Partnerstwo dla innowacji (Partnership for innovation)

Partnerstwo dla innowacji Partnership for innovation Bogdan Piasecki Kazimierz Kubiak (redakcja)

Wydawnictwo SWSPiZ

Recenzent: Łukasz Sułkowski

Korekta polska: Krzysztof Lewandowski Tłumaczenie: Ewa Brooks Korekta angielska: James West Projekt okładki: Monika Piasecka Łamanie: Stanisław Wnuk

Copyright: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi

ISBN: 978-83-60230-66-4

Niniejsza publikacja jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach 6. Programu Ramowego, Akcje Marii Curie.

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych w Łodzi www.dwn.pl Publikacja jest dostępna także w wersji elektronicznej na stronie Instytutu Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI przy SWSPiZ www.eedri.pl

Spis treści Wprowadzenie Część pierwsza

11

Polityka innowacyjna

19

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną - David Smallbone Wstęp 1. Rola badań w odniesieniu do polityki publicznej 2. Niektóre przykłady badań mających wpływ na tworzenie polityki 3. Zagadnienia dla badaczy 4. Mechanizmy dla ułatwienia dialogu Wnioski Bibliografia The Interface between Entrepreneurship Research and Public Policy - David Smallbone Introduction 1. The Role of Research in Relation to Public Policy 2. Some Examples of Research Influencing Policy 3. Issues for Researchers 4. Mechanisms for Facilitating Dialogue Conclusions Społeczne aspekty Regionalnych Strategii Innowacji. Projekt REKO - Jan Gunnarson Wstęp 1. Perspektywy teoretyczne 2. Model REKO rozwoju społeczno-ekonomicznego Konkluzja Bibliografia Social Aspects of Regional Innovation Strategies.The REKO project - Jan Gunnarson Introduction 1. Theoretical perspectives 2 The REKO model for socio-economic growth Conclusions Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwoju gospodarczego i innowacyjności w Angli: wyzwania i możliwości - Steve Johnson, Roger Henderson Wprowadzenie 1. Program uproszczenia wspierania biznesu (BSSP] 2. Rozwój brytyjskiej polityki innowacyjnej w XXI wieku 3. Regionalne podejście do innowacji 4. Regionalne studia przypadku 5. Wyzwania i możliwości Bibliografia

3

21 21 22 25 29 30 31 32 35 35 36 39 41 43 43 45 45 47 48 52 52 55 55 57 58 61

63 63 64 65 66 69 77 78

Regional approaches to business development and innovation support in England: key challenges and opportunities - Steve Johnson and Roger Henderson Background 1. Business Support Simplification Programme (BSSP) 2. Developing UK innovation policy in the 21st century 3. Regional approaches to Innovation 4. Regional case studies 5. Challenges and opportunities Bariery współpracy na styku nauka – praktyka a rozwój regionalny - Tadeusz Markowski Podsumowanie Bibliografia Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional Development - Tadeusz Markowski Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional Development Summary Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi (FDI) a małymi i średnimi przedsiębiorstwam (MSP) - David Smallbone Wstęp 1. Bieżące trendy w BIZ 2. Potencjalne korzyści z napływu inwestycji do kraju goszczącego dla rozwoju MSP 3. Oddziaływanie BIZ na MSP w gospodarkach goszczących w praktyce 4. Polityka ukierunkowana na promocję powiązań BIZ-MSP Wnioski Bibliografia Policy to Promote FDI-SME Linkages - David Smallbone Introduction 1. Current trends in FDI 2. Potential benefits of inward investment for SMEs development 3. The impact of FDI on SMEs in host economies in practice 4. Policies to promote FDI-SME linkages Conclusions Część druga

Uwarunkowania transferu technologii Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii - Marja Toivonen Wstęp 1. KIBS jako facylitatorzy (brokerzy) innowacji na poziomie firm 2. KIBS jako mediatorzy i węzły w sieciach innowacyjnych 3. Wyzwania związane z rozwojem KIBS 4. Promowanie powstawania sektora aktywnych KIBS w regionach

4

81 81 82 83 84 87 93 97 103 104 105 105 112

113 113 114 118 120 125 129 130 133 133 134 138 139 144 148 149 151 151 152 154 156 157

Bibliografia The Role of KIBS in the Technology Transfer Process - Marja Toivonen Introduction 1. KIBS as facilitators of innovation at the company level 2. KIBS as intermediaries and nodes in innovation networks 3. Challenges to the development of KIBS 4. Promoting the emergence of an active KIBS sector in a region Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm: Przypadek inkubatora biznesu w Montpellier - Olivier Torres Wstęp 1. Definicja „środowiska umiędzynarodawiająceg” 2. Rola władz terytorialnych w środowisku umiędzynarodawiającym 3. Inkubator biznesu w zakresie handlu międzynarodowego w Montpellier jako ilustracjia środowiska umiędzynarodawiającego Wnioski : perspektywa Win-Win Win (wszyscy wygrywają) Bibliografia The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation: the Case of the Business Incubator for International Trade of Montpellier - Olivier Torres Introduction 1. Definition of an „Internationalising Milieu” 2. The role of territorial authorities in internationalising milieu 3. The Business Incubator for International Trade of Montpellier as an illustration of internationalising milieu 4. Conclusion: the Win-Win-Win perspective Berlin–Adlershof udany przypadek udanej transformacji byłej wschodnio-europejskiej infrastruktury przemysłowej - Harmut Marhold 1. Nauka, technologia i biznes 2. Nacisk na innowacyjne technologie 3. Dane liczbowe: Obrót, subsydia, miejsca pracy 4. Wzrost i perspektywy Wnioski Bibliografia Berlin-Adlershof – a Successful Case of Former East Central European Industrial Infrastructure Transformation - Harmut Marhold 1. Science, technology and business 2. Focus on innovative technologies 3. Figures: turnover, subsidies, jobs 4. Growth and Perspectives Conclusions Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie - Jan D. Antoszkiewicz 1. Konsulting jako wykorzystanie (transfer) wiedzy i doświadczeń. 2. Profesjonalne Organizacje Konsultingu Brytyjskiego

5

159 163 163 164 166 168 169

173 173 175 178 181 183 185

187 187 189 192 194 197

199 199 202 203 205 206 207 209 209 212 213 215 216 219 219 221

3. Włączenie Uczelni w system konsultingu brytyjskiego Bibliografia Portret regionalnych instytucji transferu technologii - Anna Rogut, Marek Cieślak Wprowadzenie 1. Regionalne instytucje transferu technologii o sobie 2. Głos przedsiębiorców 3. Kierunki dalszych działań Bibliografia A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions - Anna Rogut, Marek Cieślak Introduction 1. Regional technology transfer institutions about themselves 2. The entrepreneurs’ voice 3. Directions of future activities Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych - Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski 1. Współpraca transdyscyplinarna jako warunek systemowych rozwiązań w badaniach i rozwoju 2. Działalność Instytutu Technologii i Eksploatacji w zakresie doskonalenia technologii włókninowych 3. Wytwarzanie struktur włóknistych dla potrzeb agrotechniki 4. Działalność Instytutu Warzywnictwa w zakresie wykorzystania biodegradowalnych odpadowych surowców włókienniczych i wtórnych surowców naturalnych Bibliografia Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka - Janusz Moos Wprowadzenie 1. Struktura programów kształcenia modułowego 2. Cele kształcenia zadaniowego 3. Relacja koncepcji kształcenia zadaniowego z Regionalną Strategią Innowacji dla Województwa Łódzkiego i strategią uczenia się przez całe życie 4. Przykład programu modułowego kształcenia w zawodzie technika mechatronika53 5. Założenia programowo-organizacyjne kształcenia w zawodzie technika mechatronika 6. Uwagi dotyczące organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego Bibliografia Wykorzystanie zasad Społecznej Odpowiedzialności Biznesu w zarządzaniu zasobami ludzkimi jako instrument budowy trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw - Maciej Bieńkiewicz Wprowadzenie 1. O Społecznej Odpowiedzialności Biznesu 2. CSR a konkurencyjność

6

225 231 233 233 236 241 244 245 249 249 252 257 260 263 263 264 267

270 276 279 279 280 281

291 293 295 296 299

301 301 301 303

Bibliografia: Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych - wybrane problemy - Dariusz M. Trzmielak Wprowadzenie 1. Zarządzanie własnością intelektualną - zarys teoretyczny 2. Własność intelektualna na uczelniach – zarys praktyczny 3. Zakończenie Bibliografia Część trzecia

Klastry

310 311 311 314 317 320 320 323

Zarządzanie sieciowe a innowacyjność organizacji - Andrzej Pomykalski Wstęp 1. Struktury sieciowe jako czynnik sukcesu organizacji Sieci innowacyjne Zakończenie Bibliografia Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów - Kazimierz Kubiak Wprowadzenie 1. Innowacja - innowacyjność - klastry 2. Organizacje przedsiębiorców 3. Oganizacje przedsiębiorców w nowej roli Wnioski. Literatura The role of enterprise organisations in the development of innovative clusters - Kazimierz Kubiak Innovation – innovativeness – clusters Entrepreneurial organisations The new role of entrepreneur organisations Summary and conclusions Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej - Bistra Vassileva Wprowadzenie 1. Przegląd literatury 2. Konceptualny model IAF: Struktura marketingu klastrów 3. Badania i konsekwencje Wnioski Bibliografia Successful Marketing of Clusters: A Background for Territorial Branding - Bistra Vassileva Introduction 1. Literature Review 2. IAF Conceptual Model: A Framework for Marketing of Clusters 3. Research and Implications Conclusion

7

325 325 325 326 329 330 333 333 333 337 338 341 342 345 345 350 351 353 355 355 355 358 360 364 364 367 367 367 370 372 375

Część czwarta

Dodatek - Głosy w dyskusji

377

Rola mediów w kształtowniu polityki rozwoju innowacyjności - Jacek Grudzień, Marek Krzciuk, Przemysław Lisiecki Jacek Grudzień Marek Krzciuk Przemysław Lisiecki Praktyczne aspekty transferu technologii w łodzkim parku naukowo - technologicznym - Anna Kardasz - Jóźwicka System kształcenia i rozwój szkolnictwa zawodowego - Bogusław Słaby Bibliografia: Wybrane uwarunkowania modelu kształcenia kadr dla innowacyjnych przedsiębiorstw - Włodzimierz Węglarczyk Wprowadzenie 1. Harmonizacja czynników sukcesu – wyznaczniki oczekiwań kwalifikacyjnych. 2. Transformacja gospodarki z ery informacji w erę kreatywności 3. Innowacyjność przedsiębiorstwa. Harmonizacja czynników sukcesu. 4. Kapitał intelektualny. Przygotowanie do innowacyjnych ról pracowniczych. Praktyczne aspekty ochrony własności przemysłowej – rola i obowiązki rzecznika patentowego - Alicja Rumpel Oprogramowanie open source – własność intelektualna a innowacyjność - Beata Anna Ostrowska, Robert Ostrowski Bibliografia Rozwój zasobow ludzkich w kontekście klastrów – wybrane rekomendacje dla regionu łódzkiego - Kristofer Erlandsson Wprowadzenie 1. Wspólne działania/inwestycje strategiczne w klastrach na rzecz edukacji i badań 2. Mobilność siły roboczej 3. Konkurencyjny i atrakcyjny rynek pracy 4. Transfer technologii 5. Uczenie się społeczne i organizacyjne Bibliografia Human resources development in a cluster context - some recommendations for Lodz region - Kristofer Erlandsson Introduction 1. Concerted action/strategic investments in research and education in clusters 2. Labour mobility 3. Competitive and attractive labour market 4. Transfer of technology 5. Organizational and social learning

8

379 379 380 381 385 393 396 397 397 398 399 400 401 407 413 418 419 419 419 421 422 424 424 426 429 429 429 431 432 433 434

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim - Matthias Waechter, Claudius Holdermann Wprowadzenie 1. Tło historyczne 2. Najlepsze praktyki w innych regionach europejskich 3. Analiza 4. Klasyfikacja segmentów turystów 5. Analiza środowiskowa 6. Analiza SWOT (Mocne strony, Słabe strony, Szanse, Zagrożenia) 7. Strategie i taktyki The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains of the Battle of Łódź and Best Practices of World War I Tourism from Other European Countries - Matthias Waechter and Claudius Holdermann Introduction 1. Historical Background 2. Best practices in other European regions 3. Analysis of Tourism in the Region 4. Classification of Visitor Segments 5. Environmental Analysis 6. SWOT-Analysis (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) 7. Strategies and Tactics 8. Conclusion

9

437 437 438 439 445 447 449 450 451

455 455 456 457 463 465 466 468 469 470

Wprowadzenie Od prawie trzech dekad w literaturze ekonomicznej szeroko dyskutowane są problemy roli państwa i władz samorządu regionalnego w promowaniu, stymulowaniu i finansowaniu ze środków publicznych inicjatyw rozwoju gospodarczego. Dyskusja ta w coraz większym stopniu koncentruje się na wysiłkach państwa w budowaniu instytucji stanowiących „miękką infrastrukturę” dla procesu „ekonomicznej rewitalizacji” państwa. W porównaniu z wcześniejszymi koncepcjami rozwoju gospodarczego w ostatnich latach zmieniają się równocześnie poglądy na instrumenty i system pomocy państwa. Powszechny staje się pogląd, że państwo i regiony nie rozwijają się w wyniku sukcesów indywidualnych przedsiębiorstw, lecz w wyniku wspólnych przedsięwzięć złożonej sieci wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw, które w warunkach współczesnej gospodarki są w stanie z powodzeniem konkurować na globalnych rynkach. Sieci te, lub przemysłowe klastry, są trampoliną dla „inkubowania” biznesów. Nowe koncepcje rozwoju ekonomicznego koncentrują się więc w poważnym stopniu na metodach stymulowania procesów budowy zdolności rozwojowych całej gospodarki państwa lub regionu przez rozwój różnego typu powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami produkcyjnymi, usługowymi i instytucjami infrastruktury biznesu. W przypadku regionów realizacja takich koncepcji rozwoju wymaga aby regionalna administracja, wraz z sektorem prywatnym i non profit organizacjami publicznymi, tworzyła odpowiednie grupy i zawiązywała alianse strategiczne, których misją jest rozwój gospodarczy regionu. Prowadzące do tego działania, szczególnie szeroko komentowane w literaturze ekonomicznej ostatnich kilkunastu lat, mają na celu powstanie tzw. „partnerstwa regionalnego dla rozwoju ekonomicznego” (ang. regional partnerships for economic development). Te nowe zjawiska w gospodarce krajów i regionów znajdują swój wyraz w nowym spojrzeniu na politykę gospodarczą. W poprzednich okresach programy rozwoju gospodarki państwa i regionów znajdowały swój wyraz przede wszystkim w polityce przemysłowej, która skoncentrowana była głownie na problemach rozwoju gałęzi przemysłu i zmianach jego struktury. Obecnie powstające programy rozwoju państwa, lub regionu, skoncentrowane są raczej na programach dostarczania pomocy finansowej oraz programach rozwoju infrastrukturalnej i technicznej bazy wymaganej dla pojawienia się nowych zdolności produkcyjnych w istniejących już przemysłach i pomocy istniejącym przedsiębiorstwom w ich ekspansji na krajowym lub międzynarodowym rynku. Polityka przemysłowa powinna identyfikować przemysły które mają potencjał do dalszej ekspansji i które mogą stymulować rozwój innych sektorów gospodarki. Te nowe koncep11

Bogdan Piasecki, Kazimierz Kubiak

cje polityki przemysłowej opierają się na założeniu, że rolą państwa jest w pierwszym rzędzie wsparcie prywatnego przemysłu w jego konkurencyjnych wysiłkach w procesie transformacji do nowego przemysłowego otoczenia 21 wieku. Nowe, oparte na wiedzy przemysły, pojawienie się nowych oryginalnych wyrobów i technologii, a także nowych form współpracy wymagają, jak nigdy wcześniej, coraz silniejszego zaangażowania administracji w budowie długookresowych planów strategicznych opartych na rozwijaniu partnerstwa regionalnego wokół wybranych inicjatyw, które w jej opinii spowodują wzrost strategicznych korzyści. Celem strategii rozwoju jest mobilizacja zasobów w takich obszarach gospodarki i przestrzeni gospodarczej aby możliwy był pełen rozwój nowych przemysłowych klastrów. Takie regionalne klastry oparte są na funkcjonujących w regionie dominujących przemysłach, dzięki bliskiemu położeniu firm łączących się dla uzyskania wspólnych korzyści są najpełniejszym wyrazem i najbardziej rozwinięta formą partnerstwa regionalnego zawiązywanego dla rozwoju ekonomicznego. Identyfikacja specyficznych dla regionu klastrów i planowanie ich dalszego wzmocnienia i rozwoju jest jedną ze szczególnych właściwości współczesnych programów rozwoju regionu. W książce, którą Państwu przekazujemy zebraliśmy opracowania nawiązujące do „regionalnego partnerstwa dla rozwoju ekonomicznego” szczególnie te, które tworzą podstawy teoretyczne takiego partnerstwa lub stanowią dobre praktyki mające szanse przeniesienia na teren regionu łódzkiego. Zbiór tych prac powinien, naszym zdaniem, pozwolić w pierwszym rzędzie lepiej zrozumieć sens i korzyści wynikające z nawiązania partnerskiej współpracy i stanowić inspiracje dla administracji regionu, firm i instytucji otoczenia zlokalizowanych na jego obszarze do zdynamizowania działań, które zrodziły się z przedsiębiorczej aktywności partnerów biznesowych i instytucji otoczenia i które dzięki swemu innowacyjnemu charakterowi prowadzą do rozwoju i zwiększenia konkurencyjności ulokowanych w regionie łódzkim przedsiębiorstw. Działania te winny znaleźć zwój wyraz w polityce innowacyjnej której kształt powinien wynikać z założeń Regionalnej Strategii Innowacji. Wytypowanych przez nią regionalnych „obszarów kompetencji” opracowanych programów, scenariuszy działania i proponowanego planu akcji. Wielu z Autorów ujętych w tej książce opracowań uczestniczyło w tworzeniu Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Łódzkiego LORIS PLUS. Tematyka szeregu tych opracowań nawiązuje więc do prowadzonych wcześniej badań i doświadczeń nabytych w trakcie prac nad przygotowaniem Strategii Postępująca globalizacja, zmusza przedsiębiorstwa oraz gospodarki narodowe do poszukiwania dróg i rozwiązań wzmacniających ich innowacyjność. Jest to dla większości przedsiębiorstw główny cel strategiczny, 12

Wprowadzenie

który, jak dowodzi J. Schumpeter, sprowadza się do wprowadzenie na rynek nowego produktu, nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, uruchomienia nowego źródła surowców lub półfabrykatów i do wdrożenie nowej organizacji w przedsiębiorstwie. Innowacja może mieć więc charakter techniczny, ekonomiczny bądź organizacyjny. Jest to, jak uważa P.F. Drucker„specyficzne narzędzie przedsiębiorczości które nadaje zasobom nowe możliwości tworzenia bogactwa”. Takie narzędzie nie powstaje jednak w próżni. Rzadko jest efektem spontanicznych, niezorganizowanych działań. Źródłem innowacji mogą być w przedsiębiorstwach prace ich własnych biur konstrukcyjnych, laboratoriów, prowadzonych przez nie prac B+R oraz wiedza kadry menedżerskiej i pracowników, którzy zgłaszają swoje propozycje w postaci wniosków racjonalizatorskich, zmian konstrukcyjnych, technologicznych i organizacyjnych. Jednak im bardziej złożone przedsięwzięcie i bardziej nowoczesna technologia, tym silniejsza staje się potrzeba twórczych powiązań i interdyscyplinarnych kontaktów oraz sprawnej organizacji, umożliwiającej partnerskie współdziałanie przedsiębiorstwa i instytucji otoczenia. Partnerstwo w działaniu na rzecz innowacji nie należy w naszym kraju i regionie do najsilniejszych stron aktywności przedsiębiorstw i otoczenia biznesu. Często mało istotne różnice w ocenie sytuacji czy proponowanej drogi rozwiązania problemu, już na etapie pierwszych kontaktów zniechęcają partnerów do współdziałania. Partnerstwo w swej istocie zakłada pełnoprawne relacje między uczestnikami przedsięwzięcia, poszanowanie ich autonomii oraz odpowiedzialne współdziałanie i współpracę na miarę posiadanych kompetencji. Gotowość i zdolność do współpracy jest warunkiem skuteczności, prowadzącej do rozwiązania problemu. Jest warunkiem koniecznym do stworzenia i funkcjonowania efektywnego systemu innowacji. Przedsiębiorcy i ich organizacje, ośrodki naukowo-badawcze, władze samorządowe, instytucje finansowe, organizacje pozarządowe, agendy rządowe oraz środki masowego przekazu, poprzez wzajemne powiązania mogą stworzyć spójny mechanizm współpracy. Powstaje system, który nie tylko zbiera informacje ale także je przetwarza, tworzy nową wiedzę i dystrybuuje między partnerami. Wytworzone zasoby wiedzy w powiązaniu z sygnałami z rynku, umożliwiają powstanie innowacji. W wyniku sprawnie współdziałających partnerów z sektora biznesu, sektora społecznego i publicznego, powstaje efekt synergii, sprzyjający tworzeniu innowacyjnych rozwiązań. Książka „Partnerstwo dla innowacji” ukazuje podstawowe uwarunkowania i zależności, mające wpływ na rozprzestrzenianie się wiedzy, sprzyjającej kreowaniu innowacji. Ze względu na ograniczone możliwości wydawnicze, prezentowane są nieliczne, choć jak się wydaje, bardzo interesujące i ważne przykłady z bogatych doświadczeń partnerów Insty13

Bogdan Piasecki, Kazimierz Kubiak

tutu Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI, z których większość uczestniczyła w realizowanych w Instytucie projektach badawczych, w tym również we wspomnianych wcześniej badaniach nad opracowaniem Regionalnej Strategii Innowacji. Autorami rozważań są naukowcy i praktycy z Bułgarii, Danii, Finlandii, Niemiec, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Polski. Aby ułatwić czytelnikom poznanie zawartości książki, teksty pisane w języku angielskim przetłumaczono na język polski. Książka składa się z trzech części. Część pierwsza, poświęcona jest rozważaniom na temat różnych aspektów polityki innowacji i jej wpływu na praktykę gospodarczą przedsiębiorstw. Tę część książki rozpoczyna artykuł D. Smollbona, który wprowadza czytelnika w zagadnienia roli badań w tworzeniu polityki rozwoju. Badania naukowe stanowią podstawowe źródło innowacji. Możliwości dotarcia do ich wyników warunkują absorpcję innowacyjnych rozwiązań przez przedsiębiorstwa. Tworzenie innowacji oraz kształtowanie proinnowacyjnych postaw, w znacznym stopniu uzależnione jest od jakości i gotowości środowiska do współdziałania w procesie innowacji i ich akceptacji do wdrażania. Problemy z tym związane ukazuje J. Gunnarsson, który omawia społeczne aspekty rozwoju klastrów, przywołując swoje doświadczenia nabyte podczas współpracy z europejskimi ośrodkami naukowymi, w tym z Instytutem EEDRI w ramach przygotowywania koncepcji projektu REKO. S. Johnson oraz R. Henderson prezentują działania podejmowane w Wielkiej Brytanii na rzecz infrastruktury wsparcia rozwoju innowacyjności biznesu. Brytyjski biznes wspierany jest przez dziewięć Regionalnych Agencji Rozwoju (RDAs), które realizują politykę wytyczoną przez Departament Przedsiębiorczości i Wprowadzania Reform (BERR). Autorzy zamieszczają przykłady inicjatyw podejmowanych przez regionalne organizacje. Na problemy współpracy, na styku nauka – praktyka, zwraca uwagę T. Markowski który wskazuje na potrzebę tworzenia efektywnych układów sieciowych uczelni wyższych z podmiotami gospodarczymi. Swoje rozważania T. Markowski kończy postulatem konsolidacji i restrukturyzacji zespołów badawczych jako warunku stworzenia silnych ośrodków badawczych. W ostatnich latach w Polsce lokowane są duże inwestycje zagraniczne. Jak do tej pory nie udało się osiągnąć zadowalającej współpracy partnerów zagranicznych z polskimi MSP, gotowymi do takiej współpracy. D.Smollbone w swoim kolejnym, kończącym tę część książki opracowaniu przedstawia sugestie dotyczące polityki powiązań przedsiębiorstw inwestorów zagranicznych polskimi małymi i średnimi przedsiębiorstwami. . Od instytucji i stosowanych instrumentów transferu innowacji zależy innowacyjność i gotowość podmiotów do współtworzenia i wdrażania inno14

Wprowadzenie

wacji. W drugiej części książki, czytelnik znajdzie informacje poświęcone tym zagadnieniom. M. Toivonen skupia się na roli usług wiedzochłonnych (knowledge – intensive business servicess KIBS) w transferowaniu nowych technologii. Doświadczenia fińskich ośrodków KIBS to ciekawe źródło informacji i inspiracji dla polskich instytucji wspierających transfer innowacyjnych rozwiązań. Jak do tej pory wyniki tych działań nie są zadowalające. Poszukiwane są więc najlepsze wzorce i praktyki światowych centrów transferu technologii. Rola władz regionu w internacjonalizacji małych przedsiębiorstw na przykładzie Inkubatora Przedsiębiorczości i Umiędzynarodowienia Handlu w Montepellier, jest przedmiotem rozważań O. Torresa. Doświadczenia francuskie są bardzo pouczające i możliwe do wykorzystania na gruncie polskim. Wsparcie i sens współpracy przedsiębiorców i władz lokalnych opiera się na prostej filozofii: „ja zwyciężam, ty zwyciężasz, region zwycięża” (win-win-win). Berliński Park Technologiczny Adlershof i jego udział w transformacji przemysłowej wschodnich Niemiec przedstawia H. Marhold. Park Berliński, w swych poczynaniach wzorował się na doświadczeniach USA i krajów europejskich. Osiągnięte efekty są rezultatem ścisłej współpracy zarządu Parku z Uniwersytetem Humboldta z którym realizowano wspólną politykę, polegającą na wspieraniu rozwoju technologii fotooptycznych, zastosowaniu nowych materiałów i mikrosystemów technologicznych, technologii rozwijających media oraz biotechnologii i technologii związanych z energetyką i ochronę środowiska. Wdrażanie innowacyjnych technologii jest procesem złożonym, wymagającym pomocy ze strony wyspecjalizowanych doradców. W Polsce konsulting również w zakresie nowych technologii systematycznie zyskuje na znaczeniu, aczkolwiek częściej z pomocy konsultantów korzystają duże firmy. Gdy tymczasem rozwój innowacyjności MSP w dużym stopniu zależy od fachowej i w miarę taniej pomocy ze strony zawodowych konsultantów oraz specjalistów zatrudnionych w wyższych uczelniach i instytutach badawczych. J. D. Antoszkiewicz przybliża czytelnikom zadania konsultantów, wykorzystując w tym celu dorobek brytyjskich firm doradczych i brytyjskiego systemu konsultingu, posługując się przykładami Instytutu Biznesowych Konsultantów (IBC) oraz Zrzeszenia Konsultantów obsługujących MSP - (SFEDI). Zbudowany przez Annę Rogut i Marka Cieślaka portret instytucji transferu technologii stanowi swoistą ocenę faktycznego stanu usług świadczonych w obszarze transferu technologii opartej na dyskusji która miała miejsce podczas seminarium poświęconemu transferowi technologii, w ramach VII Regionalnego Forum Innowacyjnego zorganizowanego przez Instytut EEDRI oraz Łódzką Specjalną Strefę Ekonomiczną. 15

Bogdan Piasecki, Kazimierz Kubiak

Rozdział ten zawiera także wynikające z tej dyskusji wnioski i rekomendacje adresowane do instytucji otoczenia biznesu. Natomiast doświadczenia ze współpracy transdyscyplinarnej instytucji naukowych są treścią rozdziału napisanego przez J. Wojtysiaka, który uważa to za warunek systemowych rozwiązań w badaniach i rozwoju, oraz S. Kaniszewskiego, który pokazuje efekty takiego współdziałania. W wyniku współpracy kierowanych przez Autorów ośrodków naukowych powstało między innymi opisane w tym rozdziale innowacyjne rozwiązanie sposobu wykorzystania biodegradowalnych odpadów surowców włókienniczych i wtórnych surowców naturalnych do uprawy warzyw szklarniowych i polowych. Doświadczeniami dydaktyka, zajmującego się na co dzień problemami kształcenia zawodowego dla potrzeb gospodarki, dzieli się z czytelnikami Janusz Moos. Autor zwraca szczególną uwagę na konieczność wiązania systemów edukacji z aktualnymi i przyszłymi potrzebami nowoczesnych przedsiębiorstw. Kształcenie modułowe to, w przekonaniu J. Moosa, najbardziej efektywny sposób pozyskiwania wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych. M. Bieńkiewicz zwraca uwagę czytelnika na miejsce zarządzania zasobami ludzkimi w praktyce przedsiębiorstwa, podporządkowanej zasadom Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (CSR). W warunkach globalnej konkurencji zwyciężają przedsiębiorstwa które potrafią uzyskiwać doskonałe wyniki jakościowe i finansowe bez naruszania zasad współżycia społecznego i ochrony środowiska. Szczególne miejsce w poczynaniach kierownictwa zajmuje dbałość o poprawę warunków pracy i równość szans w rozwoju intelektualnym i finansowym pracowników. Innowacje są produktem powstałym z kombinacji pomysłu, wiedzy i zastosowania odpowiednich środków technicznych i organizacyjnych, które umożliwiają praktyczne ich zastosowanie. Innowacje, podobnie jak inne zasoby stanowią własność twórcy i podlegają prawnej ochronie. D. Trzmielak koncentruje się na zarządzaniu własnością intelektualną w ośrodkach naukowych. Autor wyjaśnia czym jest własność intelektualna oraz jak się nią zarządza na polskich i zagranicznych uczelniach. Rozdział stanowi przyczynek do poznania ścieżki postępowania w celu komercjalizacji i transferu nowej technologii do przemysłu. Trzecia część książki poświęcona jest klastrom i sieciom współpracy. Klaster, jako forma powiązań i współpracy przedsiębiorstw, w coraz większym stopniu staje się narzędziem polityki gospodarczej oraz rozwoju konkurencyjności gospodarek i regionów, krajów członkowskich Unii Europejskiej. 16

Wprowadzenie

Zmiany zachodzące w procesach konkurencji są przedmiotem zainteresowania A. Pomykalskiego. Autor mocno podkreśla, że w nowych warunkach konkurowania, konkurencja odbywać się będzie miedzy strukturami sieciowymi a nie jak do tej pory pomiędzy poszczególnymi przedsiębiorstwami. Nowy wymiar konkurencji wymaga więc szybkich zmian w mentalności przedsiębiorców oraz zrozumienia i zaakceptowania współpracy w ramach sieci powiązań, na różnych poziomach konkurencji. Rola organizacji przedsiębiorców, w tworzeniu sprzyjających warunków do rozwijania innowacyjnych klastrów, stanowi przedmiot dociekań K. Kubiaka. Autor zauważa, że jednym z czynników wydłużających proces tworzenia klastra jest bariera wzajemnego zaufania. Organizacje przedsiębiorców są tym miejscem, gdzie w sposób naturalny rodzi się wzajemne zaufanie. Fakt przynależności i uczestnictwa w pracach organizacji jest potwierdzeniem zaufania do partnerów, które stanowi podstawową przesłankę do współpracy w ramach sieci powiązań występujących w klastrze. Na międzynarodowych i globalnych rynkach liczą się silne marki. Pojedyncze przedsiębiorstwa nie mają szans na „przebicie się” i trwałe ulokowanie w świadomości odbiorców. Stąd też, coraz częściej przedsiębiorcy zabiegają o stworzenie i posługiwanie się wspólną marką klastra bądź regionu. Metodę stosowania skutecznego marketingu i wykorzystania marki klastra omawia B. Vassileva. Autorka odwołuje się do opracowań literaturowych by w końcowym etapie rozważań, przenieść je na teren regionu łódzkiego. Książkę uzupełniają dołączone w formie dodatku przykłady doświadczeń i komentarze dziennikarzy i praktyków, zajmujących się rozwijaniem i promocją przedsiębiorczości i innowacyjności gospodarki. Ich głosy, stanowią interesujące uzupełnienie zamieszczonych artykułów. Autorzy i redaktorzy książki mają świadomość, że zamieszczone rozważania tylko w niewielkiej części pokazują różne możliwości i formy działania, rozwijające partnerską współpracę przedsiębiorców z ośrodkami naukowo-badawczymi, samorządem lokalnym oraz instytucjami otoczenia biznesu. Wyrażają jednak nadzieję, że zarysowane w wystąpieniach wątki, staną się dla czytelników inspiracją do dalszego poszukiwania informacji i doskonalenia wiedzy niezbędnej do tworzenia partnerstwa dla rozwoju innowacyjnego regionu łódzkiego. Bogdan Piasecki Kazimierz Kubiak

17

Część pierwsza

Polityka innowacyjna

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną David Smallbone* Wstęp Niniejsza praca dotyczy związku pomiędzy badaniami przedsiębiorczości a polityką publiczną. Chociaż decydenci publiczni i badacze akademiccy podzielają zainteresowanie przedsiębiorczością i do pewnego stopnia mają wspólny program, zakres dialogu między nimi jest ograniczony. Konsekwencją tego jest ograniczony wkład badań naukowych w zasadniczy proces tworzenia polityki. Z jednej strony, decydenci często nie cenią badań, które wielu z nich uważa za bardziej „akademickie” niż praktyczne. Z drugiej strony, sami badacze zazwyczaj nie potrafią przedstawić politykom rezultatów swoich badań w skuteczny i dostępny sposób – problem ten przyczynia się do umocnienia stereotypu „naukowca zamkniętego w wieży z kości słoniowej”, a tak właśnie postrzegają akademików niektórzy decydenci. Krótko mówiąc, zderzenie kultury politycznej z akademicką może ograniczyć skuteczny dialog, nawet jeśli mogą istnieć podstawy a priori do rozwoju takiej komunikacji ze strony obydwu grup. W tym kontekście praca niniejsza rozważa rozmaite zagadnienia dotyczące związku pomiędzy przedsiębiorczością a polityką publiczną, którym należy poświęcić uwagę, jeśli wkład badań w tworzenie polityki ma w przyszłości zostać wzmocniony. Wśród owych zagadnień należy wymienić: potencjalną rolę badań w tworzeniu polityki; okoliczności i sposoby, w jakich badania mogą wpływać na podejmowanie decyzji politycznych; charakterystykę dobrych badań związanych z tworzeniem polityki; kwestię, czy proces podejmowania politycznych decyzji i towarzyszące im zyski i koszty powinien stać się przedmiotem zainteresowania badaczy akademickich; dostępne mechanizmy, które sprzyjają rozwojowi powiązań pomiędzy badaniami a polityką, a także możliwości udoskonalenia owych mechanizmów. W ostatnich latach na całym świecie rośnie zainteresowanie decydentów zagadnieniami związanymi z przedsiębiorczością, ponieważ coraz częściej doceniany jest jej udział w napędzaniu wzrostu gospodarczego i rozwoju. Opracowana w Europie Strategia Lizbońska1 zobowiązuje Unię Europejską do wspierania rozwoju przedsiębiorczości, co stanowi ważną część działań na rzecz transformacji europejskiej gospodarki w gospodarkę adekwatną do sytuacji na świecie, a zarazem społecznie inkluzyjną tj. opar*

Small Business Research Centre, Kingston University 21

David Smallbone

tą na pełnym zatrudnieniu. Strategia Lizbońska została następnie potwierdzona w Planie Działania na rzecz Przedsiębiorczości (Entrepreneurship Action Plan2), opracowanym w lutym 2004 roku. Zgodnie z treścią Planu, przedsiębiorczość miała odgrywać wieloraką rolę. Po pierwsze, jako główna siła napędowa innowacyjności, konkurencyjności i wzrostu; po drugie, jako środek ułatwiający inkluzję społeczną; po trzecie, wreszcie, jako narzędzie zapewniające indywidualny rozwój każdego przedsiębiorczego obywatela. Przedsiębiorczość jest uznawana przez decydentów UE zarówno za motor europejskiej gospodarki, jak i środek prowadzący do samorealizacji oraz integracji obywateli UE. Jeśli chodzi o unijnych decydentów, w ich przekonaniu wyzwaniem dla Europy w sferze przedsiębiorczości jest stale pogłębiająca się przepaść pomiędzy produktywnością w UE oraz w USA. Jej istnienie zdaje się wskazywać, że Europa nie wykorzystuje w pełni swojego potencjału przedsiębiorczego. Fundamentalne zagadnienia podniesione w unijnej zielonej księdze „Przedsiębiorczość w Europie” (Komisja Wspólnot Europejskich, 2003 rok) są następujące: jak doprowadzić do wyłonienia się większej liczby przedsiębiorców oraz jak spowodować wzrost w większej ilości firm. Wyraźnie widać, że przedsiębiorczość jest obecnie uważana za kluczową siłę napędzającą rozwój gospodarczy zarówno na poziomie krajowym, jak i unijnym. W tym kontekście należałoby się spodziewać, że badania przedsiębiorczości powinny otrzymać priorytetowe znaczenie, tak aby mogły skutecznie wspomóc decydentów we wdrażaniu swojej polityki.

1. Rola badań w odniesieniu do polityki publicznej Zanim przyjrzymy się wyjątkowej roli, jaką badania przedsiębiorczości potencjalnie mogą spełniać w odniesieniu do polityki, należy się zastanowić nad tym, czym są „badania” oraz jakie są okoliczności, w których zapada decyzja o ich przeprowadzeniu. Badania przedsiębiorczości podejmowane są w różnych kontekstach i celach, między innymi – ale nie tylko – jako wkład w podejmowane decyzje polityczne. Inne możliwe cele badaczy to: przyczynienie się do wzbogacenia dotychczasowej wiedzy odnośnie danego zagadnienia, do wywołania krytycznej dyskusji na dany temat, do stosowania przedsiębiorczości w praktyce, a także – do agitacji na rzecz nauczania przedsiębiorczości. Badania przedsiębiorczości mogą zostać przeprowadzone jako część programu studiów doktoranckich. W innych przypadkach mogą też być podejmowane przez uznanych naukowców 1 2

(htp://ec.Europa.eu/growthandjobs/index_en.htm) (http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/action_plan/index.htm) 22

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną

starających się o poszerzenie ilości własnych publikacji, z wykorzystaniem – lub nie – zewnętrznego finansowania. Inne badania mogą zostać zakontraktowane przez instytucje zewnętrzne, w tym przez organy i agencje odpowiedzialne za tworzenie polityki. W związku z tym można rozróżnić, z jednej strony, badania podjęte z własnej inicjatywy, które są finansowane za pośrednictwem grantów przyznawanych przez radę badań lub fundacje dobroczynne, albo też pokrywane ze środków własnych przez samych badaczy; i z drugiej strony, badania kontraktowe lub oparty na nich konsulting, kiedy to klient (np. departament rządowy) określa temat badań i zleca organizacji badawczej lub uniwersytetowi podjęcie badań we wskazanym zakresie. Podczas gdy wyniki obydwu rodzajów badań potencjalnie mogą mieć znaczenie dla politycznych decyzji, prawdopodobnie pojawią się różnice w mechanizmach implementowania owych efektów badawczych. Na ocenę wartości badań ze strony decydentów prawdopodobnie wpływ będzie mieć to, w jaki sposób odnoszą się oni do „pozytywistycznej” metody uprawiania polityki. Dla polityków prezentujących takie właśnie, „pozytywistyczne” podejście, badacze mogą stać się ważnym źródłem upragnionych „twardych dowodów”. Jak pokazano na rys. 1 „dowody” są potrzebne na różnych etapach procesu tworzenia polityki. Ich rolą jest, po pierwsze pomaganie decydentom w lepszym zrozumieniu danego zagadnienia, a także w skonstruowaniu decyzji politycznej będącej jak najbardziej adekwatną odpowiedzią na określony problem – o ile sytuacja będzie takiej odpowiedzi wymagać. Wcześniej przeprowadzone badania mogą oczywiście w istotny sposób przyczynić się do rozpoznania oraz zdefiniowania danego zagadnienia politycznego. Stąd tak duże znaczenie przykłada się do przejrzenia już istniejącej literatury przedmiotu, już na etapie formułowania politycznych pomysłów – a przed zleceniem nowych badań w określonym temacie. Ostatecznie wykorzystane dowody naukowe mogą czerpać szerokim strumieniem zarówno z badań przeprowadzonych na nowo, jak i tych już wcześniej istniejących. Wykorzystanie tych ostatnich jest bardzo ważne, gdyż ma to na celu uniknięcie wielokrotnego „odkrywania Ameryki” już odkrytej, a także zagwarantowanie, że wszelkie lokalne, charakterystyczne dla danego regionu alteracje zostaną wzięte pod uwagę. Obydwa aspekty są szczególnie istotne w opracowywaniu odpowiedniej reakcji ze strony polityki. „Dowody” są również istotne na etapie implementacji, jako że wcześniejsze doświadczenia mogą służyć jako ważna nauka na przyszłość. Gdy już dana decyzja zostanie wdrożona w życie, powinna podlegać stałej obserwacji i ewaluacji, gdyż z jednej strony powinno to dostarczyć rachunek zysków i kosztów związanych z daną decyzją bądź całym programem, z drugiej zaś – pozwolić na systematyczne wprowadzanie niezbędnych korekt. 23

David Smallbone

To z kolei powinno pozwolić na poprawę skuteczności wdrażanej polityki. Dlatego właśnie tak zwana ewaluacja decyzji politycznych (policy evaluation studies) jest specjalistyczną dziedziną, która przyciąga wielu naukowców zajmujących się badaniami przedsiębiorczości, dążących do możliwie jak najlepszego oceniania ekonomicznych skutków interwencji politycznych.

znajomość problemu

monitoring i ewaluacja

rozumienie problemu

rezultaty badań jako podstawa działania

zdefiniowanie problemu

wdrożenie polityk Rysunek 1: Podejście do polityki oparte na dowodach Źródło: Na podstawie UK Department for International Development http://www.dfid.gov.uk/mdg/aid-effectiveness/newsletters/howtoevidence-decision.pdf Kiedy rozpatrujemy rolę badań w odniesieniu do polityki publicznej, rodzi się pytanie, co składa się na porządne badania tego typu? Tak jak w przypadku innych badań, celem powinno być przeprowadzenie takiej analizy naukowej, która ma solidne podbudowanie zarówno teoretyczne, jak i metodologiczne. Jeśli chodzi o pierwsze kryterium, naukowcy mogą zaoferować decydentom cały szereg paradygmatów związanych z danym tematem, umożliwiając interpretację wyników w szerszym kontekście istniejącej wiedzy naukowej, ponieważ konstruowanie i wdrażanie teorii jest „chlebem powszednim” procesu naukowego. Ponadto, solidna podbudowa metodologiczna jest niezbędna, jeśli wyniki badań mają być wiarygodne i powszechnie zaakceptowane – dotyczy to zarówno analizy jakościowej, jak i ilościowej. Jest to szczególnie ważne w perspektywie krytycznego opracowania Gibba (1992) na temat wkładu badań akademickich w rozwój polityki. Autor opowiada się w swoim dziele za zwiększeniem nacisku na 24

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną

zastosowanie interpretatywnych metod zorientowanych na sam proces, pomimo że obecnie powszechnie dominuje paradygmat logicznego pozytywizmu. Środowisko naukowe dostarcza utartych mechanizmów umożliwiających stwierdzenie, że wyniki badań są rzetelne, bowiem na tym opiera się jeden z etapów procesu selekcji artykułów przeznaczonych do opublikowania w czasopismach naukowych. Gdy jednak badania zostają podjęte na zlecenie decydentów i są jeszcze na etapie przed publikacją, doświadczenie podpowiada, że należy w takim wypadku powołać „organ nadzorczy”. Tego typu instytucja, złożona zarówno z innych naukowców, jak również decydentów i urzędników/biurokratów, miałaby za zadanie dokonać krytycznej oceny i uwierzytelnienia wyników przeprowadzonych badań. Aby badania miały pewien wpływ na tworzenie polityki, ich wyniki muszą zostać ogłoszone w formie dostępnej dla odbiorców. Dotyczy to sposobu prezentacji sprawozdań z badań, ich długości, używanego języka (powinien być jak najmniej techniczny), jak i zawartości. Inne zagadnienie dotyczy umieszczania w pracach naukowych zaleceń dotyczących polityki/związanych z podejmowaniem decyzji. Coraz częściej i powszechniej staje się to obowiązkowe w przypadku prac prezentowanych na niektórych konferencjach i publikowanych w wybranych czasopismach. Powstaje pytanie, do jakiego stopnia naukowcy są kompetentni w zakresie udzielania rozsądnych i praktycznych sugestii lub zaleceń odnośnie polityki, jeśli nie w pełni rozumieją proces jej tworzenia. Często takie zalecenia odnoszące się do polityki są zbyt ogólnikowe/ są przedstawiane na zbyt wysokim poziomie generalizacji, aby nadawały się do praktycznego zastosowania. Ponadto powstaje wrażenie, iż sugestie dotyczące polityki pojawiły się raczej dopiero po zakończeniu badań, a nie, że zostały zaplanowane wcześniej lub włączone w ich projekt. Fakt, że badania podejmowane są w różnych okolicznościach i w różnych celach, staje się istotny nie dlatego, że zlecone analizy stanowią część procesu tworzenia polityki związanego z jakimś konkretnym aspektem, ale raczej z tego powodu, iż oceniając znaczenie badań dla polityki powinno się szczególnie brać pod uwagę okoliczności, w jakich zostały one podjęte, decydenci zaś powinni wziąć pod uwagę istnienie prawdziwych obiektów badań stosowanych, innych niż tworzenie polityki.

2. Niektóre przykłady badań mających wpływ na tworzenie polityki Chociaż nie jest zamierzeniem tej pracy wyczerpujący przegląd badań przedsiębiorczości związanych z tworzeniem polityki, niektóre przykłady zostały w tym dziale krótko omówione. Po pierwsze, aby zobrazować pod25

David Smallbone

stawową literaturę w tym zakresie; po drugie, aby zaprezentować niektóre zagadnienia. Publikacja Raportu Bircha w USA (Birch, 1979) spowodowała ogromny wzrost zainteresowania sytuacją małych firm ze strony decydentów w wielu krajach. Na przykład w Europie wysokie bezrobocie we wczesnych latach 80. sprawiło, że decydenci stali się niezwykle otwarci na wyniki badań, które wskazywały im potencjalne źródła nowych miejsc pracy. Od tego czasu generowanie miejsc pracy to w wielu różnych krajach jeden z najczęściej cytowanych przykładów interwencji polityki publicznej we wspieranie nowopowstających małych firm. Dowody przedstawione przez Bircha wskazywały, że pomiędzy 1969 a 1976 rokiem w USA małe firmy zatrudniające poniżej 20 pracowników generowały 66 proc. wszystkich nowych stanowisk pracowniczych, zaś ogół firm zatrudniających poniżej 100 pracowników odpowiadał za 82 proc. nowych miejsc pracy netto. Później wykazano, że pomiędzy 1976 a 1988 rokiem firmy zatrudniające poniżej 20 pracowników dostarczały 37 proc. netto nowych miejsc pracy, co stanowiło 19 proc. całkowitego zatrudnienia w USA (US Small Business Administration, 1992). Chociaż praca Bircha była krytykowana za zastosowaną metodologię, za niektóre spośród sformułowanych określeń oraz za słabą dokumentację utrudniającą powtórzenie wyników badania, to jednak pomysłowe scalenie wielu informacji w olbrzymią bazę danych, umożliwiło przestudiowanie dynamiki przedsiębiorczości w szerokim przedziale działalności biznesowej w USA, uchodzi za jego największy wkład. (Landstrom, 2005, str. 159-160). Praca Bircha zainicjowała cały szereg badań podjętych w różnych krajach, których celem była próba zbudowania podobnej bazy danych („dowodów”). Jeśli chodzi o powiązania badań naukowych z tworzeniem polityki, Birch bez wątpienia wniósł istotny wkład w uświadomienie decydentom i politykom potencjalnie dużego znaczenia wyników badań naukowych. Związek miedzy przedsiębiorczością a rozwojem gospodarczym, wcześniej omawiany w niniejszej pracy, to jeszcze inne zagadnienie, w którym wyniki badań spotkały się ze sporym zainteresowaniem ze strony decydentów. Popularność tego zagadnienia została wyjaśniona przez Wennekersa i Thurika (1999) jako przejaw rosnącego zainteresowania podażową stroną gospodarki, gdzie podkreśla się znaczenie kształtowania kapitału (ludzkiego) i innowacji. Mały biznes jest coraz częściej uznawany za źródło przedsiębiorczości, która z kolei uważana jest za źródło innowacyjności i konkurencyjności: „Nastąpił zwrot w pojmowaniu drobnych przedsiębiorstw jako społecznego dobra, które powinno być utrzymywane kosztem gospodarki; obecnie mały biznes traktuje się jako motor przedsiębiorczości” (Thurik i Wennekers, 2001). Chociaż powszechnie przyjmuje się, że istnieją ścisłe powiązania pomiędzy przedsiębiorczością a wzrostem gospodarczym, to jednocześnie jed26

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną

nak nie dysponujemy wytłumaczeniem, jak to się dzieje i jaka jest natura tych związków. Zależność miedzy przedsiębiorczością i wzrostem gospodarczym jest głównym obiektem zainteresowania i przyczyną powołania do życia Globalnego Monitora Przedsiębiorczości (GEM), który działa od 1999 r. i w którym w 2007 r. uczestniczyły 42 kraje. Zależność w kształcie litery U między wysokością PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca oraz początkowym etapem aktywności biznesowej (w oparciu o badania przeprowadzone na grupie dorosłych) była systematycznie ewidencjonowana na przestrzeni lat (Bosma et al, 2007). Pomimo że badania GEM opisują statystyczny związek, który intuicyjnie wydaje się być wiarygodny, natura tych powiązań przyczynowo-skutkowych nie jest empirycznie opisana w sposób wyczerpujący. Jednakże w modelu, który stanowi podstawę analizy, aktywność w sferze przedsiębiorczości jest napędzana, z jednej strony - dostrzeżeniem możliwych perspektyw otwierających się przed jednostkami oraz z drugiej strony umiejętnościami i motywacją do ich wykorzystania. Kiedy możliwości zostają połączone ze zdolnościami, powstają nowe przedsiębiorstwa, a niektóre niewydajne lub niewydolne firmy kończą swoje funkcjonowanie. Sześć kroków do nieba Monitorowanie krok 1: obiekt projektów, tj. ilość firm i ich charakterystyka; krok 2: opinie odbiorców, tj. satysfakcja (ankiety oceniające), procedury; krok 3: opinie odbiorców na temat różnicy spowodowanej na przykład pomocą, opinie na temat tego, czy pomoc w jakikolwiek sposób wpłynęła na wynik biznesu; Ewaluacja krok 4: porównanie wyników „wspieranych” firm z wynikami „typowych” (niewspieranych) firm pod względem współczynnika przetrwania, zatrudnienia i/lub wzrostu sprzedaży; krok 5: zestawienie porównywalnych ze sobą firm (tj. grupa kontrolna na zasadzie porównywania podobnego z podobnym). Można tu uwzględnić sektor, czas istnienia, region, etc.; krok 6: wzięcie pod uwagę stronniczości doboru próby (ang. selection bias), która może np. powstać w wyniku wyboru własnej instytucji. Innymi słowy, udział w badaniu biorą firmy bardziej zmotywowane, co przekłada się na to, że znaczenie projektu może być przeszacowane. Aby rozwiązać ten problem, Storey proponuje albo dostosowanie próby 27

David Smallbone

badawczej za pomocą ważenia statystycznego, albo też zastosowanie losowego doboru próby. Kolejnym przykładem jest wkład Davida Storeya w ewaluację polityki, silnie popierany na arenie międzynarodowej przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD, 2008). Storey podkreśla potrzebę uzyskania rzetelnych wyników wspierających tzw. analizę kosztów i korzyści (cost-benefit analysis) działań decyzyjnych dotyczących małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). W związku z ową potrzebą Storey czyni rozróżnienie pomiędzy monitorowaniem – polegającym na stałej ocenie postępów w trakcie wdrażania danej decyzji politycznej – a ewaluacją obejmującą ocenę ogólnego wpływu i rezultatów polityki przy uwzględnieniu początkowo z nią związanych kryteriów i celów. Storey (2000) sugeruje, że „monitorowanie” skupia się wyłącznie na firmach, które brały udział w konkretnym projekcie i polega na dokumentowaniu działań i/lub raportowaniu o stanowisku uczestników na temat wartości projektu. „Ewaluacja” z kolei jest próbą określenia skutków danej politycznej inicjatywy poprzez zestawienie opinii i doświadczeń odbiorców danej polityki z opiniami i doświadczeniami innych osób „spoza” obszaru wpływów owej inicjatywy, co ma na celu dostarczenie „przeciwdowodów”. Ażeby pomóc wyjaśnić i scharakteryzować rodzaj przeprowadzonego monitoringu/ewaluacji, Storey (2000) opisał sześć kroków (lub poziomów) składających się na procedurę monitorowania i ewaluacji (patrz rys. 2). Storey sugeruje, że chociaż wszystkie te kroki są zwykle opisywane w literaturze przedmiotu jako „ewaluacja”, charakterystykę kroków 1-3 trafniej oddaje słowo „monitoring”, ponieważ są one raczej opisowe niż wartościujące. W praktyce jednak niewiele prac spełnia kryteria Storeyowskiej ewaluacji (czyli kroki 4-6), chociaż oczywiście niektórym to się udaje (dla przykładu patrz: Mole i in., 2007), zaś ramy owej ewaluacji są potencjalnie przydatne jako punkt odniesienia przy ocenie metodologii ewaluacji. Jednocześnie należy oddać Storeyowi, że jego model ewaluacji polityki kładzie nacisk na zastosowanie analiz ilościowych i statystyczną rzetelność/ solidność metod statystycznych, chociaż teoretycznie mogą do niego również zostać przystosowane i włączone kryteria w większym stopniu oparte na podejściu zorientowanym na proces. Skuteczne zastosowanie tego modelu, szczególnie zaś tych późniejszych „kroków” związanych z „ewaluacją”, jest dość wymagające pod względem potrzebnych danych – gdy są one niewystarczające, może to prowadzić do kompromisów/do pewnej umowności. W zasadzie problemy te mogą zostać rozwiązane, jeśli wymagane dane są gromadzone od momentu samego powstania programu 28

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną

chociaż należy pamiętać, że robienie tego w praktyce wymaga od agencji lub rządu, które odpowiadają za organizacje dostarczające, ścisłego współdziałania i ścisłej kontroli.

3. Zagadnienia dla badaczy Program polityki publicznej ma istotny wpływ na rozwój dziedziny przedsiębiorczości i badań małego biznesu w wielu krajach europejskich, z których Wielka Brytania stanowi prawdopodobnie najlepszy przykład. Blackburn i Smallbone (2008) określają „zaangażowanie badaczy w program polityki jako pomocne nie tylko w wykazywaniu praktyczności przeprowadzanych analiz, ale również i w poszerzaniu bazy źródeł finansowania, co umożliwia prowadzenie badań”. Oczywiście od czasu opublikowania raportu Boltona (Bolton, 1971) zainteresowanie małymi przedsiębiorstwami ze strony państwa w sposób istotny wpływa na rodzaj i ukierunkowanie badań przeprowadzanych w Wielkiej Brytanii, a tym samym ma wpływ na obszar zainteresowań badaczy akademickich. Blackburn i Smallbone (op. cit.) uznają badania ukierunkowane na obszar tworzenia polityki za jedną z wyróżniających cech całego brytyjskiego życia badawczego – bez analiz dotyczących polityki publicznej sektor badawczy nie byłby tak dobrze rozwinięty jak obecnie, zaś liczba aktywnych badaczy byłaby znacznie mniejsza. Chociaż rozwijanie przedsiębiorczości jest postrzegane przez decydentów jako ważny cel polityki publicznej, a także ukierunkowanie badawcze na obszar tworzenia polityki znajduje się w głównej orbicie zainteresowań coraz większej liczby badaczy akademickich, to jednak praktyczny wpływ przeprowadzanych badań na wdrażane decyzje polityczne nie zawsze jest łatwy do wykazania. Abstrahując od jakości samych badań, do czynników, które negatywnie wpływają na znaczenie badań dla polityki stosowanej, możemy zaliczyć:
stopień, w jakim decydenci są faktycznie gotowi do skorzystania z wyników badań;
okoliczności, w jakich zlecane są badania;
ewentualne relacje istniejące między czynnikami które zlecają badania wewnątrz organu tworzącego politykę lub departamentu rządowego, a użytkownikami końcowymi, tj. tymi czynnikami, które są w rzeczywistości odpowiedzialne za rozwój i/lub wdrożenie polityki. Z doświadczeń autora wynika, że ostatni z podpunktów może stanowić poważną przeszkodę, jako że zespoły badawcze i ewaluacyjne nie zawsze mają największe wpływy w ramach struktur organizacji publicznych, szczególnie tych na poziomie lokalnym. Od czasu do czasu wśród naukowców rodzi się pytanie, czy polityka stanowi uzasadniony kierunek zainteresowań badaczy akademickich a jeśli tak – wówczas jakie z tym wiążą się zyski, a jakie koszty? Z naukowego 29

David Smallbone

punktu widzenia nacisk na badanie ukierunkowane na obszar polityki ma zarówno zalety, jak i potencjalne wady. Z jednej strony oferuje możliwość rozwoju nauki stosowanej, (potencjalnie) wywieranie wpływu na tworzenie polityki publicznej, a może przede wszystkim – pokazania wkładu uniwersytetów w działanie na rzecz społeczeństwa poprzez poświęcanie się przez badaczy zagadnieniom z dziedziny problematyki społecznej. Istnieją również praktyczne korzyści w postaci dodatkowych dochodów na cele badań stosowanych, szczególnie gdy alternatywne źródła finansowania mogą być ograniczone. Jednocześnie, istnieją również potencjalne wady takiego ukierunkowania. Należy tu wymienić: koszt alternatywny, a więc czas, który mógłby zostać poświęcony na badania bardziej zasadnicze dla nauki; ograniczona niekiedy możliwość późniejszego opublikowania wyników badawczych; problem polegający na tym, że zaangażowanie w taką pracę może odciągnąć od przygotowywania bardziej zasadniczych opracowań krytycznych związanych z polityką publiczną. Pamiętajmy jednak, że to na samych badaczach spoczywa odpowiedzialność za to, by zachować akademicką uczciwość względem swojej działalności w zakresie polityki publicznej. Wiąże się z tym niekiedy kwestia zachowania krytycznej postawy wobec programów związanych z polityką publiczną, a także konieczność zawarcia w ramach kontraktu z daną instytucją klauzuli o wolnej ręce w zakresie późniejszej publikacji wyników badań. Oczywiście charakterystyczna w kontekście brytyjskim, tradycyjna postawa krytyczna do dziś pomaga przeciwstawić się potencjalnemu łagodzącemu efektowi (ang. sanitizing effect) badań ukierunkowanych na obszar polityki publicznej. I istnieją namacalne dowody na to, że niektórzy badacze nie wahają się dokonać krytyki decyzji politycznych i podejmujących je instytucji (na przykład: Curran i Blackburn, 2000; Blackburn i Ram, 2006; Ram i Smallbone, 2002). Oczywiście zachowanie niezależności jest niezwykle ważne dla każdego badacza, a najlepszym sposobem osiągnięcia tego jest posiadanie na swoim koncie zrównoważonego „koszyka” prac badawczych przy zróżnicowanych źródłach finansowania. Jest to przykład dążenia do zminimalizowania ryzyka i wykorzystania potencjalnych korzyści płynących z wykonania takiej pracy.

4. Mechanizmy dla ułatwienia dialogu Przed badaczami zainteresowanymi udostępnieniem swojej wiedzy i umiejętności na potrzeby procesu tworzenia polityki jawi się kilka możliwych opcji. Jedną z nich jest prezentacja prac badawczych na konferencjach naukowych zorientowanych na obszar podejmowania decyzji publicznych, takich jak Światowy Kongres Drobnej Przedsiębiorczości (ICSB World Congress on Small Firms and Entrepreneurship) czy choćby coroczna 30

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną

konferencja Instytutu Drobnej Przedsiębiorczości w Wielkiej Brytanii, poświęcona badaniom i procesowi tworzenia polityki (Annual Research and Policy Conference of the Institute of Small Business and Entrepreneurship). W obydwu spotkaniach naukowych zazwyczaj aktywnie uczestniczą decydenci polityczni oraz urzędnicy wdrażający ich pomysły w życie, co często wiąże się z patronatem organizacji tworzących politykę na poziomie krajowym i regionalnym. Patronat może z kolei oznaczać, że towarzyszące konferencjom „nagrody za najlepsze prace” mogą być przyznawane za najciekawsze referaty związane z polityką publiczną, co ma na celu zachęcenie badaczy do priorytetowego potraktowania w swoich badaniach obszaru związanego z procesem podejmowania decyzji publicznych. Tymczasem dla wielu naukowców konferencyjne referaty są po prostu kolejnym szczeblem na drodze do bardziej prestiżowej publikacji, w renomowanym czasopiśmie z międzynarodowym kolegium naukowym, ponieważ w karierze akademickiej to właśnie tego typu publikacje uchodzą za najbardziej pożądane. W środowisku naukowym istnieje tylko ograniczona ilość wysoko ocenianych czasopism, które regularnie publikują prace zorientowane na obszar polityki publicznej, co również ma swój wpływ na atrakcyjność tego typu badań w oczach naukowców ukierunkowanych na karierę akademicką. Dla badaczy inny, bardziej bezpośredni sposób współuczestniczenia w tworzeniu polityki wiąże się z ofertą badań zleconych bądź zakontraktowanych. Nie należy jednak zapominać, że istnieją znaczne różnice pomiędzy krajami, jeśli chodzi o wielkość i zakres tego rynku, a także to, do jakiego stopnia zlecający badania są skłonni do zatrudnienia badaczy uniwersyteckich do przeprowadzenia potrzebnego badania. Na atrakcyjność tego typu pracy dla badaczy wpływają również warunki nałożone na wykonawcę. Krajowe i międzynarodowe organizacje sieciowe takie: jak ISBE, ECSB i ICSB, oferują dodatkowe mechanizmy umożliwiające nawiązanie kontaktu pomiędzy badaczami a decydentami, a także krytyczną wymianę uwag i upowszechnianie sprawdzonych praktyk. Niestety w praktyce sukces tych organizacji w roli pośrednika pomiędzy badaczami a decydentami jest niepełny, co zresztą po części odzwierciedla niektóre spośród bardziej fundamentalnych zagadnień omówionych w niniejszej pracy.

Wnioski Wspólny przedmiot zainteresowania badaczy przedsiębiorczości i decydentów tworzących politykę publiczną, a także – w pewnej mierze – zbieżność programowa sugerują, że z poszerzaniem współpracy między badaczami a decydentami tworzącymi politykę publiczną wiążą się wzajemne, potencjalnie duże korzyści. Istotnie, publicznym tego potwierdzeniem jest 31

David Smallbone

utworzenie w 2007 roku przez DG Enterprise grupy eksperckiej do spraw badań przedsiębiorczości (w której reprezentowana jest zarówno ECSB, jak i ICSB). Jednocześnie retoryka na temat związku badań przedsiębiorczości z tworzeniem polityki nie zawsze jest wspierana przez działania ze strony polityki oraz przez namacalne wyniki. Problem częściowo dotyczy samej polityki przedsiębiorczości, która w wielu krajach lepiej przedstawia się na papierze niż w rzeczywistym działaniu, czego rezultatem jest zjawisko nazwane przez Smallbone’a i Weltera „luką związaną z wdrażaniem” (ang. implementation gap) (Smallbone i Welter, 2001). Innym problemem jest natura procesu tworzenia polityki w której niezależne i krytyczne wyniki badań nie zawsze są mile widziane przez decydentów, którzy skwapliwie powołują się na brak dowodów na wpływ badań w tworzenie polityki, a także na nieprzejrzystość procesu tworzenia polityki. Ponadto w niektórych krajach uniwersytety nie zawsze są przygotowane do podejmowania tego typu badań stosowanych i nie otrzymują takich zadań, czy to ze względu na fakt, że przedmiot zainteresowania nie jest uważany za część ich misji, czy to z tej racji, że nie mają możliwości skutecznej realizacji tego typu zadania – a niekiedy z obydwu wyżej wymienionych powodów. Nawet w przypadku gdy występuje wola współpracy, należy zauważyć, że proces generowania politycznych decyzji rzadko jest tak logiczny i systematyczny, jak to czasami zakładają piszący o nim naukowcy. Nawet termin „polityka oparta na dowodach” może być mylący, jeśli przyjmuje się, że domyślnie sugeruje on naczelną rolę rozumu w procesie tworzenia polityki (Sanderson, 2002). Wynik badania to tylko jeden z wielu czynników wpływających na tworzenie polityki, w dodatku najczęściej jest on podporządkowany agendom decydenckim kluczowych aktorów procesu politycznego. Co może być interesujące, to że z każdej bazy dowodów naukowych zawsze może wyłonić się cały wachlarz możliwych wyborów politycznych, nawet jeśli wszyscy uczestniczy procesu interpretują owe dowody w podobny sposób. Jednak z doświadczenia autora wynika, że jeden z bardziej fundamentalnych problemów dotyczy różnicy poglądów między decydentami i badaczami odnośnie tego, co można uznać za akceptowalne dowody. Oczywiście możliwość omawiania takich zagadnień oraz wymiany poglądów i doświadczeń na poziomie międzynarodowym może przyczynić się do bardziej kompetentnej debaty, do której niektórzy badacze przedsiębiorczości oraz publiczni decydenci aktywnie wnoszą swój wkład.

Bibliografia Birch D. (1979), ‘The Job Generation Process’, MIT Programme on Neighbourhood and Regional Change. Blackburn R. and Smallbone D. (2008), ‘Researching Small Firms and 32

Związek między badaniami nad przedsiębiorczością i polityką publiczną

Entrepreneurship in the UK: Developments and Distinctiveness’, Entrepreneurship Theory and Practice, 32, 2, 267-288. Bolton J. E. (1971), Small Firms: Report of the Committee of Inquiry on Small Firms Cmnd. 4811 London: HMSO. Bosma N., Jones K., Autio E. and Levie J. (2007), ‘Global Entrepreneurship Monitor: Global Executive Report 2007’, Babson MA and London: Babson College and London Business School. Commission of the European Communities (2003), ‘Entrepreneurship in Europe’. European Commission Green Paper, EM5765/03COM(03) 27. Curran J. and Blackburn R. (2000), ‘Panacea or white elephant? a critical examination of the proposed new Small Business Service and response to the DTI consultancy paper’, Regional Studies 34, 181-189. Gibb A. (1992), ‘Can academe achieve quality in small firms policy research’, Entrepreneurship and Regional Development, 4, 127-144. http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/action_plan/index.htm http://ec.europa.eu/growthandjobs/index_en.htm Landstrom H. (2005), ‘Pioneers in Entrepreneurship and Small Business Research’, New York: Springer. Mole K., Roper S., Hart M., Storey D., and Saal D. (2007), ‘Economic Impact Study of Business Link Local Services’, London: Department for Business Enterprise and Regulatory Reform, URN 07/1169. OECD (2008), ‘OECD Framework for the Evaluation of SME and Entrepreneurship Policies and Programmes’, Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development. Ram M., Smallbone D. (2002), „Ethnic Minority Business Policy in the Era of the Small Business Service”, Environment and Planning C, Government and Policy 20, 2, 235-249. Sanderson I. (2002), ‘Evaluation, Policy Learning and Evidence-Based Policy Making’, Public Administration, 80, 1, 1-22. Smallbone D. and Welter F. (2001), ‘The Role of Government in SME Development in Transition Countries’, International Small Business Journal 19, 4, 63-7. Smallbone D. and Jianzhong X. (2006), ‘Researching the BDS markets in Chengdu, Lanzhou and Shenzhen’, a report to DFID and the National Development and Reform Commission, Reading: Coffey International Ltd. Storey D. J. (2000), ‘Six Kroks to Heaven: Evaluating the Impact of Public Policies to Support Small Businesses in Developed Economies’, in Sexton, D. and Landström, H. (eds) Handbook of Entrepreneurship, Oxford: Blackwell Publishers Ltd. Thurik R. and Wennekers, S (2001), ‘A Note on Entrepreneurship, Small Business and Economic Growth’, ERIM Report Series, Research in 33

David Smallbone

Management, ERIM, Rotterdam School of Management, Erasmus University. US Small Business Administration (1992), ‘The State of Small Business: A Report of the President’, Washington DC. Wennekers S. and Thurik R. (1999), ‘Linking Entrepreneurship and Economic Growth’, Small Business Economics 13, 27-55.

34

The Interface between Entrepreneurship Research and Public Policy David Smallbone*

Introduction

This paper is concerned with the relationship between entrepreneurship This paper is concerned with the relationship between entrepreneurship research and public policy. Although policy makers and academic researchers share a common interest in entrepreneurship, and to some extent a common agenda, the extent of the dialogue between them is limited, with implications for the contribution of research to policy making in practice. On the one hand, policy makers often do not value research, which many view as ‘academic’ rather than practical. On the other hand, researchers often fail to communicate their results to policy makers in an effective and accessible manner, thereby contributing to the ‘ivory tower’ image which some policy makers perceive. In short, a clash of cultures can limit effective dialogue, even though there may be an ‘a priori’ basis for developing such communication, on the part of both groups. In this context, the paper considers a number of issues related to the entrepreneurship research-public policy interface, which need to be addressed if the contribution of research to policy is to be strengthened in the future. These include the potential role of research in relation to policy; how, and in what circumstances research can influence policy; the characteristics of good policy-related research; whether or not policy is a legitimate focus for academic researchers, together with the costs and benefits; the mechanisms available to develop links between research and policy and how these can be improved. Throughout the world, the interest of policy makers in entrepreneurship has grown in recent years, as its contribution to economic growth and development has increasingly been recognised. In Europe, the Lisbon Agenda (http://ec.europa.eu/growthandjobs/index_en.htm) commits the European Union to support the development of entrepreneurship as part of its strategy for transforming the European economy into one that is both internationally compatible and socially inclusive, based on full employment. This was followed up in the Entrepreneurship Action Plan (http:// ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/action_plan/index.htm), in which entrepreneurship was seen to play multiple roles: firstly, as a major driver of innovation, competitiveness and growth; secondly, as a means of facilitating social inclusion; and thirdly, as a vehicle for personal development for individuals. As such, entrepreneurship is viewed by EU policy makers both *

Small Business Research Centre, Kingston University 35

David Smallbone

as an engine of the European economy and a means of self-fulfilment and inclusion for EU citizens. As far as EU policy makers are concerned, the entrepreneurial challenge for Europe is seen to be the widening productivity gap with the USA, suggesting that Europe is not exploiting its entrepreneurial potential. Fundamental issues raised in the EU’s Green Paper, ‘Entrepreneurship in Europe’ (Commission of the European Communities, 2003) included ‘how to produce more entrepreneurs?’ and ‘how to get more firms to grow?’ It is clear that entrepreneurship is currently viewed as a key driver of economic development at both the national and EU levels. In this context, one would expect entrepreneurship research to be given high priority to help guide public policy makers in achieving their objectives.

1. The Role of Research in Relation to Public Policy Before considering the specific potential roles of entrepreneurship research in relation to policy, it is necessary to reflect on what constitutes ‘research’ and the circumstances in which research is undertaken. Entrepreneurship research is undertaken in a variety of contexts for a variety of purposes, which includes contributing to policy development but is not confined to it. Other possible aims for research include contributing to the advancement of knowledge; to critical debate; to the practice of entrepreneurship; as well as underpinning the teaching of entrepreneurship. Research may be undertaken as part of a programme of study for a qualification, such as a PhD. In other cases, it may be undertaken by established academics, seeking to contribute to enhancing their publications output, with or without external funding. Other research may be commissioned by external bodies on a contract basis, including by policy making bodies and agencies. In this regard, a distinction may be made between, on the one hand, self-initiated research, which is grant funded by a research council or charitable trust, or self-resourced by individual researchers; and, on the other hand, contract research or research-based consultancy, where the client (e.g. a government department) determines the research questions and commissions a research organisation or university to undertake research which addresses these questions on its behalf. Whilst both types of research may have potential implications for policy, the mechanisms by which research results are fed into policy are likely to be different. Policy maker’s assessment of the value of research is likely to be influenced by the strength of their commitment to an ‘evidence-based’ approach to policy, since researchers are an important potential source of the ‘evidence’ that policy makers need in such an approach. As Figure 1 36

The Interface between Entrepreneurship Research and Public Policy

shows, ‘evidence’ is required at different stages of the policy process. It has a role, firstly, in assisting policy makers to become aware of an issue and in helping to define it sufficiently clearly for an appropriate policy response (if any) to be formulated. Previous research can certainly help in identifying and defining a potential policy issue and it is important to review the existing knowledge base on a topic, when policy proposals are being formulated and before any new research is commissioned. Evidence at this stage may include some combination of new and existing research in order to avoid reinventing the wheel; as well as ensuring that any locally specific characteristics of the issue are fully recognised. Both aspects are particularly important in formulating an appropriate policy response. ‘Evidence’ is also important at the implementation stage, where previous experience can provide important lessons to draw on. Finally, once implemented, policies need to be monitored and evaluated, to provide evidence of the costs and benefits of a particular policy or programme but also to feed into a process of ‘continuous improvement’, which can help to contribute to improving effectiveness and policy impacts. Policy evaluation studies are a specialist field attracting a number of entrepreneurship researchers seeking to improve assessment of the economic impact of interventions.

Become aware of issue

Monitor & evaluate

Understand the issue

Seek & use evidence

Formulate policy response

Implement policy Figure 1: An Evidence-based Approach to Policy Source: Modyfied from oryginal from UK Department for International Development, http://www.dfid.gov.uk/mdg/aid-effectiveness/ newsletters/howto-evidence-decision.pdf 37

David Smallbone

In considering the role of research in relation to public policy, one issue that arises is what constitutes good policy–related research. As with all research, the aim should be to produce work that is theoretically sound and methodologically robust. On the first criterion, academics can offer policy makers a broad conceptual perspective on a topic, enabling results to be interpreted in the context of the wider knowledge base, since theory building and application is the ‘bread and butter’ of the scientific process. In addition, robust methodologies are essential if research findings are to be accepted with confidence and this applies to the use of qualitative as well as quantitative approaches. This is particularly important in view of Gibb’s (1992) critique of the contribution of academic research to policy development, in which he advocates a greater emphasis on process orientated interpretive methods, in the face of the dominant logical positivist paradigm. For academics, peer group review provides the usual mechanism for ensuring research results are robust, as part of the process of selecting articles for inclusion in scientific journals. However, where contract research is undertaken for policy makers and is still at the pre-publication stage, experience points to a need for a Steering Group that includes other academics as well as policy makers and practitioners, to critically assess and authenticate research outputs. For research to have any influence over policy, results need to be communicated in a form that is accessible to a policy audience, which has implications for presentation, length, the use of language (i.e. non-technical as much as possible), as well as content of research reports. Another specific issue concerns the inclusion of policy recommendations in scientific papers, which is becoming increasingly common as a requirement for papers to be included in some conferences and certain journals. The question is to what extent academics are well placed to make sensible and practical policy suggestions or recommendations, unless they have a good understanding of policy processes. Frequently, such policy implications are at too high a level of generality to be usefully applied. Moreover, one is often left with the impression that policy implications were only thought of once the research had been completed rather than planned for or incorporated into the research design. The fact that research is undertaken in a variety of circumstances for a variety of purposes is important not because it is only research commissioned as part of the policy process that is relevant to policy, but rather that it is important to keep in mind the circumstances in which research was undertaken when assessing its policy relevance and for policy makers to recognise the existence of legitimate foci for applied research, other than policy.

38

The Interface between Entrepreneurship Research and Public Policy

2. Some Examples of Research Influencing Policy Although it is not the intention of this paper to undertake a comprehensive review of policy-related entrepreneurship research, some examples are briefly discussed in this section, firstly to illustrate some of the main contributions in this respect; and secondly to demonstrate some of the issues. The publication of the Birch Report in the USA (Birch, 1979) was responsible for an enormous increase in interest in small firms on the part of policy makers in many countries. In Europe, for example, high unemployment in the early 1980s meant policy makers were very receptive to research results which pointed them towards a potential source of new jobs. Since then, job generation has been the most commonly cited rationale for public policy intervention to support new and small firms in a wide variety of countries. Birch’s evidence showed that between 1969 and 1976 in the USA, small firms employing less than 20 generated 66% of all new jobs; with firms of less than 100 employees accounting for 82% of net job gains. Subsequently, it was been demonstrated that between 1976 and 1988, firms with less than 20 employees, provided 37% of net employment creation while providing 19% of total employment (US Small Business Administration, 1992). Whilst Birch’s work has been criticised for the methodology employed, for some of the definitions used and for weak documentation that made it difficult to replicate his results, his creativity in piecing together a powerful database that enabled him to study the business dynamics of a large range of businesses in the US was a major contribution (Landstrom, 2005, p159-160). Birch’s work led to a plethora of studies in various countries that sought to build a similar evidence base. In terms of research policy links, Birch undoubtedly made a significant contribution to alerting policy makers and politicians to the potential power of research evidence. The relationship between entrepreneurship and economic development, which was discussed earlier in the paper, is another topic where research results have attracted considerable interest from policy makers. The growth of interest by public policy makers in this topic has been explained by Wennekers and Thurik (1999) as part of an increasing focus on the supply side of the economy, in which the importance of (human) capital formation and innovation is emphasised. Small businesses have increasingly been seen as a source of entrepreneurship, which has in turn been seen as a source of innovative and competitive power. “The focus has shifted from small business as a social good that should be maintained, at an economic cost, to small businesses as a vehicle for entrepreneurship” (Thurik and Wennekers, 2001). 39

David Smallbone

At the same time, although it is widely assumed that a causal connection exists between entrepreneurship and economic growth, there is less understanding of how this occurs and what the nature of the causal links are. The relationship between entrepreneurship and economic growth is the main focus and rationale of the Global Entrepreneurship Monitor (GEM), which has been operating since 1999, and which in 2007 included 42 countries. A U shaped relationship between per capita GDP levels and early stage entrepreneurial activity (based on an adult population sample survey) has been consistently identified over the years (Bosma et al, 2007). Although the GEM study describes a statistical association that is intuitively plausible, the nature of the causal links is not detailed empirically. However, in the model which underpins the analysis, entrepreneurial activity is driven by the perception of entrepreneurial opportunities by individuals on the one hand and the skills and motivation to exploit them on the other. When opportunities are combined with capacity, new firms are created and some ineffective or inefficient firms are destroyed. The Six Steps to Heaven Monitoring Step 1: take up of schemes i.e. no of firms and their characteristics Step 2: recipients’ opinions i.e. satisfaction (happy sheets), procedures Step 3: recipients’ views of the difference made by the assistance e.g., views on whether it made any difference to business performance Evaluation Step 4: comparison of the performance of ‘assisted’ firms with ‘typical’ (i.e. non-assisted) firms, in terms of survival rates, employment and/or sales growth Step 5: comparison with match firms (i.e. a control group in terms of trying to compare like with like). This might include some attempt to control for sector, age, region etc. Step 6: taking account of selection bias e.g. that stems from self-selection because more motivated firms apply, which means that the impact of scheme may be overestimated. Storey proposes either statistical adjustment or use of random panels in order to deal with this problem. A further example is the contribution of David Storey to policy evaluation, which has been actively promoted internationally through the OECD (OECD, 2008). Storey emphasises the need for robust evidence to support 40

The Interface between Entrepreneurship Research and Public Policy

cost benefit analysis of SME policy interventions. In this regard, Storey distinguishes between monitoring, which involves an ongoing assessment of progress during the course of policy implementation; and evaluation, which involves assessing the overall impacts and outcomes of policies against the initial policy criteria and objectives. Storey (2000) has suggested that ‘monitoring’ focuses exclusively on firms that have participated in a particular scheme, documenting activity and/or reporting on participant’s perception of the value of the scheme. ‘Evaluation’, on the other hand, represents an attempt to determine the impact of particular policy initiatives by contrasting the views and experiences of recipients with non-recipients, in order to present ‘counter-factual’ evidence. In order to help identify and characterise the type of monitoring/evaluation that has been carried out, Storey (2000) has described the six steps (or levels) in monitoring and evaluation procedure (see Figure 2). Storey suggests that although all six steps are commonly described as ‘evaluations’ in the literature, although Steps 1-3 are more accurately described as ‘monitoring’, since they tend to be more descriptive than evaluative. In practice, few studies match up to Storey’s evaluation criteria (i.e. steps 4-6), but some do (e.g. Mole et al, 2007) and the framework is potentially useful as a benchmark when assessing evaluation methodologies. At the same time, it must be recognised that Storey’s policy evaluation model emphasises a quantitative approach and statistical robustness, whilst being potentially adaptable to incorporate more broadly based processoriented criteria. To be successfully applied, the higher level evaluation ‘steps’ in particular, are fairly demanding in terms of the data required, which can lead to compromises in practice because of data constraints. In principle, these problems can be solved if the required data are collected from the inception of a programme, although to do this in practice, requires a high degree of harmonisation and control by the agency or government responsible over delivery organisations.

3. Issues for Researchers The public policy agenda has been an important influence on the development of the field of entrepreneurship and small business research in a number of European countries, of which the UK is perhaps the best example. Blackburn and Smallbone (2008) refer to ‘engagement by researchers with the policy agenda as helping to demonstrate the applied relevance of research, as well as adding to the funding base to enable research to be conducted’. Certainly, the interest in small businesses on the part of the state, since the time of the Bolton Report (Bolton, 1971), has influenced the nature and orientation of the research field in the UK and thus the activities of academic researchers. 41

David Smallbone

Blackburn and Smallbone (op. cit.) identify policy orientation as one of the distinctive characteristics of the research field in Britain, without which the field would not be as well developed as it is and the number of active researchers would be considerably reduced. Although entrepreneurship is recognised by policy makers as an important policy target and policy orientation is a claimed objective by a growing body of academic researchers, the influence of research on policy in practice is not always easy to demonstrate. Apart from the quality of the research itself, other factors which affect its influence on policy include the extent that policy makers are really committed to making use of research evidence; the context in which the research is commissioned; and the relationship between those commissioning the research within a policy agency or government department and the end users i.e. those responsible for actually developing and/or implementing policy. In the author’s experience, the latter can be an important barrier, as research and evaluation teams are not always the most influential within public organisations, particularly at the sub-national level. One question that arises from time to time among researchers concerns whether or not policy constitutes a legitimate focus for academic researchers and, if it does, what are the costs and benefits. From a scientific point of view, an emphasis on policy-related research has both advantages and potential disadvantages. On the positive side, it offers an opportunity to develop applied knowledge; (potentially) to influence public policy; and, more fundamentally to demonstrate the contribution of universities to the wider society as a result of researchers addressing applied societal issues. There are also practical benefits in terms of additional income for applied research, in circumstances where alternative sources of funding may be limited. At the same time, there are also potential disadvantages of such an orientation, which include the opportunity cost in terms of the staff time available for more fundamental research; possible restrictions on the ability to publish results; and the possibility that engagement in such work may discourage more fundamental policy critiques. However, it is the responsibility of researchers to maintain academic integrity in their endeavours and this includes being critical of public policy agendas and negotiating an ability to publish in the contracts they enter into. Certainly, in the UK context, the tradition of being prepared to be critical has helped to counter the potential sanitising effect of public policy driven research and there is evidence that some researchers are prepared to criticise policies and institutions (e.g. Curran and Blackburn, 2000; Blackburn and Ram, 2006; Ram and Smallbone, 2002). Clearly, maintaining independence is important for all researchers and the best way to achieve this is through a balanced portfolio of work with diversified funding streams, as part of an 42

The Interface between Entrepreneurship Research and Public Policy

attempt to manage the risk and exploit the potential benefits of such work.

4. Mechanisms for Facilitating Dialogue Researchers interested in feeding their knowledge and skills into the policy process have a number of options open to them. These include presenting papers at research conferences with a policy orientation, such as the ICSB World Congress on Small Firms and Entrepreneurship and the Annual Research and Policy Conference of the Institute of Small Business and Entrepreneurship in the UK. Both conferences typically attract involvement by policy makers and practitioners, which are often associated with sponsorship from policy making organisations at national and regional levels. In such cases, ‘best paper’ awards may include prizes for best policy papers in an attempt to encourage researchers to prioritise a policy orientation in their research. However, for many academics, conference papers are simply a stepping stone towards a more prestigious publication in an internationally refereed journal, because of the priority given to such publications for academic careers. In this regard, there are a limited number of highly rated journals that regularly carry policy oriented papers, which affects the attractiveness of this type of research for career-oriented academics. Commissioned or contract research offers another and more direct route for researchers to feed into the policy process, although there is considerable variation between countries in the size and scope of this market; the extent to which those commissioning research are willing to employ university researchers to undertake this type of work; and also the conditions imposed on contractors, which may affect the attractiveness of this type of work for researchers. National and international networking organisations, such as ISBE, ECSB and ICSB offer an additional enabling mechanism for dialogue between researchers and policy makers and the critical exchange and dissemination of good practice. Unfortunately, in practice, the success of these organisations in brokering relationships between researchers and policy makers is patchy, partly reflecting some of the more fundamental issues discussed through this paper.

Conclusions The common interest between entrepreneurship researchers and public policy makers, and to some extent shared agendas, suggests that there are considerable potential mutual benefits from increasing co-operation between researchers and public policy makers. Indeed, the establishment 43

David Smallbone

of the entrepreneurship research expert group by DG Enterprise in 2007 (in which both ECSB and ICSB are represented) is a public recognition of this. At the same time, the rhetoric about the entrepreneurship research–policy interface is not always supported by policy actions and tangible results. Part of the problem concerns entrepreneurship policy itself, which in many countries is stronger on words than on actions, resulting in what has been called an implementation gap (Smallbone and Welter, 2001). Another is the nature of the policy process, in which independent and critical research evidence is not always welcomed by policy makers, who hide behind a lack of evidence of policy effects and a lack of transparency in the policy process. In addition, in some countries universities are not always equipped or tasked to undertake this type of applied work, either because it is not considered part of their mission or because they do not have the capacity to deliver it effectively, or both. Even where the will to co-operate is present, it must be recognised that the policy process is rarely as logical and systematic as sometime assumed by academics writing about it. Even the term ‘evidence-based policy’ can be misleading, if taken to imply there is a primary role for reason in policy making (Sanderson, 2002). Research evidence is only one influence on policy making and is always likely to be subordinate to the policy agendas of key actors. More interestingly perhaps, a range of policy choices may emerge from any given evidence base, even if all parties interpret the evidence in a similar way. However in the author’s experience, a more fundamental issue concerns differences of view between policy makers and researchers about what constitutes acceptable evidence. Certainly, the opportunity to debate such issues, and to exchange ideas and experiences at an international level, can contribute to a more informed debate, which some entrepreneurship researchers and policy makers are actively contributing to. References in Polish Translation.

44

Społeczne aspekty Regionalnych Strategii Innowacji. Projekt REKO Jan Gunnarson* Wstęp Województwo łódzkie w Polsce jest jednym z rejonów europejskich który opracował strategię innowacyjną wspomagającą transformację regionu w gospodarkę opartą na wiedzy (Rogut & Piasecki 2008). Taki proces czynienia polityki regionalnej bardziej efektywną jest zgodny z koncepcją, że strategia lizbońska przejęta przez Unię Europejską w celu stworzenia z Unii najbardziej dynamicznej i konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w świecie, powinien być kontrolowany w sposób zdecentralizowany, tj. za pośrednictwem polityk na poziomie regionalnym. Raport Koka z 2004 roku przyznaje, że cele postawione przez strategię lizbońską oraz szczyt w Geteborgu nie zostaną osiągnięte, jeśli nie pozyskają one wsparcia ze strony regionalnych graczy przy tworzeniu regionalnych ośrodków kompetencji3. Koncepcja ta została potwierdzona symulacjami komputerowymi opartymi na ewolucyjnym modelu rozwoju regionu, stosowanym przy opracowywaniu realistycznych metod rozwoju zdecentralizowanych gospodarek Europy, gdzie główny nacisk kładzie się na podejmowanie przez regiony działań wywołujących interakcję wśród regionalnych klasterów wiedzy (Gunnarsson & Wallin 2008r). Komisja Unii Europejskiej, rozpatrując regionalne wymiary strategii lizbońskiej, zwraca uwagę na powiązania między regionalnymi rozbieżnościami w obszarze badań, innowacyjności i rozwoju gospodarczego a możliwością zachowania przez Europę konkurencyjności na rynkach światowych. Oczekuje się, że regiony będą odgrywać rolę „napędową” w kontekście ogólnego rozwoju gospodarczego opartego na „świadomym-regionów” modelu rozwoju. Biorąc pod uwagę, że regiony mają różne profile Komisja zaleca poleganie na „samoorganizacyjnych zdolnościach regionów”, które uważa za czynnik sprzyjający rozwojowi. Agenda prac badawczych UE koncentruje się też na zrównoważonym rozwoju na terytorium Europy przyjmując, że rozwój gospodarczy nie jest jedynym miernikiem sukcesu. Głównym zadaniem jest znalezienie takiego modelu regionalnego który umożliwi odnowę i utrzymanie socjoekonomicznego rozwoju Europy, zachowując jednocześnie równowagę między wzrostem ekonomicznym a sprawiedliwością społeczną. Tak więc Komisja uważa, że osiągnięcie większej spójności * 3

Department of Economics, University of Copenhagen Stojąc przed wyzwaniem. Strategia lizbońska dla wzrostu i zatrudnienia. Raport grupy eksperptów Wysokiego Szczebla pod przewodnictwem Wima Koka

45

Jan Gunnarson

w UE jest uzależnione od „integracji zdolności badawczych w mniej uprzywilejowanych regionach w ramach badań europejskich”4. Niedawno Komisja UE przesunęła problem wymiarów regionalnych na drugi plan, koncentrując się na perspektywach globalizacji. Jest to odpowiedzią na fakt, że nowe naukowe i technologiczne mocarstwa (Chiny i Indie) stały się dla biznesu atrakcyjnymi lokalizacjami inwestycji w badania i rozwój. Teraz Komisja Europejska podkreśla, że przezwyciężenie rozdrobnienia powinno stać się dla regionów środkiem „przyciągnięcia krytycznej masy zasobów ludzkich i finansowych z całego świata”. W rezultacie Komisja UE konkluduje, że koncentracja i specjalizacja jest konieczna w celu wyłonienia jednej grupy europejskich centrów doskonałości oraz grupy centrów specjalizujących się w badaniach i szkoleniach na poziomach: krajowym, regionalnym i sektorowym5. Rodzi to pokusę konkluzji, że Komisja Europejska zamiast uznania, że rozwój gospodarczy i spójność społeczna wzajemnie się wzmacniają, złożyła kompromis między rozwojem a równością. Niewątpliwie Komisja ma powody do takich poglądów, co zresztą jest oczywiste patrząc na rosnącą zamożność Europy, tym niemniej uczeni twierdzą, że dane wskazują iż w Unii Europejskiej znów rosną nierówności społeczne (Giddens 2006). Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie współpracy w zakresie prac badawczych między EEDRI a badaczami sześciu uniwersytetów i instytutów badawczych w UE (konsorcjum REKO) nad europejskim modelem rozwoju socjoekonomicznego (REKO 2007). Podstawowym założeniem tej współpracy jest, że dążenie do gospodarki opartej na wiedzy może prowadzić nie tyle do zbieżności, co do rozbieżności. Jedną z przyczyn rosnącego dysonansu mogą być ciągle istniejące różnice między regionami europejskimi w zakresie transformacji w regiony oparte na wiedzy. Indeks regionalnej innowacyjności sugeruje, że dystans między najbardziej rozwiniętymi regionami wiedzy w UE a województwem łódzkim jest wciąż duży, w rankingu 208 regionów UE 25 Łódź plasuje się na 105 miejscu (Rogut & Piasecki 2008r). Podstawowym zadaniem zespołu badawczego jest opracowanie modelu rozwoju społeczno-ekonomicznego analizującego szczegółowo, jak dane rankingi ujawniają poważne społeczne nierówności w regionach europejskich na ich drodze do rozwiniętych regionów wiedzy. O ile wiedza i kapitał ludzki stały się głównymi komponentami konkurencyjności, innowacyjność jest coraz mniej odróżnialne od społecznych struktur społeczeństwa. Badacze obserwują, że w ciągu ostatnich dekad wiele 4

Communication from the Commission. The regional Dimension of the European Research Area, COM(2001) 549 final, Commission of the European Communities pp. 5, 6, 7 and 18. 5 Green Paper, The European Research Area: New Perspectives, COM(2007) 161 final, Commission of the European Communities pp. 8 and 14.

46

Społeczne aspekty Regionalnych Strategii Innowacji. Projekt REKO

krajów europejskich udoskonaliło bazę umiejętności swoich kadr, jednocześnie próbując ustanowić równowagę między grupami pracowników o niskich i wysokich kwalifikacjach (Thelen, 2004, Brown et al., 2001).

1. Perspektywy teoretyczne Konsorcjum REKO zamierza przeprowadzić badanie porównawcze realiów dwunastu regionów europejskich w latach 1990 – 2010. Wynik badań posłuży do opracowania modelu rozwoju społeczno-ekonomicznego dla regionów europejskich który połączy dobrobyt społeczny ze społeczną sprawiedliwością. W centrum zainteresowania są regiony i klastry o wysokim poziomie wiedzy skupione wokół dwóch sektorów: biotechnologii i mechatroniki. Dla badaczy, którzy posiadają wiedzę akademicką w zakresie ekonomii, socjologii, antropologii i politologii wyzwaniem jest połączenie teorii na temat zmian technologicznych, wzrostu gospodarczego i klas społecznych w jeden teoretyczny kontekst. Pojęcie modelu rozwoju społeczno-ekonomicznego zostało użyte przed nami przez Romana Kulikowskiego w artykule z 1976 r. Porusza w nim kwestie „Optymalizacji polityki demograficznej w modelach rozwoju społeczno-ekonomicznego” i przedstawia model według którego rząd może ustalić populację lub strategie demograficzne. Badania Kulikowskiego mogą być postrzegane jako wyzwanie postawione wczesnym neoklasycznym modelom rozwoju, które uznawały siłę roboczą i progres techniczny za egzogenne. Królikowski odszedł też od wolnorynkowego myślenia, tak uwielbianego przez ekonomistów liberałów. W modelu Kulikowskiego to rząd przeznacza środki na politykę ludnościową ukierunkowaną na płodność i wielkość siły roboczej. Poza tym, poprzez nakłady na edukację, usługi zdrowotne, badania i rozwój, rząd wpływa też na progres techniczny. Późniejsze zastosowania modelów rozwoju społeczno-ekonomicznego zmodyfikowały ten pogląd, łącząc go z nową tradycją w neoklasycznej ekonomii by uznawać kapitał ludzki za czynnik produkcyjny, na równi z kapitałem fizycznym i siłą roboczą. W opracowaniu z roku 1980 Bank Światowy powołuje się na modele rozwoju ekonomiczno-społecznego i stawia kompromis między zwiększonymi fizycznymi inwestycjami a zwiększonymi wydatkami na rozwój zasobów ludzkich w oparciu o edukację, zdrowie i odżywianie na pierwszym miejscu. Model, który ma być opracowany przez konsorcjum REKO różni się pod wieloma względami. Zacznijmy od tego, że zespół badaczy pracuje w duchu ekonomii ewolucyjnej co oznacza, że zmiana technologiczna jest traktowana jako główna siła napędowa w rozwoju gospodarczym. Tworzenie i dyfuzja wiedzy ekonomicznej są, naszym zdaniem, głównymi czynnikami powodującymi rozwój. Kapitał fizyczny, siła robocza i kapitał 47

Jan Gunnarson

ludzki są postrzegane jako skumulowana wiedza, która może pojawiać się albo w formie pisemnej lub być zakorzeniona w ludziach. Kładąc nacisk na innowacyjny element wiedzy, REKO przyznaje, że brak jest sprawnej więzi między wiedzą a wiedzą nadającą się do komercyjnej eksploatacji (wiedzą komercyjną); problem ten omawiali Kline i Rosenberg (1986) a później Audretsh i Keilbach (2004). Uczeni prowadzą także spór, że ta tak zwana nowa teoria rozwoju, nie jest w stanie wyjaśnić dlaczego duże inwestycje w B&R nie zawsze prowadzą do gwałtownego rozwoju gospodarczego (Carlsson et.al. 2007). Lekceważąc różnicę między wiedzą ekonomiczną a wiedzą zgromadzoną, niektóre teorie odrzucają znaczenie „filtra wiedzy” nie pozwalającego wiedzy stać się wiedzą ekonomicznie użyteczną. Dla modelu REKO filtr ten ma krytyczne znaczenie, jest bowiem wskaźnikiem działania klastra, objętego niniejszym badaniem. Jest on uzależniony od konkurencji i rozbieżności w rozwoju firm, które pracują w oparciu o różne źródła wiedzy. Kulikowski nie poświęca uwagi problemowi równości a raport Banku Światowego tylko wspomina o kompromisie między efektywnością a równością bez wdawania się w dalsze dyskusje. Toteż następna różnica między takim podejściem a podejściem ewolucyjnym proponowanym przez nas jest fakt, że my rozważamy możliwy kompromis między rozwojem ekonomicznym a równością. Jednocześnie uważamy, że istnieje możliwość by rozwój i równość stały się wzajemnie wspierającymi się czynnikami. Przeprowadzenie takiej analizy jest szczególnie słuszne z pozycji ewolucyjnego podejścia, przyjętego przez konsorcjum REKO, w którym posiadanie wiedzy ekonomicznej jest podstawowym warunkiem rozwoju firmy, podczas gdy zmiany w bazie umiejętności firmy to podstawowa przyczyna nierówności.

2. Model REKO rozwoju społeczno-ekonomicznego Bieda często oznacza brak pożywienia, potrzebnego do osiągnięcia celów edukacyjnych i sprawienia by nabyte umiejętności stały się wydajne ekonomicznie. Jeśli ta zasadnicza zależność między rozwojem opartym na wiedzy a strukturami społecznymi zostanie połączona z instytucjami zajmującymi się redystrybucją dochodów na rzecz biednych, równość i rozwój zaczną się wzmacniać wzajemnie. REKO model rozwoju społeczno-ekonomicznego bierze także pod uwagę powiązania między strukturami społecznymi a rozwojem uzależnionym od czynników kognitywnych. Zamiast przyjęcia indywidualistycznego podejścia do motywacji, dochodów i wyników pracy (popularnego w głównym nurcie ekonomii) badacze twierdzą, że jednostki są także motywowane własną tożsamością społeczną. Wiąże się to z poglądami głoszonymi przez socjologa Emile Durkheima (1963 r.), który uważał, że im prostszy podział pracy w społeczeństwie tym silniejsza będzie 48

Społeczne aspekty Regionalnych Strategii Innowacji. Projekt REKO

więź między jednostkami i grupami społecznymi. Źródłem tej więzi jest solidarność mechaniczna, która łączy ludzi na zasadzie wzajemnych podobieństw pod względem terytorium, tradycji lub obyczajów społecznych. Jednakże REKO sięga głębiej i twierdzi, że pojęcie solidarności mechanicznej zostało wyparte przez pojęcie spójności społecznej, określanej jako poziom porozumienia osiągniętego przez członków grupy społecznej pod względem ich poczucia przynależności do wspólnego przedsięwzięcia lub wspólnej sytuacji. Powiązania kognitywne są przedstawione w rysunku 1. Polityka społeczna musi być ukierunkowana na osiągnięcie spójności społecznej. Unia Europejska zadeklarowała, że promocja spójności społecznej jest jednym z jej głównym celów. Dyrektoriat Generalny ds. Spójności Społecznej ogłosił, że podstawowym zadaniem Dyrektoriatu jest wspieranie spójności społecznej i poprawienie jakości życia w Europie, by zapewnić przestrzeganie fundamentalnych praw człowieka i szacunek dla ludzkiej godności. Jak pokazuje rysunek1, spójność społeczna zależy w głównej mierze od równości dochodów i możliwości - jeśli w regionach europejskich brak jest poczucia równości nie pozostawia to miejsca na wiarę w spójność europejską.

 5BL





/JF .JOJNBMOZ
QP[JPN /JFSÐXOPyDJ





4QÐKOPyÃ
TQPFD[OB

,MBTUFSZ XJFE[Z



8JFE[B FLPOPNJD[OB

,BQJUB TQPFD[OZ



Rysunek 1: Powiązania między strukturą społeczną a rozwojem ekonomicznym w modelu REKO W regionach gdzie istnieją nierówności społeczne spójność społeczna jest ściśle powiązana z działaniami zbiorowymi; biedni i niezabezpieczeni ludzie poprawiają swój dobrobyt poprzez zapewnienie sobie protekcji ze strony innych (często współpracowników, przyjaciół czy rodziny). Patrząc z tej perspektywy, subiektywne czynniki rozwoju ekonomicznego takie jak ryzyko przedsiębiorcze, czy wiara w korzyści płynące z inwestycji w edukację i szkolenie, są ściśle powiązane z tradycją i historią regionu. To gdzie jednostki z małymi środkami własnymi szukają protekcji, zależy od modelu społecznego regionu. Model taki może uwzględniać instytucje opieki społecznej. W regionach, gdzie brak jest takich instytucji, mniej uprzywilejowane klasy społeczne są zmuszone szukać protekcji u członków rodziny 49

Jan Gunnarson

lub przyjaciół. W regionach plasujących się powyżej minimalnego poziomu nierówności społecznych, struktury społeczne są inne. Tam gdzie każdy ma zabezpieczone środki własne działania zbiorowe nie są przesiąknięte zależnością i szukaniem protekcji do takiego stopnia co w regionach, gdzie spójność społeczna rozwija się wraz z biedą. Ludzie zamożni mogą swobodniej rozważać różne opcje. REKO zauważa, że mogą oni uciec od zależności, od spójnych „silnych” więzi społecznych, które hermetyzują sieci społeczne osób mniej uprzywilejowanych, co prowadzi do rozdrobnienia i słabych więzi z innymi grupami społecznymi. (Granovetter 1983). Rysunek 1 jest równocześnie wizualizacją empirycznej metody stosowanej przez REKO. Oczekuje się, że ewidencja empiryczna procesu tworzenia i wyboru wiedzy ekonomicznej w ramach klastrów wiedzy umożliwi pozyskanie głębszej wiedzy na temat powiązań między rozwojem opartym na wiedzy a strukturą społeczną. Dwanaście analizowanych klastrów zostało wybranych tak by reprezentować regiony o poziomie nierówności społecznych poniżej i powyżej minimum. Badacze podejrzewają, że rozbieżności w strukturach społecznych regionów europejskich będą stanowić przeszkodę w zmniejszeniu luki między najbardziej i mniej rozwiniętymi regionami wiedzy. Wręcz przeciwnie. Są powody, by wierzyć, że luka ta jeszcze się zwiększy. Województwo łódzkie w Polsce ma dużo do nadrobienia, żeby znaleźć się wśród członowych regionów UE. Badanie poziomu otwartości i wiedzy na temat zarządzania innowacjami, przeprowadzone wśród firm w trzech sektorach województwa łódzkiego, wskazuje na krytyczne powiązanie między rozwojem ekonomicznym a czynnikami społecznymi (Rogut & Piasecki 2008). Badania pokazały, że tylko parę regionalnych spółek posiadało jakąś wiedzę na temat zarządzania wiedzą lub rozwinęły kulturę innowacyjności czy organizację zdolną do przyswajania wiedzy. Co więcej, firmy wykazały małe zainteresowanie w stymulowaniu kreatywności pracowników lub podwyższaniu ich kwalifikacji, czy umiejętności. Wszystko to stwarza mało korzystne warunki dla rozwijania sprawnych klastrów wiedzy. Jednym z czynników promujących działalność klastrów wiedzy jest pozytywne nastawienie do współpracy z naukowymi instytutami badań i uniwersytetami. Nawet w tej sferze regionalne firmy wykazały ignorancję lub były zdania, że informacje przekazywane przez te instytucje nie odpowiadają ich potrzebom. Aby wytłumaczyć te bariery dla transformacji w region oparty na wiedzy, projekt REKO analizuje struktury społeczne. Badacze twierdzą, że stosunkowo niski poziom dobrobytu w województwie wytwarza rodzaj spójności społecznej kojarzonej z sieciami hermetycznymi i rozdrobnienie (negatywne oddziaływanie na „spójność społeczną”, „klastry wiedzy” i „dochody” jest pokazane w rysunku 1). Istnieje minimalny poziom nie50

Społeczne aspekty Regionalnych Strategii Innowacji. Projekt REKO

równości społecznej poniżej którego rośnie poczucie niepewności wśród regionalnej ludności, stanowiące barierę dla innowacji, przedsiębiorczości i inwestycji w edukację. Badanie firm województwa łódzkiego pokazuje, że brak podejścia innowacyjnego jest wywołany czynnikami społecznymi, takimi jak niska mobilność pracowników, nieuczestniczenie przedsiębiorców w podejmowaniu decyzji dotyczących zasad prowadzenia działalności oraz niekorzystna polityka społeczna (Rogut & Piasecki 2008). Z punktu widzenia REKO, europejskie regiony oparte na wiedzy, posiadające wysoki wskaźnik innowacyjności, należą do bogatszych regionów Unii Europejskiej. Są dowody by wiązać to z strukturami społecznymi szczególne sprzyjającymi działalności innowacyjnej (pozytywne oddziaływanie na „spójność społeczną”, „klastry wiedzy” i „dochody” jest pokazane w rysunku 1). Prominentni uczeni twierdzą że „słabe” więzi wewnątrz grupy społecznej sprzyjają innowacyjnej działalności, bowiem członkowie takiej grupy są mniej zależni od siebie społecznie i mogą mieć powiązania z „innymi niż własny kręgami społecznymi” (Granovetter 1983 pp 201, 208). Grupa badawcza przedstawia tezę, że takie zachowanie jest częściej spotykane wśród ludzi bogatych, toteż badacze spodziewają się znaleźć spójność społeczną o strukturze z takimi powiązaniami w dobrze prosperujących regionach Europy. Regiony takie są inkubatorami formacji klasterów wiedzy, które przyspieszają ich rozwój. Aby w pełni zrozumieć, jak gospodarka oparta na wiedzy może przyczynić się do pogłębiania nierówności, trzeba zwrócić uwagę na pojęcie kapitału społecznego w rysunku 1. Literatura dotycząca klastrów wiedzy twierdzi, że społeczna struktura „słabych” więzów stanowi podstawę dla tworzenia społeczności pracowniczych ukierunkowanych na biznes, a to jest kluczowym czynnikiem określającym dynamikę rozwoju klastrów wiedzy (Lechner & Dowling 1999), (Gunnarsson & Wallin (2007). Więzi i sieci społeczne takich społeczności są kapitałem społecznym tworzonym przez pracodawców by ułatwić przeprowadzenie określonych działań zwiększających ekonomiczną wartość transakcji na rynkach (cf. Burt 1992 and Coleman 1990). Innymi słowami, kapitał społeczny łączy poszczególne wartości rynkowe i dochody z siłą którą czerpie z przynależności do grupy społecznej. Nie ulega wątpliwości, że taki pogląd będzie miał wpływ na model rozwoju społeczno-ekonomicznego który próbuje stworzyć REKO. Model ten przyjmuje, że tworzenie społeczności, które współpracowałyby ze sobą w klastrach wiedzy i które motywowane są korzyściami czerpanymi z konkurencji rynkowej jest korzystne dla rozwoju ekonomicznego ale nie koniecznie dla sprawiedliwości społecznej (negatywne oddziaływanie „kapitału społecznego” na nierówności społeczne w rysunku 1).

