak to czasem (i tradycyjnie) się przedstawia, to jednak wydaje się, że w każdej chwili stanowią zasadniczo jeden korpus paradygmatów. Jedynie w czasie dłuższych kryzysów, ta­ kich jak czas przejścia od fizyki Arystotelesowskiej do fizyki Galileuszowej w okresie schyłku odrodzenia i w epo­ ce baroku, dochodzi do doraźnej utraty jedności. Czy jednak odnosi się to także do nauk społecznych i tak zwanych Geisteswissenschaften? Być może mają za sobą zbyt krótką historię, by dało się to zdecydowanie rozstrzyg­ nąć. Kuhn wydaje się sądzić , że nauki społeczne nie sięgnęły jeszcze tego pułapu, na którym paradygmaty zostają sformułowane na tyle jasno, by mogły ścierać się między sobą. Nie jestem jednak pewien, czy Kuhn ma rację — i czy nie szuka paradygmatów, patrząc, że tak powiem, pod złym kątem. Powiedziałbym, że w ostatniej instancji źródło paradygmatów nauk społecznych bije w politycz­ nych i społecznych ideologiach. Ideologowie starają się czasem rozszerzyć zakres własnego oddziaływania na paradygmatyczne zaplecze nauk przyrodniczych. W tym ob­ szarze jednak skutki ideologii nigdy nie sięgają głębiej. Niezależnie od ataku Lenina na Macha nie ma poważnej marksistowskiej alternatywy dla teorii względności. Nie ma też godnej szacunku marksistowskiej alternatywy dla mendlowskiej genetyki. Ale istnieje marksistowska i burżuazyjna ekonomia i socjologia, każda na własnych prawach. Stwierdzenie, że różnią się w ocenach, nie byłoby całkiem 19

18

W książce Kuhna pojawiają się istotne odniesienia do Witt­ gensteina, choć, z oczywistych względów, nie są to nawiązania do późnego dzieła Wittgensteina, które jest przedmiotem naszych rozważań. Dz. cyt., s. 31. 19

134

poprawne. Oceny nie należą do wnętrza korpusu nauk społecznych, czy to „burżuazyjnych", czy też „marksistow­ skich". Jest to prawda wyrażona w słynnym Weberowskim postulacie Wertfreiheit (wolności od wartościowania). Nie­ mniej odmienne typy nauk społecznych mogą różnić się pod względem paradygmatycznych koncepcji tego, co konstytuuje rzeczywistość społeczną i warunkuje prze­ mianę społeczną. Te różnice paradygmatów można wy­ wodzić z odmienności interesów (ocen) i konstytutywnych dla ideologii odmienności artykulacji interesów. Tak oto walka interesów jest czynnikiem istotnym dla odwodzenia ludzi od obrazu świata właściwego jednego rodzaju nau­ kom społecznym i przywodzenia ich do podejścia wła­ ściwego innemu rodzajowi nauk społecznych albo też czynnikiem wzbudzającym wolę obrony jednego podejścia przed drugim.

Bohdan Chwedeńczuk

ODCZAROWAĆ WITTGENSTEINA

...wiele plew — ale i trochę pięknych myśli.

Ludwig Wittgenstein, Uwagi różne Nasze motto mogłoby brzmieć: „Nie dajmy się zwariować!" Ludwig Wittgenstein, Kartki

Będę dowodził, że (I) Wittgensteina myśli O pewności zasługują na ocenę, którą wyraża motto pierwsze, i będę przekonywał, że (II) po tej ocenie wypada pójść za we­ zwaniem, które zawiera motto drugie — „Nie dajmy się zwariować!" czcicielom Wittgensteina.

I O co chodzi Wittgensteinowi w O pewności? Mówi tam o różnych rzeczach, wokół pewnych krąży uporczywie, są w tym jakieś motywy stałe i jakieś epizodyczne, są wywody dostępne z ulicy i takie, których nie ugryziesz bez przygoto­ wania, jest napięcie i wysiłek myśli, jest zmaganie i walka, powaga i ironia, jest niszczenie i budowanie. Tyle zostawia lektura pierwsza. Biorę się więc do drugiej. Ta pozwala znaleźć, a może raczej wymyślić pewien ład — widać główne pojęcia, wierzenia i argumen­ ty, obsesyjne przykłady i ulubione metafory. O co jednak ostatecznie chodzi Wittgensteinowi w O pewności? Jakie są jego zamiary ostateczne, czyli 137

takie, których inne zamiary nie wyznaczają? A jakie są jego wyniki ostateczne, czyli takie, które można, w odniesieniu do interesującej nas materii, co najwyżej sparafrazować, lecz nie uogólnić? Na pytania te nie odpowiada ani lektura druga, ani kolejne. A o czym mówi takie oświadczenie: „Osobliwe jest to, że choć uważam za całkiem słuszne, gdy ktoś odpiera za pomocą słowa «bezsens!» próbę zbicia go z tropu przez wątpienie w fundamenty, za niesłuszne uznaję, gdy chce się bronić i używa przy tym słowa «wiem»" (§498)? Wydaje się, że oddaje ono intencję ostateczną i zapowiada wynik ostateczny. Intencja ostatecz­ na jest demaskatorska: pokazać, że odwieczni śmiertelni wrogowie, sceptyk i jego przeciwnik, są symetrycznie i wzajemnie bezradni, tedy śmieszni. Wynikiem ostatecz­ nym będzie zatem to dopiero, co wywróci całą tradycję teorii poznania, bo zaświadczy, że na jej terenie głównym, gdzie każdemu z antagonistów stale szło o być albo nie być, toczy się bój groteskowy. Przyjmowałem taką ogólnikową wykładnię O pewności. Przedstawiałem ją nie raz moim studentom, by wiedzieli na początek, czym się to je. O pewności nie uprawnia jednak do żadnej stanowczej wykładni ani patronujących tym myślom intencji, ani wyników, do których te myśli prowa­ dzą. Uprawnia natomiast do powiedzenia, że celu, który zdaje się sugerować zapis 498, Wittgenstein nie osiąga. Są dwa warunki konieczne, pod którymi można wie­ dzieć, o co człowiekowi chodzi. Wypowiedź, w której mu o coś chodzi, musi być (a) spójna i (b) zadowalająca semantycznie. Warunek (a) łatwo opisać: tylko wypowiedzi logicznie niesprzeczne są spójne. Gdy mam wypowiedź logicznie sprzeczną, wynika z niej wszystko, jej autorowi chodzi zatem o wszystko. O człowieku zaś, któremu chodzi o wszystko, nie mogę powiedzieć, że mu o coś chodzi. Warunek (b) uważam za spełniony tylko wtedy, gdy o sto­ sownej liczbie wyrażeń danej wypowiedzi wiem, co zna­ czą. Co to jest stosowna liczba wyrażeń i w jakich okolicz138