51

Jan Gunnarson

Konkluzja Konsorcjum REKO zamierza dokonać porównania ścieżek rozwoju opartego na wiedzy w dwunastu regionach europejskich i powiązać je z regionalnym rozwojem spójności społecznej. Niniejsze opracowanie przedstawiło główną koncepcję projektu, to jest, że zdobywanie wiedzy i innowacje tworzą nowe nierówności społeczne. Zmiana technologiczna to historyczny aspekt klastra, który z jednej strony pokazuje zdolność miejscowych firm do odnowy i rewitalizacji klastra a z drugiej odrzuca tradycyjne formy wiedzy jako przestarzałe. Proponowany projekt zaspakaja potrzebę zrozumienia, że zmiany w popycie na wiedzę ekonomiczną zwiększają konkurencyjność wśród grup profesjonalnych, a w szczególności między pracownikami wykwalifikowanymi i niewykwalifikowanymi. Ważnym zadaniem jest przeprowadzenie badań, jak formacja nowych grup pracowników opierających się na wiedzy i rekrutowanie oraz zwalnianie pracowników wpływają na nierówność społeczną i spójność społeczną. W agendzie badań znajduje się też analiza pokazująca jak zmienia się ryzykowne zachowanie, kojarzone z przedsiębiorczością, działalnością innowacyjną i edukacją, w zależności od tożsamości społecznej i potrzeby protekcji. Toteż powstające pytanie dotyczy przyszłości modelu społecznego regionów europejskich. Dlatego zagadnienia badań są analizowane przez pryzmat regionalnych klastrów. Może to wydać się dziwne w odniesieniu do badania modelu rozwoju społeczno-ekonomicznego obejmującego całą Europę, ale badanie to jest tak ukierunkowane by uwzględnić efekty europeizacji. W tym celu REKO pracuje nad regionalnym modelem rozwoju ekonomicznego i nad programem symulacji komputerowej który łączy: zdolność tworzenia wiedzy w regionalnych systemach innowacji, innowacje, produkcję regionalną i działalność globalną oraz rynki.

Bibliografia Audretsch D., Keilbach M. (2004), Entrepreneurship and regional growth: an evolutionary interpretation, Journal of Evolutionary Economics 14: 605-616. Brown P., Green A., Lauder, H. (2001), High Skills, Globalization, Competitiveness and Skill Formation, Oxford University Press. Burt, R. S. (1992), Structural holes. The social structure of competition, Cambridge. Carlsson B. Acs, Z. Audretsch D., Braunerhjelm P. (2007), The knowledge filter, entrepreneurship, and economic growth, Jena Economic Papers, 2007 – 057. 52

Społeczne aspekty Regionalnych Strategii Innowacji. Projekt REKO

Coleman J. (1990), Foundations of Social Theory, Harvard University Press. Durkheim E. (1963), The Division of Labour in Society, New York, MacMillan. Giddens A. (2006), Europe in the global age, Polity Press. Granovetter M. (1983), The Strength of Weak Ties: A network theory revisited, Sociological Theory, Volume 1, 201-233. Gunnarsson J., Wallin T. (2008), An evolutionary approach to regional systems of innovation, SSRN eLibrary. Kline S., Rosenberg N. (1986), An overview of innovation, Landau R. Rosenberg N. (eds), The positive sum strategy - Harnessing technology for economic growth, Washington D.C. Kulikowski R. (1976), Optimization of demographic policy in socio-economic growth models, unpublished paper, the International Institute for Applied Systems Analysis, Vienna. Lechner C., Dowling M. (1999), The evolution of industrial districts and regional networks: the case of the Biotechnology Region Munich/ Martinsried, Journal of Management and Governance 3, 309-338. REKO (2007), Regionalism and the development of knowledge economies in Europe, Application to the EU Seventh Framework Programme, SSH2007-2.2.1. Rogut A., Piasecki B. (2008), Regional Innovation Strategy for the Łódź province, Resolution no 1/2008, The Regional Steering Committee, Łódź Region. Thelen K. (2004), How Institutions Evolve. The Political Economy of Skills in Germany, Britain, the United States and Japan, Cambridge University Press. World Bank (1980), Human resource development and economic growth in development countries, Staff Working Paper 407, Washington.

53

Social Aspects of Regional Innovation Strategies.The REKO project Jan Gunnarson* Introduction The Polish province of Łódź is one of those European regions which has formulated an innovation strategy to guide its transformation into a knowledge-based region (Rogut & Piasecki 2008). This improvement of the regional policy process supports the idea that the Lisbon Strategy, launched by the EU to turn Europe into the world-leading knowledge based economy, should be controlled in a decentralised way through regional-level policies. The Kok report from 2004 admits that the objectives of the Lisbon strategy and the Gothenburg summit cannot be achieved unless they are anchored in regional actors and activism to create regional competence centres.6 This idea is also supported by computer simulations, based on an evolutionary, regional growth model that produces sensible development paths for decentralized governance in Europe relying on regions that take actions to affect the interaction within regional knowledge clusters (Gunnarsson & Wallin 2008). In addressing the regional dimension of the Lisbon Strategy, the EU Commission connects regional disparities in research, innovation and economic growth to Europe’s capacity to stay competitive in world markets. Regions are expected to play a „motor” role in the overall context of economic growth that relies on a „region-conscious” development model for the organization of European research. Since the regions have different profiles, the Commission advocates the reliance on “the self-organising capacity of regions”, which it considers a growth factor. The EU research agenda is also devoted to sustainable development in Europe: economic growth is not the sole measure of success. The task is to jointly find a regional model of how to renew and preserve the European socioeconomic growth model that strikes a balance between economic growth and social justice. Thus, the Commission finds that the achievement of greater cohesion in the EU depends on “the integration of research capabilities in less favoured regions in the European research fabric”.7 *

Department of Economics, University of Copenhagen Facing the challenge. The Lisbon strategy for growth and employment. Report from the High Level Group chaired by Wim Kok, 2004. 7 Communication from the Commission. The regional Dimension of the European Research Area, COM(2001) 549 final, Commission of the European Communities. 6

55

Jan Gunnarson

More recently, the EU Commission has overridden the regional dimension by the globalisation perspective. This is a response to the fact that new scientific and technological powers (China and India) have become attractive for business as a location for R&D investments. Now, the EU Commission emphasises instead that overcoming this fragmentation should become a means for the regions to “attract a critical mass of human and financial resources from across the world”. Consequently, the Commission concludes that concentration and specialisation is necessary to permit the emergence of one group of European centres of excellence and another group of centres which excel in addressing research and training at the national, regional and sectoral levels.8 From this it is tempting to conclude that the Commission, instead of considering economic growth and social cohesion as mutually reinforcing, assumes a trade off between growth and equality. No doubt, the Commission has good reason for these beliefs, which are obvious from growing prosperity in Europe, while, at the same time, scholars are arguing that there is much evidence indicating that social inequalities are again increasing in the EU (Giddens 2006). The aim of this paper is to present a research collaboration between EEDRI and researchers at six universities and research institutes in the EU (the REKO consortium) on a European socio-economic growth model (REKO 2007). It is a primary hypothesis of this collaboration that the pursuit of knowledge-based economies may cause diverging, rather than converging, disparities. One explanation of growing disparities could be persistent regional differences within the EU with regard to the transformation into knowledge-based regions. An index of regional innovativeness suggests that the gap between the most developed knowledge regions in the EU and the province of Łódź is still large: Łódź is ranked as 105 out of 208 regions in EU 25 (Rogut & Piasecki 2008). It is a primary task of the research team to develop a socio-economic growth model that examines in detail how these rankings reveal significant social inequalities in European regions on their way towards full-fledged knowledge regions. While knowledge and human capital have become the main components of competitiveness, innovativeness is progressively indistinguishable from the social structures of a society. Accordingly, the researchers note that, in recent decades, many European countries have upgraded the skill base of their workforce and simultaneously attempted to strike a balance between low-skilled and highskilled groups (Thelen, 2004, Brown et al., 2001).

8

Green Paper, The European Research Area: New Perspectives, COM(2007) 161 final, Commission of the European Communities pp. 8 and 14. 56

Social Aspects of Regional Innovation Strategies.The REKO project

1. Theoretical perspectives The REKO consortium intends to conduct a comparative study of twelve European regional contexts in the period 1990 – 2010. The result of the twelve case studies will be used to develop a socioeconomic growth model for European regions that combines social prosperity and social justice. At the centre of concern are regions and knowledge-intensive clusters organised around two sectors: biotechnology and mechatronics. For the researchers, who have different academic backgrounds in economics, sociology, anthropology and political science, it is a challenge to combine theories on technological change, economic growth and social classes into one theoretical context. The notion of a socio-economic growth model has been used before us in an article from 1976 by Roman Kulikowski. He is concerned about the “Optimization of demographic policy in socio-economic growth models” and develops a model for governments to determine population or demographic policies. Kulikowski’s research can be seen as a challenge to the early neo-classical growth models, which considered both the labour force and technical progress as exogenous. He also abandoned the type of free-market adored by liberal economists. In Kulikowski’s model, governments allocate resources to population policies that influence the fertility and the size of the labour force. Secondly, by expenditures on education, health services and R&D, the governments influence technical progress. More recent applications of socio-economic growth models have modified this approach by linking up with new traditions in neo-classical economics to consider human capital as a production factor, besides physical capital and labour. In a publication from 1980, the World Bank refers to socio-economic growth models and makes the trade-off between increased physical investments and increased spending on human resource development based on education, health and nutrition a primary concern. The model to be developed by the REKO consortium differs from these two approaches in many ways. To begin with, the research team is working in the spirit of Evolutionary Economics, which means that technological change is considered the primary driver of economic growth. The creation and diffusion of economic knowledge are in our view the principal factors explaining growth. The physical capital, labour and human capital are seen as accumulated knowledge, which can either appear in the written form or be embedded in people. In emphasising the innovative element of knowledge, REKO admits that the connections between the body of knowledge and the knowledge that is economically exploitable (economic knowledge) are awkward, which has been discussed by Kline and Rosenberg (1986) and more recently by Audretsch and Keilbach (2004). Scholars are 57

Jan Gunnarson

also arguing that the so-called new growth theory is unable to explain why large investments in R&D do not always result in rapid economic growth (Carlsson et.al. 2007). By neglecting the difference between economic knowledge and the body of knowledge, some theories disregard the importance of the “knowledge filter” preventing knowledge from becoming economically useful. This filter is crucial for the REKO model, as it is an indicator of the performance of the clusters included in the study. It depends on the competition and the disparity of growth between firms, which work on the basis of different knowledge sources. Kulikowski does not consider the problem of equality and the report of the World Bank only mentions a trade-off between efficiency and equality without any further discussions. Thus, another difference between their approaches and the evolutionary approach suggested by us is that we examine a possible trade-off between economic growth and equality. At the same time, we think it is likely that growth and equality can become mutually reinforcing. This type of examination is particularly relevant in view of the evolutionary approach applied by the REKO consortium, in which the possession of economic knowledge is the principal growth condition for firms, while, at the same time, changes in the skill base of firms are some of the main causes of inequality

2 The REKO model for socio-economic growth To be poor is often equivalent to be deprived of nutrition needed to achieve educational objectives and to transfer skills into economic productivity. If this substantial connection between knowledge based growth and social structures is combined with institutions for the redistribution of income to the poor, equality and growth become mutually reinforcing. The REKO model of socio-economic growth also takes account of connections in which social structure and growth are linked by cognitive factors. Instead of choosing an individualistic approach to incentives, income and work efforts (common in mainstream economics), the research team argues that individuals are also motivated by their social identity. It links up with the sociologist Emile Durkheim (1963), who has argued that the simpler the division of labour in a society, the stronger the bond between individuals and social groups will be. The origin of this bond is mechanical solidarity, which arises from segmented similarities based on territory, traditions and social customs. REKO, however, considers more complex cognition implying that the notion of mechanical solidarity is replaced by the notion of social cohesion defined as the level of agreement reached by the members of a social group regarding their sense of belonging to a common endeavour or situation. 58

Social Aspects of Regional Innovation Strategies.The REKO project

The cognitive connection is illustrated in Figure 1. Social cohesion is a crucial end to be achieved by social policy and the EU has declared the promotion of social cohesion to be one of its major goals. The Directorate General of Social Cohesion has defined as its primary task to foster social cohesion and to improve the quality of life in Europe for the genuine enjoyment of fundamental human rights and respect of human dignity. According to Figure 1, social cohesion depends critically on equality of income and on opportunity: if there is no sense of equality in the European regions, then there is little room for faith in European cohesion.

 :FT





/P .JOJNVN
MFXFM PG
JOFRVBMJUZ





4PDJBM DPIFTJPO



,OPXMFEHF DMVTUFST

&DPOPNJD LOPXMFEHF

4PDJBM DBQJUBM



Figure 1: Connections between social structure and economic growth in the REKO model It makes a difference if a society does not fulfil the conditions for a legitimate minimum level of inequality. Social cohesion in unequal regions is intertwined with collective actions, where poor and insecure people increase their wealth by obtaining protection from others (often workmates, friends and family). From this perspective, subjective economic growth factors, such as entrepreneurial risk, beliefs about advantages of investments in education and training, are intimately related to regional tradition and history. Persons with few own resources search for protection, where the type of regional social model matters. It can include welfare state institutions. In regions, where these institutions are lacking, the less privileged social classes are under pressure to be protected by family members or friends. Social structures in regions above a minimum level of inequality are different. While each person has individual resources to fall back on, collective actions are not permeated with dependences and search for protection to the same extent as in regions where social cohesion evolves with poverty. Wealthy people can more freely explore other options. REKO notes that they can escape from the dependence of the cohesive “strong” social 59

Jan Gunnarson

ties that encapsulate the networks of the less privileged, which leads to fragmentation and poor connections to other social groups (Granovetter 1983). Figure 1 also visualises the empirical method applied by REKO. Significant insights into connections between knowledge based growth and social structure are expected to be provided using empirical evidence from the creation and selection of economic knowledge within knowledge clusters. The twelve clusters examined have been chosen to represent regions both below and above the minimum level of inequality and the research team has a suspicion that differences in social structure across EU regions will prevent the gap between the most and the least developed knowledge regions from decreasing. Just on the contrary, there is reason to believe that this gap will grow. The Polish province of Łódź has much to catch up with before ending up at the front line in the EU. A study of the level of openness and knowledge in the field of innovation management conducted among companies in three sectors in the Łódź region, points to critical connections between economic growth and social factors (Rogut & Piasecki 2008). The study showed that few regional companies had any knowledge in the field of knowledge management, or had developed an innovation culture or organisation capable to absorb new knowledge. Moreover, the companies showed little interest in stimulating worker creativity or improving their qualifications or skills. Altogether these circumstances produce poor conditions for the development of efficient knowledge clusters. One factor that promotes innovative cluster activities is an affirmative attitude to the cooperation with scientific research institutions and universities. Even here, regional companies demonstrated ignorance or were of the opinion that information provided by these institutions was unsuitable for their needs. In order to explain these obstacles to the transformation into knowledge based regions, the REKO project looks at social structures. The researchers try to argue that the relatively low prosperity of a region produces a type of social cohesion associated with encapsulated networks and fragmentation (the negative effect on “social cohesion”, “knowledge clusters”, “economic knowledge” and “income” in Figure 1). There is a minimum level of inequality below which the insecurity of the regional population grows, which is a barrier to innovations, entrepreneurship and investment in education. Accordingly, the study of regional companies in Łódź shows that the lack of a pro-innovative attitude depends on social factors such as low mobility of the employees, lack of participation of entrepreneurs in decisions about business regulation and unfavourable social policies (Rogut & Piasecki 2008). 60

Social Aspects of Regional Innovation Strategies.The REKO project

From the REKO perspective, European knowledge regions with a high index of innovativeness belong to the more prosperous EU regions. There is reason to associate them with social structures that are particularly friendly to innovative activity (the positive effect on “social cohesion”, “knowledge clusters”, “economic knowledge” and “income” in Figure 1). Prominent scholars argue that innovative activity is facilitated by “weak” social ties, where those concerned are less likely to be socially involved with one another but connected “to social circles different from one’s own” (Granovetter 1983 pp 201, 208). Since the research team tries to argue that it is more common among rich than poor people to rely on “weak” social ties, the researchers expect to find social cohesion within structures with these ties primarily in the more prosperous regions in Europe. These regions are incubators for the formation of knowledge clusters that speed up their growth. A full understanding of how knowledge economies may cause diverging disparities cannot be provided without some remarks about the notion of social capital in Figure 1. The literature on knowledge clusters argues that social structures of “weak” ties constitute the foundation required for the creation of business-oriented work communities, which is a key factor determining the growth dynamic of knowledge clusters (Lechner & Dowling 1999), (Gunnarsson & Wallin (2007). The social relationships and networks of these communities are social capital that the employees create to facilitate certain actions increasing the economic value of transactions in markets (cf. Burt 1992 and Coleman 1990). In other words, social capital connects individual market values and incomes with power that is derived from membership in social groups. This will have certain consequences for the socio-economic growth model that the REKO consortium tries to build. The model takes into account that the creation of communities for cooperation in knowledge clusters that are motivated by rewards deriving from market competition is favourable for economic growth, but not necessarily for equity (negative effect of “social capital” on inequality in Figure 1).

Conclusions The REKO consortium intends to compare concrete knowledgebased growth patterns in twelve European regions and relate them to regional experiences of social cohesion. This paper has illustrated the main idea of the project, which is that knowledge production and innovations create new inequalities. Technological change is a historical aspect of a cluster, which on the one hand shows the ability of the localised firms to renew and vitalise the cluster but on the other hand comes to reject traditional forms of knowledge as extinct. The proposed project satisfies the need to understand 61

Jan Gunnarson

that changes in the demand of economic knowledge will increase the competition between professional groups and especially between skilled and unskilled workers. It is an important task to study how the formation of new groups of knowledge workers and how hiring and firing of employees affect inequality and social cohesion. It is also on the research agenda to examine how risk behaviour associated with entrepreneurship, innovative activity and education changes with social identity and search for protection. One question arising, therefore, concerns the future social model of the European regions. The research questions are thus examined through the lens of regional clusters, which may seem strange for a study of a socio-economic growth model covering the whole Europe. However, the research is arranged to take stock of Europeanization effects. To this end, REKO develops a regional economic growth model and a computer simulation program, which link the capability of creating knowledge in regional innovation systems, innovations, regional production and global activities and markets.

References in Polish Translation.

62

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwoju gospodarczego i innowacyjności w Angli: wyzwania i możliwości Steve Johnson, Roger Henderson* Wprowadzenie W Zjednoczonym Królestwie za politykę wspierania przedsiębiorczości odpowiedzialna jest „regionalna administracja” Szkocji, Walii i Irlandii Północnej. W Anglii polityka wspierania przedsiębiorczości nadzorowana jest przez dziewięć Agencji Rozwoju Regionalnego (Regional Development Agency) działających w ramach polityki ustanowionej przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu (Department for Business Enterprise and Regulatory Reform [BERR]). Niniejsze praca skupia się na obecnej sytuacji w regionach Anglii, co umożliwi wyciągnięcie wniosków które mogą mieć zastosowanie w regionie łódzkim. Wspieranie przedsiębiorczości w Anglii jest finansowane z budżetu państwa i odbywa się poprzez agencję Business Link powołaną specjalnie do wykonywania tej funkcji. Model agencji Business Link i jej działanie uległo licznym zmianom w okresie ostatnich dziesięciu lat, najbardziej pod względem podejścia do docelowych grup przedsiębiorstw (przykładowo, zmiana nacisku na względne znaczenie nowo-powstających mikro-przedsiębiorstw), ukierunkowania geograficznego (działania lokalne, subregionalne, regionalne i ogólnokrajowe) i działania na zasadzie kontraktowej. Jednocześnie, szereg innych organizacji oraz inicjatyw na rzecz wspierania przedsiębiorczości, które są finansowane z budżetu państwa, kontynuuje swoją działalność szczególnie na poziomie regionalnym, subregionalnym i lokalnym. Są wśród nich agencje przedsiębiorczości (zajmujące się głównie nowo-powstającymi przedsiębiorstwami), izby handlowe i inne grupy okołobisnesowe dostarczające wsparcie i doradztwo, centra informacyjne lokalnych władz, inicjatywy Unii Europejskiej realizowane przez organizacje prywatne lub organizacje trzeciego sektora (podobne do fundacji w Polsce), programy wsparcia finansowego, inicjatywy sektorów oraz inne działania wspierane przez rząd centralny. Takie jak doradztwo w zakresie wytwórstwa i eksportu (Manufacturing Advisory Service and export support obecnie UK Trade and Investment). *

WM Enterprise, Bradford, England

63

Steve Johnson, Roger Henderson

Wszystko to składa się na dość złożony i zagmatwany obraz - jego typ znany jest obserwatorom działań na rzecz wspierania przedsiębiorczości w Łodzi, jak również w innych regionach Polski. W ramach próby zredukowania takiego poziomu zawiłości i zapewniając jednocześnie, że przedsiębiorstwa będą miały dostęp do możliwie najlepszego doradztwa i wsparcia, rząd Brytyjski wprowadził dwie kluczowe reformy. Po pierwsze, od roku 2008 Agencje Rozwoju Regionalnego są odpowiedzialne za zawieranie kontraktów z dostawcami usług wsparcia przedsiębiorczości na ustanowienie odpowiednich dla ich regionu usług Bizness Link. Po drugie, wprowadzono solidny program upraszczający scenę wspierania przedsiębiorczości, co zostało bardziej szczegółowo opisane poniżej.

1. Program uproszczenia wspierania biznesu BSSP Ogólnokrajowy kontekst wspierania biznesu uległ znacznym zmianom w ciągu ostatnich lat. W swoim budżecie na rok 2007 Kanclerz Skarbu podjął zobowiązanie konsultowania się z przedsiębiorcami odnośnie rodzaju wsparcia dla biznesu jaki rząd może finansować w przyszłości. To zobowiązanie zostało zbudowane na obietnicy uproszczenia wspierania przedsiębiorczości w Anglii, danej w 2006 r.. Z około 30009 programów do najwyżej 100, do roku 2010. Badania rządowe pokazują, że obecny nadmiar dostępnych programów jest mylący i przedsiębiorcy nie zawsze wiedzą dokąd zwrócić się po pomoc której potrzebują. Jednocześnie ta ilość programów utrudnia rządowi, na wszystkich szczeblach, mierzenie efektów wsparcia i możliwość zapewnienia, że nie ma miejsca dublowanie wsparcia. W marcu 2008 rząd opublikował broszurę zatytułowaną „Simple Support, Better Business: business support in 2010”10 (Proste wsparcie, lepszy biznes: wspieranie biznesu w 2010 roku) przedstawiając swoją wizję dostarczania wsparcia dla biznesu w przyszłości. Mając to na uwadze program uproszczenia wspierania biznesu ma na celu: • ułatwienie korzystania z rządowego wsparcia dla biznesu i zwiększenie jego efektywności i sprawności; • upewnianie się, że wsparcie finansowane z budżetu państwa jest łatwo dostępne dla firm, ma prawdziwy wpływ na cele polityki publicznej i jest warte swojej ceny; 9

The Grants and Support Directory www.businesslink.gov.uk BERR (2008) Simple Support, Better Business: Business Support in 2010. March 2008.

10

64

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

• ustanowienie roli organizacji Business Link jako głównego kanału wsparcia finansowanego ze środków publicznych i włączenie opinii odnośnie tego jak organizacja Business Link może być rozwinięta do pełnienia tej roli; • uniknięcie ponownego mnożenia się programów wsparcia po ich uproszczeniu. Celem programu jest wypracowanie gotowych rozwiązań dla zaspokojenia potrzeb biznesu i polityki. Te potrzeby to: wspólna praca rządu na rzecz wspierania biznesu, zrozumienie potrzeb i preferencji biznesu oraz podejmowanie konsekwentnych i efektywnych działań, monitorowanie najlepszych praktyk w celu zapewnienia odpowiedniego wykorzystania pieniędzy podatników. Nowa oferta zakłada mniejszą ilość programów i organizacji do ich pilotowania, przejrzyste i spójne budowanie tożsamości marki, wsparcie przedstawiające większą wartość dla podatników oraz wsparcie poprzez efektywne monitorowanie.

2. Rozwój brytyjskiej polityki innowacyjnej w XXI wieku Różne inicjatywy rządowe w Wielkiej Brytanii, w minionej dekadzie, próbowały podnieść konkurencyjność kraju skupiając się na rozwoju gospodarki innowacyjnej i opartej na wiedzy. Dokument rządowy The Science and Innovation Investment Framework 2004-1411 wielokrotnie powtarza wiarę rządu w naukę, technologię i wysokie umiejętności jako rdzeń przyszłego wzrostu. Celem rządu jest wzrost inwestycji na badania i rozwój proporcjonalnie do przychodu krajowego od 1,9% do 2,5%, do roku 2014. Dwa lata później Leitch Report12 (raport Leitch’a) znacząco wzmocnił stanowisko polityki, zakładając rozwój bazy światowej klasy umiejętności do roku 2020 i dostarczając pracodawcom kluczowej roli poprzez projekt szkoleniowy Train-to-Gain w ramach opartego na zapotrzebowaniu rządowego systemu wspierania biznesu i umiejętności. W 2007 r. dokument Sainsbury Review,13 będący analizą systemu nauki i innowacji w Zjednoczonym Królestwie, promował usprawnienie transferu wiedzy pomiędzy bazą badawczą a biznesem. Zakłada on wykorzystanie 11

HM Treasury and DTI (2004) Science and Innovation Investment Framework 2004-14. 12 HM Treasury (2006) Prosperity for all in the global economy – world class skills. (Leitch Review of Skills) December. 13 HM Treasury (2007) The Race to the Top. A review of the Government’s Science and Innovation Policies. (Lord Sainsbury of Turville). October.

65

Steve Johnson, Roger Henderson

funduszu na wyższe szkolnictwo i innowacje (Higher Education Innovation Fund) do wspierania uniwersytetów zorientowanych na biznes, podwojenie liczby Partnerstw na rzecz transferu wiedzy (Knowledge Transfer Partnerships) i lepsze wsparcie dla spółek wysokich technologii poprzez inicjatywy badawcze małych przedsiębiorstw (Small Business Research Initiative) w celu pobudzania innowacji. Miedzy innymi, poprzez granty w ramach programu Proof-of-Concept Fund (fundusze na określenie jakościowych i ilościowych możliwości rynkowych pomysłu) i wsparcia dla inkubatorów oraz klastrów wysokich technologii. Rząd Wielkiej Brytanii jest również orędownikiem mianowania sześciu miast jako „Miasta Nauki”14, wyrażając tym pragnienie zaangażowania 5 najlepszych brytyjskich uniwersytetów w rozwój gospodarczy i akcentując transfer nauki i technologii jako główne źródło innowacji. Niedawno, w Białej Księdze z 2008 roku zatytułowanej Innovation Nation15 (Innowacyjne państwo), bardziej niż dotychczas uznano potrzebę integracji biznesu, wiedzy i miejsca w rozwijaniu społeczeństwa opartego na innowacji argumentując, że rozwój gospodarki opartej na wiedzy ma globalny zasięg, jednak lokalne efekty i konsekwencje dla powstających programów miast-regionów Innovation Nation, promuje szerszą definicję innowacji rozciągającą się od wąskiej bazy naukowej po takie sektory jak media i majątek kulturowy i uwzględniającą indywidualną naukę i naukę organizacji. Nowe technologie umożliwiają i przyspieszają innowację, co powoduje, że staje się ona coraz bardziej otwarta. Organizacje coraz częściej sięgają poza swoje granice w poszukiwaniu nowych idei: do uniwersytetów, dostawców, innych spółek, a nawet do konkurencji. Wyłania się świadomość, że polityka potrzebuje rozpoznać te nowe źródła innowacji i robiąc to wziąć pod uwagę zarówno czynniki popytu, jak i podaży.

3. Regionalne podejście do innowacji Na poziomie regionalnym więcej uwagi skupia się na integracji regionalnych zasobów, takich jak lokalne uniwersytety/instytucje badawczo-rozwojowe, klastry, kluczowe tereny (centra inkubacyjne, parki nauki) oraz na wzmacnianiu partnerstwa i sieci. Agencje Rozwoju Regionalnego (ARR) wspierają wysiłki rozwoju innowacyjnych zdolności. Pomimo, że przydział ich funduszy jest ograniczony, pod względem procentowym regionalnego PKB (<1%), fundusze są dość elastyczne i mają zdolność pobudzania innych źródeł, jak również odgrywania roli wypełniacza luk. 14 15

York, Manchester, Newcastle, Nottingham, Birmingham, Bristol. DIUS (2008) Cm 7345. Innovation Nation. March.

66

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

Dziewięć regionów w Anglii działa wewnątrz wspólnych krajowych ram i ma podobne cele w zakresie wspierania przedsiębiorczości i innowacji, aczkolwiek istnieją różnice w strategii i mechanizmach dostaw. Są one uzależnione od sytuacji w odpowiednich branżach biznesu i dominujących kwestiach gospodarczych, jak również od szczególnych czynników geograficznych każdego regionu. Każda ARR ma swoją własną formę Strategii Rozwoju Regionalnego. Dla przykładu, w Yorkshire and the Humber16 strategia agencji Yorkshire Forward buduje na istniejących działaniach innowacyjnych i obraca się wokół czerech głównych tematów: Podnoszenie kultury innowacyjnej regionu – poprzez wykorzystanie czołowych orędowników innowacji do pobudzania innowacji w biznesie i połączenie znakomitych badań z możliwościami komercyjnymi. Rozwój środowiska innowacyjnego w regionie – aby połączyć formalne punkty działalności poprzez centra innowacji i ośrodki satelitarne. Zaangażowanie w europejskie programy – zaangażowanie w priorytery agendy lizbońskiej w zakresie konkurencyjności i rozwoju oraz uczestnictwo w programach ramowych Unii Europejskiej również poprzez alianse z innymi regionami. Wspólne działania na rzecz północy – wraz z inicjatywą partnerstwa Northern Way, skupiającą miasta i regiony północnej Anglii, agencje rozwoju regionalnego identyfikują sposoby stymulacji innowacji na północy Anglii. W przeszłości Northern Way aktywnie popierała N8 Research Partnership (partnerstwo badań) pomiędzy uniwersytetami w północnej Anglii, z których trzy znajdują się w regionie. Region West Midlands jest dumny ze swojego dziedzictwa jako miejsca narodzin rewolucji przemysłowej, gdzie innowacja zapoczątkowała zmiany które przeobraziły świat. Nowoczesna poczta ma swoje korzenie tutaj, jak również profilowanie DNA i technologia LED. Dziś region szczyci się przykładami światowej klasy badań i rozwoju. Jednak obecnie region West Midlands musi zmierzyć się z głównymi wyzwaniami w zakresie innowacji. Główne spółki, jak JCB i Jaguar-Land Rover są pod ciągłą presją wprowadzania innowacji żeby móc konkurować globalnie, podczas gdy region jest również domem dla światowej klasy instytucji, jak QinetiQ, RAPRA i CERAM oraz mocnych ośrodków badawczych na uniwersytetach w Birmingham i Warwick. Wszystkie potrzebują znacznych inwestycji. W 2004 roku oszacowano, że region West Midlands zainwestował 21 miliardów funtów w badania i rozwój, co stanowi około 1,5% PKB regionu, 16

Yorkshire Science (2006) Regional Science and Innovation Strategy. October. 34pp.

67

Steve Johnson, Roger Henderson

przy czym celem rządu dla każdego regionu jest 2,5% do roku 201417, co w efekcie stanowi ogromny 15 miliardowy wzrost w okresie dziesięciu lat. Obecna strategia innowacji jest napędzana przez Innovation and Technology Council (Rada d/s Innowacji i Technologii), która doradza Radzie agencji Advantage West Midlands. Celem strategii jest ponowne ożywienie gospodarki regionu West Midlands poprzez wykorzystanie powstających innowacyjnych technologii w istniejących i nowych globalnie konkurencyjnych przedsiębiorstwach. W tym celu Rada wyznaczyła pięć dziedzin: energię, opiekę zdrowotną, technologię, technologię transportu, zaawansowane materiały i media cyfrowe jako główne kierunki koncentracji działań innowacyjnych regionu. Wiele Agencji rozwoju regionalnego ma tendencję skupiania się na specyficznych sektorach przemysłu, niektóre na obszarach wiedzy specjalistycznej, ale generalnie bardziej na tym co przedstawia potencjał. Przykładowo, w regionie West Midlands nie ma znaczącego przemysłu farmaceutycznego, ale istnieje mocny przemysł technologii medycznych. Jest on połączony z o wiele szerszą gamą firm w innych sektorach, które posiadają technologie, wiedzę specjalistyczną i produkty związane z ochroną zdrowia. Region posiada również mocną bazę w zakresie badań klinicznych połączoną z głównymi szpitalami i nowymi szkołami medycznymi. Pośród zwykłych zagadnień z którymi muszą zmierzyć się agencje rozwoju regionalnego jest po pierwsze, zapewnienie „ połączonego” podejścia do wciąż rosnącej miriady innowacyjnych inicjatyw, co obejmuje działanie w roli pośredników pomiędzy bazą badawczą a przemysłem. Po drugie, istnieje potrzeba lepszego zrozumienia takich zagadnień jak: jakie oddziaływanie mają podejmowane środki, zwłaszcza co działa w szczególnych okolicznościach. Na przykład, inicjatywy próbne takie jak talony na usługi innowacyjne; jak regionalna wiedza od przedsiębiorstw i uniwersytetów może być lepiej wykorzystana do osiągnięcia korzyści społecznych i ekonomicznych oraz, czy dostępność publicznych środków finansowych działa jako zachęta dla działań badawczo-rozwojowych biznesu, czy ją zastępuje? Po trzecie, istnieje jeszcze zagadnienie odpowiedniej skali aktywności innowacyjnej. Inicjatywy, takie jak N818 lub Northern Way19 mają za zadanie zarówno kreowanie masy krytycznej, jak i rozpoznawanie, że działania innowacyjne kreują „wycieki” poza specyficzne granice regionu i czerpią 17

HM Treasury and DTI (2004) Science and Innovation Investment Framework 2004-14, op cit.

68

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

z nich korzyści. Przykładowo, inicjatywa Northern Way została ustanowiona jako strategia wzrostu, w którą zaangażowanych jest osiem miast regionów i której działaniem priorytetowym jest zmniejszenie w ciągu 25 lat 29 miliardowej różnicy w produktywności pomiędzy północą Anglii a średnią angielską. Strategia skupia się na szerokim zakresie działań i jednym z nich jest „napędzanie innowacji”. Na innym poziomie, podczas gdy Regionalne Strategie Gospodarcze dostarczane są na poziomie sub-regionalnym, w następstwie analizy rozwoju gospodarczego i odnowy na poziomie sub-krajowym (Sub-National Review20) istnieje prawdopodobieństwo większego nacisku na skalę rozwoju strategii i wdrożenia ze strony władz lokalnych. To samo nie odnosi się do strategii innowacji. Wyjątkiem jest może koncepcja Miast Nauki, która wykorzystuje zasoby w obrębie szczególnego miasta i buduje efekt „klastra i komercjalizacji”.

4. Regionalne studia przypadku Spośród regionów, od regionu North East (północno wschodniego) po region South West (południowo zachodniego, patrz mapa regionów Anglii na ilustracji 1) wybrano poniższe studia przypadku ponieważ zawierają prace w zakresie wspierania biznesu i innowacji, w których WM Enterprise miało zarządzającą lub kluczową rolę w formowaniu oceny. Wszystkie do pewnego stopnia angażują odpowiednie ARR: w regionie North East uwaga skupia się na zmianie modelu wsparcia biznesu z sub-regionalnego na regionalny; w regionie North West odniesiono się do wyzwania jakie stanowi promocja innowacji wśród MŚP; w regionie West Midlands odniesiono się do kwestii zaangażowania przedstawicieli biznesu w rozwój polityki ARR; a w regionie South West nacisk jest położony na metodologię oceny szerszego wsparcia biznesu, w tym działania oparte na technologii i określonych sektorach.

18

N8 jest to partnerstwo pomiędzy ośmioma głównymi centrami badań na uniwersytetach na północy Anglii – Durham, Lancaster, Leeds, Liverpool, Manchester, Newcastle, Sheffield and York. 19 Northern Way Steering Group (2004) Moving Forward: The Northern Way. First Growth Strategy Report. September. 20 HM Treasury (2007) Review of sub-national economic development and regeneration.

69

Steve Johnson, Roger Henderson

Studium przypadku : Agencja rozwoju regionalnego ONE North East – Business Link IDB model (model działalności oparty na informacji, diagnozie i pośredniczeniu) Region North East jest najmniejszym z dziewięciu gospodarczych regionów Anglii i przechodzi transformację z bycia uzależnionym od tradycyjnego, często ciężkiego przemysłu (węgiel, stal, budowa statków), który stracił względną przewagę w stosunku do zagranicy. Skierowane tam w latach 80 i na początku lat 90 inwestycje dużej skali rozwinęły tzw. gospodarkę filialną (ang. branch-plant economy), często z przewagą usług o niskiej wartości dodanej. W ostatniej dekadzie agencja ONE North East podejmowała próby przesunięcia bazy gospodarczej w kierunku większego zaangażowania w innowację. Wśród nich próbę odnowy istniejących sektorów, oceny bazy wiedzy i podniesienia zdolności MŚP. Ważnym wymiarem jest tu wsparcie dla organizacji Business Link jako głównego kanału wsparcia dla środowiska biznesu. WM Enterprise prowadzi obecnie trzyletnią pionową ewaluację działania usług Business Link NE (znanych obecnie jako Business + Enterprise North East [BENE]) za okres do kwietnia 2010. Wcześniej czterej sub-regionalni operatorzy usług Business Link dostarczali usługi typu businesslink, ale w następstwie otwartego przetargu na nowe usługi w regionie organizacja BENE otrzymała franszyzę jako wyłączny regionalny dostawca usług. BENE, zapewniła sobie również prowadzenie usług szkoleniowych w ramach programu Train-to-Gain (T2G) (przyp. tłum. program oferujący fundusze i wsparcie w szkoleniu oraz podnoszeniu umiejętności pracowników) w imieniu regionalnej Rady Edukacji i Umiejętności (Learning and Skills Council), co stanowi integrację umiejętności i pośredniczenia, która jest obserwowana przez innych operatorów usług Business Link i inne ARR. W istocie ewaluacja stara się ocenić osiągnięcia w zakresie informowania, diagnozowania i pośredniczenia w stosunku do postawionych celów. Element informowania polega na udzielaniu w pełni zintegrowanych informacji przez telefon lub na stronach internetowych i odpowiadaniu na pytania. Element diagnostyczny zawiera podstawową „diagnozę” ułatwiającą przedsiębiorstwom zdobycie obiektywnej i realistycznej oceny swojego biznesu i wyników. Dogłębna „diagnoza” pokrywa wszystkie aspekty biznesu i prowadzi do planu działania zmierzającego do osiągnię70

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

cia wzrostu i/lub podwyższenia celów. Usługi pośredniczenia a w nich udzielanie wskazówek dla szerszego środowiska wsparcia biznesu, mają za zadanie pomaganie firmom w rozwijaniu obiektywnej i realistycznej oceny swoich potrzeb i rozwiązań. Prowadzona jest lista dostawców usług (Service Provider Register - musi być na niej co najmniej trzech) a Centra inwestycyjne (Investment Centre) oferują opcje finansowania. Przejściowa ocena do 30 września 2008 zawierała wywiady z 30 kluczowymi udziałowcami i sondaż przeprowadzony wśród 391 beneficjentów, którzy otrzymali jakiś rodzaj wsparcia. Kluczowe wnioski to: - usługi były znacznie zakłócane podczas pierwszych 18 miesięcy i transferu z 4 sub-regionalnych dostawców do jednego regionalnego dostawcy; - model IDB jest ogólnie dobrze przyjmowany i rozumiany, aczkolwiek element pośredniczenia jest nadal testowany i wpływa na niego jakość klienta i pośrednika; - integracja pośredniczenia w podnoszeniu umiejętności poprzez T2G jest skuteczna; - istnieje odczucie, że zbyt wiele przedsiębiorstw spośród otrzymujących wsparcie to mikro przedsiębiorstwa (poniżej 5 osób); - zmiana na bazę regionalną podnosi kwestie dostępu w bardziej oddalonych wiejskich obszarach; - w sumie zakres oddziaływania, jak do tej pory, jest ograniczony ponieważ nowa usługa istnieje dopiero od 18 miesięcy. Przyszłe wysiłki muszą skoncentrować się na penetracji przedsiębiorstw regionu o wyższym wzroście oraz promowaniu wartości stworzonych przez zmieniające się kultury biznesu i praktyki. Jednakże, integracja pośredniczenia w podnoszeniu umiejętności poprzez T2G wraz z BENE jako jedynym punktem dostępu oferuje możliwości rozwoju prostszego systemu i rozwoju wyższego poziomu umiejętności w przewodzeniu i zarządzaniu, jakich potrzebuje wiele firm z sektora MŚP. Studium przypadku : Agencja North West Development Agency – Projekt: Wiedza dla Innowacji (Knowledge to Innovate (K2i)) Region North West posiada mocną bazę przemysłową i był pierwszym regionem w Zjednoczonym Królestwie który w 2002 roku ustanowił Radę Nauki pod przewodnictwem przedstawicieli przemysłu. Strategia w zakresie nauki próbuje wykorzystać siłę uniwersytetów i regionalnych przedsiębiorstw naukowo-badawczych do zwiększenia wzrostu gospodarczego. Agencja North West Development Agency (NWDA) przyjęła wieloaspektowe podejście zmierzające do redukcji barier dostępu do wspar71

Steve Johnson, Roger Henderson

cia, kładąc nacisk na działania o wysokim ryzyku, przynoszące wysokie efekty za pomocą programów w zakresie badania możliwości rynkowych, wsparcia biznesu, podnoszenia umiejętności, kapitału venture capital i transferu wiedzy - wszystko w celu stymulowania komercjalizacji. Całościowy pogląd na innowację został zaadoptowany przez program Wiedza dla Innowacji, który nie tylko ma na celu ulepszenie innowacji i zdolności konkurencyjnych w regionie, ale również stara się przyspieszyć proces dostarczania innowacji na rynek. Trzy letni program, którego fundusz wynosi 3,2 miliona funtów jest wykonywany i zarządzany przez WM Enterprise i skierowany jest do MŚP. Program zawiera trzy zasadnicze moduły: praktyczne innowacje, przywództwo dla innowacji, innowacje organizacyjne. Moduły te, zanim zostają skierowane do zespołu K2i przechodzą wcześniejszą „diagnostykę”. W sumie projekt ma na celu rozwój przywództwa innowacyjnego i kultury innowacji w miejscu pracy. Firmy mogą zgłaszać się poprzez szereg procesów skierowań, w tym poprzez konwencjonalne kanały wsparcia biznesu (Business Link) lub bezpośrednio do K2i (http://www.k2i.org.uk). Zgodnie z założeniami do połowy 2008 r. w programie zostało zarejestrowanych 196 spółek. Z niedawnej ewaluacji przeprowadzonej w połowie okresu realizacji wynika, że udziałowcy uważają iż w projekt udało się zaangażować MŚP z różnych sektorów i że wsparcie mentorskie oraz warsztaty przywódcze były pozytywnie odbierane. Promocja programu odbywała się głównie droga ustną. Głównymi powodami interwencji w postaci programu K2i jest niedobór informacji i ryzyko/niepewność ze strony średniej wielkości firm w odniesieni do inwestycji w innowacje. Włączenie sektora usługowego odebrane zostało jako nowatorski i ważny wymiar dla przyszłej konkurencyjności gospodarki brytyjskiej. Pośród kluczowych zagadnień pojawiła się konieczność zapewnienia odpowiednich kanałów skierowań do programu K2i a jego związek z usługami Biznes Link, będących jedyną bramą do uczestnictwa w nim, powinien zostać usprawniony szczególnie, że program K2i będzie mocno zaangażowany w przyszły rozwój usług pośredniczenia w innowacjach (Innovation Brokerage). Innym zagadnieniem jest potrzeba wydłużenia czasu interwencji ze strony mentora w przyszłych takich programach. Elementy wsparcia na które istnieje największe zapotrzebowanie to: innowacje w zakresie rynku/produktu (podniesienie zrozumienia rynku, 72

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

komercjalizacja produktu i wprowadzenie go na rynek) i innowacje w zakresie funkcjonowania biznesu (adresujące sposób prowadzenie biznesu i jego rentowność/produktywność). Projekt K2i jest oceniany jako sukces w zakresie wdrażaniu regionalnej strategii innowacji, ponieważ działa jako katalizator dla rozwoju współpracy w dziedzinie innowacji pomiędzy przedsiębiorstwami, wyższymi uczelniami i organami wsparcia przedsiębiorczości. Projekt pomaga również budować zdolności firm do innowacyjnego rozwoju. Studium przypadku: Agencja Advantage West Midlands (AWM) – Enterprise Board and Business Council (Komitet Przedsiębiorczości i Rada Biznesu) Region West Midlands skoncentrowany wokół miasta-regionu Birmingham posiada mocne tradycje przemysłu maszynowego i wytwórczego. Tym niemniej agencja Advantage West Midlands (AWM) uważa, że dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy istnieje potrzeba modernizacji i zróżnicowania bazy biznesu. Poprzez uniwersytety zostały wprowadzone różne inicjatywy z zakresu strony podaży, takie jak utworzenie Miasta Nauki w Birmingham i trzech korytarzy wysokich technologii. Jakkolwiek, region poświęca również znaczną uwagę stronie popytu i zaangażowaniu z pracodawcami i ich reprezentantami. Istnieją różne zbiorowe fora do rozpowszechniania poglądów biznesowych, należą do nich West Midlands Regional Enterprise Board (WMREB) (Regionalny Komitet Przedsiębiorczości) i West Midlands Business Council (WMBC) (Regionalna Rada Biznesu). Spółka WM Enterprise przeprowadziła niedawno ewaluację obu jednostek. Komitet Przedsiębiorczości (Enterprise Board) działa jako organ doradczy wysokiego szczebla dla agencji AWM, a jego członkowie zasiadają w obydwu zarządach. Składa się on głównie z czołowych przedsiębiorców, którzy dostarczają praktyczną wiedzę o potrzebach biznesu i kwestiach wymagających interwencji ze strony polityki. Pierwotnie do zakresu kompetencji komitetu należało nadzorowanie zmian w zakresie wspierania biznesu, po tym jak agencja rozwoju regionalnego obejmie strategiczną odpowiedzialność za ten obszar. Zgodnie z tym WMREB ma istotny wpływ na kształtowanie racjonalizacji usług Business Link i programu upraszczania wspierania biznesu (Business Support Simplification Programme). Ostatnio komitet skierował uwagę na promocję 73

Steve Johnson, Roger Henderson

kultury przedsiębiorczości w różnych obszarach, takich jak: promocja przedsiębiorczości wśród kobiet, przedsiębiorczości społecznej, przedsiębiorczości wśród młodych ludzi oraz grup mniejszości kolorowych i etnicznych. Komitet pełni wartościową role dla agencji AWM dostarczając zewnętrznych, fachowych opinii na temat kluczowych zagadnień i tworzenia polityki. Spośród różnych rekomendacji sformułowanych w wyniku przeprowadzonej ewaluacji zaleca się większe skupienie uwagi na istniejących, zwłaszcza średnich przedsiębiorstwach niż na nowo powstałych, szczególnie w okresie obecnej recesji. Rada Biznesu jest regionalnym organem w skład którego wchodzą członkowie ze wszystkich sektorów handlu i przemysłu regionu West Midlands. Jest to organizacja parasolowa, której 24 członków sami są organizacjami reprezentującymi interesy biznesu, np. National Farmers Union (Krajowy Związek Rolników), Engineering Employers Federation (Federacja Pracodawców Przemysłu Maszynowego), Institute of Chartered Accountants in England and Wales (Instytut Biegłych Księgowych Anglii i Walii), Federation of Small Businesses (Federacja Małych Przedsiębiorstw). Pierwotnym powodem utworzenia Rady Biznesu była decentralizacja regionalnego samorządu i zapewnienie głosu przedstawicielom biznesu na Zgromadzeniu Regionalnym. Racjonalna podstawa dla utworzenia WMBC wywodzi się z faktu, że zapewnia ona wymianę informacji do/od społeczności mniejszego biznesu do których agencja AWM inaczej miałaby trudności z dotarciem. Ewaluacja brała pod uwagę efektywność i wpływ WMBC nie tylko pod względem „głosu” w imieniu społeczności biznesu, ale również pod względem inicjatyw związanych z projektami. Pośród tych inicjatyw ogromne znaczenie miało wyrażenie potrzeb biznesu związanych z regionalnymi planami zagospodarowania połączonymi z Regionalną Strategią Zagospodarowania Przestrzennego, czego przykładem jest zwrócenie uwagi na konieczność nie pominięcia wyznaczania gruntów na cele działalności gospodarczej przy wyznaczaniu gruntów pod nową zabudowę mieszkaniową. Inne działania związane z projektami to wspieranie inicjatywy zredukowania przestępczości w biznesie (Business Crime Reduction Initiative), podnoszenie świadomości w zakresie islamskich finansów i kwestii związanych z ich zdobywaniem, oraz zainteresowanie Olimpiadą w Londynie w kategoriach zdobywania kontraktów dla firm z regionu West Midlands. Podczas gdy działania te są skuteczne, ewaluacja rekomenduje aby WMBC skoncentrowała się na działaniach wyznaczonych przez politykę, konsultacjach, zbieraniu informacji i odgrywaniu 74

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

roli łącznika pomiędzy organami publicznymi a społecznością biznesu. W istocie Rada powinna pozostać raczej organem reprezentacyjnym, niż organem dostarczającym. Te dwie organizacje podkreślają znaczenie zaangażowania społeczności biznesu w debaty dotyczące kierunków polityki regionalnej. Wyzwaniem jest zapewnienie przedstawicielstwa możliwie największej ilości interesów, nawet jeśli nie zawsze realne jest osiągnięcie jednolitego głosu. Przykładowo, chociaż WMBC występuje w imieniu dużej części społeczności biznesu nie reprezentuje wszystkich przedsiębiorstw regionu West Midland. Inne organizacje, takie jak oddziały Izby Handlowej (Chamber of Commerce) i Konfederacja Przemysłu Brytyjskiego (Confederation of British Industry) odgrywają ważną rolę. Ta druga w szczególności dla większych firm. Studium przypadku: Agencja South West Regional Development Agency (SWRDA) – Struktura ewaluacji W Zjednoczonym Królestwie, Regionalne Agencje Rozwoju rozwijają zakres wspierania biznesu poprzez wdrażanie swoich regionalnych strategii gospodarczych. Kluczowym wyzwaniem dla decydentów jest możliwość oceny efektów takiej interwencji Agencji Rozwoju Regionalnego poprzez działania wspierające biznes pod względem wartości dodanej dla regionu. W marcu 2008 spółka WM Enterprise otrzymała zlecenie od agencji SWRDA na wykonanie wysokiej jakości ewaluacji pod względem efektu gospodarczego próbki projektów według tematycznego rodzaju interwencji w zakresie wspierania biznesu, zgodnej z nową metodyką Impact Evaluation Framework (IEF) (Ramy Ewaluacji Oddziaływania) opracowaną przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu (DBERR) i stosowaną w ewaluacji agencji rozwoju regionalnego. Posługując się statystycznie solidną próbką projektów ta metodyka szacuje dodatkowe oddziaływanie netto każdego projektu pod względem zatrudnienia, produktywności (Wartość Dodana Brutto) i powstawania biznesów oraz przekłada to na łączne oddziaływanie netto. Ramy ewaluacji zakładają stworzenie zestawu wskaźników dodatkowości, które mogą być zastosowane do ewaluacji podobnych interwencji lub typów działań. Ogólnym celem jest ocena strategicznej wartości dodanej interwencji agencji i wartości stworzonej przez korzyści z wydanych pieniędzy. 75

Steve Johnson, Roger Henderson

Metodyka przyjęta do ewaluacji agencji SWRDA zawierała dogłębną ewaluację 19 z 55 projektów w zakresie wspierania biznesu, wywiady z pracownikami SWRDA prowadzącymi poszczególne przypadki i telefoniczny sondaż beneficjentów. 19 próbek projektów pokazuje, że agencja SWRDA wspiera szeroką gamę różnych projektów w zakresie wspierania biznesu. Ich „łańcuch logiczny” sugeruje różnorodność podstawowych warunków, racjonalizacji pod względem zawodności rynku, wykorzystanych środków, podjętych działań, grup docelowych, produktu, wyników i zamierzonych oddziaływań. Regionalna Strategia Gospodarcza kładzie nacisk na potrzebę gospodarki opartej na wiedzy, z większym zaangażowaniem w biznes ze strony grup sektorów: szkolnictwa wyższego i placówek badawczych o profilu technologicznym. Ewaluacja pokazała, że te wymiary stały się bardziej widoczne w promowanych działaniach w zakresie wspierania biznesu. Wspieranie technologii, badań i rozwoju, i/lub innowacji stanowiło relatywnie niewielką porcję wydatków agencji SWRDA na początku okresu ewaluacyjnego, natomiast obecnie jest główną cechą działań agencji. Ewaluacja kategorii interwencji „technologia oraz badania i rozwój” wskazuje, że w przyszłości interwencja będzie miała znaczący wpływ na innowacje. Ewaluacja potwierdziła również, że działania w zakresie wspierania biznesu adresowały niektóre pierwotne niedoskonałości rynku (jak również instytucji/polityki) które stworzyły potrzebę interwencji, w szczególności „asymetrie informacji” i zagadnienia związane z wyjątkowymi warunkami geograficznymi półwyspu południowo zachodniego. Wnioski z ewaluacji potwierdzają, że interwencja agencji SWRDA przyniosła korzystne efekty pod względem głównych wskaźników produktu, oddziaływania na przedsiębiorstwa i utworzonej wartości dodanej. Co więcej, całkowity wpływ badanych projektów nie był odczuwalny w wyniku ewaluacji metodyką IEF . Dodatkowe korzyści płyną z dopasowanego finansowania, zwiększonej produktywności pracowników i innowacji w zakresie produktu, procesów i usług pobudzonych przez działania w zakresie wspierania biznesu. Są to szczególnie znaczące aspekty mając na uwadze popierane przez UE i Wielką Brytanię programy konkurencyjności i obecny spadek koniunktury gospodarczej. Ewaluacja sugeruje, że interwencja stworzyła strategiczną wartość dodaną przez rozwój polityki i ram implementacji, poprzez które biznesy i organizacje wsparcia mogą w sposób strategiczny reagować na zmianę polityki, możliwości finansowania i technologie. Konkretne zidentyfikowane 76

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności...

przykłady strategicznej wartości dodanej to: znaczne podniesienie profilu kreatywnych mediów w regionie; zwiększona zdolność agencji SWRDA promowania projektów w zakresie technologii i innowacji; lepsze nastawienie do handlu zagranicznego; oraz rodząca się współpraca pomiędzy uniwersytetami w regionie. Metodyka ewaluacji The Impact Evaluation Framework (IEF) i powiązany z nią „łańcuch logiczny” pozwalają wykonującym ewaluację wyizolować kluczowe elementy projektu i potrzebę w zakresie danych po to żeby dostarczyć solidną ocenę oddziaływania. Jest to relatywnie nowe narzędzie, które w przyszłości będzie miało wpływ na zbieranie danych i dokonywanie ewaluacji w Zjednoczonym Królestwie, jak również będzie głównym narzędziem analizy interwencji ARR, szczególnie w obszarze wspierania biznesu.

5. Wyzwania i możliwości Zawarte w niniejszym opracowaniu studia przypadków obrazują spektrum działań w zakresie wspierania biznesu i innowacji jakie mają miejsce na poziomie regionalnym w Anglii. W odniesieniu do stojących przed Łodzią i innymi regionami Polski wyzwań budowania bliższych związków pomiędzy sektorem biznesu a sektorem wyższego szkolnictwa i sektorem badawczym, wyłaniają się następujące kluczowe punkty: Po pierwsze, istnieje potrzeba pogodzenia krajowych, regionalnych, sub-regionalnych i lokalnych priorytetów polityki. W Zjednoczonym Królestwie kierunki krajowej polityki innowacyjnej skupiają się głównie na roli innowacji w podwyższaniu konkurencyjności gospodarki krajowej wewnątrz gospodarki globalnej. Na poziomie regionalnym i lokalnym, szczególnie w czasach recesji gospodarczej i wzrostu bezrobocia, te zagadnienia mogą zostać odsunięte na dalszy plan przez chęć utrzymania lub stworzenia miejsc pracy. Generalnie, jak pokazano w przypadku regionu North East (północno wschodniego), regionalna polityka w zakresie wspierania biznesu może nie przykładać dostatecznej wagi do potrzeb rejonów wiejskich i małych miast, co jest zagadnieniem o kluczowym znaczeniu dla regionu łódzkiego. Po drugie, system polityki wspierania przedsiębiorczości i innowacji jest w sferze zainteresowania i troski szerokiego zakresu instytucji oraz publicznego, prywatnego i trzeciego sektora. Agencje rządowe inwestują znaczne sumy pieniędzy w inicjatywy, władze lokalne są zainteresowane zapewnieniem, że polityka przynosi korzyści na ich terenie, organizacje 77

Steve Johnson, Roger Henderson

biznesowe i sektorowe mają własny w tym interes, podobnie jak same organizacje dostarczające. „Upraszczanie” wydaje się być rozsądnym celem, ale rzeczywistość jest taka, że wojny o wpływy są powszechne i organizacje niechętnie rezygnują ze swojego wpływu na system, nawet dla szerszej korzyści dla regionu. Po trzecie, rola agencji rozwoju regionalnego w Anglii jest dotychczas niejasna. Badania i ewaluacja sugerują, że może istnieć napięcie pomiędzy rolą agencji jako strażnika strategii gospodarczych regionu a operacyjnymi realiami dotyczącymi zlecania, monitorowania i ewaluacji działań w zakresie wsparcia. Podczas gdy rola agencji rozwoju regionalnego w Polsce i ich związek z krajowym rządem i regionalnymi samorządami różni się od tej angielskich agencji, ustanowienie właściwej równowagi pomiędzy strategicznymi a operacyjnymi obowiązkami będzie decydującym czynnikiem w rozwoju skutecznego regionalnego systemu wspierania biznesu i innowacji. Po czwarte, nasze badania ujawniły szereg pytań dotyczących zagadnienia gdzie powinno być skierowanie wsparcie biznesu i innowacji? Na przestrzeni ostatnich kilku lat podejście angielskich ARR skupiało się, w przeważającej mierze, na klastrach. Jednakże istnieją oznaki, że ARR odchodzą od tej idei i wracają do podejścia opartego na sektorze i/lub geografii. Jest to tocząca się debata odnośnie rozwoju gospodarczego i niniejsza praca nie twierdzi, że potrafi ją rozwiązać. Sugeruje jednak, że regiony takie jak Łódź potrzebują nieustannie dokonywać ponownej oceny podstawy, w oparciu o którą wyznaczane są cele polityki wspierania biznesu i innowacji i ostrożnie rozważać, czy podejście oparte na klastrach jest zawsze stosowne. Reasumując, co w szczególności odnosi się do Łodzi, regionalne polityki innowacyjne nieustannie muszą stawać w obliczu rzeczywistości, w której sektory wyższego szkolnictwa i badań działają głównie w ramach międzynarodowego środowiska i oceniają siebie w odniesieniu do swojego wpływu na międzynarodowej scenie, czy to w zakresie technologii żywienia, zaawansowanych tekstyliów, medycyny, nauk socjologicznych czy kultury i sztuki? Czyli dziedzin należących do mocnych stron regionu łódzkiego. W centrum skutecznej integracji polityk wspierania biznesu i innowacji na poziomie regionalnym powinno być zapewnienie, że lokalna i regionalna baza gospodarcza posiada umiejętności, zmysł do interesów i szerszą infrastrukturę do wykorzystania takiego globalnego przewodnictwa.

Bibliografia BERR (2008) Simple Support, Better Business: Business Support in 2010. March 2008. HM Treasury (2007) The Race to the Top. A review of the Government’s Science

78

Regionalne spojrzenie na wspieranie rozwju gospodarczego i innowacyjności... and Innovation Policies. (Lord Sainsbury of Turville). October. Yorkshire Science (2006) Regional Science and Innovation Strategy. October. 34pp. Northern Way Steering Group (2004) Moving Forward: The Northern Way. First Growth Strategy Report. September.

79

Regional approaches to business development and innovation support in England: key challenges and opportunities Steve Johnson and Roger Henderson* Background Business support policy in the UK is the responsibility of the ‘devolved administrations’ of Scotland, Wales and Northern Ireland; in England, business support policies are overseen by the nine Regional Development Agencies (RDAs) operating within a policy framework established by the Department for Business Enterprise and Regulatory Reform (BERR). This paper focuses its attention on the current situation within the regions of England, in order to enable lessons to be learned that may apply to the Łódź region. In England, government-funded business support has been delivered primarily through Business Link, an agency especially established to perform this function. The Business Link model and its operation has undergone a number of changes over the past ten years or so, most notably in terms of target groups of businesses (for example changing emphasis on the relative importance of start-ups and micro businesses), geographical focus (local, sub-regional, regional, national) and contractual basis of operation. At the same time, a number of other publicly-funded business support organisations and initiatives have continued to operate, particularly at regional, sub-regional and local levels. These include enterprise agencies (concerned mainly with start-ups), chambers of commerce and other business-focused groups that provide business support and advice, local authority business information services, European Union initiatives delivered by private or third sector organisations (similar to foundations in Poland), financial support programmes, sector initiatives and other central government supported activities such as the Manufacturing Advisory Service and export support (currently known as UK Trade and Investment). This all adds up to a rather complex and confusing picture, of the type that will be familiar to observers of business support activities in Łódź, and indeed in other regions of Poland. In an attempt to reduce this level of complexity, while ensuring that businesses have access to the best possible *

WM Enterprise, Bradford, England

81

Steve Johnson and Roger Henderson

advice and support, the UK government has introduced two key reforms. Firstly, from 2008, the Regional Development Agencies are responsible for contracting with providers of business support activities to establish Business Link services that are appropriate to their regions. Secondly, a robust programme of simplifying the business support landscape has been introduced, as described in more detail below.

1. Business Support Simplification Programme (BSSP) The national context for Business Support has changed significantly during recent years. In his 2007 budget, the Chancellor made a commitment to consult with businesses on the kind of business support government might fund in the future. This commitment was built on the back of a promise made in 2006 to simplify business support in England from around 3,00021 schemes to no more than 100 by 2010. Government research suggests that the current plethora of schemes available is confusing and businesses do not always know where to go for the help they need. At the same time, the number of schemes makes it difficult for government, at all levels, to measure the impact of support and ensure that duplication is not taking place. In March 2008 the Government published „Simple Support, Better Business: business support in 2010”22 to outline its vision for the provision of business support in the future. With this in mind the aims of this Business Support Simplification Programme are to: • increase the ease of use, effectiveness and efficiency of government support to business; • make sure business support funded by Government is simple for business to access, has a real impact on public policy goals and represents value for money; • set out the role of Business Link as the primary route to publicly-funded business support and incorporate views on how Business Link can be developed to play this role; • and avoid business support schemes proliferating again once they have been simplified. 21 22

The Grants and Support Directory www.businesslink.gov.uk BERR (2008) Simple Support, Better Business: Business Support in 2010. March 2008.

82

Regional approaches to business development and innovation support...

The objectives of the programme are to develop ready-made solutions to meet business and policy needs including Government working together on business support; business needs and preferences being understood and acted on consistently and effectively; best practice monitoring to be in place to ensure value for taxpayers’ money. The new offer implies fewer schemes and organisations to navigate; clear, coherent branding; support that is better value for taxpayers; and support that is shown to help business through effective monitoring.

2. Developing UK innovation policy in the 21st century Various UK Government initiatives during the past decade have attempted to boost the UK’s competitiveness with the focus on developing an innovative, knowledge-based economy. The Science and Innovation Investment Framework 2004-1423 reiterated the Government’s belief in science, technology and high-level skills as core to future growth with a target for R&D investment to rise as a proportion of national income from 1.9% to 2.5% by 2014. Two years later the Leitch Report24 gave a significant boost to the policy stance with the aim to develop a world-class skills base by 2020, providing employers with a key role under train-to-gain within a demand-led system of government business and skills support. In 2007 the Sainsbury Review25 of the UK science and innovation system promoted improved knowledge transfer between the research base and business. This included using the Higher Education Innovation Fund (HEIF) to build support for business-oriented Universities; a doubling of Knowledge Transfer Partnerships (KTPs); and better support for early-stage hightechnology companies via a Small Business Research Initiative (SBRI) to encourage innovation via features such as proof-of-concept funds and support for incubators and high-tech clusters. The UK government has also championed the designation of six „Science Cities26” as part of the desire to engage the top UK Universities in economic growth and emphasise science and technology transfer as principal sources of innovation. 25

HM Treasury and DTI (2004) Science and Innovation Investment Framework 2004-14. 26 HM Treasury (2006) Prosperity for all in the global economy – world class skills. (Leitch Review of Skills) December. 27 HM Treasury (2007) The Race to the Top. A review of the Government’s Science and Innovation Policies. (Lord Sainsbury of Turville). October. 28 York, Manchester, Newcastle, Nottingham, Birmingham, Bristol.

83

Steve Johnson and Roger Henderson

Recently the 2008 White Paper Innovation Nation27 provided the strongest recognition yet of the need to integrate business, knowledge and place in fostering an innovation-based society, arguing that the development of the knowledge economy has global dimensions yet local effects and implications for emerging city-region agendas. Amongst other things, Innovation Nation promotes a broader definition of innovation extending from the narrower scientific base to non-traditional sectors such as media and cultural assets and considering organisation and individual learning. Enabled and accelerated by new technologies, innovation is becoming more open. Organisations are increasingly reaching beyond their boundaries to find new ideas – to universities, suppliers, other companies and even competitors. There is an emerging awareness that policy needs to recognise these new sources of innovation and in doing so take cognisance of both demand and supply-side factors.

3. Regional approaches to Innovation At the regional level more attention is being paid to integrating regional innovation assets such as local University/R&D expertise, clusters, key sites (incubation centres, science parks) and improving partnerships and networks. Efforts to develop innovative capacity are led by the Regional Development Agencies (RDAs). Although their funding allocations are limited in terms of a percentage of regional GDP (<1%), the funds are relatively flexible and have the ability to energise other sources as well as acting as a gap-filler. While the nine English regions operate within a common national framework and have similar objectives with regard to business support and innovation, nevertheless there are differences in strategy and delivery mechanisms. Major influences stem from the respective business baseline situations and prevailing economic issues; as well as the unique geography of each region. Each RDA has its own form of Regional Innovation Strategy (RIS). As an example, in Yorkshire and the Humber28 the Yorkshire Forward strategy builds upon existing innovation activity and revolves around four main themes:

27 28

DIUS (2008) Cm 7345. Innovation Nation. March. Yorkshire Science (2006) Regional Science and Innovation Strategy. October. 34pp.

84

Regional approaches to business development and innovation support...

• Growing the Region’s innovation culture – using high profile innovation champions to encourage business innovation and link research excellence and commercial opportunity; • Developing a region-wide innovation environment – to connect formal points of activity through innovation hubs and satellites; • Targeted European engagement – engagement with the renewed Lisbon Agenda priorities on competitiveness and growth and participation in the EU Framework Programmes, including via alliances with other regions; • Pan-Northern Activity – together with the Northern Way the RDAs are identifying ways to stimulate innovation in a pan-Northern Way. In the past the Northern Way has actively supported the N8 Research Partnership among northern Universities and the Science Cities, three of which are located in the region. Elsewhere the West Midlands is rightly proud of its heritage as the birthplace of the Industrial Revolution, where innovation drove the changes that would transform the world. The modern postal service originated here as did DNA profiling and LED technology and today the region has a number of examples of world-class research and development. However, the West Midlands now faces major innovation challenges. Major companies like JCB and Jaguar-Land Rover face pressures to constantly innovate to compete globally while the region is also home to world-class institutions such as QinetiQ, RAPRA and CERAM as well as powerful research facilities at the Universities of Birmingham and Warwick, all of which require significant investment. It was estimated in 2004 that the West Midlands invested Ł21 billion in research and development, around 1.5 per cent of the region’s GDP whereas the government target for each English region is 2.5% by 201429, effectively a huge Ł15 billion increase over ten years. Current innovation strategy is driven by the Innovation and Technology Council which advises the Board of Advantage West Midlands. The strategy is to reinvigorate the West Midlands’ economy through the exploitation of emerging, innovative technologies in existing and new globally competitive businesses. To this end the Council has identified the five themes of Energy, Healthcare Technology, Transportation Technology, Advanced Materials and Digital Media as the prime foci for regional innovation activity. Many RDAs are tending to focus on specific industrial sectors, some in areas of expertise but generally more where potential exists. For 29

HM Treasury and DTI (2004) Science and Innovation Investment Framework 2004-14, op cit.

85

Steve Johnson and Roger Henderson

example, the West Midlands has no really significant pharmaceutical presence but does have a strong medical technology industry. This is allied to a much broader range of companies in other sectors with technologies, expertise and products of considerable relevance to healthcare. Much of the Region’s industry also has competencies in operating world-class quality and technological systems and services essential in safety-critical applications like healthcare. The region also has a strong clinical research base, allied to major hospitals and old and new medical schools. Among the common issues facing the RDAs are, firstly, to ensure a joinedup approach to the increasing myriad of innovation initiatives, including acting as intermediaries between the research base and industry. Secondly, there is a need for a better understanding of impact, including what works in particular circumstances, for example, trialling initiatives such as innovation vouchers; how regional knowledge from business and universities can be better harnessed for social and economic benefit; and whether the availability of public finance acts as an incentive for business R&D or substitutes for it. Thirdly, there is the issue of the appropriate scale of innovation activity. Initiatives such as the N830 or the Northern Way31 are designed both to create critical mass and to recognise that innovation activity creates and benefits from ‘leakage’ outside specific regional boundaries. For example, the Northern Waywas established as a growth strategy involving eight northern city regions with priority actions to bridge the Ł29bn productivity gap between the North of England and the English average over a 25 year period. The strategy focuses upon a range of actions of which ‘driving up innovation’ is one. At the other level, while Regional Economic Strategies are delivered at subregional levels; indeed with the Sub-National Review32 there is likely to be greater emphasis on the local authority scale of strategy development and implementation, the same is not true for innovation strategies. The exception is possibly the Science City concept which utilises assets within a specific city location and indeed, builds a ‘cluster and commercialisation’ effect.

30

N8 is a partnership between eight major research Universities in the North – Durham, Lancaster, Leeds, Liverpool, Manchester, Newcastle, Sheffield and York. 31 Northern Way Steering Group (2004) Moving Forward: The Northern Way. First Growth Strategy Report. September. 32 HM Treasury (2007) Review of sub-national economic development and regeneration.

86

Regional approaches to business development and innovation support...

4. Regional case studies Moving North East to South West (see Figure 1 for a map of the English regions) the following case studies are chosen because they all include work on business support and innovation where WM Enterprise has had a lead management or key evaluation role. All of them involve to some extent the relevant RDA: in the North East the focus is on the move from a sub-regional to regional business support model; in the North West reference is made to the challenge of promoting innovation among SMEs; in the West Midlands reference is made to engaging business representation in developing RDA policy; and in the South West the emphasis is on the methodology for evaluating broader business support, including technology-based activity and specific sectors. Case Study : ONE North East – Business Link IDB model The North East is the smallest of the nine English regional economies and is undergoing transformation from a dependence on traditional, often heavy industries (e.g. coal, steel, shipbuilding) whose comparative advantage has shifted overseas. Large-scale inward investment in the 1980s and early 1990s fostered a branch-plant economy, often with a preponderance of low value-added manufacturing or services. During the past decade the RDA ONE North East has attempted to shift the economic base with a greater commitment towards innovation. This has included: regeneration of existing sectors; accessing the knowledge base and improving capacity in SMEs. An important dimension in this is the support given to Business Link as the principal channel of support to the business community. WM Enterprise is currently undertaking a three year longitudinal evaluation of the Business Link NE (now known as Business + Enterprise North East (BENE)) covering the period to April 2010. Previously four sub-regional Business Link operators provided business link-type services, but following an open-tender process for a new regional service BENE was awarded the franchise as the sole regional service provider. BENE also secured the Train-to-Gain (T2G) service on behalf of the regional LSC, an integration of skills and brokerage which is being closely watched by other business link operators and RDAs. In essence the evaluation seeks to explain how far the Information, Diagnostics and Brokerage (IDB) service has come since inception against targets. The Information services element includes a fully-integrated te87

Steve Johnson and Roger Henderson

lephone and web-based information and enquiry service. The Diagnostic element includes primary diagnostics to help businesses gain an objective and realistic view of their business and performance. In-depth diagnostics cover all aspects of the business and lead to an action plan to meet growth and/or improvement targets. Brokerage services include signposting services to the wider business support community to help firms develop an objective and realistic view of their needs and solutions. A Service Provider Register is used to list providers (at least 3 must be offered) and Investment Centre facilities offer potential financing options. An interim evaluation to 30 September 2008 included interviews with 30 key stakeholders and a beneficiary survey covering 391 respondents who had received support of some type. The key findings are that: - the service has come through significant disruption during the 18 months and transfer from 4 sub-regional to 1 regional provider; - the IDB model is generally well received and understood, although the Brokerage element is ‘work in progress’ and influenced by the quality of the client and broker; - incorporating skills brokerage via T2G has been successful; - there is a feeling that too many businesses supported are ‘micro’ (<5 persons); - the move to a regional base throws up issues of access in remoter rural areas - overall impact to date is limited as the new service has only been in existence 18 months Future efforts need to focus on penetrating the region’s higher growth businesses and promoting the value created by transforming business cultures and practices. However, the integration of skills brokerage via T2G together with BENE as a single point of access, offers the opportunity to develop a simpler, focused system and also develop the higher level skills in leadership and management that many SMEs need. Case Study : North West Development Agency – Knowledge to Innovate (K2i) Project The North West has a strong industrial base and was the first UK region to develop an industry-led Science Council in 2002. The Science strategy seeks to harness the strength of Universities and regional R&D businesses for greater economic growth. The North West Development Agency (NWDA) has adopted a multi-faceted approach to reduce barriers to 88

Regional approaches to business development and innovation support...

accessing support with an emphasis on high risk, high impact activities with market opportunities, business support, skills training, venture capital and knowledge transfer schemes all to encourage commercialisation. A holistic view of innovation is adopted epitomised by the Knowledge to Innovate (K2i) programme which not only aims to improve regional innovation and competitive capacity but also seeks to speed-up the process for bringing innovations to market. The Ł3.2 million three-year programme is lead-managed by WM Enterprise and targeted at SMEs. Delivery involves core modules: practical innovation, leadership for innovation, and organisational innovation. These are supported by earlier diagnostic support before referral to the K2i team. Overall the project aims to develop innovation leadership and a culture of innovation throughout the workplace. Businesses can apply through a range of referral processes including conventional business support (Business Link) or directly to K2i (website: http://www.k2i.org.uk). By mid-2008 196 companies had registered with the programme in line with targets. A recent mid-term evaluation of the project found that stakeholders felt the project succeeded in engaging SMEs from different sectors and the mentoring support and leadership workshops were wellreceived, indeed promotion of the programme became largely through word-of-mouth. The main market failure reasons justifying K2i intervention were information deficiencies and the risks/uncertainties faced by mediumsized (‘M’-level) companies in relation to investment in innovation. The inclusion of the services sector was seen as novel and an important dimension for the future competitiveness of the UK economy. Among key issues emerging was the need to ensure adequate referrals to K2i, which interaction with Business Link as the sole gateway for engagement should improve, especially with K2i closely involved with the future development of an Innovation Brokerage service. Another issue was the need to increase the duration of mentor interventions in such future programmes. The support elements in highest demand were market/product innovation (increasing understanding of the market, commercialisation of products and market entry) and business model innovation (addressing the way the business is run and its profitability/ productivity).

89

Steve Johnson and Roger Henderson

The K2i project is judged a regional innovation success story in that it acts as a catalyst to develop both innovation collaboration between businesses, Higher Education Institutions (HEIs), business support and sector bodies. It also builds capacity, in terms of the ability of firms to develop innovatively. Case Study: Advantage West Midlands – Enterprise Board and Business Council The West Midlands area centred around the Birmingham city-region has had a strong engineering and manufacturing tradition. However, Advantage West Midlands AWM) feels there is a need to modernise and diversify the business base to develop a knowledge economy. Various supply-side initiatives have been introduced through Universities, the creation of Birmingham Science City and three high technology corridors. However, the region also pays considerable attention to the demand-side and engagement with employers and their representatives. There are various collective fora for disseminating business views including the West Midlands Regional Enterprise Board (WMREB) and the West Midlands Business Council (WMBC). WM Enterprise has recently conducted separate evaluations of both entities. The Enterprise Board operates in a high-level advisory capacity to AWM with serving members sitting on both boards. It consists mainly of prominent entrepreneurs who bring practical business concerns and issues to bear on policy matters. The original remit was to oversee business support changes once the RDA assumed strategic responsibility for this area. Accordingly the WMREB has had an important influence on shaping the rationalisation of Business Link and the Business Support Simplification Programme (BSSP). It has more recently directed attention to promoting an enterprise culture across various areas including promoting women’s enterprise, social enterprise, young people, BME groups and rural business. The Board provides a valuable role for AWM, offering external, expert views on key issues and a discipline to challenge policy decisions. Moving forward among various recommendations the evaluation felt more of the focus on business support should be paid to existing, especially medium-sized businesses, rather than just start-ups, especially in the current recession. The Business Council is a single region-wide body comprising mem90

Regional approaches to business development and innovation support...

bers from all sectors of West Midlands commerce and industry. It is an umbrella organisation whose 24 members are themselves organisations representing business interests e.g. National Farmers Union, Engineering Employers Federation, ICAEW, Federation of Small Businesses. The original rationale for the WMBC was a response to the devolution of regional government and to ensure a business voice on the Regional Assembly. The market failure rationale behind developing the WMBC stems from the fact that it provides an information exchange to/from the smaller business community that AWM might otherwise find hard to reach. The evaluation considered the effectiveness and impact of WMBC, not only in terms of its ‘voice’ for the business community, but also its project-related initiatives. Among the latter a major impact has arisen from articulating business needs related to regional planning proposals linked to the Regional Spatial Strategy, for example, the importance of employment land to be recognised in new housing land allocations. Other projectrelated activities where an impact has been felt include supporting a Business Crime Reduction Initiative, raising awareness of Islamic finance and procurement issues and championing the London Olympics in terms of contracts for West Midlands firms. While these had been successful, the evaluation recommended that WMBC focus on the core activities of policy, consultation, intelligence gathering and acting as a conduit between public bodies and the business community. In essence it should remain a representative rather than delivery body These two organisations highlight the importance of engaging the business community in regional policy debates. The challenge is to ensure representation of as many interests as possible, even if it is not always feasible to obtain a united voice. For example, although the WMBC speaks for a large part of the business community, it does not represent all West Midlands business. Other bodies such as the Chamber of Commerce network and Confederation of British Industry (CBI) are important, the latter especially for larger firms. Case Study: South West Regional Development Agency (SWRDA) – Evaluation Framework Throughout the UK, the Regional Development Agencies (RDAs) are driving business support forward through the implementation of their Regional Economic Strategies (RES). A key challenge for policy-makers is to 91

Steve Johnson and Roger Henderson

be able to evaluate the impact of such RDA intervention through business support activities in terms of added value to the region. In March 2008 WM Enterprise was commissioned by the South West Regional Development Agency (SWRDA) to undertake high-level economic impact-focused evaluations of a sample of projects under the thematic intervention type of business support, compliant with the new DBERR Impact Evaluation Framework (IEF) methodology for RDAs. Using a statistically robust sample of projects, this methodology sets out to estimate the net additional impact of each project with regard to employment, productivity (GVA) and business creation and to extrapolate the net aggregate impact. The framework includes creating a suite of additionality ratios that can be applied to similar interventions and activity types. The overall aim is to assess the strategic added value (SAV) of the agency’s intervention and the value for money (VFM) created. For the SWRDA evaluation the methodology adopted included an indepth evaluation of 19 of the 55 projects within the scope of business support, interviews with SWRDA case officers and a telephone survey of business beneficiaries. The 19 sample projects illustrate the wide diversity of business support projects supported by SWRDA. Their ‘logic chains’ suggest a variety of baseline conditions, rationales in terms of market failure, resources used, activities undertaken, target groups, outputs, outcomes and intended impacts. The RES has evolved to emphasise the need for a knowledge-based economy with greater engagement with business by sector groups, higher education and technology-focused research establishments. The evaluation found these dimensions have become more prominent in the business support operations promoted. Support for technology, R&D and/or innovation accounted for a relatively small proportion of SWRDA expenditure at the start of the evaluation period but is now a core feature of SWRDA operations. The evaluation findings relating to the ‘Technology and R&D’ sub-intervention category indicate intervention will have significant impacts on innovation in the future. The evaluation also confirmed that the business support activities had addressed some of the original market (and institutional/policy) failures that created the need for intervention, notably ‘information asymmetries’ and issues related to the unique geography of the SW Peninsula.

92

Regional approaches to business development and innovation support...

The evaluation concluded that SWRDA’s intervention has had a beneficial effect in terms of the primary output indicators, businesses affected and added value created, moreover, the full impact of the projects examined had not been felt at the time of the IEF study. Additional benefits arise from matched funding, improved labour productivity and innovations in product, process and services encouraged by business support. These are particularly important facets given the competitiveness agendas to which the EU and UK subscribe and the current downturn in economic circumstances. The evaluation suggested that intervention has created strategic added value (SAV) by developing over time a policy and implementation framework through which businesses and support organisations are able to respond to changing policies, issues, funding opportunities and technologies in a strategic way. Specific examples of SAV identified are: a significant increase in the profile of the creative media industries in the region; enhanced capacity for SWRDA to promote technology and innovation projects; improved business attitudes towards overseas trade; and emerging co-operation among Universities in the region. The Impact Evaluation Framework (IEF) and associated ‘logic chain’ enable evaluators to isolate the key features of projects and data needs to provide a robust impact assessment. The IEF is a relatively new tool which will both influence data collection and UK evaluation work for the foreseeable future and also be central to analysing RDA interventions, especially in the business support area.

5. Challenges and opportunities These case studies illustrate the range of business support and innovationrelated activities that take place at regional level in England. In relation to the challenges facing Łódź and other regions across Poland, in attempting to build closer links between the business sector and the higher education and research sectors, the following key points emerge: • Firstly, the need to reconcile national, regional, sub-regional and local policy priorities. In the UK, national innovation policies are focused primarily on the role of innovation in enhancing the national economy’s competitiveness within a globalising economy. At the regional and local level, particularly in times of economic recession and growing unemployment, such concerns may be over-ridden at 93

Steve Johnson and Roger Henderson

2

3

4

5

the local level by the desire to maintain or create employment in the short term. More generally, as illustrated in the case of North East England, regional delivery of business support policy may not pay sufficient attention to the needs of rural areas or small towns, an issue that is of key significance to the Łódź region. Secondly, the business support and innovation policy system is of interest and concern to a wide range of institutions, public private and third sector. Government agencies invest considerable sums of money in initiatives, local authorities are concerned to ensure that policies benefit their areas, business and sector organisations have a vested interest, as do the delivery organisations themselves. ‘Simplification’ seems like a sensible objective, but the reality is that ‘turf wars’ are common and organisations are reluctant to relinquish their influence over the system, even for the wider benefit of the region. Thirdly, the role of the Regional Development Agencies in England is as yet unclear. Research and evaluation studies have suggested that tensions may exist between the RDAs’ role as custodians of the regions’ economic strategies, and the more operational realities of commissioning, monitoring and evaluating business support activities. While the role of the RDAs in Poland - and their relationship with national and regional governments – is different from that of the English RDAs, establishing the appropriate balance of strategic and operational responsibilities will be crucial in developing an effective regional business support and innovation system. Fourthly, our studies have revealed a number of questions about the targeting of business and innovation support. Over the past few years, targeting of clusters has been the predominant approach taken by English RDAs. However, there are signs that RDAs are beginning to move away from this idea, and to revert to sector-based and/or geographic approaches. This is an ongoing debate in relation to economic development and this paper does not claim to resolve it. It does suggest, however, that regions such as Łódź need to continually re-examine the basis upon which business support and innovation policies are targeted and to consider carefully whether cluster-based approaches are always appropriate. Finally, and of particular relevance to Łódź, regional innovation policies are constantly confronted with the reality that the higher education and research sectors are operating mainly within an international environment and measure themselves primarily in relation to their impact on the international stage, whether it be in food technology, advanced textiles, medicine, social sciences or arts and culture, to name some of the strengths of the Łódź region. Ensuring that 94

Regional approaches to business development and innovation support...

the local and regional economic base has the skills, business acumen and wider infrastructure to take advantage of such global leadership is at the centre of the successful integration of business support and innovation policies at the regional level. References in Polish Translation.

95

Bariery współpracy na styku nauka – praktyka a rozwój regionalny

Tadeusz Markowski* Motorycznymi czynnikami nowoczesnej gospodarki staje się wiedza i kapitał intelektualny. Nowy kierunek rozwoju zyskał w literaturze przedmiotu określenie gospodarki opartej na wiedzy (GOW). Chojnicki i Czyżowa (2006, s. 18-19) w oparciu o literaturę przedmiotu charakteryzują GOW w czteroelementowym układzie: 1. Dominującego wpływu nauki lub wiedzy na procesy gospodarcze. 2. Silnych powiązań gospodarki z wiedzą technologiczną i innowacjami, które decydują o powstaniu nowych strumieni produktów i usług. 3. Intensywnych procesów uczenia się osobistego i instytucjonalnego. 4. Specyficznego otoczenia instytucjonalno-organizacyjnego wspomagającego absorpcję wiedzy i innowacji oraz wspomagającego konkurencyjność gospodarki. W sensie strukturalnym gospodarka oparta na wiedzy charakteryzuje się taką strukturą wytwórczą, w której przedmiotem eksportu i konsumpcji stają się dobra i usługi zawierające coraz większą część wartości dodanej będącej rezultatem skumulowanej wiedzy i umiejętności ludzkich (Markowski, 2008). Współczesna gospodarka traktująca wiedzę jako ważny niematerialny kapitał sprawia, iż zaczynamy inaczej patrzeć na rolę nauki i wiedzy we współczesnej zglobalizowanej gospodarce. Uczelnie wyższe zapewniają ważną publiczna rolę w tworzeniu nowych form kapitału ludzkiego. Można nawet mówić o potrzebie określenia nowego paradygmatu funkcjonowania uczelni wyższych. Wiele państw poszukuje nowych rozwiązań prawnych zapewniających optymalny wkład uniwersytetów i innych uczelni wyższych w rozwój społeczno - gospodarczy i podnoszenie jakości życia. Rola uczelni wyższych w rozwoju gospodarczym może być analizowana w różnym układzie: (Rola wyższych uczelni w rozwoj 2008) • Dostawców zasobów pracy. • Pracodawców. • Instytucji transferu i komercjalizacji technologii i innowacji. • Instytucji świadczących określone usługi dla szeroko rozumianych funkcji metropolitalnych i lokalnych. • Odbiorców i stymulatorów rozwoju usług wymagających wysokiej wiedzy specjalistycznej. • Inwestorów i developerów kształtujących przestrzeń, tożsamości i wizerunek miast. *

Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

97

Tadeusz Markowski

Trzeba podkreślić, że uczelnie wyższe tworzą przestrzeń miejską o specyficznym charakterze zagospodarowania i użytkowania. Są miejscami międzynarodowych konferencji, miejscami internacjonalizacji studiów i internacjonalizacji miasta i regionu, miejscami kulturotwórczymi etc. Oczywiście ta nowa rola wyższych uczelni nie byłaby tak strategiczna bez szybkich efektów komercjalizacji wiedzy. Tak wiec szybkość, z jaką nowa wiedza i rezultaty badań przenikają do gospodarki, staje się źródłem zdobywaniu trwałych przewag konkurencyjnych zarówno przez przedsiębiorstwa jak i regiony. W dużym uproszeniu możemy przyjąć, iż procesy transmisji efektów generowanych w świecie nauki zależą od sprawności regionalnych systemów innowacyjnych (Cook 1992, Stawasz 1997, Markowski 1999, Piasecki, Rogut i inni 2008 ). Te zaś systemy, a głównie przedsiębiorstwa, są zorientowane na popyt i szybką komercjalizację nowych rozwiązań powstających w sferze B+ R (Szlachta J. Zaleski J., 2008). Wg A. Jashapary, (2006) przedsiębiorstwo, niezależnie od rozwijanej wiedzy wewnętrznej, pozyskuje wiedzę z otoczenia przez: dziedziczenie, działanie, zapożyczanie, przenoszenie oraz zdobywanie (s. 95) . Innowacyjność napotyka jednak szereg barier zarówno po stronie popytu, podaży oraz w układzie barier istniejących wewnątrz firm i w ich otoczeniu. Próbę zestawienia barier - nie roszcząc sobie pretensji do ich kompletności - zestawiono w poniższej tabeli. Potencjalne bariery powstawania innowacji po stronie podaży i popytu w firmach i w otoczeniu firm Bariery po stronie podaży Czynniki Uwarunkowania endogeniczne egzogeniczne (wewnątrz firmy) (otoczenie firm) Brak wystarczaBrak wystarczających środków jących środków finansowych na finansowych na badania. prowadzenie badań podstawowych i aplikacyjnych. Słabe wyposażenie Słabe wyposażepracowni labora- nie laboratoriów. toriów. Niskie płace w sektorze B+R. Słabe kadry ba-

Słabe kadry na-

Bariery po stronie popytu Czynniki Uwarunkowania endogeniczne egzogeniczne (wewnątrz firmy) (otoczenie firm) Łatwość transferu Łatwość transferu technologii z zatechnologii z zagranicy. granicy. Brak środków Wysoka bariera własnych na zakup dostępu do zeinnowacji. wnętrznych środków finansowych na wdrożenia innowacji. Wysokie ryzyko Nadmierny fiskawdrażania innowa- lizm rządu cji w porównaniu Brak adekwatnych

98

Bariery współpracy na styku nauka – praktyka a rozwój regionalny dawcze.

ukowo - badawcze. do krajów wysoko rozwiniętych. Niechęć do paten- Wysokie koszty i towania wynalaz- biurokratyczne ba- Wysokie koszty ków. riery patentowania zakupu licencji. wynalazków. Niechęć do współWysokie koszty Niechęć do pracy pracy z ośrodkami i biurokratyczne w zespołach inter- naukowymi. bariery patentodyscyplinarnych. wania wynalazBrak zaufania ków. Bariery organiza- przedsiębiorców cyjno –instytucjo- do wyników badań i projektów nalne w tym: innowacyjnych pobrak profesjonalnego otocznia wstających w kraadministracyjnego jowych ośrodkach badawczych. dla obsługi prac naukowych, Niski poziom brak skutecznych zaufania między instytucji komercjalizacji wiedzy, pracowniami wewnątrz firmy. ograniczenia do prowadzenia badań Nieadekwatne interdyscyplinarwykształcenie nych. menedżerów do Rozpraszanie wy- działań w warunsiłków twórczych kach zaostrzonej na działalność po- konkurencji. zanaukową. Wysokie koszty restrukturyzacji Konserwatyzm środowiska uczelni zasobów pracy do zmiennego popytu akademickich i brak warunków do na rynku. zdrowej konkurencji i rywalizacji w Niechęć do koopebadaniach nauko- racji i wzajemnego udostępniania wławych. snych rozwiązań Zbyt małe przeZbyt małe przeni- „partnerom konnikanie kadr kanie (wymiana) kurentom”. między praktyką i kadr między praknauką. Niechęć do samotyką i nauką. organizowania się

99

systemów prawnofinansowych redukujących ryzyko innowacyjne. Niechęć kadry akademickiej do współpracy z przedsiębiorcami. Niski poziom kapitału społecznego klasy menedżerskiej. Niski poziom kapitału społecznego. Wadliwy system kształcenia menedżerów (w tym bark umiejętności kreatywnego działania). Prawo ochrony pracobiorców nieprzystające do elastycznych systemów produkcji. Nadmierna skłonność do konkurowania między przedsiębiorcami z sektora MSP. Brak motywujących przepisów prawa stymulującego samoorganizację firm. Nieumiejętne angażowanie się

Tadeusz Markowski Niedopasowane zagospodarowanie przestrzenne uczelni wyższych i JBR do współpracy biznes + badania +rozwój technologii.

przedsiębiorców w izby przemysłowe i grupy producenckie.

Niski poziom percepcji (zdolności do zrozumienia) przekazywanej Brak wysterczają- informacji.33 cej ilości i jakości centrów i targów wynalazków i technologii.

władz publicznych w promocje MSP o tworzenie regionalnych klastrów innowacyjnych. Nie umiejętne i mało skuteczne wsparcie dla rozwoju regionalnych systemów innowacyjnych przez władze publiczne . Niskie zainteresowanie uczelni wyższych w prowadzeniu badań na rzecz sektora wytwórczego. Niedopasowane zagospodarowanie przestrzenne uczelni wyższych i JBR do współpracy biznes + badania + rozwój technologii. Niska przestrzenna dostępność miast metropolitalnych.

Dyfuzja innowacji, jak twierdzą badacze, odbywa się w szybszym tempie w regionach opóźnionych niż w rozwiniętych. W badaniach nad innowacyjnością przebiegu procesów w regionach hiszpańskich Fratesi 33

Odbiór informacji a tym samym zdolność absorpcyjna innowacji zależy od przygotowania ludzi do ich odbioru. Może się okazać, iż w regionach problemowych mamy znaczny odsetek ludzi nieumiejących odczytywać tego przekazu. Szczególnym przypadkiem jest rolnictwo. Tutaj dyfuzja innowacji w polskich warunkach przebiega z dużym oporem. Najczęściej musi wystąpić efekt demonstracyjny, skumulowany, aby nastąpiło dalsze powielenie innowacji. Jeśli faktycznie mamy do czynienia z takimi zachowaniami to

100

Bariery współpracy na styku nauka – praktyka a rozwój regionalny

wskazał, iż w regionalnych systemach innowacyjnych wysokiemu tempu generowanych wynalazków i innowacji nie zawsze towarzyszy ich transmisja do lokalnej gospodarki. Z kolei region, który mniej tworzy wynalazków może mieć bardzo sprawny system ich absorpcji z zewnątrz a dynamika jego rozwoju może być większa niż regionu skupiającego silne ośrodki naukowo - badawcze. Taka sytuacja sprawia, iż tzw. regiony opóźnione (goniące) nie stoją na straconej pozycji. Z doświadczeń portugalskich nad wprowadzaniem RSI w ramach regionalnej polityki EWG w latach ‘90. wynika, iż w regionach problemowych powstawały centra B+R, ale łatwiej wpisywały się w globalną przestrzeń naukową niż w powiązania z układem regionalnym34. Fratesi wskazując, iż łatwiej jest budować system sprawnej absorpcji niż generowania innowacji wyciąga wniosek, iż dla regionów zacofanych priorytetem powinien być przede wszystkim rozwój systemu absorpcji innowacji. Sprawny systemem absorpcji pozwala bowiem na szybsze uzyskanie efektów rozwoju i inwestowanie w badania bez silnego ich powiązania z zapleczem regionalnym. Takie prawa mogą wynikać z faktu, iż psychologicznie odczuwane ryzyko i niepewność zastosowania nieznanego wcześniej procesu jest większe niż wtedy kiedy proces jest kopiowany, mimo iż przynosi już mniejsze korzyści. Większa skłonność do ryzyka wynika z tego, iż każdy kopiujący liczy na sukcesy realnie obserwowane u innych mimo, iż dotyczą one czasu przeszłego. Jest to obiektywny proces wynikający z cech psychofizycznych człowieka i ma swoje konsekwencje w koniunkturze rynkowej. W polskich warunkach Regionalne Systemy Innowacji są niestety strukturami ułomnymi. Wynika to ze specyfiki dostosowywani naszej gospodarki do warunków otwartej i zglobalizowanej gospodarki rynkowej. Warto obalić jeden ze stereotypów dotyczący niskiej innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Utrwalony jest on także przez oficjalne polskie i europejskie statystyki, które mierzą innowacyjność gospodarek liczbą patentów pomijając specyfikę transformacyjną krajów postkomunistycznych. De facto, jest to miara rejestrowanych nowości (wynalazków) a nie innowacyjności. Polska gospodarka na tym tle wygląda bardzo słabo. Natomiast, moim zdaniem, należy zwrócić uwagę na podstawowy fakt jaki można złożyć, iż wymaga to bezpośredniego dotarcia z innowacją do rolników i zrealizowania projektów pilotażowych. Niski poziom wykształcenia wymaga innych technik promocji technologii i innowacji, wysoki zaś innych. Skłonność do przejmowania innowacji jest różna dla różnych technik, większa dla prostych mniejsza dla złożonych. Ważny jest koszt wprowadzenia, ryzyko, wielkość firmy etc. 34 Taka sytuacja wydaje się, iż dotyczy licznych środowisk akademickich w Polsce np. Uniwersytet Łódzki ma lepszą pozycję, jako partner w krajowej i międzynarodowej niż w sieci powiązań regionalnych.

101

Tadeusz Markowski

miał miejsce w okresie transformacji ustrojowej i zmiany polskiej struktury gospodarki. Polska nauka i badania de facto odpowiadały innej strukturze gospodarczej (autarkicznej i materiałochłonnej), której to struktury nie uznały otwarte globalne rynki. W tej sytuacji polskie przedsiębiorstwa oraz file firm zagranicznych przyjęły proste, ale efektywne i skuteczne strategie absorpcji i kopiowanie technologii i procesów zrządzania z firm zagranicznych. Patrząc w nowoczesny sposób na innowacje można przyjąć, iż sukces restrukturyzacyjny i zdynamizowanie gospodarki odbyło się dzięki kopiowaniu technologii, procesów zarządzania istniejących w firmach zagranicznych. Skutkiem takich strategii było zerwanie relacji na styku sfera badawczo rozwojowa a praktyka. Przemiany strukturalne w gospodarce oraz orientacja na kopiowanie nowości z innych krajów ulegają obecnie przyhamowaniu. Zdobywanie dalszej przewagi konkurencyjnej jest możliwe przez doskonalenie procesów w formie wewnętrznych innowacji oraz współpracy z uczelniami wyższymi. Obydwie strony będą poszukiwały nowych pól współpracy. Należy jednak podkreślić, iż publiczne wyższe uczelnie są strukturami bardzo inercyjnymi wymagającymi głębokiej reformy. Jest to warunek konieczny, jeśli chcemy sprostać wyzwaniom gospodarki opartej na wiedzy. W wielkim skrócie można pokusić się na zestawienie największych barier występujących na styku relacji praktyka i nauka. Bariery tutaj zasygnalizowane są wynikiem osobistej obserwacji autora i zebranych cząstkowych poglądów. Tym niemniej wydaje się, iż nawet pogłębione badania raczej je potwierdzą niż podważą. Nie roszcząc sobie prawa do pełnej listy barier do najważniejszych po stronie przedsiębiorstw możemy zaliczyć: • Rozdrobnienie firm. • Brak powiązań sieciowych – nadmierne konkurowanie zamiast kooperowania. Faza klastrów zalążkowa, globalizacja wymaga ustawienia konkurencji i kooperacji na wyższym poziomie powiązań między terytorialnych. • Brak siedzib firm globalnych, które zlecają badania, sponsorują rozwój, kreują własny wizerunek społecznie odpowiedzialnych firm. • W wielu miastach posiadających potencjał naukowy nie ma siedzib. firm a wiec i bezpośrednich ośrodków decyzyjnych. Do takich miast należy z pewnością Łódź. • Bark instytucji obniżających ryzyko inwestowanie w badania (inkubatory, brak kapitału ryzyka, wypaczone podstawy prawne i mentalne kapitału ryzyka. Najpoważniejsze jednak bariery, jak się wydaje, tkwią po stronie publicznych uczelni wyższych i systemu finansowania badań. Do najważniejszy barier po stronie nauki możemy zaliczyć: 102

Bariery współpracy na styku nauka – praktyka a rozwój regionalny

• • • • • •

• • • • •

Zły system karier akademickich - kariery w późnym wieku. Niskie pensje. Wieloetatowość. Alienacja środowiska akademickiego ze świata praktyki. Bark umiejętności przygotowania wniosków o granty badawcze w tym granty europejskie. Zbyt małe jednostki badawcze, brak profesjonalnego usługowego otoczenia komercyjnego dla badaczy. (brak jest menedżerów badań naukowych, brokerów, i dealerów zajmujących się komercjalizacją nauki, marketingiem technologicznym etc,). Struktura badań i wiedzy nadal nie jest adekwatna do zmian strukturalnych, jakie zaszły w gospodarce. Braki umiejętności pracy w interdyscyplinarnych zespołach badawczych. Brak systemu wyławiania talentów. Negatywna selekcja kadry akademickiej. Konserwatywne struktury świata akademickiego.

Podsumowanie Działalność naukowo-dydaktyczna uniwersytetów stanowi jeden z ważniejszych mechanizmów wzbudzających procesy kreatywności i innowacyjności gospodarki i decyduje o rozwoju gospodarczym regionów. We współczesnej gospodarce uczelnie wyższe wraz z podmiotami gospodarczymi tworzą układy sieciowe. Ich rozwój wymaga jednak kreatywnego wsparcia ze strony sektora publicznego/ rządowego, którego rolą powinno być dostrzeganie i wzmacnianie tego rodzaju „nowych form” przestrzeni akademickiej. Należy w związku z tym rozwijać, tworzyć nowe formy współpracy pomiędzy korporacjami uczonych, lokalnymi i regionalnymi władzami oraz przedsiębiorstwami. Implikuje to potrzebę prowadzenia badań prognostycznych nad przyszłymi trajektoriami rozwojowymi ośrodków akademickich i jednostek osadniczych w kontekście przyszłych potrzeb (wymogów) gospodarki. Aby zapewnić współpracę między ośrodkami akademickim, środowiskiem biznesu oraz władzami samorządowymi miast i regionów należy stosować metody zintegrowanego zarządzania rozwojem jednostek terytorialnych. Przede wszystkim potrzebna jest jednakże wiedza o samych uczelniach i ich roli w rozwoju społeczno-gospodarczym. Niezbędne jest stworzenie profesjonalnych struktur pośredniczących między nauką a praktyką, w tym odrodzenie silnego samorządu gospodarczego. W uczelniach wyższych, które aspirują do rozwoju myślii naukowo badawczej należy doprowadzić do zmniejszenia obciążeń dydaktycznych pracowników naukowo-badawczych oraz doprowadzić do rozdzielnia szkol103

Tadeusz Markowski

nictwa zawodowego od magisterskiego i doktoranckiego (powszechność elitarność). Niezbędne jest odmłodzenie kadry akademickiej, zatrudnianie obcokrajowców z dobrym doświadczeniem do prowadzenia i organizacji badań. Potrzebna jest konsolidacja i restrukturyzacja zespołów badawczych – w tym uwolnienie i wymuszenie przepływu kadr celem stworzenia silnych ośrodków badawczych.

Bibliografia Cook Ph., Regional Innovation Systems: Competitive regulation in the New Europe. GeoForum 23, 1992 r. Chojnicki Z. Czyż T., Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, Bogucki, Wydawnictwo Naukowe Poznań, 2006 r. Frastesi U., The Spatial Diffusion of Innovations and the Evolution of Regional Disparities [w]: Invetiagciones Regionales No 11., Associatión Espaňola de Cincia Regionale, Hiszpania, Madryt, 2007 r. Jashapara A, Zarządzanie wiedzą, PWN Warszawa, 2006r. Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast. PWN Warszawa, 1999 r. Markowski T., Podstawowe problemy zagospodarowania przestrzennego Polski w kontekście europejskim; Biuletyn KPZK, Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, red T Markowski, A Stasiak, z. 233, 2007 r. Markowski T., Gospodarka bazująca na wiedzy (GOW) a wyzwania wobec zagospodarowania przestrzennego – konceptualizacja problemu, w: Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań strategii lizbońskiej, red. T. Marszał, Studia KPZK PAN, t. CXX, Warszawa, 2008 r. Piasecki B., Rogut A., Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego, RSI LORIS PLUS , Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Łódź, 2008. Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, , (red. T Markowski, D. Drzazga), Studia KPZK PAN, t. CXXI, Warszawa, 2008 r. Stawasz E. Przegląd podstawowych pojęć: innowacje, transfer technologii, krajowy i regionalny system innowacji, polityka innowacyjna /w:/ Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji, wybór ekspertyz, red, T. Markowski, E. Stawasz, R. Zembaczyński, Zespół Zadaniowy ds Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa, wyd. Przedświt 1997 r. Szlachta J. Zaleski J., Benchmarking regionalnej polityki naukowej i innowacyjnej SGH, Warszawa, 2008 r.

104

Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional Development Tadeusz Markowski* Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional Development Knowledge and intellectual capital are becoming the driving forces of our modern economy. The relevant literature calls the development of this new orientation a “knowledge-based economy (KBE)”. Based on a publication by Chojnicki and Czyżowa (2006, p.18-19), four elements are identified which characterise a KBE: 1. The dominating influence of science and knowledge on economic processes. 2. Strong ties between the economy and technological know-how, which are decisive for the creation of new streams of products and services. 3. The intensive process of individual and institutional education. 4. Specific institutional and organisational environment supporting the absorption of knowledge and innovation, and the competitiveness of the economy. In the structural sense, the knowledge-based economy is characterised by a generating structure of production where goods and services contain increasingly higher proportions of added value resulting from the accumulation of human knowledge and skills. Also these knowledge intensive products are becoming the dominating subject of export and consumption (Markowski, 2008). The modern economy, which considers know-how an important intangible asset, makes us look differently at the role that science and knowledge plays in the modern globalised economy. Institutions of higher education play an important public role in creating new forms of human capital. We can almost talk about ‘the need to define a new paradigm for the functioning of institutions of higher education’. Many countries look for new legal solutions that would ensure an optimal contribution of universities and other higher education institutions to social and economic development and increasing the quality of life. *

Wydział Zarządzania, Uniwersytet Łódzki

105

Tadeusz Markowski

The role that higher education institutions play in the economic development may be analysed from different angles, such as: (The role of higher education institutions in the development, 2008). • Suppliers of labour force • Employers • Institutions of technology and innovation transfer and commercialisation • Institutions providing certain services for metropolitan and local functions in a broad sense • Stimulators for the development of services requiring high levels of specialized knowledge, as well as their consumers • Investors and developers shaping city areas, identity and image It must be stressed that higher education institutions create urban areas of a special type and purpose. They are places of international conferences, places of internationalisation of studies and internationalisation of cities and regions, culture-forming places, and so on. Obviously this new role of higher education institutions would not be so strategic without the fast results brought by the commercialisation of knowledge. Therefore, the fast rate at which new knowledge and research results are absorbed by the economy becomes the source that enables the acquisition of permanent competitive advantages for both enterprises and regions. With substantial simplification, we can assume that the process of transmitting the effects generated in the world of science depends on the efficiency of regional innovation systems (Cook 1992, Stawasz 1997, Markowski 1999, Piasecki, Rogut 2008 and others). Those systems, mainly enterprises, are orientated towards demand and fast commercialisation of new solutions created within the area of R&D (Szlachta J. Zaleski J., 2008). According to A. Jashapary, (2006) an enterprise, irrespective of its developed internal knowledge, acquires knowledge from its surroundings through succession, action, borrowing, transfer and acquisition (p. 95). However, innovation faces several barriers both on the side of supply and demand, as well as barriers existing within firms and their environments. An attempt to list those barriers – without claiming their completeness – is presented in the table below.

106

Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional...

Potential Barriers to Innovations for Companies and their Surroundings in Terms of Supply and Demand Barriers in terms of demand

Barriers in terms of supply Endogenous factors (internal to a company)

Exogenous Endogenous factors conditioning (inside a company) (company surroundings) Lack of sufficient Lack of sufficient Easy transfer of technology from research financing funds for conducting basic abroad and applied Lack of own research funds to purchase innovations Poorly equipped Poorly equipped laboratories laboratories High risks of Low salaries in the implementing innovations in R&D sector comparison to highly developed Inadequate Inadequate research personnel scientific research countries. personnel High costs of purchasing High costs of and bureaucratic licences barriers to patenting Reluctance to inventions cooperate with scientific centres Reluctance Reluctance to patent inventions to work in interdisciplinary Lack of entrepreneur teams confidence with respect to research Organisational High costs of results and and institutional and bureaucratic barriers, including: innovative projects barriers to generated by local - lack of a patenting research centres professional inventions administrative Low level of environment for servicing scientific trust between employees within work - lack of effective companies

107

Exogenous conditioning (company surrounding) Easy transfer of technology from abroad High access barriers to external financing for the implementation of innovations Excessive “fiscalism” (fiskalwessen) of the government Lack of adequate legal and financial systems to reduce innovation risks Reluctance of academic personnel to cooperate with entrepreneurs Low level of social capital in terms of the managerial class Low level of social capital Flawed system of educating managers (including a lack

Tadeusz Markowski institutions for the commercialisation of knowledge - restrictions in conducting interdisciplinary research

Inadequate education of managers in terms of acting in conditions of intense competition

Diverting creative High costs of efforts to nonadapting labour scientific activities resources to the changeable market Conservatism demand of academic institutions and Reluctance lack of conditions to cooperate for a healthy and make own competition solutions available environment to “partnerand rivalry in competitors” on a scientific research reciprocal basis

of creativity skills) Protection of employees by laws unsuitable for flexible production systems Excessive competition tendencies amongst entrepreneurs from the SME sector

Lack of motivating legal regulations stimulating selforganisation within companies Incompetent Too limited Reluctance of involvement of Too limited infiltration entrepreneurs public authorities infiltration of to self-organise in promotions personnel between (exchange) of personnel between into industrial organised by practice and practice and chambers and SMEs aimed at science science producers’ groups creating regional innovation clusters Unsuitable spatial management of Low level of Incompetent universities and perception (ability and inefficient R&D centres to understand) support of public to encourage conveyed authorities for cooperation information35 the development between business of regional – research innovation systems – development of technologies Low interest of universities Lack of sufficient in conducting inventions and research for the technology centres manufacturing and fairs in terms sector of quantity and quality Unsuitable spatial

108

Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional... arrangement of universities and R&D centres in terms cooperation within the framework business – research – technology development Low spatial accessibility of metropolitan cities

According to researchers, the diffusion of innovation happens at a much faster pace in undeveloped regions than is the case in developed regions. In his research on the innovativeness of processes in Spanish regions, Fratesi indicated that in regional innovation processes the high pace of generated inventions and innovations is not always accompanied by their transmission into the local economy. On the other hand, a region that creates fewer inventions can have a very efficient absorption system from external sources and the dynamics of its growth may be higher than that of a region with a cluster of strong research and development centres. This means that the so-called developing regions are not necessarily in a no-win position. The Portuguese experience with implementing Regional Innovation Systems within the framework of the EEC regional policy in the 1990s shows that although R&D centres were created in ‘problem regions’, they did function much easier as part a global scientific sphere than as part of a regional environment. Pointing out that it is easier to build a system 35

The perception of information and thus the ability to absorb innovations depends on the readiness of the people to whom such information is addressed. It may happen that there are a significant proportion of people in problematic regions who are not able to read such messages. Agriculture represents a specific case. In Polish circumstances, the diffusion of innovations in the agricultural sector meets many obstacles. In order for a reproduction of innovations to take place there must usually be a cumulative and demonstrative effect. If such is indeed the case, it can be assumed that an innovation has to be taken directly to the farmers by means of pilot projects. A low level of education calls for a different promotion of technology and innovation. The ability to adopt innovations is dependent on their complexities. What is important, however, is the cost of implementation, the risk, the size of an enterprise, and so on.

109

Tadeusz Markowski

of effective absorption than to generate innovation, Fratesi concludes that for developing regions the priority should be, first of all, the development of an innovation absorption system. An efficient absorption system allows for achieving development effects and investment in research much more quickly, without having strong links to the regional base. This may be due to the fact that the psychological feelings of risk and uncertainty are higher when a process is unknown than when a process is copied, although it brings lower advantages. The higher tendency towards risk results from the fact that, when copying is involved, one hopes to obtain the observed successes that the predecessors have made, despite the fact that those successes relate to the past. This is an objective process arising from human psycho-physical features, which has consequences for market conditions. Unfortunately, the Regional Innovation Systems are somewhat imperfect in Poland. This is due to the manner our economy has been adapted to the open and globalised market economy. One of the stereotypes about the perceived low innovativeness of Polish enterprises should, however, be refuted - a stereotype that is additionally reinforced by official Polish and European statistics, which measure the innovativeness of an economy by the number of patents submitted, ignoring the special characteristics of transformation in post-communist countries. De facto, this is a measurement of registered inventions and not the measurement of innovation. In those terms, the Polish economy looks indeed very poorly. In my view, however, attention should be paid to a very important issue related to the system transformation and changes in the structure of the Polish economy. As a matter of fact, Polish science and research corresponded to another economic structure (autarchic and material consuming), a structure, which was not recognised by open global markets. In this situation, Polish enterprises and Polish branches of foreign companies have adopted simple, but effective and successful strategies in absorbing and copying technologies and management processes existing in foreign companies. As a result of such strategies, the interaction at the interface of the research and development sphere and practice was broken. At the moment, structural changes in the national economy and the tendency to copy innovations from other countries are being slowed down. Gaining a further competitive advantage is possible by improving the processes of internal innovation and cooperation with institutions of higher education. Both parties should look for new areas of cooperation. It must, however, be stressed that public higher education institutions represent very inert structures and require extensive reforms. This is essential if we want to meet the challenges of a knowledge-based economy. In summary, we can attempt to list the largest barriers existing at the intersection of practice and science. The list of barriers outlined in this 110

Barriers to Cooperation at the Intersection of Science, Practice and Regional...

article is the result of the author’s own observations and collected partial views. However, it seems very probable that further in-depth studies would confirm, rather than undermine these. Without claiming to have compiled a complete list of such barriers, as far as enterprises are concerned, the following list is likely to include the most important ones: • fragmentation of companies • lack of network links – excessive competition rather than cooperation – the stage of clusters (embryonic globalisation) requires the setting of competition and cooperation at a higher level in terms of interterritorial connections • lack of headquarters of global companies which commission research, sponsor development and create their own image of socially responsible companies • many cities with scientific potential suffer from the lack of company headquarters, i.e. direct decision makers. Without doubt, Łódź is one of such cities • lack of institutions that lower the risks of investing in research (incubators, lack of venture capital, distorted legal and mental basis for venture capital). However, it seems that the most significant barriers exist with public higher education institutions and with the systems that finance research. In terms of science, the most important barriers amongst others are: • flawed systems of academic careers – careers at an old age • low salaries • concurrent employment at several institutions • alienation of the academic environment from the world of practice • lack of skills in preparing applications for research grants, including European grants • too small research units, a lack of professional commercial services for researchers (lack of scientific research managers, brokers and dealers handling the commercialisation of science, technological marketing, and so on) • the structure of research and knowledge is still inadequate to cope with the changes that have taken place in the economy • inability to work in interdisciplinary research teams • absence of a talent spotting system • negative selection of academic personnel • conservative structure of the academic world.

111

Tadeusz Markowski

Summary The scientific and didactic activities of universities are some of the most important mechanisms encouraging the processes of creativeness and innovativeness in the economy and are decisive for the economic development of regions. In the modern economy, higher education institutions and businesses form network systems. Their development, however, requires the creation of support from the public/government sector, whose role should be to take notice of and strengthen these “new undertakings”. Therefore, it is necessary to develop and create new forms of cooperation between corporations of scientists, local and regional authorities and enterprises. This implies the need to conduct foresight studies on future development trajectories for academic centres and settlement units in the context of future needs and requirements of the economy. The methods of integrated management for the development of territorial units should be applied to ensure cooperation between academic centres, the business environment and the local municipal and regional authorities. However, primarily there is a need to have sufficient knowledge of the role that higher education institutions play in social and economic development. It is essential to establish professional structures that could mediate between science and practice, including the recreation of a strong economic selfgovernment. In higher education institutions that aspire to develop research and developmental thought, the didactic burden on researchers should be reduced and vocational education should be separated from master and doctoral studies (populism and elitism). It is essential to inject fresh, young blood into academic faculties and recruit foreigners with sound experience in conducting and organising research. There is a great need to consolidate and restructure research teams, which should also entail freeing and forcing circulation of personnel in order to create strong research centres.

References in Polish Translation.

112

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi (FDI) a małymi i średnimi przedsiębiorstwami (MSP) David Smallbone* Wstęp Powszechnie uznanym faktem jest, że przedsiębiorcy i MSP odgrywają ważną rolę w rozwoju gospodarczym oraz przyczyniają się do integracji społecznej, chociażby poprzez tworzone przez nich miejsca pracy. Jednocześnie charakter i zakres takiego wkładu jest różny w zależności od kraju, odzwierciedlając różnice w warunkach gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych. W szczególności, szereg gospodarek rozwijających się krajów stoi przed koniecznością promowania i wzmacniania długoterminowego rozwoju sektora MSP, co wymaga dostępu do nowych możliwości rynkowych oraz nowych technologii i wiedzy w zakresie zarządzania. W tym kontekście, niniejsze opracowanie poświęcone jest jednym ze sposobów wzmacniania krajowego sektora MSP. Mówiąc konkretnie, opracowanie to dotyczy potencjalnej roli bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w długoterminowym rozwoju konkurencyjności i internalizacji sektora MSP. Podczas gdy nie jest to nowy temat, szereg niedawno zaobserwowanych trendów sugeruje, że w przyszłości może zaistnieć większa niż w przeszłości możliwość rozwoju takich powiązań. Zaliczamy do nich pojawianie się nowych źródeł BIZ w samych rozwijających się gospodarkach (Svetlicic and Rojec, 2003); coraz częstsze umiędzynarodawianie działalności małych i średnich przedsiębiorstw zamiast prowadzenia zwykłej działalności eksportowej; oraz ciągły wzrost outsourcingu ze strony przedsiębiorstw wielonarodowych. O ile trendy takie niewątpliwie stanowią wyzwania dla małych i średnich przedsiębiorstw, jednocześnie oferują one nowe możliwości. Niniejsze opracowanie koncentruje się na polityce ukierunkowanej na wzmocnienie korzyści, jakie inwestycje zagraniczne przynoszą gospodarkom krajowym poprzez ułatwianie powiązań w sektorze MSP oraz tworzenie możliwości korzystania z powstających szans rynkowych. O ile ważne jest, by lokalni i regionalni twórcy polityki ściśle współpracowali z krajowymi agencjami odpowiedzialnymi za przyciąganie BIZ, polityka takich agencji nie stanowi przedmiotu niniejszego opracowania. *

Small Business Research Centre, Kingston University 113

David Smallbone

Podobnie jak w rozwiniętych gospodarkach, sektor MSP we wschodzących gospodarkach rynkowych zazwyczaj jest heterogeniczny pod względem rozmiaru i składu oraz kierunku rozwoju. Tym niemniej, jeśli chodzi o powiązania BIZ-MSP, podejście do polityki z punktu widzenia łańcucha dostawczego podkreślające znaczenie połączeń wewnętrznych między różnymi typami przedsiębiorstw, może być korzystne jako mechanizm optymalizacji efektów tzw. „trickle down” (przenikania bogactwa do biedniejszych warstw) inwestycji przedsiębiorstwa wielonarodowego. W tym kontekście mogą zaistnieć szanse dla szerokiego wachlarza małych przedsiębiorstw na niższych poziomach łańcucha dostawczego. W większości krajów to mniejszość średnich i małych przedsiębiorstw ma nieproporcjonalny wkład w rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy. Jednak w niektórych wschodzących gospodarkach rynkowych widoczny jest „brak ogniwa środkowego”, czyli ukierunkowanych na rozwój przedsiębiorstw średniego rozmiaru usytuowanych między wielkimi firmami z jednej strony a mikroprzedsiębiorstwami i małymi firmami z drugiej. Polityka promująca powiązania MSP-BIZ może być jednym ze sposobów rozwiązania tego problemu poprzez zwiększanie efektu mnożnika dowolnego endogenicznego wzrostu w gospodarce. Niniejsze opracowanie stanowi bardziej przegląd istniejącej literatury oraz studium przypadków niż materiał oparty na oryginalnej ewidencji empirycznej. Dalsza część artykułu jest podzielona na dwie główne sekcje i konkluzję. W sekcji 2 autor dokonuje przeglądu bieżących trendów w BIZ oraz potencjalnych korzyści rozwijania powiązań BIZ-MSP wraz z oceną dowodów świadczących o takich związkach w praktyce. Sekcja 3 poświęcona jest głównym implikacjom dla polityki wynikającym z analizy, zwracając uwagę na tworzenie polityki w różnych kontekstach, w tym twórców polityki publicznej w dojrzałych oraz wschodzących gospodarkach rynkowych.

1. Bieżące trendy w BIZ Przeważająca większość BIZ pochodzi ze świata rozwiniętego. W 2007 roku 84,8% zagranicznych inwestycji bezpośrednich pochodziło, w skali światowej, z gospodarek rozwiniętych (UNCTAD, 2008).Według szacunków globalne napływy BIZ osiągnęły rekordowe 1,7 trylionów USD, z czego ponad jedna czwarta wpłynęła do krajów rozwijających się, tak samo jak przez poprzednie pięć lat. Ogólne napływy netto bezpośrednich inwestycji zagranicznych do krajów rozwijających się wzrosły do rekordowej kwoty 471 miliardów. W ostatnich latach przedsiębiorstwa wielonarodowe zwiększają poziom outsourcingu, chociaż często oznacza to zlecanie podwykonawstwa części, komponentów i usług mniejszej liczbie kluczo114

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

wych dostawców z którymi posiadają one porozumienia o współpracy. O ile ten proces konsolidacji może skutkować sprowadzeniem za sobą przez przedsiębiorstwa wielonarodowe pierwszego poziomu międzynarodowych dostawców do gospodarek rozwijających się, szanse dla lokalnych średnich i małych przedsiębiorstw mogą istnieć w dolnych rejonach łańcucha dostawczego. Świat razem Gospodarka rozwijająca się Gospodarka rozwinięta Gospodarka transformująca się

Rysunek 1: Napływy BIZ w skali globalnej i według grup gospodarek w latach 1980-2007 (w bilionach dolarów amerykańskich) Source: UNCTAD, World Investment Report 2008: Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge. Tradycjonalnie, tak w uprzemysłowionych jak i w rozwijających się krajach BIZ postrzegany jest jako domena dużych firm, Tym niemniej, dane wskazują że rozszerza się zakres źródeł bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz liczba krajów przyjmujących, a także rośnie zaangażowanie MSP, jako inwestorów zagranicznych. Niestety, większość oficjalnych raportów na temat BIZ nie szereguje działalności inwestycyjnych według rozmiaru firm inwestujących. Tym niemniej istnieją dowody, że szereg przedsiębiorstw średniego rozmiaru dokonuje internacjonalizacji swoich operacji w odpowiedzi na rosnącą presję konkurencji. W tym kontekście internacjonalizacja stanowi środek redukcji kosztów oraz otwarcia nowych możliwości rynkowych, umożliwiający połączenie większej elastyczności z redukcją kosztów (Majocchi and Zuchella, 2003). Jest to odzwierciedleniem faktu, że przy rosnącej liczbie MSP zainteresowanych w międzynarodowej ekspansji, globalizacja nie jest zarezerwowana wyłącznie dla firm wielonarodowych lub dużych. Zazwyczaj internacjonalizacja MSP jest większa w mniejszych, otwartych gospodarkach i mniejsza w tych większych i bardziej szczelnych, chociaż bywają wyjątki. Jednym z najlepszych przykładów są Włochy, gdzie wkład MSP w eksport wynosi 70% (OECD, 1997). Dodatkowo, łańcuchy dostawcze w takich sektorach, jak „wysoka technologia” lub wytwarzanie komponentów, nabierają coraz bardziej globalnego charakteru przyczyniając się tym samym do po115

David Smallbone

wstawiania nowych możliwości biznesowych dla małych i średnich przedsiębiorstw jako potencjalnych dostawców światowych oraz możliwości dla lokalnych MSP w krajach rozwijających się, jako druga lub trzecia warstwa dostawców głównego wykonawcy. Rosnące zaangażowanie MSP w BIZ jest ważne, między innymi dlatego, że istnieją dowody wskazujące na to, że inwestycje zagraniczne dokonywane przez MSP – w porównaniu do bezpośrednich inwestycji zagranicznych przeprowadzanych przez większe firmy – mają określony charakter z potencjalnymi pozytywnymi implikacjami dla krajów docelowych. Na przykład, badanie MSP zaangażowanych w BIZ pokazało, że ponad połowa ich inwestycji polegała na jakieś formie partnerstwa pomiędzy spółką inwestującą a krajowym małym lub średnim przedsiębiorstwem (UNCTAD, 1998). Dzieje się tak, ponieważ dla inwestującego zagranicznego przedsiębiorstwa z sektora MSP bardziej atrakcyjna jest współpraca z firmą już istniejącą niż zaczynanie inwestycji od podstaw, co z kolei ma pozytywne implikacje dla lokalnego MSP bowiem występuje efekt przenikania i naśladownictwa (tzw. efekt spillover). Jedno z kilku badań poświęconych działalności typu „joint venture” oraz współpracy między MSP w dojrzałej gospodarce rynkowej (np. belgijskiej) a firmami w krajach rozwijających się sugeruje, że małe lub średnie przedsiębiorstwo w kraju wysoce uprzemysłowionym może być lepszym partnerem dla podobnego przedsiębiorstwa w rozwijającej się lub wschodzącej gospodarce niż przedsiębiorstwo wielonarodowe (Donkels and Lambrecht, 1995). W zasadzie dzieje się tak, bo w przypadku małego lub średniego przedsiębiorstwa partnerstwo prawdopodobnie będzie prowadziło do proporcjonalnie wyższego zaangażowania, czyli przedsiębiorstwo takie będzie bardziej skłonne do podejmowania wysiłków w celu zapewnienia sukcesu. Oznacza to, że strategia koncentrująca się na przyciąganiu bezpośrednich inwestycji zagranicznych może okazać się korzystna. Obserwujemy także fenomen średniej wielkości przedsiębiorstw z dojrzałych gospodarek rynkowych, które podążają za większymi firmami inwestującymi za granicą, jako dostawcy. Wśród przykładów są średniej wielkości spółki fińskie, które podążając za Nokią dokonały internacjonalizacji, zakładając własne jednostki produkcyjne w takich krajach jak Chiny i Brazylia. Z badania przeprowadzonego wśród tajwańskich MSP wynika, że jednym z czynników stymulujących inwestowanie za granicą, obok „wykorzystania lokalnej siły roboczej” i „rozszerzania rynków” jest „podążanie za głównymi klientami” (Kuo, Hsien-Chang and Li Yang, 2003). Chociaż baza dowodowa jest ograniczona, trendy takie oferują małym i średnim przedsiębiorstwom w krajach goszczących inwestycje zagraniczne zarówno potencjalne możliwości, jak i zagrożenia. Z jednej strony, przed niektórymi lokalnymi MSP otwierają się możliwości jako dostawców średnich firm in116

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

westujących w kraj goszczący, co dla paru może stanowić środek do wejścia na szersze rynki. Z drugiej strony, pomagając swoim istniejącym dostawcom mogą stać się graczami globalnymi. Przedsiębiorstwa wielonarodowe mogą pomóc lokalnym MSP jako potencjalnym dostawcom, uzyskać przynajmniej krótkoterminowy dostęp do takich rynków. Istnieją dowody wskazujące, że gdy MSP inwestuje za granicą niezależnie (w przeciwieństwie do inwestycji powiązanych z decyzjami innych firm w ramach klastra) zazwyczaj inwestuje ono w regionach bliskich geograficznie. Przyczyny leżą, między innymi, w bardziej ograniczonych kanałach informacyjnych i większych, w porównaniu z większymi firmami, ograniczeniach zasobowych chociaż powiązania kulturowe i historyczne mogą też mieć wpływ na decyzje lokalizacyjne. Można to zilustrować wynikami badania przeprowadzonego w przygranicznych rejonach północno-wschodniej Austrii, gdzie sondaż obejmujący 545 małych i średnich przedsiębiorstw austriackich pokazał, że 21 procent już podjęło działalność transgraniczną a następne 15 procent wyraża zainteresowanie w podjęciu takiej działalności. Głównym motywem podejmowania działalności transgranicznej, zidentyfikowanym w badaniu, było dojście do nowych produktów i rynków pracy, zdobywanie dodatkowych możliwości rynkowych i redukcja kosztów. Rozwinęły się takie formy współpracy jak podwykonawstwo, licencjonowanie i partnerstwo produkcyjne oraz, w mniejszym zakresie, różne formy bezpośrednich inwestycji, takich jak wspólne przedsiębiorstwa (tzw. joint ventures) lub nabywanie przedsiębiorstw w sąsiednich krajach. Istotne jest, że w większości przypadków partnerami MSP były przedsiębiorstwa lokalne, tj. w zasięgu 100 kilometrów (RWI, 2000). Inne badania przeprowadzone wśród austriackich i duńskich firm wykazały, że kluczową siłą napędową inwestowania za granicą jest tworzenie sieci z partnerami ze Wschodniej Europy połączone z chęcią otworzenia nowych możliwości sprzedaży (Meyer, Tind and Jacobsen, 2000). Chociaż podczas prób internacjonalizacji MSP mogą odczuwać ograniczenia związane z zasobami i luki w wiedzy, austriaccy menadżerowie MSP powoływali się na budowanie wiedzy początkowo przez eksport, po czym następowały bezpośrednie inwestycje zagraniczne; innymi słowami, małe i średnie przedsiębiorstwa przyjmowały etapowe podejście do internacjonalizacji, oparte na własnym doświadczeniu. Przypadki te sugerują, że osoby i podmioty kształtujące politykę powinny pracować zgodnie z wschodzącymi trendami aby umożliwić lokalnym MSP korzystanie z potencjalnych korzyści w celu rozwinięcia działalności. Należy także przyznać, że rosnąca liczba osób i podmiotów kształtujących politykę w dojrzałych gospodarkach rynkowych, przyznaje potrzebę kładzenia nacisku nie tylko na promocję eksportu, jak robiono to wcześniej, ale także na promocję internacjonalizacji swoich spółek, w tym MSP, jako 117

David Smallbone

korzystną drogę do rozwoju działalności. O ile niektórzy mogą postrzegać to jako eksport miejsc pracy, można także spojrzeć bardziej pozytywnie i przyjąć, że jest to cześć szerszej strategii kładzenia większego nacisku na przewagi konkurencyjne wyższego rzędu skoncentrowane na wiedzy, przyczyniając się w ten sposób do wzmacniania długoterminowych perspektyw rozwoju gospodarki. Można zilustrować ten pogląd przykładem z Finlandii, gdzie Finpro (krajowa agencja promocji eksportu) aktywnie promuje internacjonalizację fińskich spółek jako część strategii zwiększenia ich konkurencyjności a tym samym konkurencyjności gospodarki fińskiej. Takie podejście odzwierciedla zrozumienie konieczności zapewnienia biznesom zasięgu globalnego, w szczególności w przypadku krajów z małymi rynkami domowymi Przykład ten demonstruje, że nawet w dojrzałych gospodarkach rynkowych rząd ma ważną rolę do odegrania w pomaganiu firmom rozwijać rynki zagraniczne, w szczególności MSP, które w początkowej fazie wchodzenia na rynek często odczuwają ograniczenia zasobowe aby rozwinąć rynki zagraniczne. Odnotowano także wzrost BIZ pochodzących z innych rozwijających się krajów, w niektórych przypadkach zgrupowanych geograficzne, np. Azja Południowo Wschodnia.

2. Potencjalne korzyści z napływu inwestycji do kraju goszczącego dla rozwoju MSP Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są integralną częścią otwartego, międzynarodowego systemu gospodarczego i głównym potencjalnym katalizatorem rozwoju. Zostało to przyznane przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w raporcie, który koncentrował się na optymalizacji korzyści dla inwestycji napływających, poświęcając jednocześnie uwagę możliwym kosztom i sposobom ich redukcji (OECD, 2002). Potencjalne korzyści czerpane z BIZ przez gospodarki goszczące to między innymi: zwiększony kapitał ludzki, transfer technologii i wiedzy, powstawanie miejsc pracy i kapitału ludzkiego, oraz oddziaływanie na rozwój przedsiębiorstwa poprzez powiązania i efekt przenikania wiedzy („spillover effect” – efekt „rozlania wiedzy”). Z reguły stosunki handlowe między dostawcami a inwestorami zagranicznymi otwierają możliwości komercyjne dla firm lokalnych. Wykorzystanie tych możliwości może przyczynić się do powstania zbalansowanej struktury przedsiębiorstw w gospodarce krajowej. Firmy, które oferują regularne płatności za towary i usługi oraz uwalniają swoich podwykonawców (małe i średnie przedsiębiorstwa) od kosztów związanych z rozwojem i marketingiem, otwierają przed MSP nowe rynki (Altenburg, 2000). Pod względem transferu technologii i wiedzy, potencjalnym wkładem BIZ 118

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

w modernizację lokalnych dostawców jest pomoc techniczna, szkolenia i transfer wiedzy. Może także przyczynić się do szybszego tempa przyswajania nowych technologii przez lokalne przemysły w wyniku procesów imitacji i konkurencji. Jeśli chodzi o zatrudnienie, inwestorzy zagraniczni mogą bezpośrednio tworzyć nowe miejsca pracy, mogą jednak też przyczyniać się to podnoszenia poziomu umiejętności, jako że ich wymogi w zakresie umiejętności mogą być wyższe niż te, stawiane przez firmy krajowe. Warto też zauważyć, że zakres, w jakim przedsiębiorstwa wielonarodowe faktycznie ułatwiają takie transfery w praktyce różni się w zależności od sektora i jego realiów (OECD, 2002). Potencjalne korzyści wynikające z BIZ dla gospodarek goszczących mogą być podsumowane powołując się na strukturę, opracowaną przez Dunninga (1992), który zidentyfikował pięć głównych rodzajów powiązań i efektów przenikania poprzez które obecność przedsiębiorstw wielonarodowych może oddziaływać na rozwój przedsiębiorstw w kraju goszczącym. Są to: • Powiązania z dostawcami: Dotyczy to zakresu w jakim komponenty, materiały i usługi są nabywane na terytorium gospodarki goszczącej, ponieważ może to stwarzać nowe możliwości rynkowe dla firm krajowych. Takie powiązania mogą obejmować od transakcji typu „at arms length”, czyli zawierane na warunkach powszechnie obowiązujących w obrocie po bliskie, długoterminowe relacje handlowe między firmami. Zdolności produkcyjne i wydajność lokalnych dostawców może skorzystać z takiego rodzaju przenikania (spillover) w wyniku bezpośredniego transferu wiedzy, wymogów wyższej jakości i wyższego zapotrzebowania. • Powiązania z odbiorcami: Te mogą uwzględniać punkty sprzedaży, świadczące usługi na zasadzie outsourcingu. Wśród takich przykładów są stacje benzynowe i sieci restauracyjne; oraz powiązania z nabywcami przemysłowymi poprzez, na przykład, usługi posprzedażowe stanowiące wartość dodatkową. • Powiązania z konkurentami: Zagraniczni inwestorzy mogą ustanowić w gospodarce goszczącej nowe standardy z którymi firmy lokalne mogą zechcieć konkurować. Chociaż przedsiębiorstwa wielonarodowe mogą posiadać silną pozycję rynkową w porównaniu do firm lokalnych należy zwrócić uwagę, że powiązania z konkurentami mogą dotyczyć dostawców wiodących inwestorów zagranicznych należących do łańcucha dostawców drugiego, trzeciego rzędu a nie tylko powiązań między dostawcami bezpośrednimi i samymi przedsiębiorstwami wielonarodowymi. • Powiązania z partnerami technologicznymi: Niektóre przedsiębior119

David Smallbone

stwa wielonarodowe mogą zainicjować wspólne projekty z miejscowymi małymi i średnimi przedsiębiorstwami, w tym przedsięwzięcia typu „joint venture”, umowy licencyjne i strategiczne sojusze, które dla firm w kraju goszczącym są ważnymi potencjalnymi źródłami technologii i wiedzy. Podczas gdy taka współpraca jest częściej zjawiskiem obserwowanym w dojrzałych gospodarkach rynkowych, w porównaniu z latami 1980-tymi liczba umów technologicznych zawieranych z parterami z krajów rozwijających wzrosła w latach 90-tych (UNCTAD, 1998). • Inne efekty przenikania (spillover effects): Zaliczamy do nich efekt demonstracyjny polegający na demonstrowaniu przez zagranicznych inwestorów firmom miejscowym nowych i lepszych metod działania stanowiących źródło i stymulant rozwoju innowacyjności. Jest to także przenikanie kapitału ludzkiego, kiedy to, na przykład, wyszkolony personel opuszcza inwestora zagranicznego by pracować dla przedsiębiorstwa miejscowego i/lub założyć własną firmę. Jedną z praktycznych przyczyn dla których BIZ ukierunkowany na eksport może mieć ograniczone pozytywne, a może nawet negatywne, oddziaływanie na gospodarkę krajową, jest fakt, że miejscowi dostawcy często mają trudności ze sprostaniem standardom wymaganym lub ustanowionym przez przedsiębiorstwa wielonarodowe. Przykładem tego może być kenijski przemysł mydła gdzie, jak twierdzi Steven Langdon, wejście na rynek zagranicznych przedsiębiorstw wielonarodowych ze zmechanizowaną, niskokosztową produkcją spowodowało, że firmy lokalne nie były w stanie sprzedać na krajowych rynkach miejskich swoich mydeł ręcznej roboty (Blomstrom M. 1996).

3. Oddziaływanie BIZ na MSP w gospodarkach goszczących w praktyce Zakres, w jakim potencjalnie pozytywne czynniki zewnętrzne, wynikające z bezpośrednich inwestycji zagranicznych zostają zrealizowane w praktyce jest uzależniony od szeregu faktorów na poziomach mikro i makro, w tym ogólnego klimatu dla rozwoju biznesu, strategii stosowanych przez poszczególne przedsiębiorstwa wielonarodowe oraz sukcesów, osiąganych przez gospodarkę goszczącą w przyciąganiu inwestycji i zaplecza, wykraczających poza rutynowy montaż. Pod tym względem ważne jest, by decydenci zwrócili uwagę, że każda inwestycja podmiotu zagranicznego musi mieć sens ekonomiczny bez polegania na wsparciu ze strony inicjatyw finansowanych ze środków publicznych. Oprócz tego, przenikanie tech120

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

nologii i kapitału ludzkiego niekoniecznie idzie w ślad za inwestycjami zagranicznymi. Istotną rolę odgrywają też zewnętrzne warunki panujące w kraju i sektorach, oraz potencjał małych i średnich przedsiębiorstw do wykorzystania nowych możliwości rynkowych. Dowody wskazują, że pozytywne przenikanie jest najsilniejsze i najtrwalsze w przypadku więzi między zagranicznymi inwestorami a miejscowymi dostawcami. Pozytywne korzyści wynikają z informacji, pomocy technicznej i szkolenia, zapewnianych przez przedsiębiorstwa wielonarodowe by pomóc podnieść jakość dostarczanych produktów i usług. Sugeruje się, że niektóre przedsiębiorstwa wielonarodowe pomagają też krajowym dostawcom z zakupem surowców i półproduktów oraz z modernizacją zaplecza produkcyjnego (OECD, 2002). Z reguły przenikanie kapitału ludzkiego w wyniku bezpośrednich inwestycji zagranicznych w słabiej rozwiniętych gospodarkach jest procesem pośrednim, wywołanym bardziej przez strategie rządowe, ukierunkowane na przyciąganie BIZ poprzez atrakcyjniejszy kapitał ludzki, niż bezpośrednio przez same przedsiębiorstwa wielonarodowe. Przenikanie kapitału ludzkiego może również wystąpić w przypadku bezpośredniej inwestycji zagranicznej polegającej na nabyciu firmy krajowej przez spółkę zagraniczną. W takich przypadkach nabycie skutkuje inwestycjami kapitałowymi w celu zmodernizowania sprzętu, i maszyn i wielu pracowników może potrzebować szkolenia. Co więcej, miejscowi menadżerowie wzbogacają swoją wiedzę poprzez interakcję z zagranicznymi kolegami, a co niektórzy dzięki okresom pracy za granicą. Pozytywnym przekładem korzystnego rozwoju powiązań MNESME jest region Penang w Malezji, który przyciągnął swojego pierwszego wielonarodowego inwestora, fabrykę półprzewodników, na początku lat 1980-tych w oparciu o tanią, anglojęzyczną lokalną siłę roboczą. Dzisiaj, większość globalnych graczy przemysłu sprzętu elektronicznego jest obecna w Penangu (Altenburg, 2000). Chociaż początkowo powstało tylko parę powiązań między inwestorami zagranicznymi a miejscowymi MSP Altenburg opisuje zmianę, jaka nastąpiła w końcu lat 1980-tych, jako połączenie zmian technologicznych i skracania cykli życia wyrobów. Odpowiedzią na potrzebę szybszych i w większości lokalnych dostaw było przekazywanie odpowiedzialności przez przedsiębiorstwa wielonarodowe filiom miejscowym. Przyczyniło się to do rozwoju miejscowej bazy dostawczej w czterech głównych dziedzinach: pierwsza, to obróbka metali i precyzyjnych przyrządów, druga - kontraktowe wytwarzanie komponentów do montażu, jako że przedsiębiorstwa wielonarodowe coraz częściej zlecają standardowe operacje montażowe, trzecia – produkcja materiałów plastykowych, np. obudowy PC i w końcu produkcja materiałów opakowaniowych. Badania wskazują, 121

David Smallbone

że wielu dostawców spośród MSP powstało jako firmy „odpryskowe” (ang. spin-offs) amerykańskich MNEs, chociaż paru dostawców rozrosło się z „tradycyjnych przedsiębiorstw lokalnych” (Rasiah, 1998). Sugerowano także, że procesowi rozwoju powiązań między zagranicznymi inwestorami a lokalnymi dostawcami pomagał fakt, że lokalne firmy były w stanie zainwestować w konieczne wyposażenie, jako że pierwsze małe kontrakty były wykorzystywane do testowania możliwości i zaangażowania lokalnych małych i średnich przedsiębiorstw. Potencjalne korzyści z wkładu BIZ w rozwój lokalnego sektora MSP, a w szczególności średnich przedsiębiorstw, może też być zilustrowany przykładem Singapuru, przedstawianym jako historia sukcesu w zakresie stymulacji rozwoju partnerstwa i powiązań między inwestorami zagranicznymi a lokalnymi małymi i średnimi przedsiębiorstwami (UNCTAD, 1998). Singapur stał się ważną bazą międzynarodowego kapitału już w połowie lat 1960-tych, a na początku lat 1990-tych BIZ stanowił ponad 70% wartości dodanej produkcji (Perry et al, 1997). W miarę ewoluowania Singapuru z platformy eksportu w regionalne centrum kontroli bezpośrednich inwestycji zagranicznych w południowo-wschodniej Azji, przed lokalnymi firmami otwierały się możliwości podwykonawstwa i inne możliwości dostawcze. Jednak na poziomie mikro, możliwości dostawcze dla firm lokalnych różnią się, w zależności od strategii poszczególnych przedsiębiorstw wielonarodowych. Dla części dostawców bliska współpraca z nabywcą jest uzależniona od gotowości uczestniczenia w programie ratingu opracowanym by zapewnić stałe doskonalenie operacji, w tym redukcję kosztów (Perry, 1999). BIZ miały także istotny wkład w rozwój klastra „high tech” w Banglalore poprzez powiązania między partnerami technologicznymi. W tym przypadku zadaniem decydentów było wzmocnienie rozwoju inicjalnego klastra centrów badań poprzez zwiększenie atrakcyjności miasta jako miejsca docelowego inwestycji zagranicznych. Osiągnięto to poprzez ustalenie stałych wytycznych polityki gospodarczej w celu zapewnienia inwestorom zagranicznym wysokiego stopnia przewidywalności oraz poprzez aktywny program promocji w celu przyciągnięcia BIZ. O ile istnieją argumenty aprioryczne przemawiające za potencjalną rolą powiązań typu BIZ-MSP między przedsiębiorstwami w strategii rozwoju gospodarki goszczącej i są też tego pozytywne przykłady, dowody empiryczne wskazują, że potencjalne korzyści nie materializują się zawsze. Przykładowo, istnieją niepotwierdzone dowody, że niektóre małe i średnie przedsiębiorstwa odczuły negatywne efekty współpracy z zagranicznymi spółkami, które w obliczu niepewności na rynku lokalnym poszukują partnerów, traktując ich jako krótkoterminowy środek zaradczy. Jedną z korzyści tego typu strategii jest fakt, że w długoterminowej 122

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

perspektywie przedsiębiorstwa takie osiągają pewne korzyści szkoleniowe i organizacyjne. Powstaje pytanie jakie czynniki umożliwiają spółkom sprawną współpracę zapewniającą trwałe wzajemne korzyści, zwłaszcza jeśli kooperanci pochodzą z różnych krajów i różnych kultur. W tym kontekście potrzebne są przykłady ilustrujące dobre praktyki by móc dokonać analizy kluczowych czynników udanej współpracy tego typu. Od połowy lat 1960-tych przedsiębiorstwa wielonarodowe, przyciągane aktywną polityką promocyjną oraz przywilejami dla inwestycji od podstaw (ang. greenfield investments) ukierunkowanych na eksport, odgrywały kluczową rolę w rozwoju gospodarki irlandzkiej. W połowie lat 1970-tych irlandzcy decydenci zauważyli konieczność włączenia tej rosnącej bazy wielonarodowej do gospodarki Irlandii. Rozwój synergii między firmami zagranicznymi a rodzimymi w celu wzmocnienia powiązań nabywca-dostawca został uznany za ważny dla zapewnienia szerszego wkładu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rozwój irlandzkiego sektora przemysłowego. Założenia te zostały sformalizowane w 1984 roku, w programie National Linkage Programme. Kluczowym elementem irlandzkiego doświadczenie, wartym podkreślenia, jest ewolucja podejścia w czasie, odzwierciedlająca zmiany w charakterze międzynarodowych inwestycji, zmieniające się warunki międzynarodowe i dojrzewającą irlandzką bazę dostawczą. Początkowo w centrum uwagi znajdował się Ośrodek Powiązań, założony przy agencji rządowej Industrial Development Authority (IDA). Ośrodek ten z jednej strony identyfikował potencjalne możliwości poddostawcze w projektach napływających inwestycji, a z drugiej – potencjalnych irlandzkich dostawców posiadających wymaganą zdolność produkcyjną i know-how (tj. „stosownych dostawców”). W celu wsparcia tego procesu Ośrodek Powiązań IDA rozwinął działania w dziedzinie budowania potencjału przedsiębiorstw by poprawić praktyki operacyjne i wydajność produkcyjną wybranych dostawców. Raporty donoszą, że w latach 1985 – 1997 wartość zakupów surowca dokonywanych przez przedsiębiorstwa wielonarodowe działające w Irlandii zwiększyła się z 438 milionów funtów do 1.831 milionów, a usług z 930 milionów funtów do 2 miliardów, chociaż nie można powiedzieć ile z tego wynikało bezpośrednio z programu powiązań. Jednakże od połowy lat 1990-tych irlandzka baza dostawcza znalazła się pod wpływem dwóch globalnych trendów. Pierwszy, to tendencja przedsiębiorstw wielonarodowych przechodzenia na strategię zaopatrzenia globalnego, co oznacza zmniejszanie liczby dostawców globalnie do jednej podstawowej grupy. Drugi, dotyczy zwiększania outsourcingu produkcji, co było związane z przerzucaniem niskowartościowego etapu procesu produkcyjnego do lokalizacji o niskich kosztach. W konsekwencji, program powiązań zaczął się bardziej koncentrować 123

David Smallbone

na międzynarodowych możliwościach dostawczych dla firm irlandzkich, co zbiegło się ze stworzeniem nowej agencji tzw. Enterprise Ireland. Agencja ta współpracuje z miejscowym przemysłem by podwyższyć sprzedaż, eksport i rentowność za pomocą szeregu programów z siecią biur na całym świecie, dzięki którym można zidentyfikować międzynarodowe możliwości dostawcze. Wraz ze zmianami w inwestycjach międzynarodowych dojrzał też miejscowy sektor i zaczęły pojawiać się irlandzkie przedsiębiorstwa wielonarodowe. Agencja Enterprise Ireland zaczęła odgrywać nową rolę, tj. wspomaganie irlandzkich przedsiębiorstw wielonarodowych w osiąganiu ich celów zagranicą. Należy przyznać, że niektóre rodzaje stosunków handlowych z MNE mogą doprowadzić do wysokiego stopnia zależności dostawców od odbiorców, z różnymi poziomami korzyści dla potencjalnego rozwoju MSP. Takie przypadki występują szczególnie wtedy, gdy liczba odbiorców jest ograniczona przy stosunkowo wysokiej liczbie potencjalnych dostawców, którzy mogą z łatwością być wymieniani ponieważ brak im specyficznych umiejętności. Takie warunki mogą prowadzić do morderczej konkurencji między dostawcami z sektora MSP, którzy muszą podejmować ryzyko i obniżać koszty podczas gdy firmy nabywające korzystają ze specjalistycznych usług i niższych kosztów dostaw. Nasuwa się pytanie o przesłanki, jakimi kierują się duże przedsiębiorstwa zlecając outsourcing, biorąc pod uwagę implikacje jakie niesie to dla rodzajów stosunków handlowych z dostawcami? W tym zakresie Altenburg (2000) zidentyfikował cztery główne przesłanki, jakimi kierują się klienci zlecając outsourcing produktów i usług a które niosą implikacje dla charakteru stosunków handlowych z firmami dostawczymi, co z kolei wpływa na ich atrakcyjność z perspektywy ekonomicznego rozwoju: • Wzrost wydajności: Tam gdzie dostawcy są w stanie produkować specjalistyczne towary, dostarczające małe i średnie przedsiębiorstwa mają pewną siłę przetargową. Takie powiązania są oparte na wzajemnej specjalizacji i z reguły oznaczają transakcje wychodzące poza ramy zwykłych transakcji na przyjętych warunkach rynkowych. Mogą one oznaczać długoterminowe zobowiązanie ze strony odbiorcy, co często wiąże się z istotnym transferem technologii i wiedzy. Jednocześnie sugeruje się, że po to, by BIZ oddziaływał pozytywnie, „luka technologiczna” między przedsiębiorstwami krajowymi a przedsiębiorstwami BIZ musi być stosunkowo ograniczona. • Korzyści kosztowe: np. niższe koszty wynagrodzenia. W takiej sytuacji dostawca jest na dużo słabszej pozycji, niż wtedy gdy główną przesłaną jest wzrost wydajności, ponieważ konkurencja cenowa jest zazwyczaj niezwykle ostra ze stałą zniżkową presją na ceny i koszty. 124

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

• Elastyczność liczbowa: oznacza to podwykonawstwo okresowe w odpowiedzi na zapotrzebowanie. W takich warunkach, dostawcy muszą akceptować kontrakty krótkoterminowe i pogodzić się z pewną niestabilnością i brakiem bezpieczeństwa. • Elastyczność funkcjonalna: oznacza także reakcję na wahania w zapotrzebowaniu, ale w tym przypadku, poprzez aktywną elastyczność funkcjonalną, opartą na wszechstronnie wykwalifikowanym personelu i sprawnym sprzęcie. Takie warunki są bardziej sprzyjające dla dostawców niż w przypadku elastyczności liczbowej, chociaż ma to pewne implikacje dla wymaganej bazy dostawczej Ewidencja empiryczna z krajów na różnych etapach rozwoju gospodarczego wskazuje, że w praktyce nie zawsze pojawiają się pozytywne efekty bezpośrednich inwestycji zagranicznych, wszystko zależy od warunków panujących w kraju goszczącym (w tym omawianą politykę) oraz od przesyłek dla których firma zagraniczna zdecydowała się na inwestycję. Przykładem mogą być gospodarki afrykańskie, znajdujące się wśród najmniej uprzemysłowionych i zintegrowanych z rynkiem globalnym, gdzie potencjalne korzyści z BIZ są olbrzymie. Jednocześnie brak stosownej infrastruktury, brak kapitału ludzkiego i społecznego oraz politycznej stabilności mogą stanowić główną barierę w przyciąganiu inwestycji zagranicznych oraz w stabilnym rozwijaniu pozytywnych efektów spillover z BIZ.

4. Polityka ukierunkowana na promocję powiązań BIZ-MSP Niniejsze opracowanie pokazało, że BIZ stanowi potencjalny instrument dla rozwoju i dywersyfikacji bazy MSP oraz osiągnięcia większej integracji w ramach sieci globalnych. Jednak to, czy potencjał ten jest faktycznie wykorzystany w praktyce zależy od wielu czynników, przy czym część z nich jest pod wpływem twórców polityki. W tym kontekście stworzenie środowiska ułatwiającego działalność dla całego biznesu jest niezbędne dla stymulacji inwestycji, tak zagranicznych jak i krajowych. Jednym z kluczowych czynników, które twórcy polityki winni brać pod uwagę w próbach przyciągnięcia i wykorzystania potencjalnych korzyści płynących z bezpośrednich inwestycji zagranicznych, jest fakt, że w skali światowej liczba lokalizacji z takimi samymi charakterystykami jest wysoka, co wyraźnie wpływa na pozycję przetargową poszczególnych rządów w relacjach z inwestorami zagranicznymi. Przy braku innych korzyści lokalizacyjnych, konkurencja między miejscami zazwyczaj koncentruje się na oferowaniu niższych kosztów, co może prowadzić do tak zwanego 125

David Smallbone

„wyścigu do najniższego pułapu” (ang. „race to the bottom”). Podobnie jak w strategii biznesowej konkurencja między miejscami, oparta na innych przewagach niż cenowe, jest bardziej zrównoważona niż ta oparta wyłącznie na cenach, co podkreśla wagę polityki ukierunkowanej na modernizację krajowych gospodarek pod względem infrastruktury, kapitału ludzkiego i potencjalnej konkurencyjnej bazy dostawczej. Kluczowym zagadnieniem w polityce jest stworzenie warunków atrakcyjnych dla inwestorów zagranicznych wraz z przyjęciem polityk wspierających i ułatwiających działalność różnych form współpracy miedzy inwestorami zagranicznymi a krajowym sektorem MSP. Definicja roli polityki w przyciąganiu BIZ to działania promocyjne; stworzenie stosownych i sprawnych ram prawnych i regulacyjnych; programy budowania potencjału dla potencjalnych dostawców, które uwzględniałyby szkolenia i kontrolę jakości; oraz szersze zaangażowanie usług okołobiznesowych i innych agencji, wśród których mogą znaleźć się ośrodki poszukiwania partnerów. Powiązania z lokalnymi dostawcami są tradycyjnie postrzegane jako główny wehikuł promocji korzyści technologicznych oraz innych korzyści z MSP dla gospodarek goszczących. Niektóre rządy próbowały nałożyć na inwestorów zagranicznych ograniczenia o treści lokalnej w celu zwiększenia szans rynkowych miejscowych firm. Jednak rosnąca liberalizacja regulacji inwestycyjnych w połączeniu z praktycznymi trudnościami we wdrażaniu takich ograniczeń oraz ewentualny zniechęcający inwestycje efekt, jaki takie posunięcia mogą mieć na inwestorach zagranicznych oznacza, że takie obowiązkowe wymogi w zakresie dostaw odchodzą w zapomnienie. Co więcej, w kontekście gdy rywalizacja o bezpośrednie inwestycje zagraniczne staje się coraz ostrzejsza, istnieje ryzyko, że obowiązkowe środki mogą w ogóle zniechęcić przedsiębiorstwa wielonarodowe do inwestowania. W związku z tym, wyzwaniem stojącym dzisiaj przed politykami jest wykorzystanie potencjału rozwojowego lokalnych sieci dostawców na zasadach dobrowolności, chociaż bezsprzecznie wymagane będą dodatkowe działania w kierunku budowania potencjału dostawczego miejskich małych i średnich przedsiębiorstw oraz aktywna promocja. Polityki na poziomie krajowym Aby być efektywnym, polityki ukierunkowane na wspieranie powiązań BIZ-MSP muszą być wielowymiarowe. Osoby odpowiedzialne za tworzenie polityk winny zwrócić uwagę: po pierwsze na szersze środowisko biznesowe, które oddziałuje tak na rozwój przedsiębiorstw sektora MSP, jaki i na ich zdolność przyciągnięcia BIZ; po drugie na sprawienie, by Male i średnie przedsiębiorstwa stały się bardziej atrakcyjne dla inwestorów zagranicznych jako partnerzy biznesowi i po trzecie, na opracowanie strategii wspierającej taki rodzaj współpracy. 126

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

Wyraźnie widać, że rozwinięcie powiązań między BIZ a sektorem MSP wymaga od twórców polityki pełnego zaangażowania w tworzenie środowiska biznesowego, które sprzyja zarówno przyciąganiu BIZ jak i ułatwieniu rozwoju krajowej przedsiębiorczości małych i dużych przedsiębiorstw. Tworzenie skutecznych programów, agencji i instrumentów dla promowania poszczególnych krajów przed inwestorami zagranicznymi jest ważnym następstwem polityk ukierunkowanych na poprawę ogólnego środowiska biznesowego. Kluczowymi priorytetami w tym względzie są: po pierwsze działania koncentrujące się na poprawie atrakcyjności gospodarki, takie jak modernizacja infrastruktury; usunięcie ograniczeń wobec przepływu kapitału i wobec importu; po drugie, stworzenie agencji promowania BIZ. Międzynarodowe dobre praktyki sugerują, że powinny być to agencje rządowe, koncentrujące się na przyciąganiu i ułatwianiu napływających inwestycji. Powinny oferować zagranicznym inwestorom usługi typu „jedno okienko”; mieć personel posiadający doświadczenie sektora prywatnego, w tym specjalistów marketingu; być komercyjnie ukierunkowane i mieć docelowe strategie, uwzględniające średnie i duże przedsiębiorstwa. Polityka na poziomie lokalnym/regionalnym W tym samym czasie istnieje miejsce i rola dla specyficznych polityk, ukierunkowanych na wspieranie i ułatwianie współpracy między lokalnymi przedsiębiorstwami sektora MSP i zagranicznymi inwestora, takich jak na przykład poprawa przepływu informacji o dostawcach do potencjalnych nabywców i o szansach dostawczych dla potencjalnych dostawców poprzez opracowanie krajowej strony internetowej i/lub wykazu biznesów. Absorpcja i sukces takich inicjatyw będą prawdopodobnie bardziej skuteczne jeśli są one wprowadzane przy współpracy stosownych agencji wsparcia przedsiębiorczości i aktywnie upowszechnianie za pomocą różnych kanałów. Jednak poprawa przepływu informacji o możliwościach dostawczych i przekonanie przedsiębiorstw bezpośrednich inwestycji zagranicznych by wprowadziły transparentne i „przyjazne dla małych firm” procedury to konieczne, ale nie wystarczające warunki dla zwiększenia poziomu dostaw lokalnych. Może to oznaczać niedostatek małych i średnich przedsiębiorstw wykwalifikowanych, chętnych i przygotowanych na spełnienie zaopatrzeniowych wymogów przedsiębiorstw BIZ. W związku z tym potrzebne są programy ukierunkowane na budowanie potencjału miejscowych MSP. Oznacza to potrzebę wspierania miejscowych MSP w ich działaniach modernizacyjnych, tak by mogły spełniać wymagające standardy jakości, stawiane przez przedsiębiorstwa wielonarodowe pod względem dostaw towarów i usług. Dalsze działania ukierunkowane na wspieranie korzyści efektów spillovers powinno uwzględniać bodźce materialne by zachęcić przedsiębiorstwa wielonarodowe do prowadzenia szkoleń dla pracowników miejscowych. 127

David Smallbone

Małe firmy ukierunkowane na rozwój stanowią stosowną grupę docelową dla inicjatyw budowania potencjału, szczególnie w krajach, gdzie brakuje „średniego ogniwa” w strukturze wielkości przedsiębiorstw. Programy budowania potencjału powinny uwzględniać łańcuch dostaw i inicjatywy klasteringu, które rozpoznają potencjał dla rozbudowania bazy dostawczej w systemie warstwowym, uwzględniając mikro-przedsiębiorstwa, jako dostawcy niższego rzędu. W niektórych przypadkach przedsiębiorstwa wielonarodowe często sprowadzają ze sobą bezpośrednich dostawców, ale ci mogą z kolei szukać dostawców drugiego rzędu (dostawców komponentów lub usług). Co więcej, jak pokazuje przykład Banglalore, inicjatywy klastra mogą stworzyć atrakcyjne środowisko dla inwestorów napływających oraz potencjalną platformę eksportową. Twórcy polityk powinni współpracować z zagranicznymi inwestorami i stosownymi agencjami by opracować programy budowania potencjału dla potencjalnych lokalnych dostawców, małych i średnich przedsiębiorstw, które ułatwią tworzenie powiązań z dostawcami i wdrożenie innych pozytywnych efektów spillover. Takie programy powinny zwracać uwagę na zarządzanie jakością, oraz szkolenie i rozwijanie kierownictwa firmy. Należy zauważyć, że szereg rządów przyjęło specjalne polityki i programy ukierunkowane na promowanie relacji handlowych typu „dostawca-nabywca” między przedsiębiorstwami wielonarodowymi a krajowymi małymi i średnimi przedsiębiorstwami, przy czym nie wszystkie okazały się udane. Powiązanie takie nie mogą być tworzone sztucznie, jako że muszą one być oparte na określonych transakcjach i nie będą rozwijały się w sposób zrównoważony dopóki inwestor zagraniczny nie zacznie postrzegać lokalnego outsourcingu jako realną alternatywę. Pod tym względem rolą rządu jest ułatwienie działań innym aktorom, a mianowicie przedsiębiorstwom BIZ, lokalnym MSP, agencjom wsparcia działalności gospodarczej i innym podmiotom dostarczającym technologię, edukację, szkolnie i usługi finansowe. Stałe zaangażowanie w budowanie sprawnego systemu wspierającego biznes to ważny warunek dla sukcesu strategii budowania potencjału. Wymaga to obecności agencji wspierających przedsiębiorczości, które są ukierunkowane na klienta i które zademonstrowały zdolność penetrowania sektora MSP. Większość rządów w dojrzałych gospodarkach rynkowych jest świadome faktu, że międzynarodowa konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw częściowo zależy od efektywnego systemu wspierania biznesu, chociaż role odgrywane przez sektory publiczny i prywatne różnią się, w zależności od kraju. Z reguły interwencja państwa jest często wymagana jeśli małe firmy odczuwają braki na rynku w zakresie: informacji, porady, siły roboczej, szkoleń kierowniczych i finansowania. We wschodzących gospodarkach rynkowych, typowa jest konieczność interwencji ze 128

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

strony rządu by zapewnić rozwój usług okołobiznesowych wysokiej jakości, chociaż charakter takiej interwencji powinien raczej pomagać w budowie długoterminowej zdolności rynkowej niż wypchnąć z rynku dostawców takich usług z sektora prywatnego. Przykładem jest szukanie porady u akredytowanych doradców biznesowych a nie u doradców rządowych. Ciągłego zaangażowania wymaga także poprawa dostępu MSP do finansowania, by umożliwić im przeprowadzenie modernizacji, koniecznej dla spełniania standardów jakości, wymaganych przez inwestujące firmy zagraniczne. Miejscowe MSP Na koniec trzeba pamiętać, że chociaż polityka jest ważna jako struktura ułatwiająca działalność, przedsiębiorczość i rozwój konkurencyjnej działalności zależy od motywacji, umiejętności i zaangażowania poszczególnych przedsiębiorców. W tym kontekście ważne jest żeby zrozumieć, że o ile inwestycje zagraniczne oferują aspirującym dostawcom kraju goszczącego potencjalne szanse biznesowe jednocześnie stawiają one przed nimi poważne wyzwanie, jako że przedsiębiorstwa wielonarodowe są wymagającą grupą klientów. W związku z tym przedsiębiorcy muszą być gotowi zobowiązać się do dostarczania produktów i usług wysokiej jakości, rozumienia potrzeb klientów międzynarodowych oraz potrzeby przeprowadzenia ulepszeń w zakresie własnej bieżącej działalności oraz do podejmowania wszelkich wysiłków w celu osiągnięcia wymaganych rezultatów. Mówiąc krótko – przedsiębiorcy zainteresowani w zaopatrywaniu firm inwestorów zagranicznych bezpośrednio, lub jako dostawcy drugiego czy trzeciego rzędu, muszą być gotowi do nauki i modernizacji; muszą zobowiązać się do dostarczania produktów lub usług o stałej, wysokiej jakości; muszą rozumieć konieczność przeprowadzenia wymaganej modernizacji i być gotowi zainwestować środki potrzebne dla osiągnięcia tejże modernizacji.

Wnioski Chociaż niniejsze opracowanie nie dotyczy Polski, strategia rozwoju ukierunkowana na przyczynienie się do rozwoju bardziej konkurencyjnego sektora MSP, jest stosowna dla realiów polskich. W dojrzałej gospodarce rynkowej, takiej jak gospodarka UK, oszacowano, że trzy czwarte wszystkich małych i średnich przedsiębiorstw utrzymuje stosunki handlowe z podmiotami, w tym z dużymi korporacjami. Faktem jest że jednym z faktorów, które przyczyniły do rozwoju szeregu małych przedsiębiorstw w ciągu 30 ostatnich lat, jest wzrost outsourcingu ze strony dużych przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa w takich krajach jako Polska mają 129

David Smallbone

mniejsze możliwości na lokalnych rynkach by zaopatrywać duże firmy, ponieważ brak dużych przedsiębiorstw, stanowiących własność krajową, stwarza mniejsze szanse rynkowe. W takich warunkach twórcy polityki powinni zwrócić uwagę, że inwestycje zagraniczne muszą być postrzegane jako źródło potencjalnych możliwości rynkowych dla przedsiębiorstw z sektora MSP. W tym kontekście, zintegrowana strategia rozwoju ekonomicznego winna być ukierunkowana na optymalizację korzyści, płynących z powiązań BIZ-MSP, jako instrumentu rozwoju i dywersyfikacji krajowego sektora MSP.

Bibliografia Altenburg T. (2000), ‘Linkages and Spillovers between Transnational Corporations and Small and Medium Enterprises in Developing Countries-Opportunities and Policies’, in UNCTAD ‘TNC-SME Linkages for Development: Issues-Experiences-Best Practices, Proceedings of the Special Round table on TNCs, SMEs and Development, United Nations Conference on Trade and Development, 15 February 2000, Bangkok, United Nations, New York and Geneva, pp3-64. Altzinger W. (1998), ’Austria’s Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe: ‘Supply Based’ or ‘Market Driven’, Working Paper No. 57, Austrian National Bank. Blomstrom M. (1996), ‘The Impact of Foreign Investment on Host Countries: a Review of the Empirical Evidence’, Stockholm School of Economics, NBER and CEPR, December. Donkels R. and Lambrecht J. (1995), „Joint Ventures: No Longer a Mysterious World for SMEs from Developed and Developing Countries”, International Small Business Journal, 13, 2, 11-26. Dunning (1992) ‘Multinational Enterprise and the Global Economy’, Washington DC. Majocchi A. & Zucchella A. (2003), ‘Internationalisation and Performance’ in International Small Business Journal, 21, 3, 249-268. Meyer K. Tind A. Jacobsen M. (2000), ‘National Internationalisation Processes: SME on the way to Eastern Europe’, Working Paper No. 37, June 2000, Centre for East European Studies Copenhagen Business School. Kuo H. & Li Yang (2001), ‘A Dynamic Decision: Model of SME’s FDI’, Small Business Economics, 20, 219-231. OECD (1997), Globalisation and Small and Medium Enterprises, Vol 1, OECD, Paris. OECD (2002) ‘BIZ for Development: Maximising Benefits, Minimising Costs’, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris. Perry M., Kong L. and Yeoh B. (1997), ‘Singapore: a Developmental City 130

Polityka promocji związków pomiędzy bezpośrednimi inwestycjami ...

State’, John Wiley and Sons, Chichester. Perry M. (1999), ‘Small Firms and Network Economies’, Routledge, London and New York. Rasiah R. (1998), ‘Government-Business Co-ordination and the Development of Engineering Hardware’, in Jomo KS, Felker G., and Rasiah R. (eds) London. RWI (2000) Impact of Enlargement of the European Union on Small and Medium-Sized enterprises in the Union, Final report to DG Enterprise, November, in co-peration with the European Policies Research Centre, University of Strathclyde, Glasgow. Svetlicic M. and Rojec M. (eds) (2003), ‘Facilitating Transition by Internationalisation: Outward Direct Investment from Central European Economies in Transition’, Ashgate, Aldershot, UK and Burlington, USA. UNCTAD (1998), ‘Handbook on Foreign Direct Investment by Small and Medium-Sized Enterprises: Lessons from Asia’, United Nations Conference on Trade and Development. UNCTAD (2001), ‘Promoting Linkages’, 2001, World Investment Report’, United Nations Conference on Trade and Development. UNCTAD (2006), ‘World Investment Report 2006, BIZ from Developing and Transition Economies: Implication for Development’, United Nations Conference on trade and Development, United Nations, New York and Geneva. UNCTAD (2008), ‘World Investment Report 2008, Transnational corporations, and the Infrastructure challenge’, United Nations Conference on trade and Development, United Nations, New York and Geneva. World Bank/IBRD (2008), ‘Global Development Finance: The role of international banking ’. Washington DC, World Bank/International Bank for Reconstruction and Development.

131

Policy to Promote FDI-SME Linkages

David Smallbone* Introduction It is widely recognised that entrepreneurs and SMEs play an important role in economic growth and development, as well as contributing to social inclusion, for example, through the employment they generate. At the same time, the nature and extent of this contribution varies between countries, reflecting differences in economic, social and institutional conditions. Many emerging market economies, in particular, face a need to promote and strengthen the long term development of the SME sector, which requires access to new market opportunities, as well as to new technology and management know-how. In this context, this paper is concerned with one of the ways of contributing to strengthening the indigenous SME sector. Specifically, the paper is concerned with the potential role of foreign direct investment (FDI) in relation to the long-term competitive development and internationalisation of the SME sector. Whilst this is not a new topic, a number of recent trends suggest there may be greater scope for developing such linkages in the future than in the past. These include the emergence of new sources of FDI in developing and emerging economies themselves (Svetlicic and Rojec, 2003); increasing signs of SMEs internationalising their operations rather than simply exporting from their domestic base; and continued growth in outsourcing by MNEs. Whilst such trends undoubtedly present challenges to SMEs, they also present opportunities. The focus of the paper is on policies designed to strengthen the benefits of foreign investment to local economies through the facilitation of SME linkages and building the capacity of local SMEs to take advantage of new market opportunities created. Whilst it is important that local and regional policy makers work closely with national agencies responsible for attracting FDI to the national territory, the latter policies are outside the scope of this paper. As in developed economies, the SME sector in emerging market economies is typically very heterogeneous with respect to its size and sector composition, as well as in its growth orientation. However, in relation to FDI-SME linkages specifically, a supply chain approach to policy, emphasising the interconnections between different types of enterprise can be rewarding, as a mechanism for maximising the trickle down effects of an investment by a multinational enterprise (MNE). In this context, there may *

Small Business Research Centre, Kingston University 133

David Smallbone

be opportunities for a wide range of small enterprises in the lower tiers of the supply chain. In most countries, it is a minority of SMEs that make a disproportionate contribution to economic development and employment generation. However, in some emerging market economies, there is evidence of a ‘missing middle’, which refers to the lack of a core of medium size, growth–oriented SMEs, between large firms on the one hand, and microenterprises and small firms, on the other. Policies to encourage SME-FDI linkages may be one way of addressing this problem, thereby strengthening the economic structure and contributing to increased social inclusion, by increasing the multiplier effects of any endogenously stimulated growth through the economy. The paper represents a review of existing literature and case material, rather than being based on original empirical evidence. Following the introduction, the rest of the paper is divided into two main sections and a conclusion. Section 2 reviews recent trends in FDI; the potential benefits of developing FDI-SME linkages, together with an assessment of the evidence of such relationships in practice. Section 3 considers the main policy implications of the analysis, paying attention to policy making in different contexts, including public policy makers in mature as well as emerging market economies.

1. Current trends in FDI The vast majority of FDI originates from the developed world, with the countries in the developed economies making up 84.8% of the world’s total in 2007 (UNCTAD, 2008).Global FDI inflows reached an estimated record $1.7 trillion, just over a quarter of which went to developed countries, on par with the previous five years. Net FDI inflows to developing countries as a whole increased to an estimated record $471 billion, an amount equal to 3.4% in 2006 (World Bank, 2008); fluctuating between 27% and 37% during the 2001-5 period (UNCTAD, 2006). In recent years, MNEs have been increasing their level of outsourcing, although this often involves subcontracting out parts, components and services to a smaller number of key suppliers with whom they develop collaborative arrangements. Whilst this process of consolidation can result in MNEs taking first tier multinational suppliers with them into emerging market economies, opportunities for local SMEs can exist further down the supply chain.

134

Policy to Promote FDI-SME Linkages

Figure 1: FDI inflows, global and by groups of economics 1980-2007 (Billions of US dollars) Source: UNCTAD, World Investment Report 2008: Transnational Corporations and the Infrastructure Challenge. Traditionally, FDI has been seen to be the preserve of large firms, both in developed and developing countries. However, there is growing evidence of changes in patterns of foreign direct investment, involving a wider range of source and destination countries and the increasing involvement of SMEs as foreign investors, as well as larger firms and MNEs. Unfortunately, most official investment reports do not separately identify FDI activity by the size of the investing firm. Nevertheless, there is evidence that a growing number of medium sized firms, in particular, are internationalising their operations as a strategic response to increasing competitive pressure. In this context, internationalisation represents a means of reducing costs, as well as of opening up new market opportunities, thereby enabling them to combine greater flexibility with cost reduction (Majocchi and Zuchella, 2003). This reflects the fact that globalisation is not exclusively a multinational or large firm issue, as a growing number of SMEs are looking to expand their markets internationally. In general, SME internationalisation is greater in smaller, open economies and less in larger, more self-contained economies, although there are exceptions. One of the best examples is Italy, where 70% of exports are contributed by SMEs (OECD, 1997). In addition, supply chains in sectors such as ‘high-tech’ and component manufacturing are becoming increasingly global in character, contributing to the development of new business opportunities for SMEs as potential suppliers world-wide, and opportunities for local SMEs in developing countries as second or third tier suppliers to main contractors. One reason why the growing involvement of SMEs in FDI is important is because there is evidence to suggest that FDI by SMEs has some distinctive characteristics in comparison with FDI by larger firms, with potential positive implications for destination economies. For example, a survey 135

David Smallbone

of SMEs involved in FDI showed that more than half of their investment involved some form of partnership between the investing company and a domestic SME (UNCTAD, 1998). This is because it can be attractive for a foreign investing SME to work with an existing firm, rather than starting from scratch with a greenfield investment, with positive implications for the local SME, in terms of spillover effects. One of the few studies which focused on joint venture activity and co-operation between SMEs in mature market economies (i.e. Belgian) and firms in developing countries suggested that a SME in an industrialised country may represent a better partner for a SME in a developing or emerging market economy than a MNE (Donkels and Lambrecht, 1995). Essentially, this is because such a partnership is likely to represent a proportionately higher resource commitment in the case of a SME, which means that they are more likely to make efforts to ensure success. This suggests that a strategy of seeking to attract FDI undertaken by SMEs may be a rewarding one. There is also the phenomenon of medium sized companies from mature market economies following larger firms investing abroad, as suppliers. Examples include medium-sized Finnish companies, which have internationalised following Nokia, setting up their own production units in countries such as China and Brazil as suppliers. ‘Following major clients’ was one of the motivating factors for investing overseas that emerged from a survey conducted among Taiwanese SMEs, alongside ‘utilising local labour’ and ‘expanding markets (Kuo, Hsien-Chang and Li Yang, 2003). Although the evidence base is limited, such trends offer potential opportunities, as well as threats, for local SMEs in countries hosting FDI. On the one hand, opportunities may exist for some local SMEs as suppliers to these inward investing medium sized companies, which for a few may represent a stepping stone into wider markets. On the other hand, by encouraging their existing suppliers to become global players, MNEs can help to raise the entry barriers for local SMEs, as potential suppliers, at least in the short term. There is evidence that when SMEs invest abroad independently (i.e. rather than linked to the decisions of other firms within a cluster), they tend to invest in geographically close regions. The reasons include their more limited information fields and greater resource constraints compared with larger firms, but location decisions can also be influenced by cultural and historical ties. This can be illustrated with reference to the results of a study undertaken in Austria’s North East border regions, where a survey of 545 Austrian SMEs showed that 21 per cent had already started crossborder activities and a further 15 per cent expressed interest in doing so. The main motives for the cross-border activities identified in the survey were entry to new product and labour markets, gaining additional market 136

Policy to Promote FDI-SME Linkages

potential and cost reduction. The types of co-operation that had developed included subcontracting, licensing and production partnerships; and to a lesser extent, various forms of direct investment, such as joint ventures, or acquisition of enterprises in neighbouring countries. Significantly, in most cases the partners of SMEs were local, i.e. within 100 kilometres (RWI, 2000). In another study of Austrian and Danish SMEs, forging networks with East European partners was found to be a key driver for investing abroad, linked to a desire to open up new sales opportunities (Meyer, Tind and Jacobsen, 2000). Although SMEs can face resource-related constraints and knowledge gaps when seeking to internationalise, Austrian SME managers referred to building knowledge initially through exporting, which was then followed by FDI; in other words, a staged approach to internationalisation by SMEs, based on learning. These cases suggest there is a potential for policy makers working with an emerging trend to enable local SMEs to exploit the potential benefits for business development. It should also be noted that a growing number of policy makers in mature market economies are recognising the need to broaden their previous emphasis on export promotion, to promote internationalisation of their companies, including SMEs, as a profitable route to business growth. Whilst this may be narrowly viewed, by some, as exporting employment, it may also be viewed more positively as part of a wider strategy of emphasising higher order competitive advantages focused on knowledge, thereby contributing to enhancing the longer term growth prospects of an economy. This can be illustrated with reference to Finland, where Finpro (the national export promotion agency) is actively promoting the internationalisation of Finnish companies, as part of a strategy of increasing their competitiveness, and thus the competitiveness of the Finnish economy. The approach reflects a commitment to the need for businesses to have global reach, particularly in the case of a country with a small domestic market. The case demonstrates that even in mature market economies, government has an important role to play in assisting firms to develop foreign markets, particularly SMEs, which often face resource constraints, particularly at the initial stage of market entry. There has also been an increase in FDI originating from other developing countries, which is geographically concentrated in some cases, e.g. South East Asia.

137

David Smallbone

2. Potential benefits of inward investment for SMEs development Foreign direct investment is an integral part of an open, international economic system and a major potential catalyst for development. This has been recognised by OECD in a report, which focused on maximising the benefits for inward investment, while recognising the possible costs and ways of reducing them (OECD, 2002). The potential benefits of FDI for host economies include increasing the supply of capital; technology and knowledge transfer; the generation of employment and human capital; as well as the effect on enterprise development, through linkages and spillover effects. In principle, supplier relationships with inward investors offer business opportunities for local firms. Exploiting these opportunities can contribute to the development of a balanced structure of enterprise sizes in the economy. New markets are opened up for SMEs, by firms, which offer regular payment for goods and services, and through subcontract type relationships, relief from development and marketing costs for their SME sub-contractors (Altenburg, 2000). In terms of technology and knowledge transfer, FDI can potentially contribute to the upgrading of local suppliers through technical assistance, training and the transfer of knowledge. It may also contribute to increasing the rate of adoption of new technologies by local industries, as a result of processes of imitation and competition. In terms of employment, inward investors can generate new jobs directly, but they can also contribute to raising skill levels, because their skill requirements may be higher than those required by domestic firms. At the same time, the extent to which MNEs actually facilitate such spillovers in practice has been shown to vary between sectors and contexts (OECD, 2002). The potential benefits of FDI to host economies may be usefully summarised with reference to a framework developed by Dunning (1992), who identified five main types of linkage and spillover effects, by which the presence of MNEs can affect the development of businesses in the host economy, namely: • Backward Linkages with Suppliers: This refers to the extent to which components, materials and services are sourced from within the host economy, since this can create new market opportunities for local firms. Such linkages can range from arms length market transactions to deep, long-term inter-firm relationships. The productivity and efficiency of local suppliers can benefit from this type of spillover, as a result of direct knowledge transfer, higher quality requirements and increased demand levels. 138

Policy to Promote FDI-SME Linkages

• Forward Linkages with Customers: These can include marketing outlets, which may be outsourced. Examples include petrol stations and restaurant chains; and linkages with industrial buyers, through, for example, value-added after-sales services. • Linkages with Competitors: Foreign investors may set new standards in a host economy, which local firms may seek to compete with. Although MNEs may hold a strong market position in relation to local firms, it should be noted that linkages with competitors may refer to second and third tier suppliers to leading inward investors, and not just linkages between first tier suppliers and the MNEs themselves. • Linkages with Technology Partners: Some MNEs may initiate common projects with indigenous SME partners, including joint ventures, licensing agreements and strategic alliances, which are an important potential source of technology and know-how for firms in the host economy. Whilst such co-operation may be a more common feature of mature market economies, the number of inter-firm technology agreements involving partners from developing countries rose in the 1990s compared with the 1980s (UNCTAD, 1998). • Other Spillover Effects: These include demonstration effects, as inward investors demonstrate new and better ways of doing things to local firms, representing a source of, and stimulus to, innovation. They also include human capital spillovers, when, for example, trained personnel leave the inward investor to work for a local enterprise and/or set up their own business. One of the practical reasons why export-oriented FDI may have limited positive, or even negative, impacts on a local economy is that local suppliers can often find it difficult to meet the standards required or set by MNEs. This can be illustrated with reference to the Kenyan soap industry, in which Langdon reported the entry of foreign MNEs to be associated with low-cost mechanised production, which led to local firms being unable to sell their handmade soap products in local urban markets (Blomstrom M. 1996).

3. The impact of FDI on SMEs in host economies in practice The extent to which potential positive externalities from FDI are achieved in practice is likely to be affected by a variety of factors at the macro- and micro- levels, including the general climate for business development, the strategies used by individual MNEs and the success achieved by the host country in attracting investment and facilities that go beyond 139

David Smallbone

routine assembly. In this regard, it is important for policy makers to recognise that any investment by a foreign company has to make business sense, without depending on support from publicly funded initiatives. In addition, spillovers of technology and human capital do not necessarily follow from foreign investment, since these are affected by sectoral and domestic external conditions, together with the potential capacity of local SMEs to take advantage of any new market opportunities presented. The evidence of positive spillovers is strongest and most consistent in the case of backward linkages with local suppliers. Positive benefits stem from the information, technical assistance and training provided by MNEs to help raise the quality of supplier’s products and services. It has been suggested that some MNEs also help local suppliers to purchase raw materials and intermediate goods and to modernise or upgrade production facilities (OECD, 2002). In general, human capital spillovers from FDI in less developed economies appear to be mainly indirect, occurring more as a result of government policies seeking to attract FDI through enhanced human capital, than directly from MNEs themselves. However, human capital spillovers can occur where FDI involves the acquisition of a local firm by a foreign company. As capital investment often follows acquisition in such cases, in order to upgrade equipment and machinery, many employees are likely to require training. Moreover, indigenous managers are likely to enhance their knowledge through interaction with foreign managers, with some possibly benefiting from spending working periods abroad. A positive example of a location that has successfully developed MNE-SME linkages is Penang in Malaysia, which attracted its first MNE semi-conductor plant in the early 1980s, based mainly on its cheap, English speaking labour force. As a result, most of the global players in the electronics hardware industry are now present in Penang (Altenburg, 2000). Although few linkages were developed between inward investors and local SMEs initially, Altenburg describes a change in the pattern from the late 1980s, as a combination of technological change and shortening product life cycles, which encouraged MNEs to delegate more responsibility to local affiliates, with a need for quicker and more local supplies. The result has contributed to the development of a local supply base in four main fields: firstly, metal stamping and precision tooling; secondly, contract manufacturing for assembly, as MNEs increasingly outsource standard assembly operations; thirdly, the production of plastic materials, such as casings for PCs; and finally, packaging materials. It is reported that many of the SME suppliers emerged as spin-offs from US MNEs, although a few suppliers grew from ‘traditional, backyard enterprises’ (Rasiah, 1998). It has also been suggested that the process of local backward linkages was helped by the fact that local firms were able to make incremental 140

Policy to Promote FDI-SME Linkages

investments in the necessary equipment, as small initial contracts were used initially to test the capability and commitment of local SMEs. The potential benefits of FDI in contributing to the development of the local SME sector, and particularly medium sized companies, can also be illustrated with reference to Singapore, which has been presented as one of the success stories with respect to the encouragement of inward investment as a means of developing SMEs. This has been achieved by encouraging the development of partnerships and linkages between inward investors and local SMEs (UNCTAD, 1998). Singapore has been an important base for multinational capital since the mid-1960s and by the early 1990s, FDI accounted for more than 70% of manufacturing value added (Perry et al, 1997). Subcontracting and other supply opportunities for local companies have developed as Singapore has evolved from an export platform to a regional control centre for FDI in SE Asia. However, at the micro level, supply opportunities for local firms vary with the specific strategies of individual MNEs. For some suppliers, a close relationship with the buyer is conditional on a willingness to participate in a rating programme designed to ensure continuous improvements, including cost reductions (Perry, 1999). FDI has also made a significant contribution to the development of the ‘high tech’ cluster in Bangalore, through linkages between technology partners. In this case, the role of policy was to enhance the development of an initial clustering of research centres by contributing to the attraction of the city as a destination for inward investment. This was achieved through a combination of establishing a consistent policy framework, offering a degree of predictability for foreign investors and an active promotion programme to attract FDI. Whilst there are ‘a priori’ arguments to support the potential role of FDI-SME linkages between enterprises as a development strategy in host economies, and some positive case examples, empirical evidence suggests that the potential benefits do not always materialise. For example, there is anecdotal evidence to suggest that some SMEs have experienced the negative effects of foreign companies seeking co-operation partners as a shortterm expedient, when faced with uncertain local market conditions. Such firms may experience few of the learning benefits and capacity building that is one of the justifications for this type of strategy in the longer term. One question that arises concerns the factors, which influence the ability of partner companies to co-operate effectively, with sustainable mutual benefits, particularly where the partners are drawn from different national and cultural environments. In this context, good practice illustrative cases are required in order to be able to analyse the key elements in successful partnerships of this type. 141

David Smallbone

Since the mid-1960s, MNEs have played a key role in the development of the Irish economy, encouraged by an active promotional policy, with incentives for greenfield, export-oriented FDI. Since the 1970s, Irish policy makers have recognised the importance of integrating the growing multinational base into the Irish economy. Developing customer-supplier relationships with indigenous companies was considered important in order to maximise the wider contribution of FDI to the development of the manufacturing sector in Ireland. This was formalised into a National Linkage Programme in 1984. A key point to stress from the Irish experience is the evolution of the approach over time, reflecting changes in the nature of multinational investment, changing international conditions and a maturing Irish supply base. Initially, the approach was focused on a Linkage Unit set up under the Industrial Development Authority (IDA). This Unit has sought, on the one hand, to identify potential sub-supply opportunities in inward investment projects and, on the other, to identify potential Irish suppliers with the required capacity and know-how (i.e. that were ‘fit to supply’). To assist the process, the IDA’s Linkage Unit developed a capacity building role to improve the operational practices and manufacturing performance of chosen suppliers. It is reported that between 1985 and1997, MNEs operating in Ireland increased their local purchasing of raw materials from Ł438m to Ł1831m and of services from Ł930m to Ł2bn, although it is not possible to say how much of this resulted from the linkage programme directly. However, since the mid-1990s, two global trends have affected the Irish supply context, with implications for the role of the linkage programme. The first was a tendency for MNEs to move towards a global procurement strategy, which involved reducing the number of suppliers globally to a core group. The second involved increased manufacturing outsourcing, which was associated with shedding the low value end of the manufacturing process to low cost locations. As a consequence, the Linkage Programme began to focus more on international supply opportunities for Irish firms, which coincided with the establishment of a new agency i.e. Enterprise Ireland. Enterprise Ireland works with indigenous industry to improve sales, export and profitability through a range of support programmes, with a worldwide network of offices providing a resource through which international supply opportunities can be identified. Alongside the changes in multinational investment, the indigenous Irish sector has matured considerably, with the emergence of some Irish MNEs, which has led to a new role for Enterprise Ireland in terms of assisting these Irish MNEs to achieve their overseas objectives. It must be recognised that some types of supplier relationship with MNEs can involve a high level of dependence of suppliers on the customers, 142

Policy to Promote FDI-SME Linkages

with varying degrees of potential benefit for SME development. This is particularly the case in circumstances where there are few customers and a large number of potential suppliers, who can easily be substituted for each other, because they lack specific capabilities. Such conditions can lead to cut-throat competition between SME suppliers, who have to absorb risk and cost reductions, whilst purchasing firms benefit from specialisation and lower cost supply. This raises the question of the rationale for outsourcing by large enterprises, since it has implications for the types of relationship sought with suppliers. In this regard, Altenburg (2000) has identified four main rationales for clients outsourcing products and services to suppliers, which have implications for the nature of the relationship with supplying companies and, in turn, their attractiveness from an economic development perspective: • Productivity gains: Where suppliers are able to produce specialised inputs, the SME partner has a certain bargaining power. Such linkages are based on mutual specialisation, typically going beyond arm’s-length transactions. They may involve a long-term commitment on the part of the customer, with considerable transfer of technology and knowledge. At the same time, it has been suggested that for FDI to have a positive impact, the ‘technology gap’ between domestic and FDI enterprises must be relatively limited (OECD, 2002). • Factor cost advantages: e.g. lower wage costs. In such situations, the supplier is potentially much more vulnerable than where productivity gains is the main rationale, because price competition is typically fierce, with continued downward pressure on prices and costs. • Numerical flexibility: this involves occasional or overflow subcontracting, in response to demand peaks. In such circumstances, suppliers have to accept short-term contracts and face little security or stability. • Functional flexibility: This also involves responding to fluctuations in demand, but in this case through active, functional flexibility, based on a multi-skilled workforce and flexible equipment. Such circumstances are more favourable for the supplier than the case of numerical flexibility, although this does have implications for the supply base required. Empirical evidence from countries at different stages of economic development demonstrates that positive spillover effects from FDI do not necessarily occur in practice, with outcomes influenced by the specific conditions pertaining in the host country (which includes the policy context), 143

David Smallbone

as well as the rationale for the foreign company making the investment. For example, in African economies, which are among the least industrialised and integrated with global markets, the potential benefits from FDI are enormous. At the same time, the lack of adequate infrastructure, human and social capital and political stability can represent a major barrier to the attraction of foreign investment, as well as to the development of positive spillover effects from the FDI that is secured.

4. Policies to promote FDI-SME linkages This review has demonstrated that FDI represents a potential means of growing and diversifying the SME base and achieving greater integration within global networks. However, whether or not this potential is actually achieved in practice, depends on a variety of factors, some of which are under the influence of policy makers. An essential prerequisite in this regard is the creation of a facilitating environment for all businesses, since this is necessary in order to encourage both foreign and domestic investment. One of the key factors that policy makers need to consider, in seeking to attract and exploit the potential benefits of FDI, is the large number of locations in the world with similar characteristics, which clearly affect the bargaining position of individual governments with potential foreign investors. In the absence of other locational advantages, competition between places typically focuses on offering lower costs, which can contribute to the so-called ‘race to the bottom’. As with business strategy, competition between places based on non-price advantages is ultimately more sustainable than that based on price alone, which emphasises the importance of policies that seek to upgrade local economies in terms of infrastructure, human capital and a competitive potential supply base. Key policy issues relate to creating the conditions to attract foreign investors in the first place, together with policies to encourage and facilitate different forms of co-operation between inward investors and domestic SMEs. Defining the role for policy to attract FDI includes promotional activities; creating an appropriate and effective legal and regulatory framework; capacity building programmes for potential suppliers that include training and quality assurance; and the wider role of business support services and other intermediaries, which might include partner searching facilities. Backward linkages with suppliers have traditionally been seen as the main vehicle to promote technological and other spillovers from MNEs into host economies. In this regard, some governments have sought to impose domestic content requirements on inward investors in order to increase market opportunities for local firms. However, the increasing 144

Policy to Promote FDI-SME Linkages

liberalisation of investment rules, combined with the practical problems of implementing such measures, and the possible disincentive effect on potential investors, means that such mandatory supplier requirements are declining in importance. Moreover, in a context where the competition for FDI is becoming increasingly fierce, there is a risk that mandatory measures may discourage MNEs from investing at all. As a consequence, the current policy challenge is to exploit the development potential of local supplier networks through voluntary means, although additionally some attempt at building the capacity of local SMEs to supply is almost certainly required, facilitated by intermediaries, as well as by active promotion. National Level Policies To be effective, policies to encourage FDI-SME linkages need to be multidimensional. Firstly, policy makers need to pay attention to the broader business environment that affects both SME development and their ability to attract FDI; secondly, to making SMEs more attractive as business partners for inward investing enterprises; and thirdly, to a strategy for encouraging this type of co-operation. Clearly, if FDI-SME linkages are to be developed, policy makers need to commit themselves to the creation of a business environment that is conducive both to attracting FDI and to facilitating domestic entrepreneurship and SME development. Developing effective programmes, agencies and instruments to promote individual countries to foreign investors is an important corollary to policies designed to improve the general business environment. Key priorities in this regard are firstly measures specifically focused on improving the attractiveness of the economy to FDI, such as upgrading infrastructure; removing restrictions on capital flows, and removing any restrictions on imports; and secondly, the establishment of FDI promotion agencies. International good practice suggests these should be at arm’s-length from government and focused on attracting and facilitating inward investment. They should aim to offer a ‘one-stop’ service to foreign investors; be staffed by people with private sector experience, including marketing specialists; be commercially oriented; and have targeting strategies, which should include medium-sized as well as large enterprises. Local/Regional Level Policies At the same time, there is also a role for specific policies aimed at encouraging and facilitating co-operation between local SMEs and foreign investors, such as by improving the flow of information about suppliers to potential purchasers and about supply opportunities to potential suppliers through the development of a national Website and/or business directories. 145

David Smallbone

The penetration and success of such initiatives is likely to be enhanced if they are introduced in co-operation with appropriate business support agencies and actively disseminated through various channels. However, improving the flow of information about supply opportunities and persuading FDI enterprises to develop transparent and ‘small firm friendly’ tendering procedures are necessary but not sufficient conditions for increasing the volume of local supplies. This is because there may be a shortage of SMEs that are qualified, willing and able to meet the purchasing requirements of FDI enterprises. As a consequence, there is a need for programmes which aim to build the capacity of local SMEs, based on the ‘fit to supply’ principle. This refers to the need to assist local SMEs to upgrade in order to meet the demanding quality standards of MNEs, with respect to product and service delivery. Further steps designed to encourage the development of spillover benefits could include fiscal incentives to encourage training to be provided by MNEs for local staff. Growth oriented small firms represent a potentially rewarding target group for capacity building initiatives, particularly in countries with a ‘missing middle’ in their enterprise size distributions. Capacity building programmes should include supply chain and cluster initiatives, which recognise the potential for developing tiers of suppliers to maximise trickle down effects, including to microenterprises as lower tier suppliers. In some cases, MNEs often bring first tier multinational suppliers with them, although these may in turn look for lower tier suppliers in the host country (such as for components or services). Moreover, cluster initiatives can provide an attractive environment for inward investors, as the Bangalore case demonstrates, as well as a potential export platform. Policy makers should work with inward investing enterprises and appropriate intermediaries to develop capacity building programmes for local potential SME suppliers, in order to facilitate the development of backward linkages and other positive spillover effects. Such programmes will need to pay attention to quality management, training and management development programmes. It is important to recognise that a number of governments have adopted special policies and programmes to promote buyer-supplier relationships between MNEs and domestic SMEs, not all of which have been successful. Such linkages cannot be artificially created, since they must be based on a business case and will not develop on a sustainable basis unless the inward investor judges local sourcing to be a viable strategy. The role of government, in this regard, is to facilitate the actions of other actors, namely FDI enterprises, local SMEs, business support intermediaries and the various providers of technology, education, training and financial services. Continued attention to the development of an effective business 146

Policy to Promote FDI-SME Linkages

support system is an important condition likely to influence the success of a capacity building strategy. It requires business support agencies which are customer-oriented and which have a demonstrated capability of penetrating the SME sector. Most governments in mature market economies recognise that the international competitiveness of SMEs depends in part on an effective business support system, although the respective roles of the public and private sectors, in this regard, vary between countries. The general case for state intervention is often based on deficiencies in the markets for information, advice, workforce and management training and finance, as far as small firms are concerned. In emerging market economies, it is typically necessary for government to intervene in order to contribute to the development of high quality business services, although the nature of the intervention should help to build market capacity in the longer term and not crowd out private sector service providers. An example is the use of accredited private sector consultants to deliver business advice, rather than government advisers. Continued attention also needs to be paid to improving access to finance for SMEs to enable them to undertake any upgrading required to meet the quality standards demanded by inward investing companies. Local SMEs Finally, although policy is important in providing a facilitating framework, ultimately entrepreneurship and competitive business development depends on the motivation, skills and commitment of individual entrepreneurs. In this context, it is important to recognise that whilst inward investment offers potential business opportunities to aspiring suppliers in host countries, it also represents a major challenge for them, because MNEs are a demanding customer group. As a consequence, entrepreneurs must be willing to commit themselves to providing high quality products and services, as well as to understanding the needs of multinational clients, recognising the improvements they may be required to undertake with respect to their current operations and make the necessary efforts to achieve the required results. In short, entrepreneurs interested in supplying inward investing firms, either directly, or as second or third tier suppliers, must be willing to commit themselves to learning and upgrading; to commit themselves to supplying products or services to a consistently high quality; to recognise any improvements they may be required to undertake; and to invest the resources needed to achieve the required upgrading.

147

David Smallbone

Conclusions Although the paper is not specific to Poland, the development strategy outlined for contributing to the development of a more competitive SME sector is applicable in the Polish context. In a mature market economy, such as the UK, it has been estimated that two thirds of the total number of SMEs are in supply relationships with other businesses, including many large corporations. Indeed, one of the factors contributing to the growth in the number of small firms over the last 30 years or so has been an increase in outsourcing activity by large enterprises. In comparison, SMEs in a country such as Poland face fewer opportunities in the domestic market to supply large firms, because the lack large domestically owned enterprises results in fewer supply opportunities. In such conditions, inward investment must be seen as a source of potential market opportunities for SMEs, which policy makers and other stakeholders should recognise. In this context, an integrated economic development strategy would seek to maximise the opportunities for FDI-SME linkages, as a means of strengthening and diversifying the country’s SME sector. References in Polish Translation.

148

Część druga

Uwarunkowania transferu technologii

Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii Marja Toivonen* Wstęp Wiedzochłonne usługi okołobiznesowe (KIBS) to przedsiębiorstwa specjalistyczne, które świadczą usługi na rzecz innych przedsiębiorstw i organizacji. Usługi IT, usługi badawczo-rozwojowe, konsulting techniczny, konsulting w zakresie prawa, finansów i zarządzania oraz komunikacja marketingowa to typowe branże działalności KIBS (Miles et al., 1995; Strambach, 2001; Toivonen, 2004). KIBS to najszybciej rozwijający się sektor usług we wszystkich rozwiniętych krajach na przestrzeni ostatnich 30 lat. Jako sektor usługowy, mają ogromne znaczenie, zwłaszcza z punktu widzenia wzrostu zatrudnienia, choć również wzrost obrotów jest znaczny. Ponadto, tylko niektóre pododdziały przedsiębiorstw KIBS odczuwają skutki recesji. Usługi techniczne i reklamowe są wrażliwe na recesję, ale inne usługi KIBS tylko w niewielkim stopniu (Hemelin, 1997). Dla przykładu, w przypadku konsultingu w zakresie finansów i zarządzania, ekonomiczne cykle mają większy wpływ na zawartość, niż na ilość pracy. Od połowy lat 90-ych, KIBS wzbudzają szerokie zainteresowanie jako część infrastruktury wiedzy i innowacji krajowych i regionalnych gospodarek. Ponieważ większość personelu KIBS wywodzi się ze środowiska akademickiego, KIBS mają bliskie powiązania z uniwersytetami oraz instytucjami badawczymi i mogą funkcjonować jako ważni aktorzy w procesie transferu technologii. KIBS są również ważnymi pośrednikami w rozprzestrzenianiu nowej wiedzy i najlepszych praktyk z dużych firm do sektora MSP (OECD, 1999). Niektórzy badacze utrzymują, że KIBS są ważnymi nośnikami innowacji i ułatwiają procesy innowacyjne (Gallouj, 2002; den Hertog i Bilderbeek, 2000; Miles, 1999). Te funkcje KIBS zostały potwierdzone empirycznie. Przykładowo, fińskie studium w którym przeprowadzono wywiady z firmami w sektorze klientów KIBS ujawniło, że co druga badana firma zakupiła usługi od zewnętrznych specjalistów podczas przeprowadzania ważnych zmian i w co trzeciej firmie KIBS były zaangażowane w działania innowacyjne (Lith et al., 2005). Wraz z uznaniem znaczenia KIBS, w ich rozwoju, zostało zidentyfikowanych szereg wyzwań. W niniejszej pracy bardziej szczegółowo opisujemy rolę KIBS i stojące przed nimi wyzwania w zakresie rozwoju. *

Helsinki University of Technology, BIT Research Centre

151

Marja Toivonen

Rola KIBS w transferze technologii i innowacji oznacza, że te wyzwania nie dotyczą jedynie KIBS i ich klientów, lecz są również bardzo istotne z punktu widzenia gospodarki. Dlatego również analizujemy zagadnienie, jak publiczne organy mogą promować powstanie dobrze funkcjonującego sektora KIBS w swoich regionach.