nościach wiem, co wyrażenie znaczy — tego ogólnie nie sposób powiedzieć. Intuicja na przykład statystyczna co do liczby jednoznacznych wyrażeń — że miałaby być ich większość w danej wypowiedzi — nie wydaje się trafna: mogę wiedzieć, o co chodzi poecie, choć tylko nieliczne (jeśli w ogóle jakieś) słowa wiersza mam za jednoznaczne. O pewności nie spełnia ani warunku (a), ani warunku (b) albo, co na jedno wychodzi, spełnia je po użyciu środków pochodzących od czytelnika, nie zaś od autora. Trzeba wejść w szczegóły, żeby to pokazać. Zaczyna się niewinnie: „Wolno jednak spytać, czy można w to [scil. że mam ręce — B.C.] sensownie wątpić" (§2). Kto tak pyta, ma wśród par sposobów wątpienia (oprócz takich, jak wątpienie zasadne — bezzasadne, udane — nieudane itp.) parę: wątpienie sensowne — bezsensow­ ne. Jeśli bowiem powie, że nie można w coś sensownie wątpić, powie też, że bezsensownie robi ten, kto w to wątpi. „Bezsens" to słowo piętnujące myślową stronę zachowania. Gdy robię coś bez dania racji, niesłusznie, nieudolnie itp., ciągle należę do społeczności osobników zdrowych na umyśle. Gdy zaś robię coś bez sensu, nie ma mnie (choćby na czas owego działania) w tej społeczności. Epitet „bezsens" ma więc znaczną moc rażenia. Trzeba zatem najpierw wskazać warunki, którym zachowanie sen­ sowne ma czynić zadość, oraz warunki te uzasadnić, czyli powiedzieć, w imię czego domagamy się, by miały wskaza­ ną postać. Wittgenstein nie wskazuje wyraźnie warunków sensowności wątpienia, zostawia je domysłowi; podobnie nie uzasadnia skutecznie swojego doboru warunków, czyli tego, który mu domyślnie przypiszemy. Wychodzi więc na to, że wątpi bez sensu ten, kto wątpi tak, jak nie pozwala Wittgenstein. Wcale to jednak nie znaczy, że ów ktoś wątpi bez sensu: „Z tego, że coś tak jawi się mnie — czy wszystkim — nie wynika, że tak jest" (§2). Zobaczmy to bliżej. Możliwość przekonania się o róż­ nych rzeczach, w które chcielibyśmy wątpić, „należy do gry językowej" (zob. §3). Bezsensownie postępuje zatem 139

ten — możemy się domyślać — kto z dostarczanej przez grę językową możliwości nie korzysta, kto wątpi (w to na przykład, że ma dwie ręce), choć gra językowa pozwala mu wątpienie uśmierzyć: „można by mu powiedzieć «Przyjrzyj się lepiej»" (zob. tamże). Są tu dwa kłopoty: (a) trzeba uzasadnić ten warunek sensowności wątpienia — wątpisz z sensem tylko wtedy, gdy w twojej grze językowej nie ma sposobu, by wątpienie udaremnić; (b) trzeba zdefiniować grę językową, skoro do niej się odwołujemy, opisując sensowne wątpienie. Wittgenstein w O pewności nie definiuje gry językowej, choć korzysta z tego pojęcia w najważniejszych argumen­ tach, i nie definiuje jej tam, gdzie je wprowadza. Oświad­ czenia: „«Grą językową» nazywać też będę całość złożoną z języka i czynności, w które jest on wpleciony" (zob. Dociekania filozoficzne, §7), nie uznaję za definicję gry językowej, bo nie daje kryteriów jej identyczności. Założę jednak, że wiem, co to jest gra językowa, że więc potrafię ustalić, z pomocą dodatkowych informacji, która gra językowa chroni mnie przed wątpieniem. Co to jednak znaczy „chroni mnie przed wątpieniem"? Dostarcza mi możliwości przekonania się, czy jest tak, jak wątpię, że jest. Ale kto rozstrzyga, że jej dostarcza? Jeśli rozstrzygam ja czy my wszyscy, sceptyk skorzysta z prostej parafrazy myśli 2: z tego, że zdaje mi się, iż coś rozstrzygnąłem, nie wynika, że rozstrzygnąłem. Jeśli natomiast o tym, czy rzeczywiście oddaliłem wątpienie, rozstrzyga jakaś inna instancja — nie zaś „gra językowa", czyli ostatecznie zwyczaj panujący w moim otoczeniu — sceptyk zażąda, by wskazać tę instancję. Żądaniu temu można starać się sprostać na dwa sposo­ by: tradycyjnie, przez wskazanie innej niż nasze zwyczaje poznawcze instancji, bądź, jak to robi Wittgenstein, przez argumentację, że instancja taka jest niemożliwa i niepo­ trzebna, oraz wskazanie właściwego remedium. Widzimy jednak, że jego wskazanie jest pozorne, skoro nie znamy konturów wskazywanego przedmiotu, a choćbyśmy je sobie 140

dośpiewali, nie wiemy, dlaczego miałyby oddawać wskazy­ waną przez Wittgensteina przysługę — rozbrajać sceptyka. Jesteśmy jednak na początku O pewności. Idźmy więc dalej. Jest wątpienie sensowne i jest bezsensowne — na tym podziale Wittgenstein opiera swój niekonwencjonalny anty sceptycyzm. Na nim i na wyroku, że wątpienie scep­ tyka jest bezsensowne. Wyrok ten przenosi z łatwością na antysceptyka tradycyjnego, ten bowiem znajduje się vis-d-vis sceptyka: nie ma sensu usuwać owoców postępo­ wania bezsensownego, bo nie przynosi ono żadnych owo­ ców; nic się nie stało, po cóż więc narażasz się na śmieszność zapewniając, że wiesz, iż masz dwie ręce. Zobaczmy, czy słuszny to wyrok. Powiedziałem wyżej, że Wittgenstein nie wskazuje wyraźnie warunków sensowności wątpienia. Nie wskazuje ich wyraźnie, aleje podsuwa. ^^yf^^M,.yiJ^isy^Si!^M^ wątpjć_w.to co.zazwyczaj nlepowatpie^walne.—^gy„na. przykład mogło dojść do odstępstwa od tego, co niepowąt-. 116 prewarne- (Trp. czyjeś ręce mogły ''znmOSipsfowa )DsirwanTwledy wątpienie, gdy mam kogoś wiarygodnego (zob. §23). W porządku, jak dotąd. W porządku, trudno bowiem, by banał był nie w porządku. Ale to tylko opis naszego postępowania: gdy mam coś lub kogoś wiarygodnego, nie mam wątpliwości. Nic jednak po tym opisie sce­ ptykowi, ten chce bowiem wiedzieć, czy rzeczywiście wiarygodne jest to, co mam za wiarygodne. Wittgenstein reaguje na to — a jest to, w moich oczach, jeden z głó­ wnych wątków jego batalii antysceptyckiej — diagnozą, że pragnienie sceptyka jest niedorzeczne, jest bowiem pragnieniem czegoś, co zostało już rzeczywiście osiągnięte: zawsze bowiem, gdy mamy coś wątpliwego, mamy coś wiarygodnego; wątpliwość nie może być podniesiona bez czegoś niewątpliwego, „błąd traci stopniowo sens" itp. (zob. §56, §87 i nast., §115). W sporze tym zachodzi jedno z dwojga: antagoniści albo używają różnych pojęć wiarygodności, a wtedy rzecz l