1. KIBS jako facylitatorzy (brokerzy) innowacji na poziomie firm Istnieje wiele sposobów, w jaki KIBS mogą ułatwiać procesy innowacyjne na poziomie firm. W oparciu o studium Bessant’a i Rush’a (1995) na temat działalności konsultantów, Miles (1999) sklasyfikował te sposoby jak następuje: • Bezpośredni transfer wiedzy specjalistycznej, tj. tradycyjny model praktyki konsultingowej. • Dzielenie się doświadczeniami, przenoszenie doświadczeń i idei z jednego kontekstu do drugiego. • Benchmarking (badania porównawcze), gdzie proces rozpoznawania i skupiania się na „dobrych praktykach” może zostać ustanowiony przez mediatora. • Pośredniczenie, kontaktowanie ze sobą różnych źródeł i użytkowników wiedzy. • Rozpoznawanie i wyjaśnianie problemów: pomoc klientom w wyrażaniu i określaniu ich szczególnych potrzeb w zakresie innowacji, w taki sposób, aby zewnętrzne zasoby i możliwości mogły być efektywnie wykorzystane. • Funkcjonowanie w roli agenta zmian: ułatwianie zmian poprzez dostarczanie neutralnej zewnętrznej perspektywy . Na co należy zwrócić szczególną uwagę na powyżej liście to fakt, że tradycyjny konsulting jako działalność liniowa, oznaczająca transfer wiedzy specjalistycznej od dostawcy do użytkownika jest tylko jednym rodzajem działalności brokerskiej w zakresie innowacji. Chociaż w niektórych przypadkach KIBS dostarczają usług w imieniu klienta, wspólne rozwiązywanie problemów i koprodukcja usług wraz z klientem należą do ich typowej działalności (Bessant i Rush, 1995). Kiedy Miles i inni po raz pierwszy zdefiniowali KIBS w 1995 r., podkreślali wspólny proces nauki pomiędzy KIBS a ich klientami jako centralą cechę intensywności wykorzystania wiedzy - wiedzochłonności. Rola KIBS jest szczególnie ważna w tych wszystkich funkcjach, które są w jakiś sposób powiązane z nabywaniem i wykorzystywaniem nowej wiedzy. Rozwój technologii informatycznych i komunikacyjnych (ICT) 152

Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii

w drastyczny sposób ułatwił posługiwanie się informacjami, przetrzymywanie ich i przemieszczanie. Jednak ważnym zagadnieniem jest to, jak znaleźć te istotne informacje i jak je interpretować. Znacznie wzrosło znaczenie kompetencji związanych z lokalizacją i selekcją istotnych informacji i wykorzystaniem ich w sposób efektywny. To oznacza wzrost zapotrzebowania na wysoko wykwalifikowanych specjalistów, którzy są zdolni do dostarczenia wyczerpującej i zgodnej z indywidualnymi potrzebami klienta interpretacji losowych danych (Lundvall i Johnson, 1994). Przedsiębiorstwa KIBS, które mają szeroki dostęp do najnowszych osiągnięć ponieważ mają liczne kontakty z różnymi klientami, są często zdolne rozwijać i utrzymywać wymagane kompetencje bardziej niż jest to możliwe wewnątrz tylko jednej firmy-klienta. Poziom wiedzy specjalistycznej, który jest centralnym motywem korzystania z zewnętrznych usług, na tyle na ile ten temat został zbadany, staje się tym decydującym powodem korzystania z usług KIBS. (Kox, 2002; Strambach, 2001) Fakt, że wiedza specyficzna dla kontekstu jest cennym rodzajem wiedzy podważa opinię tradycyjnej ekonomii o wiedzy jako dobru publicznym, którą cechuje „niewykluczalność” i „nierywalizowalność”. Wiedzę stosowaną i interpretowaną nie łatwo jest przywłaszczyć i jest ona autentyczną prywatną własnością. KIBS mogą zatem oferować konkurencyjną przewagę w jej akumulacji i kapitalizacji (Gallouj, 2002). W wiedzy specyficznej milcząca wiedza i interakcja pomiędzy milczącą wiedzą i kodowaną wiedzą odgrywają kluczową rolę. Przyspieszenie cyrkulacji wiedzy i rosnąca złożoność bazy wiedzy powodują, że milcząca wiedza staje się obecnie nawet bardziej istotna niż kiedyś (Lundvall, 2001). Przedsiębiorstwa KIBS pomagają swoim klientom-firmom przekształcić milczącą wiedzę w jawną wiedzę i vice versa (den Hertog, 2002). Szczególnie istotną dla powstawania innowacji jest wzajemna zależność pomiędzy wiedzą rodzajową, pochodzącą z zewnętrznych źródeł, a milczącą wiedzą pogrzebaną w codziennych praktykach firm i organizacji. Przedsiębiorstwa KIBS działają jako wspólna płaszczyzna i jako mediator pomiędzy milczącą wiedzą firmy klienta a rodzajową wiedzą ogólnie dostępną w gospodarce. Są one źródłem wiedzy wydobytej z powtarzających się interakcji z firmami i innymi aktorami, w tym z producentami nowej wiedzy naukowej. Rozwój ICT znacznie przyczynił się do powstania możliwości efektywnego połączenia zewnętrznych i wewnętrznych źródeł wiedzy. Umożliwił łatwiejszą wspólna płaszczyznę i większy poziom zdolności przywłaszczania konkretnych metodyk rozwiązywania problemów. Poprzez użycie tych nowych środków KIBS mogą, o wiele lepiej teraz niż w przeszłości, dostarczać klientom dostęp do informacji rozproszonej w społeczeństwie (Antonelli, 1999). 153

Marja Toivonen

Jednocześnie, ponieważ istnieje powód podkreślenia znaczenia milczącej wiedzy należy zauważyć, że rozwój ITC dostarcza również nowych bodźców do kodowania wiedzy. W gospodarce Internetu, gdzie nastąpiła eksplozja rynków dla informacji, kodowanie wiedzy stało się mniej kosztowne i w niektórych obszarach stało się bardziej atrakcyjne (Lundvall, 2001). ICT zwiększa podzielność informacji, co wraz ze zwiększoną dostępnością powoduje wzrost możliwości handlu informacją i potencjału handlowego informacji. Otwiera to również możliwości dla KIBS, które też są wśród głównych orędowników i zwolenników powstających rynków informacji. Szczególnie warte wspomnienia są zwiększone możliwości oddzielania nowych informacji od wiedzy specjalistycznej wykorzystanej do ich wygenerowania. Wraz z możliwościami takiego oddzielania charakter informacji jako towaru staje się coraz bardziej wyraźny i przechowywanie oraz wprowadzanie na rynek informacji jest coraz łatwiejsze. Inna kluczowa zmiana jest powiązana z możliwością interakcji pomiędzy klientami a producentami wiedzy drogą elektroniczną, wykorzystanie tej możliwości czyni rynek wymiany informacji rzeczywistym (Antonelli, 1999).

2. KIBS jako mediatorzy i węzły w sieciach innowacyjnych Działalność KIBS jako „pomostowych mediatorów”, którzy łączą źródła wiedzy i użytkowników wiedzy, jest badana zarówno na poziomie systemu innowacyjnego, jak i na poziomie firmy. Z badań wynika, że w niektórych krajach KIBS są najbardziej pospolitym narzędziem dyfuzji innowacji od większych firm do małych i średnich przedsiębiorstw (OECD 1999). Wielu badaczy przypisuje bardziej centralną rolę przedsiębiorstwom KIBS w systemach innowacyjnych. Kiedy KIBS przenoszą wiedzę i innowacje zawiązują się liczne i wszechstronne kontakty między nimi i różnymi udziałowcami. Z powodu tych kontaktów KIBS zawiązały węzeł współpracy w systemie klientów, partnerów współpracy, instytucji publicznych i instytucji B+R (Werner, 2001). Utrzymuje się, że KIBS stopniowo rozwijają się w nieformalną, prywatną, infrastrukturę drugiej wiedzy, będącą częściowo uzupełnieniem i przejmowaniem roli w transferze technologii, pełnionej tradycyjnie przez formalną bazę wiedzy publicznej, tj. uczelnie i instytucje badawczych (den Hertog and Bilderbeek, 2000). Badacze są szczególnie zainteresowani rolą KIBS w regionalnych systemach innowacji (RSI). Znaczenie poziomu regionalnego w analizie systemów innowacji wywodzi się z charakteru interaktywnej nauki, która odgrywa kluczowa rolę w procesach innowacji. Dzielenie się wiedzą „know-how” zawiera elementy, które wymagają fizycznej bliskości: nauka poprzez robienie i nauka poprzez wykorzystanie, służy jako dobry 154

Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii

tego przykład. Oprócz możliwości kontaktów i nieformalnych powiązań dostarczonych przez bliskość przestrzenną, istnieją również inne powody skupienia uwagi na RSI. Szczególne cechy instytucjonalnej tkanki różnią się nie tylko między krajami, ale również między regionami. Ponadto, zwrócono uwagę, że decyzje firm podejmowane są głównie na poziomie regionalnym. Dodatkowo, dla niektórych branż istnieją często lokalne zasoby specjalistycznej wiedzy. Na koniec, aktorzy w tym samym regionie dzielą przynajmniej do pewnego stopnia, wspólne perspektywy, normy i kulturę, co pomaga w tworzeniu atmosfery zaufania i pewności siebie. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do powstawania środowisk innowacyjnych na poziomie regionalnym. (Howells, 1999; Kautonen, 2001; Zenker, 2001). KIBS mają szczególne znaczenie, dla sieci innowacyjnych w kontekście regionalnym z tej przyczyny, że rynki KIBS są lokalne lub regionalne. Dla przykładu, badania skoncentrowane na przedsiębiorstwach KIBS, które działają poza głównymi miastami pokazały, że te firmy mają silne więzi lokalne. Zarówno klienci jak i dostawcy, jak również partnerzy współpracy są często z tego samego terenu co KIBS. Małe przedsiębiorstwa KIBS i KIBS nie oparte na technologii są zwykle bardziej czułe na kontekst niż większe firmy KIBS i KIBS oparte na technologii. Jednak te ostatnie mają również więzi regionalne, ponieważ są często tworzone w wyniku przekształcenia przedsiębiorstw działających na tym terenie. Ponadto, więzi społeczne przedsiębiorców z ich rodzinnym regionem są silne w wielu rodzajach KIBS. (Kautonen, 2001; Werner, 2001). Poprzez podejście zorientowane na innowacje nie tylko centralne lecz również bardziej oddalone regiony mogą odnaleźć własne siły. Jednak istotne jest, żeby miała miejsce aktywna interakcja na poziomie regionalnym, krajowym i międzynarodowym. KIBS odgrywają również rolę w globalnych strukturach innowacji i przekazywaniu wiedzy, a mianowicie, są pomostami między różnymi poziomami. Howells i Roberts (2000) analizowali te działania pomostowe KIBS w różnych rodzajach systemów wiedzy. Według nich, systemy wiedzy mogą mieć formę sieci lub być hierarchiczne. Forma sieci jest szczególnie odpowiednia dla nowych sektorów wysokich technologii, gdzie wiedza szybko staje się przestarzała. Struktury hierarchiczne są częste w sektorach, które rozwijają się wolniej. W modelu sieciowym różne systemy wiedzy z różnych poziomów ciągle współdziałają w procesie tworzenia, przekazywania, transformacji i przetrzymywania wiedzy. Znaczenie interakcji jest wielokierunkowe, a struktura bardzo dynamiczna. W modelu hierarchicznym międzynarodowy system wiedzy ma wpływ na krajowe systemy, które z kolei mają wpływ na regionalne i sektorowe systemy. 155

Marja Toivonen

KIBS są ważnymi mediatorami w obydwu modelach. W modelu sieci umożliwiają gładki przepływ wiedzy pomiędzy różnymi punktami wewnątrz sieci. W modelu hierarchicznym globalne KIBS ułatwiają przepływ wiedzy w dół hierarchii. Ten rodzaj działalności jest typowy dla tradycyjnych profesjonalnych usług; na przykład, globalne firmy księgowe rozpowszechniają wiedzę o międzynarodowych i krajowych systemach regulacji rachunkowości wśród swoich klientów. Wiedza może również płynąć w górę hierarchii jako wynik działalności KIBS; na przykład, firmy reklamowe przekazują specyficzną wiedzę o kulturze i społeczeństwie danego regionu lub kraju. Badania empiryczne wpływu KIBS na innowacyjność, a co za tym idzie na wzrost produktywności i konkurencyjności, należą do rzadkości. Jednym z nich jest studium przeprowadzone przez Windrum’a i Tomlinson’a (1999). Ujawniło ono, że duża ilość KIBS nie wystarcza do dynamicznego rozwoju gospodarki, i że najistotniejszy jest wysoki stopień integracji pomiędzy usługami a innymi działaniami gospodarczym. Umożliwia on silny przepływ przydatnej wiedzy i informacji z usług do innych działalności.

3. Wyzwania związane z rozwojem KIBS Pomimo, że ilość KIBS nie jest jedynym ważnym zagadnieniem, ilościowy niedostatek KIBS w bardziej odległych rejonach może być tak znaczny, że stanowi główne wyzwanie związane z tym sektorem. Nawet zanim zaczęto używać terminu „KIBS” została już dostrzeżona koncentracja usług okołobiznesowych w zaawansowanych gospodarkach, a wewnątrz nich w kilku regionach wielkomiejskich (Howells and Green, 1986; Illeris, 1989). Wyrównanie między regionami pod tym względem nie miało miejsca (Strambach, 2001). Po drugie, usługi mogą być dostępne, ale klienci nie korzystają z braku świadomości o ich istnieniu lub braku środków. Istnieją wciąż przedsiębiorstwa, które nie dostrzegają korzyści płynących z usług eksperckich i ich roli we wspomaganiu biznesu, ale traktują te usługi jak „zło konieczne” lub kupują tylko „obowiązkowe” usługi, jak audit. Brak środków dotyczy w większości małych i średnich przedsiębiorstw, które często starają się korzystać z usług wsparcia na minimalnym poziomie i wykorzystują własny personel (Lith et al., 2005). Istnieją również problemy jakościowe zarówno wśród klientów, jak i przedsiębiorstw KIBS. Outsourcing lub zakup usług z zewnątrz firmy wymaga wiedzy know-how ze strony klienta. Klienci nie zawsze biorą pod uwagę fakt, że strona otrzymująca musi posiadać umiejętności. Co więcej, nie jest samo przez się oczywiste, że klienci posiadają umiejętności 156

Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii

dotyczące procesu zarządzania i umiejętności interakcji wymagane przez mocne stosunki współpracy, typowe dla transakcji KIBS (Bragg, 1998; Miles, 1999). Jeśli chodzi o same KIBS, istnieje wiele wyzwań dotyczących jakości ich usług. Jednym ważnym wyzwaniem jest rosnący nacisk na zorientowanie na klienta. Wiedza ekspercka profesjonalistów (na przykład, ekspercka wiedza prawnicza), która dawniej była uważana za dostateczną, w dzisiejszych czasach jest często przyjmowana za oczywistą. Prawdziwym problemem jest to, że KIBS muszą całkowicie zrozumieć proces tworzenia wartości swoich klientów i funkcję ich usług w tym procesie (Cooper et al., 1996; Hirvonen i Helander, 2001). Wyniki badań dotyczących znaczenia KIBS dla gospodarki, a zwłaszcza dla działalności innowacyjnej, mają praktyczne konsekwencje. Własne wysiłki KIBS i wysiłki ich klientów, nie są koniecznie wystarczające do zagwarantowania udanego rozwoju, więc potrzebna jest dyskusja i badania dotyczące polityki. W rzeczywistości, istnieją oznaki wyłaniania się „polityki dotyczącej KIBS”. Ważnym przykładem jest projekt OECD KISA (knowledge-intensive service activities [wiedzochłonne działania usługowe]), który był wykonany w latach 2003-2006 (OECD, 2006). Jak jego nazwa sugeruje, projekt badał wiedzochłonne usługi jako działalność, bez względu na rodzaj organizacji produkującej - obejmował KIBS, ale również odpowiednie usługi dostarczane wewnętrznie i publicznie. Na podstawie tego projektu oraz doświadczeń niektórych krajów w następnym rozdziale omówionych zostało kilka pomysłów „dobrych praktyk”. Omówienie skupia się na rozwoju KIBS na poziomie regionalnym.

4. Promowanie powstawania sektora aktywnych KIBS w regionach W wielu regionach pierwszymi krokami w rozwoju KIBS są badania, które zgłębiają strukturę i rozwój sektora. Badania te zawierają sondaże statystyczne i wywiady, które w konkretny sposób pomagają rozpoznać potrzeby rozwoju. Uwzględnienie rozwoju KIBS jako część polityki innowacyjnej jest następną wspólną cechą w działaniach rozwojowych. Sytuacja może różnić się pod względem stopnia, w jakim istnieją już powiązania między KIBS a regionalnymi systemami innowacji – mogą istnieć regiony gdzie te powiązania są ścisłe i wszechstronne, ale zwykle wzrost więzi z instytucjami badań i technologii oraz organami rozwoju jest głównym wyzwaniem. Sektor KIBS może być rozwijany przy udziale wielu środków. Systematyczne podejście może być przydatne w tworzeniu wizji roli KIBS w regionalnej gospodarce. Następnym krokiem jest zdefiniowanie strategii 157

Marja Toivonen

i obiektów zainteresowania oraz ustanowienie przewodnich zasad selekcji projektów wspieranych przez organy publiczne. Jeśli zasoby wsparcia są niskie, często należy wybrać jakiś „kluczowy środek”. Dostarczenie fizycznych obiektów (centrum KIBS) lub utrzymywanie inkubatora KIBS to typowe przykłady. Wykorzystanie spółki rozwoju może być również dobrym rozwiązaniem, którego przykładem jest region Tampere w Finlandii (Toivonen, 2007). W tym regionie, spółka rozwoju promowała powstanie nowych KIBS, wspomagała rozwój usług w istniejących KIBS, organizowała kontakty pomiędzy KIBS i klientami i zaznajamiała małe firmy z używaniem zewnętrznych usług, pobudzając w ten sposób dalszą działalność biznesową w tym sektorze i zapełniając luki w dostawach usług. Cele rozwoju muszą zakładać zarówno działania skoncentrowane na podaży i popycie, tj. środki pobudzające i wspomagające powinny być skierowane nie tylko do KIBS, ale również do ich klientów. Ponadto, cele rozwoju powinny być zarówno ilościowe, jak i jakościowe. Jeśli chodzi o stronę ilościową, ważnym celem jest wszechstronność usług. W regionach, gdzie wytwórstwo tradycyjnie zdominowało strukturę przemysłową, udział usług inżynieryjnych jest często wysoki, ale brak jest usług nie technologicznych (prawnych, reklamowych etc.). Chociaż struktura przemysłowa zmieniła się radykalnie w minionych dekadach, struktura KIBS może odzwierciedlać potrzeby wcześniejszych czasów. Jeśli chodzi o zapotrzebowanie na KIBS, oprócz sektora wytwórczego, należy wziąć pod uwagę możliwości wzrostu zapotrzebowania w innych firmach usługowych i w sektorze publicznym. W ramach wytwórstwa potrzeby usług MSP nie powinny być lekceważone, nawet jeśli są trudniejsze do zaspokojenia niż potrzeby dużych firm. Po stronie jakościowej ważna jest promocja „produktyzacji” i modularyzacji oferty przedsiębiorstw KIBS. „Produktyzacja” nie oznacza, że usługi KIBS są ujednolicane, ale że podejmowane są próby usystematyzowania niektórych części ofert, żeby proces usługowy nie zaczynał się od początku za każdym razem, kiedy następuje spotkanie z nowym klientem. Kiedy modularyzacja jest możliwa, okazuje się sprawnym sposobem łączenia systematycznych i skrojonych na miarę usług. Elementy usług są stałe, ale ich połączenie jest niepowtarzalne (Sundbo i Gallouj, 2000). Inne ważne zagadnienia dotyczące rozwoju KIBS to promocja networkingu i internacjonalizacja. Networking jest korzystny szczególnie dla małych KIBS. Mogą stworzyć sieć z większymi firmami i uzupełniać usługi tych firm w niszowych obszarach. Inną alternatywą są wzajemne sieci MSP, które poprzez połączenie różnych rodzajów wiedzy eksperckiej mogą dostarczać wszechstronnych rozwiązań należących zwykle do mocnych stron większych firm. W procesie internacjonalizacji istotnym jest zwracanie 158

Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii

uwagi na nowe formy globalizacji spółek. Tradycyjnie uważano, że przedsiębiorstwa KIBS, podobnie jak inne usługi, zostały wciągnięte w międzynarodową działalność przez swoich klientów (Roberts, 1998). Niedawne badania pokazują, że istnieją również globalne KIBS, w których orientacja na międzynarodowe rynki zaczyna się natychmiast po ustanowieniu firmy. Internacjonalizacja w tych KIBS następuje przybierając równocześnie wiele różnych form: eksport (drogą kablową), firmy stowarzyszone, przejęcia i fuzje, alianse strategiczne, sieci, etc. (Rönkkö, 2001). Jednym z głównych problemów jest brak umiejętności korzystania z outsourcing’u ze strony klienta, zatem poprawa tych umiejętności jest zasadniczym zadaniem. Umiejętności korzystania z outsourcing’u to, między innymi, ostrożne zdefiniowanie zlecenia, znalezienie odpowiedniego dostawcę usług i zarządzanie związkiem kooperacyjnym (OECD, 2006). Na koniec, politycy muszą dostosować się do zmieniającego się zapotrzebowania na KIBS. Dlatego też prowadzenie badań dotyczących przyszłych wyzwań stojących przed KIBS i ich klientami jest wysoce przydatne, ponieważ służą do wyboru celów rozwoju.

Bibliografia Antonelli C. (1999), The Microdynamics of Technological Change. Routledge, London. Bessant J. and Rush H. (1995), ‘Building bridges for innovation: the role of consultants in technology transfer’. Research Policy, Vol. 24, pp. 97-114. Bragg S. M. (1998), Outsourcing. John Wiley & Sons, Inc. New York. Cooper D., Hinings C. R., Greenwood R. and Brown J. (1996): ‘Sedimentation and transformation in organizational change: the case of Canadian law firms’. Organization Studies, Vol. 17, No. 4, pp. 623-647. Gallouj F. (2002), ‘Knowledge-intensive business services: processing knowledge and producing innovation’, in Gadrey J. and Gallouj F. (eds.): Productivity, Innovation and Knowledge in Services. New Economic and Socio-Economic Approaches. Edward Elgar. Cheltenham and Northampton. Hermelin B. (1997), Professional Business Services. Conceptual Framework and a Swedish Case Study. Uppsala Universitet. Geografiska regionstudier nr. 30. den Hertog P. and Bilderbeek R. (2000), ‘The New Knowledge-Infrastructure: The Role of Technology-Based Knowledge-Intensive Business Services in National Innovation Systems’, in Boden M. and Miles I. (eds.): Services and the Knowledge-Based Economy. Continuum. London and New York. 159

Marja Toivonen

den Hertog P. (2002), ‘Co-producers of innovation: on the role of knowledge-intensive business services in innovation’, in Gadrey, J. and Gallouj, F. (eds.), Productivity, Innovation and Knowledge in Services: New Economic and Socio-Economic Approaches, Edward Elgar, Cheltenham and Northampton. Hirvonen P. and Helander N. (2001), ‘Towards joint value creation processes in professional services’. The TQM Magazine, Vol. 13, No. 4, pp. 281-291. Howells J. and Green A. E. (1986), ‘Location, Technology and Industrial Organisation in U.K. Services’. Progress in Planning, Vol. 26, Part 2, pp. 83-184. Howells J. (1999), ‘Research and Technology Outsourcing’. Technology Analysis and Strategic Management, Vol. 11, No. 1, pp. 17-29. Howells J. and Roberts J. (2000), ‘Global Knowledge Systems in a Service Economy’, in Andersen B., Howells J., Hull B., Miles I. and Roberts J. (eds.): Knowledge and Innovation in the New Service Economy. Edward Elgar. Cheltenham and Northampton. Illeris S. (1989), Services and Regions in Europe. Gower. Aldershot. Kautonen M. (2001), ‘Knowledge-Intensive Business Services as Constituents of Regional Innovation Systems: Case Tampere Central Region’, in Toivonen M. (ed.): Growth and Significance of Knowledge Intensive Business Services. Uusimaa T&E Centre’s Publications 3. Helsinki. Kox H. (2002), Growth challenges for the Dutch business services industry. International comparison and policy issues. CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis.Lith P, Kautonen M, Hyypiä M and Kuusisto J (2005) Uusimaa as a centre of knowledge-intensive business services. Culminatum - Helsinki Region Centre of Expertise. (In Finnish) Lundvall, B-Ĺ. and Johnson, B. (1994): ‘The Learning Economy’. Journal of Industry Studies, Vol. 1, No. 2, pp. 23-42. Lundvall, B-Ĺ (2001): ‘Innovation Policy in the Globalizing Learning Economy’, in Archibugi D. and Lundvall B-Ĺ. (eds.): The Globalizing Learning Economy. Oxford University Press. Oxford. Miles I., Kastrinos, N., Flanagan, K., Bilderbeek R., Hertog B., Huntink W. and Bouman M. (1995), Knowledge-Intensive Business Services: Users, Carriers and Sources of Innovation. European Innovation Monitoring System (EIMS). EIMS Publication No. 15. Luxembourg. Miles I. (1999), ‘Services in National Innovation Systems: from Traditional Services to Knowledge Intensive Business Services’, in Schienstock, G. and Kuusi, O. (eds.): Transformation Towards a Learning Economy. The Finnish National Fund for Research and Development - Sitra. Report no. 213. Helsinki. OECD (1999), Business Services: Trends and Issues. 160

Rola usług wiedzochłonnych (KIBS) w procesie transferu technologii

OECD (2006), Innovation and Knowledge-Intensive Service Activities. Roberts J. (1998), Multinational Business Service Firms. The Development of Multinational Organisational Structures in the UK Business Services Sector. Ashgate. Aldershot. Rönkkö P. (2001), ‘Growth and Internationalization of Technology-based New Companies: Case study of 8 Finnish Companies’, in Paija L. (ed.): Finnish ICT Cluster in the Digital Economy. ETLA - The Research Institute of the Finnish Economy. B 176 Series. Helsinki. Strambach S. (2001), ‘Innovation Processes and the Role of KnowledgeIntensive Business Services (KIBS)’, in Koschatzky K., Kulicke M. and Zenker A. (eds.): Innovation Networks. Concepts and Challenges in the European Perspective. Physica-Verlag. Heidelberg. Sundbo J. and Gallouj F. (2000), ‘Innovation as a Loosely Coupled System in Services’, in Metcalfe J.S. and Miles I. (eds.): Innovation Systems in the Service Economy. Measurement and Case Study Analysis. Kluwer Academic Publishers. Boston, Dordrecht and London. Toivonen M. (2004), Expertise as business: Long-term development and future prospects of knowledge-intensive business services (KIBS). Helsinki University of Technology, Department of Industrial Engineering and Management, Doctoral dissertation series 2004/2, Espoo. Toivonen M. (2007), ‘Innovation policy in services - the development of knowledge-intensive business services (KIBS) in Finland’, INNOVATION: Management, Policy and Practice, Vol. 9, No. 3-4. Werner R. (2001), ‘Knowledge-Intensive Business Services in the Oulu Region - Business Development and Geographical Linkage’, in Toivonen M. (ed.): Growth and Significance of Knowledge Intensive Business Services. Uusimaa T&E Centre’s Publications 3. Helsinki. Windrum P. and Tomlinson M. (1999), ‘Knowledge-intensive Services and International Competitiveness: A Four Country Comparison’. Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 11, No. 3, pp. 391-408. Zenker A. (2001): ‘Innovation, Interaction and Regional Development: Structural Characteristics of Regional Innovation Strategies’, in Koschatzky K., Kulicke M. and Zenker A. (eds.): Innovation Networks. Concepts and Challenges in the European Perspective. Physica-Verlag. Heidelberg.

161

The Role of KIBS in the Technology Transfer Process Marja Toivonen* Introduction Knowledge-intensive business services (KIBS) are expert companies that provide services to other companies and organisations. IT services, R&D services, technical consultancy, legal, financial and management consultancy, and marketing communications are typical KIBS industries (Miles et al., 1995; Strambach, 2001; Toivonen, 2004). KIBS have been the most rapidly growing sector in all developed countries for over 30 years. As a service sector, they have been important from the viewpoint of employment growth in particular, but also the growth of turnover has been considerable. In addition, only some sub-sectors of KIBS have suffered from recession. Technical and advertising services are recession sensitive, but other KIBS are vulnerable only to a slight extent (Hermelin, 1997). In financial and management consultancy, for instance, economic cycles tend to influence the content rather than the amount of work. Since the mid-1990s, KIBS have aroused broad interest as part of the knowledge and innovation infrastructure of national and regional economies. Due to the academic background of the majority of their personnel, KIBS have close linkages to universities and research institutions and can function as important actors in technology transfer. KIBS are also important disseminators of new knowledge and best practices from big companies to the SME sector (OECD, 1999). Several researchers have argued that KIBS are important facilitators and carriers of innovations (Gallouj, 2002; den Hertog and Bilderbeek, 2000; Miles, 1999). These functions of KIBS have also been confirmed empirically. For instance a Finnish study, where companies in the client sectors of KIBS were interviewed, revealed that every other interviewed company had purchased services from external experts when conducting important changes, and in every third company KIBS had been involved in innovation activities (Lith et al., 2005). At the same time, as the importance of KIBS has been recognised, many challenges have been identified in their development. In this paper, we describe in more detail the role of KIBS and their developmental challenges. The role of KIBS in technology transfer and innovation means that these challenges are not only the concern of KIBS and their clients, but are also highly relevant from the viewpoint of the economy in general. Thus, *

Helsinki University of Technology, BIT Research Centre

163

Marja Toivonen

we also examine how public bodies can promote the emergence of a wellfunctioning KIBS sector in their regions.

1. KIBS as facilitators of innovation at the company level The ways in which KIBS can facilitate innovation processes at the company level are numerous. Based on the study by Bessant and Rush (1995) on the activities of consultants, Miles (1999) has classified these ways as follows: • direct transfer of expert knowledge, i.e. the traditional model of consulting practice • experience sharing, carrying experiences and ideas from one context into another • benchmarking, where the process of identifying and focusing on ‘good practice’ can be established through an intermediary • brokering, bringing different sources and users of knowledge in contact • diagnosis and problem clarification: helping the clients articulate and define their particular needs regarding innovation in such a way that external resources and opportunities can be effectively used • functioning as a change agent: facilitating an organisational change by providing a neutral outside perspective. What should be particularly noted in the above list is that traditional consultancy as a linear activity, implying a transfer of expert knowledge from supplier to user, is only one type of facilitating activity in innovations. Although KIBS in some cases provide services on behalf of the client, shared problem solving and co-production of services together with the clients are typical of them (Bessant and Rush, 1995). When Miles et al. first defined KIBS in 1995, they emphasised the mutual learning process between KIBS and their clients as a central characteristic of knowledge-intensity. The role of KIBS is especially important in all those functions that are somehow linked to the acquisition and use of new knowledge. The development of information and communication technologies (ICT) has drastically facilitated handling, storing and moving of information. However, a big issue is how to find the essentials, analyse and interpret them. The importance of competences linked to locating and selecting the relevant information and using it in efficient ways has notably grown. This means an increasing demand for highly qualified professionals who are able to provi164

The Role of KIBS in the Technology Transfer Process

de comprehensive and customised interpretation of random data. (Lundvall and Johnson, 1994) KIBS companies, which have a broad view of the latest developments on the basis of their abundant contacts with various clients, are often capable of developing and maintaining the competences required better than it would be possible within one client company. The level of expertise, which has always been found to be a central motivation for the use of external services, is becoming an even more decisive reason for using KIBS. (Kox, 2002; Strambach, 2001) The fact that context-specific knowledge is becoming a valuable kind of knowledge challenges the view of traditional economics about knowledge as a public good, whose central features are non-excludability and nonrivalry. Applied and interpreted knowledge is not easily appropriated, but a genuine private good, in the accumulation and capitalisation of which the use of KIBS may offer a competitive advantage. (Gallouj, 2002) In contextspecific knowledge, tacit knowledge and the interaction between tacit and codified knowledge play a key role. The speeding up of the circulation of knowledge and the increasing complexity in the knowledge base make tacit knowledge even more important than before (Lundvall, 2001). KIBS help their client firms convert tacit knowledge into explicit knowledge and vice versa (den Hertog, 2002). What is particularly important for the emergence of innovations is the interplay between the generic knowledge coming from external sources and the tacit knowledge buried in the daily practices of firms and organisations. KIBS act as an interface and as a mediator between a client firm’s tacit knowledge and the generic knowledge available in the economy as a whole. They are sources of knowledge extracted from repeated interactions with firms and other actors, including producers of new scientific knowledge. The development of ICT has essentially increased opportunities to effectively combine external and internal knowledge sources. It has enabled easier interface and higher levels of appropriability of specific problem-solving methodologies. Through the use of these new means, KIBS can provide their clients with access to information dispersed in the society far better than before. (Antonelli, 1999) At the same time, as there is reason to emphasise the importance of tacit knowledge, it must be noted that the development of ICT also gives new incentives to the codification of knowledge. In the Internet economy, where the markets for information have exploded, it has become less costly to codify knowledge and in some areas much more attractive to do so (Lundvall, 2001). ICT increases the divisibility of information, which, together 165

Marja Toivonen

with the enhanced accessibility, results in the growth of the tradability and commercial potential of information. This also opens up opportunities for KIBS, which tend to be among the chief advocates and supporters of the emerging information markets in this sense, too. Especially worth mentioning are the increased opportunities for separating the new information from the expertise used to generate it. Along with this separation, the commodity nature of information becomes more marked and information is increasingly easy to store and market. Another key change is linked to the possibility of on-line interaction between customers and producers of knowledge; the use of this possibility makes the information exchange markets real-time. (Antonelli, 1999)

2. KIBS as intermediaries and nodes in innovation networks The activities of KIBS as ‘bridging intermediaries’, which combine knowledge sources and knowledge users, have been studied at the innovation system level in addition to the company level. It has been found that in some countries KIBS are the most common vehicle for the diffusion of innovations from larger firms to small and medium-sized enterprises (OECD 1999). Many researchers have given a still more central role to KIBS in innovation systems. While KIBS carry knowledge and innovations, numerous and versatile contacts are formed between them and different stakeholders. Due to these contacts, KIBS have been seen to form a node in a system of customers, cooperation partners, public institutions and R&D establishments (Werner, 2001). It has been argued that KIBS are gradually developing into an informal, private, ‘second’ knowledge infrastructure, partially complementing and taking over the technology transfer role traditionally played by the formal, public knowledge base, i.e. education and research institutions (den Hertog and Bilderbeek, 2000). Researchers have been particularly interested in the role of KIBS in regional innovation systems (RIS). The importance of the regional level in the analysis of innovation systems stems from the nature of interactive learning that plays a crucial role in innovation processes. Know-how sharing contains elements that require physical proximity; learning-by-doing and learning-by-using serve as good examples of this. Besides the opportunities for contacts and informal links provided by spatial proximity, there are also other rationales behind focusing on RIS. The peculiarities of the institutional fabric vary not only between nations, but between regions, too. In addition, it has been pointed out that the primary place of firms’ decision-making is at the regional level. Furthermore, there are often localised 166

The Role of KIBS in the Technology Transfer Process

pools of specialised expertise for certain industries. Finally, actors in the same region share, at least to some extent, common perspectives, norms and culture, which helps in creating an atmosphere of trust and confidence. All these factors contribute to the emergence of innovative milieus at the regional level. (Howells, 1999; Kautonen, 2001; Zenker, 2001) KIBS have a special significance for innovation networks in the regional context due to the fact that the markets of many KIBS are local or regional. For instance, studies focused on KIBS that operate outside major cities have shown that these firms have strong local ties. Customers, suppliers, as well as cooperation partners often come from a KIBS company’s own area. Small KIBS enterprises and non-technology-based KIBS are usually more context-sensitive than bigger KIBS companies and technology-based KIBS. However, also the latter ones show regional ties in that they are often created as spin-offs of enterprises already operating in the area. Moreover, the entrepreneurs’ social ties with their home district are strong in all kinds of KIBS. (Kautonen, 2001; Werner, 2001) Through an innovation-oriented approach, not only central but also more remote regions can find strengths of their own. It is, however, important that there is an active interaction between regional, national and international levels. KIBS also play a role in the globalised structures of innovation and knowledge transmission, i.e. they are bridges between different levels. Howells and Roberts (2000) have analysed these bridging activities of KIBS in different types of knowledge systems. According to them, knowledge systems can be either network-type or hierarchical. The network form is particularly suited to new high technology sectors where knowledge rapidly becomes outdated; hierarchical structures are usual in sectors that develop more slowly. In the network model, various knowledge systems from different levels continuously interact in knowledge creation, transmission, transformation and storing processes. The influence of interactions is multi-directional and the structure is highly dynamic. In the hierarchical model, the international knowledge system impacts national systems, which in turn influence regional and sectoral systems. KIBS are important intermediaries in both models. In the network model, they enable a smooth flow of knowledge between various points within the network. In the hierarchical model, global KIBS facilitate the flow of knowledge down the hierarchy. This kind of activity is typical of traditional professional services; for example, global accountancy firms disseminate knowledge about international and national accounting regulatory systems to their clients. Knowledge may also flow up the hierarchy 167

Marja Toivonen

as a result of the activities of KIBS; for example advertising firms transfer region- and nation-specific cultural and social knowledge. Studies aimed at empirical investigation of the effects of KIBS on innovativeness, and thus on the growth of productivity and competitiveness, are rare. One of them is a study made by Windrum and Tomlinson (1999). Here, an important finding was that a great number of KIBS is not sufficient for the dynamic development of an economy, but the most essential thing is a high degree of integration between services and other economic activities. This enables strong flows of useful knowledge and information from services to other activities

3. Challenges to the development of KIBS Even though the number of KIBS is not the only important issue, the quantitative insufficiency of KIBS in more remote areas may be so great that it forms the main challenge regarding this sector. Even before the term ‘KIBS’ was used, the concentration of business services in advanced economies, and within these in a few metropolitan regions, was perceived (Howells and Green, 1986; Illeris, 1989). Equalisation in this respect between regions has not taken place (Strambach, 2001). Secondly, there may be services available, but clients do not use them due to the lack of awareness or lack of resources. There are still companies which do not perceive the benefit of the business-supporting role of expert services, but regard these services as ‘a necessary evil’ or purchase only ‘compulsory’ services, like auditing. The lack of resources concerns mostly small and medium-sized enterprises, which often aim to maintain a minimum level of supporting services using their own personnel. (Lith et al., 2005) There are also qualitative problems both among clients and among KIBS. Outsourcing or purchasing services from outside the firm requires know-how from the client. Clients do not always take into account that a skilful recipient party is needed. Further, it is not self-evident that clients possess the process management and interaction skills required by the deep relationship of co-production, typical of KIBS transactions (Bragg, 1998; Miles, 1999). As regards KIBS themselves, there are many challenges concerning the quality of the service. One important challenge is the growing emphasis on client-orientation. The core expertise of professionals (e.g. legal expertise), which was earlier sufficient, nowadays is often taken for granted. The real issue is that KIBS have to thoroughly understand the value creation process of their clients, and the function of their services in this process. (Cooper et al., 1996; Hirvonen and Helander, 2001) 168

The Role of KIBS in the Technology Transfer Process

Research results concerning the importance of KIBS as support for the economy and particularly for innovation activities have practical implications. KIBS firms’ and their clients’ own efforts are not necessarily enough to guarantee successful development, and policy-oriented discussion and policy-oriented studies are needed. Actually, there are some indications of the emergence of ‘KIBS policies’. As an important example, OECD’s KISA project can be mentioned (knowledge-intensive service activities), which was carried out in 2003-2006 (OECD, 2006). As its name suggests, the study examined knowledge-intensive services as activities irrespective of the type of the producing organisation: it covered KIBS, but also the corresponding in-house and publicly provided services. On the basis of this project and some experience of individual countries, a few ideas for ‘good practices’ are discussed in the following section. The discussion focuses on the development of KIBS at the regional level.

4. Promoting the emergence of an active KIBS sector in a region In several regions, the first step in the development of KIBS has been a study exploring the structure and development of the sector. These studies have included both statistical surveys and interviews which have helped to identify development needs in a concrete way. Considering the development of KIBS as part of the innovation policy is another common feature of developmental activities. The situation may vary regarding the degree to which linkages between KIBS and the regional innovation system already exist – there may be regions where these linkages are tight and versatile, but usually the increase of ties with research and technology institutions and with the developmental bodies is a central challenge. The actual ways in which the KIBS sector can be developed include a variety of measures. It is useful to take a systematic approach where a vision of KIBS’ role in the regional economy is formulated. The next step is to define strategies and focuses, and establish guiding principles for the selection of projects to be supported by public bodies. If supporting resources are small, it is often useful to identify some ‘key measures’. Providing physical facilities (a ‘KIBS centre’) or maintaining a KIBS incubator are typical examples. The use of a development company may also be a good solution, of which an example is provided by the Tampere region in Finland (Toivonen, 2007). In this region, the development company has promoted the birth of new KIBS, supported the development of services in existing KIBS, organised contacts between KIBS and clients, and familiarised small companies with the use of external services. The company has also 169

Marja Toivonen

provided KIBS services itself, thus stimulating further business activity in this sector and filling gaps in the service supply. The targets of development must include both supply- and demandcentred activities, i.e. stimulating and supporting measures should not only be directed towards KIBS, but also to their clients. Furthermore, the aims of development should be both quantitative and qualitative. Concerning the quantitative issues, the versatility of services is an important goal. In regions where manufacturing has traditionally dominated the industrial structure, the share of engineering services is often high, but non-technological (legal, advertising etc.) services are missing. Even though the industrial structure has radically changed during the last decades, the composition of KIBS may reflect the needs of earlier times. As regards the demand for KIBS, growth opportunities in other service firms and in the public sector have to be considered in addition to manufacturing. Within manufacturing, the service needs of SMEs should not be neglected, even if they are more difficult to fulfil than the needs of big firms. On the qualitative side, the promotion of ‘productisation’ and modularisation of KIBS’ offerings is important. ‘Productisation’ does not mean that the services of KIBS are standardised; it only tries to systematise some parts of the offering so that the service process does not start from scratch every time when a new client is met. When modularisation is possible, it is an efficient way to combine the aims of systematic and tailor-made services: the service elements are fixed but their combination is unique (Sundbo and Gallouj, 2000). Other important issues in the development of KIBS are the promotion of networking and internationalisation. Networking benefits small KIBS in particular. They may form a network with larger companies and complement the services of these companies in niche areas. Another alternative are mutual networks of SMEs, which via a combination of different types of expertise may provide comprehensive solutions that are typically the strength of larger companies. In internationalization, it is important to pay attention to new forms of going global. Traditionally it has been thought that KIBS, like other services, become drawn into international activity by their clients (Roberts, 1998). Recent studies have shown, however, that there are also KIBS that were ‘born global’, in which orientation towards international markets begins immediately upon the establishment of the firm. Internationalisation in these KIBS occurs simultaneously in many different forms: (wired) exports, affiliates, acquisitions and mergers, strategic alliances, networks, etc. (Rönkkö, 2001) 170

The Role of KIBS in the Technology Transfer Process

On the clients’ side, the lack of (out)sourcing skills is one of the main problems and thus, the improvement of these skills a primary task. (Out)sourcing skills include, among others, carefully defining the assignment, finding an appropriate service provider, and managing the co-operative relationship (OECD, 2006). Finally, policies must adapt to the changing needs for KIBS. Thus, carrying out foresight studies regarding the future challenges to KIBS and their clients are highly useful as they serve the selection of developmental targets. References in Polish Translation.

171

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm: Przypadek inkubatora biznesu w Montpellier Olivier Torres*

Wstęp

Niniejszy artykuł ma na celu wyjaśnienie powodów regionalizacji strategii eksportowych małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). W swojej pracy poświęconej globalizacji konkurencyjności Porter pokazuje, że dwie najbardziej obiecujące ścieżki to, z jednej strony, strategie globalizacyjne oparte na wysokim rozproszeniu/koordynacji działalności firmy (Porter, 1986; Arlett & Goshal, 1989; Doz et al., 2001) a, z drugiej strony, okręgi przemysłowe i lokalne klastry (Porter, 1998; 2000). Podczas gdy pierwszy model wydaje się szczególnie przystosowany do wielkich wielonarodowych firm, wygląda, że drugi jest bardziej zgodny z konkretnym stylem zarządzania w małych firmach. Podczas gdy konkurencja stała się globalna (Agmon At Drobnick, 1994), konkurencyjność pozostaje mocno zakotwiczona wewnątrz terytorium (Genosko, 1997; Budd, 1998; Torres, 2008; Acs, Bosma, Sternberg,2008). Ocena wpływu tych procesów globalizacyjnych zarówno na MSP, jak i regiony, prowadzi do umieszczenia w centrum analizy koncepcji bliskości geograficznej i terytorialności, sugerując dwie osie refleksji: - Z jednej strony, mniejszy wymiar stanowi ograniczenie, które prowadzi do priorytetowego traktowania przez MSP wymiaru bliskości geograficznej w ich stylu zarządzania. - Z drugiej strony, bliskie terytorium, na którym powstały małe firmy może stanowić podstawę, nawet szczebel ułatwiający otwarcie się małej firmy na międzynarodowe działania. Argumentując dalej, możemy zastanowić się, czy ograniczenie bliskości może rozwinąć się w zaletę bliskości. Problemy, które wynikają można sformułować według następujących warunków: do jakiego stopnia rozmieszczenie terytorialne i bliskość geograficzna stanowią źródło trwałej konkurencyjnej przewagi dla małego lub średniego przedsiębiorstwa, które zaangażuje się w proces internacjonalizacji? Wiele przykładów pokazuje, że niektóre regiony wygrywają, podczas gdy inne tracą. Wygrywające regiony to te, którym dzięki ich historycznej przeszłości, lub w wyniku celowej i agresywnej terytorialnej polityki rozwoju, udało się wybudować przemysłowe okręgi z geograficznie *

Université of Montpellier & EM. LYON Business School

173

Olivier Torres

skoncentrowaną działalnością i które są bezspornie konkurencyjne na poziomie globalnym. Rozwój pojęciowych narzędzi takich, jak „okręgi przemysłowe”, „środowisko innowacyjne”, “systčmes productifs localisés (zlokalizowane systemy produkcji), „klastry”, dostarczyły bardziej skutecznego analitycznego podejścia do wysoce złożonej rzeczywistości. Zjawiska przestrzennej polaryzacji można znaleźć na całym świecie (Ottaviano i Puga, 1998). Spośród dobrze znanych przykładów można przytoczyć przemysł komputerowy w Stanach Zjednoczonych (Silicon Valley, Route 128), przemysł filmowy (Hollywood, Berlin), przemysł farmaceutyczny w Bâle w Szwajcarii i haute couture (wysoka moda) w Paryżu lub Mediolanie. Czasami te zjawiska koncentracji mogą być ograniczone do rozmiaru okręgu, tak jak okręg le Rentier w Paryżu lub ulicy, jak Madison Avenue w Nowym Jorku, gdzie mieszczą się duże amerykańskie agencje reklamowe. Wszystkie te koncepcje sugerują, że konkurencyjną przewagę można uzyskać raczej w skali lokalnej, niż krajowej i że MSP bez względu na to, czy są to firmy innowacyjne, przemysłowe czy rodzinne małe firmy wytwórcze, mogą zwiększać swoją konkurencyjność na rynkach międzynarodowych w oparciu o silną lokalną integrację. Nawet jeśli konkurencja stała się globalna, konkurencyjność wciąż występuje w skali lokalnej. Wskutek tego, kilku naukowców badających MSP (Johannisson, 1998 ; Keeble et al., 1998; Jaouen i Torres, 2008) opracowało koncepcję, którą możemy przedstawić jako teorię „glokalizacji” (ang. glocalization); glokalizacja to neologizm powstały ze słów „globalny” i „lokalny”. Teoria ta oparta jest o następującą zasadę: bliskość geograficzna odgrywa aktywną rolę we wprowadzaniu MSP na poziom globalny. Ich wyniki będą potem zależały od dostępności i jakości lokalnych zasobów, ponieważ to właśnie na tym poziomie MSP szukają zewnętrznych zasobów. Większość procesów internacjonalizacji MSP jest zakorzeniona lokalnie (Kneble et al., 1998), co daje terytorium (bliskości geograficznej) zasadniczą rolę w tym procesie. Ta rola musi być oceniona i wprowadzona do teorii internacjonalizacji MSP. Kilka oryginalnych badań (Léo et al., 1990; Deshaies et al., 1992; Joyal et al., 2000) pokazało, że struktura i jakość lokalnego środowiska gospodarczego są czynnikami sukcesu w internacjonalizacji MSP. Dają one zwykle pierwszeństwo regionowi, gdzie badane są wszystkie operacje składające się na trzon międzynarodowej działalności: transport i tranzyt, finansowanie eksportu, ubezpieczenia transportowe oraz publiczne wsparcie finansowe (Léo et al., 1990). Z tych właśnie powodów do określenia wszystkich graczy i czynników, które ułatwiają internacjonalizację MSP i lokalnego środowiska przedsiębiorczego wybraliśmy koncepcję “środowiska umiędzynarodawiającego”. Najpierw objaśnimy charakterystykę określając terytorium jako 174

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm ...

środowisko zorientowane na internacjonalizację, potem zdefiniujemy czynniki korzystne dla powstania i organizacji tego rodzaju środowiska.

1. Definicja „środowiska umiędzynarodawiająceg”36 W obrębie terytorium mogą istnieć nierówności. Trwałe związki współpracy mogą powstawać w niektórych regionach zamiast innych pobudzając uczenie się innowacji (środowisko innowacyjne) i wymianę przemysłową (okręg przemysłowy) lub kreatywność i inicjatywę (środowisko przedsiębiorcze). Niektóre regiony sprzyjają interakcjom pomiędzy lokalną a międzynarodową działalnością oferując wysoce dynamiczną lokalną działalność, będąc zarazem łatwo dostępnym dla reszty świata. Te regiony są znane jako środowiska zorientowane na internacjonalizację. „Środowisko umiędzynarodawiające” to trwały system współpracy („środowisko”), w którym lokalni gracze (MSP, władze lokalne, publiczne i pół publiczne organy, centra badań akademickich, instytucje bankowe…) pracują razem w kierunku stworzenia międzynarodowej dynamiki, żeby uczynić lokalne firmy bardziej dostępnymi dla reszty świata, a region bardziej atrakcyjnym na skalę międzynarodową. Środowisko umiędzynarodawiające zakłada endogeniczną dynamikę do pobudzania lokalnych firm do rozwoju strategii globalizacji opartej na efektach zewnętrznych i ukierunkowanych międzynarodowo interakcjach wewnątrz systemu opartego na bliskości geograficznej. Wymaga ono również istnienia ukierunkowanych międzynarodowo terytorialnych agencji koordynujących lokalne i globalne działania, które dostarczają środowisku jego dynamikę, co powinno mieć samowzmacniający efekt na środowisko - im bardziej jest umiędzynarodowione, tym bardziej staje się ukierunkowane międzynarodowo. W dokonywaniu oceny środowiska zorientowanego międzynarodowo można wykorzystać kilka wskaźników: Po pierwsze, powinno być wyposażone w bardzo szybki system komunikacyjny. Region położony niedaleko lotniska, autostrady lub portu jest łatwo dostępny, a zatem bardziej atrakcyjny. Dostęp do wysoko wydajnych sieci jak ADSL jest również atutem. Istnieją również rodzajowe zasoby, które w niedługim czasie będą szeroko dostępne, ponieważ francuska polityka sprzyja równemu traktowaniu regionów. Po drugie, powinno posiadać specyficzne zasoby, które będą istotne w rozróżnianiu pomiędzy regionami. Region będący gospodarzem dla znanych międzynarodowych firm wydaje się wiarygodny i atrakcyjny. 36

Preferujemy termin „środowisko” zamiast „klaster”. Klaster to geograficzne skupisko powiązanych firm i instytucji w specyficznej dziedzinie (Porter, 1998). Środowisko to geograficzne skupisko powiązanych firm i instytucji w specyficznej funkcji.

175

Olivier Torres

Sukces francuskiej technopoli Sophia-Antipolis jest w dużej mierze wynikiem powstania firm IBM i Texas Instruments, które przyciągnęły wiele przedsiębiorstw działających w sektorze IT i elektronicznym. Obecnie ta działalność znajduje się wśród tych, które generują największy eksport w regionie, podczas gdy tradycyjny przemysł chemiczny i przemysł mody, niegdyś główna działalność w rejonie Wybrzeża Lazurowego (Côte d’Azur), pozostają w tyle. Kiedy zorientowane międzynarodowo środowisko zyskuje światową reputację perfekcji, jak w przypadku Doliny Krzemowej (Silicon Valley), przyciąga więcej międzynarodowych firm, generując w ten sposób kumulatywny międzynarodowy rozwój. Polaryzacja firm, które mają międzynarodową strategię lub firm międzynarodowych prowadzi do kultury globalizacji. Powstaną dynamiczne grupy eksportowe, a firmy działające tylko na krajowym rynku będą zachęcane do rozwoju strategii globalizacji kiedy wejdą w regularne kontakty z podobnymi firmami działającymi w skali międzynarodowej od kilku lat. Kontakty z międzynarodowymi firmami posiadającymi już doświadczenie może ułatwić procedurę globalizacji powstającym przedsiębiorstwom. Ponadto, obecność międzynarodowych i wielonarodowych firm przyczyni się do wzmocnienia wspólnej troski o jakość wśród wszystkich udziałowców terytorium. Wymagania pod względem standardów ISO staną się normą. Środowisko umiędzynarodawiające można określić jako produktywną przestrzeń, w której przeważają międzynarodowe standardy. Gęstość firm posiadających certifikaty ISO jest ilościowym, ale również jakościowym wskaźnikiem (ISO 9001 jest bardziej pożądane niż ISO 9002 i od 9003…) międzynarodowego charakteru środowiska. Im bardziej bieżące zmiany zakładają rozwój stosunków międzynarodowych, tym bardziej środowisko jest umiędzynarodowione i staje się czynnikiem umiędzynarodawiającym. Umiędzynarodawiający charakter środowiska uzależniony jest od postawy większych firm, które mogą ułatwiać wprowadzanie MSP na globalny rynek. Przykładowo, firma taka jak EDF (Francuska Spółka Energetyczna) prowadzi operacje typu „piggy-back”37 dla swoich klientów z sektora MSP. Obecność dużej społeczności zagranicznej (migrujących pracowników, zagranicznych studentów, zagranicznej kadry kierowniczej międzynarodowych firm) jest również czynnikiem, który może wzmocnić międzynarodowe powiązania gospodarcze między regionem, w którym mieszkają a różnymi krajami, z których pochodzą. 37

„Piggy-back” to operacja, w której firma, zwykle MSP, jest “przekazywana” za granicę dzięki wsparciu ze strony dużej firmy, co daje mu dostęp do międzynarodowej sieci. Usługi „piggy-back” mogą wahać się od prostego dostarczeniem informacji dotyczących danego kraju do udostępnienia komercyjnego oddziału, a nawet towarzyszenia pracownikom MSP w podróżach za granicę.

176

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm ...

Środowiska umiędzynarodawiające charakteryzują się ilością i jakością dostarczycieli usług w dziedzinie międzynarodowego zarządzania. Gęstość firm importowo-eksportowych lub konsultantów ds. międzynarodowego rozwoju jest atutem, który różni się w zależności od terytorium lokalizacji spółki. Ponadto, regionalna oferta szkoleń w międzynarodowym zarządzaniu, przystosowana zwłaszcza do MSP, może również rozwijać międzynarodowe ambicje wśród lokalnych firm. Studenci szkół biznesu lub uniwersytetu kształceni w kierunku międzynarodowego zarządzania, poprzez samą obecność i swoje inicjatywy, tworzą korzystne warunki do wprowadzania regionów i firm na arenę międzynarodową. Wiele publicznych lub prywatnych organizacji ma również na celu wspieranie handlu zagranicznego i ułatwianie dostępu do światowych rynków. Nazywamy ich „bliskimi geograficznie strukturami zorientowanymi międzynarodowo” (ang. internationally-oriented proximity structures). Izba Handlowa (CCI) często ma za zadanie regularne organizowanie misji poszukiwawczych za granicą. Regionalna Delegacja Handlu Zagranicznego (DRCE) dostarcza znacznego wsparcia w formie subsydiów (programy FRAEX, i FACE) i znacznie ułatwia nawiązywanie kontaktów pomiędzy lokalnymi firmami i Poles of Economic Expansion (PEE), obecnymi w prawie wszystkich krajach świata. Jednym z obowiązków DRCE jest również ułatwianie nawiązywania kontaktów pomiędzy lokalnymi małymi firmami i siecią doradców ds. handlu zagranicznego. Generalnie są to profesjonaliści z doświadczeniem w międzynarodowym zarządzaniu skłonni do przekazywania nowicjuszom w sektorze korzyści ze swojego doświadczenia. Taka strategia sieciowa jest również domeną prywatnych stowarzyszeń. Dla przykładu, Klub Eksporterów jest krajowym zrzeszeniem posiadającym delegatury we wszystkich francuskich regionach. Klub ten organizuje regularne spotkania wśród profesjonalistów od handlu międzynarodowego i dzięki temu firmy członkowskie, zwykle MSP, poznają trudności i specyfikę międzynarodowego handlu. Klub stara się również ułatwić transfer doświadczeń w zakresie handlu międzynarodowego pomiędzy różnymi firmami członkowskimi. Działa on jak ukierunkowana lokalnie sieć o zakresie międzynarodowym. Krótko mówiąc, większość MSP nie sama lecz dzięki różnym innym graczom operującym w obrębie tego samego terytorium angażuje się na poziomie międzynarodowym. Jest to terytorialny wymiar umiędzynarodawiania MSP włączony w koncepcję środowiska umiędzynarodawiającego. Koncepcja ta może być opisana za pomocą czterech kryteriów znanych jako 4 „D”: Density, Diversity, Dynamics and Directionality38 (Gęstość, Różnorodność, Dynamika i Kierunkowość [w podwójnym znaczeniu, zarządza38

Czwarty wymiar “kierunkowość” został zasugerowany przez Colette Fourcade

177

Olivier Torres

nia i strategii]). Pierwsze dwa kryteria są ilościowe i łatwe do obserwacji. Ostatnie dwa są jakościowe i wręcz przeciwnie, wymagają dogłębnych badań do oceny ich nasilenia. Gęstość, różnorodność i dynamika pośredniczących operatorów handlu zagranicznego stanowi zasoby każdego indywidualnego regionu. Niestety zbyt często sprawiają ogólne wrażenie, że mają rozproszone siły i środki. Istnieją wielorakie środki wzajemnej pomocy i wsparcia i każda organizacja, dla zachowania własnej tożsamości, tworzy własną strategię. W wielu regionach konieczna jest koordynacja wysiłków tego heterogenicznego środowiska. Innymi słowy, główną wadę w wielu obszarach stanowi słabe, nawet nieistniejące zarządzanie. Właśnie na tym poziomie władze terytorialne mogą mieć pożyteczny wkład.

2. Rola władz terytorialnych w środowisku umiędzynarodawiającym Powstawanie synergii jest rzadko spontaniczne, a jeszcze rzadziej automatyczne. Powiązania między firmami a instytucjami są z konieczności procesem długoterminowym. Zwyczaje wspólnej pracy mogą rozwijać się na przestrzeni średnio lub długoterminowej. Władze terytorialne mogą odgrywać istotną role w przyspieszeniu procesów tworzenia struktur sieciowych, mając na uwadze, co Fourcade (1993) nazywa aktywacją sieci. Technopolia Montperrier jest wyróżniającym się przykładem. W tym regionie infrastruktura gospodarcza składa się zasadniczo z małych biznesów nie posiadających, w przeciwieństwie do okręgów przemysłowych, specjalizacji przemysłowych bądź wspólnej historii przemysłowej. Pomimo to, atuty tego regionu to duże uniwersyteckie centrum naukowe i liczne instytuty badawcze. Jednakże, większość laboratoriów badawczych pracowała nad podstawowymi programami badawczymi, raczej nie możliwymi do przekazania małym firmom. Zatem małe biznesy nie mogły wejść do terytorialnych sieci. Władze terytorialne okręgu Montpellier podjęły dwie serie środków. Z jednej strony, umocnienie „połączenia” lokalnych operatorów z publicznymi i para publicznymi sieciami rodzajowymi, jak ANVAR (Krajowa Agencja Rozwoju Badań) lub CRITT (Regionalne Centrum Innowacji i Transferu Technologii), co usprawniło rozpowszechnianie informacji i z drugiej strony, utworzenie pośredniczących operatorów jak Centrum Europejskiego Biznesu i Innowacji, inkubatora biznesu „Cap Alpha”, co przyczynia się do powstawania i umocnienia małych firm innowacyjnych. Przez ostanie dziesięć lat ten inkubator biznesu wspomagał ponad dwieście firm tworząc 3000 bezpośrednich i pośrednich miejsc pracy w regionie Montpellier. Sukces tego przedsięwzięcia spowodował, że obecnie Aglomeracja Montpellier planuje rozszerzenie powierzchni two178

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm ...

rząc nową strukturę „Cap Omega”. Niedawno Śródziemnomorskie Centrum Innowacyjne w Montpellier (MMT) w partnerstwie z Radą Powiatu Hérault, a dokładnie z nową, utworzoną w 2000 r. strukturą IRDT (Rozwoju Technologicznego Badań i Innowacji) oraz ADIT (Agencją Rozwoju Informacji Technologicznej) stworzyły portal internetowy, który zrzesza większość laboratoriów i centrów badawczych trzech uniwersytetów w Montpellier. Ten portal elektroniczny (Montpellier123.com) zasadniczo ma na celu zapewnienie dostępności zlokalizowanych zasobów i umiejętności w obrębie sąsiadujących laboratoriów badawczych. Oczekuje się, że portal spowoduje mocniejszą interakcję pomiędzy akademickimi umiejętnościami a potrzebami przemysłu. Celem portalu jest ułatwienie wymiany pomiędzy podażą akademickich umiejętności a popytem na umiejętności ze strony małych i bardzo małych przedsiębiorstw. Metoda ta polega na upraszczaniu akademickiej wiedzy i umiejętności, tak aby były zrozumiałe dla ogółu społeczeństwa. Poprzez te przykłady możemy zobaczyć jak fundamentalna jest rola władz terytorialnych, nade wszystko kiedy rozwój uzależniony jest od MSP. Jednakże, jeśli sieci centrów innowacyjnych dążą do rozprzestrzeniania innowacji do terytorialnych firm, a w szczególności tych najmniejszych, muszą nie ograniczać się jedynie do lokalnych operatorów. Niektórzy aktorzy, jak uniwersytety i laboratoria badań, mogą integrować międzynarodowe sieci innowacyjne. Sieć centrów innowacyjnych będzie pośrednio lub bezpośrednio korzystać z tych relacji. W ten sposób lokalna sieć innowacyjna umożliwia małym firmom wyjście z izolacji pod względem innowacji udostępniając im, poprzez kontakty między międzynarodowymi sieciami, dostęp do środowiska technologicznego które zdecydowanie wykracza poza lokalne terytorium. Wydaje się więc, że przewaga konkurencyjna terytorium oparta jest na umiejętności różnych publicznych i prywatnych graczy w regionie wchodzenia we współzależne związki, które zawiązywane są zarówno na lokalnym, jak i międzynarodowym poziomie. Jednak te związki nie powstają z dnia na dzień. Na ich ukształtowanie potrzeba czasu i istnieje wiele przeszkód na drodze ich kształtowania. Właściciele-dyrektorzy MSP są niechętni do wchodzenia w struktury sieci z obawy utraty swojej autonomii i niezależności. Aktywacja sieci wdrażana przez władze terytorialne jest zatem bardziej znacząca. Władze te muszą się również upewnić, że terytorium nie wycofa się w nadmierną izolację. Centra badań i zaawansowanych technologii oraz sieci terytorialne muszą zaangażować się wraz z resztą świata. Zdolność terytorium do przetrwania zależy od krajowych i przede wszystkim międzynarodowych ponad terytorialnych związków, które lokalni operatorzy ustanowili z innymi partnerami. Władze terytorialne muszą zwiększyć dostęp do zasobów i umiejętności rozprzestrzenionych w świecie. Na przykład 179

Olivier Torres

jeśli chodzi o finansowanie, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF) jest narzędziem polityki europejskiej mającej na celu promocję zagranicznych i trans-narodowych projektów angażujących MSP z krajów unii. To finansowanie europejskie ma pomagać MSP w zagranicznej przedsiębiorczości, w tworzeniu partnerstw lub w zdobywaniu projektów badań i rozwoju technologicznego. Jednakże, dla MSP ubieganie się o te granty jest często trudne z powodu trudności jakie mają z wypełnianiem wniosków, które wydają się zbyt „technokratyczne”. Niektóre władze terytorialne, chętne do wyciągnięcia pomocy finansowej z europejskich funduszy strukturalnych, i świadome tego problemu, zatrudniają ekspertów do podjęcia kroków w celu ułatwienia zdobycia tych funduszy. Dostęp może działać tylko wtedy, gdy węzeł lokalnych sieci umożliwia podłączenie do globalnej sieci. Innymi słowy, władze muszą organizować swoje akcje biorąc pod uwagę zasadę bliskości geograficznej, która rządzi funkcjonowaniem MSP. Spośród dwóch równorzędnych potencjalnych partnerów, właścicieldyrektor MSP wybierze raczej tego, który jest geograficznie bliżej. Ale konsekwencja tej zasady bliskości geograficznej jest taka, że poza pewną odległością system nie jest już oczywisty dla firmy, której zasoby są ograniczone i której umiejętności pod względem podążania za technologicznymi innowacjami są mizerne. Innymi słowy, nie warto informować menadżerów MSP o istniejącej pomocy europejskiej bez jednoczesnego dostarczenia nazwy oddziału lub nazwiska kompetentnej osoby będącej w stanie wytłumaczyć i udzielić pomocy. Krótko mówiąc, bliskość geograficzna umożliwia dostęp. Dostęp to wejście zasięgu globalnego w zasięg lokalny. W takich warunkach rola władz terytorialnych polega na identyfikowaniu najlepszych sieci tworzących kapitał i podłączeniu węzła sieci do swojego terytorium. Nie będzie dostępu do sieci, jeśli na terytorium lokalnym nie ma sprawnego i odpowiedniego pośrednika. Nie warto powielać krajowej lub europejskiej pomocy lub projektów, jeśli nie postaramy się o lokalizację możliwie najbliżej operatorów, tj. regionów, nawet powiatów lub miast, środków pomocy i wsparcia. Globalizacja radykalnie odmienia kwestie terytorialne i skłania władze terytorialne do podejmowania nowych misji. Terytorium krajowe jest coraz mniej homogeniczne, ulega podziałowi i zróżnicowaniu, zachęcając do nowych refleksji nad pojęciem spójności.39 Przechodzimy również od logiki rozwoju opartej na regulacji i dystrybucji do logiki konkurencyjności i konkurencji, co oznacza prawdziwe zarządzanie terytoriami w administracyjnym tego słowa znaczeniu. Rozprzestrzenianie się terminów, jak 39

Patrz, na przykład, światowy kongres na temat lokalnych klastrów w gospodarce światowej zorganizowany przez DATAR (2001).

180

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm ...

strategia terytorialna, marketing terytorialny, perspektywa terytorialna, obrazują ten trend w zarządzaniu. Na koniec, globalizacja zmniejsza znaczenie skali krajowej i umacnia perspektywy międzynarodowe. Zaledwie w kilku słowach przenieśmy się od krajowego rozwoju terytorialnego do międzynarodowego zarządzania lokalnymi terytoriami.

3. Inkubator biznesu w zakresie handlu międzynarodowego w Montpellier jako ilustracjia środowiska umiędzynarodawiającego Przykład podjętego obecnie projektu, który będzie wdrażany przez oddział spraw zagranicznych Izby Handlowej w Montpellier posłuży nam za ilustrację. Od roku 1998 z inicjatywy dyrektora ds. międzynarodowych Izba Handlowa nadzorowała utworzenie ośmiu grup eksportowych. Grupa eksportowa to grupa małych firm (ogólnie od 3 do 5) zwykle ustanowionych jako organizacje non profit (stosownie do prawa z 1901) po to, by móc zatrudnić wspólnego dyrektora eksportu podzielającego etat między nimi. Taka organizacja jest elastyczna i w pełni przystosowana do cech MSP, ponieważ mała firma eksportująca po raz pierwszy nie może sobie pozwolić na płacenie pensji dla dyrektora eksportu zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy. Jedną z możliwości jest rodzaj „uwzajemnienia” etatu w celu podzielenia zarówno kosztów, jak i ryzyka. Oczywiście, na początku system ten wymaga szczegółowego studium wykonalności (poszukiwanie partnerów do grupy eksportowej, ustalenie wielkości firm, ocena synergii, unikanie sytuacji wysokiej konkurencyjności w celu zminimalizowania późniejszych konfliktów interesów, wspólne studia strategiczne, umowa o pracę i wykorzystanie zasobów ludzkich na zasadzie podziału etatu wśród członków grupy). Warunkiem sprawnego i efektywnego działania grupy jest bliskość geograficzna między graczami po to, żeby wspólny dyrektor eksportu nie rozmieniał się na drobne, jak również bliskość strategiczna, żeby ustanawiać cele i opracowywać plan wynagrodzenia dla wspólnego dyrektora (plan motywacyjny oparty na kontraktach i/lub wielkości eksportu). Grupa eksportowa pełni funkcję zarządzającą, która w pełni odzwierciedla bieżącą problematykę. Organizacja ta jest przede wszystkim lokalna w istocie, ponieważ geograficzna bliskość jest istotnym warunkiem ułatwiającym interakcję między różnymi członkami grupy. Następnie poprzez umożliwienie zatrudnienia w lokalnych MSP personelu wyspecjalizowanego w międzynarodowym handlu ten system ma międzynarodowe perspektywy. Tego typu inicjatywa odpowiada naszej koncepcji środowiska umiędzynarodawiającego. W tej koncepcji, jak również w koncepcji sieci, 181

Olivier Torres

podkreślana jest dominująca funkcja terytorialnej społeczności w gromadzeniu firm wokół wspólnego strategicznego i organizacyjnego projektu, ponieważ taka grupa jest szczególnym rodzajem zrzeszenia pomiędzy MSP. System ten wzmacnia zatem gęstość, zróżnicowanie i dynamizm środowiska umiędzynarodawiającego. Aby skorzystać z tego doświadczenia i bardziej systematycznie podążać ścieżką grup eksportowych oddział spraw zagranicznych ma na celu stworzenie inkubatora biznesu w zakresie międzynarodowego handlu. Projekt ten, jako prawdziwy system lokalnego rozwoju handlu międzynarodowego, jest całkowicie w zgodzie z koncepcją lokalnego uczenia się ponieważ jest innowacyjny, pionierski, jest twórcą nowych struktur i oparty jest na wiedzy i doświadczeniu. W celu pozyskania finansowania dla tego inkubatora biznesu, którego planowana lokalizacja znajduje się niedaleko lotniska w Montpellier, Izba Handlowa zwróciła się do Rady Generalnej Powiatu Hérault w zakresie ich terytorialnych umów i do władz DRIRE (regionalny przemysł, badania i środowiska) w celu pozyskania finansowania z funduszy europejskich. Zwrócono się również do Regionalnego Departamentu Handlu Zagranicznego (DRCE) i do sieci Doradców Handlu Zagranicznego o pomoc w przygotowaniu prezentacji w ramach regionalnego wsparcia i pomocy dla handlu zagranicznego. Na koniec czego nie można się było spodziewać, oddział spraw zagranicznych zaprosił do udziału DESS (specjalistyczne kursy podyplomowe) specjalizujące się w Międzynarodowym Zarządzaniu MSP i Terytoriami z uniwersytetów w Montpellier. To podejście dąży do ułatwienia kształcenia przyszłych kadr kierowniczych eksportu dla zaspokojenia potrzeb Inkubatora Biznesu. Projekt ten mieści się w lokalnych ramach o tyle, że DESS włącza już w swoje projekty edukacyjne alternatywne okresy kształcenia, żeby szkolić przyszłych dyrektorów eksportu dzielących etat pomiędzy przedsiębiorstwami. Projekt przybrał nowe wymiary z powodu zwiększonej liczby lokalnych organizacji i jawi się jako prawdziwy zbiorowy projekt lokalnego rozwoju z międzynarodową orientacją. Po pierwsze, projekt ten ma na celu stworzenie warunków do długoterminowego rozwoju lokalnego i po drugie, zapewnienie połączenia między lokalnymi i globalnymi środowiskami tak, aby łatwiej było przyłączyć MSP do reszty świata. Oddział spraw zagranicznych Izby Handlowej zajmuje się tym, co Fourcade (1993) nazwał aktywacją sieci i w ten sposób wprowadza czwarty wymiar środowiska umiędzynarodawiającego – kierunkowość. Oddział spraw zagranicznych stał się koordynatorem zbiorowego projektu opartego na wcześniejszym doświadczeniu ośmiu grup eksportowych. Projekt ten dostarczy możliwości stwierdzenia technologicznego wymiaru internacjonalizacji firmy. Kontekst międzynarodowy jest zestawem technik specyficznych dla han182

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm ...

dlu międzynarodowego (warunki incoterm, techniki zarządzania kursami wymiany walut), ale jest również stanem umysłu i nową logiką, od której zależą wyniki firmy w obliczu internacjonalizacji. Technologiczna charakterystyka tego projektu sugeruje integrację najbardziej rygorystycznych wymagań jakości. Fundamentalnym celem osiągnięcia tego jest otrzymanie certyfikatów zgodnych ze standardem AFNOR X50-770 – standard certyfikacji inkubatorów biznesu od 1997 r. we Francji. Ten standard zagwarantuje najwyższy poziom profesjonalizmu pod względem wsparcia w sprawach międzynarodowych i będzie stanowił inspirujące wyzwanie dla członków inkubatora biznesu. Ponadto, projekt ten, używając wyrażenia Amin’a i Thrift’a (1994), wzmacnia „instytucjonalną gęstość”. „Ta gęstość jest czymś o wiele więcej niż zwykłą obecnością instytucji na poziomie regionalnym. Jest określona przez wysoki poziom interakcji i wzajemną świadomość wspólnych celów. Innymi słowy, regiony muszą adoptować zasady kreowania wiedzy i ciągłego uczenia się Muszą stać się regionami uczenia się i tworzenia wiedzy.” (Keane i Allison, 1999). Projekt inkubatora biznesu w zakresie handlu międzynarodowego mieści się w tej perspektywie. Instytucjonalna gęstość wyłania się poprzez zintegrowaną sieć organizacji i instytucji wsparcia obejmująca firmy, instytucje finansowe, Izby Handlowe, instytucje edukacyjne (uniwersytety, szkoły średnie), zrzeszenia pracodawców, lokalne władze polityczne, agencje rozwoju, centra innowacji (inkubatory), urzędy władz lokalnych i regionalne agendy rządowe. Gęstość nie ogranicza się jedynie do obecności instytucji, lecz również stanowi synergię interakcji, zbiorowe przedstawicielstwo i wspólne cele. „Instytucjonalna gęstość faworyzuje pewne siebie związki, pobudza przedsiębiorczość i umacnia lokalne zakorzenienie przemysłu” (Amin i Thrift, 1994). Jest to projekt federatywny, ponieważ daje impuls rozwojowi grup eksportu i ma na celu stworzenie sieci w kontekście inkubatora biznesu. Istnieje zatem podwójne „uwzajemnienie” - z jednej strony „uwzajemnianie” są MSP należące do grup eksportowych, a z drugiej strony, różne grupy wewnątrz inkubatora w zakresie międzynarodowego handlu.

Wnioski : perspektywa Win-Win-Win (wszyscy wygrywają) W niniejszym studium globalizacja jest postrzegana jako szczególny rodzaj innowacji, który usprawiedliwia podejście w kategoriach środowiska, ale tylko jeśli bliskie geograficznie struktury wspierania innowacji (typu inkubatory, technopolie, venture capital) zastępowane są przez struktury ukierunkowane międzynarodowo (takie jak zewnętrzne usługi konsulatów, kluby eksporterów, regionalne agencje terytorialnego marketingu, jak 183

Olivier Torres

DATAR we Francji…) Analiza strategii glokalizacji MSP w kategoriach „środowiska umiędzynarodawiającego” jest korzystna, ponieważ pomaga zrozumieć jak MSP mogą pogodzić przymus globalizacji z logiką bliskości geograficznej w ich stylu zarządzania. Ponadto, może wykazać, że glokalizacja MSP nie jest jednorazową autonomiczną akcją, ale prawdziwym procesem ciągłego poszukiwania zewnętrznych zasobów. Ta koncepcja sugeruje, że większość MSP nie działa indywidualnie na arenie międzynarodowej, ale tylko z pomocą firm w obszaru w którym są zlokalizowane. Eksport niekoniecznie oznacza wychodzenie poza lokalny obszar. Wręcz przeciwnie, eksportujące MSP będzie preferować umiejętności związane z bliskością geograficzną i dlatego globalizacja jest zależna - nie ważne jak zadziwiające może się to wydawać – od lokalnego rozwoju. Globalizacja nie jest niezgodna z lokalnym założeniami. Uwydatniając terytorialny wymiar strategii glokalizacji, MSP muszą zachęcić władze terytorialne do uwzględnienia tego wymiaru. Strategie lokalnego rozwoju nie mogą być zredukowane jedynie do lokalnego wymiaru, ale muszą być częścią globalizacji gospodarki. Zarządzanie lokalne na korzyść międzynarodowego, jest koncepcją która musi stać się bardziej znacząca w przyszłości i powinna stać się fundamentalnym celem w rozwoju lokalnych strategii. W obliczu globalizacji zarządzanie MSP musi być powiązane z zarządzaniem terytoriami. Właśnie to nazywamy środowiskiem umiędzynarodawiającym. Terytorium nie jest już neutralne i postrzegane jako prosty odbiorca, ale staje się strategiczną zmienną, która ułatwia wprowadzenie firmy do globalnego jak i lokalnego środowiska oraz zachęca do odpowiednich zachowań społecznych. W przeciwieństwie do strategii globalizacji firm wielonarodowych, które uważają terytorium za zwykłą powierzchnię geograficzną o fizycznych bądź ekonomicznych cechach, które możne eksploatować, można zaproponować strategię glokalizacji łączącą zarówno silną globalną integrację, jak i silną lokalną integrację będącą bardziej w zgodzie ze specyficznością zarządzania MSP. W ten sposób terytorium staje się częścią formuły strategicznej jaką firma musi wziąć pod uwagę. Glokalizacja uwypukla obecność dialektycznego związku między Globalnym Zarządzaniem MSP a Globalnym Zarządzaniem Terytorium. Sugeruje również bardziej osobiste powiązania między strategiami gospodarczego rozwoju terytorialnych społeczności a decyzjami strategicznymi, między publicznymi a prywatnymi sferami; innymi słowy filozofię biznesu opartą na zasadzie Win-Win-Win (Baudry, 2002). Win-win-win to sytuacja w biznesie, gdzie wszyscy gracze wygrywają (gra Win-win z Teorii Gier), do której dodaliśmy trzeciego gracza, żeby włączyć terytorialny wymiar. Niektóre projekty, bardziej niż inne, tworzą pozytywne synergie dla graczy i równie pozytywne czynniki zewnętrzne, które są również korzystne dla terytorium (tworzenie miejsc 184

Rola administracji terytorialnej w procesie internacjonalizacji małych firm ...

pracy, waloryzacja marki, umocnienie potencjału przemysłowego i technologicznego). Teoria Win-Win-Win jest bodźcem do integracji terytorium w biznesowych strategiach aktorów. Prowadzi do filozofii biznesu opartej na tworzeniu wartości, współpracy i przede wszystkim rozwoju gospodarczym, w którym główną motywacją do działania jest wygrywanie wraz z innymi („ja wygrywam, ty wygrywasz i terytorium wygrywa”). Ta filozofia jest przeciwieństwem klasycznej gry konkurencyjnej prowadzącej do konfiguracji wygrany-przegrany, która jest często wiązana z zakłóceniami środowiska (skażenie, bezrobocie, mnożenie się fuzji, etc.).

Bibliografia Acs Z., Bosma N., Sternberg R. (2008), The entrepreneurial advantage of world cities – evidence from Global Entrepreneurship Monitor Data, 31p. Agmon T., R.l. Drobnick (1994), Small firms in global competition, Oxford University Press, 142p. Amin A., Thrift N. (1993), “Globalization, institutional thickness and local prospects”, Revue d’Economie Régionale et Urbaine, n° 3, p. 413-418. Bartlett C., Ghoshal S. (1989), Managing across borders, Boston, Harvard Business School Press. Baudry P. (2002), The other side : Understanding Americans to undestand the French, WDHB Consulting Group, San Francisco, www.wdhb.com/ en/publications/weblivre.php3. Budd L. (1998), “Territorial competition and globalisation : Scylla and Charybdis of european cities”, Urban Studies, Vol. 35, Issue 4, p. 663-685. Crevoisier O. (1997), Financing Regional Endogenous Development: the Role of Proximity Capital in the Age of Globalization, European Planning Studies, Vol. 5, n° 3, p. 407-417. Datar (Délégation ŕ l’Aménagement du Territoire et ŕ l’Action Régionale) (2001), local networks of entreprises in the world economy, world congress on local clusters, january, Paris, 216p. Deshaies L ; Julien P. A., Joyal A. (1992), “Le recours au milieu par les PME québécoises exportatrices”, Canadian Journal of Regional Science, Vol. XV, n°2. Doz Y ; Santos J., Williamson P. (2001), From global to metanational – How companies win in the knowledge economy, Harvard Business School Press, 258p. Fourcade C. (1993), “Networking strategies for small firms coping with globalization”, in HUMBERT M (ed), The impact of globalization on Europe’s firms and industries, London, Pinter Publishers, p. 211-223. Genosko J. (1997), Networks, Innovative Milieux and Globalization: Some 185

Olivier Torres

Comments on a Regional Economic Discussion, European Planning Studies, Vol. 5, n°3, June, Special Issue: Globalization, Regional and Local Knowledge Transfer, p. 283-298. Jaouen A., Torres O. (2008), Les trčs petites entreprises : un management de proximité, Hermčs Lavoisier, 378p. Johannisson B. (1998), “Personal networks in emerging knowledge-based firms : spatial and functional patterns”, Entrepreneurship and Regional Development, Vol. 10, Issue 4, P. 297-312. Joyal A., Deshaies L. and S. Mc Carthy (2000), “The dynamism of manufacturing SMEs in the North-Atlantic Islands : a case study”, Canadian Journal of Regional Science, Vol. XXIII, n°2, p. 233-248. Julien P.a. (sous la direction de), (1998), Les PME, bilan et perspectives, Economica, Paris, 2čme édition, 351p. Keane J. and Allison J. (1999), “The intersection of the learning region and local and regional economic development: Analysing the role of higher education”, Regional Studies, Vol. 33, n° 9, p. 896-902. Keeble D., Lawson C., Lawton SmithH.,B. Moore and Wilkinson F. (1998), «Internationalisation processes, networking and local embeddedness in technology-intensive small firms », Small Business Economics, Vol, l1, p. 327-342. Leo P., M.c. Monnoyer-longe and Philippe J. (1990), Stratégies internationales des PME, Economica, Paris, 242 p. Le Roy F Et O. Torres (2009), “The impact of internationalisation on the competitive strategies of SME”, International Journal of Entrepreneurship & Small Business Ottaviano G.i.p and Puga D. (1998), “Agglomeration in the global economy : a survey of the new economic geography”, World Economy, Vol. 21, Issue 6, p. 707-731. Porter M.e. (ed) (1986), Competition in Global Industries, Publisher: McGraw-Hill Companies, 640 p. Porter M.e. (1998), “Clusters and the new economics competition”, Harvard Business Review, Nov/Dec98, Vol. 76 Issue 6, p77, 14p. Porter M.e. (2000), “Location, Competition and Economic Development : Local Clusters in a Global Economy”, Economic Development Quarterly, Vol. 14, n° 1, p. 15-34. (2008), European Cities Entrepreneurship Ranking, ECER, Altidiem, 81p.

186

The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation: the Case of the Business Incubator for International Trade of Montpellier Olivier Torres* Introduction This article aims at clarifying the reasons for territorialisation of SME export strategies. In his works devoted to the globalisation of competitiveness, Porter shows that the two most promising paths are, on the one hand, globalisation strategies based on a high dispersal/coordination of a company’s activities (Porter, 1986 ; Bartlett & Ghoshal, 1989 ; Doz et al., 2001) and, on the other hand, industrial districts or local clusters (Porter, 1998 ; 2000). Whereas the first model seems to be particularly suited to the big multinational firm, it appears that the second one is more compatible with the specific management style of small companies. While competition has become global (Agmon and Drobnick, 1994), competitiveness remains highly anchored within the territory (Genosko, 1997 ; Budd, 1998 ; Torrčs, 2008, Acs, Bosma, Sternberg, 2008). The impact assessment of these globalizing processes, both for SMEs and for regions, leads one to place the proximity and territory concepts at the centre of analysis by suggesting two axes of reflection: - On the one hand, the smaller dimension constitutes a constraint that leads the SMEs to prioritise the proximity dimension in their management style. - On the other hand, the proximity territory in which small companies are established may constitute a basis, and even a stepping stone, facilitating the access of the small company to an international opening. By pushing the argument further, we could wonder if the proximity constraint could evolve into a proximity advantage. The set of problems which ensues can be formulated according to the following terms: to what extent do territorial presence and proximity constitute a source of sustainable competitive advantage for a SME which gets involved in an internationalisation process? Many examples show that some regions win while others lose. Thanks to their historical background or as a result of deliberate and aggressive territorial development policies, the winning regions are those which have ma*

Université of Montpellier & EM. LYON Business School

187

Olivier Torres

naged to build industrial areas with geographically concentrated activities and which are indisputably competitive at a global level. Developing conceptual tools such as “industrial districts”, “innovative milieu”, “systèmes productifs localisés (localized production systems)”, “clusters”, has provided a more efficient analytical approach to a highly complex reality. The phenomena of spatial polarization can be found worldwide (Ottaviano and Puga, 1998). Among well-known examples, we can mention the computer industry in the United States (Silicon Valley, Route 128), the film industry (Hollywood, Berlin), the pharmaceutical industry in Bâle in Switzerland, and haute couture in Paris or Milan. Sometimes these phenomena of concentration can be limited to the size of a district such as the le Sentier district in Paris or a street such as Madison Avenue in New-York, where large American advertising agencies are based. All these concepts suggest that competitive advantages can be gained on a local rather than national scale and that SMEs, whether they are innovative, industrial, or small craftsmanship family firms, can increase their competitiveness in international markets on the basis of a strong local integration. If competition has become global, competiveness is still occurring on a local scale. Consequently, several researchers studying SMEs (Johannisson, 1998 ; Keeble et al., 1998 ; Jaouen and Torrčs, 2008) have developed a concept that we can describe as a theory of glocalisation, a neologism resulting from the contraction of the terms “global” and “local”. This theory is based on the following principle: proximity plays an active role in the global integration of SMEs. Their performance would then depend on the availability and quality of local resources because it is at this level that SMEs first look for their external resources. Most SME internationalising processes are embedded in local positions (Keeble and al., 1998), which give to territory (of proximity) a crucial role that has to be assessed and integrated in SME internationalising theory. Several original studies (Léo et al., 1990 ; Deshaies et al., 1992 ; Joyal et al., 2000) have shown that the structure and quality of the local economic environment are success factors in the internationalising of SMEs. They usually give preference to the region where they are established for all the operations composing the hardcore of international activity: transport and transit, financing exports, transportation insurance, and public financial support (Léo et al., 1990). For all these reasons, we have chosen to use the concept of “internationalising milieu” to define all the players and factors which make the internationalisation of SMEs and of the local entrepreneurial environment easier. First, we will explain the characteristics describing a territory as an internationally-oriented milieu, and then we will define the factors favoura188

The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation ...

ble to the emergence and the organisation of this kind of milieu. To illustrate this, a pilot project of internationally oriented local development is presented below: the Business Incubator for International Trade of the Montpellier Chamber of Commerce.

1. Definition of an „Internationalising Milieu”40 There may be disparities within a territory. Sustainable cooperation relationships may arise in some regions rather than others, encouraging innovation (innovative milieu) learning and industrial exchange (industrial district) or creativity and initiative (entrepreneurial milieu). Some regions also favour interactions between local and international activity, offering a highly dynamic local activity while being easily accessible to the rest of the world. These regions are known as internationally-oriented milieux. A „internationalising milieu” is a sustainable cooperation system („milieu”) in which the local players (SMEs, local authorities, public and semi-public bodies, academic research centres, banking institutions...) work together towards creating an internationalising dynamic in order to make local firms more accessible to the rest of the world and the region more attractive on an international scale. An internationalising milieu implies an endogenous dynamic to encourage local firms to develop a globalizing strategy, based on externalities and internationally-oriented proximity interactions. It also requires internationally-oriented proximity agencies, aiming at the coordination of local and global activities, which provide the milieu with its dynamic; this should have a self-strengthening effect on the milieu: the more it is internationalized, the more it becomes internationally-orienting. Several indicators may be used to assess an internationally-oriented milieu: Firstly, it should be equipped with a high-speed system of communication facilities. A region close to an airport, a motorway or a port is easily accessible, and therefore more attractive. Movements of people and goods are made easier. Having access to a high-output network such as ADSL is also an asset. These are generic resources which will soon be made widely available due to the French policy favouring an equal treatment of the regions. Secondly, it should have specific resources, which will be crucial in distinguishing between regions. A region hosting famous multinational 40

We prefer the term „milieu” than „cluster”. A cluster is a geographic concentrations of interconnected companies and institutions in a particular field (Porter, 1998). A milieu is a geographic concentrations of interconnected companies and institutions in a particular function (innovation, entrepreneurship, internationalisation).

189

Olivier Torres

firms appears reliable and attractive. The success of the French Sophia-Antipolis technopole is largely due to establishing IBM and Texas Instruments facilities there, which attracted many businesses working in the fields of IT and electronics. Today, these activities are among those which generate the largest exports in the region, while the traditional chemical and fashion industries, once the leading activities of Côte d’Azur, lag far behind. When an internationally-oriented milieu gains a worldwide reputation of excellence, like Silicon Valley, it attracts more multinational firms, thus generating cumulative international development. The polarisation of firms with an international strategy or multinational firms leads to a culture of globalisation. Dynamic exporting groups will emerge; firms operating in the national market only will be encouraged to develop a globalizing strategy when in regular contact with similar firms which have had an international activity for several years. Contacts with international firms with experience can make the globalisation procedure easier for starting businesses. Moreover, the presence of international and multinational companies will give rise to a shared concern for quality among all the stakeholders of the territory. Requirements in terms of ISO standards will be the norm. The internationalising milieu can also be defined as a productive space where international standards prevail. The density of ISO- certified companies is a quantitative but also a qualitative indicator (ISO 9001 being preferable to ISO 9002 and to 9003…) of the internationalising nature of a milieu. The more the current changes imply the development of international relations, the more the milieu is internationalised and becomes internationalising. The internationalising nature of a milieu depends also on the attitude of the larger companies which are able to facilitate the global integration of SMEs. A company such as EDF (a French electricity company), for example, frequently carries out “piggy-back” operations41 for its SME customers. The presence of a large foreign community (migrant workers, foreign students, and expatriate executives of multinational firms) is also a factor which can strengthen international economic links between the region where they live and the different countries from where they come. Internationalising milieux are also characterized by the number and quality of service providers in the field of international management. The density of import and export companies or of consultants in international development is an asset which differs according to where the company is based. Furthermore, the regional training offer in international manage41

The „piggy-back” is an operation by which a company, generally a SME, is „conveyed” abroad thanks to the support of a big company which gives it access to its international network. The service of “piggy-back” can range from the simple supply of information concerning a country to making available a commercial branch, even to accompanying the SME abroad.

190

The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation ...

ment, particularly suited to SMEs, can also instil international ambition in local companies. Students from a business school or a university, trained in international management, create by their mere presence and their initiatives a favourable environment for the international integration of a region and its firms. Many public or private organisations also aim at supporting foreign trade and facilitating access to the world market. We call them “internationally-oriented proximity structures”. The Chamber of Commerce (CCI) is often endowed with an external service which regularly organises prospecting missions abroad. The Regional Delegation for Foreign Trade (DRCE) contributes a lot, often in the form of subsidies (FRAEX, a FACE programme), and notably facilitates connections between local companies and Poles of Economic Expansion (PEE) localized in almost all the countries of the world. One of the other DRCE duties is to favour contacts between small local firms and the network of foreign trade counsellors. These are generally experienced professionals in international management prone to transfer to newcomers in the sector the benefit of their experience. Such a networking strategy also rests on private associations. The Exporters’ Club for example, is a national association which has a delegation in all the French regions. This club regularly organises meetings among international trade professionals and makes member firms, generally SMEs, aware of the difficulties and specificity of international trade. The aim of this club is also to ease the transfer of experience in international trade between the various member companies. It works like a locally-centred network with an international scope. In short, most SMEs do not get involved at an international level by themselves but only thanks to the contribution of a varying number of players operating within the same territory. This is the territorial dimension of SME internationalisation included in the concept of internationalising milieu. This concept can be described by means of four criteria referred to as the four “D’s”: Density, Diversity, Dynamics and Directionality42 (in the double meaning of Governance and Strategy). The first two criteria are quantitative and easily observed. On the other hand, the last two criteria are qualitative and require in-depth investigation to assess their intensity. The density, diversity and dynamism of foreign intermediate trade operators constitute each region’s individual resources. Unfortunately, the general impression they give is too often that of a scattering of strengths and means. The measures of mutual assistance and support are multiple and each organisation develops its own strategy to preserve its identity. It appears necessary to coordinate the efforts of this heterogeneous entity in 42

This fourth dimension “directionality” was suggested by Colette Fourcade

191

Olivier Torres

many regions. In other words, the major drawback in many areas consists in poor, or even nonexistent, local governance. It is precisely at this level that territorial authorities can make a useful contribution.

2. The role of territorial authorities in internationalising milieu The emergence of synergies is seldom spontaneous and very rarely automatic. The interconnections between firms and institutions are necessarily a long term process. Common work habits can only develop over the mid or long term. To accelerate the networking process, territorial authorities can play an essential part, bearing in mind what Fourcade (1993) calls network activation. Montpellier’s Technopole is an outstanding example. In this region, the economic infrastructure is essentially made up of small businesses, without any industrial specialisation or common industrial history as opposed to industrial districts. Nevertheless, this region’s asset lay in the large university scientific centre and numerous research institutes. However, most research laboratories worked on basic research programs, hardly transferable to small firms. Thus, small businesses could not get into territorial networks. Therefore, the territorial authority, i.e. the Montpellier district, undertook two series of measures. On the one hand, the strengthening of local operators’ “connection” to public and para-public generic networks like ANVAR (National Agency for Research Development) or CRITT (Regional Centre for Innovation and Technology Transfer), all enhancing the circulation of information. On the other hand, the creation of intermediate operators such as the European Business and Innovation Centre, the “Cap Alpha” business incubator, developing the emergence of and strengthening small innovative firms. Over the last ten years, this business incubator has supported more than two hundred firms while creating 3 000 direct and indirect jobs in the Montpellier region. Thanks to the success of this development, today the Montpellier Agglomeration is planning to enlarge the hosting area by creating a new structure called “Cap Omega”. Recently, the structure of Montpellier’s Mediterranean Innovation Centre (MMT), in partnership with the County Council of Hérault and, more particularly, the new structure created in 2000, the IRDT (Technological Development Research and Innovation) and the ADIT (Agency for the Development of Technological Information) created an Internet portal that federates most of the laboratories and research centres of Montpellier’s three universities. This electronic portal (Montpellier123.com) essentially aims at ensuring the availability of localised resources and skills within neighbouring research laboratories. The electronic portal is expected to lead to a stronger interaction between academic skills and industrial needs. 192

The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation ...

The purpose of the portal is to facilitate exchange between the supply of academic skills and the demand for skills from small and very small-sized businesses. The method consists in simplifying academic knowledge and skills to make them accessible and understandable to the general public. Through these examples, we can see how fundamental the role of territorial authorities is, above all when development relies on SMEs. However, if the networks of innovation centres aim at spreading innovation to regional firms, and particularly to the smallest ones, they must not be limited to local operators only. Some actors like universities or research laboratories can integrate international innovation networks. The innovation centre network will directly or indirectly benefit from these relations. Thus, the local innovative network enables small firms to come out of their isolation regarding innovation, while giving them, through connections between international networks, access to a technological environment that by far transcends the local territory. Fourcade (1993) describes the phenomenon as transnational transnetwork synergies. So it appears that the competitive advantage of a territory is based on the ability for the different public and private players of the region to fit into interdependence relationships which develop at a local as well as international level. However, these relations do not occur overnight. They take shape over time and there are many obstacles. SME owner-directors are reluctant to fit into network structures for fear of losing their autonomy and their independence. Network activation implemented by territorial authorities is thus all the more significant. These authorities also need to make sure that the territory does not retreat into excessive isolation. Research and advanced technology centres and territorialized networks have to engage with the rest of the world. The ability of a territory to last depends highly on national and, above all, international extra-territorial relationships which local operators have established with other partners. Territorial authorities have to increase access to resources and skills spread throughout the world. For instance, as far as financing is concerned, the European Regional Development Fund (ERDF) is a European policy tool which notably aims at promoting cross-border and transnational projects involving SMEs in EU countries. This European financing is meant to assist SMEs with their entrepreneurial approach abroad, with obtaining partnerships or with achieving a technological research-development project. However, SMEs often find it very difficult to apply for these grants because of the difficulties they have with completing grant application forms which seem too “technocratic.” Some territorial authorities, eager to siphon off financial aid from European structural funds and aware of this problem, have hired experts whose function is to make the steps to obtaining these funds easier. Access can only work if a junction of the local network makes it possible to be con193

Olivier Torres

nected to the global network. In other words, authorities have to organize their actions taking into account the proximity principle which governs the functioning of SMEs. Between two equivalent potential partners, an SME owner-director would rather choose the closer one. But the consequence of this proximity principle is that beyond a certain distance, the system is no longer obvious for a company whose resources are limited and whose skills, in terms of keeping up with technological innovations, are undersized. In other words, it is not worth informing SME managers about existing European aid without, at the same time, providing the name of a department or competent person able to explain and assist them. In other words, the first thing that ensures accessibility is proximity. Accessibility is the integration of the global within the local. In such conditions, the role of territorial authorities consists in identifying the best networks that create wealth and connecting network junctions to their territory. There is no accessibility in a network if there is no efficient and relevant proximity intermediary in the local area. It is not worth multiplying national or European aid or projects if we do not take the effort to localise as close as possible to the operators (i.e. regions, even departments or cities), proximity measures of assistance and support. Globalisation radically transforms territorial issues and induces new missions among territorial authorities. The national territory is less and less homogenous, as it is becoming fragmented and diverse, inviting new reflections about the notion of cohesion43. We are also shifting from a logic of development based on regulation and distribution to a logic of competitiveness and competition, which implies real management of territories in the administrative sense of the word. The proliferation of terms such as territorial strategy, territorial marketing, and territorial perspective illustrates this managerial trend. Last, globalisation reduces the importance of the national scale and strengthens international prospects. In only a few years, we went from national territory development to international management of local territories.

3. The Business Incubator for International Trade of Montpellier as an illustration of internationalising milieu The example of a project currently being carried out, implemented by the Foreign Service of the Chamber of Commerce of Montpellier, will serve 43

See for example the world congress on local clusters in the world economy organised by DATAR (2001).

194

The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation ...

as an illustration. Since 1998, initiated by the Foreign Service director, the Chamber of Commerce has overseen the setting up of eight export groups. An export group is a group of small companies (from 3 to 5, in general) most often set up as a non-profit organisation (conforming to the law of 1901) to be able to employ a time-sharing export executive. This organisation is flexible and completely adapted to SME characteristics, because a small company exporting for the first time cannot afford to pay for the salary of a full-time export executive. One possibility is to resort to a kind of employment mutualisation to share both cost and risk. This system first requires, of course, a detailed feasibility study (namely the search for partners for the export group, a balance of company sizes, assessment of synergies, avoidance of highly competitive situations to minimize subsequent conflicts of interests, common strategic studies, contract for employment and use of human resources on a time-sharing basis). The export group’s efficiency requires strong proximity between the players: geographical proximity to avoid the time-sharing export executive from spreading himself too thinly, but also strategic proximity to set targets and work out a compensation plan for the time-sharing executive (incentive plan based on contracts and/or export volume). The export group is a management facility which fully reflects the problems at hand. This organisation is first of all very local in essence because geographical proximity is an essential constraint to make interaction easier between the various members of the group. Then, by making it possible for staff specialised in international trade to join local SMEs, this system has an international outlook. This kind of initiative corresponds to our concept of internationalising milieu. The predominant function of a territorial community in its capacity to gather companies together around a common strategic and organisational project is highlighted in the concept, as is the network-mode, because the group is a particular type of association between SMEs. This system thus strengthens the density, the diversity and the dynamism of the internationalising milieu. To benefit from this experience and to pursue more systematically an export group path, the Foreign Service aims to create a Business incubator for International trade. A real system of local development for international trade, this project is totally in line with the notion of local learning because it is innovative, pioneering, a creator of new structures, and based on knowledge and experimentation. To provide financing for this Business incubator planned to be located near the airport of Montpellier, the Chamber of Commerce has called upon the General Council of the department of Hérault within the scope of its territorial agreements and upon the Regional Industry, Research and Environmental Authority (DRIRE) to obtain European financing. The Foreign 195

Olivier Torres

Trade Regional Department (DRCE) and the Foreign Trade Consultants network have also been approached to assist in the preparation and coherence of the presentation, within the framework of regional support and aid for foreign trade. Finally, and less predictably, the Foreign Service has invited the participation of the DESS (postgraduate degree specialised training courses) specialised in International Management of SMEs and Territories of the universities of Montpellier. This approach aims at making it easier to train future export executives in order to meet the needs of the Business Incubator. This project fits into the local framework insofar as the DESS already includes alternating training periods in its educational project in order to train future time-sharing export executives. The project has obviously taken a new dimension because of the increasing number of local organisations, and appears as a real collective project for local development with an international orientation. Firstly, this project aims to set out the conditions of a long-lasting local development and secondly to offer a link between local and global environments in order to connect more easily SMEs to the rest of the world. The Foreign Service of the Chamber of Commerce carries out what Fourcade (1993) has called the networking activation and, in this way, the fourth dimension of the internationalising milieu, i.e. directionality, is introduced. This Foreign Service has become the coordinator of a collective project based on the past experience of the eight export groups. This project will give the opportunity to assert the technological dimension of company internationalisation. The international context is an ensemble of techniques, specific to international trade (incoterms, exchange rate management techniques) but is also a state of mind, a new logic on which company performance depends in the face of internationalisation. The technological characteristics of this project suggest the integration of the most stringent quality requirements. The fundamental objective to achieve this aim is obtaining certification according to the AFNOR X50-770 standard – a standard certifying business incubators since 1997 in France. This standard will guarantee the best level of professionalism as far as international support is concerned, and will represent a stimulating challenge for the business incubator members. Moreover, this project strengthens “institutional thickness”, according to Amin and Thrift’s wording (1994). “This thickness is much more than the mere presence of institutions at the regional level. It is determined by a high interaction level and mutual awareness of common aims. In other words, regions have to adopt the principles of continuous training and knowledge creation. They have to become learning and knowledge creating regions.” (Keane and Allison, 1999) The Business Incubator for International Trade project fits into this perspective. 196

The Role of Territorial Authorities in Small Business Internationalisation ...

Institutional thickness is reflected in an integrated network of supporting organisations and institutions including companies, financial institutions, chambers of Commerce (CCI), training institutions (universities, secondary education), employers’ associations, local political authorities, development agencies, innovation centres (incubators) local government offices and regional government services. Thickness is not limited to the presence of institutions but it also comprises interaction synergies, collective representations and common aims. “Institutional thickness favours confident relationships, stimulates entrepreneurship and consolidates industry local embeddedness” (Amin and Thrift, 1994). This is a federative project since it stimulates the development of export groups and aims to network them in the context of the Business Incubator. There is therefore a double mutualisation: on the one hand, SMEs belonging to export groups are mutualising, and on the other hand the different groups within the Business Incubator for International Trade are mutualising too.

4. Conclusion: the Win-Win-Win perspective In this study, globalisation is seen as a particular kind of innovation that justifies an approach in terms of milieu but only if proximity structures for innovation support (of the incubator type, technopoles, venture capital) are replaced by internationally-oriented proximity structures (such as the Foreign Service of consular offices, export clubs, regional agencies for territorial marketing, like DATAR in France…). The analysis of SME glocalisation strategies in terms of “internationalising milieu” appears to be profitable because it helps to understand how SMEs can reconcile the globalisation constraint with the logic of proximity linked to their management style. Moreover, it can show that SME glocalisation is not a one-off autonomous action but a real process, permanently calling upon external resources. This concept suggests that most of the SMEs do not act on their own in the international field but only with the help of companies in the area where they are set up. Exporting does not necessarily mean leaving the local area. On the contrary, an exporting SME is going to prefer proximity skills and therefore globalisation depends – no matter how surprising this may seem – upon local development. Globalisation is not incompatible with a local establishment. Highlighting the territorial dimension of SME glocalisation strategies must encourage territorial authorities to take this dimension into account. Local development strategies cannot be reduced to the local dimension only, but must be part of the globalisation of the economy. Management of the local in favour of the international is a concept which should become more important in the future, and should become a fundamental objective for local development 197

Olivier Torres

strategies. Before globalisation, SME management must be linked to management of territories. That is what we call internationalising milieu. Territory is no longer neutral and seen as a simple receiver but becomes a strategic variable that facilitates the integration of a company into its environment both local and global and encourages community behaviour. In contrast to the globalisation strategies of multinationals which consider territory as a simple geographic area with physical or economic characteristics which are directly exploitable, one can propose a glocalisation strategy that combines both high global integration and high local integration, more in keeping with SME management specificity. Thus, territory becomes part of the strategic formula that the company must take into account. Glocalisation highlights the existence of a dialectic relationship between SME Global Management and Territorial Global Management. It also suggests a more intimate link between the economic development strategies of the territorial community and the company’s strategic decisions, between the public and private spheres; in short, a business philosophy based on Win-Win-Win (Baudry, 2002). As far as we are concerned, Win-Win-Win refers to a business situation in which all players are winners (Win-Win game of the Game Theory) and to which we add a third player in order to integrate the territorial dimension. Some projects more than others create positive synergies for players, but also create positive externalities, which are profitable to territory as well (job creation, trademark valorisation, strengthened industrial and technological potential). The Win-Win-Win theory is an incentive to integrate territory in the actors’ business strategies. It leads to a business philosophy based on a value creation, cooperation and above all long-term development, in which the main motivation for action is to win along with the others (“I win, you win, and the territory wins”). This philosophy stands in contrast to the classical competitive game leading to a winner-loser configuration, which is very often associated with environmental disorders (contamination, unemployment, multiplication of mergers, etc.). References in Polish Translation.