141

w tym, które jest lepsze; albo mają to samo pojęcie, a wtedy rzecz w tym, czy jest ono puste, czy egzemplifikowane — czy mamy zdania wiarygodne, czy ich nie mamy? Niezależnie od tego, którą wykładnię sporu przyjmiemy, nie znajduję w O pewności tego, co przechylałoby spór na stronę Wittgensteina. Dalszy ciąg myśli 23 zdaje się wnosić coś w sprawie warunków sensowności wątpienia: „Nie przyznaje jej [scii. możliwości przekonania się — B.C.] natomiast ten,.kto mówi, że nie istnieją (może) żadne przedmioty fizyczne". Nawiasowe „może" czyni z tego kogoś rasowego sceptyka — kogoś, kto wątpi w istnienie przedmiotów fizycznych. Sensownie wątpi ten, wolno przypuszczać, kto „przyznaje możliwość przekonania się". Co znaczy to kluczowe, a nie­ jasne wyrażenie w cudzysłowie? Przyznaję możliwość prze­ konania się, gdy wiem, jakimi środkami można by uzyskać odpowiedź i jak wygląda jej schemat. Wątpię na przykład, że skoczkiem szachowym da się skakać tak, by znalazł się na każdym polu szachownicy i na żadnym dwukrotnie (Eulera problem skoczka), a jest to wątpienie sensowne, wiem bowiem, jakimi zasadniczo środkami miałoby się dochodzić odpowiedzi na pytanie, czy da się to zrobić, wiem, jak wygląda jej schemat, i wiem, jakie wyrażenia miałbym wstawić w schemat, by otrzymać odpowiedź. Nie wiem rzecz jasna, które wyrażenia miałbym tam wstawić, gdybym to bowiem wiedział, znałbym odpowiedź, gdy pytam. Trywialny to jednak warunek sensowności wątpienia: nie pyta ten, kto nie rozumie pytania, a nie rozumie pytania,, kto nie wie, jak wyglądałaby możliwa odpowiedź. Pytanie pada w jakimś języku i ze względu na jakąś metodologię, czyli zasób środków odpowiadania na pytanie. Coś, czego w tym języku nie rozumiem i co nie wskazuje środków, którymi miałbym się zabierać do odpowiedzi, nie jest pytaniem (nb., i rozumienie, i wskazywanie sposobów rozstrzygnięcia mogą mieć różne stopnie wyraźności). Tak traktuję warunki sensowności pytania i przypuszczam, że tak traktuje je Wittgenstein, nic w O pewności bowiem nie 142

wskazuje, by odstępował od tego truizmu; przeciwnie, wydaje się go zakładać w różnych argumentach dezawuują­ cych sceptyka i jego kontrpartnera. Wittgenstein niesłusznie jednak przypisuje sceptykowi (lub, co wychodzi u niego na jedno, idealiście; zob. §24) naruszenie warunków sensowności wątpienia. Sceptyk przecież wie, co by go zadowalało — zadowalałoby go prawdziwe i uzasadnione zdanie „Istnieją przedmioty fizy­ czne". Przyznaje też możliwość przekonania się, czy ist­ nieją przedmioty fizyczne; w tym mianowicie sensie ją przyznaje, że wskazuje środki, którymi można by się przekonać, czy istnieją przedmioty fizyczne. Można by się przekonać, gdyby środki te były wydajne. Sceptyk dokonu­ je przeglądu owych środków (są to między innymi do­ świadczenie, wnioskowania uprawdopodobniające z prze­ słanek empirycznych, dedukcje z przesłanek apriorycznych, intuicja, wiara) — uchodzących skądinąd nie tylko za możliwe, lecz też za rzeczywiste środki uzasadniania reali­ z m u — i wychodzi mu, że nie uśmierzają wątpliwości co do istnienia świata zewnętrznego. Dokonawszy tego przeglą­ du, powie, gdy przeistacza się w dogmatyka: „Beznadziej­ ne!"; gdy zaś zostaje w swojej skórze, usłyszymy: „Próbuj­ cie dalej!". Sceptyk zachowuje się zatem bez zarzutu z punktu widzenia przepisów regulujących sensowność wątpienia w naszej „grze językowej". Zarzut, który czyni mu Witt­ genstein, jest więc nie do utrzymania. Widzę wprawdzie sposób, by podtrzymywać zarzut, że postępowanie sceptyka jest niedorzeczne, ale jest to sposób kłopotliwy dla Witt­ gensteina. Trzeba by bowiem powiedzieć, że sceptyk naru­ sza uniwersalne warunki sensowności wątpienia, obowią­ zujące w każdej możliwej grze językowej, a w naszej uchodzące błędnie za spełnione. Wittgenstein nie może jednak mówić o transgrowych (biegnących przez wszystkie gry) warunkach sensowności, dopóki nie odstąpi od gier językowych i nie będzie mówił o uniwersalnym języku, zawierającym co najwyżej lokalne narzecza. Jedno z dwoj143