198

Berlin–Adlershof udany przypadek udanej transformacji byłej wschodnio-europejskiej infrastruktury przemysłowej Harmut Marhold* 1. Nauka, technologia i biznes a) Adlershof na tle tradycji rozwoju przemysłowego Berlina Berlin Adlershof to przykład jednego z najbardziej spektakularnych sukcesów w zakresie wspierania nowoczesnych technologii w Niemczech. Od 1991 roku na powierzchni 4,2 kilometrów kwadratowych rozwija się zintegrowane miasto nauki, gospodarki i mediów. Głównym ośrodkiem Aldershof jest park naukowo-technologiczny, w którym zlokalizowanych jest 413 firm o profilu technologicznym (210 w 1997 roku), 12 samodzielnych instytutów badawczych oraz kampus akademicki Uniwersytetu Humbolta w Berlinie z sześcioma wydziałami nauk matematyczno-przyrodniczych. Pracuje tu około 7 000 ludzi i uczy się 6 500 studentów. Berlin, stolica Niemiec, w czasach zimnej wojny był podzielony na dwie stołeczne strefy – część wschodnia stała się stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej (jednakże nie została uznana przez Federalną Republikę Niemiec, ponieważ takie uznanie było formalną wspólną odpowiedzialnością czterech aliantów drugiej wojny światowej za cały Berlin). Wschodni Berlin, liczący około 1,6 milionów mieszkańców, był zdecydowanie najważniejszym miastem NRD i jednym z najważniejszych miast Europy Wschodniej w całym bloku sowieckim. Jego gospodarka, a zwłaszcza przemysł, były planowane pod auspicjami wymogów bloku wschodniego a w szczególności władz właściwych w sprawach planowania gospodarki. Podobnie jak w prawie całym bloku komunistycznym nacisk kładziono na przemysł ciężki, bez względu na to czy było to endogeniczne, czy nie albo czy infrastruktura odpowiadała potrzebom, czy nie i nie zwracając uwagi na to, że należało znaleźć surowce (czasami bardzo daleko…). Ideologiczny nacisk na przemysł ciężki zastosowano także w Berlinie Wschodnim, pomimo braku dostępu do zasobów surowcowych i historycznego zaangażowania w rozwój technologii innowacyjnych. Od czasów panowania pruskiego po dzień dzisiejszy Berlin zawdzięcza swoją pozycję wiodącego miasta Niemiec funkcjom rządowym, gospodarka Berlina wydaje się sztuczna zarówno z powodu braku dostępu do surowców (np. węgla *

Park Technologiczny Adlershof, Berlin

199

Harmut Marhold czy stali do produkcji), jak i masowego odbiorcy (sprzedaż). Branderburgia i okoliczne regiony były zawsze demograficznie biedne i nie były w stanie wchłonąć produkcji ogromnej, zindustrializowanej metropolii. W Niemczech przykładem przeciwieństwa jest region Ruhr. W tych warunkach, w ekonomicznej historii Berlina - nawet w czasach intensywnej industrializacji – główne działania koncentrowały się na technologiach innowacyjnych, powiązanych np. z energią elektryczną i wynalazkami oraz produktami tego sektora. Tradycja ta była kontynuowana w Zachodnim Berlinie, w jeszcze bardziej sztucznych warunkach rozwoju gospodarczego i przemysłowego tak długo, jak długo miasto było podzielone i odcięte od swojego naturalnego zaplecza, z dala od rynków tak zaopatrzeniowego jak i konsumenckiego. Zachodni Berlin, w dużym zakresie subsydiowany przez rząd federalny, musiał pogodzić się z sytuacją gdzie przemysł nie jest konkurencyjny i gdzie możliwie największy nacisk należy położyć na innowacyjne technologie i usługi, mniej uzależnione od dostępności ciężkich materiałów a bardziej mobilne na rynkach. b) Przemiana przemysłowych struktur Wschodniego Berlina po upadku Muru Berlińskiego Gdy w latach 1989 - 1990 podniesiona została żelazna kurtyna, runął mur berliński i nastąpiło zjednoczenie Niemiec to nie infrastruktura gospodarcza Berlina Zachodniego uległa załamaniu, ale – paradoksalnie, jak mogłoby się to wydawać na pierwszy rzut oka, przemysł Berlina Wschodniego. Podczas gdy Berlin Zachodni rozwinął dziedziny działalności gospodarczej, które wytrzymały konkurencję w warunkach wolnego rynku w dobie wysokich technologii i przemysłu usługowego, wschodnia część na nowo zjednoczonego miasta, po upływie okresu przejściowego od gospodarki subsydiowanej do gospodarki rynkowej nie miała prawie nic do zaoferowania dla przyszłych zaawansowanych rynków. W ciągu kilku lat gospodarka Berlina Wschodniego uległa kompletnemu załamaniu. Transformacja gospodarki Niemieckiej Republiki Demokratycznej w następstwie jej ogólnego załamania została powierzona zarządowi powierniczemu “Deutsche Truhand-Gesellschaft”, holdingowi z Berlina wspomaganemu przez Republikę Federalną. Holding był upoważniony jedynie do sprzedawania lub zamykania wszystkich wschodnio niemieckich spółek. Tak właśnie stało się z prawie całą infrastrukturą przemysłową Berlina Wschodniego (przy czym „skutkiem ubocznym” tych działań był ogromny spadek zanieczyszczenia powietrza, a Berlin stał się znów zdrowym miastem do życia), w szczególności z obszarem przemysłowym w południowo-wschodnim Berlinie na terenie gminy Adlershof. 200

Berlin–Adlershof udany przypadek udanej transformacji byłej ...

c) Adlershof w młodej tradycji parków wysokich technologii Adlershof, jako przykład transformacji, ma większe znaczenie niż inne parki biznesu i technologii w innych krajach zachodnich. Idea parków biznesu i technologii wiąże się ze specyficzną, raczej młodą, erą we współczesnej historii gospodarczej. Erą trzeciej rewolucji przemysłowej, tak zwanej „rewolucji chipowej”, która stała się jednym z decydujących sposobów przezwyciężenia kryzysu lat 70-tych, kiedy wszystkie uprzemysłowione gospodarki, nie tylko w świecie zachodnim ale nawet na wschodzie, przeżywały trudności spowodowane zewnętrznym szokiem (kryzys dolara w 1971, szok wzrostu cen ropy naftowej w 1974 i 1979) i wewnętrzną transformacją rynków w następstwie rekonstrukcji po II Wojnie Światowej w rynki dojrzałe – krótko mówiąc, przeżywały kryzys, który przypieczętował koniec „Złotego Wieku Kapitalizmu”44 lub, jak go nazywa francuski bestseller, „Trzydziestu wspaniałych lat” (les trente glorieuses). Przejście gospodarki opartej na przemyśle do gospodarki opartej na komunikacji i usługach oznaczało, że społeczeństwo wymagało innych innowacyjnych struktur zarówno w sensie ekonomicznym, jak i topograficznym oraz urbanistycznym. Zamiast ogromnych struktur (typu fabryki Forda) istniała potrzeba sieci małej i średniej wielkości firm, wzajemnie połączonych i czerpiących obopólne korzyści, aby możliwe było połączenie nauki, technologii i ich aplikacji. Symbolicznymi pionierami tej ery innowacji były (i są) Instytut Technologii w Massachusetts (MIT Massachusetts Institute of Technology) na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych i Dolina Krzemowa (Silikon Valley) na zachodnim wybrzeżu. Obydwa ośrodki reprezentowały nowe podejście do rozwoju i komercjalizacji produktów innowacyjnych na ogromnym wewnętrznym rynku i przez to, w dużej mierze przyczyniły się do nowej ery wzrostu gospodarczego w latach 80., który był jednym z decydujących czynników prześcignięcia przez kraje zachodnie gospodarczych możliwości bloku sowieckiego, a w konsekwencji rozbicia go. To krótkie spojrzenie na tło historyczne konkretnego przypadku prezentowanego w niniejszej pracy stanowi odniesienie dla Łodzi, która usiłuje zmienić tradycyjną strukturę gospodarczą, rozwiniętą i sztucznie utrzymywaną przez władze komunistyczne, z infrastrukturą sięgającą XIX wieku i obecnie poszukuje sposobów przekształcenia jej w innowacyjną i konkurencyjną w raczej innym kontekście, wyróżniającą się wysokimi technologiami na zintegrowanym europejskim rynku. Powrócimy jeszcze do kryteriów odniesienia na końcu tej krótkiej oceny.

44

Stephen A. Marglin and Juliet B. Schor (ed.): The Golden Age of Capitalism. Reinterpreting the Postwar Experience. Oxford University Press, 1990.

201

Harmut Marhold Parki biznesu i technologii zaczęły powstawać w świecie zachodnim, w wielu przypadkach jako kopie MIT i Doliny Krzemowej. Jednym z przykładów sukcesu jest Sophia Antipolis i park biznesu niedaleko Nicei w południowej Francji, położone w środku tak zwanego „pasa słonecznego”, który jest przedłużeniem bardzo starej, ale ożywionej przez europejski wspólny rynek transnarodowej strefy dobrobytu rozciągającej się od południowej Anglii poprzez Holandię, regiony położone nad Renem, Szwajcarię, północne Włochy i w stronę morza Śródziemnego od Barcelony po Toskanię. Sophia Antipolis jest niczym innym jak inkarnacją francuskich ambicji posiadania własnej „Doliny Krzemowej”, która została zapoczątkowana przez lokalnych polityków, ale w końcu zaakceptowana przez setki MSP i oddziały większych firm (Air France, IBM…), które przeniosły swoje odziały badawcze i wysokich technologii na Lazurowe Wybrzeże. W porównaniu z tymi poprzednikami, przykład Adlershof jest relatywnie nowy, ale stanowi lepsze odniesienie dla Łodzi.

2. Nacisk na innowacyjne technologie Generalnie, Adlerschof podąża za znanymi przykładami w USA i w innych miejscach Europy poprzez połączenie czterech komponentów, z dużym wewnętrznym zróżnicowaniem: (a) uniwersyteckie instytuty badawcze, (b) pozauniwersyteckie instytuty badawcze, (c) wiele MSP w dziedzinie wysokich technologii, oraz (d) technologie mediów. Uniwersyteckie instytuty badawcze i te pozauniwersyteckie często zakładane przez te same uniwersytety lub ustanowione jako komercyjne instytuty badawcze przez byłych pracowników uczestniczących uniwersytetów, w szczególności Uniwersytet Humbolta w Berlinie, dostarczają wyniki swoich innowacyjnych badań firmom, które potem są wdrażane na miejscu. Te instytuty badawcze i większość małych i średnich firm skupia się na następujących dziedzinach: -

Fotonika i technologie optyczne Technologie materiałowe i mikrosystemowe Technologie informacyjne i media Biotechnologie, energia i technologie ochrony środowiska.

Oprócz tego, wraz ze 145 przedstawicielami przemysłu mediów Adlershof jest najważniejszym centrum mediów w Berlinie. Jest oczywiste, że media opierają się na wielu innowacyjnych technologiach rozwiniętych w okresie ostatniej generacji, mianowicie, na technologiach komunikacji i mikrosystemów etc. Można również powiedzieć, że media są symbolem nowej ery gospodarczej, i stąd nie dziwi fakt, że ta branża odgrywa znaczącą 202

Berlin–Adlershof udany przypadek udanej transformacji byłej ...

rolę w Adleshof. Ale jeszcze szybciej niż branża mediów rozwija się inna obiecująca i sama w sobie zróżnicowana, ostatnia z wymienionych wyżej, branża biotechnologii, energii i technologii ochrony środowiska pod obejmującym całość parasolem „Trwałego Rozwoju”. Wyzwanie transformacji naszych gospodarek i społeczeństw, ich wzorców produkcji i konsumpcji w kierunku trwałego rozwoju sprawia, że technologie które dążą do uzyskania wyższej produktywności z obecnych źródeł, poszukują nowych i odnawialnych źródeł energii i sposobów zmniejszenia eksploatacji naturalnych zasobów stają się coraz bardziej znaczące. W tej właśnie dziedzinie Adlershof osiąga najważniejsze wskaźniki wzrostu w ciągu ostatnich trzech, czterech lat i mają one tendencję wzrostu. Ponadto, cały park technologiczny nie jest wyłącznie miejscem pracy, lecz zapewnia swoim pracownikom obiekty mieszkaniowe i edukacyjne oraz środowisko zaprojektowane tak, by ulepszyć jakość życia dla swojego wysoko wykwalifikowanego personelu: „W bliskiej odległości od miejsc nauki i technologii znajduje się kompleks z 217 firmami, sklepami, hotelami, restauracjami, 66 hektarowym urządzonym parkiem i 380 prywatnymi domami. W sumie Adlershof jest miejscem pracy 13 500 ludzi”.

3. Dane liczbowe: Obrót, subsydia, miejsca pracy a) Obrót Adlershof jest obecnie piętnastym największym parkiem biznesu i technologii w Europie. Założony w 1991 roku, w raczej skromnych warunkach, rozwijał się systematycznie i w roku 2007 osiągnął obrót brutto w wysokości 1,04 miliarda euro (660 milionów EUR obrotów bezpośrednich i 379 milionów EUR obrotów pośrednich), i pewny wzrost w 2008, ale, podobnie jak wszystkie dziedziny gospodarki, w warunkach obecnego kryzysu gospodarczego ma niepewne perspektywy na rok 2009 i niedaleką przyszłość. Te dane oznaczają, że Adlershof jest najlepiej prosperującym obszarem przemysłowym w granicach miasta Berlina, a nawet w odniesieniu do skali regionu Brandenburgii. Jest on rzeczywiście jednym z niewielu przykładów parków biznesu i technologii na terytorium byłej Republiki Demokratycznej, które odniosły taki sukces nieporównywalny z wyłaniającymi się „tygrysami” w Saksonii, takimi jak Lipsk i Drezno. b) Subsydia Odniesienie Adlershof do Łodzi wynika z relatywnie niskiego poziomu subsydiów publicznych. Stanowią one tylko 78,8 milionów EUR (2007), tj. 3,4% całkowitego obrotu, i ten udział zmniejszył się o dalsze 26,4% jeszcze w roku 1997. 203

Harmut Marhold Głównie ta sytuacja powoduje, że Aldershof jest prawdopodobnie najbardziej odpowiednim przykładem dla Łodzi i regionu łódzkiego. W wielu analitycznych ocenach porównawczych procesu transformacji w byłych „państwach satelitarnych” bloku sowieckiego w Europie środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej, słusznie twierdzi się, że transformacja NRD miała niewiele wspólnego z transformacją innych byłych krajów partnerów Komitetu Wspólnoty Gospodarczej, ponieważ była wspomagana i finansowana przez Wielkiego Brata, Republikę Federalną, najlepiej prosperującą gospodarką w Europie i dumną z możliwości zapewnienia gładkiej transformacji swojej biedniejszej wschodniej części. Polityczny architekt zjednoczenia Niemiec Kanclerz Helmut Kohl obiecał, że w wyniku połączenia wschodnich i zachodnich Niemiec nie będzie żadnych przegranych tylko sami wygrani i odmówił nawet podniesienia podatków w Niemczech zachodnich dla sfinansowania procesu transformacji Niemiec wschodnich. Jednak transformacja okazała się bardziej bolesna i kosztowniejsza niż zakładano, ale kiedy obrano już ścieżkę zachodniego finansowania wschodniej adaptacji należało nią podążać, nawet jeśli okazała się niezmiernie kosztowna. Dla ogromnej części wschodniej gospodarki oznaczało to, albo „Abwicklung”, eufemistyczny techniczny termin oznaczający zamknięcie przedsiębiorstwa, albo utrzymywanie ich działalności za pomocą wysokich subsydiów. Adlershof ze swoim niskim udziałem subsydiów i szybką transformacją w kierunku działalności samowystarczalnej jest kontr przykładem tej sytuacji. Zatem ta cecha – początkowe subsydia, ale ze strategią w kierunku samowystarczalnego wzrostu i z bardzo niskimi subsydiami publicznymi w długoterminowej pespektywie powodują, że sytuacja Adlershof jest porównywalna z innymi sytuacjami w Europie środkowo-wschodniej, a w szczególności w Łodzi. c) Miejsca pracy Znaczenie Adlershof wykracza poza jego atrakcyjność dla Europy środkowo-wschodniej. Ma on również znaczenie w odniesieniu do swojej lokalizacji: „Miejsce ma znaczący wkład w rozwój regionu Berlina” (DIW). Potwierdza to ilość tworzonych miejsc pracy, co miało niezaprzeczalne znaczenie w regionie, tj. w urbanistycznym środowisku Berlina. Podobnie jak w przypadku transformacji na innych obszarach, była infrastruktura przemysłowa została prawie kompletnie zlikwidowana, co oznaczało utratę wszystkich miejsc pracy. Należało od nowa tworzyć możliwości zatrudnienia. Ta dynamika wzrostu gospodarczego rozprzestrzeniła się daleko poza technologie i sam park biznesu: „Oprócz 12 700 utworzonych miejsc pracy na terenie parku, dodatkowe 3 079 powstało w wyniku pośrednich efektów i 5 151 w wyniku wywołanych efektów, co daje sumę 20 980 miejsc pracy. 204

Berlin–Adlershof udany przypadek udanej transformacji byłej ...

Ze statystycznego punktu widzenia każde dwa miejsca pracy utworzone w Adlershof dodały 1,2 miejsca pracy w Berlinie”. Jeśli w tych okolicznościach weźmiemy pod uwagę początkową publiczną inwestycję w postaci subsydiów, okażą się one jeszcze bardziej skuteczne, ponieważ równoważone są przez zmniejszony koszt społeczny, który zostałby poniesiony jeśli ci wszyscy pracownicy pobieraliby świadczenia socjalne (zasiłek dla bezrobotnych etc.) i jeśli weźmie się pod uwagę podatki. To powoduje, że władze publiczne są teraz udziałowcami sukcesu Adlershof.

4. Wzrost i perspektywy Adlershof jest jednym z najszybciej rozwijających się obszarów przemysłowych w Berlinie, wschodnich Niemczech i w całych Niemczech, osiągając w 2007 roku wzrost w wysokości 5,6% . W dziedzinie technologii obrót firm wzrasta ponad 10% a zatrudnienie ponad 7%. Te dane które mogą się wydawać nie tak znakomite, w porównaniu ze stopami wzrostu w Europie środkowo-wschodniej, należy jednak sprawiedliwie porównać z ogólnym wzrostem PKB Niemiec, który jest o ponad połowę niższy, jeśli chodzi o ogólny obrót i o ponad dwie trzecie niższy, jeśli chodzi stricte o dziedziny technologii i nie wspominając już o znakomitym wzroście zatrudnienia. Ponadto, utworzone miejsca pracy są wysokiej jakości w kategoriach wykształcenia jak również płac i dochodów, ponieważ większość z nich wymaga wyższego wykształcenia, umiejętności językowych, etc. Pomimo obecnego kryzysu Adlershof zwiększa swoje aktywa poprzez innowacje w dziedzinie rozwoju technologicznego. Planowane są dwa nowe centra technologiczne na koszt 80 milionów EUR; jedno to Centrum dla fotowoltaiki cienkich filmów, a drugie Centrum Nanotechnologii. Obydwa są charakterystyczne dla generalnej ścieżki rozwoju podążającej w kierunku odnawialnych energii i bardziej inteligentnego wykorzystywania obecnych źródeł energii, a zatem w kierunku Trwałego Rozwoju. Inną zdecydowaną zaletą Adlershof jest na pewno ukierunkowanie na MSP. Średnio przedsiębiorstwa są małe: 68% z nich zatrudnia do dziewięciu pracowników, 32% pomiędzy 10 a 500, a średnia po 11 pracowników. Taka struktura gwarantuje wyjątkową elastyczność zarówno Parku jak i jego firm i możliwości natychmiastowego reagowania na nowe wyzwania, ponieważ nie istnieje tam zbiurokratyzowana hierarchia którą należy przekonać o konieczności zmian – małymi statkami łatwiej jest manewrować niż supertankowcami… Do tej zalety należy dodać fakt, że pracownicy Adlershof są zwykle wysoko wykwalifikowani i osiągają rosnące dochody a to, że tylko niewiele firm upada a osadza się na stałe wiele nowych, pokazuje możliwości przy205

Harmut Marhold stosowania się. W 2007 roku w Adlershof osiedliło się 49 firm, wyprowadziło się 36, a tylko jedna ogłosiła upadłość. WISTA-Management GmbH jest firmą zarządzająca która: inicjuje, zarządza i wynajmuje innowacyjne centra technologiczne, zarządza nieruchomościami, pomaga w pozyskiwaniu funduszy dla spółek i ich projektów, zapewnia sieć kontaktów (networking) pomiędzy nauką a biznesem, jak również krajową i międzynarodową współpracę. WISTA w 98% należy do regionu/miasta Berlina, zatrudnia 30 pracowników i wspomagana jest przez zarząd doradczy, w którym zasiadają biznesmeni i wysokiej rangi urzędnicy miasta Berlina. To oznacza, że cały system uczestników jest połączony ale nie zaplanowany, wspomagany ale nie subsydiowany, wspomagany ale nie ograniczany przez regionalne władze publiczne. Uczestnicy mają głos, są w imieniu ogólnego interesu, udziałowcami rozwoju regionalnego, lecz sam park biznesu i technologii jest zarządzany przez przedsiębiorców według kryteriów gospodarczych.

Wnioski Warto jest podkreślić cechy Adlershof, które uzasadniają wybór tego parku biznesu i technologii jako przykładu „najlepszych praktyk” dla Łodzi i regionu łódzkiego: a) Adlershof, podobnie jak Łódź po załamaniu się polskiej gospodarki, zmuszony był zaczynać od początku po załamaniu się gospodarki Niemiec wschodnich. Załamała się sieć przemysłowa, jej sztuczny charakter nie umożliwiał zdolności zaspokajania produkcji na istniejący rynek w sposób konkurencyjny. b) W odróżnieniu od wielu innych obszarów przemysłowych na terenie wschodnich Niemiec Adlershof nie jest mocno subsydiowany. Nie należy on do jednego z licznych obszarów przemysłowych sztucznie utrzymywanych za pomocą publicznego (lub prywatnego) finansowania ze strony Niemiec zachodnich w jedynym tylko celu, mianowicie żeby ukryć istnienie wysokiego bezrobocia. Po wstępnym okresie subsydiowania, udział subsydiów został zredukowany do poziomu, jaki jest również dostępny dla Łodzi. c) Adlershof opiera się prawie wyłącznie na „pracy mózgu” (ludzkiej inteligencji) jako jedynym źródle. Nie ma tam innych tradycyjnych materialnych źródeł (węgla, stali, innych surowców etc.). Głównym kapitałem Adlershof jest wykształcenie i wysokie kwalifikacje 206

Berlin–Adlershof udany przypadek udanej transformacji byłej ...

jego pracowników. Taka sytuacja może mieć również zastosowanie w przypadku Łodzi, ponieważ region jest również ubogi w zasoby naturalne, ale posiada za to liczne uniwersytety i instytuty badawcze, które – podobnie jak w Adlershof – są publiczne i prywatne, tj. prywatne uczelnie i instytuty badawcze, szkoły biznesu etc. EEDRIPART jest tego przykładem… d) Adlershof czerpie korzyści z otaczającej go urbanistycznej infrastruktury wielkiego miasta jakim jest Berlin. Korzyść w zasadzie jest obopólna, ponieważ firmy znajdujące się na terenie parku mają ogromną kopalnię siły roboczej i wykształconych ludzi oraz uniwersytetów i na odwrót, pracownicy Adlershof mają do dyspozycji kulturalną i naukową metropolię. Łódź posiada podobne zalety i kapitał: teatry, koncerty, kina, biblioteki, konferencje etc. e) Adlershof nie jest zlepkiem wielkich importowanych firm, lecz oparty jest o MSP. Żeby taki park biznesu i technologii odnosił sukcesy nie koniecznie musi istnieć wielki lider w postaci międzynarodowej firmy o światowym zasięgu, pozyskanie której prawdopodobnie wymaga trudnych negocjacji i dominującej roli w parku. Wręcz przeciwnie, sieć MSP jest niezmiernie elastyczna i „rozciągliwa” oraz łatwo przystosowująca się do innowacji i innych wymogów. Łódź może optować za podobnym rodzajem firm jako obiecującą formułą przyciągania działalności gospodarczej zorientowanej na przyszłość.

Bibliografia Stephen A. Marglin and Juliet B. Schor (ed.): The Golden Age of Capitalism. Reinterpreting the Postwar Experience. Oxford University Press, 1990. Fourastié J., Les Trente Glorieuses. Paris, 1979, Zbigniew Brzezinski: Gesellschaft und Staatenwelt im technetronischen Zeitalter. In: EuropaArchiv 23/1970, S. 845-856; wiederabgedruckt in: Volle, Weidenfeld (Hrsg.): Wegmarken, a.a.O., S. 94-106. Report on Adlershof 2007; http://www.adlershof.de/ index.php?wista0&L=0 - Adlershof Journal 1/09; www.adlershof/journal.de

207

Berlin-Adlershof – a Successful Case of Former East Central European Industrial Infrastructure Transformation Harmut Marhold* 1. Science, technology and business a) Adlershof in the tradition of Berlin industrial development „Berlin Adlershof is one of the most successful high-tech locations in Germany. Embedded in an overall urban development concept, this integrated Science, Business, and Media location has been thriving on an area of 4.2 km2 since 1991. - At the core of the concept is a Science and Technology Park with 413 companies (210 in 1997), twelve non-university research institutes and six scientific institutes of the Humboldt University in Berlin. Some 7,000 people work here plus another 6,500 students.” Berlin, the German capital, was divided into two metropolitan urban areas, during the era of the Cold War, the eastern part of the City becoming the capital of the German Democratic Republic (not recognised as such, however, by the Federal Republic of Germany, due to the official common responsibility of the four allies of World War II for the whole of the city of Berlin). With about 1.6 million inhabitants, East Berlin was by far the most important city of the GDR and one of the most important cities in East-Central Europe, and in the Soviet Bloc on the whole. Its economy and especially its industry was planned under the auspices of the Eastern bloc requirements and in particular the East German planning authorities. As nearly everywhere in the communist bloc, an emphasis was laid on heavy industry, whether it was endogenous or not, whether the infrastructure was promising or not and wherever the resources had to be found (sometimes far away …). This ideological focus on heavy industry was also pronounced in East Berlin, despite its poor access to resources and despite its historical tendency towards innovative technologies. Since Berlin owes its ascendance to Germany’s leading city to its governmental functions, already under the Prussian rule and then in the German nation state, its economy was rather artificial, in the sense that neither the resources (such as coal and steel, e.g., to produce) nor hinterland (to sell) was at hand. The environment – Brandenburg and the surrounding regions – were always demographically poor and would not absorb the production of a huge industrialised metropolis. A counter-example in Germany is the Ruhr region. *

Park Technologiczny Adlershof, Berlin

209

Harmut Marhold Under these conditions, the economic history of Berlin is marked, even in the high times of industrialisation, by a focus on innovative technologies, linked e.g. to electricity and ensuing inventions and products, as well as engineering, etc. This tradition continued in West Berlin under even more artificial conditions of economic and industrial development, as long as the city was divided and cut off from its natural hinterland and even far away from any markets, be it resources or consumers. Highly subsidised by the Federal Republic, West Berlin had to accommodate a situation where its industry was not competitive, and when it had to focus then as much as possible on innovative technologies and services, less dependent on the availability of heavy material, more mobile in the markets. b) Transition of East Berlin industrial structures after the fall of the Berlin Wall When the Iron Curtain was lifted and the Berlin Wall brought down, and when German re-unification became a fact, in 1989 – 1990, it was not the West Berlin economic infrastructure, which came under constraint, but – paradoxically, as it may seem at a first glance – the East Berlin industry. Whereas West Berlin had developed fields of economic activity which would sustain competition under the conditions of a free market in the age of high technology and services industry, once the transitional period from a subsidised to a self-sustaining economy overcome, the Eastern part of the newly re-unified city had nearly nothing to contribute to the future of advanced markets: over several years, nearly the whole East Berlin industry collapsed. For the whole of the former German Democratic Republic, the dramatic transition ensuing from this general breakdown was assigned to a trust, a holding – the “Deutsche Treuhand-Gesellschaft”, located in Berlin – supported by the Federal Republic, with the only mandate to sell or close down all East German companies. This is what happened to nearly all the industrial infrastructure in East Berlin (with the positive side-effect that the air pollution of the whole area decreased dramatically and Berlin became again a healthy place to live …), and in particular also to the industrial area in the South East of Berlin, where the district of Adlershof is located. Adlershof then is an example of successful transformation in a former Eastern industrial urban environment, and this is one of the reasons, the most general one, why it might be of some interest to other East-Central European urban areas – as Lodz in Poland – to scrutinize its structure and development under the criteria of best practices. (There are more reasons to believe that Adlershof may serve as a comparable best practices example, as we will see later on.) 210

Berlin-Adlershof – a Successful Case of Former East Central European ...

c) Adlershof in the new tradition of high tech business parks Adlershof, as a transformation example, is of greater relevance than other business and technology parks in other Western countries. The approach of business and technology parks itself is linked to a specific era in contemporary economic history, a rather new one, and has to do with the Third Industrial Revolution, the so-called “Chip-Revolution”, one of the decisive means to overcome the crisis of the 1970s, when all the industrialised economies, not only of the Western World, but even in the East, came under constraint, because of external shocks ($-crisis in 1971, oil price shocks in 1974 and 1979) and internal transformation from reconstruction after World War II to mature markets – the crisis, in short, which marked the end of the “Golden Age of Capitalism”45 or, as the French bestseller calls it, the “Glorious Thirty” (Years).46 The switch from an industrial to a communication and services based economy and society required different, innovative structures, not only in the economic, but also in the topographic, urbanistic sense: instead of huge (Fordist) structures, a network of smaller and medium sized, but interconnected and mutually beneficial, companies was required, so that science, technology, and its application could be brought together. The emblematic pioneers of this era of innovation were (and are) the Massachusetts Institute of Technology (MIT) on the American East Coast, and its West Coast counterpart, the Silicon Valley. They represented a new approach to developing and commercialising innovative products in a huge internal market, and in this way largely contributed to the new era of growth in the 1980s, which was one of the decisive factors why the Western world outpaced the economic capacities of the Soviet Bloc, and consequently broke the bloc apart.47 This short look into the historical background of the case study presented here is highly relevant for Lodz, emerging from a traditional industrial structure, developed and artificially maintained under the communist rule, with an economic infrastructure going back to the 19th century, and now looking for ways to innovate and become competitive in a quite different 45

Stephen A. Marglin and Juliet B. Schor (ed.): The Golden Age of Capitalism. Reinterpreting the Postwar Experience. Oxford University Press, 1990. 46 Jean Fourastié: Les Trente Glorieuses. Paris, 1979, several renewed editions. 47 One of the few who felt already very early the challenge for the East, which laid in this evolution, was Zbigniew Brzezinski, the advisor of several US presidents, when he wrote in the early 70ies, nearly a decade before this approach had a real impact, that the Soviet system would come under constraint and prove to be unable to compete with a new economy based on individual innovation and creativity, because of its highly centralised structures and its unwillingness to allow for individual initiative.

211

Harmut Marhold context, marked by high tech in an integrated European market. We shall come back to the relevance criteria at the end of this short assessment. Technology and business parks then spread out over the Western world, in many cases as a copy of MIT and Silicon Valley. One of the successful examples is the Sophia Antipolis area and a business park in Southern France, near Nice, located in the middle of the so-called “Sun-Belt”, which prolongs the very old and, by the European Common Market, newly revived trans-national zone of prosperity between South England, the Netherlands, the Rhine regions, Switzerland, North Italy towards the Mediterranean, at least between Barcelona and Tuscany. Sophia Antipolis is nothing less than incarnation of the French ambition to have its own “Silicon Valley”, initiated by local politicians, but finally largely accepted by hundreds of SMEs and departments of bigger companies (Air France, IBM …), which delocalised their research and high tech departments to the Côte d’Azur. In comparison to these precursors, the example of Adlershof is relatively recent, but all the more relevant for Lodz.

2. Focus on innovative technologies On the whole, Adlershof follows the famous examples in the USA and elsewhere in Europe, by combining at least four components, with big internal variety: (a) University research institutes, (b) non-university scientific institutes, (c) many SMEs in the field of high technology, and (d) media technology. University research institutes and those often outsourced by the same universities or founded as commercial research institutes by former public employees of the participating universities, in particular the Humboldt University Berlin, provide the whole structure with their innovative research, immediately applicable to the companies on the same spot. Together, these research institutes and most of the industrial SMEs focus on: -

Photonics and optical technologies, Material and microsystems technologies, Information and media technologies, Environmental, biological, and energy technologies.

Furthermore, with 145 industry representatives, Adlershof is also the most important centre for media in Berlin. It is obvious that media are based on many of the innovative technologies developed over the last generation, on communication and microsystem technologies, etc.; one may even say that media are emblematic for the new economic era and in so far it comes 212

Berlin-Adlershof – a Successful Case of Former East Central European ...

not as a surprise that this sector plays a prominent role in Adlershof. But another very promising and in itself widely varying sector is developing even quicker than the media field, i.e. the last one mentioned above – environmental, biological, and energy technologies, under the overarching umbrella of “Sustainable Development”. With the challenge of transforming our economies and societies, their production and consumption patterns, into a sustainable development approach, technologies become more and more important, which aim at a higher resources productivity, at new and renewable energies and a decrease of the natural resources exploitation. It is in these fields that Adlershof gains the most important growth rates over the last three or four years, with an ascending tendency. Moreover, the whole business and technology park is not only a pure work place, but provides its employees with housing and educational facilities, with an environment shaped to improve the quality of life for its highly qualified staff: “In close proximity to science and technology there is a complex of 217 companies, shops, hotels, restaurants, 66 hectares of landscaped park, and 380 private homes. Altogether, Adlershof is a workplace for 13,500 people.”

3. Figures: turnover, subsidies, jobs a) Turnover Adlershof is currently the 15th biggest business and technology park in Europe. Founded in 1991 under rather modest conditions, it grew steadily and reached a gross value creation of 1.04 billion Euros (660 million Euros directly and 379 million Euros indirectly) in 2007, with a certain growth in 2008, but – as is the case for any economic area today – uncertain perspectives for 2009 and the near future, under the conditions of the current economic crisis. This dimension makes Adlershof the most prosperous industrial region within the city of Berlin, and even with regard to the larger regional environment of Brandenburg. It is indeed one of the very few successful examples of business and technology parks in the former German Democratic Republic, hardly paralleled by the emerging “tigers” of Saxony, like Leipzig and Dresden. b) Subsidies The relevance of Adlershof for Lodz also stems from its relatively low rate of public subsidies. They represent only 78.8 million Euros (2007), i.e. a share of 3.4 % of the overall turnover, and this share decreased from 26.4% in 1997. 213

Harmut Marhold It is mainly this situation which makes Adlershof probably the most relevant example in East Germany for Lodz and its region. In many comparative analytical assessments of transformation processes in the former “satellite states” of the Soviet Bloc, in East Central and South East Europe, it is rightly said that the GDR followed a path of transformational development which did not have much in common with those of the other former partner states of Comecon, since the East German transformation was so strongly supported and largely financed by the Big Brother in the West, the Federal Republic, the most prosperous economy of Europe which was proud to be able to provide for a smooth transition of its poorer Eastern part. The German chancellor Helmut Kohl, the political architect of German reunification, promised nothing less than there would be only winners and no losers in the merger of East and West Germany, and even refused to increase West German taxes in order to finance the East German transition process. This transition proved to be much more painful and costly than envisaged, but once the path of Western financing Eastern adaptation was chosen, it was to be followed, even if it proved to be extremely expensive. This meant for the very large part of the Eastern economy either “Abwicklung”, a euphemistic technical term for closing down companies, or maintaining their activity by means of a high share of subsidies. Adlershof is just a counter-example, with its low share of subsidies and its rapid transformation towards a self-sustained economic performance. It is this feature then – the initial subsidisation, but with an exit strategy towards self-sustained economic growth and only very low public subsidies in the long run, which makes Adlershof comparable with other East Central European situations, and in particular Lodz. c) Jobs The signification of Adlershof goes beyond this attractiveness for East Central Europe – it is significant as well with regard to its regional embedding: “The site makes a significant contribution to regional development in Berlin” (DIW). This is in particular verifiable in terms of job creation, which had an undeniable impact in the region, i.e. in the urban environment of Berlin. As in similar industrial transformation areas, the former industrial infrastructure was nearly completely closed down, all the jobs were lost, and employment had to be re-initiated from scratch. And this dynamics of economic growth spread out far beyond the technology and business park itself: “In addition to the 12,700 jobs created at the site itself, another 3,079 were added due to indirect effects and 5,151 through induced effects, for a total of 20,980 jobs. From a statistical point of view, for every two jobs created at Adlershof, another 1.2 were added in Berlin.” 214

Berlin-Adlershof – a Successful Case of Former East Central European ...

If one reconsiders in this context the initial public investment by means of subsidies, they will prove to be even more successful, since they are more than compensated by the decrease of the social cost all these employees would have caused had they been provided for by social systems (unemployment assurance, etc.) and if one takes into consideration the taxes, which now make the public authorities stakeholders in the Adlershof success.

4. Growth and Perspectives Adlershof is one of the most rapidly growing industrial areas of Berlin, East Germany and Germany on the whole, with a 5.6% growth in 2007. In the technological area, the companies’ turnover grows by more than 10%, employment by more than 7%. These figures, which might seem not so outstanding when compared with East Central European growth rates, must fairly be compared with the overall German GDP growth of less than half, as to the overall turnover, and less than one third as to the technological area in the stricter sense, not to speak of the outstanding growth of employment. Moreover, this employment is of high quality, in terms of education as well as wages and revenues, since most of the new jobs require an academic education, linguistic skills, etc. Despite the current crisis, Adlershof continues to enforce its assets by means of more innovation in the field of technological development: Two new technological centres are planned at € 80 million one for the Centre for Photovoltaic Thin Films and Nanotechnologies, both of them typical of the general development path towards renewable energy and a more intelligent use of existing energetic resources, towards a Sustainable Development, then. SME - Assets of Adlershof Another decisive advantage of Adlershof is certainly its focus on SMEs. The average size of companies is decidedly small: 68% of them have only up to nine employees, 32 % between 10 and 500, the average being 11 employees. This structure provides Adlershof and its companies with a unique flexibility, a capacity to react immediately to new challenges, since there is no important bureaucratic hierarchy to be convinced of the necessity of change: small vessels are much easier to manoeuvre than supertankers … This advantage is augmented by the fact that employees in Adlershof are usually highly qualified, with strongly growing revenues. And the fact that only very few of these companies fail, whereas many new settle down shows another side of adaptability: the fluctuation of companies in 2007 concerned 49 companies, which settled down, and 36, which left, whereas only one had to declare insolvency. 215

Harmut Marhold How the Park is run WISTA-Management GmbH is the operating company, which initiates, runs and rents innovative centres of technology, manages the real estate sector, supports the foundation of enterprises and their projects, ensures networking between science and business, as well as national and international cooperation. WISTA is in 98% held by the region/city of Berlin, and has 30 employees, and is assisted by an Advisory board, with businessmen and high-ranking officials of the city of Berlin. This means that the whole area is linked but not planned, supported but not subsidised, helped but not constrained by the regional public authorities: they have their say, they are stakeholders on behalf of the general interest in a smooth regional development, but the technology and business park itself is run by entrepreneurs, and under economic performance criteria.

Conclusions We may underline the features of Adlershof, which justify the choice of this technology and business park as a “best practices” example for Lodz and its region: a) Adlershof, as Lodz, had to start from scratch after the breakdown of the East German/Polish industry, respectively; the former industrial network broke down, its artificial character did not provide it with the capacity to produce for existing markets in a competitive way. b) In contrast to many other East German industrial areas, Adlershof is not highly subsidised. It is not one of the numerous industrial areas artificially maintained by West German public (or private) financing, with the only objective being to avoid high unemployment. After an initial period of subsidising, the share of subsidies was reduced to a level available for the Lodz region as well. c) Adlershof is based nearly exclusively on brain (human intelligence), as the only resource. There are no other material resources of the traditional kind (coal, steel, other raw materials, etc.). The main asset of Adlershof is the education and high qualification of its employees. This may apply as well to Lodz, since the region is poor in terms of natural resources as well, but boasts numerous universities and research institutes, and these – as in Adlershof – publicly as well as in privately run, i.e. there are universities and private research institutes, business schools, etc. EEDRIPART is an example … 216

Berlin-Adlershof – a Successful Case of Former East Central European ...

d) Adlershof benefits from the surrounding urban infrastructure of a big city, Berlin, and this is an important mutual advantage, since the companies at the site itself have at their disposal the huge reservoir of workforce and well educated people, universities – and, the other way round, the employees of Adlershof, due to their higher education, have at their disposal the quality of a cultural and scientific metropolis. Lodz can provide similar advantages and assets: theatres, concerts, cinemas, libraries, conferences, etc. e) Adlershof is not the creation of imported big companies; rather it is largely based on SMEs. There must not necessarily be a big leader, a worldwide, multinational company, which would probably require difficult negotiations and a dominating role on the site, in order to make such a technology and business park successful. On the contrary, the network of SMEs proves to be extremely flexible and expandable, adaptable to innovation and other requirements. Lodz may opt for a similar type of companies as a promising formula for attracting future -oriented economic activity. References in Polish Translation.

217

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie Jan D. Antoszkiewicz* 1. Konsulting jako wykorzystanie (transfer) wiedzy i doświadczeń Doradzanie innym jest zajęciem starym jak świat. Jednakże jako profesja konsulting jest dziedziną młodą, ale jeżeli ma być wykonany dobrze, rzetelnie, etycznie – trudną. Dynamiczny rozwój konsultingu na Świecie w XX, a szczególnie w XXI wieku jest wynikiem postępującej złożoności, stałego komplikowania spraw oraz eksplozji innowacyjności produktów i technologii wykonawstwa. W Polsce zyskuje dodatkowe znaczenie z uwagi na udział w dynamice rozwoju gospodarczego. Współcześnie, konsulting jest nie tyle potrzebny co konieczny szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw. Charakter pracy wykonywanej przez konsultantów stawia przed nimi bardzo duże wymagania oraz dbałość i stałe certyfikowanie jakości usług. Konsultant bowiem rozwiązuje, bądź pomaga w rozwiązaniu trudnych, skomplikowanych problemów występujących w organizacji klienta. Wymaga to od niego wiedzy: profesjonalnej (fachowej), dużego doświadczenia, umiejętności współpracy z ludźmi oraz przestrzegania zasad kodeksu etyki konsultanta. W swoim działaniu konsultant powinien kierować się zasada „interes klienta przede wszystkim”. Znaczna ilość doświadczeń dobrych i złych jest przenoszona na grunt polski Należy zatem wykorzystać dobre praktyki i unikać błędów. Konsulting – jest specyficznym zawodem związanym z rozwojem gospodarczym i społecznym przedsiębiorstw lub instytucji w zakresie ekonomii, zarządzania i organizacji. Obejmuje usługi świadczone na zlecenie i rzecz organizacji gospodarczej, administracyjnej, społecznej czy prywatnej przez niezależną osobę (grupę osób) o odpowiednio wysokich kwalifikacjach i standardzie moralnym. Konsulting menedżerski (doradztwo organizacyjne), Przeznaczone dla menedżerów o różnej hierarchii służbowej, obejmuje świadczenie usług z zakresu metod zarządzania, strategii, organizacji, marketingu oraz innych specjalności,

*

Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania

219

Jan D. Antoszkiewicz

Konsulting technologiczny. Przeznaczony dla małych przedsiębiorstw. Łączy wiedzę i doświadczenia z zakresu organizacji, zarządzania i ekonomii z wiedzą techniczną związaną z określoną działalnością gospodarczą klienta. Obejmuje doradztwo w całości lub we fragmentach w zakresie wyposażenia technicznego wraz z ekonomicznością w obszarach: • Zarządzanie przedsiębiorstwem. • Zorganizowanie funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości. • Wytwarzanie (produkowanie, usługiwanie). Przedmiotem konsultingu są trudne, złożone i zwykle unikalne problemy dotyczące ekonomii, zarządzania i organizacji firmy klienta, zamawiającego. Efektem konsultingu jest uzyskanie wymiernych, a także niewymiernych rezultatów gospodarczych, społecznych czy politycznych. Wynikiem pracy konsultanta może być ekspertyza, diagnoza, zalecenie, opinia, projekt, nowe rozwiązanie – innowacja, ukierunkowane szkolenie i doskonalenie kadry (kierowniczej, specjalistycznej, wykonawczej) a nawet inspiracja. Metodologia konsultingu – (warsztat, technologia pracy konsultanta) jest specyficznym narzędziem wyróżniającym jego profesjonalizm wiedzę i doświadczenie. Wymaga stałej, twórczej modyfikacji, aby dostosować do potrzeb i problemów klienta które mają być rozwiązane. Wyróżnia się cztery podstawowe formy pracy konsultingowej, Tabela 1. Metoda konsultingu jest wpisana w metodę 5E: • Ekonomiczność – w dostosowaniu do potrzeb klienta; • Efektywność - pracy i skuteczność w uzyskiwaniu wyników przez klienta; • Edukacja – dla doskonalenie pracy kadry klienta; • Ekologia – jako szeroko rozumiane współżycie z przyrodą i kosmosem; • Energia – jako szeroko pojęta zdolność oddziaływania klienta i na klienta; • Etyka – jako podstawa właściwego funkcjonowania w współczesności gospodarczej, społecznej i politycznej.

220

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie

ROLE

SPOSOBY DZIAŁANIA

EFEKTY

Uczący

Uzupełnianie wiedzy. Rozwijanie umiejętności. Wyrabianie postaw.

Szkolenie oraz doskonalenie kadry zamawiającego (kierowniczej, specjalistycznej, wykonawczej). Inspirowanie.

Doradzający

Poradnictwo

Opiniowanie Ekspertyzy Doradzanie Inspirowanie

Współtworzący

Współtworzenie innowacji w: Wyrobach. Organizacji - technologii. Zarządzaniu.

Partycypacja przy: Wprowadzaniu innowacji Rozwiązywanie problemów.

Projektujący

Dostarczanie projektów.

Opracowanie projektów Nadzór nad wdrożeniem.

Tabela 1 Podstawowe formy pracy konsultingowej

2. Profesjonalne Organizacje Konsultingu Brytyjskiego Konsulting w Wielkiej Brytanii ma swoją wieloletnią tradycję, jest sformalizowany, aby zabezpieczyć wysoki poziom usług konsultingowych. Konsulting jest świadczony przez osoby fizyczne lub firmy konsultingowe, które są zrzeszone w organizacjach konsultingowych, dających świadectwo wysokiego poziomu profesjonalnego specjalistów konsultingu. Konsultanci są certyfikowani wraz ze stałym odnawianiem certyfikacji. Konsulting jest prowadzony także przez pracowników nauki, poprzez wyspecjalizowane Ośrodki Uczelni Brytyjskich. Do najważniejszych brytyjskich organizacji konsultingowych należą: • Instytut Biznesowych Konsultantów (IBC = The Institute of Business Consulting) • SFEDI, które zrzesza konsultantów wyspecjalizowanych dla małych przedsiębiorstw. Instytut Biznesowych Konsultantów (IBC) Instytut Biznesowych Konsultantów (IBC = The Institute of Business Consulting) jest organizacją profesjonalną powołaną dla wszystkich rodzajów konsultingu i doradztwa profesjonalnego. Głównym celem jest 221

Jan D. Antoszkiewicz

zapewnienie wysokiego i rosnącego standardu profesjonalistów, działających dla potrzeb praktyki. IBC prowadzi stały rozwój specjalistów w danych specjalizacjach, oceniając, kształcąc, wspierając oraz potwierdzając odpowiednimi dokumentami, najwyższe kwalifikacje konsultingu oraz doradztwa gospodarczego. Współpraca firmy zamawiającej z IBC oznacza kontakt z najwyższą klasą specjalistów dostępnych w Wielkiej Brytanii, którzy zapewnią najwyższą jakość oferowanej pracy konsultingowej, doradczej. IBC dysponuje sześcioma Centrami, rozrzuconymi po kraju, gdzie można otrzymać informacje o specjalistach i nawiązać współpracę. IBC wyróżnia szeroka gama ponad 160 specjalności, o których można uzyskać więcej informacji po zalogowaniu się z imieniem i nazwiskiem oraz ustaleniem kodu. IBC wymienia, na początek, zasadnicze kierunki poszukiwania specjalizacji, do nich należą: wszystko (ALL) z listą stale dostępnych konsultantów w zależności reprezentowanych szczegółowych specjalizacji co pozwoli dostosować specjalizację do potrzeb zamawiającego, kontakt do brokerów, kontakt do konsultantów, specyficzne rodzaje doradztwa, treningi. IBC prowadzi specjalny system sprawdzający i wyróżniający specjalistów (award) W praktyce oznacza to, że na specjalnym formularzu, w którym zapisane są przedmiot pracy, uwagi i oceny kwalifikacyjne rezultatów osiągniętych przez konsultanta są wystawiane przez kontrahentów Instytutu. Ustalenie standardu konsultingowego Zgodnie z krajowym klasyfikatorem zawodów dopasowano profesje konsultingowe. Wprowadzając Certyfikacje Menedżerskich Konsultantów (Certified Management Consultant - CMC) jako specyficzne wyróżnienie potwierdzające kompetencje i doświadczenie konsultanta. Dokument IBC potwierdzający kwalifikacje i wysoki standard usług konsultanta jest wydawany na postawie wykształcenia, profilu i doświadczenia zawodowego, ponadto wymaga potwierdzenia stałego doskonalenia poziomu świadczonych usług. Do dodatkowych informacji zalicza się opis wykonywanych przedsięwzięć w różnej działalności konsultingowej, możliwość pracy w różnych sektorach gospodarczych i administracyjnych, praca na szczeblu krajowym, itp. Podobnie jak w innych przypadkach są podawane odnośniki do kontaktu On Line. Akredytacja konsultanta. IBC bardzo restrykcyjnie przestrzega kryteriów uznania specjalisty za godnego reprezentanta Instytutu Biznesowych Konsultantów (IBC = The Institute of Business Consulting). Aby zostać Certyfikowanym Menedżerskim Konsultantem Konsultantów i uzyskać akredytację (Certified Management Consultant CMC - Award) trzeba wypełnić i aktualizować specyficzny formularz, który musi zawierać potwierdzone dane: 222

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie

• Członkostwo w IBC jako członek lub osoba stowarzyszona. • 3-letnie doświadczenie w konsultingu menedżerskim. • Odpowiednie, potwierdzone kwalifikacje/doświadczenie profesjonalne. • Doświadczenia we wszystkich cyklach życia konsultingowego. • Posiadać klientów, którzy chcą w współpracować z konsultantem dla rozwoju ich biznesów. Odnośnie specyficznych żądań w profesjach technicznych (konsulting technologiczny) konsultant musi wykazać się następującymi wymaganiami: • Odpowiednie wykształcenie na poziomie magisterskim lub wyższym (na liście jest kilkadziesiąt brytyjskich Uniwersytetów, Politechnik i Szkół Wyższych oraz w Omanie i Egipcie) • Dwa lata praktyki konsultingowej lub doświadczenia w kierowaniu na stanowiskach kierowniczych oraz/lub pracy w danej dziedzinie techniki lub pokrewnej. • Dla osób nie posiadających wykształcenia na poziomie licencjatu odpowiednio bogate i znaczące doświadczenie zawodowe Zalecany trening rozwijający praktykę konsultingową IBC prowadzi krótkie treningi (nie są one zaliczane do kwalifikacji), które są użyteczne w codziennej praktyce konsultingowej. Wszystkie Centra IBC są dalekie od tworzenia jednolitej procedury konsultingowej. Jest ona specyficzną „własnością” każdego konsultanta, dopasowaną do jego wiedzy, umiejętności i doświadczeń. Nie mniej taki trening prowadzony prze IBC pomaga konsultantom wypracować własną procedurę konsultingową, wspomagającą wysoki standard usług. Członkowie lub osoby stowarzyszone z IBC są upoważnione do 10% zniżki na takie kursy. Korzyści indywidualnego członkostwa IBC łączą możliwości osobistego rozwoju umiejętności w profesji konsultingowej dwukierunkowo, poprzez obserwowanie istniejących praktyk oraz przez bezpośrednie włączania się w praktykę zawodową, czyli czynne zaangażowania się w profesjonalne standardy konsultingu. Współpraca z sekcją przedsięwzięć praktycznych pozwala na czynne asystowanie w rozwoju standardów profesjonalnych poprzez: • Zaangażowanie (commitment) się konsultanta w rozwój jego profesjonalnych umiejętności i kompetencji (odpowiednia strona Web). IBC prowadzi konsekwentną politykę rozwojową od poziomu studenta do doświadczonego seniora eksperta, oferując odpowiedni zestaw dla danego poziomu kwalifikacji profesjonalnych, który narasta wraz rozwojem umiejętności i doświadczeń konsultanta (odpowiednia strona Web). Jest to swoisty poradnik rozwoju w karierze konsultanta. 223

Jan D. Antoszkiewicz

• Dostęp do materiałów źródłowych (resources) Jest to zasadniczy, krytyczny punkt w rozwoju profesjonalnym konsultingu. Poprzez Centrum Informacji Menedżerskich (Management Information Centre) (odpowiednia strona Web) IBC prowadzi bogaty, rozległy serwis informacyjny, z opisem wykonanych ekspertyz i projektów konsultingowych wraz z zestawem wypracowanych danych.. Jest to forma dzielenia się doświadczeniami pomiędzy członkami Instytutu rozwijając potencjalne możliwości obniżania kosztów oraz wzrost efektywności wykonywanych usług konsultingowych. • Rozpoznanie (recognition) Przynależność do Instytut Biznesowych Konsultantów (IBC = The Institute of Business Consulting) jest jednoznacznym rozpoznaniem wysokiego standardu, kompetencji, doświadczeń i profesjonalizmu konsultanta, jak podkreślają mistrzostwa zawodowego. Dostęp jest na stronie Web Code of Professional Conduct and Practise. • Wymiana doświadczeń (expertise) Aby otrzymywać lepsze wyniki konsultingowe IBC prowadzi informacje na temat wypracowanych lokalnie oraz w kraju opracowań konsultingowych. Tworzone są zbiory coraz lepszych ekspertyz i projektów opisujące zarazem sytuacje pozwalające na poznanie profesji konsultingowej od strony coraz lepszych, skuteczniejszych i ekonomiczniejszych opracowań. Powstaje siatka rozwoju możliwości stałego wymieniania doświadczeń (networking opportunities). Na tej drodze tworzy się swoisty zespół, stale współpracujących ze sobą konsultantów, którzy permanentnie doskonalą swój warsztat konsultingowy.

SFEDI SFEDI jest drugą, bardzo ważną organizacją brytyjską, zrzeszającą konsultantów i firmy konsultingowe. Przynależność do SFEDI oznacza wysoki poziom wiedzy, umiejętności i doświadczeń profesjonalnych konsultanta. SFEDI wyznacza standard dla małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie kształcenia i wspomagania konsultingowego. Rozpoznaje i promuje dobre praktyki, rozwija je i wspomaga. SFDI posiada sieć przedsiębiorstw konsultingowych, które uzyskały akredytacje i potwierdzenie na prowadzenie kształcenie i doradztwa konsultingowego dla właścicieli przedsiębiorców oraz pracowników w sektorze MSP. Logo SFEDI oznacza wysoki standard i zasady, które odnoszą się do ludzi: produktów, przedsiębiorstw, centrów itp. To logo przyciąga klientów, którzy szukają wysokich standardów dla ich działalności. SFEDI we wrześniu 2007 wprowadziło strategię jakości usług dla biznesu w dwóch kierunkach: 224

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie

• Dla osób, które chcą wystartować w biznesie, • dla wspomagania działającego biznesu MSP. Nowa strategia uwzględnia rozpoznawanie potrzeb prowadzenia i wspierania działalności biznesowej, kształcenia oraz konsultingu w zakresie technologicznym, marketingowym itp. Najważniejsze obszary: • Prowadzenie biznesu w warunkach domowych. • Biznes rodzinny oraz planowanie sukcesji. • Biznes mniejszości etnicznych. • Biznes kobiet oraz zarządzanie czasem rodzinnym. • Biznes (handel) międzynarodowy. W tym zakresie SFEDI organizuje stale grupy szkoleniowe i dyskusyjne oraz serwis informacyjny w zakresie standardów zawartych w każdej grupie zainteresowań. Przygotowano również case’y oparte na licznych doświadczeniach SFEDI. Centra Doskonałości SFEDI. (SFEDI Centres of Excellence). Celem centrów doskonałości SFEDI jest szukanie odpowiedzi, aby spotkać cele i zadania przedsiębiorstw MSP oraz wypracowania specyficznego „KnowHow” dla danego przedsiębiorstwa (aktywności gospodarczej. Centrum doskonałości jest w zasadzie procedurą rozwiązywania problemów firmy MŚP, która jest oparta na partycypacyjnym działaniu zespołu roboczego w skład, którego wchodzą eksperci SFEDI oraz pracownicy firmy MSP, która zamawia konsulting w SFEDI. Zespół roboczy prowadzi do wypracowanie potrzebnych rozwiązań. Procedura obejmuje następujące stadia: • SFEDI pomoże w ustaleniu celów firmy (działalności gospodarczej); • SFEDI zidentyfikuje potrzeb firmy; • SFEDI pomoże w ustalanie kryteriów dostosowanych do możliwości i potrzeb firmy MSP (działalności gospodarczej); • SFEDI pomoże w projektowaniu rozwiązań, które rzeczywiście wspomogą biznes MSP; • SFEDI pomoże w wyborze wariantu rozwiązania dla firmy MSP; • SFEDI dysponuje specjalistami, którzy mogą wprowadzić rozwiązanie do rzeczywistości gospodarczej; • SFEDI jest na bieżąco z sytuacja w segmencie rynkowym i dostosuje wybrany wariant; • SFEDI wykorzysta własny zestaw dobrych praktyk w planowaniu i zrządzaniu.

3. Włączenie Uczelni w system konsultingu brytyjskiego Wielka Brytania wprowadziła bardzo ciekawy system włączenia wiedzy i doświadczeń zgromadzonych w Uczelniach w połączeniu z praktyką 225

Jan D. Antoszkiewicz

gospodarczą zarówno odnoszoną do dużych organizmów gospodarczych (korporacje, duże przedsiębiorstwa) jak małych przedsiębiorstw, a nawet osób fizycznych. Głównym celem jest innowacyjność gospodarki brytyjskiej w walce konkurencyjnej na złożonym i turbulentnym rynku (rynkach) w coraz wyraźniej globalizującym się świecie biznesu. Te rozwiązania systemowe oprócz prac badawczo-rozwojowych wnoszą specyficzne rozwiązania organizacyjne oraz specyficzne działania konsultingowe. Jest to nowa, specyficzna forma współpracy, nauka - biznes, która w rozkooperowanym, wolno rynkowym świecie biznesu brytyjskiego wprowadza elementy centralizacji, niezbędne w przeciwstawieniu się agresywnej konkurencji współczesnego świata biznesu. Wypracowanie innowacji, wsparte konsultingiem technologicznym – nie tylko dla małych przedsiębiorstw – jest zadaniem zbyt kosztownym aby mogło być zrealizowane bez centralizacji sił oraz środków rzeczowych i finansowych w obszarze całego kraju. Oprócz mniejszych przedsięwzięć należy wyróżnić dwa zasadnicze ośrodki nowego systemu innowacji i konsultingu brytyjskiego: « Uniwersytet w Sussex « NESTA Ośrodek badania i rozwoju innowacji w Uniwersytecie w Sussex Jednym z pierwszych posunięć Rządu brytyjskiego było utworzenie w ramach Uniwersytetu w Sussex specyficznego Science and Technology Policy Research - SPRU. Ustanowione w 1966 roku, jako Centrum Badawcze Polityki Naukowej i Technologii. SPRU jest powołane jako globalny lider w badaniach, konsultingu, treningach i kształceniu w nauce, technologii z zakresu polityki innowacyjnej, metod innowacji oraz zarządzania. Centrum informuje o sobie, że jest największym światowym wyspecjalizowanym centrum z zakresu zarządzania innowacjami. SPRU było pionierem w badaniach dla zrozumienia i określenia właściwego podejścia naukowego do wiedzy o zarządzaniu na szczeblu państwa i rządu (governance of science), technologiach oraz innowacjach, wypracowania polityki rządowej oraz zarządzania przemysłem (industrial management). Badania stale prowadzone w SPRU pokrywają obszar w pełnym cyklu, ciągłość od zarządzania państwem i rządem, innowacjami w firmach i przemysłach oraz systemach naukowych i technologicznych. Badania są publikowane jako dokumenty elektroniczne oraz książki i raporty z badań, ukazują interdyscyplinarność podejść, czyniąc SPRU wyróżniającą się jednostką badawczo-naukową. NESTA Rozwinięciem polityki UK w zakresie innowacji i konsultingu krajowego było skoncentrowanie kapitału intelektualnego (twórczego) i finanso226

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie

wego w Agencji Krajowej NESTA – (the National Endowment for Science, Technology and the Arts) która jest unikalną organizacją, z misją tworzenia bardziej innowacyjnego Zjednoczonego Królestwa (UK). W ofercie NESTA wyróżnia się specjalnie Instytucje, jest ciekawym i wartym naśladowania rozwiązaniem scetralizownym na poziomie kraju, które łączy: « Kapitał intelektualny i twórczy Kraju (osób oraz Uczelni Technicznych, Biznesowych i Artystycznych). « Kapitał finansowy. « Działalność biznesową małych i dużych przedsiębiorstw. Wprowadza wiele ciekawych rozwiązań organizacyjnych i konsultingowych. Polityka inwestowania NESTA W ramach krajowej polityki rozwoju NESTA, jej autonomiczność, doświadczenie i możliwości pracy w różnych sektorach, od biznesu, inżynierii i technologii poprzez Uczelnie Biznesowe, Techniczne (politechniki) oraz Akademie Sztuk Artystycznych (Pięknych, Wzornictwa przemysłowego) aż po wyróżniających się ekspertów i specjalistów konsultingu z pełną gamą specjalności, NESTA wnosi świeżość patrzenia na istniejące i powstające problemy, wraz z tworzonymi pomysłami, szeroki i znaczący zakres progresji, która jest tak potrzebna dla UK konkurowania na globalnym rynku. W inwestycjach kapitałowych wyróżnia się: 1.NESTA VENTURES, które jest utworzony dla inwestycji w przedsiębiorstwie, na wytworzenie i wypracowanie innowacji. 2.NESTA KAPITAŁ, które jest bezpośrednim inwestowaniem kapitałowym. Jest to fundusz przeznaczony na inwestycje we wstępnej fazie rozwoju. NESTA występuje jako dawca kapitału lub ograniczony partner, lub współinwestor. NESTA dostarcza kapitał trzema drogami, wyróżniając następujące drogi inwestowania: a) Wzrost jakości i ilości badań dla innowacyjności (innowacji). b) Wypracowanie i rozwój wybitnych i znaczących programów polityki dla innowacji. c) Tworzenie krajowej siatki (Network) wyróżniających się osób myślących i tworzących innowacje (innowatorów - ludzi twórczych). Łączy się Ośrodki Techniczne, Uczelnie Biznesowe z Akademiami Sztuk Pięknych (wzornictwa Przemysłowego), Muzyki, itp. Organizacja i metody rozwoju innowacji Prowadzona w NESTA polityka rozwoju innowacji w UK, jest prowadzona w szerokim zakresie, w różnorodnych kierunkach. Sposoby rozwoju innowacji i podejście do rozwoju innowacji na obszarze całej UK jest bardzo dynamiczne, ale zarazem skuteczne, ekonomiczne i sprawne. Aktualnie NESTA jest skoncentrowana na czterech 227

Jan D. Antoszkiewicz

głównych kierunkach rozwoju innowacji: Współpraca nad Innowacją, Ekonomia twórczości, Wspieranie finansowe innowacji, Młodzi innowacyjni ludzie i innowacje. Podejście do innowacji. Dotychczas zwykło się uważać, że nowa idea prowadząca do innowacji powstaje jako rezultat długotrwałej pracy w laboratoriach, w pracowniach projektowych, na deskach kreślarskich chroniona patentami i innymi przepisami prawnymi, można by rzec, że powstaje ona „za zamkniętymi drzwiami”. Współczesne tendencje są odmienne, zmieniły się one dość gwałtownie. Dzisiaj nowy pomysł, innowacja jest mniej kontrolowana, sterowana i co ważniejsze przewidywalna. Dobre pomysły rodzą się praktycznie wszędzie (mówiąc obrazowo i literacko). Pozytywne fluidy ogromnie są potrzebne twórczości i powstawaniu pomysłów, które zmaterializują się i skomercjalizują jako innowacja. NESTA rozwija znaczne i znaczącej rangi programy zachęcające i stymulujące ludzi do twórczych działań, poprzez tworzenie różnych wzajemnych roboczych kontaktów, spotkań, grup roboczych, zespołów zadaniowych, które gromadzą ludzi z różnych profesji, zawodów, organizacji, instytucji, wieku, poglądów, wykształcenia…. Dzięki temu, że grupuje się tak zróżnicowanych ludzi wraz z zjednoczeniem ich w jednej organizacji, a do tego w tak niekonwencjonalny sposób, powstaje przychylna atmosfera, nastrój, fluid dla nowych idei, pomysłów, nowych perspektyw, które rozwiązują stare problemy i sytuacje lub dostosowują do istniejących potrzeb. Mówiąc obrazowo „Powstaje obszar i klimat podobny do ula i ramki pszczelej, która tworzy miejsce dla miodu - nowych pomysłów, idei, rozwiązań”. Metoda - Koneksje Korporacyjne, aby wspólnie w różnych zdywersyfikowanych grupach specjalistów z różnych korporacji zachęcać i tworzyć sytuacje i możliwości dla wymiany doświadczeń i wzajemnego stymulowania myślenia twórczego i poszukiwania innowacji w różnych obszarach funkcjonowania koncernów, korporacji a także małych i średnich firm, a nawet pojedynczych innowatorów. Koneksje Korporacyjne tworzą różne rozwiązania organizacyjne, funkcjonując i dzieląc się inspiracjami i doświadczeniami w dwóch zasadniczych kierunkach działania: 1. Wymieniać się doświadczeniami z odpowiednich, użytkowanych technologii dla poszukiwania nowych zastosowań lub nowych możliwości. Działanie przez rozwój tych technologii lub wykorzystania ich w innych przemysłach (transfer technologii). 2. Współpracować nad wspólnymi rozwiązaniami dla lepszego wykorzystywania istniejącego potencjału, możliwości i istniejących źródeł, które prowadzą dla wzajemnych korzyści. Szczególnym rozwiązaniem jest „Współpraca Goliat – Goliat”, (Goliath-Goliath Collaboration), która opiera się na założeniu, że duża korpora228

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie

cja współpracuje z wieloma „Dawidami”. Koneksje Korporacyjne włączają Goliatów z szerokiego zakresu sektorów wierząc, że jest to wspaniałe zapłodnienie, które prowadzi do nieoczekiwanych ale wspaniałych rezultatów na drodze do innowacji ich materialnej komercjalizacji. Metoda - Szczeliny Innowacyjne. Dotychczasowe rozwiązania, istniejące w korporacjach, koncernach tworzą wysokie, skaliste góry trudne do przebycia. Trzeba zatem wytworzyć szczelinę, rozłam, wąwóz, który wyprowadzi twórcze poszukiwania z istniejących utrudnień, wprowadzając je do doliny szczęśliwości dla nowych pomysłów i tworzenia innowacji. Na tej drodze powstają sytuacje i stany podekscytowania emocjonalnego, które pozwalają wykopać stare, zatwardziałe rozwiązania i znaleźć miejsce na nowe, lepsze, potrzebne pomysły czyli, usprawnić, zmienić korporacje, koncerny, małe i średnie przedsiębiorstwa na bardziej innowacyjne i lepiej funkcjonujące w stale zmieniającym się rynku. Partycypacyjne tworzenie innowacji w zespołach zadaniowych. Metoda poprzez partycypacyjne projektowanie, aby pomóc multinarodowym przedsiębiorcom identyfikować i rozwijać innowacyjne pomysły od małych do dużych firm poza ich własnymi ośrodkami badawczymi i laboratoriami. Wyrzucając, wykopując dotychczasowe procesy, zachęca, stymuluje, oraz tworzy zainteresowania, warunki dla projektantów i innowatorów, aby poszukiwali odpowiedzi i znajdowali pomysły innowacyjne dla nowego potencjału produkcyjnego, dla rynku globalnego wartości 100 milionów dolarów. Partycypacja w ramach - Otwarta Alchemia (Open Alchemy). Jest nowym rozwiązaniem organizacyjnym opartym na współpracy dla tworzenia i rozwijania głównych, znaczących technologii, aby przygotować doradztwo technologiczne. W kierunkach: Przyszłe trendy; Autentyczność Wirtualna; Zadbać o identyfikacje globalną; Jednostka i jej udział. Stowarzyszenia Uczelni. jest testowaniem interdyscyplinarnego podejścia w sektorze Uczelni Wyższych, przez wkład socjalny, doświadczenia i wiedzy naukowej z różnych dziedzin nauki. Jest to forma testowania jak szeroki obszar wiedzy i jej rodzajów może mieć wpływ na powstawanie danego pomysłu, innowacji. Takie interdyscyplinarne zespoły są bardzo wydajne twórczo. Inkubator Londyńskiego Projektowania. jest instytucją, która łączy wiele dyscyplin a w szczególności: projektowanie artystyczne, projektowanie form przemysłowych, rożne rodzaje inżynierii, technologii i biznesu, adresowane do przyszłych innowacji. Powiada się, że powstał swoisty „ innowacyjny trójkąt design’u” – gdyż połączyły się trzy uczelnie design (reprezentowany przez the Royal College of Art), inżynieria i technologia (reprezentowne Imperial College Faculty of Engineering) oraz business innowacji (reprezentowny przez Imperial’s Tanaka Business School). W ra229

Jan D. Antoszkiewicz

mach „ innowacyjnego trójkąta design’u” prowadzi kształcenie na studiach licencjackich, magisterskich, doktorskich oraz studiach podyplomowych, a także różnego rodzaju kursach dzięki czemu powstaje grupa osób, które wnoszą znaczący wkład w rozwój innowacji które są szybko komercjalizowane przez biznes i technologie. Powstaje ważny „Inkubator” nowych oryginalnych pomysłów i projektów innowacyjnych. NESTA prowadzi wiele form treningowych dla potrzeb małych i dużych przedsiębiorstw oraz Trening Innowacje w Administracji - RSA Networks. patronują projektowi, aby wytworzyć i wypracować nowy model usprawniania i wprowadzania innowacji do Administracji, w skład zespołu, do którego wchodzą: • Szefowie zarządzający z 200 instytucji administracyjnych; • wizjonerzy z wszystkich rodzajów edukacji; • innowatorzy i przedsiębiorcy z biznesu, nauki, etyki i otoczenia; • wyróżniający się liderzy IT, nowych mediów, przemysłu rozrywkowego; • znani artyści ze świata literatury, filmu, TW, muzyki, tańca i sztuk wizualnych; • znani dziennikarze i komentatorzy; • liderzy różnych sektorów; • nagradzani architekci, disajnerzy architektury i mody, projektanci wizualizacji . Ekonomia kreatywności Uważa się, na podstawie szerokiego rozpoznania, incjatywy twórcze, kreatywne, są kulturowo i ekonomicznie niesłychanie ważne i potrzebne w Wielkiej Brytanii. Biznes oparty na twórczości jest określany i postrzegany jako bardzo rozwojowy i twórczy. Biznes kreatywny definiuje się jako kreatywne tworzenia dóbr, co więcej uważa się, że jest to wyzwanie współczesności, ambitne i prowokujące do wyników dla lepszej przyszłości. Badanie inwestowania NESTA zdecydowanie stoi na stanowisku, że należy inwestować we wczesnych stadiach rozwoju projektów innowacyjnych. Prowadzi w tym celu badania, które mają na celu ustalenie właściwego czasu inwestowania z punktu widzenia skuteczności i efektywności przedsięwzięć innowacyjnych. Ludzie twórczy, wydajność i skuteczność jest zdeterminowana obecnymi i przyszłymi korzyściami oraz zagrożeniami w krajowej ekonomii, społeczności i społeczeństwie. Ten stan w znaczącym stopniu wpływa na jakość wydajności twórczej. UK potrzebuje stałego dopływu innowacji i potrzebuje rozwijać innowacyjne umiejętności i doświadczenia wśród lu230

Formy i systemy doradztwa technologicznego. Przykłady brytyjskie

dzi (a nie tylko specjalistów) – a specjalnie wśród młodych ludzi którzy są w ciągłym procesie edukacji. UK chce zachęcać i rozwijać budowanie bloków innowacji – kreatywność, zdolność do adaptacji, prace zespołowe, dostrzeganie (szeroko rozumianego) ryzyka – aby budować postęp i korzyści dla społeczności najszerzej rozumianej. Bardzo ważnym jest, aby system edukacyjny UK zrozumiał (w najszerszym sensie) i mógł lepiej rozpoznawać opłacalność i naturę umiejętności innowacyjnych. Tworzenie krajowej siatki wyróżniających sie twórców innowacji Rozwijana jest polityka transformowania UK zdolności i chęci do innowacji i to nie jest samotnicza droga do wyniku innowacyjnego. NESTA rozwija różne i zróżnicowane formy współpracy innowatorów od centrów doskonałości (centres of excellence) aż po zespoły zadaniowe, które zachęcają ale i tworzą innowacje. Publikacje NESTA dla potrzeb innowacji. NESTA prowadzi szeroką działalność publikacyjną. Często pojawiają się Raporty po zakończeniu fragmentów prac nad projektami.

Bibliografia • Blackburn R., Kitching J., Management Training and Business Performance in SME’s: a Comparison of three European Regions, Research Report Small Business Research Centre Kingston University Kingston Hill Kingston upon Thames Surrey, London March 1997. • Brabandere L. de, Forgotten H. of Change, Achieving Greater Creativity through changes in perception, Dearborn Trade Publishing, Chicago, USA, 2005. • Camagni R. on behalf of GREMI (Groupe de Recherche European sur les Milieux Innovateurs), Innovation networks: spatial perspectives, Belhaven Press, London, 1999. • FINAL REPORT SHORT VERSION: SME policy and the regional dimension of innovation (SMEPOL) Project coordinator: The STEP Group, Studies in Technology, Innovation and Economic Policy, Norway University of Economics and Business Administration, Austria; University of Southern Denmark, Denmark; Universitá degli Studi di Pavia, Italy; Maastricht Economic Research Institute on Innovation and Technology, The Netherlands; Universidad Autonoma de Madrid, Spain; Middlesex University, The United Kingdom , The STEP Group, Studies in Technology, Innovation and Economic Policy, Norway, December 1999. • Harrison M. I., Shiron A., Organizational Diagnosis and assessment. SAGA, Thousand Oaks, London, New Delhi, 1999. • Jones O., Holt R., (2008) The creation and evolution of new business 231

Jan D. Antoszkiewicz

• • • • • • • •

•

•

• • •

ventures: an active theory prospectives Journal of Small Business and Enterprise Development Vol.15 No 1/2008 str. Klyver K., (2008) The shifting consultant involvement, Journal of Small Business and Enterprise Development Vol.15 No 1/2008 str. 178-193. Kuratko D.F., Hodgetts R.M., Entrepreneurship: Theory, Process, Practice 7th ed., Thomson South Western, Mason, Ohio, 2007. Knowledge E., Addressing Stakeholders Needs (2008) Economic and Social Council, UK. Henry J, Creativity Management, the Open University in association SAGA, Thousand Oaks, London, New Delhi, 2001. Ricards T., Simulation innovation. System approach, Frances Pinter Publisher, London, 1985. Ricards T., Creativity and the management of change Blackwell Business Publisher Inc, Malden, Massachusetts, 1999. Senior B., Organizational change, Financial Times Prentice Hall, London, 2002. Smallbone D., North D., Vickers Ian, McCarthy Ian, (1999) SME Policy and the Regional Dimension of Innovation: UK National Report SMEPOL Report no. 7, Project no 1319: SME policy and the regional dimension of innovation. Centre for Enterprise and Economic Development Research, Middlesex University Business School The Burroughs, London NW4 4BT, London, June 1999. Smallbone D., Rotaru C., Ta to develop the SME sector Romania, Report of SME Policy Adviser (Short Term Expert) Final Report Small Business Research Centre Kingston University Kingston Hill Kingston upon Thames Surrey, London and Bucharest, November, 2007. Smallbone D., Roper S., Vickers Ian, Innovation and the use of technology in manufacturing plants and SME’s: an interregional comparison, Centre for Enterprise and Economic Development Research, Middlesex University Business School The Burroughs, London NW4 4BT, London, str. 37-52, 2003. Start build grow, Enterprise Know How For Enterprising People, SFEDI, UK., 2008. Start a Business. An Easy Guide BHP Information Solution Ltd., 2007. Westland J. C. Global innovation Management. A strategic Approach Palgrave,Macmillan, Houndmills, Basingstoke, Hampshire, New York, 2008.

232

Portret regionalnych instytucji transferu technologii Anna Rogut*, Marek Cieślak** Wprowadzenie Transfer wiedzy i technologii, to jeden z kluczowych filarów europejskiej strategii innowacji (Komisja Europejska, 2006 i 2007). Podobne miejsce zajmuje on w Polsce, gdzie dedykuje mu się znaczą część środków przeznaczonych na wzrost innowacyjności gospodarki (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a, 2007b i 2007c). Równie istotną rolę transfer technologii odgrywa w regionach, bo bliskość geograficzna jest czynnikiem zwiększającym intensywność i efektywność transferu (Arundel, 2001; Nieminen & Kaukonen, 2001, Ganesan, i in., 2005; Lundval, 2007). Podobnie jest w województwie łódzkim zwłaszcza, że stoi ono przed wyzwaniem jakim jest „efektywne wykorzystanie istniejącego potencjału innowacyjnego i badawczo-rozwojowego, oraz przeniesienie punktu ciężkości z badań podstawowych w kierunku badań stosowanych, wraz ze stymulowaniem rozwoju infrastruktury transferu technologii ze sfery badawczej do sfery przedsiębiorstw. „Konieczna jest koncentracja wsparcia na tych obszarach w regionie które mogą stać się technologicznymi biegunami wzrostu. W przypadku niepodjęcia tych działań, regionalny system innowacyjny w województwie łódzkim, pozostanie mało konkurencyjny i cechować go będzie, co najwyżej, zdolność do adaptacji innowacji powstających w innych regionach”. (Urząd Marszałkowski, 2007, s. 16) Dlatego instytucje transferu wiedzy i technologii są istotnym beneficjentem Regionalnego Programu Operacyjnego (Urząd Marszałkowski, 2007) a rozwój infrastruktury wiedzy (uczelnie, jednostki badawczorozwojowe, instytucje pośredniczące, profesjonalne doradztwo itd.) zajmuje czołową pozycję wśród działań kierowanych w drugiej generacji regionalnej strategii innowacji (LORIS PLUS) na wzrost zdolności absorpcyjnych lokalnej gospodarki (Rogut, Piasecki, 2008). Jednak skala inicjowanych działań nie zawsze przekłada się na zdecydowaną poprawę ilości i jakości usług świadczonych w obszarze transferu technologii. Potwierdza to opinia zamieszczona w programie operacyjnym Innowacyjna Gospodarka, w myśl której instytucje pośredniczące w transferze technologii są w Polsce stosunkowo słabo rozwinięte, a do tego koncentrują się głównie na inkubacji, nie zaś na kontaktach między nauką a gospodarką (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2007a). * **

Uniwersytet Łódzki, Instytut EEDRI Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna

233

Anna Rogut, Marek Cieślak

Zmianie sytuacji poświęcono szereg opracowań (np. Czupryński i in., 2006; Sosnowska i Łobejko, 2007; Pelle i in., 2008; ECORYS Polska, 2008) i debat, toczonych także w naszym województwie. W tym ostatnim przypadku inspiracją były rezultaty benchmarkingu regionalnego, wskazujące na brak – w porównaniu z sytuacją sprzed kilku lat – istotnych zmian w efektywności regionalnej infrastruktury wsparcia biznesu, zwłaszcza usług oferowanych na zasadach niekomercyjnych. Jak wtedy, tak i teraz na pierwszy plan wysunęły się (Rogut, Piasecki, 2008): • Słaba zgodność istniejącej oferty z potrzebami firm, zwłaszcza w zakresie usług specjalistycznych i wąsko specjalistycznych, do jakich należą transfer wiedzy i technologii; • mała, nawet w porównaniu z innymi polskimi regionami, liczba organizacji pośredniczących w transferze (parków technologicznych, przemysłowych, inkubatorów, ośrodków transferu technologii itd.) i • stosunkowo niska jakość świadczonych usług, mierzona oceną jej kompletności, dostosowania do potrzeb/oczekiwań, łatwości dostępu, czasu oczekiwania i organizacji świadczenia usługi. Oczywistą drogą wyjścia z impasu wydawało się ożywienie dialogu w obrębie całego łańcucha transferu wiedzy i technologii (Rysunek 1), włączając władze regionalne, mające decydujący głos w sprawie kierunków, skali i sposobu wsparcia procesów innowacyjnych w województwie. Dlatego taki dialog stał się motywem przewodnim jednego z seminariów Regionalnego Forum Innowacyjnego (styczeń 2009), poświęconego instytucjom i instrumentom transferu technologii.

234

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

Rysunek 1: Najważniejsi uczestnicy łańcucha transferu wiedzy i technologii Źródło: Na podstawie IETC (2003), s. 15 W rozdziale tym prezentujemy wnioski z dyskusji prowadzonej w ramach seminarium „Transfer technologii – instytucje i instrumenty”. VII Regionalne Forum Innowacyjne, Łódź, 12-16 stycznia 2009. Seminarium zgromadziło przedstawicieli regionalnych i zagranicznych instytucji transferu technologii, jednostek badawczo-rozwojowych, uczelni, biznesu i administracji. Gospodarzem spotkania była firma BSH Sprzęt Gospodarstwa Domowego, co stworzyło warunki do pragmatycznej dyskusji na temat kierunków zwiększania efektywności przepływu wiedzy i technologii. Wnioski z doświadczeń zagranicznych prezentowanych w seminarium można poznać sięgając do artykułów Marji Toivonen (BIT Research Centre, Helsinki University of Technology, Finlandia), Davida Smallbone (Small Business Research Center, Kingston University, Wielka Brytania). Głosy polskich dyskutantów złożyły się na przedstawiony w dalszej części artykułu portret regionalnych instytucji transferu technologii nakre235

Anna Rogut, Marek Cieślak

ślony ręką pracowników tych instytucji i przedsiębiorców korzystających z ich usług.

1. Regionalne instytucje transferu technologii o sobie Dyskusja zgromadziła reprezentantów trzech różnych modeli transferu technologii: • Akceleratora Technologii Uniwersytetu Łódzkiego, typowego akademickiego pośrednika między sferą nauki i biznesu; • Łódzkiego Inkubatora Technologicznego, którego zadaniem jest nie tyle transfer technologii ile pomoc nowo uruchamianym firmom technologicznym w pierwszym okresie ich działalności; oraz • Instytutu Technologii Bezpieczeństwa MORATEX, jednostki badawczo-rozwojowej samodzielnie komercjalizującej rezultaty swoich prac badawczych. Wizerunek Akceleratora Technologii UŁ przedstawiła Ewa Postolska, rozpoczynając swoją wypowiedź od ogólnych zmian zachodzących w otoczeniu uczelni i związanych z nimi wyzwaniach. Odpowiedzią na nie było zwiększenie intensywności kontaktów Uniwersytetu Łódzkiego z otoczeniem, szczególnie z Urzędem Marszałkowskim i nowo powołanym Departamentem Przedsiębiorczości oraz z Urzędem Miasta (zwłaszcza z Biurem Rozwoju Przedsiębiorczości i Miejsc Pracy, Działem Promocji oraz uczestnictwo w Radzie ds. Innowacyjności przy Prezydencie Miasta Łodzi). W efekcie zrodziło się partnerstwo w działaniach informacyjno-promocyjnych i szkoleniowo-doradczych prowadzonych przez UŁ w regionie na rzecz rozwoju przedsiębiorczości innowacyjnej i transferu technologii. W tym nurcie działań mieści się też wejście, w charakterze udziałowca, w Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny. Inny pomysł, wzorowany na doświadczeniach niektórych wydziałów (np. Wydziału Zarządzania), to powołanie Rady Biznesu i skoncentrowanie jej działalności na promocji uczelni w środowisku biznesowym i dużych, wspólnych przedsięwzięciach innowacyjnych. Kolejny pomysł, to utworzenie w strukturze Uniwersytetu Łódzkiego jednego ośrodka koordynującego kontakty uczelni z biznesem, coś na kształt „jednego okienka” w Urzędzie Miasta, czy Centrum Obsługi Przedsiębiorcy w Urzędzie Marszałkowskim. Tutaj przedsiębiorca poszukujący kontaktu z uczelnią (jej pracownikami, katedrami, innymi jednostkami uniwersyteckimi) zgłaszałby swoje zapotrzebowanie, a jednostka ta wiedziałaby, gdzie dalej skierować pytanie przedsiębiorcy i jak wskazać mu jego przyszłego rozmówcę/partnera do współpracy. Oczywiście, w przypadku potrzeb związanych z transferem technologii, czy ze współpracą 236

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

naukowo-badawczą, przedsiębiorca byłby kierowany do Centrum Transferu Technologii. Zwiększeniu efektywności transferu technologii ma służyć utworzenie Fundacji CI-AT (Centrum Innowacji – Akcelerator Technologii), zorientowanej na wspieranie rozwoju Uniwersytetu, intensyfikację współpracy uczelni z otoczeniem gospodarczym i administracyjnym oraz promocję i wspieranie przedsiębiorczości akademickiej i innowacyjnej. Fundacja jako autonomiczna jednostka organizacyjna zlokalizowana poza formalną strukturą Uniwersytetu, powinna zwiększyć szybkość i elastyczność reakcji na potrzeby/oczekiwania przedsiębiorców i całego środowiska. Praktycznym instrumentem wspomagania transferu technologii jest program „Innowacyjny Pomysł”. Organizatorem Programu, obok Fundacji CI-AT jest Centrum Transferu Technologii UŁ. Całość obejmuje szkolenia, warsztaty, doradztwo i konkurs na innowacyjny pomysł. Ten ostatni doczekał się już trzeciej edycji, a w jego organizację zaangażowały się także Urząd Miasta Łodzi i Urząd Marszałkowski (fundatorzy nagród), inne uczelnie (Politechnika Łódzka i Uniwersytet Medyczny w Łodzi), instytucje finansowe i przedsiębiorcy. Przedstawiciele tych instytucji tworzą Kapitułę Konkursu. Najlepsze pomysły, nagrodzone w konkursie, mogą zostać zaproszone do Inkubatora Technologii UŁ. Inne działania wspomagające transfer technologii, to: • Programy edukacyjne i szkoleniowo-doradcze, zwłaszcza podyplomowe studia komercjalizacji nauki i technologii Menedżer Innowacji (program na licencji Uniwersytetu Teksańskiego) i program szkoleniowo-doradczy Od Pomysłu do Rynku (program na bazie know-how Uniwersytetu Teksańskiego, gdzie uczestnicy pracują na realnych technologiach i innowacyjnych projektach a końcowym efektem są plany ich komercjalizacji). • Inkubator Technologii UŁ, prowadzony z myślą o przedsięwzięciach akademickich (obejmujących pracowników wszystkich łódzkich uczelni) i nie akademickich oraz preinkubacji dla Łódzkiego Technoparku oraz Parku Bełchatowsko-Kleszczowskiego. Na koniec, pojawiła się lista rekomendacji, które mogłyby zwiększyć efektywność uniwersyteckiego transferu technologii i komercjalizacji wyników badań, wśród których znalazły się przede wszystkim: • określenie „reguł gry” (wdrożenie regulaminu tworzenia spółek spin-off/spin-out, regulaminu podziału korzyści z komercjalizacji, ochrony własności intelektualnej); • tworzenie wyspecjalizowanych jednostek do obsługi transferu technologii i współpracy z przedsiębiorcami; • wprowadzenie systemu monitorowania prowadzonych badań; 237

Anna Rogut, Marek Cieślak

• utworzenie zintegrowanych baz danych (prace badawcze, patenty, aparatura itp.), połączonych z innymi podobnymi narzędziami; rozwijanie systemu informacji i szkoleń z zakresu dostępu do finansowania B+R, zakładania przedsiębiorstw itp. oraz systemu doradztwa w procesie komercjalizacji; • rozwinięcie współpracy uczelni z funduszami inwestycyjnymi; • dalszy rozwój infrastruktury badawczej promowany przez władze regionalne (pomoc władz regionu w realizacji dużych projektów inwestycyjnych). Łódzki Inkubator Technologiczny przedstawiony przez Annę KardaszJóźwicką jest młodą instytucją, powołaną do życia we wrześniu 2007 roku. Jako część Łódzkiego Technoparku jest miejscem gdzie nowo powstające lub bardzo młode innowacyjne firmy o profilu technologicznym, otrzymują nowocześnie wyposażoną bazę lokalową (pomieszczenia biurowe z szerokopasmowym dostępem do Internetu), wsparcie promocyjne i pomoc merytoryczną (prawną, marketingową, doradztwo biznesowe i w zakresie ochrony własności intelektualnej), pozwalające im na stosunkowo szybkie osiągnięcie samodzielności biznesowej. Proces inkubacji trwa do 2 lat, jednak już teraz Inkubator może się pochwalić wypromowaniem jednej firmy. Jest nią LIWPROJEKT, firma zajmująca się projektowaniem i produkcją urządzeń dla osób niepełnosprawnych, głównie z porażeniem mózgowym, mająca unikalne na skalę światową rozwiązania. Pierwotnie firma prowadziła działalność w jednym z podłódzkich garaży. Inkubator stworzył jej możliwość otwarcia nowoczesnego biura, wypromowania produktów, także na międzynarodowych konferencjach, skorzystania z pomocy Rzecznika Patentowego w już zakończonych i przygotowywanych postępowaniach patentowych, oraz nawiązania kontaktu z Aniołem Biznesu. Po rocznym okresie inkubacji firma już buduje własną siedzibę i otwiera własne biuro projektowe. Mankamentem Inkubatora jest brak dostatecznej infrastruktury. Przełamaniu tej bariery służy porozumienie z Telekomunikacją Polską, prowadzące do otwarcia laboratorium (Centrum badawczo-rozwojowe) do testowania nowoczesnych rozwiązań teleinformatycznych przed ich wprowadzeniem na rynek. Pomysły na produkty pochodzą z łódzkich uczelni, testowane są przez studentów i zdarza się, że prowadzą do prawdziwych wdrożeń, jak np. nowa aplikacja do telefonów komórkowych dla osób niewidomych. Dalsze plany Inkubatora związane są z rozbudową Technoparku, przewidującą budowę: • Laboratorium Biofizyki Molekularnej i Nanostrukturalnej (cel: uruchomienie badań usługowych i własnej działalności badawczo238

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

rozwojowej w zakresie oddziaływania nanopowłok na zdrowie człowieka i środowisko, i nowych, tanich leków generycznych), • Laboratorium Badań Wyrobów Elektrycznych (cel: badania usługowe w zakresie badania kompatybilności elektromagnetycznej wg Dyrektywy 2004/108/EC w sprawie emisji urządzeń zasilanych prądem niskiego napięcia; badania hałasu wg wymagań Dyrektywy 2000/14/EC i badania niskich napięć wynikających z Dyrektywy 2006/95/WE); w laboratorium będzie można prowadzić badania wyrobów wielkogabarytowych, co obecnie jest w Polsce niemożliwe. Zupełnie odmienny charakter ma, zaprezentowany przez Marcina Struszczyka, Instytut Technologii Bezpieczeństwa MORATEX, jednostka badawczo-rozwojowa podległa Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji, specjalizująca się w tworzeniu nowych rozwiązań technicznych i technologicznych w sferze wytwarzania sprzętu i indywidualnych środków służących ochronie zdrowia i życia ludzkiego oraz ich transfer do praktyki przemysłowej. Główny obszar zainteresowania Instytutu to techniczne wyroby włókiennicze dla balistycznych osłon osobistych; opancerzeń środków transportu i obiektów stałych; osłon przeciwwybuchowych; przeciwuderzeniowych osłon ciała; odzieży oraz sprzętu ochronnego i asekuracyjnego; materiałów i wyrobów służących do maskowania i pozoracji; wyrobów i sprzętu dla specjalistycznych jednostek ratownictwa technicznego, chemicznego, medycznego i wodnego; włókienniczych konstrukcji pneumatycznych; sprzętu radiolokacyjnego i wyrobów medycznych. Instytut ma na swoim koncie znaczne sukcesy w zakresie transferu technologii, o czym świadczy dorobek patentowy (ponad 100 patentów, w tym około 50 wdrożeń i ponad 140 wzorów użytkowych) i struktura budżetu wskazująca na dominację przychodów pochodzących ze sprzedaży własnej myśli technicznej (wyroby, technologie, licencje itd.). Działalność badawczo-rozwojowa Instytutu prowadzona jest w ramach: • działalności statutowej, finansowanej ze środków własnych i środków budżetowych; • projektów badawczych, finansowanych ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego; • projektów rozwojowych obejmujących badania stosowane lub prace rozwojowe ukierunkowane na zastosowania w praktyce, rezultaty badań są w tym przypadku udostępniane wszystkim zainteresowanym na zasadach rynkowych; • projektów celowych prowadzonych wspólnie z przedsiębiorcami, obejmujących badania przemysłowe i prace rozwojowe, dofinansowywanych ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego; 239

Anna Rogut, Marek Cieślak

• prac rozwojowych własnych mających charakter projektów celowych, w całości jednak finansowanych ze środków Instytutu; rezultaty tych badań są własnością Instytutu udostępnianą innym podmiotom na warunkach przez niego określonych; • prac realizowanych na zlecenie podmiotów zewnętrznych (prace technologiczne i innowacyjno-wdrożeniowe), także przedsiębiorstw, nadzorowane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, w tym przypadku sposób wykorzystania rezultatów badań określany jest każdorazowo w umowie zleceniu. Transfer rezultatów regulowany jest (najczęściej) umową o wykorzystanie wyników lub umową licencyjną. Każda z tych umów reguluje: • okres, w trakcie którego użytkownik/nabywca licencji ma prawo korzystać z wyników konkretnych prac badawczych/licencji na korzystanie ze świadectwa ochronnego i praw autorskich; • wysokość opłat licencyjnych/za przekazanie praw do korzystania z wyników prac badawczych; • zakres zobowiązań Instytutu, co do udostępnienia drugiej stronie umowy wszelkich informacji i danych niezbędnych do prawidłowego wytwarzania wyrobu (dokumentacji technicznej, warunków technicznych, szablonów konfekcyjnych, wymagań dla surowców, wzorów wyrobu itd.). W przypadku umów o wykorzystanie wyników, dodatkowe regulacje odnoszą się do zakresu w jakim Instytut może udostępniać te same wyniki prac badawczych innym podmiotom oraz samodzielnie z nich korzystać. W przypadku umów licencyjnych takie regulacje odnoszą się do warunków, na jakich licencjobiorca ma prawo do udzielania sublicencji. Dotychczasowy sukces Instytutu w transferze technologii ma swoje źródło w: • ciągłej dbałości o jakość oferowanych technologii produktów/usług, wyrażająca się dewizą „jakość = klient” (dobrze opracowana technologia, dobra dokumentacja techniczno-technologiczna, pomoc jednostki przy wdrożeniu i dalej, w późniejszym procesie produkcji, to warunki nawiązania trwałego kontaktu z klientem, który będzie wracać po nowe wyroby i/lub modyfikacje dotychczas zakupionych); z tego względu w Instytucie funkcjonuje zintegrowany system zarządzania jakością; • zachowaniu równowagi korzyści dla wszystkich stron transferu technologii; • dostosowanie oferowanych produktów/wyrobów/usług do wymogów prawnych zapisanych w dyrektywach unijnych i normach krajowych, z tego względu Instytut bierze na siebie pełną odpowiedzialność za proces certyfikacji oferowanych wyrobów; 240

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

• szybkość, elastyczność i adekwatność własnych prac rozwojowych do potrzeb klienta/rynku, Instytut jest w stanie w krótkim czasie wymyślić technologię, zainwestować własne środki i sprzedać rezultaty. Sukces transferu technologii to jedna strona medalu. Druga, to otoczenie w jakim Instytut funkcjonuje i ryzyko związane z działalnością badawczo-rozwojową. W pierwszym przypadku chodzi głównie o brak stabilnych regulacji prawnych dotyczących pomocy publicznej dla przedsiębiorców, a to jest warunkiem sine qua non udanych projektów prowadzonych wspólnie z przedsiębiorcami/przyszłymi użytkownikami rezultatów badań. W drugim przypadku chodzi o czas między uruchomieniem prac badawczych a pojawieniem się konkretnych rezultatów. Przy większych projektach, trwających do 5 lat istnieje duże ryzyko, że już ktoś wcześniej podejmie podobne działania i ubiegnie nas w uzyskaniu podobnych rezultatów. Główną przyczyną są tutaj bariery biurokratyczne (etap przygotowania wniosku i uzyskania dofinansowania ze środków publicznych) i brak szerokiej informacji o aktualnych i przyszłych trendach rozwoju technologii (etap realizacji wniosku).

2. Głos przedsiębiorców Stronę przedsiębiorców reprezentowały trzy firmy: Delia Cosmetics, HTL Strefa i BSH Sprzęt Gospodarstwa Domowego (Grupa Bosch-Siemens). Pierwszy z dyskutantów, Józef Szmich (prezes Delia Cosmetics, przez długi czas pracownik Politechniki Łódzkiej, od ponad 15 lat przedsiębiorca działający w branży kosmetycznej) położył nacisk na: • Niezbędność zmiany dotychczasowego, „humboldowskiego” (odizolowanego od wpływów otoczenia gospodarczego i społecznego) modelu funkcjonowania uczelni na nowy, blisko powiązany z działalnością praktyczną i przemysłową. • Potrzeba koncentracji wsparcia publicznego na mniejszej ilości obszarów, za to takich, które rokują większe szanse na osiągnięcie sukcesu rynkowego w transferze technologii (sukces można odnieść tam, gdzie jest on najbardziej prawdopodobny. Pieniądze powinny iść tam, gdzie jest największa możliwość sukcesu). Do obszarów charakteryzujących się największym prawdopodobieństwem odniesienia sukcesu Józef Szmich zaliczył: biotechnologię, biochemię i chemię, dziedziny w których województwo łódzkie od dawna odnosiło sukcesy. Zaznaczył, co prawda, że mamy w regionie przykład udanego spin off’u (przedsięwzięcia opartego na wiedzy i ludziach wywodzących się z uczelni i/lub ośrodków badawczo-rozwojowych) informa241

Anna Rogut, Marek Cieślak

•

•

•

•

tycznego w postaci firmy MakoLab, znanego łódzkiego producenta systemów zarządzania sprzedażą, dokumentami firmy itd. Należy on jednak do wyjątków. Wszystkie inne firmy, które odniosły sukces związane są z chemią i biochemią. Najbardziej spektakularnym przykładem jest tutaj Pharmena, firma wywodząca się z Instytutu Technologii Radiacyjnej, producent innowacyjnych kosmoceutyków i farmaceutyków, gdzie kluczem do sukcesu było zatrudnienie na kluczowym stanowisku osoby dobrze poruszającej się w biznesie i trafne określenie segmentu rynku (szukanie obszarów, gdzie rejestracja produktu nie wymaga ogromnych nakładów finansowych). Konieczność uwzględnienia uwarunkowań rynkowych; wszystkie instytucje, także instytucje transferu technologii, działają w gospodarce rynkowej i rynek powinien być weryfikatorem efektywności ich działania (liczy się sukces, nie tylko działanie). Brak dostatecznego wsparcia kształcenia/doskonalenia umiejętności poruszania się w środowisku biznesowym (udany transfer technologii, to transfer zakończony sukcesem rynkowym, a ten osiągają tylko ci którzy posiadają i doskonalą zdolność poruszania się w wysoce konkurencyjnym środowisku biznesowym). Pożytek płynący z uczenia się na błędach i sukcesach innych, przy czym dobre przykłady powinniśmy czerpać od wszystkich nie zapominając o „łódzkim podwórku”. Duże znaczenie firm spin off, których w Polsce jest, jak do tej pory tylko około 2500, ale wywierają duży wpływ na gospodarkę i środowisko w jakim działają.

Wojciech Wyszogrodzki, prezes firmy HTL Strefa, rozwinął w swojej wypowiedzi wątki związane z: • Ochroną własności intelektualnej, głównie w kontekście aktualnych zasad funkcjonowania polskich uczelni. HTL Strefa jest światowym liderem w zakresie nakłuwaczy bezpiecznych i drugim dostawcą nakłuwaczy personalnych, na co dzień korzystającym ze współpracy z polskimi uczelniami i polską myślą techniczną. Dlatego jest świadoma ogromu konfliktów rodzących się na styku wynalazca – producent. Rozwiązanie tych konfliktów jest trudne, czasem staje się to barierą „nie do przeskoczenia”, głównie ze względu na słabe uregulowanie kwestii ochrony własności intelektualnej w polskich uczelniach. Sprawa jest o tyle trudna, że transfer technologii, obok wiedzy, wymaga dużych nakładów inwestycyjnych na wdrożenie, produkcję i sprzedaż, a podział korzyści między wynalazcę i producenta zawsze budzi ogromne wątpliwości. „Jeżeli na daną linię technologiczną mam wydać 10 czy 12 mln zł żeby uzyskać produkcję, to 242

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

w jakim zakresie mam się podzielić z tym, któremu również zapłaciłem za taką pracę rozwojową i on coś za moje pieniądze wymyślił. To jest mentalnościowo potwornie trudny problem. Wielokrotnie rozwiązywałem go tylko i wyłącznie w ramach bilateralnych rozmów z twórcami. Dlatego że inaczej nie da się tego zrobić.” Jeżeli na to nałożymy wymagania uczelniane, które są sztywne i praktycznie nienegocjowalne, to staje się oczywiste, dlaczego tak dużo rzeczy robi się poza uczelniami, choć z pracownikami tychże uczelni. Rozwiązania, które proponują uczelnie osłabiają zdolność zrobienia, wytworzenia i skonsumowania efektów ich pracy. Stąd apel do środowiska naukowego o stworzenie zasad, które uwzględnią racje wszystkich stron. • Nierozpraszaniem środków publicznych, choć w tym przypadku chodziło o: - skoncentrowanie się na wsparciu badań (i związanego z tym transferu technologii), na które istnieje zapotrzebowanie. „Ja nigdy nie żałowałem pieniędzy na rozwój i mam z tego efekty. Natomiast działanie ogólne jest dla mnie troszeczkę tak, jak rozrzucanie pieniędzy, jak się tego nie kanalizuje. Musi być klient, jak nie ma tego klienta, jak się klient czegoś się nie domaga, to cała reszta jest właściwie badaniami podstawowymi. Badania podstawowe oczywiście są szlachetne i koniecznie wskazane, natomiast w jakimś określonym wymiarze”; - przekazywanie strumienia pieniędzy tam, gdzie istnieje pełna, właścicielska kontrola nad ich wydatkowaniem. „Należy się rozwijać, należy inwestować, należy wyciągać z tego maksymalne korzyści. Metody zostawiam naukowcom. Natomiast z praktycznego doświadczenia wiem, że jeżeli ja wydaję pieniądze, to ja kontroluję te pieniądze. Ja wiem, gdzie one idą? na co one idą? i co z tego będę miał? Pieniądze niekontrolowane dla mnie zawsze będą pieniędzmi lekko straconymi”. • Ryzykiem prowadzenia i finansowania działalności badawczo-naukowej. „Globalizacja jest astronomiczna, przepływ wiedzy jest astronomiczny w tej chwili, w zasadzie nie ma ograniczeń, robi się projekty wspólnie z naszymi odbiorcami przez Atlantyk pracując na WebEx’ie, gdzie projektanci mają na ekranach te same rzeczy, wszystko się dzieje w czasie rzeczywistym. W zasadzie cały urok dawnego prowadzenia badań naukowych zniknął. W tej chwili to jest gonitwa za sukcesem, gonitwa za czasem i to, co właśnie było powiedziane wcześniej, że czas dochodzenia do rozwiązania powoduje to, że inne ośrodki pracujące na podobnych rzeczach robią to wcześniej. I teraz, kto jest sprytniejszy i wcześniej uda mu się cokolwiek opatentować, zgłosić, a jeszcze nie zrobić, to jest wygrany, to jest taka 243

Anna Rogut, Marek Cieślak

gonitwa”. BSH jest jednym z nielicznych inwestorów zagranicznych, który rozwija w Łodzi działalność badawczo-rozwojową, dlatego Wojciech Drogosz, przedstawiciel firmy, skoncentrował się w swojej wypowiedzi na ogólnej prezentacji tej działalności prowadzonej w Centrum rozwoju suszarek.