ga zatem: albo pozostaje przy grach językowych, ale wówczas musi odstąpić od wyroku, że sceptyk wątpi bez sensu; albo podtrzymuje ten wyrok, ale wówczas musi odstąpić od gier językowych. Jeśli wybrałby to drugie rozwiązanie, dalszego ciągu O pewności nie byłoby co czytać, tak jak nie byłoby co oczekiwać biegu od człowieka, którego pozbawiono nóg. Jeśli natomiast zostawiamy Wittgensteinowi jego gry językowe, pozycja sceptyka ulega dalszemu wzmocnieniu. Wzmocnienie to pokazuje rozumowanie z kontrfaktyczną przesłanką: choćby było tak, że sceptyk wątpi bez sensu w danej grze językowej, nie jest tak, że wątpi bez sensu w każdej grze językowej. Nie mamy środków, by zabronić mu gry językowej, w której może wątpić do woli. Wittgenstein ma jednak na to środek: „w pewnym miejscu nie da się już go [scił. błędu — B.C.] pomyśleć" (zob. §54). Mogę pobłądzić, „idąc od plamy", gdy sądzę, „że istnieje czerwona plama" (zob. §53), po drodze mogę pobłądzić, sądząc, powiedzmy, że na biegunie północnym nie ma bakterii, ale nie mogę pobłądzić, gdy sądzę, że mam rękę. Dlaczego w tym miejscu nie mogę pobłądzić? Otóż wszystko w O pewności skupia się w tym punkcie: pokazać, że gdzieś nie można pobłądzić, a więc sceptyk, który temu przeczy, i antysceptyk, który przeczy prze­ czeniu sceptyka, są w błędzie — pierwszy błądzi, bo nie widzi faktu, a drugi nie widzi, że tamten nie widzi faktu, i naprawia coś, co w ogóle nie zostało zepsute. Jeśli bowiem gdzieś nie można pobłądzić, nie ma co zapewniać, że wiem to, w czym nie można pobłądzić, zapewnienie takie bowiem to czczy werbalizm, jak wtedy, gdybym do każdego wypowiedzianego słowa dorzucał oznajmienie, że je wypowiadam. George Edward Moore, który nie schodzi z kart O pewności, jest więc co najwyżej gadułą, nie zaś pryncypialnym przeciwnikiem sceptyka. Przyjrzyjmy się, w jaki sposób Wittgenstein zabiega tu, by pokazać obie niedorzeczności, sceptycką i antysceptycką. Jak wykazuje, że nie da się pomyśleć, by błądziło się, sądząc, że ma się rękę? Można to wykazywać na dwa 144

sposoby: bezpośrednio i pośrednio. Bezpośrednio zaś moż­ na coś wykazać też na dwa sposoby: opierając wprost na doświadczeniu uzasadniane zdanie bądź uznając je na mocy znaczenia słów, z których się składa. Jakie doświadczenie ma uzasadnić zdanie, że nie da się pomyśleć, by błądziło się, sądząc, że ma się rękę! Może takie, że widzę, iż inni nie dopuszczają do siebie takiej myśli? Niczego takiego jednak nie widzę, a co najwyżej niekiedy słyszę zapewnienie, że komuś nie przychodzi do głowy wątpić w istnienie swojej ręki, a najczęściej przypuszczam, że tak się dzieje. Ani jednak słyszenie zapewnienia, ani domniemywanie, że zachodzi coś takiego, co wyraziłoby się w takim zapew­ nieniu, nie dają bezpośredniego wglądu w ów stan rzeko­ mej niemożności pomyślenia, że się błądzi co do swojej ręki. Może więc introspekcja przekonuje mnie, że nie potrafię pomyśleć owego błędu? Introspekcja, choćby prze­ konywała, dawałaby pokrycie jedynie zdaniu, że mnie nie daje się pomyśleć, bym błądził, gdy sądzę, że mam rękę, nie zaś zdaniu, że nie da się pomyśleć, by błądziło się, sądząc, że ma się rękę. Doświadczenie zatem, ani zewnętrz­ ne, ani wewnętrzne, nie uzasadnia owego zdania, da się więc pomyśleć, że Wittgenstein błądzi, przypisując nam niemożliwość pomyślenia błędu co do ręki. Gdyby zresztą doświadczenie coś tu uzasadniało, byłoby to zdanie, że ludzie nie myślą, by błądzili, sądząc, że mają rękę, nie zaś zdanie, że się tego nie da pomyśleć. Wittgenstein mówi jednak swoje „nie da się", to zaś pozwala przypuszczać, że chodzi mu o drugi sposób bezpo­ średniego uzasadnienia owego zdania, a mianowicie o logi­ czną niemożliwość pomyślenia, że jest się tu w błędzie. Niemożliwość ta występuje zawsze wtedy, gdy zdanie, że błądzę, sądząc, iż mam rękę, jest wewnętrznie sprzeczne, a uzasadnienie twierdzenia o niemożliwości pomyślenia czegoś takiego składa się z jednego kroku: kto zna język polski, ten wie od razu, że logicznie nie może pomyśleć owego zdania, musiałby bowiem pomyśleć, że błądzi, sądząc bezbłędnie, że ma rękę. 145

Wystarczy jednak obiegowa znajomość polskiego, by wiedzieć, że zdanie, iż błądzę, sądząc, że mam rękę, nie jest wewnętrznie sprzeczne, że więc logicznie da się pomyśleć błąd nawet w sprawie, z którą jestem zrośnięty omal od poczęcia. Wittgenstein — któremu podsunąłem tu jedyne bezpośrednie uzasadnienia, jakie potrafię sobie wyobrazić — występuje więc z nieuzasadnionym bezpośrednio twier­ dzeniem, że gdzieś nie da się pomyśleć błędu. W każdym razie ani doświadczenie, ani logika naszego języka nie usuwają możliwości pomyślenia błędu z miejsca, z którego Wittgenstein chciałby ją usunąć. To zaś znaczy, że ciągle jest tam miejsce i dla sceptyka, i dla antysceptyka. Powiedziałem wyżej, że logiczna niemożliwość pomyś­ lenia błędu w kwestii ręki występuje zawsze wtedy, gdy zdanie, że błąd ma miejsce, jest wewnętrznie sprzeczne. Niemożliwość ta występuje jednak nie tylko wtedy, bo występuje też wtedy, gdy zdanie, że błądzę co do mojej ręki, jest sprzeczne z jakimiś już uznanymi zdaniami. Jeśli mamy taką sprzeczność, nie mamy możliwości dopuszczenia w tej sprawie błędu. Ujawnienie takiej sprzeczności wymaga rozumowania, a gdy jest ono merytorycznie trafne i formal­ nie poprawne, stanowi pośrednie uzasadnienie twierdzenia o niemożliwości pomyślenia błędu w sądzie, że mam rękę. Wittgenstein przedstawia takie rozumowanie, nie mu­ szę go więc tu wyręczać: „w przeciwnym razie [scil. gdyby błąd co do ręki dał się pomyśleć — B.C.] musiałoby się też dać pomyśleć, iż mylimy się w każdej wypowiedzi o przed­ miotach fizycznych, że wszystkie, które kiedykolwiek wy­ głaszamy, są fałszywe" (zob. §54). Sceptyk może na to reagować trojako, a dwie z tych reakcji wskazują, że między racją a następstwem Wittgensteinowego rozumowania jest non seąuitur, jedna zaś reak­ cja przystaje na wynikanie między nimi, nie godzi się zaś na morał, który czerpie Wittgenstein ze swojego, wedle tej oceny, poprawnego rozumowania. Każda zaś z tych reakcji, jeśli jest słuszna, ma to do siebie, że unieważnia rozumowa­ nie Wittgensteina. 146

Rozumowanie Wittgensteina to entymemat. Trzeba więc wprowadzić przesłankę, która wraz z przesłanką zastaną prowadziłaby do oczekiwanego wniosku. Co muszę dołączyć do zdania, że błąd co do mojej ręki da się pomyśleć, by otrzymać złowrogi wniosek, że w takim razie „musiałoby się też dać pomyśleć, iż mylimy się w każdej wypowiedzi o przedmiotach fizycznych"? Muszę dołączyć przesłankę o postaci (quasi-) zasady, że jeśli nawet w takim przypadku można pomyśleć błąd, można go wszędzie po­ myśleć. (Quasi-) zasada ta stanowi skądinąd szczególny przypadek (quasi-) zasady, że jeśli dane działanie jest możliwe w warunkach o własności C, jest też możliwe w warunkach o własności C,, która przesądza, że warunki te sprzyjają bardziej owemu działaniu niż tamte pierwsze (jeśli można się pośliznąć na suchej równej drodze, to co dopiero na śliskiej i wyboistej). Otóż łatwo widać, że ta (quasi-) zasada nie narzuca się z oczywistością. Trzeba więc ją uzasadnić, temu zaś na przeszkodzie stoi niejasność pojęcia warunków bardziej niż inne sprzyjających danemu działaniu (w naszym przypadku bardziej sprzyjających pomyśleniu, że jest się w błędzie). Najpierw trzeba więc rozjaśnić to pojęcie, by uzasadnić zawierającą je zasadę. Nie ma u Wittgensteina ani wyjaś­ nienia owego pojęcia, ani uzasadnienia zawierającej je zasady, nie ma więc wynikania między członami argumen­ tu, który miał zniechęcać do sceptycyzmu. Załóżmy jednak, że mamy zasadę prowadzącą do Wittgensteinowego wniosku. Do jakiego wniosku nas ona prze­ nosi? Przyjmijmy, że mamy zbiór wypowiedzi o przed­ miotach fizycznych. Wittgenstein stawia sceptyka pod prę­ gierzem niedorzeczności: całość naszej wiedzy o przed­ miotach fizycznych jest do wyrzucenia, bo da się pomyśleć, „iż mylimy się w każdej wypowiedzi o przedmiotach fizycznych, że wszystkie, które kiedykolwiek wygłaszamy, są fałszywe" (zob. tamże). Otóż mamy tu poślizg. Poślizg polega na uznaniu, że słówko „każdy" odnosi się do zbioru w sensie kolektyw147

nym — całość naszej wiedzy o przedmiotach fizycznych jest do wyrzucenia. Nic takiego jednak z przesłanki o moż­ liwości błędu, gdy sądzę, że mam rękę — choćbyśmy wzmocnili tę przesłankę brakującym ogniwem — nie wyni­ ka. Wynika z niej natomiast — ciągle pod warunkiem, że mamy brakujące ogniwo — że nasza wiedza jako zbiór dystrybutywny jest pod znakiem zapytania, bo o każdym z osobna jej elemencie można pomyśleć, iż jest błędny. Jaką czyni to różnicę? Taką, jak między tym, że da się pomyśleć, iż cały las jest spróchniały, a tym, że o każdym drzewie z osobna da się pomyśleć, iż jest spróchniałe. Wyrażenie „da się pomyśleć" występuje tu w dwóch różnych kontekstach: raz w kontekście zdania — Da się pomyśleć: Cały las jest spróchniały; a drugi raz w kontekś­ cie nazw: dąb Bartek, sosna Urania itd., itd., dają się pomyśleć jako spróchniałe. Czym więc różnią się te dwa konteksty naszego „da się pomyśleć"? Tym właśnie, że sceptycyzm co do ręki prowadzi do czegoś na kształt kontekstu drugiego, a nie pierwszego. To jednak już powie­ działem (zob. poprzedni akapit). Muszę więc dodać, że takie następstwo mojego „odręcznego" sceptycyzmu nie kryje niczego złego, nie ma w nim bowiem niczego sceptyckiego. Kiedy dopuszczam, że w danym przypadku mogę się mylić, bo w każdym z osobna mogę się mylić — a tylko na to pozwala mi moja „odręczna" wątpliwość — wcale nie przesądzam, że mogę się mylić łącznie, by tak rzec, naraz we wszystkich przypadkach, a co dopiero, że się faktycznie we wszystkim naraz mylę. Sceptykiem pozbawionym ha­ mulców jestem jednak dopiero wtedy, gdy dopuszczam to drugie — że wszystko razem jest do wyrzucenia. Kogo trwoży taki sceptycyzm, mógłby skorzystać z Wittgensteinowego pręgierza: Nie zaczynaj od własnej ręki, bo skoń­ czysz w otchłani! Pozorny to jednak pręgierz, skoro nieuf­ ność co do istnienia mojej ręki prowadzi co najwyżej do racjonalnej ostrożności w każdej innej z osobna sprawie. Przedstawię, by tę kluczową sprawę objaśnić, jeszcze jedną analogię. Załóżmy, że spór idzie o to, czy da się 148

pomyśleć, bym sobie samemu kłamał. Pojawia się oto dubler Wittgensteina i grozi, że dopuszczenie tej możliwo­ ści jest też dopuszczeniem takiej, iż wszyscy wszystkim kłamią. Od czegoś takiego zaś krew stygnie w żyłach. Tu też jednak —jak tam, gdy szło o moją rękę, a w ślad za nią 0 cały wszechświat — nie ma powodu do trwogi. Gdy podejrzewam bowiem siebie o autokłamstwo, dopuszczam — dołączywszy stosowne przesłanki, które uznaję tu wiel­ kodusznie za osiągalne — że każdy z osobna na mojej drodze jest heterokłamcą, ale daleko mi jeszcze do piekła, w którym cała ludzkość unisono kłamie. Założę jednak wbrew faktom, że wątpienie, iż ma się rękę, stawia pod znakiem zapytania en bloc naszą wiedzę. 1 to jednak nie zagraża sceptykowi, nie zagraża mu ze względu na naturę jego samego oraz ze względu na naturę argumentacji. Perspektywa zawieszenia na kołku całej na­ szej wiedzy wcale nie trwoży sceptyka, skoro wziął sobie za cel, by odsłonić tę perspektywę. Niezłomność sceptyka to jednak nie tylko sprawa charakteru, bo choćby mu tego zabrakło, nic by się nie zmieniło. Wittgensteinowi brak bowiem argumentu, by postawić na swoim. Dokładniej, jego argument (z zapisu §54) jest niepoprawny. Dopuściłem, przypomnę, do tego, że z wątpienia o istnie­ niu mojej ręki wynika totalne wątpienie. Sama okoliczność, że to „odręczne" wątpienie pociąga paskudne następstwo, nie stanowi jednak uzasadnienia negacji owego następstwa. Uzasadnienia trzeba dokonać niezależnie i dopiero wtedy można wnosić (na mocy modus tollens), że błędu co do mojej ręki nie da się pomyśleć, skoro nie da się pomyśleć błędu co do „każdej wypowiedzi o przedmiotach fizycznych" (zob. tamże). Wittgenstein nie uzasadnia jednak negacji następstwa swojej implikacji, przyjmuje zatem bez dowodu coś, co miało być dowiedzione, jeśli dowiedziona miała być moja nieomyl­ ność co do mojej ręki. Kto zaś tak argumentuje, popełnia błąd noszący w podręcznikach logiki miano petitio principii. Argument, który prześledziłem, stanowi (wraz z jego różnymi odpowiednikami) młot najpotężniejszy na scep149