3. Kierunki dalszych działań W dyskusji rozgorzałej po prezentacjach, pojawiły się kolejne uwagi, propozycje, postulaty, sygnalizujące takie kwestie, jak: • Luka w funkcjonalnym rozwoju regionalnej infrastruktury transferu technologii; „żeby transfer technologii zaczął dobrze działać niezbędna jest rzetelna weryfikacja tego, co powstaje na uczelniach z punktu widzenia możliwości wdrożenia”. A rozwój regionalnej infrastruktury transferu technologii idzie głównie w kierunku rozbudowy infrastruktury badawczo-rozwojowej i kompletnym zaniedbaniu orientacji rynkowej. Brak jest zwłaszcza analiz popytu na rezultaty działalności badawczo-rozwojowej, szacunków kosztów wdrożenia i produkcji, pomocy w pozyskiwaniu niezbędnych środków, pomocy przy uruchomieniu i prowadzeniu firmy technologicznej. Okazją do dyskusji były plany Technoparku zakładające budowę dwóch laboratoriów: Biofizyki Molekularnej i Nanostrukturalnej i Badań Wyrobów Elektrycznych. Siłą rzeczy pojawiły się pytania, czy plany budowy laboratoriów były poprzedzone dogłębną analizą popytu, czy przewidziano procedury weryfikacji wartości rynkowej pomysłów zgłaszanych przez naukowców, ile firm w Polsce jest w stanie wdrożyć tak innowacyjne technologie (w obszarze implantów medycznych na przykład maksymalnie 5 firm zajmuje się tego typu działalnością i do tego prowadzą działalność naśladowczą, nie zaś radykalnie innowacyjną). • Niezwykle wysokie koszty wejścia na rynek z większością zaawansowanych technologicznie, wysoko innowacyjnych produktów. Są to koszty, na jakie mogą sobie pozwolić globalne koncerny ale nie nasze lokalne firmy. Przy tej okazji, i uwzględniając ograniczone środki pomocy publicznej, ponownie pojawił się postulat określenia jasnej strategii transferu technologii, wytyczającej kilka priorytetowych obszarów, istotnych z punktu widzenia rozwoju województwa do których trzeba zawęzić wsparcie transferu technologii. • Przeregulowanie procedur transferu technologii charakterystyczne dla niektórych instytucji transferu. Jako ilustrację wskazano tutaj uniwersytecki pomysł utworzenie „jednego okienka”, ośrodka mo244

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

nopolizującego całokształt kontaktów pracowników uczelni z biznesem, utrudniającego (nie zaś usprawniającego) proces transferu technologii. W to miejsce proponowano dopracowanie instrumentów informacyjnych (np. stron internetowych, gdzie byłoby przejrzyście napisane, jakimi zagadnieniami kto się zajmuje?) i wewnątrzuczelnianych zasad wykorzystania aparatury badawczo-naukowej, ochrony własności intelektualnej itd. • Zasadność konsolidacji regionalnej infrastruktury wsparcia biznesu, być może zamiast rozpraszać i tworzyć kolejne instytucje transferu technologii warto je w jakiś różny sposób konsolidować, np. kapitałowo? • Plany Urzędu Marszałkowskiego dotyczące powołania, wspólnie z Łódzką Agencją Rozwoju Regionalnego, zespołu zajmującego się transferem technologii, który zbierałby to, co powstaje w regionalnych uczelniach i oferował bez ograniczeń stwarzanych przez te uczelnie. Dyskusja wskazała, że wciąż mamy w regionie do czynienia z pewnym „zaklinaniem rzeczywistości”. Używamy słów-kluczy, słów-wytrychów. Transfer technologii jest jednym z nich. Wszyscy o nim mówimy, wszyscy wiemy, że jest potrzebny ale w zasadzie nic się nie zmienia. Dlatego nadal stoimy przed problem organizacji sprawnego i efektywnego transferu technologii. I najwyższy czas podjąć konkretne działania, bo przedsiębiorcy zaczynają już wykazywać pewną niecierpliwość. Ważne jednak, by te działania były następstwem systematycznej diagnozy i odpowiedzią na rzeczywiście występujące problemy (orientacja na beneficjenta) i by w całości opierały się na mechanizmach rynkowych.

Bibliografia 1. Arundel A., Geuna A., Does proximity matter for knowledge transfer from public institutes and universities to firms?, Electronic Working Paper Series, Paper No. 73, October 2001, www.sussex.ac.uk/Units/spru/ publications/imprint/sewps/sewp73/sewp73.pdf (21.01.2004) 2. Czupryński P., Ćwiklicki M., Kopyciński P., Machnik A., Mituś A., Staszczyszyn B., Widziszewska J., Zawicki M., Organizacja transferu technologii w sieciach instytucji otoczenia biznesu, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006 3. ECORYS Polska, Benchmarking parków technologicznych w Polsce. Wyniki badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008 4. Ganesan S., Malter A.J., Rindfleisch A., Does Distance Still Matter? 245

Anna Rogut, Marek Cieślak

Geographic Proximity and NewProduct Development, w: Journal of Marketing, Vol. 69 (October 2005), ss. 44–60 5. IETC, Technology Transfer: The Seven “C”s for the Successful Transfer and Uptake of Environmentally Sound Technologies, International Environmental Technology Centre United Nations Environment Programme Osaka, Japan, November 2003 6. Komisja Europejska (2006), Putting knowledge into practice: A broadbased innovation strategy for the EU. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels, COM(2006) 502 final 7. Komisja Europejska (2007), Improving knowledge transfer between research institutions and industry across Europe: embracing open innovation – Implementing the Lisbon agenda. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels, COM(2007) 182 final 8. Sosnowska A., Łobejko S., Scenariusze rozwoju instytucjonalnego w Polsce, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 9. Lundvall B.A., National Innovation System: Analytical focusing device and policy learning tool, IPTS, Őstersund May 2007 10. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2007a),Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 2007-2013, www.poig.gov.pl/Dokumenty/ Lists/Dokumenty programowe/Attachments/89/POIG_01102008.pdf (19.02.2008) 11. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2007b), Program Operacyjny Kapitał Ludzki, www.efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty programowe/Attachments/87/POKL_zatwierdzony_7092007.pdf (19.02.2008) 12. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2007c), Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013, www.polskawschodnia.gov. pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty programowe/Attachments/87/PO_ RPW.pdf (19.02.2008) 13. Nieminen M., Kaukonen E., Universities and R&D networking in a knowledge-based economy. A glance at Finnish developments. Sitra Reports series 11, Hakapaino Oy, Helsinki 2001 14. Pelle D., Bober M., Lis M., Parki technologiczne jako instrument polityki wspierania innowacji i dyfuzji wiedzy, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2008 15. Rogut A., Piasecki B. (2008), Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego. RSI LORIS PLUS, Społeczna Wyższa Szkoła 246

Portret regionalnych instytucji transferu technologii

Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 16. Urząd Marszałkowski w Łodzi (2007), Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2007-2013, www.rpo.lodzkie.pl/export/ sites/rpo/RPO/Baza_plikow/RPO_WL_sfc_09_07.pdf (22.01.2008)

247

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions Anna Rogut*, Marek Cieślak** Introduction One of the key pillars of the European Innovation Strategy is the transfer of knowledge and technology. (EU Commission 2006 and 2007). In Poland, this issue occupies a similar place and the government dedicates considerable funding to it, assigned to the development of an innovative economy. (Ministry of Regional Development 2007a, 2007b and 2007c). The transfer of technology plays an equally important role in the regions, since geographical proximity is a factor enhancing the intensity and efficiency of transfer (Arundel, 2001; Nieminen & Kaukonen, 2001, Ganesan et al., 2005; Lundval, 2007). Such a situation exists in the Łódź region, especially since it faces the challenge of “an effective exploitation of the existing innovation and R&D potential, and shifting the focus from fundamental to applied research, whilst encouraging the development of an infrastructure that would ensure the transfer of technology from research centres to enterprises. The support has to concentrate on those areas of the region, which may become technological poles of development. If such actions are not undertaken, the regional innovation system in the Łódź region will remain less competitive and will be capable of not more than adapting innovations which have been created in other regions” (Marshal’s Office, 2007). This is why institutions organising the transfer of knowledge and technology are an important beneficiary of the Regional Operational Programme (Marshal’s Office, 2007), and the development of knowledge infrastructure (universities, R&D units, intermediaries, professional consultancies) takes a priority position amongst efforts undertaken in the second generation of the regional innovation strategy to increase absorption capability of the local economy (Rogut, Piasecki, 2008). However, the scale of undertakings initiated do not always translate into a clear improvement of the number and quality of services provided within the field of technology transfer. This is confirmed by an opinion included in the Operational Programme “Innovative Economy”, according to which, institutions mediating the transfer of technology in Poland are somewhat underdeveloped. In addition, they concentrate mainly on incu*

Uniwersytet Łódzki, Instytut EEDRI Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna

**

249

Anna Rogut, Marek Cieślak

bation and not on the linkage between science and economy (Ministry of Regional Development 2007). Several studies (e.g. Czupryński et al., 2006; Sosnowska and Łobejko, 2007; Pelle, 2008; ECORYS Polska, 2008) addressed this subject and several debates, devoted to changing the situation, took place in the Łódź Region. The latter were inspired by the results of regional benchmarking, which showed that in comparison to the situation of a few years ago, no significant change in the efficiency of the regional business support infrastructure, especially in terms of services provided on a non-commercial basis, was apparent. As before, at the top of the list were (Rogut, Piasecki, 2008): • a poor match between the existing offer and the needs of businesses, especially in terms of specialised and highly specialised services, such as transfer of knowledge and technology, • a low number of organisations mediating the transfer (technology parks, industrial incubators, transfer technology centres and so on), even in comparison to other Polish regions, and • a relatively low quality of the services provided, measured by the evaluation of their completeness, suitability to needs/expectations, accessibility, waiting period and performance. An obvious way to break the deadlock seemed to revitalise the dialog within the whole chain of transfer of knowledge and technology (Figure 1), including regional authorities with a decisive voice in issues concerning the designation, scale and method of supporting innovation processes in the region. This is why such a dialog has become the main theme of one of the seminars of the Regional Innovation Forum (January 2009) dedicated to institutions and instruments of technology transfer.

250

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions

Figure 1: Most important participants of the knowledge and technology transfer chain Suource: On basis of IETC (2003), p. 15 The seminar was attended by representatives of regional and foreign technology transfer institutions, research and development centres, and business and administration units. The meeting was hosted by the company BSH Sprzęt Gospodarstwa Domowego (Household Goods). The suitable climate fostered pragmatic discussions about ways of changing the efficiency of knowledge and technology transfer. The conclusions of foreign research presented at the seminar can be found in articles by Marja Toivonen (BIT Research Centre, Helsinki University of Technology, Finland), David Smallbone (Small Business Research Centre, Kingston University, Great Britain) and Julian Ingleby (Coventry University Enterprises, Great Britain). The portrait of regional technology transfer institutions, presented here by the employees of the above institutions and entrepreneurs using their services, is based on the voices of Polish debaters. 251

Anna Rogut, Marek Cieślak

1. Regional technology transfer institutions about themselves The discussion was joined by representatives of three different technology transfer models: • Akcelerator Technologii Uniwersytetu Łódzkiego, (Technology Accelerator at the Łódź University), a typical academic intermediary between science and business, • Łódzki Inkubator Technologiczny (Łódź Technology Incubator), whose role is not so much focused on transfer itself, but assistance to greenfield technology firms during the first period of their operations, and, • Instytut Technologii Bezpieczeństwa MORTAEX (Institute for Safety Technology) a research and development unit, independently commercialising its research output. Ewa Postolska introduced the Technology Accelerator and started her speech by giving a picture of the general changes taking place in the University environment and the challenges associated with them. The University’s response was the intensification of its external contacts, in particular with the Marshal’s Office and the newly established Department of Entrepreneurship, as well as with the City Office (a close cooperation with the Office of Entrepreneurship Development and Jobs, the Promotion Department and participation in the Innovation Council under the auspices of the President of Łódź). Consequently, a partnership was formed with respect to the University’s activities in the fields of information, promotion, training and consultancy in order to encourage the development of innovative entrepreneurship and technology transfer. The University’s participation in the Łódź Regional Technology and Science Park, in the capacity of a shareholder is part of that. Another idea, based on the experience of some other departments (e.g. the Department of Management) was the formation of a Business Council, focusing its activities on the promotion of the University in the business environment and large, joint innovation undertakings. Another idea put forward was to create a unit within the administrative structures of the Łódź University to coordinate contacts between the University and businesses, somewhere along the “one counter” initiative at the City Office or the Business Assistance Centre at the Marshal’s Office. An entrepreneur, seeking contact with the University (its employees, faculties or other University units) would report his/her requirements and the centre 252

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions

would know where to forward the entrepreneur’s enquiry to and whom to indicate as a future interlocutor/partner. Obviously, in the case of needs associated with technology transfer or R&D cooperation, the entrepreneur would be referred to the Centre of Technology Transfer. The formation of the Foundation CI-AT (Innovation Centre – Technology Accelerator) aimed at supporting the University’s development, intensifying cooperation between the University and the business and administrative environment, as well as promoting and supporting academic and innovative entrepreneurship, should increase the efficiency of technology transfer. As an autonomous organisational unit, the Foundation, operating outside the University’s formal structure, should be able to increase the speed and flexibility of reaction to the needs/expectations of entrepreneurs and the entire region. The programme “Innovative Idea” is a practical support instrument for the transfer of technology. It is organised jointly by the CI-AT Foundation and the Technology Transfer Centre at the Łódź University and involves training, workshops, consultancy and a competition for innovative ideas. As a matter of fact, this year’s competition is the third one. Amongst its organisers are the City of Łódź, the Marshal’s Office (sponsors of the awards), universities (Łódź Technical University and the Medical University in Łódź), financial institutions, and entrepreneurs. Representatives from these institutions form the Competition Commission. The best ideas awarded in the competition may be invited to the Łódź University’s Technology Incubator. Other supporting measures for technology transfer are: • Educational training and advisory programmes, especially postgraduate courses in the commercialisation of science and technology, such as “Innovation Manager” (a programme licensed by the University of Texas) and the training and advisory program “From an Idea to the Market” (a program based on the University of Texas know-how, where participants work on real technologies and innovative projects, where the final outcome are plans for their commercialisation). • The Technology Incubator at the Łódź University involved in academic (including employees of all Łódź universities) and non-academic undertakings and pre-incubation of the Łódź Technopark and the Bełchatowsko-Kleszczowski Park. Finally, there was a list of recommendations, which could change the efficiency of the academic transfer of technology and the commercialisation of research output, which included most importantly: 253

Anna Rogut, Marek Cieślak

• to define the “rules of the game” (implementing rules on the establishment of spin-off/spin-out companies, on the distribution of commercialisation spillovers and on the protection of intellectual property; • to create specialised units for servicing the transfer of technology and cooperation with entrepreneurs; • to introduce a system for monitoring the research in progress; • to create integrated databases (research works, patents, apparatuses and so on), linked to other similar devices; • to develop an information and training system with respect to financing access to R&D, establishing enterprises and so on, as well as an advisory system on the process of commercialisation; • to develop cooperation between the University and investment funds; • further development of the research infrastructure promoted by regional authorities (assistance of regional authorities in the realisation of large investment projects). The Łódz Technology Incubator, introduced by Anna KardaszJóźwicka, is a new institution, established in September 2007. It is part of the Łódź Technopark, where innovative firms with a technological profile, those newly established, and those which are in the process of incorporation, can obtain well equipped premises (office space with broadband access to the Internet), support with promotions and essential assistance (legal, marketing, consultancy concerning business and the protection of intellectual property), which would support them in achieving business independence relatively quickly. The incubation process takes up to two years and the Incubator can already boast one successfully promoted company, which is LIVPROJEST, a firm involved in designing and producing equipment for the disabled; mainly for people with cerebral palsy. The company has unique world-scale solutions. Initially, the firm ran its operations from a number of suburban garages, but the Incubator has given them the opportunity to open a modern office, promote their products, use the assistance of a Patent Attorney at international conferences, and to establish contact with a Business Angel. After one year of incubation, the firm is already building its new headquarters and is opening its own design office. The lack of sufficient infrastructure is the Incubator’s weak point. The way to overcome this barrier would be an agreement with the Polish Telecommunication, leading to the opening of a laboratory (Research & Development Centre) to test modern ICT solutions before launching them on to the market. Product ideas could come from Łódź universities and be tested 254

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions

by students. It can happen that this would lead to real implementations, such as a new application for mobile phones for the blind, for example. The Incubator’s future plans are connected with the expansion of the Technopark, envisaging the construction of a building containing: • the Laboratory of Molecular and Nanostructural Biophysics (purpose: providing research services and conducting own research with respect to the effects of nanocoatings on human health and the environment, and the assessment of new and affordable generic drugs); • the Electrical Research Laboratory (purpose: providing research services relating to electromagnetic compatibility in accordance with Directive 2004/108/EC; noise emission in accordance with the requirements of Directive 2000/14/EC, as well as certain voltage limits stipulated in Directive 2006/95/WE); it will be possible to analyse oversize products in this laboratory; which is not possible in Poland today. Of totally different nature is the Institute for Safety Technology MORATEX introduced by Marcin Struszczyk. It is an R&D unit under the Ministry of Internal Affairs and Administration, specialising in developing new technical and technological solutions for the manufacture of equipment and individual means used in the protection of human life and health, as well as their transfer to industrial practice. The Institute focuses on textile technical articles for personal ballistic protection equipment; shielding for vehicles and fixed objects; explosion-proof shields; bullet-proof vests; protection and safety clothing and equipment; materials and articles used for masking and camouflage; articles and equipment for specialised technical, chemical, medical and water rescue units; textile pneumatic constructions; radiolocation equipment and medical articles. The Institute can boast significant successes in the field of technology transfer, which are reflected in the patent output (over 100 patents with nearly 50 implementations and over 140 utility designs) and the budget structure, which indicated the dominance of income from the sale of own technical thought (products, technologies, licenses, and so on). The Institute conducts its research and development activities within the framework of: • its statutory activity, financed from own capital as well as from the state budget, • research projects, financed from the funds of the Ministry of Science and Higher Education, • development projects involving applied research or development 255

Anna Rogut, Marek Cieślak

works focused on applications in practice; in this case research results are made available under market terms to all interested, • target projects, conducted jointly with other entrepreneurs, involving industrial research and development projects, subsidised from the Ministry of Science and Higher Education funds, • own development works of a “target project” nature, but fully financed from the Institute’s funds; results of such research remain the Institute’s property and are made available to other entities under terms determined by the Institute, • works commissioned by outside entities (technological works and innovation and implementation), including enterprises, supervised by the Ministry of Science and Higher Education; in this case the way of exploiting the research results is defined each time in the commission agreement. The transfer of deliverables is regulated (in most cases) by an agreement on using the deliverables or by a license agreement. Each of these agreements regulates: • the period of time during which the user is entitled to use specific research deliverables or license, protection certificates and copyrights, • the amount of license fees / fees for the right to use research deliverables, • the extent of the Institute’s obligations with respect to making available all information and data essential for the proper production of a product (technical documentation, technical conditions, raw material requirements, product designs and so on). In the case of agreements on the use of deliverables, additional regulations refer to the extent to which the Institute may make available the same research deliverables to other entities, or use them themselves. In the case of license agreements, such regulations define the conditions under which the licensee is entitled to grant sublicenses. The success of the Institute in the field of technology transfer has its sources in: • constant control over the quality of offered technologies/products/ services, reflected in the motto ‘Quality = Client’ (well developed technology, good technical and technological documentation, assistance concerning the implementation and then support in manufacturing, which are conditions for establishing stable contacts with the client, who will come back for new products and/or modification of products purchased already); an integrated quality control system is 256

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions

used. • ensuring that advantages to each party of technology transfer are well-balanced, • adapting the products/goods/services offered to the legal requirements specified in EU directives and national standards; for this reason, the Institute takes full responsibility for the process of certifying the offered goods, • speed and flexibility of own development works and their suitability to the client/market needs; the Institute is able to develop a technology, invest its own funds and sell the results in a short time. The success of technology transfer is one side of the coin. The other is the environment in which the Institute functions and the risk associated with R&D activities. As far as the first issue is concerned, the absence of stable legal regulations concerning public assistance to entrepreneurs is involved. And this is a prerequisite for successful projects, carried out jointly with entrepreneurs/future users of research deliverables. The risk here is the timeline between starting research work and the appearance of specific results. With larger projects, lasting up to 5 years, there is a high risk that someone will undertake similar research and will obtain similar results, possibly earlier. The main reasons here are bureaucratic barriers (the stage of preparing an application and obtaining subsidies from public funds) and a lack of comprehensive information about present and future trends in the development of technology (the stage of processing the application).

2. The entrepreneurs’ voice The entrepreneurs’ side was represented by three firms: Delia Cosmetics, HTL Strefa i BSH Sprzęt Gospodarstwa Domowego (Household Goods) (Bosch-Siemens Group). The first debater, Józef Szmich (president of Delia Cosmetics, a long time employee of the Łódź Technical University, and an entrepreneur operating in the cosmetics sector for over 15 years) stressed the following: • the necessity to change the present Humboldt model of functioning of universities (isolated from commercial and social surroundings) into a new one, closely linked to practical and industrial activities; • the need to focus public support on a smaller number of areas, but such, which hold more chances for a market success in the transfer of technology (success would be achieved where it is the most probable and funds could be allocated where the chance of success is the 257

Anna Rogut, Marek Cieślak

•

•

•

•

highest). Amongst the areas characterised by the largest chances of being successful, Józef Szmich included biotechnology, biochemistry and chemistry - areas in which the Łódź region has been successful for many years. He pointed out that there is an example of a successful IT spin off in the region (an undertaking based on knowledge and people originating from universities and/or R&D centres), i.e. the company MakoLab, a well-known Łódź producer of sales management systems, document management systems, and so on. This, however, is an exception. All other successful companies are associated with the chemistry and biochemistry sector. The most spectacular example is Pharmena, a firm originating from the Institute of Applied Radiation Chemistry, which produces innovative cosmeceutical and pharmaceutical products. One key to success was hiring a competent person for the key position, someone well accustomed to the business environment and the selection of the market segment (looking for areas where the registration of a product does not require huge capital layouts); the necessity to take market requirements into account; all institutions, including transfer technology institutions, operate in a market economy and the market should verify the efficiency of their actions (success is decisive, not merely action); the lack of sufficient support for teaching/improving the skills of operating within a business environment (the successful transfer of technology means transfers that bring a market success, which is generally achieved by those who have developed and are constantly developing the ability to operate within the highly competitive business environment); the advantages derived from learning from mistakes and the success of others; we should look at everybody for good examples, without forgetting the “Łódź backyard”; the importance of spin-off firms; although there are only 2500 of them in Poland, they have a big impact on the economy and the environment in which they operate.

In his speech, Wojciech Wyszogrodzki, the president of the firm HTL Strefa, elaborated on topics associated with: • the protection of intellectual property, mainly within the context of the current functioning of Polish universities. HTL Strefa is the world’s leading manufacturer of safety and personal lancets, cooperating with Polish universities and Polish technology experts on a daily basis. Thus, Strefa is aware of numerous conflicts existing on the “inventorproducer” border. Solving those conflicts can be very difficult. They 258

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions

can sometimes represent an insurmountable barrier, mainly due to the poor regulations in the field of protection of intellectual property owned by Polish universities. This issue is difficult to the extent that the transfer of technology requires, apart from knowledge, large investments in implementation, production and sales. The distribution of profits between the inventor and the producer always raises huge doubts. “If, in order to start manufacturing, I am supposed to spend 10 or 12 million zloty on a technology line, to what extent am I supposed to share the gains with someone, whom I have already paid for such development work, and who has invented something using my money. This is a terribly difficult problem. Many times I was able to solve it only within the framework of bilateral negotiations with the authors. It is impossible to do it otherwise”. If we now add on top of that university regulations, which are rigid and practically nonnegotiable, it becomes obvious why so many things are dealt with outside universities, between University employees. Hence the appeal to the academic environment to create rules which would consider the interests of all parties. • “Non-dispersing” of public funds, which in this case means: - focusing on supporting research (and technology transfer associated with such research) for which there is some demand. “I have never regretted spending money on development and I can see the effects of this. But for me, the overall action is a bit like squandering the money if that spending is not channelled. There must be a client. If there is no client, if a client does not demand something, then, actually, all the rest is just basic research. Of course, basic research is noble and naturally advisable; however, to some limited extent”; - directing the cash flow to where there is full owner control over expenditure. “It is necessary to develop, to invest and to derive maximum benefits from it. I leave the methods to the scientists. However, I know from my own experience that if I am spending the money, I have control over it. I know where it goes, for what purpose, and what I will get out of it. For me, uncontrolled money will always be money squandered away.” • The risk of conducting and financing research and scientific activities. “Globalisation is incredible, the flow of knowledge is incredible; nowadays the sky is the limit. We conduct projects together with our clients across the Atlantic by working through WebEx, where designers have the same things on their screens – everything is happening in real time. Actually, all the beauty in carrying out scientific research is gone. Now, it is a race for success, a race against time 259

Anna Rogut, Marek Cieślak

– something that was already mentioned. Because of the amount of time often needed to reach a solution, other centres working on the same issues may be successful earlier. The winner is now the one who manages to patent or register something without even actually putting it to practice. It is a race.” BSH is one of the very few inward investors which develop R&D activities in Łódź. Therefore, Wojciech Drogosz, its representative, dedicated his speech to the general presentation of this activity conducted in the Dryer Development Centre.

3. Directions of future activities The heated discussion, which ensued after the presentations brought further comments, propositions and postulates, signalling such issues as: • Shortcomings in the functional development of the regional technology transfer infrastructure; ‘for the transfer of technology to work properly it is essential that the deliverables produced by universities are verified thoroughly as to the possibility of their implementation”. At the moment the development of the regional technology transfer infrastructure is orientated mainly at the development of R&D infrastructure, totally disregarding the market aspect. Such factors as demand for the results of research and development activities, estimated costs of implementation and production, and assistance in setting up and operating a technology firm have never been analysed. A topic that came up in the discussion was the Technopark plan to build two laboratories: the Laboratory of Molecular and Nanostructural Biophysics and the Electrical Research Laboratory. It was only natural that questions arose as to whether the plan for building the laboratories was preceded by an in-depth demand analysis, whether procedures for verifying the market value of the concepts put forwards by scientists were in place, and how many firms in Poland were able to implement such innovative technologies (for example, no more than 5 firms are involved in the medical implants field, and even so, their activities are more of an imitation type rather than strictly innovative). • Extremely high costs of launching the majority of highly innovative products, requiring state-of-the-art technologies. Only global concerns can afford such costs, and not local firms. Incidentally, taking into account the limited public assistance funds, it was stated once again that it would be advisable to create a clear strategy for the transfer of technology, define some priority areas important for 260

A Portrait of Regional Technology Transfer Institutions

the development of the region, and narrow down technology transfer support to those areas. • Over-regulation of the procedures for the transfer of technology, so characteristic of some of the technology transfer institutions. As an example, the debaters cited the University’s idea of setting up ‘one counter’, a unit monopolising all contacts between University employees and the business environment, as making technology transfer more difficult, instead of facilitating it. It was proposed that more attention should be paid instead to developing proper information instruments (e.g. an Internet website containing clear information as to who is involved and with what issues), as well as interuniversity principles with respect to using R&D apparatuses, protection of intellectual property, and so on. • The relevance of consolidating the regional business support infrastructure; that perhaps instead of further fragmentation and the creation of new technology transfer institutions, it would be advisable to somehow consolidate the existing ones, for example by means of capital ties. • The plans of the Marshal’s Office to establish, in cooperation with the Łódź Regional Development Agency, a technology transfer team whose role would be to collect all deliverables created by regional universities and offer them to the business environment without the restrictions created by the universities. The discussion proved that there is still some ‘wishful thinking’ in the region. We tend to use some buzzwords, technology transfer being one of them. We all talk about it, we all know that it is necessary, but, in principle, nothing changes. This is why we are still facing the problem of organising efficient and effective technology transfer. It is high time to undertake some concrete measures, because entrepreneurs are becoming impatient. At the same time, it is important that such measures be undertaken as a consequence of a systematic diagnosis, provide answers to problems existing in reality (oriented towards beneficiaries) and be fully based on market mechanisms. References in Polish Translation.

261

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych Jan Wojtysiak*, Stanisław Kaniszewski** 1. Współpraca transdyscyplinarna jako warunek systemowych rozwiązań w badaniach i rozwoju Dynamiczny rozwój instrumentalizacji działań człowieka w technice znacznie przyczynił się do nadania wysokiej rangi jednej z dziedzin nauki jaką jest eksploatacja. W odniesieniu do dowolnego obiektu technicznego eksploatacja racjonalizuje i optymalizuje jego technologiczne wykorzystanie w okresie od momentu jego powstania do momentu jego likwidacji. W eksploatacji wyróżnia się trzy niezależne obszary działania. Działania te mają charakter systemowy i ujęte zostały jako: procesy użytkowania danego obiektu, jego obsługiwania (serwisowania i napraw) oraz zasilania w niezbędne materiały do utrzymania obiektu w gotowości technicznej. Na rys. 1 przedstawiono pełny łańcuch produkcyjny dowolnego produktu i określono miejsce eksploatacji w tym łańcuchu. Z niego wynika, że zarówno układ techniczny realizujący technologię wytwórczą, jak i produkt oraz proces recyklingu objęte są działaniami racjonalizującymi i optymalizującymi w całym okresie życia obiektu i produktu.

Oznaczenia: T – technologia wytwórcza, S – surowce włókiennicze, E – energia Rysunek 1. Rola eksploatacji w działalności wytwórczej *

Instytut Technologii Eksploatacji-Państwowy Instytut Badawczy O/Łódzki ** Instytut Warzywnictwa im. E. Chroboczka Skierniewice

263

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

2. Działalność Instytutu Technologii i Eksploatacji w zakresie doskonalenia technologii włókninowych W Instytucie Technologii Eksploatacji – PIB, Zakład Technik Włókienniczych opracowano szereg systemowych metod doskonalących procesy użytkowania oraz obsługiwania środków produkcji realizujących określone technologie, szczególnie włókninowe, przynosząc przedsiębiorstwom konkretne korzyści ekonomiczne. Z przedstawionej roli eksploatacji w nauce i praktyce wynika, że ma ona charakter uniwersalny, niezależnie od rodzaju i charakteru wytwórczości. W badaniach nad rozwojem i wdrażaniem nowych zaawansowanych technologii konieczne są rozwiązania kompleksowe o charakterze systemowym. Temu zadaniu może sprostać nie tylko zintegrowanie merytoryczne samych podmiotów naukowych, ale także włączenie do współpracy jednostek przemysłowych. Takie współdziałanie wzmacnia potencjał wykonawczy i wyraża się w sprawniejszej realizacji procesu badawczego, a więc tworzy efekt synergii, zapewniając tym samym odpowiedni poziom naukowy i osiągnięcie zakładanych celów utylitarnych. Tak więc zagadnienia innowacyjne wieloproblemowe o charakterze transdyscyplinarnym, są istotą systemowego podejścia do ich rozwiązania. Uniwersalność metod eksploatacji, na przykładzie obiektów technicznych rozszerzona w naszym Instytucie na włókiennicze procesy wytwórcze realizowane w wielomaszynowych liniach produkcyjnych, oraz nasze doświadczania w tym zakresie wskazują, że systemowe podejście do rozwiązywania projektów innowacyjnych jest działaniem racjonalnym i efektywnym szczególnie w obszarze wdrożeń. Dzisiejszy przemysł włókienniczy jest gałęzią produkcji opartą na wysoko zaawansowanych technologiach wytwórczych uwzględniających wymagania Zrównoważonego Rozwoju charakteryzującego się biodegradowalnością produktów, podatnością na recykling zarówno środków produkcji jak i wytworzonych na nich materiałach, a także wysokim ich bezpieczeństwem, małej szkodliwości technologii dla środowiska oraz przyjazne dla człowieka, użytkowanie wytworzonych produktów tekstylnych Jednak te wysoko zaawansowane technologie bez ich głębokiego poznania mogą prowadzić do nieracjonalnej eksploatacji środków produkcji na których są realizowane i mogą być powodem zaniżonej efektywności lub nie zamierzonych strat produkcyjnych. Wpływ na taki stan ma niepełna znajomość zasad eksploatacji, zarówno w samym procesie użytkowania jak i obsługiwania, ale także z braku systemowej kontroli procesu wytwórczego w poszczególnych jego fazach – operacjach cząstkowych. Ten brak kontroli jest najczęściej przyczyną obniżenia jakości produktu końcowego, 264

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

ponieważ wpływ na to mogą mieć np. zaistniałe usterki w określonym module maszyny lub linii produkcyjnej, zaburzenia w technologicznym przekształcaniu surowca itp. Z takimi problemami w przemyśle można spotkać się wielokrotnie. W wyniku analizy i oceny tych zjawisk opracowana została w Instytucie - Zakład Technik Włókienniczych oryginalna metoda – stanowiąca istotne osiągnięcie naukowe– systemowego diagnozowania procesu wytwórczego, polegająca na jego dekompozycji na dające się wydzielić sekwencyjne operacje cząstkowe. Na rys. 2 przedstawiono istotę systemowego diagnozowania i monitorowania dowolnego procesu wytwórczego.

Rys. 2. System diagnozowania i sterowania dowolnym procesem wytwórczym Każda z takich operacji cząstkowych (OP1, OP2,... OPn) stanowi operator, który przekształca odpowiednio sparametryzowane do niego wejścia, (technologię procesu T, surowce włókiennicze S, oraz energię E niezbędną do realizacji tego procesu) w wymagane wyjścia (również odpowiednio sparametryzowane) sklasyfikowane identycznie jak wejścia, lecz o wartościach innych niż przed przekształceniem tj. T1, S1, E1 itd. Dopuszczalne wyjścia z dowolnego posobnika są dopuszczalnymi wejściami do następnika itd. Dokonując diagnozowania odpowiednich parametrów procesu i stanu (D1, D2, ... Dn) w kolejnych sekwencyjnych operacjach cząstkowych po wprowadzeniu ich do systemu zbierania danych statystycznych (SZDD) można wykorzystać je w dowolny sposób (AD); np. jako; monitoring, wizualizacja, rejestracja etc. 265

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

Takie sekwencyjne ujęcie procesu tych operacji pozwala automatycznie identyfikować każdą nieprawidłowość w zachodzącej konkretnej fazie produkcji i na bieżąco ją usuwać lub jej przeciwdziałać. Dzięki temu zapewnia się produktowi końcowemu odpowiednią jakość a także wydajność produkcji, co stanowi główny czynnik konkurencyjności przedsiębiorstwa. Metoda systemowego diagnozowania stanowi również podstawę do projektowania racjonalnych systemów sterowania i regulacji (RG) całym procesem wytwórczym niezależnym od liczby i konfiguracji maszyn w linii produkcyjnej. Pokazano to jako odrębna gałąź na rys.2 . Poprzez wprowadzenie zadanych parametrów stanu do zadajnika (ZA) można wpływać na regulator tak, aby dokonywał on odpowiednich korekt lub zmian nastaw (R1, R2, ...Rn) w modułach technicznych realizujących określone operacje cząstkowe. System ten jest uniwersalny i jest po odpowiedniej jego adaptacji aplikowalny do dowolnej technologii wytwórczej. Jak wykazano w badaniach realizowanych przez Instytut Warzywnictwa i Instytut Technologii Eksploatacji – PIB, również w skoncentrowanej technologii uprawy warzyw. Problemem kluczowym we wdrażaniu wyników badań naukowych, w szczególności nowych technologii – na przykładzie włókiennictwa – jest określenie nowoczesności i/lub innowacyjności przedsięwzięcia. W rozważaniach tych do określenia tej cechy przyjęto za podstawę kryteria techniczne i ekonomiczne. Dla ustabilizowanego dowolnego procesu wytwórczego można dokonać sformalizowanego zintegrowania czynników technicznych i ekonomicznych w postać jednej zależności matematycznej, która stanowi miarę oceny innowacyjności wyrażoną odpowiednim mierzalnym wskaźnikiem nowoczesności. n m k Ka K i — inf WN=∑Sici+∑Ejcj+∑Rpcp++ — T w +Tiw 1 1 1 a

(

gdzie: WN –

Si i ci – n– Ej i cj – m– k– Rp i cp – Ka i Ta –

)

techniczno-ekonomiczny wskaźnik nowoczesności; im wartość jego jest niższa, tym oceniana instalacja (aparatura, inwestycja, proces itp.) jest nowocześniejsza, ilość i cena i-tego surowca na jednostkę produktu, liczba rodzajów surowców, ilość i cena j-tego rodzaju energii na jednostkę produktu, liczba rodzajów energii stosowanych w procesie, liczba rodzajów robocizny niezbędnej w procesie, nakład i cena p-tego rodzaju robocizny na jednostkę produktu, koszty i czas amortyzacji inwestycji (modernizacji, 266

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

Ki i Ti – w–

aparatury, instalacji, itd.), koszty i czas amortyzacji informacji (licencji, know-how, itp.), wydajność instalacji w tej samej jednostce czasu.

Infimum tego wskaźnika określa sumę kosztów jednostkowych związanych z produkcją, dotyczących wyłącznie robocizny bezpośredniej, użytych materiałów, niezbędnej energii, amortyzacji, licencji itp. Kosztów administracyjnych, które zależne są od przyjętego systemu i sprawności zarządzania przedsiębiorstwem, wskaźnik ten nie uwzględnia, dlatego stanowi on całkowicie obiektywną ocenę innowacyjności wdrażanej technologii. Potwierdzono w praktyce, iż jest to dobre narzędzie przy podejmowaniu decyzji o wdrażaniu innowacji z uwagi na możliwość mierzalnego porównania jej z technologią istniejącą lub inną zamierzoną do wprowadzenia. We włókiennictwie przez pokrewieństwo procesów w odniesieniu do chemicznej technologii obróbki włókna i materiałów włókienniczych z procesami w skoncentrowanych uprawach agrotechnicznych, którymi zajmuje się Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach, opracowany został wspólnie projekt badawczy wpisujący się całkowicie w problematykę zrównoważonego rozwoju, a dotyczący bezglebowej uprawy warzyw, gdzie dotychczas podłożem jest niebiodegradowalna wełna mineralna.

3. Wytwarzanie struktur włóknistych dla potrzeb agrotechniki Instytut Technologii Eksploatacji PIB w Zakładzie Technik Włókienniczych zajął się opracowaniem i wytwarzaniem struktur włóknistych dla potrzeb agrotechniki, jako podłoży i środków ulepszania gleby pochodzenia roślinnego, ze względu na podobieństwo ich włóknistej struktury, a ponadto również podobieństwo zjawisk i procesów fizyko chemicznych występujących w ich wytwarzaniu, użytkowaniu i późniejszej biodegradacji, do występujących we włókiennictwie. We włókiennictwie np. ruch masy w procesie bielenia, barwienia i uszlachetniania włókna, odklejania włókien w słomie lnianej (roszenia) itp., a w agrotechnice odżywianie roślin rozpuszczalnymi nawozami mineralnymi, rządzone są tymi samymi prawami fizyki i chemii. Stąd przeniesienie naszych doświadczeń z obszaru włókiennictwa na problemy agrotechniczne lub hydrologiczne w rolnictwie było i jest konsekwencją uzasadnianą naukowymi podstawami. Ta pełna analogia procesowa stanowi sprawdzony przykład w transdyscyplinarnej współpracy jednostek naukowo – badawczych w konkretnych przedsięwzięciach innowacyjnych agrotechniczno-eksploatacyjnych. 267

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

W ramach tej współpracy nasze doświadczenia w obszarze metod eksploatacji oraz technologii włókninowych zostały w agrotechnice warzywniczej – we wspólnym przedsięwzięciu – wykorzystane i aczkolwiek badania jeszcze trwają to ich wynik jest pozytywny i zachęcający do dalszej współpracy. Opracowane wspólnie odpowiednie w 100 procentach biodegradowalne włókniste podłoża uprawowe zapewniają dobry rozwój systemu korzeniowego i wysokie plonowanie, a. przedsięwzięcie naukowe dało wstępnie zweryfikowane podstawy do opracowania nowego oryginalnego, zintegrowanego systemu uprawy warzyw, w którym ściśle jest ze sobą związany kompleks zagadnień agrotechnicznych, ekohydrologicznych i eksploatacyjnych w uprawie polowej przy zastosowaniu podłoży włóknistych. Na rys. 3 przedstawiłem – według Wrocławskiego - koncepcję systemu diagnozowania i monitorowania uprawy polowej we wszystkich w/w aspektach. Istotą tego zintegrowanego systemu jest wyodrębnienie autonomicznych podsystemów sprzężonych z podstawowym systemem intensywnej polowej uprawy warzyw. Są to podsystemy: drenażowy - optymalizujący warunki hydrofizyczne gleby, retencyjny optymalizujący zaopatrzenie gleby w wilgoć w całym okresie wegetacji, odżywiania środkami wspomagającymi wegetację oraz podsystemy monitoringu, sterowania i kontroli.

Rysunek 3. Koncepcja zamkniętego systemu eksplo- agro i eko hydrologicznego polowej uprawy warzyw W problematyce ekohydrologii rolniczej mogą znaleźć dość szerokie zastosowanie różne struktury i konstrukcje z udziałem materiałów włóknistych. Tu przede wszystkim wykorzystana może być zdolność chemicznego wiązania złożonych struktur z udziałem materiałów włóknistych ze szko268

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

dliwymi pierwiastkami zawartymi w wodzie. Ważną właściwością tych nowych materiałów jest ich biodegradowalność oraz inne celowo ukształtowane cechy tych materiałów np. hydrofilność, a w szczególności wielka rozwinięta powierzchnia wewnętrzna przypadająca na jednostkę objętości, która znakomicie podnosi intensywność zachodzących na niej reakcji chemicznych i biologicznych. Merytoryczne zaangażowanie Instytutu jest także obecne w innowacyjnym projekcie realizowanym wspólnie z Instytutem Włókien Naturalnych w Poznaniu nad wysoko zaawansowaną technologią ciągłego odklejania i pozyskiwania włókien łykowych na przykładzie słomy lnianej. Wykonane wcześniej, dla potrzeb tego Instytutu, w skali wielkolaboratoryjnej doświadczalne urządzenia do odklejania okresowego włókien i naukowe badania tego procesu, było wspólną inspiracją do wygenerowania powyższego projektu. We współpracy z byłym Instytutem Włókienniczej Inżynierii Materiałowej opracowany został bardzo potrzebny pakiet metod i technologii recyklingu tekstyliów. Dotyczył on wyrobów i produktów tekstylnych ze wszystkich rodzajów surowców i ich mieszanek. Na rys. 4 przedstawiono możliwości wykorzystania surowców włókienniczych z recyklingu. Pozyskane w ten sposób surowce wtórne, oprócz surowców pierwotnych, po ich odpowiednim przetworzeniu, stanowią dobrą bazę surowcową w innych włókienniczych i poza włókienniczych aplikacjach.

Rysunek 4. Metody recyklingu i otrzymane produkty Można z ich udziałem tworzyć różne struktury włókniste nadając im odpowiednie właściwości np. filtracyjne, barierowe, konstrukcyjne, hydrofilne lub hydrofobowe, drenażowe, sanitarno-medyczne i higieniczne, 269

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

wzmacniające, izolacyjne np. w budownictwie i inżynierii lądowej itp. Dla każdej aplikacji wytworzone materiały włókiennicze mogą mieć kształtowane właściwości pod kątem ich przeznaczenia i funkcji użytkowej, jaką w danej postaci będą realizować. W zakończeniu należy podkreślić, że transdyscyplinarna współpraca naukowo-badawcza dobrze zorganizowana daje efekt synergii, zaś systemowe podejście do rozwiązania problemu naukowo-badawczo-technicznego jest najkrótszą ścieżką w osiąganiu postawionych celów.

4. Działalność Instytutu Warzywnictwa w zakresie wykorzystania biodegradowalnych odpadowych surowców włókienniczych i wtórnych surowców naturalnych Gospodarstwa szklarniowe przypominają obecnie przedsiębiorstwa lub fabryki przemysłowe, w których produkcja sterowana jest za pomocą komputerów a rola człowieka ogranicza się do kontrolowania procesu produkcyjnego. W szklarni która, tak jak w przemyśle, jest halą produkcyjną tyle, że zbudowaną ze szkła, płyt poliwęglanowych lub folii możemy sterować niemal wszystkimi czynnikami wzrostu roślin. Nowoczesne szklarnie wyposażone są w urządzenia do sterowania klimatem w szklarni a więc temperaturą (ogrzewanie ale także kurtyny zapobiegające stratom ciepła w czasie zimy), wilgotnością (zamgławiacze, które w razie potrzeby zwiększają wilgotność a także obniżają temperaturę) i światłem (doświetlanie roślin w okresie niedoboru światła lub cieniowanie roślin w okresie kiedy jest jego nadmiar). Dokarmianie roślin odbywa się za pomocą specjalnych dozowników sterowanych komputerem, dzięki czemu można zapewnić roślinom odpowiedni skład pożywki nawozowej dostosowanej do fazy wzrostu roślin. Krytycznym ogniwem w uprawie szklarniowej jest podłoże w którym uprawiane są rośliny. Ze względu na choroby występujące w glebie i ryzyko porażenia roślin, w nowoczesnych technologiach szklarniowych stosowana jest tzw. bezglebowa uprawa roślin w podłożach o małej objętości, wolnych od chorób i nie zawierających składników pokarmowych. Optymalne warunki do wzrostu korzeni występują wtedy gdy porowatość całkowita podłoża wynosi 70 – 90 %, a objętość wolnych przestrzeni w połowie wypełniona jest wodą i powietrzem. Do upraw bezglebowych pod osłonami wykorzystywane są podłoża organiczne: torf, kora drzew iglastych, słoma, węgiel brunatny, włókno drzewne, włókno kokosowe, łuska kokosowa, łuska kakaowa; podłoża mineralne: wełna mineralna i szklana, keramzyt, perlit, pumeks, zeolit, tłuczeń, żwir, piasek i podłoża syntetyczne: pianka 270

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

poliuretanowa, pianka polifenolowa i aminowa. Wśród podłoży mineralnych i syntetycznych występują podłoża inertne tzn. wykazujące obojętność lub bierność chemiczną. Podłoża te nie wchodzą w istotne reakcje z roztworami nawozowymi oraz nie ulegają rozkładowi mikrobiologicznemu.. Obecnie dominującym podłożem w bezglebowej uprawie warzyw szczególnie pomidora jest wełna mineralna, której problem utylizacji nie został praktycznie rozwiązany. Wełna mineralna jest podłożem jednorodnym tzn. system korzeniowy każdej rośliny rozwija się dokładnie w tych samych warunkach co jest praktycznie nieosiągalne przy stosowaniu znanych podłoży organicznych. Wełna mineralna składa się w 5% z fazy stałej włókien i w 95% z porów o różnej średnicy, 60 – 70% porów wypełnionych jest wodą a 30 – 40 % powietrzem. Po zakończonej uprawie wełna mineralna, jak każde inne podłoże, w okresie wegetacji ulega zakażeniu i przestaje być wolna od szkodników i chorób. W związku z tym jest wymieniana i powstaje odpad poprodukcyjny. Przyjmuje się, że z 1 ha uprawy pomidora w szklarni jako odpad pozostaje 72 m3 wełny mineralnej oraz 5 ton tworzyw sztucznych głównie folii. Stosowane dotychczas podłoża organiczne cechują się zdecydowanie gorszymi właściwościami fizycznymi głównie pojemnością wodną oraz powietrzną. Ponadto w podłożach tych występuje aktywna sorpcja azotu, co utrudnia właściwe odżywianie roślin tym składnikiem. W ramach prowadzonej współpracy Instytutu Warzywnictwa w Skierniewicach z Instytutem Technologii Eksploatacji PIB, Zakład Technik Włókienniczych w Łodzi opracowano nowe biodegradowalne podłoża uprawowe przeznaczone do bez glebowej uprawy warzyw pod osłonami. Badania nad opracowaniem wielowarstwowego podłoża do uprawy warzyw szklarniowych, wytworzonego z naturalnych surowców wtórnych i odpadowych podlegających biodegradacji realizowano w ramach projektu rozwojowego. Do wytworzenia podłoża uprawowego użyto biodegradowalnych naturalnych, włókienniczych surowców wtórnych i odpadowych takich jak: bawełna, wełna, len, konopie, oraz naturalnych włóknistych surowców odpadowych takich jak: słoma żytnia, trociny, paździerze, włókno kokosowe, pakuły. Niektóre surowce odpadowe jak: trociny, słoma, paździerze były również estryfikowane 15 procentowym kwasem azotowym w celu ograniczenia jego niedoboru w początkowym okresie wzrostu roślin spowodowanego sorpcją biologiczną azotu w procesie rozkładu związków organicznych. Powstająca w procesie estryfikacji nitrolignina stanowi również wolnodziałające źródło azotu, który w okresie wegetacji wykorzystywany jest przez rośliny. Użyte do wytworzenia podłoża surowce po rozwłóknieniu zostały skonsolidowane mechanicznie, tworząc strukturę przestrzenną o poziomym i pionowym układzie warstw. Tak uformowane podłoże opakowane zostało dwuwarstwową folią tworząc matę uprawową o 271

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

standardowym wymiarze 7,5 cm x 20 cm x 100 cm. Do wytwarzania podłoża opracowano linię technologiczną w skład której wchodzi urządzenie do rozdrabniania włóknistych i włókienniczych surowców naturalnych oraz urządzenie do formowania podłoża uprawowego (rys.1).

Rys. 1. Urządzenie do formowania podłoża uprawowego 1-zasobnik, 2transporter, 3-dozownik surowców włóknistych, 4-zasilarka wolumetryczna, 5-szyb zasypowy, 6-wałki wydające, 7-transportery zagęszczające, 8-igłowarka, 9-urządzenie odbierająco-przecinające, 10-stół do pakowania w rękaw foliowy. W badaniach szklarniowych w uprawie pomidora porównywano podłoża o luźnej strukturze wykonane z nitrowanych trocin, paździerzy oraz słomy żytniej o średnicy Ř10/15, a także podłoża skonsolidowane wykonane z trocin (T), kokosu (K), bawełny (B), paździerzy (P) i wełny owczej (W) stanowiących kombinację poszczególnych surowców w stosunku 1:1. Kombinację kontrolną stanowiła wełna mineralna płyty „Grodan Master”, jako podłoże stosowane najczęściej w bez glebowej uprawie warzyw szklarniowych.

272

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

Fot. 1. Uprawa pomidora w szklarni doświadczalnej z zastosowaniem podłoży biodegradowalnych

Fot. 2. Dozownik nawozów wraz z komputerem sterującym Maty z podłożami do których wysadzono pomidory ustawiane były na podwieszanych rynnach (fot.1). Rośliny w okresie wegetacji dokarmiane 273

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

były za pomocą systemu kroplowego współpracującego z dozownikiem nawozów sterowanym komputerem (fot.2). Fertygacje prowadzono w oparciu o wskazania integratora słonecznego lub czasowo co dwie trzy godziny stosując pożywkę o następującym składzie: EC – 3,5-2,8; pH-5,5; N-NO3 - 200-250; P- 70; K-280-380; Ca-180-220; Mg-80; Fe-2,0-2,5; Mn06-08; Zn-0,33; B-0,33; Cu-0,15. Rodzaj podłoża Trociny nitr.15% HNO3 Ø10 mm Paździerze nitr. 15% HNO3 Ø10 mm Słoma nitr. 15% HNO3 Ø10 mm TKW BKW PBKW TKW/BKW Grodan –Master Kontrola

wczesny

Plon w kg.m-2 owoców handlowy dojrzałych

ogólny

12,87 a

42,31 bc

43,44 cd

43,62 cd

13,57 a

47,19 ab

48,08 bc

48,35 bc

13,16 a 13,67 a 13,13 a 14,13 a 13,27 a

40,11 c 51,52 a 43,40 bc 46,88 ab 43,15 bc

40,90 d 53,37 a 44,87 cd 48,30 abc 45,72 cd

41,12 d 53,62 a 45,14 cd 48,51 bc 45,79 cd

14,81 a

49,93 a

51,16 ab

51,22 ab

Tab. 1. Wpływ rodzaju podłoża na plonowanie pomidora odmiany Growdena F1 (szklarnia 2008) Test t – Studenta, =0,05 W przeprowadzonych doświadczeniach najwyższy plon handlowy pomidora uzyskano na podłożu skonsolidowanym z trocin, włókna kokosowego i wełny (TKW), który wynosił 51,52 kg.m-2 (tab.1). Wysoki plon uzyskano także w uprawie na skonsolidowanej mieszance paździerzy, bawełny, kokosu i wełny (PBKW) a także na podłożu luźnym wykonanym z nitrowanych paździerzy. Uzyskane plony na wymienionych podłożach nie różniły się istotnie od plonu uzyskanego na wełnie mineralnej co potwierdza ich przydatność do bezglebowej uprawy warzyw w szklarni. Najniższy plon uzyskano na nitrowanej słomie, która nie zapewniała optymalnych warunków powietrzno-wodnych w późniejszym okresie wzrostu pomidorów. Zastosowanie nowych biodegradowalnych podłoży w bezglebowej uprawie warzyw przyczyni się do ograniczenia bądź zlikwiduje zanieczyszczenie środowiska odpadem poprodukcyjnym z wełny mineralnej. Zużyte podłoże, które nie w pełni ulegnie biodegradacji w sezonie uprawowym po rozdrobnieniu może być wykorzystane jako dodatek do podłoży służących do produkcji innych roślin (w szkółkarstwie i roślinach ozdobnych) oraz jako organiczny nawóz do innych upraw rolnych.

274

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

Wykorzystanie zużytego podłoża w polowej uprawie warzyw, po uprzednim przekompostowaniu, jak również wzbogacenie gleby poprzez odpowiednio przetworzone związki organiczne, które mają wysoką zdolność adsorpcji wody i właściwość humifikacji gleby, a także ograniczanie strat wody z gleby w wyniku ewaporacji poprzez stosowanie ściółek i włóknin ma istotne znaczenie dla poprawy bilansu wodnego oraz zwiększenie retencji wodnej gleby. Problem gospodarowania wodą w polowej uprawie warzyw, której deficyt systematycznie się pogłębia w wyniku zmian klimatycznych, ma decydujące znaczenie dla uzyskania wysokich i stabilnych plonów warzyw. Brak zbiorników retencyjnych powoduje, że do systemu drenarskiego przedostaje się od 100 do 300 mm wody, która jest odprowadzana do rzek i bezpowrotnie stracona dla potrzeb rolniczych. Wraz z wodą do wód drenarskich przedostaje się znaczna ilość składników pokarmowych, zwłaszcza azotu (20-120 kg•ha-1), powodując zanieczyszczenie rzek i jezior. Szczególnie duża ilość składników przedostaje się do cieków wodnych w rejonach intensywnej uprawy warzyw, w których dawki azotu dochodzą do 400 i więcej kg czystego składnika na hektar. Intensywna uprawa gleby, długie okresy pozostawiania gleby bez roślin okrywowych, wysokie nawożenie azotem i potasem oraz intensywne nawadnianie powodują, że straty składników pokarmowych w wyniku przemywania w uprawie warzyw są znacznie większe niż w uprawie innych roślin rolniczych. Ilość wymywanego azotu zależy od dawki, formy azotu, sposobu stosowania a także od gatunku uprawianej rośliny. W badaniach krajowych stwierdzono, że najwyższe stężenia azotu azotanowego (12,6-15,1 mg•dm3) występowało w odciekach drenarskich ze zlewni, w których uprawiane były buraki cukrowe lub kukurydza lub obie te rośliny, a pole było bez okrywy roślinnej w okresie jesienno zimowym. W resztkach pożniwnych znajduje się dużo azotu, który ulega mineralizacji i może być wymywany do wód drenarskich. Badania przeprowadzone w Anglii wykazały, że zawartość azotu mineralnego w glebie (0-90cm) w wyniku mineralizacji resztek pożniwnych wynosiła od 40 do 300 kg N•ha-1 w zależności od gatunku roślin. Stosowanie ściółek zwłaszcza z roślin motylkowych istotnie zwiększa zawartość azotu mineralnego w glebie natomiast jego wykorzystanie przez rośliny zależy od gatunku uprawianego warzywa. Stosunkowo dużo azotu pozostaje po roślinach wcześnie schodzących z pola i gdy stosowane jest więcej niż jedno ściółkowanie, co stwarza ryzyko strat poprzez wymywanie. Uprawa roślin okrywowych w okresie jesienno- zimowym ograniczała straty wody oraz wymywanie składników pokarmowych zwłaszcza azotu i potasu. Istotne znaczenie dla poprawy bilansu wodnego ma zatem zwiększenie retencji wodnej gleby poprzez wzbogacanie jej w odpowiednio przetworzone związki organiczne, które mają wysoką zdolność adsorpcji 275

Jan Wojtysiak, Stanisław Kaniszewski

wody i właściwość humifikacji gleby, a także ograniczanie strat wody z gleby w wyniku ewaporacji poprzez stosowanie ściółek i włóknin. Obecnie w warzywnictwie w celu ograniczenia zachwaszczenia lub przyśpieszenia plonowania używane są ściółki lub włókniny ropopochodne, które z uwagi na zabrudzenie w okresie ich użytkowania nie nadają się do recyklingu i stanowią odpad zanieczyszczający środowisko. Stosowanie ściółek organicznych oraz biodegradowalnych włóknin ograniczy straty wody i składników pokarmowych wymywanych do sytemu drenarskiego oraz przyczyni się do poprawy właściwości retencyjnych i fizyko-chemicznych gleby oraz ochrony środowiska.

Bibliografia 1/ Borowiec S., Zabłocki Z., Wpływ rolniczego użytkowania i okrywy roślinnej na stężenia azotanów w ciekach i odciekach drenarskich północno-zachodniej Polski. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z.440:19-25, 1996. 2/ Dyśko J., Kaniszewski S., Badania nad nawadnianiem pomidora w uprawie na wełnie mineralnej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 438, s.199-204, 1996. 3/ Igras J., Jadczyszyn T., Zawartość azotanów i fosforanów w płytkich wodach gruntowych w Polsce. Prob. Inż. Rol. 2:91-101, 2008. 4/ Doltra J., Carpintero J.M., Berbegall F., Ramos C., Effect of fertigation management on chnese cabbage yield and water and nitrogen losses. Acta Hort. 792: 241-246, 2008. 5/ Goulding K., Nitrate leaching from arable and horticurtural land. Soil use and management 16:145-151, 2000. 6/ Kaniszewski S., Nawadnianie warzyw polowych. Plantpress, Kraków ss.85, 2005. 7/ Lipiński J., Zarys rozwoju oraz produkcyjne i środowiskowe znaczenie melioracji w świetle badań. Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus 5(1) 2006:3-15, 2006. 8/ Mioduszewski W., Gospodarka wodna w obszarach wiejskich. Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, Rocznik XIV, z. 1(31):5-18, 2005. 9/ Rahn C.R., Management strategis to reduce nutrient losses from vegetable crops. Acta Hort. 571:19-29, 2002. 10/ Riley H., Dragland S., Livig and surface mulches as nutrient sources in organic vegetable growing. Acta Hort. 571:109-117, 2002. 11/ Rumpel J., Kaniszewski S., Present state and prospects of soilless culture of vegetables in the open air. Journal of Vegetable Crop Production, Vol.4(1), s.3-10, 1998. 12/ Sonneveld C. Rockwool as a substrate in protected cultivation. Chronica 276

Współpraca transcyscyplinarna. Przykład łódzkich ośrodków naukowych

Hort. 29(3): 33-36, 1989. 13/ Torstensson G., Aronsson H., Bergström L., Nutrient use efficiencies and leaching of organic and conventional cropping systems in Sweden. Agron. J. vol. 98:603–615, 2006. 14/ Weinert T.L., Pan W.L., Moneymaker M.R., Santo G.S., Stevens R.G., Nitrogen recycling by nonleguminous winter cover crops to reduce leaching in potato rotations. Agron. J. vol.84:365-372, 2002.

277

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka Janusz Moos* Wprowadzenie Współczesne systemy edukacyjne muszą wiązać się z gospodarką w celu ich wydobycia z działań „wyspowych” izolowanych, nawet najlepiej zorganizowanych pod względem metodycznym i programowym. Bez tych sprzężeń zwrotnych edukacja może kształtować umiejętności, które nie mają żadnego znaczenia w osiąganych kwalifikacjach zawodowych lub wymuszać przyswajanie wiadomości o nikłym znaczeniu dla procesów edukacyjnych dotyczących najnowszych technologii i technik pracy. Przedmiotem rozważań będzie koncepcja kształcenia modułowego ukazująca procesy organizacji uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych. Są one zasadniczo odmienne od procesów kształcenia w przedmiotach i od powszechnie funkcjonującego toku kształcenia „od teorii do praktyki”. Kształcenie zadaniowe (modułowe) znakomicie likwiduje lub ogranicza statyczną kulturę kształcenia zawodowego, którą cechuje, między innymi, dominacja sądów (komunikatów) replikujących przekazywaną wiedzę, systematyzację wiedzy bez procesów jej wytwarzania przez uczniów, ograniczony proces kształtowania miękkich kompetencji kluczowych, takich jak etyka pracy oraz osiągania kwalifikacji ponadzawodowych, w tym umiejętności komunikowania się z innymi, zespołowego produkowania pomysłów rozwiązań problemów, wykorzystywania instrumentarium komputerowego do rozwiązywania zadań. W procesie kształcenia modułowego – zadaniowego dominuje tok indukcyjny, „od identyfikacji zadania zawodowego do struktury teoretycznej”. Zadania zawodowe transportowane z rzeczywistego procesu pracy do procesu kształcenia zawodowego określają sytuację wejściową tego procesu. Identyfikacja tego zadania wywołuje potrzebę uczącego się do samodzielnego pobrania informacji (z różnych źródeł, między innymi z internetu, katalogów i poradników, od nauczyciela – organizatora procesu kształcenia) koniecznych do rozwiązania zadania. Sterowanie procesem uczenia się na drodze „od zadania do struktury teoretycznej (program działania podczas rozwiązywania zadań określonego typu, algorytm postępowania, zasada i in.)” określa przebieg czynności pedagogicznych nauczyciela i czynności uczącego się.

*

Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego

279

Janusz Moos

1. Struktura programów kształcenia modułowego Z wielu definicji pojęcia „moduł” i wielu koncepcji modułowej budowy programów kształcenia, funkcjonujących w różnych krajach i przedstawianych przez różne instytucje i organizacje, między innymi przez Międzynarodową Organizację Pracy, wybrano następujące: „moduł jest zwartą i samodzielną jednostką kształcenia, która posiada precyzyjnie sformułowane cele”, „moduł umiejętności kwalifikacyjnych określa minimum niezbędnych umiejętności i umożliwia ich kształtowanie”, „moduł zawiera informacje o celach, które charakteryzują się jednoznacznością i mierzalnością”, „poziom ukształtowanych umiejętności jest mierzalny”, „treść modułów można transformować”, „uczestnik szkolenia może osiągać zdefiniowane cele i odczuwać oraz uzyskiwać potwierdzenie, iż osiąga kwalifikacje zawodowe”. Podstawową kategorię dydaktyczną programów kształcenia modułowego – zadaniowego stanowi JEDNOSTKA MODUŁOWA, której nazwa jest tożsama z nazwą zadania zawodowego. Jednostka modułowa pracy stanowi odrębną całość, jest samoistnym wycinkiem pracy i nie podlega dalszym podziałom. Rezultatem kształcenia w jednostce modułowej programu jest osiągnięcie kwalifikacji (umiejętności, wiadomości, cechy psychofizyczne) potrzebnych do wykonania zadania zawodowego (jednostki modułowej pracy). Cele kształcenia w jednostkach modułowych są odpowiedziami na pytanie „co uczący się będzie umiał po zorganizowanym procesie kształcenia?”. Każda jednostka modułowa zawiera kilka umiejętności wynikowych. Pierwszy obszar treściowy jednostki zawiera więc umiejętności wynikowe, czyli zapis w terminologii behawioralnej. Powyższe założenie uzasadnia brak odnotowywania w opisie tych wiadomości i umiejętności, które powinny być przyswojone i ukształtowane podczas procesu kształcenia w jednostce modułowej. Takie podejście do formułowania wyłącznie umiejętności wynikowych szczególnie wzmacnia potrzebę wyróżnienia oceny diagnostycznej (badanie poziomu wiadomości i umiejętności niezbędnych do podjęcia kształcenia w module), oceny formatywnej (badanie poziomu wiadomości i umiejętności w trakcie procesu kształcenia w jednostce modułowej) i oceny sumującej (badanie poziomu umiejętności wynikowych). Program kształcenia modułowego stanowi więc układ jednostek modułowych odpowiednio konfigurowanych. Zmiana treści zadania zawodowego, wynikająca z przemian technologicznych i technik pracy to wymiana jednostki modułowej bez potrzeby zmiany całego programu kształcenia.

280

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

2. Cele kształcenia zadaniowego 1) Szybkie przystosowanie szkolnych systemów kształcenia do potrzeb rynku na nowe kwalifikacje zawodowe poprzez wymianę JEDNOSTEK MODUŁOWYCH w przypadku zmian w technologiach i technikach pracy (zmiana treści zadań zawodowych) i poprzez projektowanie kwalifikacji specjalistycznych przez pracodawców, które charakteryzuje duża zmienność. 2) Organizacja aktywnego uczenia się w wyniku stosowania metody projektów i innych metod stymulujących aktywność uczestników procesu uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych. Metoda projektów umożliwia ukształtowanie najważniejszych umiejętności wynikających z celów kształcenia w modułach, między innymi: samodzielnego wytwarzania pomysłów rozwiązań problemów (rozwiązywanie zadań zawodowych) i metod weryfikacji tych pomysłów; korzystania z tekstowych i pozatekstowych źródeł informacji, analizowania informacji w celu ich selekcji i syntetyzowania informacji poprzez ich scalanie; korelowania informacji i ich porządkowania z różnych punktów widzenia, konstruowania przedmiotowo-manipulacyjnego, samodzielnego planowania pracy zorientowanej na wykonywanie zadania; indywidualnego i grupowego podejmowania decyzji, prezentowania własnych rozwiązań. Metoda projektów uczy zachowań przedsiębiorczych oraz kształtuje umiejętność integrowania wiedzy, a także uczy analizowania i oceniania rozwiązań technicznych i organizacyjnych w aspekcie ekonomicznym, społecznym i in. 3) Znaczące wartości dydaktyczne mają poszczególne etapy postępowania w ramach stosowanej metody projektów, to jest: rozbudzenie zainteresowania uczniów tematyką wynikającą z modułowych programów kształcenia zawodowego i sugerowanie treści problemów do rozwiązania, zawieranie kontraktów z uczącymi się, analiza proponowanych tematów projektów i ustalenie zakresu prac; wykonywanie zaplanowanych czynności (realizacja projektu w ramach kształcenia formalnego i pozaformalnego), opracowanie raportu, prezentacja – obrona rozwiązań; badanie poziomu ukształtowanych umiejętności.

281

Janusz Moos PROJEKTY ZADANIA ZAWODOWE

Temat projektu

GRUPY – ZESPOŁY ZADANIOWE

KONTRAKTY EDUKACYJNE

WYKONYWANIE PROJEKTÓW – ZADAŃ ZAWODOWYCH

OBRONA – PREZENTACJA WYNIKÓW

Rys. 1. Istota metody projektów w kształceniu zawodowym Treść projektu może dotyczyć, między innymi, urządzenia technicznego, modelu matematycznego procesu lub obiektu technicznego, a ogólnie konstruowania umysłowego bądź przedmiotowo-manipulacyjnego. Powinna ona być powiązana z jednostką modułową programu stanowiącą samodzielny wycinek procesu dydaktycznego (zadanie), którego rezultatem jest osiągnięcie kwalifikacji potrzebnych do wykonywania zadania zawodowego (jednostki modułowej pracy), a więc do wykonywania produktu, usługi lub do podjęcia decyzji. Uczący się, realizujący projekt, mogą pracować w laboratorium szkolnym, pracowniach centrów kształcenia praktycznego, bibliotekach, firmach przemysłowych i usługowych, pracowniach informatycznych w ramach kształcenia formalnego i pozaformalnego lub mogą brać udział w konsultacjach prowadzonych przez nauczycieli tutorów i mentorów. Istotne w procesie osiągania celów kształcenia w modułach (jednostkach modułowych) są również inne metody ukierunkowane na samodzielne dochodzenie do wiedzy i rozwiązań zadań zawodowych. Należą do nich między innymi: - sesja pomysłów – „burza mózgów” (brainstorming); - dyskusja panelowa; - dyskusja wielokrotna, dyskusja wielokrotna limitowana, dyskusja 66; - tworzenie wspólnego plakatu, graficznego obrazu dyskusji; 282

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

- metoda ról; - metody sytuacyjne (analiza zdarzeń, przypadków); - inne gry dydaktyczne i inne metody odroczonego wartościowania; - procedura U; - metody synektyczne. 4) Wysokie poziomy indywidualizacji kształcenia w wyniku: - organizowania zbiorowości uczniowskich w zespoły zadaniowe oraz inspirowanie podziału pracy i reguł współdziałania; - wspierania integracji społecznej zespołu zadaniowego oraz stosowanie skutecznych technik rozpoznawania i rozwiązywania konfliktów interpersonalnych, a także konfliktów grupowych; - organizowania kształcenia zindywidualizowanego (praca w grupach, zajęcia wyrównawcze pozaformalne, konsultacje indywidualne, perswazja, kontrakty, naprowadzenia; - pełnienie przez nauczycieli ról facylitatorów i mentorów. 5) Osiąganie kwalifikacji ułatwiających transport umiejętności, w tym uczenie: - uczenia się; - pracy samodzielnej; - podejmowania decyzji; - kreatywności; - odpowiedzialności. Przygotowanie uczącego się do samodzielnego uczenia się jest jednym z najważniejszych założeń pracy szkoły innowacyjnej wdrażającej do praktyki edukacyjnej model kształcenia zadaniowego – modułowego. Samodzielne uczenie się może być urzeczywistnione w procesie organizowania kształcenia w poszczególnych jednostkach modułowych (indywidualny tok kształcenia) lub w procesie rekwalifikowania swoich umiejętności, który wynika z przemian w technologiach i technikach pracy zawodowej. 6) Integracja kształcenia praktycznego i teoretycznego, integracja pracy zawodowej i edukacji poprzez wyróżnienie jednostek modułowych (zadań zawodowych transformowanych na zadania dydaktyczne), traktowanie zawodu jako układu zadań zawodowych (lub układu kwalifikacji zawodowych) oraz poprzez sterowanie przez nauczyciela procesów poznawczych i wytwarzania wiedzy (rozwiązywania zadań) na drodze „zadanie zawodowe struktura teoretyczna” (uczenie się poprzez wykonywanie czynności ukierunkowanych na wykonywanie zadania zawodowego). W omawianym systemie kształcenia zadaniowego nie występują przedmioty. Moduły kształcenia zawodowego tworzone z układu jednostek modułowych (zadań 283

Janusz Moos

zawodowych) tworzą więc plan kształcenia zawodowego. Sterowanie procesem wykonywania przez uczniów zadań zawodowych i ustalania reguł, zasad, procedur postępowania (struktur teoretycznych) przedstawia rys. nr 2. ST poziom struktur teoretycznych (zasady, reguły, procedury)

wykorzystywanie zasad, procedur w rozwiązywaniu kolejnego zadania tworzenie modeli symbolicznych wykonywanych czynności

MS poziom modeli symbolicznych (symbole, oznaczenia)

tworzenie modeli wyobrażeniowych wykonywanych czynności

MW poziom modeli wyobrażeniowych (m.in. model czynności)

wykonanie czynności manipulacyjno-motorycznych (działanie praktyczne)

PK poziom konkretów i identyfikacji zadania, czynności manipulacyjnomotorycznych

Rys. 2. Ilustracja procesu ł czenia teorii z praktyk , wg . M. Godlewski, M. Kwiatkowski

Rys. 2. Ilustracja procesu łączenia teorii z praktyką, wg . M. Godlewski, M. Kwiatkowski Kształcenie modułowe zorientowane na uczenie się poprzez wykonywanie zadań zawodowych wywołuje wartościowe procesy edukacyjne stymulujące aktywność uczących się (samodzielne pobieranie informacji potrzebnych do wykonania danego zadania zawodowego, tworzenie zespołów zadaniowych, kontrakty edukacyjne). Model kształcenia modułowego jest wdrażany do praktyki edukacyjnej. Funkcjonuje już Polska Sieć Kształcenia Modułowego. Prowadzone są w kraju prace nad przygotowaniem programów kształcenia modułowego i pakietów edukacyjnych dla nauczyciela i ucznia w ramach Programu Ministerstwa Edukacji Narodowej „Przygotowanie innowacyjnych programów kształcenia zawodowego” dla zawodów objętych polską klasyfikacją zawodów szkolnych (w latach 2005-2008 opracowano 131 programów modułowych i ok. 3500 pakietów edukacyjnych dla uczniów i nauczycieli). Wykonawcami tego projektu były dwie instytucje: Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy oraz Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego. Strukturę modułowego programu kształcenia i pakietów edukacyjnych oraz istotę kształcenia w jednostkach modułowych ilustrują rys. 3-5.

284

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE

STANDARD KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH

MODUŁY KSZTAŁCENIA W ZAWODZIE

JEDNOSTKA MODUŁOWA JM1

JEDNOSTKA MODUŁOWA JM2

JEDNOSTKA MODUŁOWA JM3

JMn

Rys. 3. Struktura modułowego programu kształcenia zawodowego

Rys. 4. Treści modułów i jednostek modułów

285

Janusz Moos

Rys. 5. Struktura pakietu edukacyjnego dla ucznia i nauczyciela Sygnalizowane standardy kwalifikacji zawodowych były opracowywane w ramach projektu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej „Opracowanie i upowszechnienie krajowych standardów kwalifikacji zawodowych”. Projekt wykonywało konsorcjum w składzie: Doradca Consultants Ltd., Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Demos Polska, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie, Pracownia Badań Społecznych w Sopocie. Do zadań projektu należało, między innymi, opisanie i upowszechnienie krajowych standardów dla 200 zawodów. Zakłada się, iż standard kwalifikacji zawodowych jako norma opisująca kwalifikacje konieczne do wykonywania zadań zawodowych – zgodnie z wymaganiami stanowisk pracy będą stosowane w pośrednictwie pracy, doradztwie zawodowym, w tworzeniu standardów egzaminacyjnych i programów kształcenia, w procesach porównywalności i uznawalności kwalifikacji w polityce kadrowej przedsiębiorstw oraz w projektowaniu i prowadzeniu procesów kształcenia 286

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

przedzawodowego i zawodowego. W każdym standardzie zawarte są podstawy prawne wykonywania zawodu, opis zawodu, zestaw zadań zawodowych, opisane składowe kwalifikacji (umiejętności, wiadomości i cechy psychofizyczne) dla kwalifikacji ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych i specjalistycznych oraz dla wyróżnionych poziomów kwalifikacji. Bazą informacyjną dla Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w pracach nad modularyzacją kształcenia zawodowego i standaryzacją kwalifikacji były prace koordynacyjne w programie UPET-IMPROVE zorientowanym na opracowanie i wdrożenie do praktyki szkolnej modelu kształcenia zmodularyzowanego w zawodach szerokoprofilowych oraz koordynacja prac nad projektowaniem i wdrożeniem modelu edukacji prozawodowej. Istotne były również następujące działania48,48,50: 1. Opracowanie 80. modułowych programów kształcenia zawodowego w krótkich cyklach (0,5-1,5 roku) w szkole policealnej na podbudowie programowej szkolnej edukacji prozawodowej. Cechą charakterystyczną prac był wybór najważniejszej dla pracodawców kwalifikacji podstawowej dla zawodu i kwalifikacji specjalistycznej (wyniki badań rynku pracy poprzedzające prace programowe), wytypowanie najważniejszych zadań zawodowych, ustalenie jednostek modułowych i modułów umiejętności zawodowych, opracowanie tzw. kart JM i kart MUZ oraz pakietów edukacyjnych dla nauczycieli i uczniów wspomagających organizację procesu kształcenia modułowego. W zbiorze 80 programów znalazły się, między innymi, propozycje kształcenia modułowego w zawodach: technik mechanik – technolog programista obrabiarek CNC; technik elektronik – robotyka i automatyka elektroniczna; technik informatyk – komputerowe wspomaganie projektowania, grafika komputerowa, techniki multimedialne; technik budownictwa – renowacja obiektów architektury51. Do najważniejszych efektów sygnalizowanej pracy można zaliczyć: powołanie i zorganizowanie działalności 35 zespołów zadaniowych składających się z nauczycieli i pracodawców, grupowe rozwiązywanie problemów projektowania kształcenia modułowego, organizacja 48

Figurski J., Symela K. (red.): Modułowe programy w kształceniu zawodowym, Radom, 2001. 49 Moos J. (red.): Kształcenie w zawodach szerokoprofilowych, Warszawa, 1998. 50 Brejnak A., Strojna E.: Projektowanie modułowych programów kształcenia zawodowego w formie kursowej i szkolnej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 2000. 51 Moos J. (red.): Modelowanie kształcenia modułowego, Łódź, 2001.

287

Janusz Moos

38 kursów, warsztatów metodycznych, sesji i seminariów, wzbogacenie funkcjonującego Nauczycielskiego Zespołu Postępu Pedagogicznego w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego o grupę nauczycieli kształcenia modułowego. 2. Udział ekspercki i organizacyjny w projekcie Phare 2001 i Phare 2002 (2003-2004 r.) Rozwój ZASOBÓW LUDZKICH - „Pracuję - Zatrudniam” (Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego było w konsorcjum z brytyjską firmą JMC Consulting LTD, WUR sp. z o.o. i Świętokrzyską Agencją Rozwoju Regionalnego). Wszystkie programy projektowanych szkoleń dla osób zainteresowanych założeniem własnej firmy i osiągnięciem nowej kwalifikacji zawodowej zostały opracowane jako MODUŁOWE przez zorganizowane nauczycielskie zespoły metodyczne współpracujące z pracodawcami. Partnerami projektu były powiatowe urzędy pracy, jednostki samorządu terytorialnego i szkoły zainteresowane zmianą oferty edukacyjnej. W wyniku dokonanej szczegółowej analizy rynku pracy opracowano programy modułowe 392 szkoleń długodystansowych (od trzech tygodni do dwóch miesięcy) dla osiągnięcia kwalifikacji zawodowych, między innymi w następujących obszarach zawodowych: księgowość wspomagana komputerem, specjalista ds. wynagrodzeń, europejska karta umiejętności informatycznych (ECDL), grafika komputerowa, projektowanie i wdrażanie baz danych, administracja sieci komputerowych, obsługa i programowanie obrabiarek sterowanych numerycznie, montaż i eksploatacja urządzeń chłodniczych i klimatyzacyjnych, bibliotekoznawstwo, usługi opiekuńcze, usługi gastronomiczne, diagnostyka samochodowa, pracownik hurtowni, sprzedawca w punkcie sprzedaży detalicznej, diagnostyka i serwis urządzeń automatyki. Do znaczących efektów sygnalizowanej działalności można zaliczyć: powiązanie pracy edukatorów z pracodawcami, ukazanie funkcji szkoły zawodowej w systemie kształcenia ustawicznego, utworzenie modelu osiągania nowych kwalifikacji zawodowych w powiązaniu z procesem monitorowania rynku pracy, doradztwem zawodowym przedszkoleniowym i poszkoleniowym, przygotowanie kolejnej grupy nauczycieli do projektowania Programów Modułowych i organizacji kształcenia modułowego. W 392 szkoleniach modułowych wzięło udział ok. 5000 osób. W wyniku zorganizowanych prac doradczych ponad 1200 osób zatrudniło się w firmach przemysłowych, handlowych i usługowych lub założyło własną firmę, a 18 szkół zawodowych w wyniku opracowanych 288

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

46 programów modernizacji oferty edukacyjnej wyposażono w nowe stacje technodydaktyczne uwzględniające najnowsze technologie informatyczne. Efektem przedstawionej i wdrożonej autorskiej koncepcji modularyzacji kształcenia ustawicznego była organizacja kształcenia modułowego dorosłych w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w ramach kolejnych szkoleń prowadzonych we współpracy z powiatowymi urzędami pracy (Łódź, Brzeziny). Dotyczyły one programowania i obsługi obrabiarek sterowanych numerycznie, obsługi maszyn do przetwórstwa tworzyw sztucznych, języka angielskiego w pracy zawodowej, kształcenia na odległość i umiejętności funkcjonalne oczekiwane przez pracodawców na regionalnym i europejskim rynku pracy, prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Do szczególnie ważnych efektów wyżej scharakteryzowanej działalności należy również powiązanie badań rynku pracy, modularyzacji programów osiągania kwalifikacji zawodowych, doradztwa zawodowego z procesem tworzenia warunków technodydaktycznych (stacji dydaktycznych) do prowadzenia kształcenia modułowego. Przykładem ilustrującym ten proces może być praca ukierunkowana na organizowanie warunków materialnych i kadrowych dla potrzeb osiągania w systemie modułowym kwalifikacji w zakresie przetwórstwa tworzyw sztucznych. Zapotrzebowanie na te kwalifikacje zostały zgłoszone przez pracodawców. Brak organizacji tego kształcenia na poziomie średnim technicznym i wyższym inżynierskim spowodował potrzebę powołania w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego Pracowni Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych, wyposażonej w nowoczesną wtryskarkę i instrumentarium komputerowe z najnowszym oprogramowaniem, opracowania zmodularyzowanych programów kształcenia i zorganizowania działalności zespołów zadaniowych składających się z nauczycieli ŁCDNiKP i pracodawców. Przedstawione doświadczenia z opracowywania i wdrażania programów modułowych zadecydowały o wpisaniu Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego do Rejestru Instytucji Szkoleniowych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Łodzi oraz zdobyciu akredytacji Łódzkiego Kuratora Oświaty na prowadzenie szkoleń dla dorosłych według opracowanych modułowych programów tych szkoleń. 3. Organizacja kształcenia formalnego i pozaformalnego uczniów w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego na bazie opracowanych programów modułowych Kształcenie formalne uczniów prowadzone zgodnie z opracowanymi 289

Janusz Moos

programami powiązano z kształceniem nieformalnym w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego (dodatkowym, wynikającym z zainteresowań uczniów i chęci osiągnięcia dodatkowej kwalifikacji specjalistycznej), organizowanym na bazie programów modułowych. Tematyka zajęć dotyczy następujących obszarów zawodowych (kwalifikacji zawodowych): mechatronika (pneumatyka, hydraulika, sterowniki programowalne, wstęp do robotyki, mechatronika pojazdowa), elektronika – montaż i uruchamianie układów elektronicznych, technika cyfrowa i mikroprocesowa, automatyka, energoelektronika, elektrotechnika – montaż i uruchomienie układów elektrycznych, obróbka skrawaniem, programowanie obrabiarek sterowanych numerycznie, kształtowanie warunków dowolnego środowiska pracy z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, komputerowe wspomaganie projektowania, cyfrowa obróbka grafiki, multimedia i grafika komputerowa, tworzenie stron www za pomocą edytorów, programu FLASH i kodu html. Zajęcia formalne są również organizowane dla uczniów liceów profilowanych na bazie zmodularyzowanych programów (m.in. profil mechatroniczny, zarządzanie informacją, kształtowanie środowiska). Programy modułowe stanowią szczególnie ważną bazę informacyjną do prowadzenia kształcenia nieformalnego (dodatkowe kwalifikacje specjalistyczne osiągane przez uczniów zgłaszających się na dodatkowe spotkania edukacyjne – zajęcia prowadzone metodami projektowymi na stacjach technodydaktycznych) w ramach zorganizowanej przez ŁCDNiKP Akademii Młodych Twórców (sekcja informatyki, sekcja mechatroniki i sekcja ekologiczna) dla młodzieży uzdolnionej. Rozwiązanie w systemie kształcenia modułowego formalnych i pozaformalnych dróg dochodzenia do kwalifikacji, a także uwzględnienie w procesach prowadzonych w Akademii Młodych Twórców drogi nieformalnej (własne doświadczenie, kształcenie „incydentalne”) stanowi szczególnie istotną wartość edukacyjną, która powstała na bazie prowadzonych prac nad innowacyjnymi – modułowymi programami kształcenia prozawodowego i zawodowego. Wyżej przedstawione motywy eksponowania kształcenia modułowego, zwłaszcza dotyczące wiązania kształcenia zawodowego z procesem pracy zawodowej oraz pełnej integracji teorii z praktyką, opisane wybrane elementy pracy nad implementacją modelu kształcenia do praktyki szkolnej oraz przedstawione doświadczenia zadecydowały o utworzeniu Sekcji Kształcenia Modułowego Nauczycielskiego Zespołu Postępu Pedagogicznego, rozszerzeniu certyfikatu ISO 9001: 2000 w zakresie doskonalenia i doradztwa metodycznego dla kadry 290

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

pedagogicznej o kształcenie ustawiczne dorosłych i kształcenie zawodowe uczniów oraz o współpracy z Urzędem Marszałkowskim w Łodzi nad organizacją Publicznej Szkoły Nowoczesnych Technologii (r. sz. 2007/2008), która prowadzona jest w Systemie Modułowym. Model kształcenia modułowego jest systematycznie upowszechniany przez Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego (w okresie 2006–2008 zorganizowano seminaria, konferencje, prezentacje, warsztaty metodyczne, spotkania z pracodawcami, dyskusje panelowe, cykl konsultacji grupowych, spotkania Rady Społeczno-Doradczej ŁCDNiKP, opracowano materiały dydaktyczne, upowszechniono wcześniej opracowane skrypty i poradniki na temat kształcenia modułowego, łącznie ponad 200 przedsięwzięć). Proces upowszechniania modelu kształcenia modułowego powiązano z wytworzonym modelem orientacji poradnictwa zawodowego wdrażanym poprzez ŁCDNiKP do praktyki szkolnej (prace doradców zawodowych ŁCDNiKP).

3. Relacja koncepcji kształcenia zadaniowego z Regionalną Strategią Innowacji dla Województwa Łódzkiego i strategią uczenia się przez całe życie Omawiane kształcenie zadaniowe znakomicie koresponduje z treściami scenariuszy rozwoju województwa jako regionu opartego na wiedzy i opracowanymi modelami innowacji i wyróżnionych obszarów transformacji (wiedza, kompetencje) oraz z założeniami strategii uczenia się dla przyszłości – uczenia się przez całe życie52. Kształcenie przez całe życie człowieka obejmuje odnawianie, poszerzanie i pogłębianie kwalifikacji ogólnych i zawodowych oraz osiąganie nowych kwalifikacji. Umożliwia ono dostosowanie struktury kwalifikacyjno-zawodowej podaży do popytu na pracę. „Uczenie się przez całe życie” (lifelong learning) powinno dotyczyć uczenia się od fazy przedszkolnej do późnej emerytalnej, włączając w to całe spektrum uczenia się formalnego, pozaformalnego i nieformalnego. Edukacja formalna – szkolna prowadzona jest na bazie obowiązujących podstaw programowych (standardów kwalifikacji zawodowych), edukacja pozaformalna to świadome uzupełnienie formalnego kształcenia poza 52

Rogut A., Piasecki B.: Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego, Łódź, 2008.

291

Janusz Moos

ustanowionym formalnym systemem szkolnym, a edukacja nieformalna to nieświadome lub świadome uzupełnianie kształcenia formalnego i nieformalnego, w tym również poprzez doświadczenie uzyskane w pracy. „Uczenie się przez całe życie” powinno odnosić się do wszelkiej, trwającej przez całe życie, aktywności uczenia się, mającej na celu rozwój wiedzy, umiejętności i kompetencji w perspektywie osobistej, obywatelskiej, społecznej oraz zorientowanej na zatrudnienie. Kategorie „wiedza”, „umiejętności”, „kompetencje” są szczególnie ważne dla tworzenia Krajowych Ram Kwalifikacji i opisują Efekty Uczenia Się na różnych drogach. Wiedza to zbiór praktyk, faktów, zasad, teorii, a więc wiedza deklaratywna – wiedzieć co? (fakty i koncepcje), proceduralna – wiedzieć jak? (procedury, metody), kontekstowa – wiedzieć dlaczego? faktograficzna (praktyczna). Umiejętności to zdolności do wykonywania Zadań, rozwiązywania problemów, w tym umiejętności kognitywne (myślenie logiczne, intuicyjne, kreatywne) i praktyczne. Kompetencje to połączenie wiedzy, umiejętności, wartości etycznych (osobistych, społecznych, zawodowych), postaw i zachowań potrzebnych do życia w zmieniającym się środowisku. „Uczenie się przez całe życie” to koncepcja uczenia się obejmująca rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach, tj. w systemie formalnym i pozaformalnym, jak również w ramach kształcenia nieformalnego, czyli w domu, w pracy i w społeczności. W podejściu tym podkreśla się potrzebę przygotowywania i zachęcania dzieci do uczenia się przez całe życie już od wczesnego wieku oraz ukierunkowuje działania, aby zapewnić odpowiednie możliwości wszystkim pracującym i bezrobotnym, osobom dorosłym, które powinny przekwalifikować się lub podnieść swoje kwalifikacje. Ważnymi komponentami uczenia się przez całe życie są: • procesy kształtowania gotowości uczącego się do wielokrotnego zmieniania kwalifikacji zawodowych; • implementowanie do praktyki edukacyjnej modelu kwalifikacji zawodowych z uwzględnieniem kwalifikacji ponadzawodowych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu i specjalistycznych oraz pięciu poziomów kwalifikacji (od wykonywania prostych, rutynowych zadań pod kierunkiem nauczyciela – poziom 1 do wykonywania zadań złożonych w sytuacjach problemowych wspomagających podejmowanie decyzji – poziom 5); • wdrażanie do praktyki otwartego i elastycznego systemu kształcenia zadaniowo-modułowego, umożliwiającego osiąganie kwalifikacji na drodze formalnej i pozaformalnej w wyniku uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych; • osiąganie przez uczących się kluczowych kompetencji dla społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy, zgodnie z wyróżnionymi kom292

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

petencjami kluczowymi: porozumiewanie się w języku ojczystym, porozumiewanie się w języku obcym, kompetencje matematyczne oraz podstawowe kompetencje naukowe i techniczne, kompetencje informatyczne, kompetencje uczenia się, kompetencje społeczne i obywatelskie, inicjatywność i przedsiębiorczość, świadomość i ekspresja kulturalna. Wśród różnych programów wspierających lub bezpośrednio odnoszących się do idei UCZENIA SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE jest program „Partnerstwo dla Przyszłości (Partners in Learning) firmy Microsoft, realizowany w ponad stu krajach i uznany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej jako Inicjatywa Edukacyjna Roku 2007. Wspomaganie edukacji informatycznej, budowanie „Szkoły dla Przyszłości”, szkoły otwartej na nowe technologie i szkoły aktywnej w zakresie zastosowań i propagowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych – to najważniejsze filary PROGRAMU. Jednym z nich jest również utworzenie w Polsce sześciu Centrów Innowacji Microsoft. Jednym z tych centrów zostało Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, któremu powierzono koordynację w skali kraju projektu „Certyfikacja umiejętności informatycznych nauczycieli”, będącego realizacją ważnego komponentu systemu uczenia się przez całe życie.

4. Przykład programu modułowego kształcenia w zawodzie technika mechatronika53 Celem kształcenia w szkole zawodowej jest przygotowanie aktywnego, mobilnego i skutecznie działającego pracownika gospodarki. Efektywne funkcjonowanie na rynku pracy wymaga: przygotowania ogólnego, opanowania podstawowych umiejętności zawodowych oraz kształcenia ustawicznego. Absolwent współczesnej szkoły powinien charakteryzować się otwartością, wyobraźnią, zdolnością do ciągłego kształcenia i doskonalenia oraz umiejętnością oceny własnych możliwości. Wprowadzenie do systemu szkolnego programów modułowych powinno ułatwić ukształtowanie takiej sylwetki absolwenta. Kształcenie według modułowego programu charakteryzuje się tym, że: - cele kształcenia i materiał nauczania wynikają z przyszłych zadań zawodowych; - przygotowanie ucznia do wykonywania zawodu odbywa się głównie poprzez realizację zadań zbliżonych do tych, które są wykony53

Program kształcenia modułowego w zawodzie mechatronika

293

Janusz Moos

wane na stanowisku pracy; - nie ma w nim podziału na zajęcia teoretyczne i praktyczne, występuje w nim prymat umiejętności praktycznych nad wiedzą teoretyczną; - jednostki modułowe integrują treści kształcenia z różnych dyscyplin wiedzy; - w szerokim zakresie wykorzystuje się zasadę transferu wiedzy i umiejętności; - proces uczenia się dominuje nad procesem nauczania; - programy nauczania są elastyczne, poszczególne jednostki można wymieniać, modyfikować, uzupełniać oraz dostosowywać do poziomu wymaganych umiejętności, potrzeb gospodarki oraz lokalnego rynku pracy; - umiejętności opanowane, ukształtowane w ramach poszczególnych modułów dają możliwość wykonywania określonego zakresu pracy. Modułowy program składa się z zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych, umożliwiających kształtowanie umiejętności i postaw właściwych dla zawodu. W strukturze modułowego programu wyróżniono: założenia programowo-organizacyjne kształcenia w zawodzie, plany nauczania, programy modułów i jednostek modułowych. Dydaktyczna mapa programu kształcenia, zamieszczona w założeniach programowo-organizacyjnych, przedstawia schemat powiązań między modułami i jednostkami modułowymi oraz określa kolejność ich realizacji. Ma ona ułatwić dyrekcji szkół i nauczycielom organizowanie procesu kształcenia. W programie został przyjęty system kodowania modułów i jednostek modułowych zawierających następujące elementy: 6 symbol cyfrowy zawodu według klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, 7 symbol literowy oznaczający kategorię modułów: O – dla modułów ogólnozawodowych, Z – dla modułów zawodowych, S – dla modułów specjalizacyjnych. 8 cyfrę arabską oznaczającą kolejny moduł lub jednostkę modułową. Przykładowy zapis kodowania modułu: 311[50].O1 311[50] – symbol cyfrowy zawodu: technik mechatronik O1 – pierwszy moduł ogólnozawodowy 294

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

Przykładowy zapis kodowania jednostki modułowej: 311[50].Z1.02 311[50] – symbol cyfrowy zawodu: technik mechatronik Z1 – pierwszy moduł zawodowy 02 – druga jednostka modułowa w module Z1.

5. Założenia programowo-organizacyjne kształcenia w zawodzie technika mechatronika Opis pracy w zawodzie Typowe stanowiska pracy Absolwent szkoły kształcącej w zawodzie technika mechatronika może być zatrudniony w zakładach o zautomatyzowanym i zrobotyzowanym cyklu produkcyjnym, w zakładach prowadzących usługi w zakresie projektowania, serwisu, napraw urządzeń i systemów mechatronicznych na stanowiskach: konstruktora, technologa, mistrza, kierownika działu obsługi i napraw, specjalisty ds. zaopatrzenia, specjalisty ds. handlu sprzętem mechatronicznym powszechnego użytku, operatora i programisty CNC, diagnosty i serwisanta sprzętu mechatronicznego powszechnego użytku. Zadania zawodowe Do typowych zadań zawodowych technika mechatronika należą: projektowanie i konstruowanie urządzeń i systemów mechatronicznych, montaż i demontaż urządzeń i systemów mechatronicznych, programowanie i użytkowanie urządzeń i systemów mechatronicznych, diagnozowanie i naprawa urządzeń oraz systemów mechatronicznych. Umiejętności zawodowe W wyniku kształcenia w zawodzie absolwent szkoły powinien umieć: - czytać i analizować dokumentację techniczną urządzeń i systemów mechatronicznych oraz ich elementów podzespołów, - opracowywać dokumentację techniczną urządzeń i systemów mechatronicznych, - obliczać parametry charakteryzujące urządzenia i systemy mechatroniczne, - wykonywać pomiary wielkości elektrycznych i nieelektrycznych oraz interpretować ich wyniki, - dobierać materiały i narzędzia do montażu oraz obsługi urządzeń i systemów mechatronicznych, - dobierać zespoły, podzespoły oraz elementy urządzeń i systemów 295

Janusz Moos

-

mechatronicznych, przygotowywać do montażu zespoły, podzespoły i elementy urządzeń i systemów mechatronicznych, nastawiać parametry urządzeń i systemów mechatronicznych, sprawdzać poprawność działania elementów, podzespołów, modułów urządzeń i systemów mechatronicznycyh, instalować i obsługiwać systemy sieciowe transmisji danych stosowane w mechatronice, instalować i użytkować oprogramowanie niezbędne do pracy urządzeń i systemów mechatronicznych, instalować urządzenia mechatroniczne, montować i demontować urządzenia i systemy mechatroniczne, uruchamiać oraz wyłączać urządzenia i systemy mechatroniczne, projektować urządzenia i systemy mechatroniczne, programować urządzenia i systemy mechatroniczne, dozorować pracę urządzeń i systemów mechatronicznych, wykonywać podstawowe naprawy i regulację urządzeń oraz systemów mechatronicznych, sporządzać protokoły uszkodzeń, awarii oraz dokonanych napraw, prowadzić dokumentację techniczną, techniczno-ruchową urządzeń i systemów mechatronicznych, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska, organizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, prowadzić działalność gospodarczą, stosować przepisy prawa w zakresie wykonywanych zadań zawodowych, udzielać pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia, komunikować się z uczestnikami procesu pracy, współpracować w zespole, porozumieć się w języku obcym w zakresie wykonywanych zadań, korzystać z różnych źródeł informacji w celu doskonalenia się i aktualizowania wiedzy zawodowej.

6. Uwagi dotyczące organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego Proces kształcenia według modułowego programu dla zawodu technika mechatronika może być realizowany w czteroletnim technikum dla 296

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

młodzieży i dla dorosłych (w formie stacjonarnej i zaocznej) oraz w szkole policealnej dla młodzieży i dla dorosłych (w formie stacjonarnej i zaocznej). Program obejmuje kształcenie ogólnozawodowe, zawodowe i specjalizacyjne. Kształcenie ogólnozawodowe zapewnia orientację w zawodzie oraz ułatwia ewentualną zmianę zawodu. Kształcenie zawodowe ma na celu przygotowanie absolwenta szkoły do realizacji zadań na typowych dla zawodu stanowiskach pracy i stanowi podbudowę do uzyskania specjalizacji zawodowej. Kształcenie specjalizacyjne ma na celu dostosowanie absolwenta do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy. Ogólne i szczegółowe cele kształcenia wynikają z podstawy programowej kształcenia w zawodzie. Treści programowe zawarte są w dziewięciu modułach: dwóch ogólnozawodowych, sześciu zawodowych oraz w jednym specjalizacyjnym. Moduły są podzielone na jednostki modułowe. Każda jednostka modułowa zawiera treści stanowiące pewną logiczną całość. Osiąganie szczegółowych celów kształcenia jednostek modułowych powinno zapewnić kształtowanie umiejętności pozwalających na wykonywanie określonego zakresy pracy. Czynnikiem sprzyjającym kształtowaniu umiejętności zawodowych powinno być wykonywanie ćwiczeń zaproponowanych w poszczególnych jednostkach modułowych. Program modułu 311[50].O1 „Podstawy mechatroniki” składa się z ośmiu jednostek modułowych i obejmuje ogólnozawodowe treści kształcenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska, obwodów elektrycznych prądu stałego i przemiennego oraz układów analogowych i cyfrowych mikroprocesorowych, pneumatycznych i hydraulicznych. Program modułu 311[50].O2 „Technologie i konstrukcje mechaniczne” składa się z czterech jednostek modułowych i obejmuje treści ogólnozawodowe dotyczące wykonywania dokumentacji technicznej, dobierania materiałów konstrukcyjnych, konstruowania oraz wytwarzania elementów maszyn. Programy modułów: 311[50]0.O1 „Podstawy mechatroniki” i 311[50].O2 „Technologie i konstrukcje mechaniczne” powinny być realizowane w pierwszej kolejności. Program modułu zawodowego 311[50].Z1 „Proces projektowania urządzeń i systemów mechatronicznych” składa się z pięciu jednostek modułowych i zawiera treści dotyczące analizowania działania elementów oraz podzespołów urządzeń i systemów mechatronicznych, obliczania wielkości i parametrów charakteryzujących te urządzenia, dobierania elementów i podzespołów, sporządzania dokumentacji technicznej urządzeń i systemów mechatronicznych. 297

Janusz Moos

Program modułu 311[50].Z2 „Technologia montażu urządzeń i systemów mechatronicznych” składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu montażu urządzeń i systemów mechatronicznych oraz ich wstępnego rozruchu. Program modułu 311[50].Z3 „Proces programowania i użytkowania urządzeń i systemów mechatronicznych” składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu instalowania specjalistycznego oprogramowania do programowania sterowników programowalnych, układów manipulacyjnych i robotów oraz do wizualizacji procesów, uruchamiania i użytkowania specjalistycznych programów, programowania sterowników w wybranych językach programowania, programowania układów manipulacyjnych i robotów, uruchamiania i monitorowania pracy urządzeń i systemów mechatronicznych oraz regulacji parametrów urządzeń i systemów. Program modułu 311[50].Z4 „Technologia napraw urządzeń i systemów mechatronicznych” składa się z dwóch jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu diagnozowania stanu technicznego, lokalizowania usterek i i uszkodzeń oraz naprawy urządzeń i systemów mechatronicznych. Program modułu 311[50].Z5 „Język obcy zawodowy” składa się z czterech jednostek modułowych i dotyczy umiejętności posługiwania się językiem obcym w pracy zawodowej, w zakresie urządzeń mechatronicznych. Program modułu 311[50].Z6 „Praktyka zawodowa” składa się z dwóch jednostek modułowych i obejmuje treści, które powinny umożliwić uczniom zastosowanie i pogłębienie zdobytej wiedzy i umiejętności zawodowych w rzeczywistych warunkach pracy. Program modułu specjalizacyjnego 311[50].S1 „Proces programowania i użytkowania obrabiarek sterowanych numerycznie” składa się z trzech jednostek modułowych i obejmuje treści z zakresu podstaw obróbki CNC oraz programowania i użytkowania tokarek i frezarek CNC. W zależności od potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy szkoła może opracować i realizować również własny program modułu specjalizacyjnego, na przykład: 6 systemy transmisji danych, 7 automatyzacja procesów produkcyjnych, 8 programowanie robotów i manipulatorów przemysłowych, 9 urządzenia mechatroniczne powszechnego użytku, 10 mechatronika pojazdów samochodowych lub inny wynikający z lokalnych potrzeb i sytuacji na rynku pracy. Proponuje się, aby na każdy moduł specjalizacyjny realizowany w szkole, przeznaczyć taką samą liczbę godzin jak na moduł „Proces programowania i użytkowania obrabiarek sterowanych numerycznie”. Pozwoli 298

Ksztalcenie zawodowe w układzie szkoła - gospodarka

to na wykorzystanie podstawowego schematu kształcenia w zawodzie, podanego w programie.