tyka i, symetrycznie, na jego oponenta — najpotężniejszy z tych, które ma Wittgenstein, i z tych w ogóle, jakie istnieją. Jest to bowiem argument wewnętrzny, a co do formy — apagogiczny. Wewnętrzny, bo rozgrywa się na płaszczyźnie sceptyka: mówi jego językiem i korzysta z jego przekonań; apagogiczny zaś, bo polega na sprowa­ dzaniu do niedorzeczności tezy sceptyckiej. Argumenty tej postaci są w ich niszczycielskiej sile straszliwe, nie ma bowiem nic groźniejszego nad pokazanie, że kiedy rusza się z tobą w drogę, kończy się na niedorzeczności. Argumenty tej postaci są straszliwe, gdy są skuteczne. Argument Wittgensteina, jego (by użyć sugestywnej na­ zwy) Master Argument, jest jednak bezskuteczny, bo jest pozorny. Tym sposobem głośny ten autor staje w długim szeregu poległych w boju ze sceptykiem. O pewności wypełniają w znacznej mierze wymierzone w sceptycyzm argumenty zewnętrzne, czyli takie, które konfrontują sceptyka z zewnętrznymi wobec niego stanami rzeczy i pokazują, że jeśli te stany rzeczy występują, dla niego nie ma miejsca: jeśli nasza praktyka poznawcza, jeśli nasza praktyka językowa, jeśli nasze działanie, jeśli or­ ganizacja naszych przekonań, jeśli nasze postawy wobec świadectw, nasze sposoby uzasadniania itd., itd. są takie, jak je widzi krytyk, sceptycyzm jest bezzasadny. Tak wygląda schemat postępowania Wittgensteina wo­ bec sceptycyzmu w trybie krytyki zewnętrznej. Uważny czytelnik wypełni ten schemat treściami budującymi rze­ czywiste argumenty Wittgensteina, zauważy też, że ar­ gumenty te można zebrać w kilku grupach. Każda krytyka zewnętrzna jest ze względów logicznych słabsza od krytyki wewnętrznej, ta ostatnia bowiem poka­ zuje, że zło tkwi w samym obozie przeciwnika, niezależnie od jego otoczenia, a ta pierwsza, że jest tam zło ze względu na jakieś przeciwstawne mu dobro. Krytyce wewnętrznej potrzebne są i zarazem wystarczą jej te i tylko te środki, które mają pospołu krytykowany i krytyk. Te środki to sam przedmiot krytyki i logika. Krytyce zewnętrznej nieodzow150

ne są środki ukazujące to, ze względu na co przedmiot krytyki wypada niekorzystnie. Innymi słowy, krytyka we­ wnętrzna pokazuje, że przedmiot krytykowany jest do niczego ze względu na niego samego, a krytyka zewnętrz­ na, że jest on do niczego z jakichś innych niż on sam względów. Łatwo widać, że krytyk jest w całkiem innym położeniu, gdy działa od wewnątrz, niż wtedy, gdy z ze­ wnątrz. W krytyce wewnętrznej ma dany, na równi z kryty­ kowanym, przedmiot ataku i wspólną logikę, a w krytyce zewnętrznej musi usprawiedliwić to, co wnosi, ze względu na co dokonuje krytyki. O Wittgensteinowskiej zewnętrznej krytyce sceptycyz­ mu powiem — korzystając z objaśnień dotyczących zobo­ wiązań krytyki zewnętrznej—że jest nieudana. Wittgenstein nie usprawiedliwia bowiem tego obrazu poznania, który przeciwstawia sceptykowi. On go deklaruje. Obraz ten pokrywa się zresztą w pewnym miejscu z obrazem sceptyckim — schodzą się mianowicie w poglądzie, że „uzasadnie­ nie ma kres" (zob. §563), a jest nim coś nieuzasadnionego. Diametralnie przeciwstawne są natomiast Wittgensteina i sceptyka oceny tego, co ukazuje ich wspólny obraz. Wittgenstein aprobuje tę sytuację, a O pewności jest po to, by nas z nią pogodzić; sceptyk ma ją za naganną. Jeśli „u podstaw uzasadnionego przekonania leży przekonanie nie­ uzasadnione" (zob. §253), nie ma co mówić o wiedzy —powie sceptyk. Powiedzeniu temu Wittgenstein nie ma nic do przeciwstawienia. Pozostaje mu perswazja, a gdyby nawet było tak, że „u kresu podstaw stoi perswazja" (zob. §612), nie jest tak, by tym samym to, co perswadowane, było rozumne. Wystarczy tyle o Wittgensteina zewnętrznej krytyce sceptycyzmu. Choćby bowiem była mocniejsza, niż jest, i tak byłaby słaba, bo narażona na niezgodę na wspierające ją założenia. A choćby miała zgodę na nie, i tak byłaby słabsza niż krytyka wewnętrzna, tej bowiem założenia zewnętrzne są niepotrzebne. Widzieliśmy jednak, że Wittgensteina krytyka wewnęt­ rzna sceptycyzmu jest nieudana, że wymierzony weń jego 151

Master Argument jest pozorny. To zaś w połączeniu z opi­ nią, że słaba jest jego zewnętrzna krytyka sceptycyzmu, prowadzi do wniosku, iż O pewności nie przynosi żadnej krytyki sceptycyzmu. Przynosi jej próbę — bezskuteczną.