Bibliografia 1/ Bednarczyk H. (red.): Systemy, jakość i standardy kształcenia zawodowego, Radom-Warszawa 1997. 2/ Bednarczyk H., Woźniak I., Kwiatkowski S.M. (red.): Krajowe standardy kwalifikacji zawodowych. Rozwój i współpraca, Warszawa 2007. 3/ Brejnak A., Strojna E.: Projektowanie modułowych programów kształcenia zawodowego w formie kursowej i szkolnej, Warszawa 2000. 4/ Chrościel E., Plumbridge W.: Podręcznik modułowych szkoleń umiejętności zawodowych, Warszawa-Genewa 1994. 5/ Figurski J., Symela K. (red.): Modułowe programy w kształceniu zawodowym, Radom 2001. 6/ Informator o programach modułowych dla szkolenia zawodowego. Projekt TOR#9 – szkolenie dorosłych, Warszawa 1997. 7/ Jaszczyk T., Bednarczyk I. (red.): Standardy kwalifikacji i modułowe programy kształcenia zawodowego dla mikroprzedsiębiorstw, Radom 2008. 8/ Jeruszka U., Kwiatkowski S.M., Plewka Cz. (red.): Kształcenie modułowe, Szczecin 1994. 9/ Koprowska D. (red.): Koncepcja szkolnictwa modułowego w edukacji ustawicznej w kontekście budowy społeczeństwa opartego na wiedzy, Radom 2003. 10/ Krajowy standard kwalifikacji. Technik mechatronik, Warszawa 2007. 11/ Kramek Z.: Pakiety edukacyjne w kształceniu zawodowym, Radom 1996. 12/ Mikina A., Zając B.: Metoda projektów jako strategia postępowania dydaktycznego w kształtowaniu postaw przedsiębiorczych uczniów, Łódź 2000. 13/ Modułowy program kształcenia. Technik Mechatronik, Warszawa 2006. 14/ Moos J.: Kształcenie w zawodach szerokoprofilowych, Warszawa 1998. 15/ Moos J. (red.): Modelowanie kształcenia modułowego, Łódź 2001. 16/ Moos J. (red.): Budowa programów kształcenia modułowego i organizacja procesu kształcenia w modułach, Łódź 2001. 17/ Moos J., Sienna M. (red.): Zmiany w kształceniu zawodowym w obliczu wyzwań rynku pracy, Łódź 2008. 18/ Moos J.: Organizacja procesu kształcenia zawodowego w świetle koncepcji kształcenia wielostronnego, Łódź 1998. 299

Janusz Moos

19/ Polskie standardy kwalifikacji zawodowych, Radom 2008. 20/ Rogut A., Piasecki B.: Regionalna strategia innowacji dla województwa łódzkiego, Łódź 2008. 21/ Symela K.: Zasady wdrażania i oceny modułowych programów szkolenia dorosłych, Warszawa 1997. 22/ Symela K., Baraniak B. (red.): Zarys metodologii konstruowania modułowego programu nauczania dla zawodu, Warszawa 2001.

300

Wykorzystanie zasad Społecznej Odpowiedzialności Biznesu w zarządzaniu zasobami ludzkimi jako instrument budowy trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw Maciej Bieńkiewicz* Wprowadzenie Ostania dekada przyniosła znaczący wzrost zainteresowania społeczną odpowiedzialnością biznesu (z ang. Corporate Social Responsibility, w skrócie: CSR) jako koncepcją wspierającą skuteczne zarządzanie przedsiębiorstwem54. W warunkach globalnej konkurencji bieżące uwzględnianie zobowiązań społecznych i środowiskowych w codziennym funkcjonowaniu firmy stało się istotnym elementem działań zmierzających do wzmocnienia jej pozycji rynkowej. Niniejszy artykuł, stanowiący zapis prezentacji przedstawionej w styczniu 2009 roku w ramach seminarium Kadry dla Innowacji podczas VII Regionalnego Forum Innowacji województwa łódzkiego, poświęcony jest kwestii wykorzystania zasad CSR dla potrzeb zarządzania zasobami ludzkimi, a tym samym pozytywnego oddziaływania na jeden z kluczowych czynników determinujących budowę przewag konkurencyjnych. W części pierwszej artykułu omówiona zostanie pokrótce idea społecznej odpowiedzialności biznesu i perspektywy jej rozwoju. W podrozdziale drugim autor postara się zilustrować system powiązań pozwalających na wykorzystanie CSR jako instrumentu wzmacniania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Części: trzecia i czwarta w sposób bardziej szczegółowy odnoszą się do społecznie odpowiedzialnego zarządzania kadrami i wynikających z niego korzyści, w części piątej natomiast podsumowane zostaną czynniki niezbędne dla skutecznego wdrożenia zasad CSR w firmie.

1. O Społecznej Odpowiedzialności Biznesu Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, to koncepcja zakładająca dobrowolne uwzględnianie w działalności biznesowej przedsiębiorstw oraz * Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI 54 por.: K. Burmeister, Megatrends and the future of Corporate Social Responsibility, “Forum CSR international”, 01/2008, s. 16-17.

301

Maciej Bieńkiewicz

relacjach z podmiotami funkcjonującymi w ich otoczeniu interesu społecznego i kwestii ochrony środowiska naturalnego55. O CSR mówi się obecnie bardzo dużo – również w Polsce. Niemal co tydzień odbywają się w kraju konferencje i seminaria podejmujące tematykę związaną z etyką prowadzenia działalności gospodarczej, zarządzaniem społecznym i środowiskowym. Zagadnieniom tym poświęca się także coraz więcej uwagi na łamach prasy – już nie tylko branżowej czy stricte biznesowej (tylko w grudniu 2008 roku do Gazety Prawnej załączona została publikacja Kompendium CSR, zaś opracowanie Odpowiedzialny biznes stanowiło dodatek do Rzeczpospolitej). Pracodawcy częściej niż jeszcze rok czy dwa lata temu zgłaszają zapotrzebowanie na menadżerów/ specjalistów ds. CSR czy pracowników, którzy wdrażanie zasad społecznej odpowiedzialności będą mieć wśród swoich kluczowych obowiązków; rozwija się również nowy segment usług doradczych. Także sami przedsiębiorcy - bez względu na rozmiar i strukturę firmy czy branżę, w której funkcjonuje, nie tylko nie pozostają obojętni wobec wyzwań społecznych i środowiskowych, ale też dostrzegają związane z nimi szanse, sukcesywnie uczą się wykorzystywać je w prowadzonej działalności i coraz chętniej komunikują na zewnątrz swoje osiągnięcia w tym obszarze. Z drugiej strony - zwiększają się oczekiwania względem firm. Towarzysząca postępującym procesom globalizacyjnym rosnąca świadomość wyzwań zrównoważonego rozwoju sprawia, że społecznie odpowiedzialnej postawy oczekuje się dziś od biznesu bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, a w warunkach globalnej konkurencji przedsiębiorstwa nie mogą pozwolić sobie na niedostrzeganie bądź ignorowanie tych potrzeb. Dodatkowo, trwający globalny kryzys finansowy i potencjalnie związane z nim problemy społeczne (jak choćby masowe zwolnienia, bezrobocie czy obniżki płac) każe przypuszczać, że uwzględnianie zasad CSR przez przedsiębiorców i managerów będzie sprawą o istotnym znaczeniu dla dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego - nie tylko ich bezpośrednich interesariuszy. Rosnące znaczenie CSR w zarządzaniu przedsiębiorstwem potwierdzają wyniki badania, przeprowadzonego przez IBM Institute for Business Value na próbie 1130 Dyrektorów zarządzających wiodących przedsiębiorstw z całego świata. Raport z badań56 pokazał m.in. zgodność kadry menadżerskiej co do faktu, że oczekiwania interesariuszy w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu rosną, a CSR odegra w przyszłości znaczącą rolę w procesie różnicowania działających na rynku przedsiębiorstw, społecznie odpowiedzialne firmy będą pozytywnie wyróżniać się 55

Komisja Europejska, Commission Green Paper 2001, Promoting a European Framework for Corporate Social Responsibility, COM(2001). 56 Enterprise of the future. Implications for the CEO, IBM, 2008.

302

Wykorzystanie zasad Społecznej Odpowiedzialności Biznesu ...

na tle konkurencji. Menadżerowie podkreślają, że współcześni interesariusze przywiązują coraz większą wagę do profilu CSR firmy i mają rosnące wymagania odnośnie do jej produktów i usług, a nawet kanałów dostaw. Jednocześnie akcentują, że w tych warunkach społeczna odpowiedzialność ma kluczowe znaczenie dla utrzymania obecnej pozycji na rynku. Raport wskazuje na jeszcze jeden ważny sygnał: menadżerowie objęci badaniem - chcąc lepiej zrozumieć i dotrzeć do nowej kategorii świadomych społecznie klientów, planują zwiększenie w ciągu kolejnych trzech lat inwestycji w obszarze CSR o około 25 procent.

2. CSR a konkurencyjność Mając na uwadze wyniki wspomnianych badań warto zadać pytanie, w jaki sposób zachęcić do uwzględniania w prowadzonej działalności biznesowej celów społecznych i środowiskowych nie tylko dużych, ale zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorców, stanowiących zdecydowaną większość na rynku? Trudno wyobrazić sobie argument skuteczniej przemawiający za społecznie odpowiedzialnym zarządzaniem firmą niż ten, że po prostu będzie się to opłacać. Na taką pozytywną relację pomiędzy CSR a konkurencyjnością wskazują doświadczenia przedsiębiorców i wyniki coraz większej liczby badań. W tym miejscu warto przytoczyć rezultaty projektu „CSR and competitiveness - European SMEs Good Practice”57, zrealizowanego przez Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym (EEDRI) w ramach międzynarodowego konsorcjum. Zadaniem zespołów badawczych (w Polsce za realizację badań odpowiedzialny był autor niniejszego artykułu) było m.in. przeprowadzenie analizy wpływu działań z zakresu CSR na pozycję konkurencyjną europejskich MSP. Wyniki58 jednoznacznie wskazują, że - odpowiadając w sposób strategiczny na wyzwania związane ze społeczną odpowiedzialnością - można pozytywnie oddziaływać na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw. Innymi słowy - badania potwierdziły, że bieżące uwzględnianie zobowiązań społecznych i środowiskowych w codziennym funkcjonowaniu firmy stało się w warunkach globalnej konkurencji istotnym elementem działań zmierzających do redukcji kosztów, tworzenia innowacyjnych rozwiązań i budowy jej wizerunku jako wiarygodnego partnera i atrakcyjnego pracodawcy, a w konsekwencji, do zwiększenia zysków z prowadzonej działalności. 57

CSR and competitiveness – European SMEs good practice; SI2.ICNGRACE004180800; ENTR Grant theme – ENTR/05/CP01 Mainstreaming CSR among SMEs. 58 I.Mandl, A.Dorr, CSR and Competitiveness. European SMEs’ Good Practice. Consolidated European Report, KMU Forschung Austria, 2007.

303

Maciej Bieńkiewicz

Jak przedstawiono na Rysunku 1., działania w obszarze CSR oddziaływać mogą zarówno na daną grupę docelową, np. społeczeństwo, klientów, środowisko naturalne (efekty zewnętrzne) jak i na samą firmę (efekty wewnętrzne). Choć nie wszystkie z nich muszą wywierać skutki zarówno na zewnętrz, jak i wewnątrz firmy, praktyka pokazuje, że w większości przypadków efekty wewnętrzne skutkują efektami zewnętrznymi i odwrotnie. Co więcej, wyróżnić można efekty bezpośrednie, wynikające wprost z prowadzonych działań, jak też efekty pośrednie, będące ich pochodną. Reasumując: możemy mówić o istnieniu związku przyczynowego, w którym społeczna odpowiedzialność firmy skutkuje efektami bezpośrednimi, prowadzącymi do efektów pośrednich zarówno dla niej samej, jak i dla podmiotów funkcjonujących w jej otoczeniu. Efekty te mają z kolei wpływ na konkurencyjność samej firmy, a w niektórych przypadkach - nawet regionalnej gospodarki.

Rysunek 1. Schematyczna ilustracja wpływu działań CSR na konkurencyjność firmy Źródło: Opracowanie własne na podstawie: I.Mandl, A.Dorr “CSR and Competitiveness. European SMEs’ Good Practice. Consolidated European Report”, KMU Forschung Austria, 2007 Przytaczając argumenty wskazujące na pozytywną zależność pomiędzy aktywnością firm w obszarze społecznej odpowiedzialności biznesu a ich pozycją konkurencyjną trzeba wspomnieć o opublikowanym pod koniec 2008 roku komunikacie Komisji Europejskiej59 na temat konkurencyj59

Komisja Europejska, Communication from the Commission on the European Competitiveness Report 2008, Bruksela, 2008.

304

Wykorzystanie zasad Społecznej Odpowiedzialności Biznesu ...

ności Europy. Komisja - powołując się na wyniki analiz wpływu CSR na sześć różnych elementów determinujących konkurencyjność na poziomie przedsiębiorstwa: strukturę kosztów, zasoby ludzkie, zadowolenie klientów, innowacyjność, zarządzanie ryzykiem i reputacją oraz wynik finansowy – jednoznacznie stwierdza, że społeczna odpowiedzialność może pozytywnie oddziaływać na konkurencyjność przedsiębiorstw. W dokumencie podkreśla się jednocześnie, że ten pozytywny wpływ widoczny jest zwłaszcza w takich obszarach jak zasoby ludzkie, zarządzanie ryzykiem i reputacją oraz innowacyjność. Wizerunek firmy jako przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego ma coraz większe znaczenie w kontekście możliwości skutecznego pozyskiwania pracowników na wysoce konkurencyjnym rynku pracy. Zdaniem Komisji dostępne są również dowody świadczące o tym, że wzrost konkurencyjności firmy zawdzięczany może być działaniom CSR odnoszącym się bezpośrednio do zarządzania zasobami ludzkimi. Społeczna odpowiedzialność to także kluczowy element zarządzania ryzykiem i reputacją przedsiębiorstw zwłaszcza w sytuacji, gdy społeczeństwo ma coraz większy wgląd w działania biznesu. Niektóre z jej aspektów, jak na przykład tworzenie przyjaznych warunków w miejscu pracy, mogą prowadzić też do zwiększenia potencjału innowacyjnego firmy. Co więcej, pozytywny związek pomiędzy CSR a innowacyjnością potęgowany jest poprzez fakt, że tworzenie innowacji wymaga w dużej mierze pracy zbiorowej oraz poprzez tendencję do generowania nowej wartości w biznesie, opartej o innowacje będące odpowiedzią na problemy społeczne. Uwzględnianie wyzwań Społecznej Odpowiedzialności Biznesu w zarządzaniu zasobami ludzkimi Sytuacja na globalnym rynku pracy sprawia, że coraz częściej to pracownicy (w szczególności wysoko wykwalifikowani) mają większą swobodę przy wyborze pracodawcy niż firmy przy selekcji kandydatów. W tych warunkach przedsiębiorcy w coraz większym stopniu zdają sobie sprawę, że najważniejszym kapitałem firmy są zasoby ludzkie i że posiadanie kadry, która jest zmotywowana, lojalna i zaangażowana w swoją pracę powinno być jednym z priorytetów. Współcześnie, atrakcyjny pracodawca to ten, który nie tylko najlepiej płaci, ale – wykorzystując umiejętności i doświadczenie zatrudnianych osób – daje im w zamian także dobre warunki i możliwości rozwoju. Dlatego firmy - chcąc pozyskać najlepszych pracowników, ograniczyć migrację już zatrudnionych czy utrzymać tych najbardziej wartościowych - przywiązują coraz większą wagę do budowania swojego wizerunku jako społecznie odpowiedzialnego pracodawcy. Działania z zakresu CSR, które mogą pozwolić firmom osiągnąć ten cel, można podzielić na dwie kategorie. Te, których beneficjentami są sami 305

Maciej Bieńkiewicz

pracownicy oraz te, które kierowane są na zewnątrz przedsiębiorstwa. Wśród społecznie odpowiedzialnych działań adresowanych bezpośrednio do pracowników wymienia się najczęściej: - poprawę warunków oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy, - równe traktowanie/ szanse (w kontekście: płci, rasy, poglądów, wyznań itp.), - zapewnienie atrakcyjnego, a zarazem sprawiedliwego i odpowiedzialnego systemu wynagrodzeń, - szkolenia i inne rodzaje aktywności wspierających rozwój zawodowy (w tym pomoc w planowaniu kariery), - umożliwienie zachowania równowagi na polu praca/życie prywatne (w tym np. elastyczne godziny pracy dla osób wychowujących dzieci), - pomoc finansową, materialną lub doradczą. W tym kontekście warto wspomnieć o działaniach, których znaczenie jest często niedoceniane, a które w praktyce mogą przynosić bardzo dobre efekty w procesie budowy satysfakcji zawodowej kadr. Co więcej, ich realizacja nie wiąże się na ogół z koniecznością ponoszenia przez przedsiębiorstwo dużych nakładów finansowych. Mowa tu na przykład o włączaniu zatrudnionych w proces podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie czy bieżącym informowaniu pracowników o tym, co dzieje się w firmie i czego się od nich oczekuje. W odniesieniu do pierwszego z wymienionych działań nie chodzi bynajmniej o to, aby szeregowi pracownicy brali aktywny udział w podejmowaniu decyzji o znaczeniu strategicznym, ale raczej aby wykorzystywać ich doświadczenie, wiedzę i spostrzeżenia dotyczące firmy w tych obszarach procesu decyzyjnego w których faktycznie mogą być użyteczne. W wielu przypadkach rozwiązania dla problemów natury organizacyjnej, czy technicznej, najłatwiej jest wypracować wspólnie z własną kadrą. Pomocne mogą okazać się takie narzędzia, jak chociażby okresowe rozmowy z pracownikami czy ankiety pozwalające na przykład na ocenę ich satysfakcji zawodowej, zdobycie wiedzy na temat negatywnych aspektów pracy w firmie, poznanie propozycji rozwiązań dla poszczególnych problemów czy też sugestii dotyczących możliwości wprowadzenia usprawnień w procesach zachodzących w przedsiębiorstwie. Oprócz bezpośredniej korzyści w postaci wzmocnienia wśród pracowników poczucia, że pracodawca liczy się z ich zdaniem, podejście takie pozwala także firmie skuteczniej identyfikować i reagować na problemy oraz potencjalne zagrożenia. Jest to również sposób na efektywniejszą alokację zasobów ludzkich w procesie rozwoju przedsiębiorstwa. Bardzo ważną rolę w budowie dobrych relacji z osobami w firmie 306

Wykorzystanie zasad Społecznej Odpowiedzialności Biznesu ...

odgrywa także komunikacja wewnętrzna. Zatrudnieni oczekują, że będą traktowani w sposób podmiotowy i chcą być informowani o najważniejszych decyzjach dotyczących firmy oraz oczekiwaniach pracodawcy wobec wykonywanych przez nich zadań. Uwzględnienie tych oczekiwań w strategii działania firmy pozwala nie tylko zwiększyć satysfakcję kadr, ale również ułatwia i stymuluje komunikację w drugą stronę - od pracowników do kadry menadżerskiej w firmie. Druga kategoria działań pomagających w budowie wizerunku firmy jako społecznie odpowiedzialnego pracodawcy to te które, choć nie są kierowane bezpośrednio do pracowników - pomagają zintegrować ich wokół wspólnych celów. W biznesie, tak jak w życiu, najłatwiej współpracować z tymi, którzy podzielają naszą wizję i wartości. Stąd pozytywny wpływ na zwiększenie satysfakcji zawodowej mają również te działania CSR, których bezpośrednimi beneficjentami są: społeczeństwo, rynek na którym działa firma, czy środowisko naturalne. Przykładami działań skierowanych do społeczeństwa mogą być: - inwestycje w lokalną infrastrukturę, - aktywny wkład w rozwój gospodarki regionu, - działania na rzecz integracji społecznej i/lub integracji z rynkiem pracy, - wsparcie finansowe lub materialne lokalnych instytucji użyteczności publicznej, - udział w lokalnych partnerstwach, itp. Z kolei społeczna odpowiedzialność w relacjach z podmiotami funkcjonującymi na rynku, na którym przedsiębiorstwo prowadzi swoją działalność, przejawia się na przykład w: - terminowym regulowaniu zobowiązań wobec partnerów biznesowych i skarbu państwa, - promowaniu standardów poprzez łańcuchy dostaw, - sprawiedliwej polityce cenowej, - etycznej działalności reklamowej, - współpracy z lokalnymi partnerami, - poprawie jakości i bezpieczeństwa produktów, - wsparciu tworzenia lokalnych/regionalnych porozumień biznesowych, itp. Jeśli chodzi o działania na rzecz środowisko naturalnego, to obejmować one mogą na przykład: - projektowanie i wybór przyjaznych dla środowiska produktów i procesów produkcyjnych, - efektywne gospodarowanie zasobami, - ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów i zanieczyszczeń, - stosowanie „ekologicznej oceny” dostawców w kontekście ich 307

Maciej Bieńkiewicz

standardów środowiskowych, - informowanie partnerów biznesowych, klientów i społeczeństwa o zagadnieniach związanych z ochroną środowiska, itp.

Dlaczego warto zarządzać ludźmi w sposób społecznie odpowiedzialny? Po pierwsze, wykorzystanie zasad CSR w polityce personalnej przedsiębiorstwa może zwiększać zadowolenie i motywację zatrudnionych osób, co z kolei pozytywnie wpływa na ich lojalność względem pracodawcy i poprawia atmosferę w firmie; z drugiej natomiast: może się również przekładać na większe zaangażowanie i kreatywność kadr, sprzyjające na przykład opracowywaniu innowacyjnych rozwiązań i budowie przewagi konkurencyjnej w oparciu o nowe produkty/usługi. Jednocześnie oczekiwać można redukcji kosztów osiągniętej dzięki zwiększonej produktywności, wydajniejszej alokacji zasobów ludzkich i produkcyjnych czy ograniczeniu migracji pracowników. W następstwie podejmowanych działań, z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu, zwiększeniu ulega zazwyczaj świadomość zasobów kadrowych dotycząca wartości o kluczowym znaczeniu dla firmy, co pozwala z kolei skuteczniej zarządzać ryzykiem i reputacją przedsiębiorstwa. Ważnym efektem jest także lepsza pozycja na rynku pracy – dzięki dobrej opinii firma postrzegana będzie jako wartościowy pracodawca. Jest to niezmiernie istotne zwłaszcza dla małych i średnich przedsiębiorstw, które - na przykład ze względu na ograniczone możliwości zapewnienia pracownikom perspektyw rozwoju zawodowego, często mają niewielkie szanse na zyskanie takiej opinii. Pamiętać trzeba również, że dzięki dobremu wizerunkowi, firma zyskuje większe możliwości współpracy z partnerami biznesowymi i administracją państwową oraz łatwiejszy dostęp do środków publicznych i innych zewnętrznych źródeł kapitału. Jednocześnie lepsze relacje z zewnętrznymi grupami interesu ułatwiają dostęp do informacji przydatnych w prowadzonej działalności biznesowej. Dobry wizerunek firmy to także szansa na nagrody oraz większą lojalność klientów. W kontekście powyższych efektów, które przyczyniają się do poprawy konkurencyjności firmy i często przekładają się na wymierne korzyści ekonomiczne, podejmowane przez przedsiębiorstwa działania z zakresu CSR nie powinny być postrzegane wyłącznie w kategoriach krótkookresowego kosztu. Jest to raczej długoterminowa inwestycja, która ma pozwolić firmie na osiągnięcie zysku w przyszłości. Nie należy zatem obawiać się mówienia o tym, że CSR się opłaca. Generowanie zysków jest przecież celem działania większości przedsię308

Wykorzystanie zasad Społecznej Odpowiedzialności Biznesu ...

biorstw, pytanie tylko, w jaki sposób? W przypadku zysków osiąganych w efekcie działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu mamy do czynienia z sytuacją win-win, zyskują zarówno interesariusze firmy, jak i ona sama. Kluczowe czynniki sukcesu Na zakończenie warto wspomnieć o kilku czynnikach decydujących o sukcesie podejmowanych działań z zakresu CSR – bo trzeba pamiętać, że nie zawsze muszą one przynosić zamierzone efekty. Po pierwsze, inicjatywy związane z aktywnością firmy w obszarze społecznej odpowiedzialności biznesu nie powinny być prowadzone ad hoc i w oderwaniu od głównych celów biznesowych, a raczej - stanowić integralny element strategii zarządzania przedsiębiorstwem. Doświadczenia firm, które z powodzeniem wykorzystują CSR w procesie budowy przewagi konkurencyjnej wskazują, że uwzględnienie interesów społecznych rzadko przynosi pożądane efekty, jeśli działania służące ich zaspokojeniu są prowadzone w ramach pojedynczych, krótkookresowych projektów, w oderwaniu od głównego nurtu rozwoju firmy. Dopiero ścisłe powiązanie ich z ogólną strategią przedsiębiorstwa w długim okresie czasu, jasne zdefiniowanie oczekiwań i celów jakie jego menadżerowie zamierzają w ten sposób osiągnąć, staranna identyfikacja kluczowych grup interesu, wreszcie – właściwy dobór narzędzi, pozwalają na pełne wykorzystanie szans jakie może nieść ze sobą podjęcie określonych zobowiązań o charakterze społecznym. Kolejnym bardzo istotnym czynnikiem jest, aby przykład „szedł z góry”: zarząd/kadra menadżerska firmy musi demonstrować swoje pełne poparcie dla obranego kierunku działań i promować poczynania społecznie odpowiedzialne we wszystkich obszarach aktywności przedsiębiorstwa. Realizacja strategii społecznej odpowiedzialności wymaga także zbudowania w firmie nowej świadomości. Wszyscy pracownicy powinni zatem nie tylko doskonale znać i podzielać przyjęty system wartości, przynajmniej zawodowo ale także aktywnie je wdrażać, a obrany plan działań postrzegać jako integralną część strategii. Tylko takie podejście pozwala nabrać rozmachu w poszukiwaniu nowych pomysłów i chwytaniu stojących przed firmą szans60. Jednocześnie niebagatelną rolę w skutecznej realizacji obranych celów CSR odgrywać powinna komunikacja zewnętrzna, promująca osiągnięcia firmy w tym obszarze i pozwalająca na umacnianie jej pozytywnego wizerunku. 60

Bloching B., „Everyone profits. CR activities contribute to corporate success.”, Forum CSR international, ISSN 1866-7708.

309

Maciej Bieńkiewicz

Bibliografia: Bieńkiewicz M., CSR and Competitiveness. European SMEs’ Good Practice. National Report Poland, EEDRI, Łódź 2007. Bloching B., Everyone profits. CR activities contribute to corporate success., Forum CSR international, ISSN 1866-7708. Burmeister K., Megatrends and the future of Corporate Social Responsibility, Forum CSR international, ISSN 1866-7708. Enterprise of the future. Implications for the CEO, IBM Global CEO study, 2008. Komisja Europejska, Communication from the Commission on the European Competitiveness Report 2008, Bruksela, 2008. Komisja Europejska, Green Paper: Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility, Bruksela, 2001. Mandl I., Dorr A., CSR and Competitiveness. European SMEs’ Good Prac.

310

Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych – wybrane problemy Dariusz M. Trzmielak* Wprowadzenie Nowe trendy na rynkach międzynarodowych sprawiają, że badania naukowe są w centrum zainteresowań firm, w szczególności w branżach takich jak: biotechnologia, nanotechnologia, energetyka odnawialna, medycyna, bioinformatyka, inżynieria materiałowa, elektronika, paliw energetycznych (np. wodór) itd61. Fundamentalnym problemem w działalności instytucji innowacyjnej jest ochrona przed imitacją62. Już w 1793 roku J. Benthom napisał, że ochrona własności intelektualnej jest kluczem do konkurowania na rynku „without the assistance of the laws the inventor would almost always be driver out of the market by his rival who, finding, himself without any expenses in possession of a discovery…would be able to deprive him of all his deserved advantages, by selling at a lower price”63 W przedsiębiorstwach zyskowność uzależniona jest w dużym stopniu od trwałych składników majątku, jednakże nowe techniki produkcji oraz nowe metody zarządzania mogą również zmniejszyć koszty, poprzez np. lepszą kontrolę jakości. Rozwój nowych technologii daje przewagę konkurencyjną, zapewnia firmie wyłączność na zastosowanie technologii lub wytwarzanie nowych cech produktów, umożliwia zbudowanie przewagi konkurencyjnej w długim okresie. W sektorze nowych technologii własność intelektualna jest czynnikiem, który warunkuje komercjalizację technologii, a co za tym idzie powstanie lub rozwój firm. W dwudziestym wieku produkty wysokiej technologii trafiały na rynek często po pięćdziesięciu latach badań i rozwoju technologii, obecnie ten okres skrócił się do około 10 lat. McGrath64 nazywa obecny okres „R&D Productivity Generation” – Generacją produktów B+R. Badania i rozwój produktu stają się elementem kompetencji przedsiębiorstw i pozwalają na uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Wyższe zainteresowania produktami B+R wypiera dotychczasowe *

Centrum Transferu Technologii Uniwersytetu Łódzkiego D. Trzmielak, Marketing nowych technologii i strategie regionalne oparte na transferze technologii. W: T. Markowski, D. Trzmielak, J. Sosnowski (red), Marketing technologiczny i marketing terytorialny, (ss. 98-111) PAN KPZK, Biuletyn, Zeszyt 235, Warszawa 2007. 62 A. Sznajder, Strategie marketingowe na rynku międzynarodowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 118. 63 European Innovation, 2005. 64 McGrath, ME. Product Development. How to Increase Productivity, Cut Costs, and Reduce Cycle Time. New York: McGraw-Hill, 2004, ss. 20-23. 61

311

Dariusz M. Trzmielak

strategie nastawione na „Time to Market”, który kładzie nacisk między innymi na marketing relacyjny. Produkty wysokiej technologii są rozwijane na bazie interdyscyplinarnych technologii np. jak: nanotechnologia łączące badania w dziale fizyki, chemii i biologii, ochrona środowiska, która może być rozwijana m.in. przez nauki: biochemię, biologię, informatykę lub/i inżynierię materiałową. Produkty pochodzące z badań w dziedzinie nanotechnologii mogą być kluczowe dla przełomowych technologii dostarczających nowe leki, produkty do wytwarzania energii odnawialnej, produkty umożliwiające stworzenie nowych technologii w optoelektronice, sektorze papierniczym, spożywczym (nowe produkty umożliwiające przechowywanie artykułów spożywczych), samochodowym (nowe katalizatory, nowe komponenty do paliw w oparciu o wodór i gaz, czy energię wodorową (umożliwiając gromadzenie wodoru). Pojawiające się coraz szybciej nowe technologie oraz era generacja produktów B+R wymuszają kompleksowe zarządzanie badaniami i rozwojem65 a w tym własnością intelektualną. Działalność B+R oraz każde badania naukowe wymuszają uregulowania, pozwalające jednostkom naukowym na sprzedaż wyników prac badawczych lub na wspieranie nowych firmy powstających na bazie uczelnianego know-how. W gospodarce rynkowej nie tylko jest istotne, czy wartości materialne i niematerialne są duże i generują zyski, ale czy zasoby organizacji są lepsze niż konkurencji?66 Regulacje prawne w zakresie ochrony własności intelektualnej, w jednostkach naukowych, są jednym z głównych czynników wpływających na rozwój przedsiębiorczości technologicznej. Ochrona patentowa praw autorskich, a właściwie system prawny umożliwiający ochronę i pomoc w jej uzyskaniu to czynnik mający znaczenie w każdym kraju. R. Thomas67 uważa, że aspekt prawny powinien być rozważany w dwóch płaszczyznach: teraźniejszej (wpływającej na powstanie idei i technologii) oraz w horyzoncie umożliwiającym kształtowanie cyklu życia produktu. Uwzględniając poziom konkurencji globalnej istotne jest uwzględnienie regulacji dotyczących przepływu własności intelektualnej, restrykcji dotyczących niezbędnych pozwoleń ilościowych i jakościowych w relacjach międzynarodowych. Powyższe aspekty prawne mają podstawowy wpływ na perspektywy rozwoju nowych przedsięwzięć technologicznych.68 65

T.M. Nevens, G. L. Summe, B. Ustal, Commercializig Technology: What the Best Companies Do. W: K. B. Clark, S. C. Wheelwright, The Product Development Challenge. Competing Through Speed, Quality and Creativity. (s. 384) Harvard Business Review Book, 1995. 66 L. Burgunder L., Legal Aspects of Managing Technology, Thomson, 2004, s. 4. 67 R. Thomas, New Product Development, Managing and Forecasting for Strategic Success, John Wiley & Sons, New York 1993, s. 38.

312

Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych – wybrane...

Własność intelektualna nie była postrzegana przez polskie środowiska akademickie jako najważniejszy czynnik przyczyniający się do transferu nowych technologii ze sfery nauki do przedsiębiorstw. Częstym kierunkiem działalności naukowców w zakresie własności intelektualnej były zgłoszenia patentowe i określanie praw autorskich do prac naukowych. Działalność rzeczników patentowych sprowadza się w dużej mierze do określania zdolności patentowej i zajmowania się procedurami zgłoszeń patentowych. Fakt istnienia nowych wyników badań, posiadających poziom wynalazczy oraz nadających się do przemysłowego stosowania69 nie przesądza o komercjalizacji a często nie ma wiele wspólnego z komercjalizacją. Tworząca się w całej Polsce infrastruktura dla innowacyjnych rozwiązań unaoczniła, że prędzej czy później aspekt własności intelektualnej, a w niej własności przemysłowej, musi zostać dostosowany do warunków komercyjnych. Z punktu widzenia zarządzania, własności intelektualne mają charakter dualny. Z jednej strony patent ogranicza konkurencję innych organizacji, by w rzeczywistości zwiększyć konkurencyjność, czasem monopol dla tych, którzy ponieśli nakłady na sferę badań i rozwoju (R&D). Ochrona własności intelektualnej poprzez ograniczenie dostępu do rynku umożliwia obronę twórców technologii, dając im prawo własności i blokuje wprowadzenie produktów innym podmiotom. Zarządzanie własnością technologii należy widzieć w aspekcie procesu komercjalizacji i transferu technologii (który jest elementem komercjalizacji). Transfer technologii przebiega według wielu etapów a jednym z nich jest określenie strategii ochrony własności intelektualnej.70 System prawny odnoszący się do własności intelektualnej i jej egzekucji jest istotnym składnikiem infrastruktury sprzyjającym lub nie rozwojowi nowych technologii i ośrodków je wspierających. Ważność tego składnika potwierdzają różne metodologie dotyczące oceny potencjału rynkowego dla technologii lub firm, np. w metodologii oceny wartości ekonomicznej nowych technologii Ouicklook i Indeph, analiza własności intelektualnej jest jednym z kluczowych zadań analitycznych. 68

D. Trzmielak, Transfer technologii a nowe firmy technologiczne - doświadczenia inkubatorów w Łodzi i Austin (USA), Zarządzanie przedsiębiorstwem w sektorze wysokich technologii. W: S. Lachiewicz, A. Zakrzewska-Bielawska (red), (ss. 54-66) Monografie Politechniki Łódzkiej, Politechnika Łódzka 2008. 69 Poradnik wynalazcy, A. Pyrża (red.). Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 2008, s. 25. 70 D. Trzmielak, Knowledge Transfer from Akademia to Business – Polish Perspectives. W. M. van Geenhuizen, D. M. Trzmielak, D. V. Gibson, M. Urbaniak, Value – Addend Partnering and Innovation in a Changing World. International Series on Technology Policy and Innovation. (ss. 151-168) Purdze University Press, West Lafayette 2009.

313

Dariusz M. Trzmielak

1. Zarządzanie własnością intelektualną - zarys teoretyczny Jak pisze W. Katner71 [Katner 2003] w praktyce gospodarczej największe znaczenie ma powiązanie przedsiębiorców z uczelniami wyższymi i placówkami badawczymi, tak aby można było weryfikować poziom i przydatność oferowanych technologii zagranicznych, przy jednoczesnym zapewnieniu wpływu na rozwój polskich przedsiębiorstw i prac naukowobadawczych. Możliwość połączenia badań naukowych z praktyką jest możliwe przy pobudzeniu polskich instytucji naukowo-badawczych, przedsiębiorstw, jednostek sfery publicznej oraz organizacji pozarządowych, które mogą skorzystać z przekazywanych technologii i know-how, ale i zaoferują własne osiągnięcia w celu uruchomienia przedsięwzięć gospodarczych.72 H. Mason, T. Rohner73 twierdzą, że sieć powiązań jaka istnieje we współczesnym biznesie przyczynia się do łatwiejszego niż kiedykolwiek pozyskania idei nowych rozwiązań technologicznych spoza organizacji. Organizacje chcąc pozyskać innowacje kładą nacisk na rozwój: działów badań (Research Development R&D), Wynalazek to rozwiązanie techniczne, które jest nowe, posiada poziom wynalazczy i nadaje się do przemysłowego stosowania, bez względu na dziedzinę techniki.74 Słowo, przemysłowe stosowanie, budzić jednak może wiele kontrowersji, bowiem sam fakt posiadania możliwości zastosowania w przemyśle nie oznacza, że wynalazek może zostać wdrożony w postaci technologii (dotyczących wytwarzania wyrobów) lub produktów na rynku. Bardzo często można spotkać się z wynalazkami, które zdobyły różnego rodzaju nagrody, ale nikt nie jest zainteresowany ich wdrożeniem na rynku. Wdrożenie na rynku wiąże się z procesem komercjalizacji, który zaczyna się oszacowaniem szans rynkowych a kończy sprzedażą produktów lub usług. Proces komercjalizacji jest czasami trudny i może trwać kilka lat. Przez ten czas prace nad wdrożeniem technologii lub produktu muszą 71

Katner W., Umowa offsetowa jako sposób na rozwój innowacyjności i przedsiębiorczości higt-tech. Księga Pamiątkowa z okazji 85-lecia ochrony własności przemysłowej w Polsce, Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003, s. 357. 72 Z. Gontar, D. Trzmielak, Transfer wiedzy w ramach programu offsetowego jako szansa dla polskich przedsiębiorstw. W: Acta Universitatis Lodziensis. (ss. 99111)Folia Oeconomica, Łódź 2005. 73 Mason H., T. Rosner, The Venture imperative: A New Model for Corporate Innovation, Harvarrd Business School Press, Boston 2002, s.7. 74 Art. 24, Prawo własności przemysłowej, Wydawnictwo Zakamycze, Zakamycze 2003, s. 19.

314

Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych – wybrane...

dożyć do zapewnienia źródeł finansowych, personalnych oraz marketingowych. Twórcy produktu lub technologii natomiast muszą uzyskiwać pomoc w postaci doradztwa w zakresie zarządzania. Te i inne problemy odkrywają szeroki zakres prac, który musi zostać wykonany w uczelniach, instytutach badawczych lub centrach innowacji. Z drugiej zaś strony wynalazca, twórca technologii lub produktu musi sobie uświadomić jak wielkie bariery należy pokonać by od pomysłu przebrnąć do skomercjowalizowanego produktu. Na tym tle bardzo istotne są prawa własności intelektualnej, które w artykule będą rozumiane bardzo szeroko, poza własnością naukową, literacką czy artystyczną również jako własność przemysłowa, której przedmiotem sprzedaży są patenty na wynalazki. Zarządzanie własnością intelektualną na uczelniach, sprowadza się do oceny wartości rynkowej prac badawczych, wykonania analizy strategii ochrony własności intelektualnej, planowania procesu patentowania lub określania zakresu sprzedaży know-how, oraz podejmowania decyzji w zakresie przekazywania licencji lub know-how i know-why.75 Możemy wyróżnić kilka kategorii związanych z taksonomią licencji technologicznych w ośrodkach naukowych: 1. Istnieje współpraca pomiędzy jednostką naukowo-badawczą a przedsiębiorcą i naukowcy wierzą, że mają prawa do wyników prac badawczo-rozwojowych. 2. Jednostki naukowe posiadają patent, zgłoszenie patentowe oraz inne wyniki badań, które mogą być wartościowe dla przedsiębiorcy. 3. Jednostka naukowa poszukuje partnera biznesowego, który dostarczy pewne zasoby jak: dostęp do rynku, pieniądze na badania, koncepcje nowej technologii lub produktu, marketing itd., dla dalszych prac badawczych. 4. Jednostka naukowa posiada zespół, który bazując na wynikach badań dokonanych w ramach prac badawczych może utworzyć nową firmę akademicką (spin-off), która będzie komercjalizować wyniki prac badawczych. 5. Przedsiębiorca poszukuje partnera do realizacji działań B+R i oferuje finansowanie prac badawczych lub/i współpracę. 6. Przedsiębiorca posiada zespół, który bazując na wynikach badań dokonanych w firmie może utworzyć nową firmę (start-ups) w ramach struktury okołobiznesowej uczelni. Analizując sześć powyższych sytuacji, wymuszających zarządzanie własnością intelektualną należy określić co można sprzedać i co stano75

B. Lundvall, Innovation, Growth and Social Cohension. The Denish Model, Edward Eldar Publishing, Cheltenham 2004, s. 97.

315

Dariusz M. Trzmielak

wi wartość dla przedsiębiorcy i jednostki naukowej. Wyraźnie należy tu rozróżnić wartość naukową od wartości rynkowej, które Razgaitis nazywa wartością i ceną.76 Wartość to minimum kwota kosztów poniesionych na rozwój technologii, która może być powiększona o kwotę narzutów jednostki naukowo badawczej, kwotę stopy zwrotu zainwestowanego kapitału, oczekiwany zysk, kwotę środków pozwalających prowadzić dalsze badania nad przedmiotem transakcji. Cena to wartość (wartość rynkowa), która będzie zapisana lub wynegocjowana przez strony transakcji. Schuh (et all)77 wskazują na cztery rodzaje wartości, którą w naszym opracowaniu nazwiemy wartością transakcyjną własności intelektualnej: wartość historyczna (koszty poniesione przez jednostkę badawczą), wartość obecna (koszty jakie można ponieść obecnie przygotowując i prowadząc podobne badania naukowe), wartość handlową (która stanowi ekwiwalent pieniężny jaki można otrzymać od nabywcy) oraz wartość przyszłą (która stanowi przyszłe dochody wygenerowane poprzez wdrożenie lub wykorzystanie praw do własności intelektualnej). Ostatnie dwie wartości uzależnione są od konstrukcji faz zakupu.78 Transakcyjną wartość własności intelektualnej mogą stanowić: 1. prawo do patentu, know-how; 2. transfer technologii - know-why – dokumentacja związana z technologią (opis procesów, wyniki badań) dostęp do ekspertów jednostki naukowo badawczej, którzy mogą doradzać we wdrożeniu technologii lub pracować u nabywcy technologii; 3. prawo do urządzeń wykorzystywanych w fazie B+R; 4. gwarancje, że patent lub inna własność intelektualna istnieje i nie narusza praw osób trzecich; 5. prawo do reprezentowania jednostki badawczej w przypadku kiedy wyniki badań lub patent związane są również z inną działalnością naukową lub innymi technologiami; 6. prawo do informacji lub pierwszeństwo w zakupie przyszłych wyników badań związanych z przedmiotem transakcji, które jednostka naukowa może wytworzyć w ramach innych prac badawczych; 7. prawo do sublicencjonowania.

76

R. Razgaitis, Valuation and Practicing of Technology – Based Intellectual Property, John Wiley & Sons, 2003, s. 35. 77 G. Schuh, S. Klapser, Ch. Haag, Technology Balance: Technology Valuation According to IASB’s Value in Use Approach. 78 W. M. H. Sherif, T. M. Khail (red.), Management of Technology Innovation and Value Creation. (ss. 105-107) World Scientific, Singapore 2008. 78 H. Simon, M. Fassnacht, Preismanagemnent, Gabler, 2009, s. 174.

316

Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych – wybrane...

Zarządzanie własnością intelektualną uzależnione jest od sytuacji komercjalizacyjnej a ściślej, związanej z kojarzeniem partnerów. W ramach współpracy Uniwersytetu Teksańskiego w Austin i Uniwersytetu Łódzkiego nazwano ją „Mining and Matching”79. Sytuacja pierwsza w taksonomii licencji technologicznej jest sytuacją negatywną i oznacza, że proces komercjalizacji nie przebiega prawidłowo z punktu widzenia zabezpieczenia praw naukowców i uczelni. Sytuacje druga, trzecia i czwarta są przykładem biernej (sytuacja druga) i aktywnej działalności ośrodka naukowego. Bierna występuje w przypadku np. odizolowania rzeczników patentowych od procesu komercjalizacji. Proces komercjalizacji może rozpoczynać się dopiero gdy mamy patenty, a w wielu przypadkach może to ograniczyć sprzedaż wyników badań i współpracę z biznesem. Sytuacje cztery i pięć to wchodzenie orientacji marketingowej na ścieżkę generowania produktów B+R. Firmy widząc wzmocnienie pozycji konkurencyjnej w rozwoju lub zakupie badań naukowych poszukują partnera do współpracy. Może ona obejmować wyłącznie zlecenie badań lub udział we wspólnych projektach badawczych albo wejście np. do inkubatora technologii i poprzez niego dotarcie do zasobów ośrodków naukowych.

2. Własność intelektualna na uczelniach – zarys praktyczny Podstawowy problem, który wyłania się z zarządzania własnością intelektualną na uczelni to prawa i zobowiązania wynikające z własności intelektualnej wytworzonej na uczelni, udziały we własności intelektualnej grup interesariuszy, komercjalizacji wyników badań (np. wynalazców, laboratorium, zakładu, katedry, wydziału, uczelni, regionu, biznesu, sektora przemysłu itd.). Każdy naukowiec, który prowadzi projekt naukowy w ramach ośrodków naukowych, tworzy prototyp, uzyskuje wyniki badań, które mogą być skomercjalizowane, lub z których mogą wynikać prawa własności intelektualnej, z jednej strony jest związany z jednostką naukową umową o pracę i wyniki należą się pracodawcy, z drugiej strony system motywacyjny musi uwzględniać dodatkowe oprócz naukowych korzyści z tworzenia wyników badań możliwych do skomercjalizowania. Instytucja badawcza, w której powstały nowe technologie lub innowacje mogące przynieść korzyści z własności intelektualnej w swoim interesie jasno powinna określić cały proces zarządzania własnością intelektualną, w tym podział praw np. ekonomicznych do wyników badań. 79

D. Trzmielak, Knowledge Transfer From Akademia to Business – Experiences of The Polish University Offset Program. W: D. Trzmielak, M. Urbaniak (red.), Technology Policy and Innovation. Value Added Partnering in a Changing World. (ss.245-250) Centrum Innowacji, Łódź 2005.

317

Dariusz M. Trzmielak

Znaczna część modeli zarządzania własnością intelektualną w ośrodkach naukowych Europy, Stanach Zjednoczonych, Japonii, wyraźnie akcentuje udział (przynajmniej ekonomiczny) wynalazcy, autora wyników badań w prawach do własności intelektualnej (bardzo często w modelach zarządzania własnością intelektualną uwzględnia się własność przemysłową). Przypadek Uniwersytetu Teksańskiego w Austin i Arlington wyraźnie wskazuje, że uniwersytety teksańskie roszczą sobie prawo do każdego projektu, wyników badań, które mogą przynieść własność intelektualną. Jednocześnie wskazuje, że w ciągu określonego czasu np. 20 dni, wynalazca - autor wyników badań uzyska informację, czy uniwersytet zamierza komercjalizować jego wynalazek, będzie próbował sprzedawać wyniki badań lub złoży zgłoszenie patentowe. W przeciwnym przypadku naukowiec uzyskuje prawo dysponowania prawami do wyników badań. W cały system własności intelektualnej włączone są biura centr transferu technologii, komercjalizacji lub przedsiębiorczości. To one opiniują i prowadzą sprzedaż i zadania komercjalizacyjne, w tym zarządzają ochroną własności intelektualnej. Zupełnie inaczej jest na Uniwersytecie w Cambridge gdzie uniwersytet, za wyjątkiem praw materialnych, nie domaga się praw do wynalazku lub wyników badań. Naukowiec jest swobodny w wyborze ścieżki komercjalizacji. Uniwersytet poprzez działania okołobiznesowe np. doradztwo i rozbudowę infrastruktury okołobiznesowej, poprzez tworzenie parków naukowych, centr przedsiębiorczości, zachęca do komercjalizacji nauki i technologii w ramach struktury wewnętrznej. Parki naukowe i Centra Transferu Technologii nie tylko przygotowują ścieżkę patentową, strategię ochrony własności intelektualnej, ale także sposób licencjonowania, warunki licencyjne oraz prowadzą negocjacje biznesowe z potencjalnym nabywcą wyników badań. Jednostki okołobiznesowe Uniwersytetu w Cambridge umożliwiają dostęp do specjalistów, prawie z każdej dziedziny. Zaletą wyboru ścieżki wewnętrznej komercjalizacji jest dostęp do funduszu kapitału zalążkowego, który pozwala na dalsze finansowanie badań, przygotowanie prototypu, testowanie wynalazku i rynku lub utworzenie firmy. Wysokość finansowania uzależniona jest od celu inwestycyjnego, którym może być: 1. znalezienie ścieżki komercjalizacyjnej (ocena potencjału rynku, możliwości skojarzenia z biznesem lub określenie strategii wdrażania), 2. określenie strategii ochrony własności intelektualnej, 3. rozwój koncepcji (przeprowadzenie badań przemysłowych, stworzenie prototypu, testowanie, dalsze badania naukowe zmierzające do stworzenia koncepcji technologii lub produktu możliwych do drożenia na rynku, przygotowanie badań przedkonkurencyjnych), 4. utworzenie nowej firmy, 318

Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych – wybrane...

5. rozwój firmy. Uniwersytet w Cadiz aktywnie wspiera zarządzanie własnością intelektualną, zarówno w obszarze motywowania naukowców do komercjalizowania jak i szukania źródeł finansowych. Punktem wyjścia do analizy będzie system zarządzania własnością intelektualną na uniwersytetach teksańskich. W omawianym przypadku władze uniwersyteckie poszczególnych szczebli w dużym stopniu decydują o ścieżce komercjalizacji i finansowaniu wyników badań, co ma korzenie w prawodawstwie amerykańskim opartym na ustawie przeforsowanej w 1980 roku przez senatorów Bircha Bacha i Roberta Dole’a. Akt Bach-Dale’a tworzy silną korelację pomiędzy uczelniami a przemysłem.80 W całym transferze technologii i wyników badań uczestniczy również wynalazca, który uzyskuje 50% korzyści ekonomicznych. Na Uniwersytecie w Cadiz dochodzi jeszcze jeden element zarządzania w finansowaniu prac naukowo badawczych. Jeżeli naukowiec przeznaczy pozyskane z komercjalizacji środki finansowe na dalsze swoje prace badawcze uczelnia dodaje środki finansowe z puli udziału uczelni na wskazane badania. Ustalenie wysokości wynagrodzenia należnego wynalazcy zależy zarówno od przyjętego systemu zarządzania oraz inicjatywy finansowej wynalazcy. W ten sposób stworzono również namiastki finansowania wyników badań, co sytuacji kiedy uczelnia nie posiada w swojej infrastrukturze okołobiznesowej funduszy kapitałowych lub silnego związku z przemysłem, który finansowałby badania naukowe. Rrozwiązanie hiszpańskie jest dobrym przykładem aktywności uniwersytetu w pobudzaniu przedsiębiorczości akademickiej w sytuacji ograniczonego dostępu do silnego finansowania nauki z przemysłu i budżetu centralnego. Smith and Parr81 sygnalizują jeszcze jeden problem pojawiający się w ośrodkach akademickich, finansowanie jednostek uczelni ze środków pochodzących z komercjalizacji własności intelektualnej. Biorąc pod uwagę polskie warunki i organizację finansowania wewnątrz polskiej uczelni najciekawszym przykładem może posłużyć Harvard University, który włącza do podziału wartości transakcyjnej własności intelektualnej katedrę i wydział wynalazcy. Niemniej należy dodać, że spotyka się również udziały laboratoriów i instytucji zajmujących się transferem technologii w systemach zarządzających własnością intelektualną. Taka sytuacja należy do rzadkości w Polsce, co wynika z początkowej fazy rozwoju systemu zarządzania własnością intelektualną w polskich jednostkach naukowych. 80

K. Zasiadły, D. Trzmielak, Doświadczenia amerykańskie. W: J. Guliński, K. Zasiadły, Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia. (ss. 120-121) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005. 81 G. V. Smith, R. L. Parr, Intelectual Property Valuation, Exploitation, and Infrigement Damages, John Wiley & Sons, New Jersey 2005, ss. 588-592.

319

Dariusz M. Trzmielak

3. Zakończenie Własność intelektualna jest zasobem zarówno firmy jak i ośrodków naukowych firmy. Bardzo często firmy bronią się przed utratą kontroli nad własnością intelektualną poprzez ograniczenie outsorcingu, wewnętrzne regulacje, pozostawanie w sektorze MSP. W przypadku ośrodków naukowych tak daleko idąca ochrona nie jest potrzebna. Można stwierdzić, że przeciwnie do działań firm, podmioty zajmujące się badaniami naukowymi powinny wychodzić z ofertą do przedsiębiorstw i aktywnie stymulować przedsiębiorczość akademicką tworząc firmy spin-off lub spin-out82. Zasadniczy warunek, który powinien być spełniony przy zwiększaniu aktywności w sprzedaży własności intelektualnej, to istnienie i funkcjonowanie systemu własności intelektualnej. Każdy ośrodek naukowy powinien przyjąć swój własny system zarządzania własnością intelektualną. Możemy jednak dostrzec pewną prawidłowość w uczelniach światowych. Wynalazca zawsze partycypuje w dochodach z komercjalizacji. Pytanie pozostaje tylko, kogo należy jeszcze uwzględnić w zarządzaniu własnością intelektualna: laboratorium, katedrę, wydział, centrum transferu technologii itd? Podmiotowość naukowca – wynalazcy coraz częściej wkracza do polskich uczelni. Dzieje się tak bowiem zarządzanie własnością przemysłową i prawami autorskimi leży u podstaw procesu komercjalizacji i współpracy z przemysłem. Powtarzając Benthoma (tłum) „bez regulacji prawnych, wynalazca będzie pozbawiony korzyści płynących z jego pracy, bowiem konkurencja przejmie bez żadnych kosztów jego wynalazek i zaoferuje go na rynku po niższych cenach”.

Bibliografia 1/ Art. 24, Prawo własności przemysłowej, Wydawnictwo Zakamycze, Zakamycze 2003, s.19. 2/ Burgunder L., Legal Aspects of Managing Technology, Thomson, 2004. 3/ European Innovation, 2005. 4/ Gontar Z., Trzmielak D., Transfer wiedzy w ramach programu offsetowego jako szansa dla polskich przedsiębiorstw. W: Acta Universitatis Lodziensis. (ss. 99-111) Folia Oeconomica, Łódź 2005. 5/ Katner W., Umowa offsetowa jako sposób na rozwój innowacyjności i przedsiębiorczości higt-tech. Księga Pamiątkowa z okazji 85-lecia ochrony własności przemysłowej w Polsce, Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003. 6/ Lundvall B., Innovation, Growth and Social Cohension. The Denish Model, Edward Eldar Publishing, Cheltenham 2004. 82

D. Trzmielak, Transfer… op. cit., s.55.

320

Zarządzanie własnością intelektualną w ośrodkach naukowych – wybrane...

7/ Mason H., T. Rosner, The Venture imperative: A New Model for Corporate Innovation, Harvarrd Business School Press, Boston 2002. 8/ McGrath, ME. Product Development. How to Increase Productivity, Cut Costs, and Reduce Cycle Time. New York: McGraw-Hill, 2004. 9/ Nevens T. M., Summe G. L., Ustal B., Commercializig Technology: What the Best Companies Do. W: K. B. Clark, S. C. Wheelwright (red), The Product Development Challenge. Competing Through Speed, Quality and Creativity. (s. 384) Harvard Business Review Book, 1995. 10/ Poradnik wynalazcy. A. Pyrża (red.), Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 2008. 11/ Razgaitis R., Valuation and Practicing of Technology – Based Intellectual Property, John Wiley & Sons, 2003. 12/ Schuh G., Klapser S., Haag Ch., Technology Balance: Technology Valuation According to IASB’s Value in Use Approach. W: M. H. Sherif, T. M. Khail (red.), Management of Technology Innovation and Value Creation (ss. 105-105). World Scientific, Singapore 2008. 13/ Simon S., Fassnacht M., Preismanagemnent, Gabler, 2009. 14/ Smith G. V., Parr R. L., Intelectual Property Valuation, Exploitation, and Infrigement Damages, John Wiley & Sons, New Jersey 2005. 15/ Sznajder A., Strategie marketingowe na rynku międzynarodowym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992. 16/ Thomas R., New Product Development, Managing and Forecasting for Strategic Success, John Wiley & Sons, New York 1993. 17/ Trzmielak D., Knowledge Transfer from Akademia to Business – Polish Perspectives. W: M. van Geenhuizen, D. M. Trzmielak, D. V. Gibson, M. Urbaniak (red.),Value – Addend Partnering and Innovation in a Changing World. International Series on Technology Policy and Innovation, Purdue. (ss.151-168) University Press, West Lafayette 2009. 18/ Trzmielak D., Transfer technologii a nowe firmy technologiczne - doświadczenia inkubatorów w Łodzi i Austin (USA). W: S. Lachiewicz, A. Zakrzewska-Wilawska (red.), Zarządzanie przedsiębiorstwem w sektorze wysokich technologii. Monografie Politechniki Łódzkiej, Politechnika Łódzka 2008. 19/ Trzmielak D., Marketing nowych technologii i strategie regionalne oparte na transferze technologii. W: T. Markowski, D. Trzmielak, J. Sosnowski (red), Marketing technologiczny i marketing terytorialny, PAN KPZK, Biuletyn, Zeszyt 235, Warszawa 2007. 20/ Trzmielak D., Knowledge Transfer From Akademia to Business – Experiences of The Polish University Offset Program. W: D. Trzmielak, M. Urbaniak (red),Technology Policy and Innovation. Value Added Partnering in a Changing World, (ss.245-250) Centrum Innowacji, Łódź 2005. 321

Dariusz M. Trzmielak

21/ Zasiadły K., Trzmielak D., Doświadczenia amerykańskie. W: J. Guliński, K. Zasiadły (red.), Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia, (ss. 120-121) Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.

322

CZĘŚĆ TRZECIA

KLASTRY

323

Wstęp

Zarządzanie sieciowe a innowacyjność organizacji Andrzej Pomykalski*

Przedsiębiorstwo funkcjonuje na określonym rynku i w swoich działaniach musi uwzględniać jego charakter. W warunkach gospodarki rynkowej, a także wobec unijnych wymagań istnieje konieczność wzbogacania wiedzy i umiejętności kierowania przedsiębiorstwem w warunkach konkurencji. Jednocześnie globalizacja sprawia, że współpraca w skali międzynarodowej staje się atrakcyjna i pełna nowych wyzwań. Prowadzone rozważania przedstawiają nowe kierunki współpracy w warunkach struktury sieciowej jako czynnika sukcesu organizacji. W referacie rozważa się sieciowe zarządzanie organizacjami, które zorientowane są na kształtowanie innowacyjności przedsiębiorstwa.

1. Struktury sieciowe jako czynnik sukcesu organizacji Przedsiębiorstwa coraz częściej patrzą na swoją działalność gospodarczą przez pryzmat sieci tworzenia wartości. Pojawienie się Internetu sprawiło, że przedsiębiorstwa zaczęły wchodzić w liczniejsze i bardziej złożone zależności z innymi organizacjami. Przedsiębiorstwa te nie tylko zarządzają „łańcuchem zaopatrzeniowym”, lecz również sponsorują lub zawierają transakcje na wielu stronach internetowych przeznaczonych do kontaktów między organizacjami. Dynamiczny rozwój globalnej współpracy na linii przedsiębiorstwo – przedsiębiorstwo, oraz przedsiębiorstwo – jednostka badawczo – rozwojowa, przyczynił się do wzrostu znaczenia wielostronnych związków partnerskich określonych jako powiązania sieciowe lub częściej – organizacje sieciowe. Współczesne przedsiębiorstwa są zaangażowane w zarządzanie ciągle zmieniającej się sieci wartości. Zdaniem Ph. Kotlera, sieć tworzenia wartości „to system kontaktów partnerskich oraz sojuszy, które firma zawiera w celu powiększenia zasobów, zwiększenia bądź zrealizowania swojej oferty”83. Zarządzanie organizacjami powinno być oparte na strukturze modelu sieci, uwzględniającej trzy wzajemnie powiązane elementy: podmioty – działania - zasoby. Sieci są również opisywane jako systemy koordyna*

Politechnika Łódzka, Wydział Organizaji i Zarządzania, Katedra Innowacji i Marketingu. 83 Kotler Ph., Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Warszawa 2005, s.50.

325

Andrzej Pomykalski cji zasobów między rynkiem a hierarchią, w których działalności uczestników nie są koordynowane przez mechanizm cenowy czy zależności hierarchiczne, ale przez konkretne związki wymiany wewnątrz konkretnej sieci. Należy przyjąć, że największym wyzwaniem XXI wieku będzie zdolność zarządzania projektami przekraczającymi wszelkie konwencjonalne granice, służącymi do wytwarzania globalnych produktów. Kooperacja w sieci jest formą reakcji na szybki postęp nauki i wzrost innowacyjności. W najbardziej zaawansowanych pod tym względem gałęziach przemysłu, jak np. biotechnice, prawie każdy nowy produkt jest efektem współpracy złożonej sieci firm, z których każda specjalizuje się jedynie w wąskich fragmentach procesu projektowania, produkcji i dystrybucji, osiągając w tym zakresie stan bliski doskonałości. Zarządzanie w warunkach struktury sieciowej jest raczej zarządzaniem biznesem, gdzie ustawicznie poszukuje się możliwości korzystnej alokacji zasobów, aniżeli zarządzaniem przedsiębiorstwem w tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Zarządzanie biznesem koncentruje się na relacjach przedsiębiorstwa z otoczeniem i wymaga umiejętności planowania strategicznego, marketingu, kierowania projektami, kreatywności w rozwiązywaniu problemów, negocjowania z partnerami i reprezentowania własnej organizacji. Umiejętności te są znacznie ważniejsze od realizacji klasycznych funkcji zarządzania, skierowanych do wewnątrz przedsiębiorstwa.

Sieci innowacyjne Sieci innowacyjne stanowią przystosowanie koncepcji sieci organizacyjnej dla potrzeb określonego zakresu działania przedsiębiorstwa. Sieci innowacyjne to współpracująca ze sobą grupa organizacji (przedsiębiorstwa, uczelnie, jednostki badawcze, instytucje finansowe, administracja państwowa), która tworzy, zdobywa, integruje i wykorzystuje wiedzę i umiejętności niezbędne do powstania innowacji84. Jak wyjaśnia E. Enkel (rysunek 1) istotne są relacje ustanowione w regionie, które stanowią warunek niezbędny dla transferu idei do projektów innowacyjnych, aby mogły być wykorzystywane przez członków sieci. Znaczenie wyróżnionych czynników jest podkreślone cyklem sieci innowacji, a zależność przyczyna – skutek, wyznaczają istotne relacje które kreują całość ujęcia sieci Innowacji. Idee do wykorzystania w sieci innowacji mogą pochodzić od jej członków, które stanowią portfolio menedżerów w regionie. Wśród innych źródeł wymienia się wewnętrzne źródła w postaci sprzężenia 84

Enkel E., Back A., von Krogh G., Konowledge Networks for Business Growth, Springer Berline, Heidelberg 2007, s. 179-180.

326

Zarządzanie sieciowe a innowacyjność organizacji zwrotnego z marketingu i sprzedaży, jak również wspomaganie z serwisu. Istotne są powiązania z klientami, konkurentami i innymi jednostkami rynku, a także niezbędne jest wykorzystanie innowacyjnych idei z B+R. Sieć innowacji powinna odzwierciedlić relacje organizacji prawdziwie zainteresowanych wykorzystaniem projektów innowacyjnych. Członkowie tej sieci potrzebują motywacji do podnoszenia wiedzy, która poprawi jakość ich pracy. To powinno zostać osiągnięte w zarządzaniu wspomaganym poprzez cele strategiczne, lub pośrednio poprzez jakość pracy członków sieci.

Rysunek1. Identyfikacja wpływów w relacji przyczyna – skutek Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E.Enkel, A. Back, Georg von Krogh, Konowledge Networks for Business Growth, Springer Berline, Heidelberg 2007, s. 179. Przedsiębiorstwa wdrażające innowacje rzadko mogą sobie pozwolić na działanie w pojedynkę, globalizacja gospodarki wymusza na uczestnikach procesu innowacyjnego współdziałanie i korzystanie z doświadczeń, zasobów, oraz wiedzy innych jednostek. Zintegrowanie działań wielu jednostek staje się niezbędne jeśli jednostki są zbyt małe, ażeby móc skutecznie konkurować z większymi przedsiębiorstwami na rynku. Obecnie, kiedy wspólny rynek europejski pozwala wielkim korporacjom zajmować kolejne rynki bez tworzenia efektywnych barier lub mechanizmów ochronnych dla 327

Andrzej Pomykalski lokalnych przedsiębiorców, wtedy mniejsze przedsiębiorstwa potrzebują dostosowania struktury do ich potrzeb innowacyjnych. Pojawia się pytanie, czy MSP są strukturami, które rzeczywiście mogą taką zdolność posiadać. Badania wskazują, iż 30 – 60 procent MSP w państwach OECD uznaje się za innowacyjne85. Przedsiębiorstwa takie rzadziej przeprowadzają działania B+R, ażeby wprowadzać produkty, które są zupełnie nowe dla rynku, lecz często wprowadzają innowacje w inny sposób (np. poprzez dostosowywanie produktów bądź usług do zmieniających się rynków czy poprzez zmiany organizacyjne). O ile małe i średnie przedsiębiorstwa są postrzegane jako elastycznie dostosowujące się do zmian i wielu autorów twierdzi, iż są one strukturami najlepiej dostosowanymi do wdrażania innowacji, ponieważ szybciej reagują na zmiany warunków rynkowych, ewolucje preferencji konsumentów czy skracające się cykle życia produktów, to ponadto nie podlega wątpliwości, że to MSP najchętniej współpracują w pewnych sieciach, chcąc zdobyć wiedzę, którą mogą wykorzystać wprowadzając innowacje86. Sieciami służącymi innowacyjności MSP są klastry oraz Centra Zaawansowanej Technologii, a w związku z faktem, iż obecnie w Polsce duże przedsiębiorstwa są znacznie bardziej innowacyjne niż małe czy średnie, potrzebne są pewne mechanizmy umożliwiające wzrost innowacyjności MSP. Innowacje wdrażane poprzez przedsiębiorstwa w dowolnym regionie są wynikiem wspólnego, dynamicznego procesu, w którym uczestniczą różne jednostki tworzące w tym regionie sieć relacji o efekcie synergetycznym. Badania wykazują, że wszyscy uczestnicy sieci innowacji odnoszą pewne korzyści efektów sieciowych, choć oczywiście korzyści te bywają różne i pojawiają się w różnym stopniu87. Istotnym problemem sieciowego zarządzania przedsiębiorstwem są przepływy kapitału, szczególnie we wczesnych fazach przedsięwzięcia, gdy tworzone i rozwijane są kontakty między kontrahentami. Rząd, ustanawiając zasady dla inicjatyw innowacyjnych państwa, może docenić wagę tych powiązań i wspomagać przyszłe powiązania zapewniając dostępność kapitału we wczesnych ich fazach. Te zmiany, w charakterze podejścia do 85

Aalst H. F., Networking in Society, Organisations and Education, w: Organisation for Economic Co-operation and Development, Networks of Innovation, OECD Publishing House, Paryż 2003, s. 3. 86 Arndt O., Sternberg R., Do manufacturing firms profit from intraregional innovation linkages? An empirical based answer, European Planning Studies, 2000, Vol. 8, Nr 4, s. 465-486. 87 Roper S., Hewit-Dundas N., Love J. H., An ex ante evaluation framework for the regional benefits of publicly supported R&D projects, Research Policy 33 2004, s. 489-496.

328

Zarządzanie sieciowe a innowacyjność organizacji innowacji w sektorze prywatnym, kreują nową rolę dla państwowych programów wspomagania technologii, które powinny stać się katalizatorem sieci relacji i aliansów strategicznych przemysłu, rządu i instytucji akademickich dla rozwoju i zastosowania technologii. Ustanowienie sieci relacji zależy od podatności na zmiany, współdziałania w podejmowanych przez przedsiębiorstwo decyzjach i przepływu informacji. Badania nad stanem innowacyjności przedsiębiorstw regionu łódzkiego wskazują na niechęć przedsiębiorców do współpracy88. Obserwacje tworzenia się środowisk przedsiębiorczości i sieci wskazują, że proces ten znajduje się w fazie początkowej, a jego dalszy rozwój będzie skomplikowany i długotrwały. Powstały już niezbędne elementy do zorganizowania środowiska, lecz jest to w dalszym ciągu raczej prosty zbiór podmiotów niż system. Częstsze są postawy konkurencji niż współpracy między podmiotami. Otoczenie, szczególnie wszelkiego rodzaju instytucje świadczące usługi pośrednictwa w dziedzinie innowacji (inkubatory, centra transferu technologii, ośrodki promocji i doradztwa), odgrywa w tym procesie rolę marginalną. Obserwuje się tylko nieliczne kontakty przedsiębiorstw z tymi instytucjami, a ich znaczenie dla rozwoju regionu i sieci jest znikome. Brak jest przepływu informacji, miejsc kontaktów czy wzorów współpracy. Jest to poważne wyzwanie dla strategii innowacyjnej regionu. Przedsiębiorstwa w regionie tworząc sieci powiązań powinny zwrócić uwagę na kształtowanie regionalnej tożsamości. Ważnym jest sformułowanie modelu regionalnego, w którym wszyscy uczestnicy będą brać udział i ponosić wspólną odpowiedzialność (np. region innowacyjny), to wyznacza główne kierunki dla rozwoju innowacyjnego i regionalnego, wspomaga uczestnictwo w polityce, badaniach i relacjach publicznych, i łączy ich wszystkie działania we wspólny cel. To „publiczno-prywatne partnerstwo” umożliwia kooperacje w realizowaniu innowacji, które stale czynią użytek z zasobów regionalnych.

Zakończenie Generalnie można przyjąć, że trwa już proces, w którym zjawisko konkurencji przybiera nowe formy. Nie będzie ono już dłużej polegać na konkurencji między przedsiębiorstwami, a ogólnie – jednostkami organizacyjnymi, ale raczej między zorganizowanymi strukturami sieciowymi, w których wiodącą rolę będą odgrywać przedsiębiorstwa utworzone na zasadzie komplementarności zasobów. 88

Patrz: Regionalna Strategia Innowacji Województwa Łódzkiego RSI Loris, Łódź 2004. Raport nt.: „Analiza potencjału naukowo – badawczego w regionie łódzkim”, Łódź.

329

Andrzej Pomykalski Potrzebne są więc szybko postępujące zmiany w świadomości menedżerów i przedsiębiorców, polegające na konieczności zrozumienia tendencji do pogłębienia współpracy między przedsiębiorstwami, a przede wszystkim właściwe zrozumienie istoty współpracy sieciowej lokalnej, regionalnej, krajowej i międzynarodowej. Istotne jest uwzględnienie relacji biznesu i zaplecza tworzącego wiedzę i asymilowanie tej wiedzy w praktyce efektywnego przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo uczące się, to szansa obecnej dekady.

Bibliografia 1 Aalst H. F., Networking in Society, Organisations and Education, w: Organisation for Economic Co-operation and Development, Networks of Innovation, OECD Publishing House, Paryż 2003. 2 Arndt O., Sternberg R., Do manufacturing firms profit from intraregional innovation linkages? An empirical based answer, European Planning Studies, 2000, Vol. 8, Nr 4. 3 Cooke P., Roper S., Wylie P., The Golden Thread of Innovation and Northern Ireland’s Evolving Regional Innovation System, Regional Studies, Vol. 37.4, 2003. 4 De La Mothe J., Paquet G., Local and Regional Systems of Innovation, Kluwer, Dordrecht1998. 5 Enkel E., Back A., Georg von Krogh, Konowledge Networks for Business Growth, Springer Berline, Heidelberg 2007. 6 European Commission. Directorate General for Research , Key Figures 2003-2004. Towards a European Research Area. Science Technology and Innovation, Office for Official Publications of the European Communities 2003. 7 Kotler Ph., Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Warszawa 2005. 8 Organisation for Economic Co-operation and Development – Centre for Educational Research and Innovation, Innovation on the Knowledge Economy – Implications for Education and Learning, OECD Publishing House, Paryż 2004. 9 Sternberg R., Innovation Networks and Regional Development – Evidence from the European Regional Innovation Survey (ERIS): Theoretical Concepts, Methodological Approach, Empirical Basis and Introduction to the Theme Issue, European Planning Studies, Vol. 8, No. 4 2000. 10 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Łódzkiego RSI Loris. Raport nt.: „Analiza potencjału naukowo – badawczego w regionie łódzkim”, Łódź 2004. 11 Rycroft R., Self Organizing Innovations Networks: Implications for 330

Zarządzanie sieciowe a innowacyjność organizacji Globalization, The George Washington Center for the Study of Globalization, Washington 2003. 12 Roper S., Hewit-Dundas N., Love J. H., An ex ante evaluation framework for the regional benefits of publicly supported R&D projects, Research Policy 33 2004. 13 Van Aalst H. F., Networking in Society, Organisations and Education, w: Organisation for Economic Co-operation and Development, Networks of Innovation, OECD Publishing House, Paryż 2003.

331

Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów Kazimierz Kubiak* Wprowadzenie Przyjęta w 2000 roku Strategia Lizbońska stanowi nadal aktualne wyzwanie do wprowadzania zmian i usuwania strukturalnych barier na drodze Unii Europejskiej do „najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki świata”. Aby to osiągnąć, poszukuje się polityk i metod zarządzania wspierających kreowanie innowacji, innowacyjności, konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów. Koncepcja M.E. Portera, polegająca na budowaniu konkurencyjności w oparciu o klastry czyli skupiska współpracujących ale i konkurujących ze sobą przedsiębiorstw, wydaje się więc najlepszą metodą osiągnięcia założonego celu. Pozytywne doświadczenia regionów w których klastry dynamizują rozwój gospodarki i wspierają ich konkurencyjność, spowodowały i rozwinęły koncepcję realizowania polityki gospodarczej opartej o klastry (ang. cluster – based policy). Polityka klastrowa stała się podstawowym narzędziem osiągnięcia celów zawartych w Strategii Lizbońskiej oraz rozwoju gospodarczego krajów członkowskich UE. Polska gospodarka, na tle krajów UE, charakteryzuje się zbyt niską innowacyjności. Jedną z dróg poprawy tej sytuacji, jest wsparcie powstawania klastrów, zaangażowanych w prowadzenie badań i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań. Partnerem w tym procesie mogą być organizacje przedsiębiorców, które jak dotąd w ograniczonym zakresie angażują się w inicjowanie i koordynowanie pracy klastrów.

1. Innowacja - innowacyjność - klastry „Słownik wyrazów obcych” W.Kopalińskiego słowo „innowacja” wywodzi z łacińskiego innoware, oznaczającego odnawianie. „Innowacje” mimo posiadania w literaturze wielu definicji, nie posiadają jednoznacznej, powszechnie akceptowanej definicji. Do nauk ekonomicznych, teoria innowacji została wprowadzona przez J.A. Schumpetera. J.Schumpeter89 za innowację uznawał wprowadzenie do produkcji nowych lub udoskonalonych wyrobów, uruchomienie nowego rynku zbytu, zastosowanie nieznanego dotąd sposobu sprzedaży lub zakupów, wprowadzenie nowej organizacji produkcji ale także zastosowanie nowych *

Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI przy SWSPiZ. 89 Schumpeter J., Kapitalizm, socjalizm, demokracja; Warszawa 1999.

333

Kazimierz Kubiak

surowców i półfabrykatów. J. Schumpeter rozumie innowacje jako zmiany produktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe. Według Z. Ratajczaka90, „innowacja to wytwór (idea, metoda, rzecz) postrzegany przez podmiot przyswajania jako nowy, o którym informacja przekazywana jest za pośrednictwem określonych środków komunikacji. Podmiotem może być zarówno jednostka, jak i grupa społeczna”. Komisja Europejska91 określa innowację jako: „odnowienie i poszerzenie zakresu produktów i usług oraz ich rynków; ustanowienie nowych metod produkcji, podaży i dystrybucji; wprowadzenie zmian w zarządzaniu, organizacji pracy oraz warunkach pracy i umiejętnościach siły roboczej” Definicja zawarta w podręczniku metodologicznym OECD i EUROSTATU, zwanym Oslo Manual92 odróżnia działalność wynalazczą od innowacji, którą wiąże z komercjalizacją. Tak więc, firma może wdrażać innowacje przez komercjalizację nowych produktów lub instalowanie urządzeń do produkcji nowych wyrobów, opracowanych w wyniku aktywności wynalazczej swoich pracowników. Drugi sposób, to zakup nowych technologii, wyrobów lub usług oferowanych przez instytucje zewnętrzne. P. Drucker, innowacje uznaje za specyficzne narzędzie przedsiębiorczości, odnoszące się do sfery społecznej i gospodarczej, dające możliwość tworzenia bogactwa93. Według Ph. Kotlera, innowacja to dobro, usługa lub pomysł, który postrzegany jest jako nowy94. Ale pomysł aby stał się innowacją musi zostać wdrożony do codziennej praktyki. Jeżeli uznamy, że innowacja to proces tworzenia związany z działalnością innowacyjną to innowacyjność oznacza „nowoczesność, kreowanie, dyfuzję i imitację”95. Innowacyjność to zdolność i gotowość przedsiębiorcy (a także przedsiębiorstwa) do aktywnego poszukiwania i wykorzystywania wyników badań, realizacji nowych koncepcji, doskonalenia stosowanych technologii oraz technik zarządzania produkcją i przedsiębiorstwem. Miarą innowacyjności jest dynamika jej rozwoju. Innowacyjności sprzyja klimat przed90

Ratajczak Z., Człowiek w sytuacji innowacyjnej; PWN Warszawa 1980. COM (1995) 688. 92 Raport o stanie nauki i techniki w Polsce 1999, 2000; GUS, Departament Produkcji i Usług, Warszawa s.86. 93 Drucker P. F., Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady; PWE Warszawa 1992, s.39. 94 Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola; Gebethner i S-ka, Warszawa 1994, s.322. 95 Wiszniewski W., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Procesy dostosowawcze do polityki innowacyjnej Unii Europejskiej; Instytut Organizacji i Zarządzania „ORGMASZ”, Warszawa 1999, s.8. 91

334

Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów

siębiorczości, system finansowania badań, współpraca nauki z przemysłem oraz wsparcie instytucji sprzyjających innowacyjności. Na pozytywną rolę zewnętrznego wsparcia innowacyjności zwraca uwagę E. Stawasz96. Jedną z form powiązań tworzących platformę współpracy sprzyjającą kreacji innowacji, rozwijaniu innowacyjności i wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw są klastry. Klastry tworzą warunki do powstawania innowacyjnego środowiska i stanowią czynnik stymulujący proces rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy. Na rolę klastrów w rozwijaniu konkurencyjności, zwrócił uwagę M.E. Porter, powszechnie uważany za „ojca” koncepcji funkcjonowania i rozwoju klastrów. Podstawy teorii klastrów stworzył A. Marshall pod koniec XIX wieku, który obserwując wzrost wydajności gospodarki zauważył ścisły związek rozwoju przedsiębiorstw z lokalizacją poszczególnych przemysłów na geograficznie wydzielonych obszarach. Powstające tam skupiska przedsiębiorstw nazwał dystryktami przemysłowymi i wykazał, że w dystrykcie przemysłowym następuje integracja i wzajemne przenikanie czynników społeczno-kulturowych. M. E. Porter klastrami albo gronami nazwał „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących ze sobą ale również współpracujących”97. Teoria klastrów M. Portera stała się wyznacznikiem organizowania działalności gospodarczej przedsiębiorstw i rozwoju regionów. Uczestników klastra charakteryzuje brak hierarchicznej podległości oraz samodzielność w podejmowaniu wszystkich decyzji wpływających na rozwój przedsiębiorstwa. Współpracując ze sobą doskonalą swoją ofertę i czynią ją bardziej konkurencyjną. Koncepcja klastra/grona, jest nowym sposobem myślenia i funkcjonowania gospodarki narodowej i regionalnej. W zależności od środowiska geograficznego w którym klastry funkcjonują oraz badaczy zjawiska, różnie akcentowana jest waga poszczególnych czynników. Klasyfikacja OECD wyróżnia klastry: - oparte na wiedzy - uzależnione od dostawców 96

Stawasz E., Mała firma technologiczna na polskim rynku, w: Przedsiębiorczość i transfer technologii, polska perspektywa, red. Matusiak K.B. i Stawasz E., UŁ Łódź 1998, s.51-120. 97 Porter M.E., Clusters and the new economics of competition; Harvard Business Review, November/December, 1998.

335

Kazimierz Kubiak

- wyspecjalizowanych dostawców - oparte na korzyściach skali98 Polityka gospodarcza UE to polityka wspierania rozwoju regionalnego. Stąd też wynika dążenie do tworzenia klastrów regionalnych jako nośników postępu i innowacyjności. Klaster ułatwia rozpowszechnianie się innowacji i wytwarza stałe zapotrzebowanie na nowe, konkurencyjne rozwiązania. Następuje zjawisko wymuszania na przedsiębiorstwach innowacyjności i kreacji innowacyjnych rozwiązań. Regiony dbające o swą innowacyjność tworzą Regionalne Strategie Innowacji (RIS) , które wykorzystują dorobek innowacyjnych instytucji do tworzenia i wspierania klastrów, pojedynczych przedsiębiorstw oraz wskazują kierunek rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionu i jednostek zlokalizowanych na jego obszarze. Komisja Europejska wskazuje na kilka charakterystycznych etapów występujących w trakcie budowy klastra: - powstawanie i koncentracja firm tej samej branży lub przedsiębiorstw pokrewnych. Sprzyjające otoczenie powoduje uruchamianie przedsiębiorstw przez lokalnych i zewnętrznych inwestorów. Powstają kolejne przedsiębiorstwa w oparciu o wiedzę nabytą u innego przedsiębiorcy, w ośrodku szkoleniowym bądź jako odpowiedź na zapotrzebowanie przedsiębiorstwa macierzystego. Często decyduje przypadek lub nagromadzona wiedza w jednostkach naukowo-badawczych pracujących w regionie. Powstaniu klastra sprzyja także jednorodność produkcji, wspólny system wartości i kultywowane zwyczaje, wzajemne zaufanie i chęć współpracy; - specjalizacja w zawodzie. Tworzy się nowy rynek pracy w postaci dostawców surowca, kooperantów i dystrybutorów, dzięki czemu obniżają się koszty transakcyjne; - czas tworzenia się otoczenia biznesowego wspierającego rozwój przedsiębiorstw. Powstają stowarzyszenia producenckie, izby handlowe, ośrodki szkoleniowo-doradcze, powstają czasopisma i wydawnictwa specjalistyczne; - następuje rozwój tożsamości i budowanie marki klastra. Powoduje to napływ nowych inwestorów i wykwalifikowanej siły roboczej; - klaster charakteryzuje się intensywną wymianą wiedzy i tworzeniem niepowtarzalnych wartości, opartych na specyficznych relacjach, niedostępnych dla przedsiębiorstw i instytucji spoza klastra. Doświadczenia krajów w których klastry są trwałym elementem nowoczesnej gospodarki regionów, wskazują na wielorakie korzyści wynikające 98

Porter M.E., Porter o konkurencji; PWN, Warszawa 2001.

336

Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów

z ich funkcjonowania. Specjaliści dzielą je na korzyści twarde, to znaczy takie które powstają w wyniku trafnych inwestycji, obniżenia wydatków na czynniki produkcji, zawierania bezpiecznych i korzystnych transakcji oraz korzyści miękkie jako wynik uczenia się i korzystania z wiedzy nabywanej podczas kontaktów z partnerami działającymi w ramach klastra. Korzyści twarde: - niższe koszty transakcyjne; - niższe koszty działalności przedsiębiorstwa; - możliwość zawierania korzystnych umów długoterminowych na dostawy i sprzedaż; - łatwiejszy dostęp do informacji o sytuacji rynkowej i konkurentach; - dostęp do nowych technologii i innowacyjnych rozwiązań oraz wzrost możliwości ich wdrożenia; - kreowanie i dostęp do nowych rynków zbytu. Korzyści miękkie: - zwiększenie siły oddziaływania na otoczenie; - łatwiejszy dostęp do wyedukowanej kadry; - łatwiejszy i tańszy dostęp do wiedzy; - budowa wspólnej rozpoznawalnej marki; - kształtowanie się świadomości przedsiębiorców, przekładającej się na współpracę i społeczną odpowiedzialność biznesu (CSR). Niezależnie od korzyści osiąganych przez przedsiębiorców, wzrasta konkurencyjność regionu i zainteresowanie potencjalnych inwestorów. Dodatkową wartością jest postępujący rozwój kapitału ludzkiego i społecznego. Tworzą się kolejne organizmy gospodarcze oraz rozwija infrastruktura techniczna i społeczna. Aby zaistniały silne i konkurencyjne klastry, musi nastąpić zgodna współpraca właścicieli przedsiębiorstw oraz szeroko rozumianego otoczenia w postaci instytucji współpracujących z biznesem, placówek naukowobadawczych oraz przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej. Podstawowym warunkiem funkcjonowania klastra jest wzajemne zaufanie oraz rezygnacja z walki konkurencyjnej na rzecz współpracy, umozliwiajacej podjęcia skutecznej konkurencji na nieosiągalnych do tej pory obszarach. Wzajemne zaufania, podstawowy czynnik warunkujący podejmowanie współpracy, najefektywniej rozwija się w naturalnym środowisku właścicieli i menadżerów przedsiębiorstw, jakimi są organizacje przedsiębiorców.

2. Organizacje przedsiębiorców Niezależnie od oceny stanu i sprawności funkcjonujących i powstających klastrów należy podkreślić, że polskie władze wspierają ideę tworzenia 337

Kazimierz Kubiak

i rozwijania klastrów. Stworzone są warunki finansowe, zawarte w koordynowanych centralnie i na poziomie regionu Programach Operacyjnych. Niewykorzystanym w pełni elementem wsparcia są organizacje przedsiębiorców, które mogą pełnić rolę koordynatora klastra. W Polsce, organizacje przedsiębiorców działają na podstawie: 1. ustawy z dnia 30 maja 1989r. o izbach gospodarczych (Dz.U. nr.35, poz.195 z późniejszymi zmianami) 2. ustawy z dnia 30 maja 1989 o samorządzie zawodowym niektórych przedsiębiorstw (Dz.U. nr.35. poz.194 z późniejszymi zmianami 3. ustawy z dnia 22 marca 1989r. o rzemiośle (Dz.U. nr.112.poz.979 z późniejszymi zmianami) Do najbardziej znanych organizacji przedsiębiorców należą izby przemysłowo-handlowe, regionalne izby gospodarcze, izby branżowe, które w przeważającej większości skupione są w Krajowej Izbie Gospodarczej, będącej swego rodzaju „izbą izb”. Związek Rzemiosła Polskiego skupia Izby Rzemieślnicze, które pracują poprzez Cechy Rzemieślnicze. Cechy są dobrowolnymi organizacjami samorządu gospodarczego rzemiosła, posiadającymi osobowość prawną, zrzeszającymi pracodawców. Podobną rolę spełnia Naczelna Rada Zrzeszenia Handlu i Usług. Pracodawcy polscy, zrzeszeni są w Konfederacji Pracodawców Prywatnych „LEWIATAN” oraz Konfederacji Pracodawców Polskich. Obie Konfederacje działają poprzez Regionalne Związki Pracodawców. Organizacją pracodawców jest także Business Center Club, który zrzesza nie tylko polskich przedsiębiorców ale także przedstawicieli międzynarodowych korporacji, instytucji finansowych, ubezpieczeniowych oraz wyższe uczelnie. Deklarowane w statutach działania dotyczą reprezentowania zrzeszonego środowiska przedsiębiorców w kontaktach z władzami oraz podejmowanie inicjatyw zgodnych z potrzebami ich członków. Do podstawowych potrzeb przedsiębiorców należą działania związane z rozwojem przedsiębiorczości, innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. Związane są więc ściśle z potrzebą wsparcia rozwoju innowacyjnych klastrów, stwarzających możliwość rozwijania i absorpcji innowacyjnych rozwiązań technicznych, organizacyjnych i marketingowych.

3. Oganizacje przedsiębiorców w nowej roli Innowacyjność polskiej gospodarki w rankingach międzynarodowych, oceniana jest bardzo nisko. Potwierdzają to także wyniki badań MSP, przeprowadzonych w 2007 roku przez Polska Agencję Rozwoju 338

Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów

Przedsiębiorczości, przy współpracy firmy PENTOR, oraz Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową99. Wyniki badań wykazały, że 70% firm nie dokonało innowacji produktowych w ciągu ostatnich trzech lat. Były to najczęściej własne opracowania, powstałe wewnątrz firmy ( 33% ), w 6% przypadków wykorzystano rozwiązania zewnętrzne. Tylko 29% MSP, wprowadziło innowacje organizacyjne. Niemal tyle samo firm deklaruje wprowadzenie innowacji marketingowych. Interesująca informacja wynika z pytania zadanego o znaczenie źródeł informacji, służących do wprowadzania zmian w produktach i procesach. Otóż najczęstszymi dostawcami informacji byli klienci (73%), konkurenci i inne przedsiębiorstwa z branży (46%), wewnętrzne działy projektowe i marketingowe, kadra kierownicza (30%), dostawcy maszyn (23%), prasa specjalistyczna (21%), nieformalne kontakty (20%), szkolenia (18%), targi, konferencje (16%), organizacje branżowe (13%), uczelnie wyższe (6%), publiczne instytuty badawcze (5%). Warto zwrócić uwagę na przedsiębiorstwa z branży pełniących istotną rolę jako źródło informacji, oraz niewielkie znaczenie organizacji branżowych i placówek naukowobadawczych w wyposażanie zainteresowanych przedsiębiorstw w wiedzę o innowacyjnych rozwiązaniach w skali regionu, kraju i świata. W literaturze coraz częściej napotyka się stwierdzenia, że na tempo wzrostu innowacyjności wpływają nie tylko kapitał i praca ale także czynniki instytucjonalne, organizacyjne i adaptacyjne100. Jako „funkcjonalne źródło innowacji” E.von Hippel wskazuje wzajemne powiązania przedsiębiorstw i instytucji. Skutkiem tych powiązań są korzyści jakie czerpią partnerzy101, zarówno ekonomiczne jak i techniczne. Im więcej kontaktów interpersonalnych, tym więcej wzajemnych korzyści. Organizacje przedsiębiorców tworzą specyficzne środowiskowo organizacje społeczne przedsiębiorców spełniające szereg funkcji takich jak funkcja adaptacyjna, edukacyjno-korektywna, kulturotwórcza oraz społeczno-gospodarcza102. W środowisku tym następuje intensywna wymiana doświadczeń oraz tworzą się powiązania sprzyjające wzajemnej współpra99

Pyciński S., Ocena innowacyjności sektora MSP w świetle badań PARP, w: Przedsiębiorczość i innowacyjność w Polsce w kontekście europejskim-ocena dystansu; FRP Łódź 2008. 100 Dosi G., Innovation, organization and economic dynamics. Selected Essays; Chelteham E. E., UK, Northampton MA USA, 2000 r. 101 von Hippel E., The Sources of Innovation, Oxford University Press, New York 1998, s.3,w: Stawasz E., Innowacje. 102 Zieliński E. L., Rola izb przemysłowo-handlowych w kształtowaniu środowiska społecznego przedsiębiorców, w: Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania; red. Wykrętowicz S., Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2008.

339

Kazimierz Kubiak

cy przedsiębiorców. Wraz z rozwojem wzajemnej współpracy dochodzi do otwarcia się na współpracę z ośrodkami naukowo-badawczymi, lokalnym społeczeństwem i szeroko rozumianą władzą. Sprawnie działająca organizacja przedsiębiorców to także doskonałe medium komunikacji wewnętrznej między przedsiębiorcami oraz zewnętrznej (z otoczeniem biznesu). Zainteresowania organizacji przedsiębiorców rozwijaniem konkurencyjności, przedsiębiorczości i innowacyjności, są naturalnym zadaniem wypływającym z potrzeb przedsiębiorstw i regionów103. Tym samym dysponują one unikalną wiedzą na temat potrzeb przedsiębiorców oraz zaufaniem umożliwiającym podejmowanie złożonych zadań takich jak: - rozwijanie kooperacji pomiędzy zrzeszonymi przedsiębiorstwami, - promowanie przedsiębiorstw na rynkach trzecich, - zbieranie informacji i analiza rynków, - edukacja i szkolenie przedsiębiorców i ich pracowników, - organizowanie misji i wyjazdów studyjnych, - promowanie innowacyjnych technologii produkcji i technik zarządzania. Wymienione zadania doskonale lokują się w przedsięwzięcia jakie winny być podejmowane przez innowacyjne klastry. Organizacje przedsiębiorców mogą więc spełniać rolę organizatora i koordynatora inicjatyw klastrowych. Dobrze zorganizowany klaster jest w stanie wspierać jego rozwój poprzez przyciąganie inwestorów zagranicznych dysponujących innowacyjnymi technologiami, uzupełniającymi potrzeby członków klastra. Wraz z rozwojem klastra rośnie jego potencjał finansowy, umożliwiający inicjowanie i zlecanie badań naukowych i rozwojowych. Do ważnych zadań organizacji przedsiębiorców należy kreowanie i wzmacnianie proinnowacyjnych postaw przedsiębiorców sprzyjających rozwojowi przedsiębiorstw. Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte dwudziestego stulecia, to okres „wybuchu” przedsiębiorczości Polaków. Z początku były inicjatywy skierowane na budowanie przedsiębiorstw opartych na taniej sile roboczej i nieskomplikowanej strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa. Polscy przedsiębiorcy niejednokrotnie udowadniali swoją przedsiębiorczość i umiejętność innowacyjnego myślenia104. Rzecz w tym, aby innowacje rozwijały się w trakcie harmonijnej współpracy, tworząc nową wartość 103

Banachowicz B., Kubiak K., Markowski T., Rola i samorządu gospodarczego w rozwoju regionalnym – doświadczenia województwa łódzkiego w: „Polska samorządność w integrującej się Europie”, wyd. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004. 104 Rogut A., Kubiak K., Being Entrepreneurial in Poland. New Conitions, New Opportunitties, New Undertaking, in: Aidis R., Welter F.(red.), The Cutting Edg. Innovation and Entrepreneurship in New Europe, Edward Elgar, Northampton, UK 2008.

340

Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów

dodaną w postaci wzrostu konkurencyjności klastra, regionu i całej gospodarki. Łączenie potrzeb poszczególnych przedsiębiorstw sprzyjających ich rozwojowi z potrzebami niezbędnymi dla rozwoju regionu, jest zadaniem trudnym ale realnym. Jak zauważa O.Solvell, G.Lindgvist i Ch.Ketels w Zielonej Księdze Inicjatyw Rozwoju Klastrów, klastry rozwijają się w regionach o rozwiniętej gospodarce lub gospodarkach i przemysłach będących w trakcie transformacji. Tam gdzie klastry budowane są od przysłowiowego zera proces tworzenia klastra nie zawsze kończy się sukcesem. Inicjatywa powołania klastra w 32% przypadków wywodzi się ze strony władz publicznych, 27% przypadków to inicjatywa przemysłu, zaś 35% to wspólna inicjatywa i zaangażowanie przemysłu i władz publicznych. Wspieranie rozwoju klastrów przez samorządy lokalne i władze centralne stały się powszechną praktyką we wszystkich krajach zainteresowanych tą formą rozwijania konkurencyjności przemysłów i regionów. Należy z całą mocą podkreślić, że bez aktywnego udziału przedsiębiorców i ich organizacji, proces ten w większości przypadków skazany jest na niepowodzenie. R.Floryda podkreśla, że firmy lokalizują się tam gdzie są utalentowani ludzie, gdyż oni są źródłem wszelkich innowacji i rozwoju gospodarczego105. Jest to ważna przesłanka przy podejmowaniu decyzji o budowaniu klastra. Wiedza, doświadczenie, wzajemne zaufanie i kapitał społeczny skumulowany w organizacji przedsiębiorców, mają decydujący wpływ na powstanie i sukces klastra.

Wnioski Polityka budowania konkurencyjności gospodarek narodowych w oparciu o klastry staje się zjawiskiem powszechnym. Kraje Unii Europejskiej promując powstawanie klastrów, stymulują rozwój konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów. Aby osiągnąć cele zapisane w Strategii Lizbońskiej dąży się do tworzenia klastrów zaawansowanych technologicznie, eliminując zapotrzebowanie na prace proste, nie wymagające wiedzy. Przykład powstawania klastra zaawansowanych technologii włókienniczych pokazuje jak można wykorzystać istniejące przewagi konkurencyjne dla restrukturyzacji i przekształcenia przemysłu tradycyjnego w przemysł naukochłonny, wspierający rozwój konkurencyjności regionu106. 105

Floryda R., The rise of the creative lass. And how it is transforming work, leisure, community and everday life, Basic Books, New York 2004. 106 Kubiak K., Strategia i plan akcji transformacji przemysłu włókienniczo-odzieżowego z pracochłonnego w naukochłonny, Working Paper nr. 5 , Instytut EEDRI, Łódź 2008.

341

Kazimierz Kubiak

Z obserwacji i doświadczeń innowacyjnych klastrów regionalnych w Europie i Polsce wynika, że: 1. powstanie klastra nie da się zadekretować jednostronną decyzją władz centralnych czy regionalnych. Siłą motoryczną powstania klastra są przede wszystkim przedsiębiorcy i ich organizacje; 2. istnienie i zaangażowanie placówek naukowych i badawczych jest warunkiem budowy klastrów high-tech; 3. większe szanse na szybki i trwały rozwój, mają klastry wykorzystujące tradycję oraz doświadczenia gromadzone przez lata . Obawy „ugrzęźnięcia w historii” eliminowane są przez udział w klastrze placówek naukowych oraz zdolność przedsiębiorstw do absorpcji wiedzy; 4. rozwój innowacyjnych klastrów wzmacnia atrakcyjność regionów dla potencjalnych inwestorów, osób i instytucji gotowych wiązać swoją przyszłość z regionem; 5. innowacyjne klastry pozytywnie wpływają na innowacyjność przedsiębiorstw i sektorów działających obok klastra; 6. naturalnym sprzymierzeńcem tworzonego klastra są organizacje gospodarcze i techniczne przedsiębiorców; 7. rozwojowi klastrów sprzyjają czytelne powiązania w zakresie finansowania badań ze środków publicznych a placówkami naukowo-badawczymi , przemysłem i władzami regionalnymi; 8. konkurencyjność regionu, jest wypadkową innowacyjności i konkurencyjności podmiotów gospodarczych zgrupowanych w klastrze a szeroko rozumianym otoczeniem biznesu ; 9. o sukcesie klastra decyduje partnerska współpraca przedsiębiorców i ich organizacji z ośrodkami naukowo-badawczymi oraz samorządem terytorialnym.

Literatura : 1. Banachowicz B., Kubiak K., Markowski T.; Rola samorządu gospodarczego w rozwoju. Regionalnym - doświadczenia województwa łódzkiego, w: Polska samorządność w integrującej się Europie; wyd: Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004. 2. Brodzicki T., Klastry. Innowacyjne wyzwania dla Polski, IBnGR, Gdańsk 2004. 3. Dosi G., Innovation, organisation and ecomic dynamice. Selected Essays; Cheltenham E. E., UK, Northampton MA USA, 2000. 4. Floryda R., The rise of creative lass and how it is transforming work, leisure, community and everday life; Basic Books, New York 2004. 5. Jewtuchowicz A., Pietrzyk I., Rozwój terytorialny – Teoria a polska 342

Rola organizacji przedsiębiorców w rozwijaniu innowacyjnych klastrów

rzeczywistość (Przykład regionu łódzkiego) [w:] Zarządzanie rozwojem lokalnym i regionalnym w kontekście integracji europejskiej, pod redakcją Klasika A., KPZK PAN, Warszawa 2003. 6. Kubiak K, Strategia i plan akcji transformacji przemysłu włókienniczoodzieżowego z pracochłonnego w naukochłonny, Working Paper nr.5, Instytut EEDRI 2008. 7. Kubiak K, Pouczające lekcje współpracy, Przegląd włókienniczy, nr.12/ 2007. 8. Marshall A, Principles of economics, Macmillan, Londyn 1920. 9. Matusiak K. R., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki, polityka i instytucje; Instytut Technologii Eksploatacji, Radom – Łódź 2006. 10. PARP, Innowacje i transfer technologii, Warszawa 2005. 11. PARP, Program szkoleń promujących klastering, 55/PARP/2.3.B/2005. 12. Piasecki B., Kubiak K., Mechatronika. Przewodnik przedsiębiorcy, SWSPiZ , Łódź 2008. 13. Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa , 2001. 14. Porter M.E., Clusters and the New economics of competition; Harvard Business Review, Novembr/December 1998. 15. Pyciński S., Ocena innowacyjności w Polsce, w kontekście europejskim – ocena dystansu, FRP Łódź 2008. 16. Ratajczak Z., Człowiek w sytuacji innowacyjnej; PWN Warszawa 1980 17. Rogut A, Kubiak K., The Cutting Edge. Innovation and Entrepreneurship in New Europe, red. Aidis R., Welter F., wyd. Cheltenham E. E. UK, Northampton MA, USA, 2008. 18. Schumpetr J. A., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa, 1999. 19. Stawasz E., Mała firma technologiczna na polskim rynku, w: Przedsiębiorczość i transfer technologii, polska perspektywa, red. Matusiak K.B. i Stawasz E., UŁ Łódź 1998. 20. Witkowski W., Systemy wsparcia innowacji i transferu technologii w krajach UE i w Polsce, PARP, Warszawa 2003. 21. Zieliński E.L., Rola izb przemysłowo-handlowych w kształtowaniu środowiska społecznego przedsiębiorców, w: Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania; red. Wykrętowicz S., Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2008.

343

The role of enterprise organisations in the development of innovative clusters Kazimierz Kubiak* The Lisbon Strategy adopted in 2000 is still relevant in that it calls for implementing changes and overcoming structural barriers on the way of the European Union to become “the most competitive and dynamic knowledge-based economy in the world”. In order to achieve it, researchers and decision-makers are searching for political and managerial methods encouraging the creation of innovations, innovativeness and competitiveness of enterprises and regions. The concept of M.E. Porter advocating the development of competitiveness on the basis of clusters, i.e. geographic concentrations of competing and cooperating enterprises, seems to be the best method of achieving this target. Positive experiences in those regions in which clusters accelerate the development of the local economy and encourage competitiveness led to a concept of following a cluster-based development policy. Thus, the clusterbased policy has become the principal instrument in achieving the targets outlined in the Lisbon Strategy, and in the economic development of EU Member States. In comparison to EU countries, the Polish economy is characterised by insufficient innovativeness. One way to improve this situation is to support the establishment of clusters involved in research and the implementation of innovative solutions. Organisations of entrepreneurs, whose involvement in the initiation and coordination of clusters has so far been somewhat limited, should be included in this process as partners.

Innovation – innovativeness – clusters “The Dictionary of Foreign Words” by W. Kopaliński defines the word “innovation” as originating from the Latin innovare, meaning “to renew” or “to alter”. Despite many definitions available in the literature, “innovations” do not have an unequivocal, generally accepted definition. The theory of innovation was introduced to economic sciences by J.A. Schumpeter. J. Schumpeter107 defined „innovation” as manufacturing new or improved products, opening up a new market, applying new selling or buying procedures, implementing new production management organisations, as well *

Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI przy SWSPiZ 107 Schumpeter J., Kapitalizm, socjalizm, demokracja; Warszawa 1999.