II Istnieje kult dzieła i osoby Ludwiga Wittgensteina. Nie miejsce tu, by opisywać jego różnorodne przejawy. Nie miejsce też, by dociekać jego przyczyn. Wystarczy, jeśli powiem, że uwzględniwszy osobliwości jego dzieła oraz jego postaci i osobliwości filozofii — dziedziny, którą wypełniają w znacznej mierze działania dekoracyjne i cere­ monialne — byłoby niepojęte, gdyby nie istniał kult Witt­ gensteina. Wittgenstein pisał bowiem jak logik, a zarazem jak mistyk, a kompozycja ta zawsze robi wrażenie; jego proza obfituje w wystudiowane aforyzmy i barwne metafo­ ry, a przenika ją atmosfera forsownego wysiłku samotniczej myśli, co zmaga się już to z mrokami głębin, już to z brakiem tlenu na wyżynach. Zachowywał się natomiast Wittgenstein w sposób odbiegający od mieszczańskich standardów, to zaś zawsze robi wrażenie na mieszczuchu. Istnieje zatem kult dzieła i osoby Ludwiga Wittgens­ teina. Dzieło Wittgensteina nie odbiega tymczasem od tego, co w filozofii częste. Widzieliśmy, wziąwszy na warsztat O pewności, nieuzasadnione przesłanki, niepoprawne ar­ gumenty, niejasne pojęcia, nieprzekonujące i nieoryginalne doktryny. Jeśli brać na warsztat inne rzeczy Wittgensteina, wychodzi na jaw mutatis mutandis to samo. Osoba Witt­ gensteina natomiast w ogóle nie powinna oddziaływać na recepcję jego dzieła, a oddziałuje niekorzystnie. Każdy kult dotyczy obiektu fikcyjnego — fikcyjnego egzystencjalnie, czyli takiego, którego nie ma, lub fikcyj­ nego atrybutywnie, czyli takiego, który jest, lecz nie ma cech, które mu czciciele przypisują. To nieuchronne, przed­ miotów rzeczywistych bowiem, wziętych dosłownie, nie da 152

się darzyć kultem. Krytyka kultu, zarzucająca mu, że żywi się fikcją, jest w^ęc nierozsądna. Nie można chcieć, żeby nie był sobą. Można natomiast chcieć, żeby go nie było. Trzeba zaś wiedzieć, że tam, gdzie jest, ktoś na tym zyskuje, a ktoś traci. Na kulcie Wittgensteina traci filozofia, kult ten bowiem stoi na drodze badawczego i krytycznego dostępu do jego dzieła. Wittgensteina nie będzie, dopóki będzie jego kult.

INDEKS POJĘĆ Liczby odsyłają do numerów paragrafów. Indeks do oryginału niemieckiego [odwzorowany w naszym przekładzie —

B.C.]

sporządził Rush Rhees

-468, 480 i nast., 503, 520, 532, 585 Działanie (postępowanie) 148, 196, 204, 229, 232, 251, 284, 363, 395, 409, 428, 431, 476 Dziecko 106, 107, 160, 233, 374, 472, 476, 527, 538

Argument 105 Arytmetyka 10, 375, 447, 448 (zob. też Matematyka, obliczenie) Badać 342 i nast., 353, 459, 472, 519 Bezpośrednie chwytanie 510; b. ch. odpowiada pew­ ność, nie wiedza 511 Błąd 15, 21, 54, 66, 67-75, 138,155 i nast., 195 i nast., 301 i nast., 367, 492, 558, 650, 662; b. a zaburzenie psychiczne 73, 155 Być w stanie przyjąć 556 i nast. Być w stanie wiedzieć 438, 555

Fakty 63, 114, 191, 616, 617 Fałszywe (zob. „prawdziwe" i „fałszywe") Fizyka 447, 555, 600, 602, 604 i nast., 608 i nast.

Decyzja 146, 362, 368 Doświadczenie 130, 131, 134, 145, 161, 169, 275, 284, 429, 434, 563, 575 „Drzewo" 347, 349, 393, 425, 433, 451, 563, 465-

Geografia 162, 234 Gra językowa 56, 196, 203, 283,317, 390 i nast., 524, 558 i nast., 564, 566, 622, 637; jego miejsce w grze 637, 647; g. j . jest czymś

Eksperyment (doświadcze­ nie) 163, 297 Eksperymentować 337

155

nieprzewidywalnym 559; ludzka g. j . 554; możli­ wość g. j . 391 i nast., 509, 519, 617; nie móc się wy­ uczyć pewnych g. j . 283, 315, 329; podstawa jego g. j . 403; g. j . zmienia się z upływem czasu 65, 96, 256, 646; g. j . z nazwis­ kami osób 579, 628 (zob. też „nazywam się...")

651, 653-658 (zob. też obliczenie) Metoda 151, 318, 476 Mieć coś na myśli 393 Mowa, mówić 229 , Możliwy 194, 618, 624, 643, 650 „Mózg" 4, 118, 207, 621 Mylić się: „nie mogę się co do tego m." 155 i nast., 158, 425, 574, 596 i nast., 606, 629, 631, 633-648, 651, 659-664, 667, 673

Hipoteza 55, 60, 87, 167,190 i nast., 402 Historia 190,206,234,312,316 Idealista 19, 24 Indukcja (przyrodoznawst­ wo) 315, 618 i nast. (zob. też „prawo indukcji") „Istnienie świata zewnętrzne­ go" 20, 24, 388, 479 (zob. też przedmioty fizyczne) Kolor, nazwy kolorów 57, 126, 524-531, 542, 544-548, 624 ,,Księżyc" („być na Księżycu") 106,108,111,286,662,667 Logika51,56,68,98,136,155, 194, 319 i nast., 342, 375, 401,447,475,501,618,628 Matematyka 38, 113, 392, 563, 650-658, 664; pew­ ność matematyczna 77,

Narkoza 676 Nawrócenie 92, 612 Nazwisko (zob. nazywać i „nazywam się") Nazywać (zob. też „nazy­ wam się...") 534-538, 566 i nast., 583; pojęcie nazywania 536 i nast. „Nazywam się..." 470, 490 i nast., 515, 567-572, 576, 579, 594, 628, 642, 657 „Nic w świecie..." 380-385 Nieporozumienie co do istoty naszej gry językowej 599 Niewzruszoność pewnych zdań 112, 116, 125, 151 i nast., 210 Obliczenie 25, 30, 34, 43-50, 77, 212, 217, 303 i nast., 337, 650 Obraz świata 93-97, 162, 167, 233, 262

156

Określanie sensu 348, 372, 451

(zdania)

Pamięć: pewna i niepewna 632 Perswazja 262,-615, 669 Pewne, pewność 30, 77, 114 i nast., 174, 233, 272 i nast., 298, 308, 337, 358 i nast., 404,423,425,431; obiektywnie p. 194, 203, 270, 273; stopień p. 386, 415; subiektywnie p. 194, 245, 563 Pewność gier językowych 337, 370, 446, 497, 524, 617 Pewność matematyki (zob. matematyka) Podręczniki fizyki 599, 600 Podstawa, podstawy 18, 91, 117, 122, 130, 171 i nast., 264, 266, 271, 322 i nast., 474, 600, 612; „dobra p." 608; p. działania i myś­ lenia 41 1,414; „zniewala­ jące p." 265 i nast., 270 Pragmatyzm 422 Praktyka 139 i nast., 524 Prawda, prawdziwy 80, 83, 94, 108, 138, 162, 191, 197-200, 205 i nast., 222, 403 i nast., 602; „praw­ dziwe" i „fałszywe" 199 i nast., 514 i nast.; „praw­ dy, które zna (Moore)" 100, 137, 423, 462, 481

„Prawo indukcji" 133, 135, 287,315, 499 i nast., 618 i nast. Przedmioty fizyczne 35 i nast., 53 i nast., 389, 479, 488 Przekonania 102 i nast., 208 i nast., 246,294; podstawa moich p. 248 Przyczyna (nie podstawa) 74, 130, 429, 474 Przypuszczenie 424 i nast. Pytanie 103,108; nauczyć się pytać 315 Regularność 618 i nast. Reguła 26-29, 34, 44, 98, 139, 494; r. a zdanie em­ piryczne 98, 309, 319 „Ręka", „ręce" 1, 3,9, 13, 19, 20, 24 i nast., 125, 133, 245, 369-374, 412 i nast., 441, 448, 460 i nast. „Rodzice" („każdy człowiek ma rodziców") 240, 282, 335 Rozsądne 556 i nast.; gra ję­ zykowa nie jest r. (ani nie­ rozsądna) 559; r. wątpie­ nie (nieufność) 261, 323, 416, 452, 454; r. ludzie 108; r. człowiek 219, 220, 252, 254, 324-327; to, co ludziom jawi się jako r. lub nierozsądne 336 Rozumienie, rozumieć 80 i nast., 108, 157, 347, 563 157

Sala sądowa (postępowanie tam) 335, 441, 453, 500, 600 Sąd, sądzić 124, 128-132, 140, 149, 156,232; całość sądów 140; s. empiryczny 519; gra w sądzenie 131; grunt zapada się pod moi­ mi sądami 492, 614; moż­ liwość sądów 308 Sen 383, 667, 671, 676 Słuszność: s. obrazu świata 94, 162, 188, 609; s. po­ glądu 92 Sposób działania 110, 307 Sprawdzanie (sprawdzenie), sprawdzian 66,77,82,105, 110, 125, 163 i nast, 574 System 105, 108, 126, 141, 142, 410; s. mojego wąt­ pienia 126; s. naszej gry językowej 411; s. naszych zdań empirycznych 136; s. odniesienia 83; s. przeko­ nań 102; s. świadectw 185; s. weryfikacji 279; s. wie­ rzeń 144; s. założeń 134 Szalony: „Jeśli jest to fałszy­ we, to jestem s." 572 Świadectwo 162, 185, 188, 190, 196 i nast., 201-204, 231, 150, 302, 504, 657, 672; ś. pewne 196 Uczyć się 170, 206, 450,472, 476, 479, 527, 538 158

Uzasadnienie 100 i nast., 175, 192, 204 i nast., 287, 296, 563 Wątpienie (wątpliwość), wąt­ pić 4, 10, 20, 24, 56, 58, 87, 115, 120 i nast, 125 i nast., 151, 220 i nast, 247, 249, 280, 317, 354, 450, 472, 516; być wyję­ tym spod wątpienia, nie podlegać wątpieniu 87 i nast, 210, 331,341,653, 666; w. dokonuje się tylko w grze językowej 24, 56, 115, 126, 458; w. ma kres 625; nie móc wątpić 394, 494; w. wspiera się na tym, co jest poza wątpie­ niem 519; znaki (przeja­ wy) w. 154, 255 Wiedza 42,91,113,243,288, 308, 356, 378, 415, 426, 435-443, 466, 477, 480, 538, 550-554; w. a „Wie­ rzę..." 42, 175, 177, 179 i nast., 243, 367,442, 520, 550; działania jako oznaki w. 431; pojęcie w. jest zespolone z pojęciem gry językowej 560; stan w. 588 i nast; „w." a „pewność" 8, 308, 355, 415, 444; w. jest spokrewniona z decyz­ ją 362; zapewnienie, że się wie 137, 389 i nast, 4 3 8 -441, 488, 520, 581

„Wiem..." 6, 10-19, 57-60, 84 i nast., 90, 230, 243, 260, 272, 330, 353-357, 367, 395-398, 407, 417, 423 i nast., 431 i nast., 482-485, 503 i nast., 521, 549, 560-564, 577, 580-593, 623; „Wiem" a „To jest..."" 584-588; „Nie wiem" 332 i nast., 593; „Skąd wiem...?" 576 Wierzyć 72, 89,92,107, 141, 144, 159 i nast, 169, 173, 209, 236, 246,251 i nast, 263, 284 i nast, 313, 373 (zob. też „ wiedza "a„ Wie­ rzę... "); w. a działać 428; w. w odróżnieniu od przy­ puszczania 459 „Woda gotuje się (wrze)..." 293, 555, 558, 567, 599 Wypowiedzi empiryczne 167 Wypowiedź 13, 428, 431, 510 Wyrocznia 609 Założenie 105, 134, 136, 196 Zapewnienie: „Możesz na tym polegać" 620; z. to się wie (zob. wiedza) Zasada, zasady 117,124,135, 172; dwie z., których nie sposób uzgodnić 611; pod­ stawowe z. ludzkiego ba­

dania 670; z. przemawia­ nia za i przeciw 117, 124, 135, 172; z. sądzenia 124 Zastosowanie 26, 28, 351, 572 Zdania: opisujące grę języko­ wą 628; z. opisujące obraz świata 95 Zdanie empiryczne 83, 96, 109, 169, 213, 273, 308, 401 i nast. „Zgodność z faktami" 191, 199 „Zgodność z rzeczywistoś­ cią" 215 Ziemia: „istnienie Z." 84 i nast, 91 i nast, 138,182, 188, 190, 208-210, 231, 233 i nast., 236, 238, 259, 261; „w niewielkiej odleg­ łości od Z.", 93, 108, 111, 258, 264, 265 Znaczenie 61 i nast, 64 i nast, 347, 576, 601; wąt­ pić w z. słów 310, 345, 369, 383, 486, 519, 522-531, 630 Zwalczać: na gruncie naszej gry językowej zwalczmy ich grę 609 Związek 349 i nast., 465, 469, 533 Zwierzę: traktować człowie­ ka jako z. 359, 475