345

Kazimierz Kubiak as using new stock or intermediate products. J. Schumpeter sees innovation as a product, a process, or as organisational and marketing changes. According to Z. Ratajczak108, „innovation is a product (an idea, a method or device) that is perceived as new by the recipient of information about the product conveyed by means of certain communication media. The recipient may be either an individual or a social group”. The European Commission109 defines innovation as: “renewing and enlarging the range of products and services and their markets, finding new methods of production, supply and distribution, introducing changes in management and work organisation and developing the working conditions and skills of the workforce”. The definition provided in the OECD and EUROSTAT methodology manual, called the Oslo Manual110, differentiates between invention activities and innovation; associating the latter with commercialisation. Thus, a firm may implement an innovation by commercialising new products or by installing equipment for the production of new goods, developed as a result of the creative activities of its employees. The other way would be to purchase new technologies, products or services offered by external institutions. P. Drucker advocates that innovation is a special tool of entrepreneurship offering the opportunity to create prosperity111. According to Ph. Kotler, innovation is the introduction of goods, services or ideas, which are perceived as new112. But for an idea to become an innovation, it must be implemented in daily practice. If we agree that innovation is the process of creation associated with innovative activities, then innovativeness means “modernity, creation, diffusion and imitation”113. Innovativeness also means the ability and willingness of an entrepreneur (or an enterprise) to actively seek and use research deliverables, to implement new concepts and to constantly improve the applied technologies and techniques used for managing production and the enterprise. Innovati108

Ratajczak Z., Człowiek w sytuacji innowacyjnej; PWN Warszawa 1980. COM (1995) 688. 110 Raport o stanie nauki i techniki w Polsce 1999, 2000; GUS, Departament Produkcji i Usług, Warszawa p.86. 111 Drucker P. F., Innovation and Entrepreneurship. Practice and Principles; PWE Warszawa 1992. 112 Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola; Gebethner i S-ka, Warszawa 1994. 113 Wiszniewski W., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Procesy dostosowawcze do polityki innowacyjnej Unii Europejskiej; Instytut Organizacji i Zarządzania „ORGMASZ”, Warszawa 1999. 109

346

The role of enterprise organisations in the development of innovative clusters

veness is measured by the dynamics of its development. The atmosphere of entrepreneurship, research-financing systems, cooperation between sciences and industries and the support of institutions encouraging innovativeness are conducive to innovativeness. E. Stawasz pointed to the positive role that external support plays for innovativeness114. Clusters are a form of linkages offering a cooperation platform, encouraging the creation of innovations and the development of innovativeness and competitiveness of enterprises. Clusters create conditions conducive to the formation of an innovative environment and represent a factor stimulating the process of a knowledge-based development of an economy. The role played by clusters in the development of competitiveness was recognised by M.E. Porter, generally known as the “father” of the concept of the functioning and development of clusters. The theory of clusters was created by A. Marshall at the end of the 19th century. When studying the growth of economic efficiency, Marshall observed that there is a close connection between the development of enterprises and the location of individual industries in geographically defined areas. He called those concentrations of enterprises “industrial districts” and proved that the atmosphere of an industrial district leads to the integration and convergence of social and cultural factors. M. E. Porter used the word “cluster” to define “a geographic concentration of interconnected companies, specialized suppliers, service providers, firms operating in related sectors and associated institutions (such as universities, standardisation institutions or branch associations), cooperating and competing at the same time”115. M. Porter’s theory of clusters became the key determinant behind every successful organisation of enterprises, business activities and the development of regions. Cluster participants enjoy the lack of hierarchical subordination and the independence of making decisions on all issues impacting the growth of their enterprises. By cooperating, they improve their range of products and services and make them more competitive. The concept of clusters represents a new way of thinking and functioning within a national or regional economy. The relevance of individual factors is stressed differently, depending on the geographical environment in which the clusters function, or on the attitude of researchers conducting studies. 114

Stawasz E., Mała firma technologiczna na polskim rynku, in: Przedsiębiorczość i transfer technologii, polska perspektywa, Matusiak K.B., and Stawasz E., eds., UŁ Łódź 1998. 115 Porter M.E., Clusters and the New Economics of Competition; Harvard Business Review, Nov/Dec 1998.

347

Kazimierz Kubiak According to the OECD classifications, there are clusters: - based on knowledge - dependent on suppliers - of specialised suppliers - based on economies of scale116 EU economic policy is orientated towards supporting regional development. Hence, the drive to create regional clusters as the carriers of progress and innovativeness. Clusters facilitate dissemination of innovations and create a constant demand for new and competitive solutions. We are observing a phenomenon whereby enterprises are forced to embrace innovativeness and create innovative solutions. Regions concerned about their innovativeness create Regional Innovation Strategies (RIS), which use the experience of innovative institutions to create and support clusters and individual enterprises, and give directions for the development of competiveness and innovativeness of both regions and entities located within their territory. The European Commission points to several characteristic phases of cluster development: - the establishment and concentration of companies within the same sector or of related enterprises; A favourable environment leads to the establishment of enterprises by local and foreign investors. Enterprises are set up by entrepreneurs using knowledge acquired from other entrepreneurs, or at training centres, or in response to mother-company demands. This often happens incidentally, or the decisive factor is the knowledge amassed in local R&D organisations operating in the region. The homogeneity of production, common systems of values and cultivation of customs, mutual trust and willingness to cooperate are also factors conducive to the development of clusters. - specialisation; A new labour market is created consisting of stock suppliers, cooperating enterprises and distributors, which reduce transaction costs. - formation of a business environment supporting the development of enterprises; Formation of associations of producers, commerce chambers, educational and advisory centres, magazines and specialised publications are established. - development of an identity and the building of cluster brands; 116

Porter M.E., Porter o konkurencji; PWN, Warszawa 2001.

348

The role of enterprise organisations in the development of innovative clusters

This leads to an influx of new investors and a qualified labour force. - intensive exchange of knowledge and the creation of unique values based on specific relations unavailable for enterprises and institutions from outside the cluster. The experience of those countries in which clusters are a permanent feature of modern regional economies shows that there are various advantages arising from their operation. Specialists divide them into hard advantages, i.e. advantages, which are derived from successful investments, reducing costs of production and concluding secure and advantageous transactions - and soft advantages, such as results of learning and using knowledge acquired during contacts with partners operating within the cluster. Hard advantages: - lower transaction costs - lower overheads - the possibility of concluding advantageous long-term delivery and sales agreements - easier access to information on the market situation and competitors - access to new technologies and innovative solutions increasing the ability for implementation - opening of and access to new markets Soft advantages: -

increasing the impact on the environment easier access to educated personnel easier and cheaper access to knowledge building a common recognisable brand forming an entrepreneur mentality which translates into cooperation and corporate social responsibility (CSR).

Apart from advantages derived by entrepreneurs, the competitiveness of the region increases and attracts the interest of potential investors. An additional value is the continuing development of human and social capital, the establishment of subsequent commercial entities and the development of a technical and social infrastructure. Establishment of strong and competitive clusters requires consistent cooperation between enterprise owners and their surroundings, i.e. institutions working together with business, research and development centres and the representatives of national and regional authorities. The basic condition for the functioning of a cluster is mutual trust and 349

Kazimierz Kubiak withdrawal from competition on behalf of cooperation; this opens up the opportunity to compete in fields previously inaccessible. Mutual trust, the foremost factor decisive in successful cooperation, develops most effectively in the natural environment of enterprise owners and managers, such as associations of entrepreneurs.

Entrepreneurial organisations It must be stressed, that regardless of opinions on the state and efficiency of clusters, both the existing clusters and those still in the process of formation, Polish authorities support the idea of creating and developing clusters. Financial conditions have been created in accordance with Operating Programmes, coordinated centrally and on a regional level. One of the elements of support, as yet unexploited, are entrepreneur organisations, which could perform the role of cluster coordinators. In Poland, entrepreneurial organisations operate on the basis of: 1. The Act dated 30 May 1989 on Chambers of Commerce (Journal of Laws No. 25, Item 195, as amended) 2. The Act of 30 May 1989 on Professional Self-government of Some Entrepreneurs; (Journal of Laws No. 35, Item 194, as amended) 3. The Crafts Act of 22 March 1989 (Journal of Laws No. 112, Item 979, as amended) Amongst the best known entrepreneurial organisations are chambers of commerce and industry, regional business chambers of and chambers of commerce representing particular sectors, the great majority of which are members of the Polish Chamber of Commerce, an organisation seen as a kind of “chamber of chambers”. The Polish Craft Associations represents craft chambers, which operate through craft guilds. Guilds are voluntary self-governing craft organisations and legal entities and associate employers. The General Council of the Commerce and Services Association plays a similar role. Two organisations representing Polish employers are the Confederation of Private Employers “LEWIATAN” and the Confederation of Polish Employers. Both Federations operate through Regional Associations of Employers. Another organisation of employers is the Business Centre Club, whose members are not only Polish entrepreneurs but also representatives of international corporations, financial and insurance institutions and universities. Activities stated in the statutes of these organisations relate to representing entrepreneurs in contacts with authorities and initiatives aimed at answering the needs of their members. Amongst the fundamental needs of 350

The role of enterprise organisations in the development of innovative clusters

entrepreneurs are measures associated with the development of entrepreneurship, and the innovativeness and competitiveness of enterprises. These are closely connected with the need to support the development of innovative clusters, which create the opportunity to develop and absorb innovative technical, organisational and marketing solutions.

The new role of entrepreneur organisations In international rankings, the innovativeness of the Polish economy is assessed rather low. This is confirmed by the results of SME sector studies conducted in 2007 by the Polish Agency for Enterprise Development together with PENTOR and the Institute for Market Economies117. The results of the studies showed that over the last three years 70% of firms did not make innovations in their product ranges. Those innovations that were introduced were mostly in-house developments (33%) while 6% of firms took advantage of external solutions. Only 29% of SMEs introduced organisational innovations. Nearly the same percentage of firms declared having introduced marketing innovations. The question posed with respect to the significance of sources of information leading to a modification of products and processes provides interesting data. It appears that the most frequent suppliers of information are clients (73%), competitors and other enterprises in a given sector (46%), internal marketing and design departments and managements (30%), machine suppliers (23%), specialised press (21%), informal contacts (20%), training (18%), trade fairs and conferences (16%), trade organisations in particular sectors (13%), universities (6%) and research institutes (5%). It is worth noting that an important source of information are enterprises from a given sector, whereas the significance of trade organisations representing a given sector and R&D centres whose role is to furnish interested enterprises with knowledge about innovative solutions on a regional, countrywide and worldwide scale, is quite low in terms of being information sources. The literature more and more often mentions the fact that the pace of the development of innovativeness is influenced not only by capital and work, but also by institutional and organisational, and adaptive factors118. E. von Hippel points to linkages between enterprises and institutions as the 117

Pyciński S., Ocena innowacyjności sektora MSP w świetle badań PARP, w: Przedsiębiorczość i innowacyjność w Polsce w kontekście europejskim-ocena dystansu; FRP Łódź 2008. 118 Dosi G., Innovation, Organization and Economic Dynamics. Selected Essays; Cheltenham E.E., UK, Northampton MA USA, 2000. 119 von Hippel E., The Sources of Innovation, Oxford University Press, New York 1998, p.3 , in: Stawasz E., Innowacje.

351

Kazimierz Kubiak “functional source of innovation”. Such linkages provide partners with economical and technical advantages119. The wider the interpersonal contacts are, the greater the mutual benefits for those involved. Entrepreneurial organisations create a specific social environment for entrepreneurs, which performs a number of functions, including adaptive, educational, corrective, culture-forming, and social and commercial functions120. Within this environment, an intensive exchange of experiences takes place, and links are formed ensuring cooperation between entrepreneurs. The development of mutual cooperation engenders a greater openness in entrepreneurs towards working with R&D centres, the local community and authorities of all sorts. An effectively operating organisation of entrepreneurs represents an excellent medium of internal communication between entrepreneurs themselves and external communication with the business surroundings. The involvement of entrepreneurial organisations in the development of competitiveness, entrepreneurship and innovativeness is an obvious task arising from the needs of enterprises and the regions121. These organisations possess exceptional knowledge about the needs of entrepreneurs and enjoy their trust, which permits them to undertake such complex tasks as: - the development of cooperation between member enterprises - promoting enterprises on other markets - gathering information and conducting market analyses - educating and training entrepreneurs and their employees - organising missions and study trips - promoting innovative production technologies and management techniques. All the above tasks should be carried out by innovative clusters. Therefore, entrepreneur organisations may function as organisers and coordinators of cluster initiatives. A well-organised cluster is able to encourage its own development by attracting inward investors, who have innovative technologies at their disposal, complementary with respect to the needs of the cluster members. The development of a cluster also entails an increase in its financial potential, which permits initiating and commissioning scientific and developmental research. Amongst the important tasks of entrepreneur organisations is the cre120

Zieliński E.L., Rola izb przemysłowo-handlowych w kształtowaniu środowiska społecznego przedsiębiorców, w: Samorząd w Polsce. Istota, formy, zadania; S. Wykrętowicz, ed., Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2008. 121 Banachowicz B., Kubiak K., Markowski T., Rola i samorządu gospodarczego w rozwoju regionalnym – doświadczenia województwa łódzkiego w: „Polska samorządność w integrującej się Europie”, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004.

352

The role of enterprise organisations in the development of innovative clusters

ation and enhancement of pro-innovative attitudes in entrepreneurs, encouraging the development of enterprises. The 1980s and 1990s saw an „explosion” of entrepreneurship in Poland. Initially, initiatives were orientated towards building enterprises based on a cheap labour force and an uncomplicated organisational structure. More than once have Polish entrepreneurs demonstrated their entrepreneurship and innovating thinking122. The point is that innovations should be developed within a framework of harmonious cooperation, thus creating added value in the form of competitiveness increase within the cluster, the region and the whole economy. Combining the requirements of individual enterprises, encouraging their development with the requirements essential for the development of the region is a difficult but realistic task. As pointed out by O.Solvell, G.Lindgvist and Ch.Ketels in the Cluster Initiative Green Book, clusters develop in regions with developed economies, or in economies and industries undergoing a transformation process. The formation of greenfield clusters, i.e. clusters built from scratch, is not always successful. In 32% of the cases the initiative of establishing a cluster originates from public authorities, in 27% it is the initiative of the sector and in 32% it is a joint initiative of the sector and public authorities. Supporting the development of clusters by local self-governments and central authorities has become a general practice in those countries concerned with this form of developing the competitiveness of industries and regions. However, it must be strongly stressed that without an active involvement of entrepreneurs and their organisations, this process is doomed to failure in most cases. R.Floryda stresses that firms tend to set up their facilities in the proximity of places with talented people since they are the source of all innovations and economic development123. This is an important condition when making a decision about creating a cluster. Knowledge, mutual trust and social capital accumulated in an organisation of entrepreneurs have a decisive impact on the establishment and success of a cluster.

Summary and conclusions The policy of building the competitiveness of national economies on the basis of clusters is becoming a widespread practice. By promoting the 122

Rogut A. Kubiak K., Being Entrepreneurial in Poland. New Conditions, New Opportunities, New Undertakings; The Cutting Edge Innovation and Entrepreneurship In New Europe; Ruta Aidis, Friederike Welter, eds. Edward Elgar, publisher, Cheltenham UK; Northampton , MA, USA. 123 Floryda R., The Rise of the Creative Class And How it is Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life, Basic Books, New York 2004.

353

Kazimierz Kubiak formation of clusters, EU countries stimulate the development of enterprises and competitiveness in the regions. In order to achieve the targets stipulated in the Lisbon Strategy, there is a tendency to form technologically advanced clusters, thus eliminating the demand for simple work which does not require extensive knowledge. The example of establishing a cluster of advanced textile technologies shows how the existing competitive advantages may be used to restructure and transform a traditional, labour-intensive industry into a knowledge-intensive industry that supports the development of regional competitiveness124. Observations and experiences of innovative regional clusters in Europe and Poland show that: 1. the formation of a cluster cannot be decreed by a unilateral decision of central or regional authorities. The driving force behind the formation of a cluster are, first of all, entrepreneurs and their organisations; 2. the existence and involvement of scientific research centres is a prerequisite for the establishment of high-tech clusters; 3. clusters taking advantage of tradition and experiences collected over the years have more chances for a fast and lasting development. Fears of “getting stuck in history” are eliminated by the participation in a research cluster and an enterprise’s ability to absorb knowledge; 4. the development of innovative clusters enhances the region’s attractiveness for potential investors, individuals and institutions willing to link their future with the region; 5. innovative clusters have a positive impact on the innovativeness of enterprises and sectors operating in the cluster’s neighbourhood; 6. a natural ally of a cluster under development are commercial and technical organisations of entrepreneurs; 7. the development of clusters is encouraged by fair and transparent connections between financing research from public funds and scientific research centres, industries and regional authorities; 8. a region’s competitiveness is a resultant of innovativeness and competitiveness of business entities concentrated in the cluster and the business environment; 9. the cooperation between entrepreneurs, their organisations, scientific research centres and local self-government is decisive for the cluster’s success. References in Polish Translation. 124

Kubiak K., Strategia i plan akcji transformacji przemysłu włókienniczoodzieżowego z pracochłonnego w naukochłonny, Working Paper no.5, Instytut EEDRI, Łódź 2008.

354

Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej Bistra Vassileva* Wprowadzenie Klastry i sieci coraz bardziej przyciągają rosnące zainteresowanie decydentów. Obecnie inicjatywy wsparcia dla tworzenia i rozwoju klastrów są w Europie szeroko rozpowszechnione. W latach 70. i 80. klastry ugruntowały mocną pozycję w światowym rynku zarówno pod względem bardziej tradycyjnych produktów, jak i produktów wysokich technologii (Isaksen and Hauge 2002). W latach 90. klastry zostały uznane za ważne otoczenie dla stymulacji produktywności i innowacyjności firm i powstawania nowych biznesów. Wpływowe prace Michael’a E. Porter’a, najpierw na temat klastrów przemysłowych (Porter 1990), a następnie klastrów regionalnych (Porter 1998a) opisują, w szczególności, ścisły związek między uczestnictwem w klastrze a konkurencyjnością firm i przemysłów. Pojecie regionalne klastry odnosi się do geograficznie ograniczonych koncentracji współzależnych firm (Rosenfeld 1997, OECD 2001) i może być użyte jako slogan dla starszych koncepcji jak okręgi przemysłowe, specjalistyczne aglomeracje przemysłowe i lokalne systemy produkcji. Koncepcja sieci jest często wprowadzana do charakteryzacji konkretnych form zarządzania, opartych na stosunkach społecznych, zaufaniu i podziale wzajemnie uzupełniających się zasobów, typowych dla wielu regionalnych klastrów (Vatne and Taylor 2000). Dlatego też, rozwój regionalnych klastrów staje się coraz bardziej rozpoznawalny jako wartościowe narzędzie do wspierania rozwoju gospodarczego. Jednakże, do przeprowadzenia „analizy klastrów” i stworzenia odpowiedniej polityki dotyczącej klastrów, istnieje potrzeba dokładniejszego zdefiniowania tego, co składa się na regionalne klastry i związanych z tym zjawisk. Coraz większe skupienie uwagi na regionalnych klastrach i systemach innowacyjnych odzwierciedla (powtórne) odkrycie przez wielu naukowców i badaczy, jak również decydentów, znaczenia poziomu regionalnego, oraz znaczenia specyficznych lokalnych i regionalnych zasobów w stymulowaniu zdolności innowacyjnych i konkurencyjności firm.

1. Przegląd literatury „Klastry” to mgliste pojęcie. Pokrywa ono różnorodność struktur biznesu: klastry krajowe, regionalne, lub transgraniczne, klastry kompetencji, *

Department of Marketing, Varna University of Economics

355

Bistra Vassileva

systemy przemysłowe lub innowacyjne. Używane jest również do wielu celów – do zwiększenia konkurencyjności MSP, wspierania zbiorowych badań, racjonalizacji całego przemysłu, wdrażania systemów, zarządzania środowiskiem. Pomimo tych wszystkich różnych definicji warto zwrócić uwagę na fakt, że prawie wszystkie zawierają wspólną ideę bliskości geograficznej, networkingu i specjalizacji. Definicja Porter’a (1990) jest najszerzej używaną definicją, według której klastry to „…geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, połączonych wspólnymi technologiami i umiejętnościami. Zazwyczaj istnieją na obszarach geograficznych, gdzie istnieje możliwość łatwej komunikacji, logistyki i interakcji personalnych. Klastry są zazwyczaj skoncentrowane w regionach, a czasem w jednym mieście”. Rosenfeld (1997) podkreśla, że klastry powinny posiadać aktywne kanały do transakcji biznesowych, dialogu i komunikacji. Jego definicje odsłaniają dwa główne warunki definiowania regionalnych klastrów. Pierwszym warunkiem jest to, że klastry wyspecjalizowane są w małej ilości przemysłów. Odzwierciedla to bardziej generalny punkt widzenia, że działania gospodarcze, przedsiębiorcze i technologiczne w specyficznych sektorach przemysłu mają tendencję skupiania się w pewnych miejscach (Malmberg et al. 1996). Drugim warunkiem jest to, że firmy są częścią lokalnych sieci, często mających formę systemów produkcyjnych. Sieci są powszechnie definiowane jako formalne i nieformalne organizacje, które ułatwiają wymianę informacji i technologii oraz propagowanie różnego rodzaju koordynacji i kolaboracji w klastrze (EC Enterprise DG 2002, str.16). Według Isaksen’a (2001), rozróżnianie trzech odrębnych pojęć: regionalne klastry, regionalne sieci innowacyjne i regionalne systemy innowacyjne jest szczególnie istotne w dyskusji na temat jak polityka publiczna może stymulować konkurencyjność firm uczestników klastra (tabela 1). Pojęcie Regionalny klaster Regionalna sieć innowacyjna Regionalny system innowacyjny

Punkt centralny

Główne siły napędowe Spontaniczne zjawisko • Lokalne spin-off’y dużych firm • Działalność przedsiębiorcza Zorganizowana • Działalność innowacyjna współpraca • Zaufanie, normy i konwenans • Kolaboracja między firmami Zaplanowane i systematyczne zjawisko • Infrastruktura instytucjonalna

Tabela 1. Rozwój regionalnych klastrów Głównym celem sieci innowacyjnych jest pobudzanie procesu innowacyjnego firm poprzez przepływ pomysłów, informacji i wiedzy wewnątrz klastrów. Dalszym krokiem w procesie rozwoju regionalnych klastrów jest regionalny system innowacji, który składa się z dwóch pod-systemów, 356

Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej

mianowicie, (1) z pod-systemu zastosowania i eksploatacji wiedzy, zajmowanego głównie przez firmy z sieciami pionowej dostawy (ang. vertical supply-chain network); oraz (2) pod-systemu generowania i rozpowszechniania wiedzy, składającego się głównie z publicznych organizacji (Cooke et al. 2000). Pojęcie regionalnego klasteringu interpretowane jest różnie. Główną wspólną cechą, na którą zwraca się uwagę w związku z pochodzeniem i rozwojem regionalnych klastrów, jest znaczenie nieekonomicznych czynników. Interpretacja procesu regionalnego klasteringu przez główne „szkoły myślenia” jest przedstawiona w tabeli 2. 1970 Okręgi przemysłowe Rodzaj podejścia

Nacisk

1990

„ Szkoła kalifornijaska”

Przesunięcie ze strukturalnego, żeby badać rolę kultury • Zewnętrzne • Pionowa gospodarki dysintegracja • Skuteczna produkcja • Redukcja • Narastające kosztów transakcji innowacje • Wyspecjalizowany lokalny rynek pracy • Nieformalne zasady i nawyki Strukturaln

„Szkoła nordycka” Społecznokulturowe

Klaster przemysłowy wg. Portera Instrumentalne

Nowa gospodarka Holistyczne

• Zewnętrz- • Globalne • Innowacja sieci jako złożony ne go• Wykorzyspodarki i interakumocnione stanie ICT tywny prodo koordyprzez ces uczenia nacji bliskość się • Kombinacja geogra• Uczenie się milczącej i jako lokalny ficzną • Możliwość kodowanej proces wiedzy powiela• Milcząca i nia sukceniekodowasów na wiedza

Tabela 2. Interpretacja regionalnego klasterinu przez “Szkołę myślenia” Autorzy rozpoznali dwie główne tendencje rozwoju regionalnych klastrów w okresie ostatnich kilku lat. Pierwsza tendencja jest taka, że firmy uczestnicy klastra coraz częściej włączane są w krajowy i globalny łańcuch dostaw i nie polegają tylko na regionalnych dostawcach czy klientach (Christensen 2000). Druga tendencja to tak zwana „gęstość instytucjonalna”, która postrzegana jest jako czynnik krytyczny mający wpływ na wynik lokalnych gospodarek w globalizującym się świecie. Pojęcie „wartość marki” (brand equity) powstało w latach 80. Specjaliści od reklamy w USA używali tej idei, by przeciwstawiać się naciskowi na krótkoterminowe wyniki i wynikające z nich cięcia na inwestycje w reklamę marki (Hades i Abernathy, 1980). Ażeby przekonać wyższą kadrę zarządzającą o długoterminowej wartości wynikającej z reklamy marki i innych inwestycji marketingowych argumentowano, że marketing potrzebował środków finansowych w wysokości wartości tych inwestycji. 357

Bistra Vassileva

Stąd został ukuty termin „brand equity”, wartość marki, żeby nawiązać do długoterminowego wizerunku marki w oczach klientów (customer franchise) i finansowej wartości tego wizerunku (Barwise, 1993). Społeczność marketingowa używa ostatnio terminu „wartość” (equity) w odniesieniu do wartości aktywów innych inwestycji marketingowych. Blattberg i Deighton (1996), Dorsch i Carlson (1996), Rust et al. (2000) i Blattberg et al. (2001) używają terminu „customer equity” (suma wartości wszystkich obecnych i przyszłych klientów), by skoncentrować uwagę na finansowej wartości klientów dla organizacji, podczas gdy Anderson i Narus (1999) używają terminu „marketplace equity” (wartość rynku) reprezentującego połaczony wynik inwestycji w wartość marki (brand equity), wartość kanałów transakcji biznesowych (channel equity), i (wartość odsprzedawcy (reseller equity). Dodatkowa wartość lub wartość połączonej marki (co-brand equity) wywodzi się nie tylko ze związku połączonych marek, ale również z sieci związków pomiędzy innymi udziałowcami. Podobnie jak w przypadku brandingu usług (service branding) i brandingu relacyjnego (relational branding), marki w symboliczny sposób reprezentują zaufanie i zaangażowanie w tych związkach. A zatem korporacyjna reputacja i tożsamość organizacji marketingowej odgrywają ważną rolę. Ten typ marketingu wymieniany jest jako ‘umbrella branding’ (branding parasolowy) (Wernerfelt, 1988) i w empirycznym badaniu przeprowadzonym przez Erdem’a (1998) wykazano, że odgrywa on ważną rolę w zwiększaniu wartości pojedynczej marki. Istnieje niewiele specyficznych badań w zakresie tworzenia wartości i wspólnej wartości marki w układach współpracy. Pomimo, że przeprowadzono badania nad aliansami marek, mają one jednak tendencję skupiania się na pakowanych towarach konsumpcyjnych, gdzie modele badań oparte są na teorii makroekonomicznej. Poświęcono niewiele wyraźnej uwagi na relacyjne aspekty brandingu w sieciach.

2. Konceptualny model IAF: Struktura marketingu klastrów Proponujemy konceptualny model IAB (Identyfikacja – Analiza – Branding) (Rysunek 1) jako strukturę marketingu klastra, który może być wykorzystany również jako ramy do budowania terytorialnej marki.

358

Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej

Rysunek 1. Konceptualny model IAB W pierwszej fazie modelu IAB nastepuje identyfikacja wiodących klastrów, której można dokonać korzystając z wyników badań zarówno jakościowych, jak i ilościowych. W wyniku tej fazy można stworzyć zestaw jakościowych i ilościowych wskaźników, które posłużą dalej jako podstawa do rozwoju wartości strategicznej lub wartości netto. Analiza i ocena w drugiej fazie musi być przeprowadzona na trzech powiązanych ze sobą poziomach: rynek, przemysł, fima, klaster. Celem jest określenie konkurencyjności klastra w kontekście krajowych/ miedzynarodowych/globalnych rynków, jak również znalezienie strategicznych korzyści dla klastrów na określonym terytorium (w regionie). Rozwa359

Bistra Vassileva

żane czynniki oparte są o zdefiniowane przez Porter’a (1990) wyznaczniki krajowych zalet, mianowicie: (1) zasoby i zdolności; (2) popyt; (3) dostawcy i inne powiązane przemysły; (4) strategia firmy, kultura i struktura; (5) konkurenci; oraz (6) władze rządowe. Format screeningu jest interaktywnym procesem wykorzystującym zestaw ważonych kategorii, które mogą być opracowane przez ekspertów lub za pomocą skal porównawczych. Ażeby związać proces opracowywania formatów klastrów z potrzebami regionalnej polityki w zakresie klastrów można przeprowadzic dodatkową analizę. Najważniejszym elementem trzeciego etapu jest koordynacja. Koordynacja w perspektywie sieci jest procesem wzajemnej adaptacji i nauki, i zmienia zarówno strukturę sieci, jak również wpływa na podział władzy w sieciach. Interakcja i dialog pomiędzy aktorami klastrów i sieci uważane są za warunek stworzenia wspólnej identyfikacji marki. Z kolei taka identyfikacja marki lub sieci przyczynia się do usprawnienia procesu tworzenia wspólnej wartości aktorów klastra lub sieci. Działania koordynacyjne powinny być skutecznie wdrażane przez organy publiczne, instytucje regionalne i regionalne samorządy.

3. Badania i konsekwencje Wynik analizy zawartości polityki w zakresie wspierania klastrów w 13 krajach Europy125 według celów i środków przedstawiono w tabeli 3.

360

Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej Cel

Ilość Przykłady klastrów

Innowacja

5

Górna Austria Polityka klastrów Flandrii (Belgia) Włochy (ustawy 317/1991 i 598/1994) Krajowa polityka klastrów (Holandia) REGINN (Norwegia)

2

Klastry kompetytywności (Dania) Program Centra Eksperckie (Finlandia) Wspieranie lokalnych systemów produkcyjnych (Francja) PROINOV (Portugalia) Baskijska polityka klastrów (Hiszpania)

Podniesienie technologicznego poziomu i zdolności innowacyjnych Wspieranie potencjału inowacyjnego i współpracy w zakresie innowacji

Kompetencje, wiedza i biegłość Wspieranie bardzo specyficznych kompetencji Podnoszenie kompetencji Rozwój kanałów rozprzestrzeniania wiedzy

Produkcyjna i/lub technologiczna współpraca

3

Zachęcanie do współpracy firm i ich kontaktów z instytucjami badawczymi, władzami publicznymi i lokalnymi graczami

Promocja zmian strukturalnych

1

Networking

2

Ułatwienie transformacji przemysłowej

Północny Ren-Westphalia (Niemcy) Powstający program klastrów (Szwecja) The Scotish Enterprise Network

Tabla 3. Analiza zawartości regionalnej polityki w zakresie klastrów w 13 krajach Europy Autor rozróżnił trzy grupy środków wsparcia stosowanych w regionalnej polityce wspierania klastrów: niefinansowe, finansowe i długoterminowe (tabela 4).

125

Źródło: The ENSR network

361

Bistra Vassileva Środek Niefinansowe środki wspomagania („miękkie” wspomaganie)

Finansowe środki wspomagania (“twarde” wspomaganie)

Długoterminowe środki

Przykłady • Wzmocnienie przepływu informacji • Zachęcanie do współpracy między firmami i instytutami B+R • Aranżowanie dialogu i kontaktów między potencjalnymi uczestnikami klastra • Szkolenie siły roboczej • Wspieranie wspólnego marketingu i eksportu • Ulepszenie połączeń w systemach innowacyjnych w klastrach • Subsydia (np. koszty operacyjne organizacji uczestników klastrów) • Granty i pożyczki na B+R i projekty innowacyjne • Możliwośc ubiegania się o fundusze publiczne na wykonanie planów organizacji • Częściowe pokrycie kosztów działań wykonywanych w klastrze • Tworzenie parków naukowych • Tworzenie centrów wspomagania innowacji na poziomie regionalnym • Tworzenie sektorowych centrów transferu technologii i generalnej pomocy technicznej dla poziomu regionalnego

Tabela 4. Wyniki analizy zawartości środków wsparcia w regionalnej polityce w zakresie klastrów Jest oczywiste, że rozwijane i wdrażane sa różne rodzaje instrumentów polityki dotyczącej klastrów. Pomimo to polityki te mają szereg wspólnych kluczowych celów i cech. Polityki zajmują się szerokimi zagadnieniemi, jak promowanie wzrostu gospodarczego i zmian strukturalnych. Oparte są o wzmocnioną biznesową współpracę i networking i podkreślają potrzebę podnoszenia zdolności innowacyjnych i ulepszenia zarządzania wiedzą w firmach poprzez ulepszenie interaktywnego procesu uczenia się pomiedzy firmami a ich środowiskiem. Głównym nurtem polityki jest podniesienie rangi regionalnych klastrów do miana regionalnych systemów innowacji. Rys. 2 pokazuje lokalizacje jedno, dwu i trzy gwiazdkowych regionalnych klastrów na terenie Polski.

362

Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej

Rys. 2. Lokalizacja wszystkich regionalnych klastrów na terenie Polski W regionie łódzkim są tylko dwa trzy gwiazdkowe klastry. (Rys. 3 i Tabela 5).

Rys. 5. Lokalizacja trzy gwiazdkowych klastów w regionie łódzkim Niestety wszystkie klastry w regionie łódzkim wykazują niski poziom innowacji i połowa z nich charakteryzuje się słabym poziomem eksportu. Kategorie klastrów Odzież Tekstylia Żywność Materiały budowlane Finanse Budownictwo Edukacja Transport Farmaceutyki Oświetlenie Obuwnictwo

Ilośc pracowników 32 453 20 181 32 952 4 467

Wielkość % 1.81 1.12 0.66 0.74

Specjalizacja

Focus, %

Gwiazdki

Innowacja

Eksport

6.74 4.17 2.46 2.77

6.57 4.09 6.67 0.90

   

Niska Niska Niska Niska

Słaby Słaby Mocny Mocny

18 619 16 472 15 978 15 962 4 618 3 501 2 623

0.26 0.25 0.45 0.26 0.56 0.68 0.60

0.98 0.94 1.68 0.97 2.09 2.53 2.24

3.77 3.34 3.24 3.23 0.94 0.71 0.53

      

Niska Niska Niska Niska Niska Niska Niska

Słaby N/A N/A Mocny Słaby Mocny Słaby

Tabla 5. Główne cechy klastrów w regionie łódzkim Prezentowane wyniki podnoszą kwestię dotyczącą potrzeby koordynacji i stymulacji klastrów wokół wspólnego celu i wspólnych zamiarów. 363

Bistra Vassileva

Działania te mogą być skutecznie wdrażane przez publiczne organy lub lokalne władze samorządowe, rozpoczynając od: 1) intensyfikacji komunikacji; 2) wzmocnienia dialogu pomiędzy aktorami klastra lub sieciami; oraz 3) motywowania klastrów i sieci do współpracy dla zbudowania silnej terytorialnej marki.

Wnioski Strategie marketingu klastrów nie mogą skupiać się za bardzo na regionalnych lub lokalnych wymiarach. Przykładowo, poprzez usiłowanie stymulowania jedynie regionalnej kolaboracji, organizacji i zasobów. Jest to szczególnie ważne, jeśli nie na poziomie regionalnym znajduje się istotna wiedza, lub gdzie ma miejsce ważny proces uczenia się. Zatem strategia marketingu mogłaby zawierać wskazania do zachęcania, do większego korzystania z globalnych źródeł zaopatrywania się w niektóre komponenty, jak również przyciągania filii multinarodowych przedsiębiorstw do klastrów jeśli uważa się, że takie inicjatywy mogą zwiększyć konkurencyjność klastra i dodać wartości do tożsamości marki. Strategie marketingu klastrów powinny być skrojone na miarę specyficznych okoliczności w każdym regionie i klastrze. Potrzeba adaptacji strategii do specyficznych regionalnych okoliczności oznacza, że w projekcie strategii i w jej wdrażaniu należy mieć na uwadze poziom lokalny i regionalny. Jednak pewien stopień koordynacji krajowej jest stosowny, żeby zapobiec marnowaniu publicznych pieniędzy jeśli za wiele regionów zdecyduje sie wspierać ten sam typ regionalnych klastrów.

Bibliografia Amin A. and Thrift N. (1994), Living in the Global. In Amin A. and Thrift N. (Eds.), Globalization, Institutions and Regional Development in Europe. Oxford University Press (1-22). Asheim B.T. and Isaksen A. (2000), Localised Knowledge, Interactive Learning and Innovation: Between Regional Networks and Global Corporations. In E. Vatne and Taylor M. (Eds.), The Networked Firm in a Global World. Small Firms in New Environments. Ashgate, Aldershot (163-198). Boekholt P. and Thuriaux B. (1999), Overview of cluster policies in international perspective. A report for the Dutch Ministry of Economic Affairs. Christensen P.R. (2000), Challenges and Pathways for Small Sub-Contractors in an Era of Global Supply Chain Restructuring. In Vatne, E. and Taylor M. (Eds.), The Networked Firm in a Global World. Small firms 364

Marketing klastrów: Zasady budowy marki terytorialnej

in new environments. Ashgate, Aldershot (67-92). Cooke P., Boekholt P. and Tödtling F. (2000), The Governance of Innovation in Europe. Regional perspectives on Global Competitiveness. Pinter, London and New York. DTI (2001), Business Clusters in the UK - A First Assessment. Department of Trade & Industry, London. EC Enterprise DG Unit B1 (2002), Final Report of the Expert Group on Enterprise Clusters and Networks, Brussels. Enright M.J. (2000), The globalization of Competition and the Localization of Competitive Advantage: Policies towards Regional Clustering. In Hood, N. and Young S. (Eds.), Globalization of Multinational Enterprise Activity and Economic Development. Macmillan, London. Glasmeier A. K. (2000), Economic Geography in Practice: Local Economic Development Policy. In Clark, G.l., M.P. Feldman and Gertler M. S. (Eds.), The Oxford Handbook of Economic Geography. Oxford University Press, Oxford. Grabher G. (1993), The weakness of strong ties. The lock-in of regional development in the Ruhr area, in Grabher G. (Ed.), The embedded firm. On the socio-economics of industrial networks. Routledge, London and New York: pp. 255-277. Harrison B., Kelley M. R. and Gant J. (1996), Innovative Firm behaviour and Local Milieu: Exploring the Intersection of Agglomeration, Firm Effects, and Technological Change. Economic Geography, 72, 3: 233258. Isaksen A. (1998), Regionalisation and regional clusters as development strategies in a global economy. STEP report 0198. STEP Group, Oslo. Isaksen A. (2001), Building Regional Innovation Systems: Is Endogenous Industrial Development Possible in the Global Economy? Canadian Journal of Regional Science, 22, Spring No. 1: 101-120. Isaksen A. and Hauge E., coordinators (2002) Regional Clusters in Europe, Observatory of European SMEs 2002, No. 3, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities. Landabaso M. (2000), Innovation and Regional Development Policy. In Boekema F., Morgan K., Bakkers S., and Rutten R. (Eds.), Knowledge, Innovation and Economic Growth. The Theory and Practice of Learning Regions. Cheltenham E. E. (73-94). Leamer E.E. and Storper M. (2001), The Economic Geography of the Internet Age. NBER Working Paper No. 8450. National Bureau of Economic Research, Cambridge MA. Malmberg A., Sölvell Ö. and Zander I. (1996), Spatial clustering, local accumulation of knowledge and firm competitiveness, Geografiska Annaler 78 B: 85-97. 365

Bistra Vassileva

OECD (2001), Issues paper. World Congress on Local Clusters: Local Networks of Enterprises in the World Economy. Paris, 23-24 January 2001. Pinch S. and Henry N. (1999), Krugman’s P., Geographical Economics, Industrial Clustering and the British Motor Sport Industry. Regional Studies, Vol. 33, 9: 815-827. Porter, M. (1990), The Competitive Advantage of Nations. Macmillan, London and Basingstoke. Porter M. (1998a), Clusters and the new economics of competition. Harvard Business Review, November-December: 77-90. Porter M. (1998b), Clusters and Competition: New Agendas for Companies, Governments, and Institutions, in Porter, M. (1998), On Competition. Boston: Harvard A., Business Review Book (197-288). Rosenfeld S. A. (1997), Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development. European Planning Studies, 5: 3-23. Storper M. (1997), The Regional World: Territorial Development in a Global Economy. Guilford Press, New York. Storper M. and Walker R. (1989), The Capitalist Imperative. Territory, Technology, and Industrial Growth. Blackwell B., New York. Vatne E. and Taylor M. (2000), Small Firms, Networked Firms and Innovation Systems: An introduction. In Vatne, E. and Taylor M. (Eds.), The Networked Firm in a Global World. Small firms in new environments. Aldershot A. (1-16).

366

Successful Marketing of Clusters: A Background for Territorial Branding Bistra Vassileva

*

Introduction Clusters and networks continue to attract growing attention from policymakers. Initiatives to support cluster creation and development are nowadays widespread in Europe. In the 1970s and 1980s clusters established a strong position in the world market for both more traditional products and high technology products (Isaksen and Hauge 2002). During the 1990s clusters were widely recognized as important settings in stimulating the productivity and innovativeness of companies and the formation of new businesses. The influential writing of Michael E. Porter first on industrial clusters (Porter 1990) and then on regional clusters (Porter 1998a) in particular describes the tight relationships between cluster participation and the competitiveness of firms and industries. Regional clusters refer to geographically bounded concentrations of interdependent firms (Rosenfeld 1997, OECD 2001), and may be used as a catchword for older concepts like industrial districts, specialised industrial agglomerations and local production systems. The network concept is often introduced to characterise the specific forms of governance based on social relations, trust and the sharing of complementary resources that typifies many regional clusters (Vatne and Taylor 2000). Hence, a regional cluster approach is becoming increasingly recognised as a valuable tool to foster economic development. However, there is a need for a more precise conceptualisation of what constitute regional clusters and related phenomena in order to perform “cluster analyses” and to design proper policies to target clusters. The increased focus on regional clusters and innovation systems reflects a (re)discovery by many academics and researchers as well as policy makers of the importance of the regional level, and the importance of specific local and regional resources in stimulating the innovation capability and competitiveness of firms.

1. Literature Review “Clusters” are a nebulous concept. That concept covers a variety of different business structures – national, regional, or cross-border clusters, clusters of competence, industrial or production systems and innovation systems. It is used for different purposes as well – to increase the competi*

Department of Marketing, Varna University of Economics

367

Bistra Vassileva

tiveness of SMEs, support collective research, rationalise a whole industry, implement environment management system. Despite all those different definitions it could be pointed out that almost all of them share the idea of proximity, networking and specialisation. The most widely used definition is Porter’s (1990) who describes clusters as “… geographically close groups of interconnected companies and associated institutions in a particular field, linked by common technologies and skills. They normally exist within a geographic area where ease of communication, logistics and personal interaction is possible. Clusters are normally concentrated in regions and sometimes in a single town”. Rosenfeld (1997) underlines that clusters should have active channels for business transactions, dialogue and communication. His definition reveals two main conditions for defining regional clusters. The first one is that the clusters are specialised in a small number of industries. This reflects the more general point that economic, entrepreneurial and technological activities in specific industrial sectors tend to agglomerate at certain places (Malmberg et al. 1996). The second condition is that the firms are part of local networks, often in the form of production systems. Networks are commonly characterised as formal and informal organisations that facilitate the exchange of information and technology and foster various kinds of co-ordination and collaboration in a cluster (EC Enterprise DG 2002, p.16). According to Isaksen (2001) distinguishing between the three distinct concepts of regional clusters, regional innovation networks and regional innovation systems is especially relevant when discussing how public policy can stimulate the competitiveness of cluster firms (Table 1). Concept

Focal point

Regional luster

Spontaneous phenomenon •Local spin-offs •Entrepreneurial activity Organised co-operation •Innovation activity •Trust, norms and conventions Planned and systematic •Inter-firm collaboration phenomenon •Institutional infrastructure

Regional innovation network Regional innovation system

Main drivers

Table 1. Evolution of Regional Clusters The main goal of the innovation networks is to stimulate firms’ innovation process by the flow of ideas, information and knowledge within clusters. A step further in the evolution process of regional clusters represents the regional innovation system which consists of two sub-systems, namely (1) the knowledge application and exploitation sub-system, principally occupied by firms with vertical supply-chain networks; and (2) the knowledge generation and diffusion sub-system, consisting mainly of public organisations (Cooke et al. 2000). Regional clustering has different interpretations. 368

Successful Marketing of Clusters: A Background for Territorial Branding

The main common feature pointed out in regard with the origin and development of regional clusters is the importance of non-economic factors. The focus of the main “school of thought” in interpreting the process of regional clustering is presented in Table 2. 1970 Industrial districts Type of approach

Focus

1990 “The Californian School

“The Nordic Porter’s School” industrial cluster

Shifting from structural to examine the role of culture • External • Vertical disintegration economies • Effective • Reducing transaction production • Incremental costs innovations • Specialised local labour market • Informal rules and habitsi Structural

New economy

Social-cultural orientem

Instrumenta Holistic

• Innovation as a complex and interactive learning process • Learning as a localised process • Tacit, noncodified knowledge

• Zewnętrz• External economies strengthened by proximity • Possibility of copying success stories in other areas

• Global networks • Using of ICT to co-ordinate • Combination of tacit and codified knowledge

Table 2. Interpretation of Regional Clustering by “School of Thought” Two main development tendencies in regional clusters during the last few years have been identified by the authors. The first one is that cluster firms are seen to be increasingly incorporated in national and global supply chains rather than having only regional suppliers or clients (Christensen 2000). Te second one considered so called “institutional thickness” which is seen to be a critical factor affecting the performance of local economies in a globalising world. The notion of brand equity emerged in the 1980s. Advertising practitioners in the USA used the idea to counter emphasis on short-term results and consequent cuts in investment in brand advertising (Hayes and Abernathy, 1980). In order to convince senior managers of the long-term value of brand advertising and other marketing investments, it was argued that marketing needed financial measures of the value of these investments. Thus the term ‘brand equity’ was coined to refer to the brand’s long-term customer franchise and the financial value of that franchise (Barwise, 1993). The marketing community has recently used the term equity to refer to the asset value of other marketing investments. Blattberg and Deighton (1996), Dorsch and Carlson (1996), Rust et al. (2000) and Blattberg et al. (2001) use the term ‘customer equity’ to focus on the financial value of cu369

Bistra Vassileva

stomers to an organization, while Anderson and Narus (1999) use the term ‘marketplace equity’ to represent the joint result of the investment in brand equity, channel equity, and reseller equity. The additional value or co-brand equity comes not only from the joint brand relationships, but also from the network of other stakeholder relationships. As with service and relational branding, brands symbolically represent trust and commitment in these relationships. Thus the corporate reputation and identity of the marketing organization play an important role. This type of marketing has been referred to as ‘umbrella branding’ (Wernerfelt, 1988) and in the empirical investigation by Erdem (1998) it was shown to play an important role in augmenting the individual brand’s equity. There has been very little specific research that investigates the creation of value and co-brand equity in cooperative arrangements. While there has been research about brand alliances, it tends to focus on consumerpackaged goods with the models being based on microeconomic theory. Little explicit attention has been given to the relational aspects of branding in networks.

2. IAF Conceptual Model: A Framework for Marketing of Clusters We propose the IAB (Identification – Analysis – Branding) conceptual model (Figure 1) as a framework for marketing cluster which could be used as a base for territorial branding as well.

370

Successful Marketing of Clusters: A Background for Territorial Branding

Figure 1. IAB Conceptual Model The first phase in the IAB model includes the identification of lead clusters which can be done using the results from both qualitative and quantitative studies. As a result of this phase a set of qualitative and quantitative indicators can be developed which further will serve as a background for developing strategic or value net. The analysis and assessment during the second phase has to be developed on three interrelated levels: market, industry, firm and cluster. The aim is to determine the clusters’ competiteveness in the context of national/ international/global markets as well as to find the strategic advantages for the clusters in a certain territory (region). The factors considered followed the Porter’s (1990) determinants of national advantage, namely: (1) resources and capabilities, (2) demand, (3) suppliers and other related industries, (4) firms strategy, culture and structure, (5) competitors, and (6) government. The format screening is an iteractive process using a set of weighted ranks which could be developed by experts or by benchmarks. In order to 371

Bistra Vassileva

tie down the process of developing cluster formats with the needs of regional cluster policy an additional analyses could be done. The most important element of the third stage is coordination. Coordination in the network perspective is a process of mutual adaptation and learning and it both changes the structure of, and affects the distribution of power in, networks. The interaction and the dialogue between the actors in the clusters and in the network are considered as the prerequisites for the development of a common network brand identity. Such a cluster or network brand identity in turn, contributes to enhancing the mutual value creation process of the actors in the cluster or network. The coordination activities could be succesfully implmented by public bodies, regional institutions or regional government.

3. Research and Implications The results of the content analysis of the policies targeting clusters in 13 European countries126 by objectives and measures are presented in Table 3. Objective

No of Examples clusters

Innovation

5

To improve technological level and innovation capability To foster innovation potential and innovation cooperation

Competence, knowledge and expertise 2 To support the very specific competence To increase competencies To develop channels for the spreading of knowledge

Productive and/or technological co- 3 operation To encourage the co-operation of firms and their contacts with research institutions, public authorities and local players

sPromoting structural change

1

Networking 2

To facilitate the industrial transformation

Upper Austria Flanders cluster policy (Belgium) Italy (laws 317/1991 and 598/1994) National cluster policy (Netherlands) REGINN (Norway) Clusters of Competence (Denmark) The Centres of Expertise programme (Finland) Support Local Productive Systems (France) PROINOV (Portugal) Basque Cluster Policy (Spain) North Rhine-Westphalia (Germany) Emerging cluster programme (Sweden) The Scotish Enterprise Network

Table 3. Content analysis of the regional cluster policies in 13 European countries 126

Source: The ENSR network

372

Successful Marketing of Clusters: A Background for Territorial Branding

The author differentiated the support measures used in regional cluster policy in three groups: non-financial, financial and long term (Table 4). Measure Non-financial support measures (“soft” support)

Financial support measures (“hard” support)

Long-term measures

Przykłady • Wzmocnienie przepływu informacji • Strengthening the flow of information • Encouragement of co-operation between companies and R&D institutes • Arranging dialogue and contact between potential cluster parties • Training the labour force • Support of shared marketing and export • Improvement of the interfaces in the innovation system in the clusters • Subsidy (e.g. operating costs of cluster organisations) • Grants and loans for R&D and innovation projects • Possibility to apply for public fund to carry out the plans of organisations • Partially covering the costs for activities performed in the cluster • Creation of science parks • Creation of centres for innovation support at regional level • Creation of sectoral centres for technology transfer and general technical assistance aimed at the local level

Table 4. Results of content analysis of support measures in the regional cluster policies It is evident that different types of cluster policy tools are designed and implemented. Nevertheless, these policies share a number of key objectives and characteristics. The policies deal with broad issues such as promoting economic development and structural changes. They are based on improved business co-operation and networking and underline the need to improve innovation capability, knowledge management etc. in firms by improving the interactive learning process between firms and their environment. The mainstream of the policies is to upgrade regional clusters to become regional innovation systems. Location of all regional clusters in Poland with one, two or three stars are presented on Figure 2.

373

Bistra Vassileva

Figure 2. Location of all regional clusters in Poland In was found that in Lodz region there are only two clusters with three stars (Figure 3 and Table 5.

Figure 5. Location of the clusters with three stars in Lodz region Unfortunately, all clusters in Lodz Region show low level of innovation and half of then are characterised by weak level of export. Cluster category Apparel Textiles Food Construction Materiale Finance Construction Education Transportation Biopharma Lighting Footwear

Specialization

Focus, %

32 453 20 181 32 952 4 467

Size, % 1.81 1.12 0.66 0.74

6.74 4.17 2.46 2.77

6.57 4.09 6.67 0.90

   

Low Low Low Low

Weak Weak Strong Strong

18 619 16 472 15 978 15 962

0.26 0.25 0.45 0.26

0.98 0.94 1.68 0.97

3.77 3.34 3.24 3.23

   

Low Low Low Low

Weak N/A N/A Strong

4 618 3 501 2 623

0.56 0.68 0.60

2.09 2.53 2.24

0.94 0.71 0.53

  

Low Low Low

Weak Strong Weak

Employees

Stars

Table 5. Main characteristics of clusters in Lodz region

374

Innovation

Exports

Successful Marketing of Clusters: A Background for Territorial Branding

Presented results raise a question about the need of coordination and stimulation of cluster and network activities around a common goal and purpose. These activities can be implemented successfully by public bodies or local government starting with 1/ intensification of the communication, 2/ strengthening the dialogue between the actors of the clusters or networks and 3/ motivating clusters and network to cooperate and collaborate for developing a strong territorial brand.

Conclusion Marketing strategies for clusters must not be too regionally or locally focused, for example in only trying to stimulate regional collaboration, organisations and resources. This is particularly important if it is not at the regional level where the essential knowledge is located or where the important learning takes place. Thus, marketing strategy could include encouraging more global sourcing of some components, as well as attracting branches of multinational enterprises into the clusters, if such initiatives are seen to increase the competitiveness of the cluster and to add to its brand identity. Marketing strategies for clusters should be tailored to the specific circumstances in each region and cluster. The need to adapt strategies to specific regional circumstances means placing great awareness on the local and regional level in strategy design and implementation. A degree of national co-ordination is, however, appropriate in order to prevent a waste of public money if too many regions decide to support the same type of regional clusters. References in Polish Translation.

375

CZĘŚĆ CZWARTA

DODATEK GŁOSY W DYSKUSJI

Rola mediów w kształtowniu polityki rozwoju innowacyjności. Jacek Grudzień*, Marek Krzciuk**, Przemysław Lisiecki** Jacek Grudzień Odpowiedź na pytanie o rolę mediów w kształtowaniu polityki innowacyjności teoretycznie wydaje się bardzo prosta. Media powinny spełniać istotną rolę w kształtowaniu i promowaniu innowacyjności. Przedsiębiorcy, podmioty wprowadzające innowacje, politykę informacyjną, kontakt z mediami powinny traktować jako ważny element działalność firmy. Bo nowości, nowinki to przecież bardzo ważny i ciekawy temat dla mediów. Współpraca powinna rozkwitać w imię interesów stron. To teoria. Praktyka niestety wygląda inaczej. Media rzadko są zainteresowane tematyką innowacji. Próby zainteresowania mediów innowacjami to także niezbyt częsta praktyka. W redakcjach ogólnopolskich mediów i lokalnych jest niewielu dziennikarzy których można by nazwać specjalistami w tej dziedzinie. Z informacją, a także „większymi” formami dziennikarskimi bardzo trudno się przebić także tym którzy są znawcami tematu. Jak dotąd nie udało się wypracować mody na prezentacje tej tematyki w mediach. Niestety, często wprowadzający innowacyjne rozwiązania nie są zainteresowani promocją przedsięwzięć, zapominając o tym, że bez inicjatywy nikt w świecie nie będzie miał szans także dziennikarz na poznanie nawet najwspanialszych osiągnięć. Wydaje się, że nie chodzi tu o brak wiary w to, że nowoczesne technologie to bardzo ciekawe tematy dla widzów, słuchaczy, czytelników. Wystarczy prześledzić jak dużo miejsca media poświęciły premierze Windows 7. U nas w sferze marzeń pozostaje regionalna dyskusja o zastosowaniu nanosrebra, czołówki serwisów o produktach Teofilowa i Morateksu. Tu potrzebne jest wspólne działanie. Zrozumieli to dawno między innymi Amerykanie z Microsoftu. Bez informacji, bez propagowania osiągnięć będą one anonimowe. Jednym z efektów tego stanu jest według mnie słaba współpraca przemysłu, nauki, a pojęcie transferu technologii między instytucjami także w regionie często pozostaje abstrakcyjne. Od dobrej współpracy z mediami zależy powodzenie wielu przedsięwzięć innowacyjnych. Przed laty markę wspomnianego Morateksu udało się * Radio Łódź ** Telewizja Toya *** TVP3

379

Jacek Grudzień, Marek Krzciuk, Przemysław Lisiecki

tworzyć nie tylko dzięki świetnym produktom, ale także polityce współpracy z mediami. O nowych kamizelkach, planach, próbach, informowały najważniejsze polskie dzienniki. Praca włożona we współpracę z dziennikarzami, przygotowywanie komunikatów pod konkretne media zaowocowała tym, że firma była traktowana jako świetne miejsce do zdobywania newsów. W wielu firmach nadal panuje przekonanie, że krótka informacja o produkcie jest nieważna. Nic bardziej błędnego - od powodzenia krótkich informacji, tak zwanych newsów, zależy czy innowacyjnemu przedsięwzięciu będą poświęcane audycje publicystyczne, reportaże prasowe itp. Zawsze należy zacząć od newsa. Jeśli się spodoba, o sukces i dalszą promocję innowacji będzie dużo łatwiej. Specjaliści PR, marketingowcy powinni potrafić tworzyć newsy dla prasy, radia i telewizji. Nie ma się co oszukiwać, ale szczególnie w pierwszym etapie współpracy z mediami niezbędne jest edukowanie dziennikarzy. Jeśli współpracujemy z takimi warto pamiętać, że mają zwierzchników, wydawców, którzy też powinni zrozumieć komunikat. Zrozumiały, ciekawy, atrakcyjny, napisany w prosty sposób komunikat może być ciekawy także dla innych dziennikarzy. Warto pamiętać o tym, że dla wielu osób zajmujących się tym zawodem, to co napiszą, wygłoszą koledzy jest często podstawowym źródłem informacji. A dotarcie z informacją o tym, że mamy świetny produkt jest zagadnieniem fundamentalnym. Oczywiście w tym miejscu można by dyskutować o misyjności np. mediów publicznych w których łatwiej informować o dokonaniach naukowych, gospodarczych, ale proszę pamiętać, nieciekawej wiadomości, nawet najbardziej misyjnej, nie zapamięta nikt. Ciekawa, ma szansę przebić się w „najbardziej komercyjnych” mediach. Media, wykorzystanie mediów ma fundamentalne znaczenie w kształtowaniu polityki innowacyjności. Kontakt z nimi jest równie ważny jak tworzenie innowacyjnych przedsięwzięć. Bo kto by słyszał o wielu potentatach, gdyby nie ich polityka informacyjna. Ludzi tworzących firmy podobne do Microsoftu było wielu. Walkę o rynek wygrał Bill Gates niekoniecznie dlatego, że tworzył najlepsze produkty. Na pewno najlepiej potrafił o nich informować.

Marek Krzciuk Polski rynek mediów od początku lat 90tych przechodzi szybką transformację. Dziś po blisko dwudziestu latach wykształtowała się bardzo silna pozycja nadawców komercyjnych. W wielu segmentach rynku są oni liderami, na przykład TVN 24 wśród telewizyjnych stacji informacyjnych, RMF wśród nadawców radiowych lub serwisy internetowe, gdzie w ogóle nie istnieją nadawcy publiczni. Taka sytuacja zmusza do zastanowienia się, 380

Rola mediów w kształtowniu polityki rozwoju innowacyjności czy nadawca, który powinien kierować się zyskiem i tzw. oglądalnością jest zainteresowany promowaniem polityki innowacyjności. Odpowiedź możemy sformułować następująco – tak, ale… Mimo dyktatu komercji w wielu kanałach pojawiają się programy szeroko informujące o nowych technologiach, biznesie, przedsiębiorczości, innowacyjności. Muszą one jednak spełniać pewne oczekiwania wydawcy i odbiorcy. Klucz do sukcesu takich produkcji leży w formie przekazu i doborze tematyki. Programy ekonomiczne w stacjach komercyjnych stają się coraz bardzie atrakcyjne wizualnie. Szybki montaż, duża ilość grafiki komputerowej, atrakcyjnie dobrani rozmówcy i fachowcy znani z pierwszych stron codziennych gazet, a nawet tabloidów, gwarantują dużą publiczność, a co za tym idzie zainteresowanie reklamodawców. Programy promujące innowacyjność to także staranne dobieranie tematów. Redaktorzy prowadzący poruszają się tu głównie wokół przedsiębiorczości, generowania zysku z działalności gospodarczej lub giełdy. Pojawiają się także tzw. tematy ciekawostkowe, głównie związane z nowymi technologiami i ich wpływem na życie. Taka krótka i pobieżna charakterystyka wpływu mediów komercyjnych na politykę innowacyjności pozwala na wytłumaczenie tego „ale”, które pojawiło się na początku mojego wystąpienia. Mimo szerokiej promocji tematu brak szerszego i głębszego spojrzenia na sprawę. Do mediów komercyjnych nie przebiją się debaty naukowe, niszowe tematy lub prezentacje badań nie poparte teledyskową formą. Odbiorca po głębszą analizę powinien sięgać do nadawcy publicznego. A czy ją znajduje, to już temat na oddzielną dyskusję…

Przemysław Lisiecki Telewizja Publiczna w znacznie większym stopniu niż inne anteny może i powinna interesować odbiorców tematami , która są ważne dla danego otoczenia, dla danej społeczności. Na początek małe wyjaśnienie: w ofercie programowej nie ma zbyt wielu programów o tematyce innowacyjności dlatego, że nie ma zbyt dużego zainteresowania tym tematem wśród dziennikarzy. Pamiętam, kiedy próbowano uruchomić na antenie ogólnopolskiej program w stylu “Sondy” prowadzonej kiedyś przez Kurka i Kamińskiego. Szukano dziennikarza, w końcu też naukowców którzy znaliby się na fizyce chemii i nie baliby się o tym mówić. Tu trudność polega na tym, że nie trzeba przecież wyprodukować czegoś co ma być instruktażem dla profesorów, doktorów - czyli pracowników naukowych, bo oni znają się na tym lepiej. Chodzi o jasny, spójny i ciekawy przekaz dla odbiorcy, którego trzeba zdobyć . Tu nasuwa się już drugie pytanie - czy to w ogóle interesuje widzów? 381

Jacek Grudzień, Marek Krzciuk, Przemysław Lisiecki

Z pewnością bez przeprowadzenia odpowiednich badań trudno to stwierdzić. Można by sondować po zainteresowaniu takimi programami jakie przygotowuje Discovery. Tam rzeczywiście oprócz tego, że są to ciekawe propozycje, to jeszcze są odpowiednio podane, a każda kosztuje dziesiątki czy nawet setki tysięcy dolarów. U nas nie ma takich możliwości produkcyjnych. Programy informacyjne czyli główna antena, dzięki której informuje się społeczeństwo, to szansa dla przekazywania informacji o innowacyjności. Jest tez kilka barier do pokonania. Po pierwsze news - jak sama nazwa wskazuje, pozwala na mówienie tylko o rzeczach nowych, ale to zgadzałoby się na ogół z tematyką, po drugie, to niestety jest to forma krótka i dlatego możliwość rzetelnego informowania jest tu ograniczona. News to raczej forma, dzięki której można kogoś czymś zainteresować i odesłać do dalszej lektury, czy tez nakłonić do poszukiwania informacji na dany temat. Po trzecie rzeczywistym newsem jest coś, co “wchodzi w życie”, co wywiera wpływ na otoczenie, co już zaczyna egzystować lub zacznie lada dzień. Gros innowacji ma znaczenie, ale w ściśle określonych sytuacją warunkach i dla określonych dziedzin, a więc nie dla każdego z nas. To wbrew pozorom bardzo wąskie gardło, bo przecież decyzję o tym: robić czy nie robić danego newsa czy też dany program podejmują subiektywnie jego wydawcy, a to przecież tylko ludzie którzy mają swoje zainteresowania, przekonania i upodobania . Patrząc na zmiany, jakie zachodzą w serwisach informacyjnych czy też kanałach informacyjnych w ostatnich latach w kraju i za granica można stwierdzić, że dochodzi do rozłączania informacji i tworzenia pewnych pakietów . Co to znaczy? Część informacji, które kiedyś były elementem życia i „interesowały” wszystkich, teraz wypychanych jest poza pewien margines. Można się dowiedzieć więcej, ale już nie w najpopularniejszych czasach antenowych jak typowe serwisy informacyjne. Raczej są to już serwisy tematyczne, jak choćby informacje kulturalne czy gospodarcze . Nie ma ich już prawie w serwisach ogólnych. Wyjątek to informacje kluczowe jak np. kryzys gazowy . Czasem jednak taka informacja zyskuje rangę tematu dnia w całej Europie i nie tylko. Czy jednak innowacja ma szanse się przebić, gdyby chodziło o wynalezienie leku na AIDS, perpetum mobile czy czegoś równie ważnego? Na ogół chodzi o rzeczy mniej spektakularne i dlatego trudno je sprzedać. Jest jeszcze jedna bariera ...sami naukowcy. Nie zawsze dostrzegają odpowiednio szybko potrzebę informowania, a kiedy już to robią, starają się aby było to robione w sposób jak najbardziej naukowy, a tu już mamy do czynienia z problemem audytorium. Gdy ma być top przekaz, który jest kierowany do jak najszerszej grupy odbiorców, musi być tez kierowany ich językiem, a nie szyfrem, który są w stanie odkodować naukowcy i to z danej dziedziny. To bariera, która skłania dziennikarzy najczęściej do omijania tej tematyki. Ja 382

Rola mediów w kształtowniu polityki rozwoju innowacyjności sam miałem wiele sytuacji w swojej karierze, kiedy musiałem informować o rzeczach niełatwych jak choćby „foresight technologiczny”. Trudno mi było dotrzeć do moich szefów, że to coś ciekawego, potrzebnego, i że warto poświęcić temu uwagę i antenę. Sam też na początku nie bardzo wiedziałem o co chodzi. Był happy end, trafiłem przy tej okazji na ludzi elastycznych, którzy potrafili się przestawić i starali się mówić o tym w sposób prosty, może mniej naukowy ale za to zrozumiały i udało się nam zdobyć sporą widownię. Mimo wszystko uważam, że można jak najbardziej wspierać politykę innowacyjności, choćby przy realizacji programów unijnych kiedy informujemy nie tylko o ich skutkach, ale także poszukujemy źródeł sukcesów. Często są to właśnie rozwiązania innowacyjne, niszowe, trudne do przedstawienia, ale jak najbardziej uzasadnione. Kiedy się to uda, zawsze mamy sporą satysfakcję. Poza tym jest jeszcze cos co my nazywamy opiniami eksperckimi - często to właśnie wywiady, czy też sam kontakt osobisty z naukowcami, ludźmi nauki wywołują kolejne interakcje, bo często w kontaktach osobistych można dowiedzieć się więcej o innowacjach – temacie trudnym, ale przecież nie niemożliwym do przedstawienia. W nowym roku wszystkim i stronie podażowej i popytowej życzę wielu takich informacji i wielu rzetelnych bardzo interesujących przekazów .

383

Praktyczne aspekty transferu technologii w łodzkim parku naukowo - technologicznym Anna Kardasz – Jóźwicka* Park naukowo-technologiczny, zgodnie z definicją Międzynarodowego Stowarzyszenia Parków Naukowych (International Association of Science Parks), w oficjalnym tłumaczeniu na język polski Bereniki M. Marciniec to „organizacja zarządzana przez wyspecjalizowanych profesjonalistów, której celem nadrzędnym jest wzrost zamożności danej społeczności poprzez promocję kultury innowacyjnej oraz konkurencyjności własnych przedsiębiorstw i instytucji opartych na wiedzy. W celu realizacji tych zamierzeń park naukowo-technologiczny stymuluje i zarządza przepływem wiedzy i technologii pomiędzy uczelniami wyższymi, instytucjami badawczo-rozwojowymi, przedsiębiorstwami oraz rynkiem, wspiera tworzenie i rozwój przedsiębiorstw innowacyjnych za pomocą procesów inkubacyjnych i spółek typu spin-off, a także dysponuje innymi usługami o wartości dodanej, łącznie z gruntami oraz wysokiej jakości pomieszczeniami o specjalistycznym wyposażeniu” Prześledźmy zatem powyższą definicję na przykładzie Łódzkiego Regionalnego Parku Naukowo-Technologicznego w kontekście transferu technologii. Łódzki Regionalny Park Naukowo Technologiczny działa w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. List intencyjny w sprawie jego powołania i budowy został podpisany w dniu 2 czerwca 2000 r. przez Wojewodę Łódzkiego, Marszałka Województwa Łódzkiego, Prezydenta Miasta Łodzi, Prezydenta Miasta Zgierza, Rektora Uniwersytetu Łódzkiego, Rektora Politechniki Łódzkiej, Rektora Akademii Medycznej w Łodzi, Łódzką Agencję Rozwoju Regionalnego S.A., Łódzką Izbę PrzemysłowoHandlową, Fundację Inkubator i Agencję Poszanowania Energii S.A. Już osoby sygnatariuszy listu intencyjnego zdają się zapewniać o funkcji, którą pełnić miał przyszły park naukowo-technologiczny, a więc jak wynika z definicji, funkcję platformy transferu myśli naukowo-technologicznej z nauki do przemysłu w celu wspierania powstawania i rozwoju oraz wzmacniania konkurencyjności firm opartych o nowoczesne technologie. Świadczy o tym zarówno obecność trzech najważniejszych łódzkich uczelni, jak i władz samorządowych oraz instytucji około biznesowych. Obecnie udziałowcami Łódzkiego Regionalnego Parku Naukowo-Technologicznego, oprócz Miasta Łodzi, które jest udziałowcem wiodącym są : Województwo Łódzkie, Politechnika Łódzka, Uniwersytet Łódzki, *

Dyrektor Łódzkiego Regionalnego Parku Naukowo-Technologicznego

385

Anna Kardasz – Jóźwicka Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Centrum Kupiectwa S.A., Łódzki Rynek Hurtowy „Zjazdowa” oraz Łódzka Izba Przemysłowo-Handlowa. Taki skład udziałowców jest najbardziej modelowy, gdyż realizując zadania wynikające wprost z definicji Park ma zapewniony dostęp do pracowników naukowych wyższych uczelni, dostęp do świata biznesu dzięki któremu może rozpoznać najbardziej pilne potrzeby lokalnych przedsiębiorstw oraz wsparcie władz samorządowych. Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny został oficjalnie powołany przez Miasto Łódź dnia 5 kwietnia 2001 r. oraz wyposażony cztery lata później w teren inwestycyjny o powierzchni blisko 14 hektarów. Tym samym spełniony został kolejny element definicji parku naukowo-technologicznego mówiący o konieczności dysponowania gruntem. Na gruncie tym, będącym własnością spółki będą, realizowane kolejne inwestycje. Część terenu przeznaczona jednak zostanie pod zewnętrzne inwestycje dla firm o ugruntowanej pozycji rynkowej, z branży nowoczesnych technologii. W ten sposób samoistnie wykształci się na tym terenie klaster gospodarczy, gdzie sieć powiązań pomiędzy młodymi firmami z Łódzkiego Inkubatora Technologicznego a dużymi i silnymi podmiotami będzie motorem napędowym lokalnej gospodarki. Dzięki środkom unijnym dostępnym w latach 2004-2006 w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego – Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny mógł zrealizować swoją pierwszą inwestycję – budowę Łódzkiego Inkubatora Technologicznego, dzięki której we wrześniu 2007 r. mógł rozpocząć swoją działalność operacyjną. Uzyskał dzięki temu narzędzie do rozpoczęcia procesu inkubacyjnego, stanowiącego kolejny element definicji. Łódzki Inkubator Technologiczny dysponuje nowoczesnymi klimatyzowanymi pomieszczeniami biurowymi wyposażonymi w dostęp do Internetu oraz salą konferencyjną umożliwiającą organizowanie spotkań biznesowych, konferencji czy sympozjów. Udziela także merytorycznego wsparcia w zakresie prawa, marketingu, public relations i innych aspektów prowadzenia działalności gospodarczej oraz ułatwia dostęp do myśli naukowej powstającej na łódzkich uczelniach. Poszukuje także dostępnych źródeł finansowania działalności w początkowym okresie rozwoju firm i wspomaga aplikowanie o te środki. W Łódzkim Inkubatorze Technologicznym znalazły miejsce nowo powstałe firmy (działające na rynku nie dłużej niż rok), które w swojej działalności zamierzały wykorzystywać innowacyjne rozwiązania procesowe bądź technologiczne. Dzięki takim kryteriom brzegowym Inkubator spełnia funkcję stymulatora i pomostu pomiędzy kreatywnymi pomysłami młodych przedsiębiorców, wynikami badań prowadzonych przez studentów i doktorantów a gospodarką lokalną. Założeniem jest bowiem, aby nowe 386

Praktyczne aspekty transferu technologii w łodzkim parku naukowo...

pomysły oparte o nowoczesne rozwiązania naukowe i technologiczne mogły być wdrażane do przemysłu. W celu praktycznego zilustrowania opisanych wyżej założeń dotyczących transferu nowoczesnej technologii posłużę się przykładem firmy „LIW-Projekt Technologie dla Zdrowia”, która została przyjęta do Łódzkiego Inkubatora Technologicznego z garażu, w którym rozpoczęła działalność. Firma zajmuje się konstruowaniem i produkowaniem urządzeń dla dzieci z porażeniem mózgowym i osób z dysfunkcjami ruchu. Dzięki rocznemu pobytowi w Łódzkim Inkubatorze Technologicznym firma opatentowała 3 nowatorskie rozwiązania konstrukcyjne i wyprodukowała dwa nowe urządzenia dla osób niepełnosprawnych (udoskonaloną wersję fotelika dla dzieci z porażeniem mózgowym oraz urządzenie cyberwalk umożliwiające samodzielne poruszanie się osobom z niedowładem kończyn). Stała współpraca z rzecznikiem patentowym, z którym Inkubator zawarł stosowną umowę, pozwoliła na płynne przygotowywanie kolejnych zgłoszeń patentowych, dzięki którym firma mogła chronić swoją własność intelektualną. Wsparcie marketingowe i PR-owe Inkubatora pozwoliło na nawiązanie nowych i trwałych kontaktów biznesowych, które zaowocowały zwiększoną ilością udzielonych zamówień, co z kolei wymusiło podjęcie działań w celu zwiększenia potencjału produkcyjnego. Rozpoczęto poszukiwanie źródeł finansowania rozwoju firmy, co na tym etapie było spójną konsekwencją wcześniej podjętych działań. Korzystając z merytorycznej pomocy Inkubatora LIW – Projekt nauczył się prawidłowo konstruować biznesplan, który ostatecznie został przedstawiony Aniołom Biznesu podczas jednego z organizowanych w Inkubatorze spotkań. Ostatecznym efektem wsparcia Łódzkiego Inkubatora Technologicznego udzielonego firmie LIW-Projekt było pozyskanie wsparcia jednego z Funduszy Zalążkowych na dalszy rozwój firmy, dzięki czemu możliwe stało się pozyskanie środków finansowych na patentowanie kolejnych rozwiązań konstrukcyjnych. W przypadku firmy LIW-Projekt proces transferu technologii w uproszczony sposób można zilustrować następująco:

387

Anna Kardasz – Jóźwicka Proces inkubacji: Wzrost wiarygodności

Dobry adres

Promocja, doradztwo, udział w konferencjach

Pozyskanie nowych kontrahentów

LIWProjekt

Współpraca z rzecznikiem patentowym

Patenty

Poszukiwanie źródeł finansowania, biznes plan

Nowe produkty

Anioł Biznesu

Samodzielność rynkowa, zakończenie procesu inkubacji

Kolejnym przykładem podejmowania praktycznych działań w celu transferu technologii jest podpisanie przez Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny umowy o realizację prac badawczo-rozwojowych z Centrum Badawczo-Rozwojowym Telekomunikacji Polskiej. Dzięki temu na terenie Łódzkiego Inkubatora Technologicznego możliwe stało się utworzenie laboratorium teleinformatycznego, w którym testowane są nowe rozwiązania w zakresie oprogramowania teleinformatycznego przed fazą komercyjnego wdrożenia na rynek. Laboratorium pozwala zarówno na transfer nowych technologii z uczelni bezpośrednio do oferty największego operatora telekomunikacyjnego w Polsce, jak i na organizowanie praktyk studenckich. Pracownicy laboratorium wyszukują bowiem dobrych pomysłów wśród studentów i pracowników naukowych uczelni, następnie pomysły te są testowane i jeśli okazują się możliwe do realizacji, dochodzi do opracowania prototypowego rozwiązania i jego opatentowania. Następnie studenci odbywający w laboratorium praktyki testują prototyp, wprowadzają jego udoskonalenia i przygotowują nowy produkt do wdrożenia. W ten sposób np. przygotowano do wdrożenia oprogramowanie na telefon komórkowy dla osób niewidomych, które pozwala na korzystanie z menu telefonu za pomocą głosu. Sposób transferu technologii w tym przypadku ilustruje poniższy wykres:

388

Praktyczne aspekty transferu technologii w łodzkim parku naukowo... Studenci

Założenia biznesowe

Doktoranci

LABORATORIUM TELEINFORMATY CZNE

Prototyp

Prawa autorskie

Pomysły

Wdrożenie

Obecna infrastruktura, którą posiada Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny nie pozwala na realizowanie procesów transferu technologii w pełni. Dlatego też w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego wybudowane zostaną na terenie Spółki dwa nowoczesne laboratoria, które będą dedykowane przedsiębiorcom i w których prowadzone będą badania nakierunkowane na ich potrzeby. Laboratoria te będą także prowadziły badania własne, a ich opatentowane wyniki będą transferowane do zainteresowanych podmiotów gospodarczych. Zilustrujmy to na poniższych przykładach: W ramach powyższego programu powstanie Laboratorium Biofizyki Molekularnej i Nanostrukturalnej, które będzie prowadziło badania nad lekami generycznymi oraz badania nad oddziaływaniem nanocząsteczek na zdrowie człowieka oraz środowisko naturalne. Przykładem może być więc badanie biozgodności nanopowłok pokrywających implanty medyczne. Dzięki laboratorium producenci takich implantów będą mogli zbadać wyrób już w początkowym okresie jego powstawania, co znacznie ograniczy koszty ewentualnego zaniechania wyrobu już w bardzo zaawansowanej fazie jeśli okazałoby się, że nie spełnia on określonych parametrów. Mając możliwość korygowania wyrobu już w początkowej fazie producent buduje swoją przewagę konkurencyjną. Dodatkowo może on opisać wyrób w sposób bardziej szczegółowy, co także nie jest bez znaczenia dla potencjalnych odbiorców. Producent będzie mógł także skorzystać z opatentowanych wyników badań własnego laboratorium bądź zlecić takie badanie w wymaganym zakresie. Sposób transferu technologii w tym przypadku można przedstawić na poniższym wykresie:

389

Anna Kardasz – Jóźwicka LABORATORI UM

Badania własne

Badania zlecone Nowa technologia

Producent

Pracownicy laboratorium będą wywodzić się ze środowiska naukowego łódzkich wyższych uczelni, oraz będą brać udział w międzynarodowych zespołach badawczych, dzięki czemu zapewniony zostanie dostęp do najnowszej myśli naukowej. Najważniejszym jednak aspektem działania laboratorium będzie to, że wszelkie podejmowane tu prace będą nakierowane na potrzeby przedsiębiorców oraz komercjalizację wyników badań naukowych i transfer technologii w celu budowania przewagi konkurencyjnej firm z regionu łódzkiego oraz unowocześniania lokalnej gospodarki. Innym laboratorium, które powstanie w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego będzie Laboratorium Badań Wyrobów Elektrycznych z największą w Europie Środkowo-Wschodniej komorą bezodbiciową do badania kompatybilności elektromagnetycznej urządzeń elektrycznych zasilanych prądem niskiego napięcia. Laboratorium to ubiegać się będzie o uzyskanie statusu jednostki certyfikującej, która będzie nadawała wyrobom stosowne certyfikaty. Jest to kolejny przykład na sposób budowania przewagi konkurencyjnej przez regionalnych producentów urządzeń elektrycznych, bo choć obecnie badania takie nie są obowiązkowe, to jednak posiadanie stosownego certyfikatu z pewnością uwiarygodni dany wyrób i danego producenta. Wyrób certyfikowany daje także użytkownikowi gwarancję bezpieczeństwa. Laboratorium będzie oczywiście prowadziło także badania własne i badania na zlecenie przedsiębiorców, co będzie kolejnym kanałem komercjalizacji i transferu nowoczesnych technologii. Reasumując, we współczesnym świecie nie jest możliwy rozwój gospodarczy i rozwój firm bez innowacji i transferu technologii. Stanowią one bowiem motor napędowy rozwoju i pomost do przejścia od tradycyjnej gospodarki do gospodarki opartej na wiedzy. Proces ten jest wymuszony przez tempo zmian w technice, technologii i organizacji. Tylko przedsiębiorstwo, które ma możliwość korzystania z najnowszego dorobku myśli naukowo-technicznej ma szansę uzyskać przewagę konkurencyjną i się 390

Praktyczne aspekty transferu technologii w łodzkim parku naukowo...

rozwijać. Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny krok po kroku realizując założenia wynikające z definicji IASP oraz własną strategię rozwoju staje się ważnym, z punktu widzenia transferu technologii, miejscem w którym nauka na coraz szerszą skalę współpracuje i będzie współpracować z przemysłem.

391

System kształcenia i rozwój szkolnictwa zawodowego dla przemysłu włókienniczoodzieżowego Bogusław Słaby* Według Raportu Informacyjnego EKES CCMI/041 z 7 lutego 2008 „Przemysł włókienniczy, odzieżowy i obuwniczy jest kluczowym elementem przemysłu wytwórczego w UE-27. Skupia on ok. 250 tys. przedsiębiorstw, generuje obroty rzędu 240 mld euro i wytwarza ok. 4 procent całkowitej wartości dodanej całego przemysłu wytwórczego UE-27. Jest to jedyny sektor w UE, w którym wśród pracowników (łącznie 3,2 mln osób) przeważają kobiety (64,5 procent) i zatrudnienie w nim stanowi 9,3 procent ogółu zatrudnienia w sektorze wytwórczym UE-27, w którym największy udział ma przemysł odzieżowy(ok. 1,5 mln).” Polski sektor tekstylno-odzieżowy ma ciągle znaczący udział w gospodarce kraju a w roku 2007 wręcz poprawił swoje miejsce w rankingu branż przemysłowych, mimo niekorzystnej struktury kursów walutowych, wzrostu kosztów i problemów na rynku pracy. W zakładach pow. 9 pracowników (dane wg GUS na koniec czerwca 2008) było zatrudnionych w przemyśle tekstylnym i odzieżowym odpowiednio 71 i 114 tys. osób. Przemysł tekstylno-odzieżowy koncentruje się głównie na obszarze województw: łódzkiego, wielkopolskiego, dolnośląskiego, śląskiego i kujawsko-pomorskiego gdzie skupionych jest ponad połowa przedsiębiorstw i 60 procent zatrudnionych. Jeszcze w I półroczu ubiegłego roku wzrastały przychody ze sprzedaży, eksport, wydajność i średnie wynagrodzenia. Utrzymywał się pozytywny trend w zakresie rentowności, choć były także niepokojące sygnały w postaci spadku inwestycji. W II połowie roku trendy ekonomiczne, mimo generalnie pozytywnego do tej pory obrazu, nie były już tak jednoznaczne. Skutki spowolnienia gospodarczego na Zachodzie dają się również odczuć w tej branży również u nas. Aktualnie (dane na 30.09.2008 wg MEN) w Polsce istnieje 103 technika odzieżowe (kształcące technologów odzieży) , 29 liceów profilowanych (kreowanie ubiorów), 4 szkoły policealne (technolog odzieży) i 281 ZSZ (krawiec) , w tym w regionie łódzkim 10 techników, 3 licea, 1 policealna i 22 ZSZ. Dyskusję o szkolnictwie należy rozpocząć od wyjaśnienia celów systemu edukacji. Jednym z głównych celów systemu edukacji jest przygo* Prezes Regionalnego Związku Pracowników Przemysłu Odzieżowego i Tekstylnego

393

Bogusław Słaby

towanie młodych osób do pracy w taki sposób, aby mogli szybko znaleźć zatrudnienie, które przyniesie im dochód niezbędny do zapewnienia co najmniej podstawowych potrzeb życiowych. Czy nasz system edukacji realizuje te cele? Na pewno nie. Polskie szkoły przekazują uczniom zbyt mało wiedzy praktycznej. Szkolnictwo zawodowe w Polsce wymaga reformy i to w krótkim czasie. Przedsiębiorcy włączają się do tych prac. Powstały przy PKPP Lewiatan, Zespół ds. Edukacji, gdzie nasz Związek ma swojego przedstawiciela, przygotował rekomendacje dot. najważniejszych zagadnień związanych z niedopasowaniem systemu edukacji do potrzeb rynku pracy: 1. Rzetelna analiza i lepsze monitorowanie obecnych i przyszłych potrzeb rynku pracy. 2. Kształtowanie postaw i promowanie pożądanej struktury podaży na rynku pracy. 3. Zmiana modelu kształcenia. 4. Współpraca z biznesem przy określaniu modelu i programów kształcenia. 5. Bezpośrednie zaangażowanie biznesu w kształcenie. 6. Zmiana modelu finansowania. Rekomendacje te zostały przekazane do odpowiednich resortów. Ale branża tekstylno – odzieżowa ma jeszcze dodatkowe utrudnienia. Przemysł tekstylno-odzieżowy od kilku lat ma w Polsce, niesłusznie, nienajlepszy wizerunek. Podobnie jest w całej Europie, szczególnie w regionie łódzkim, który jest centrum tego przemysłu w kraju (ponad 30 procent). Konsekwencją tego jest brak chętnych do pracy w tym zawodzie, a co gorsze brak chęci u młodzieży do nauki w szkołach odzieżowych. Tym tematem zajmuje się również Europejski Komitet Ekonomiczno - Społeczny, który we wspomnianym wyżej Raporcie uważa, że „ konieczne staje się aktywne działanie na rzecz poprawy wizerunku poprzez przedstawianie innowacyjnego charakteru tego sektora, potencjału rozwoju i konkretnych korzyści wynikających z finansowania inicjatyw ukierunkowanych na rozpowszechnianie procesów produkcyjnych o wysokim stopniu wykorzystania technologii.” Związek Producentów Odzieży i Tekstyliów Lewiatan już od kilku lat czyni działania zmierzające do poprawy tego wizerunku i tym samym do zachęcenia młodzieży do nauki zawodów w przemyśle mody. W roku 2005 Związek patronował i wspierał Fundację dla Polski, która w ramach projektu „Igła z nitką” przeprowadziła badania mające na celu dostosowanie systemu kształcenia młodzieży uczącej się w szkołach średnich o profilu odzieżowym i tekstylnym do wymogów rynku pracy oraz podniesienie kwalifikacji i umiejętności uczniów tych szkół, gdyż są oni szczególnie poszukiwani przez firmy z branży tekstylnej. Jednak istotą tej 394

System kształcenia i rozwój szkolnictwa zawodowego.

edycji projektu była przede wszystkim diagnoza sytuacji - nie tylko szkolnictwa zawodowego, ale i całego przemysłu odzieżowego. W wyniku tych badań powstały „Rekomendacje dla rozwoju branży tekstylno – odzieżowej w Polsce” z którymi zapoznano przedsiębiorców i szkoły odzieżowe. Podstawowym wnioskiem, jaki wynika z tych badań musi być ścisła współpraca przedsiębiorców ze szkołami odzieżowymi przy wsparciu władz lokalnych i mediów. Jest to realizowane w różnych regionach kraju i przynosi efekty. Realizując te wnioski Związek nasz wspólnie z Polską Izbą Odzieżowo-Tekstylną i organizacją „Szwalnia - tylko dla profesjonalistów” sfinansował nakręcenie filmu „Ubrani w Polskę”, który pokazuje aktualną sytuację w branży odzieżowej i perspektywy jej rozwoju. Film ten rozesłany był m.in. do wszystkich szkół odzieżowych, a także gimnazjów i poradni szkolnych. Działania w zakresie poprawy wizerunku zostały docenione w UE i w Brukseli podczas konferencji branżowej podsumowującej 2-letnie działania w ramach Dialogu Społecznego. Zostaliśmy poproszeni o wystąpienie i projekcję tego filmu, który spotkał się z dużym zainteresowaniem uczestników z krajów członkowskich. W celu poprawy wizerunku będą organizowane w Łodzi w ciągu roku takie imprezy jak Dzień Włókniarz (wspólnie z Muzeum Fabryki), Fashion Week (MTŁ) oraz „Szwalnia – tylko dla profesjonalistów”. W regionie łódzkim Związek nasz współpracuje z Wojewódzkim Urzędem Pracy i Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, organizując wspólnie konferencje dla producentów odzieży i szkół odzieżowych. Sprawami edukacji będzie zajmował się również powstały w Łodzi Klaster Zaawansowanych Technologii Przemysłu Włókienniczo-Odzieżowego, którego sygnatariuszami są oprócz naszego Związku: Polska Izba Odzieżowo – Tekstylna, Politechnika Łódzka, Łódzka Izba PrzemysłowoHandlowa i Izba Bawełny, a członkami przedsiębiorcy z branży tekstylnoodzieżowej. Jednym z najważniejszych zadań dla tego Klastra jest stworzenie przy Politechnice Łódzkiej najnowocześniej wyposażonego Centrum Kształcenia Praktycznego dla branży odzieżowej. Oprócz zajęć praktycznych dla młodzieży ze szkol odzieżowych i studentów Centrum będzie kształciło nauczycieli, a także trenerów, którzy w przyszłości będą szkolić fachowe kadry dla tego przemysłu. Jako wykładowców chcemy zatrudniać doświadczonych fachowców zarówno z kraju jak i z zagranicy. Dzisiaj absolwenci szkoły odzieżowej nie są w stanie spełnić oczekiwań pracodawcy, ponieważ mają za mało praktyki, co wynika, m.in. z niewłaściwych programów nauczania. Dlatego Związek nasz zamierza 395

Bogusław Słaby

powołać zespół złożony z przedsiębiorców i nauczycieli, którzy opracują program nauczania praktycznego dla szkół odzieżowych. Liczymy na fachowe wsparcie również ze strony Kuratorium i Wydziału Edukacji. Reasumując, dla zaspokojenia potrzeb przemysłu tekstylno odzieżowego w fachową kadrę, należy podjąć działania zarówno po stronie szkolnictwa zawodowego, jak i przedsiębiorców i tak m.in.: 1. W ramach zmiany modelu kształcenia: - podniesienie jakości kadry nauczającej, - zwiększenie kształcenia praktycznego, - wymaganie od nauczycieli stałej aktualizacji wiedzy zawodowej. 2. W ramach współpracy z przedsiębiorcami przy określaniu modelu i programów kształcenia oraz zaangażowania przedsiębiorców w kształcenie: - ujednolicenie klasyfikacji zawodowej w edukacji i gospodarce (m.in. wprowadzenie nazwy konfekcjoner odzieży zamiast szwaczka), - uaktywnienie pracodawców na rzecz praktycznej nauki zawodu, - angażowanie do prowadzenia praktycznych zajęć lekcyjnych w szkołach pracowników firm prywatnych. 3. W ramach poprawy wizerunku: - należy skończyć z mitem szwaczki jako absolwentki szkoły odzieżowej; dziś absolwent szkoły odzieżowej może zostać kierownikiem nadzoru produkcji, technologiem, operatorem systemu CAD/CAM (stopniowanie, układy), konstruktorem, krawcem wzorcowni, mistrzem, brygadzistą metrologiem, - wzmocnić kontakty z doradcami zawodowymi. Ważną sprawą jest pozytywny stosunek władz miasta i regionu do branży tekstylno-odzieżowej, która ciągle odgrywa w tym regionie bardzo istotna rolę, czego dowodem jest wystąpienie Prezydenta Miasta na międzynarodowej konferencji ACTE w maju 2008 i podpisanie porozumienia o współpracy pomiędzy Prezydentem Miasta, Marszałkiem Województwa i Przewodniczącym Rady Klastra Zaawansowanych Technologii Przemysłu Włókienniczo-Odzieżowego.

Bibliografia: 1/ EKES Raport Informacyjny Komisji Konsultacyjnej ds. Przemian w Przemyśle / CCMI/041 / z 7 lutego 2008. 2/ Ośrodek Ewaluacji, Raport z ewaluacji programu „Igła z nitką”, Warszawa, listopad 2006. 3/ Rekomendacje Zespołu ds. Edukacji przy Radzie Rynku Pracy PKPP Lewiatan z 11 grudnia 2008. 396

Wybrane uwarunkowania modelu kształcenia kadr dla innowacyjnych przedsiębiorstw Włodzimierz Węglarczyk* Wprowadzenie Cała historia procesów dydaktyczno – wychowawczych oraz liczne teorie służące realizacji tych procesów, pełne są troski o to, jak przygotować człowieka do wypełniania ról członków danej społeczności i przyszłych ról zawodowych. Na początku XXI wieku, w warunkach nieprawdopodobnej konkurencji i dynamice zmian zachodzących w świecie, rozwija się zapoczątkowana w latach 80-tych XX wieku teoria innowacji. Dziedzinie tej przypisywana jest aktualnie kluczowa rola w zakresie zdobywania przewagi konkurencyjnej w każdym obszarze ludzkiej aktywności. Powstaje więc pytanie, jak w tej sytuacji organizować procesy dydaktyczno – wychowawcze??, aby przyszłe kadry różnych organizacji gospodarczych, sprostały wyzwaniom potrzeby bycia jednostką innowacyjną, uczestniczącą w realizacji zadań stojących przed innowacyjnym przedsiębiorstwem. Oto jest dylemat!!! Omawiając kolejne kwestie, związane z oczekiwaniami pod adresem systemu kształcenia kadr, staram się uwzględnić wielowątkowe ich uwarunkowania widziane przez pryzmat doświadczeń praktycznych ukorzenionych w doświadczeniu zebranym w trakcie zarządzania organizacjami gospodarczymi. Bazując na doświadczeniu praktycznym, staram się również pokazać wielowątkowość omawianej problematyki na tle szerszej refleksji odnoszącej się do: - roli kadry pracowniczej przedsiębiorstw postrzeganej systemowo, jej przygotowaniu zawodowemu na różnych poziomach kształcenia, - możliwości budowania klimatu sprzyjającego wdrażaniu innowacji – budowanie innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości, - uwarunkowaniach praktycznych sprzyjających wpływaniu całej kadry pracowniczej na osiąganie sukcesu przez przedsiębiorstwo – przedsiębiorstwo innowacyjne, - realnego wpływu, pozbawionego mitów systemu dydaktyczno – wy*

Prezes Rady Nadzorczej POLMO S.A.

397

Włodzimierz Węglarczyk

chowawczego, na kształtowanie innowacyjnych przedsiębiorstw a więc realnych oczekiwań pod adresem tego systemu. Podejmując próbę odmitologizowania oczekiwań środowiska przedsiębiorców w zakresie „otrzymywania gotowych”, innowacyjnych kadr pracowniczych, staram się ukazać szersze tło warunkujące funkcjonowanie innowacyjnych przedsiębiorstw. Ważnym, być może prowokacyjnym pytaniem jest następujące pytanie: Czy istnieje taki zarząd przedsiębiorstwa, który za brak sukcesu oskarżyłby system kształcenia kadr? Osobiście nie znam takiego.

1. Harmonizacja czynników sukcesu – wyznaczniki oczekiwań kwalifikacyjnych Klient nasz Pan – to stara znana prawda, o której jeszcze zbyt często się zapomina na różnych poziomach w strukturach przedsiębiorstw. Im niższy szczebel tym gorzej. Tymczasem baczna obserwacja firm pozwala na przyznanie priorytetu dostosowywania strategii produktu do potrzeb klientów, a ciągła analiza danych dotyczących nowych zamówień pozwala na odkrywanie zmieniających się potrzeb. Coraz częściej mamy do czynienia z wymogiem dostosowania produktu do indywidualnych potrzeb klienta, dotyczy to coraz większej ilości branż. Świat szybko zmierza właśnie w tym kierunku. W polskich warunkach niestety mamy do czynienia ze sceptyczną oceną tak opisywanych potrzeb klientów. Sceptycyzm ten wyraża się zwykle w następującym rozumowaniu: - jeśli dostosujemy produkt do wymagań indywidualnego klienta nasze koszty muszą wzrosnąć, - wzrost kosztów musi doprowadzić do spadku zysków albo podwyżki cen, - przy wyższych cenach firma straci udział w rynku na korzyść tańszych producentów wytwarzających na masową skalę. Rozumowanie powyższe jest błędne, z co najmniej trzech powodów: po pierwsze, klienci nie są zainteresowani ceną, ale wartością produktu w stosunku do ceny, klienci chcą wiedzieć, w jakim stopniu dany produkt zaspakaja ich potrzeby lub rozwiązuje ich problemy, produkt, który lepiej spełnia potrzeby klientów jest dla nich więcej wart, po drugie, dokładne zaspokojenie potrzeb klientów sprzyja budowaniu z nimi długotrwałej relacji, jej podstawą jest zaufanie między producentem a klientem, mając lojalnych klientów firma oszczędza na kosztach związanych z pozyskiwaniem nowych klientów oraz odzy398

Wybrane uwarunkowania modelu kształcenia kadr dla...

skiwaniem utraconych, po trzecie, zaspakajanie potrzeb indywidualnych pozwala na likwidację zapasów oraz znakomite skrócenie cyklu obrotu kapitałem (bezcenne, szczególnie w sytuacji pojawiających się kryzysów).

2. Transformacja gospodarki z ery informacji w erę kreatywności Sprawą pilną jest uznanie, zarówno w systemie przygotowywania kadr oraz praktyce gospodarczej, że na naszych oczach gospodarka światowa przechodzi z ery informacji w erę kreatywności. Przejście to stwarza dla nas szczególne wyzwanie. Z jednej strony polska kultura organizacyjna premiuje wyobraźnię i nonkonformizm, z drugiej zaś, zarządzanie procesami twórczymi wymaga dyscypliny oraz konkretnej wiedzy. Promowanie kreatywności jej, rozwijanie oraz urzeczywistnienie na wszystkich poziomach przedsiębiorstwa wymaga nowych umiejętności. Te nowe umiejętności musi posiąść przede wszystkim kadra kierownicza. Odchodzimy od postrzegania kreatywności, jako domeny artystów, pisarzy lub innych wolnych zawodów. Nowe pomysły utalentowanych pracowników stają się jedynym czynnikiem, który odróżnia firmę osiągającą rozwój od firmy upadającej. Rozwój przedsiębiorstwa zależy od jego zdolności do wprowadzenia nowych sposobów zaspokojenia potrzeb już istniejących klientów oraz znajdowania nowych rynków zbytu. Wymaga to twórczego myślenia, kreatywność w przedsiębiorstwie jest procesem formułowania a następnie wprowadzania do praktyki nowatorskich idei, które tworzą nową wartość dla konsumentów. Dążąc do uzyskania czytelnego opisu oczekiwań wynikających z potrzeby kształcenia kreatywnych kadr dla przemysłu, nie sposób pominąć wartości które powinny być częścią kultury organizacyjnej, tę kreatywność wspierających. Do najważniejszych zaliczyć należy: • każdy jest jednostką twórczą, • szlachetne porażki są honorowane, • kreatywność jest ciągła rewolucją, • nie należy ograniczać eksperymentowania, • wszystkie pomysły są mile widziane. Włączenie szeregowych pracowników do działalności twórczej kreatywności jest obowiązkiem kadry kierowniczej. Aby miało to sens, 399

Włodzimierz Węglarczyk

programy kształcenia i wychowania na wszystkich poziomach muszą odpowiadać wymogom samodzielnego myślenia, kształtowania wyobraźni, postrzeganie świata jako złożonego systemu wspierania kreatywności, wymaga również odpowiedniej komunikacji między ludźmi. Z własnych doświadczeń życia codziennego wnioskujemy, jak olbrzymie problemy mamy z komunikacja społeczną. Nie bez powodu jesteśmy gotowi twierdzić, że nie sztuką jest mówić, prawdziwą cnotą jest umiejętność słuchania. Jaką więc powinna być komunikacja, aby można ja uznać za twórczą – wspierającą kreatywność? Jak dobierać treści i metody kształcenia kadr pracowniczych, aby liczba osób kreatywnych ciągle rosła? Uprawnionym jest również pytanie – w jakim stopniu programy kształcenia, na poszczególnych poziomach, nasycone są treściami i metodami które odpowiadają wymogom kreatywności.

3. Innowacyjność przedsiębiorstwa. Harmonizacja czynników sukcesu Uczestnicząc w procesach zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami ciągle poszukuję drogi do zbudowania najlepszej strategii na kilka lat realnego i zadawalającego budżetu na najbliższy rok. Prace nad strategią zawsze są najtrudniejsze w obszarze produktów i rynków zbytu. Ile produktów i rynków zostanie zachowanych z tych, które opanowane zostały już wcześniej i jakie nowe produkty i rynki zdołamy uruchomić. Oczywistym jest, że produkty nowe muszą nieść odpowiedni ładunek innowacyjności. Zawsze istnieje konieczność precyzyjnego zaplanowania, w jaki sposób do innowacji będziemy dochodzili, jakie potrzeby klientów będzie ona zaspakajała? Optymalne rozwiązanie powyższych problemów wymaga kompetencji i pracy wielu grup pracowniczych przedsiębiorstwa. Konsekwentne poszukiwanie i formułowanie potrzeb przedsiębiorstw pod adresem systemu kształcenia innowacyjnych kadr prowokuje do marzeń. Wyobraźmy sobie sytuację, kiedy każdy pracownik wie, na czym polega jego wkład w opracowanie i realizację strategii firmy oraz jest zmotywowany do aktywnego uczestnictwa w tych procesach. Wyobraźmy sobie również, że jesteśmy w firmie, której pracownicy doskonale znają potrzeby klientów i wiedzą, jaki jest ich wkład w zaspokojenie tych potrzeb. Pewnym jest, że chcielibyśmy być klientami takiej firmy lub zarządzać nią. Skoro tak, to warto rozważać, jaka wiedzę, umiejętności i postawy należy promować dla zbliżenia się do stanu naszych marzeń. 400

Wybrane uwarunkowania modelu kształcenia kadr dla...

Na przestrzeni ostatnich lat zwiększenie efektywności firmy FOS POLMO (a rosła ona w tempie 20-30% rocznie) wymagało nie tylko podnoszenia efektywności działania poszczególnych jej aspektów, ale także ich harmonizację. Wiele uwagi poświęca się współzależności strategii firmy, motywacji pracowników, wydajności procesów produkcyjnych oraz relacji z klientami. Dotychczasowe doświadczenie pokazuje, że każdy pracownik powinien znać strategię firmy i wiedzieć, jak w jej kontekst wpisuje się jego praca. Takie zharmonizowanie strategii firmy z postawami i działaniami pracowników to zestrojenie pionowe. Nie ma żadnej przesady w stwierdzeniu, że zestrojenie pionowe wyzwala z ludzi energię, wskazuje kierunek i daje możliwości aktywnego uczestnictwa w planowaniu strategii. Równolegle istnieje potrzeba, co podkreślałem już wielokrotnie, poświęcania bacznej uwagi temu, aby procesy produkcyjne tworzyły wartość użytkową, którą klient ceni sobie najwyżej. To klient decyduje o tym, co robią poszczególni pracownicy. Przedstawione wyżej spostrzeżenie określa się często, jako zestrojenie poziome. Oczywistym jest, że firma widziana kompleksowo wymaga zestrojenia całościowego. Jest to stan, w którym wszystkie elementy firmy zmierzają do osiągnięcia jej podstawowego celu. Główny cel – najważniejsza sprawa, jest wyznacznikiem sukcesu firmy. Strategia firmy

Klienci

Procesy produkcyjne

Pracownicy

4. Kapitał intelektualny. Przygotowanie do innowacyjnych ról pracowniczych. Wiele ważnych aspektów pozwalających mieć nadzieję na innowacyjne przemiany przedsiębiorstw, starałem się zasygnalizować powyżej.

401

Włodzimierz Węglarczyk

Czas na pytanie kluczowe: Co liczy się w przedsiębiorstwie najbardziej? - Jedynym prawdziwym i niezastąpionym kapitałem firmy jest jej kapitał intelektualny, czyli wiedza pracowników. Produktywność tego kapitału zależy od efektywności, z jaką posiadający wiedzę użyczają jej, tym którzy umieją ją zastosować - twierdzi Andrew Carnegie. Przytoczony cytat pochodzący z początków XX wieku wyjaśnia i opisuje oczekiwania przedsiębiorców w zakresie kształcenia kadr. Czas, jaki upłynął od sformułowania przytoczonego cytatu pozwolił na twórcze jego wzbogacenie. Era industrialna dobiegła końca. Nastała era wiedzy. Wiedza liczy się coraz bardziej – dobra materialne coraz mniej. Informacja i wiedza a przedewszystkim kreatywność stały się zasadniczymi elementami tego, co produkujemy, robimy, kupujemy, sprzedajemy. Dla przedstawienia praktycznych oczekiwań firm w zakresie budowy, dla ich potrzeb kapitału intelektualnego warto zastanowić się nad tym, czym ten kapitał jest. Nie każda wiedza jest kapitałem intelektualnym. Podstawą kapitału intelektualnego jest wiedza użyteczna dla firmy. Nabierze ona cech kapitału dopiero wtedy, gdy będzie ją można przetworzyć i wykorzystać dla dobra firmy. W praktyce kapitał intelektualny jest dość ulotną wiedzą – np. gromadzone latami doświadczenia i wiedzę handlowca trudno wyrazić w jakiejkolwiek formie. Jak opisać to i wykorzystać dla dobra firmy, wydaje się, że jest to funkcją kreatywności. Patrząc przez pryzmat poszczególnych aspektów działania firmy tj. strategii, pracowników, procesów produkcyjnych i klientów można wyróżnić trzy formy kapitału intelektualnego: - kapitał pracowniczy, - kapitał strukturalny, - kapitał rynkowy. Nie ulega wątpliwości, że siła kapitału intelektualnego leży w integracji jego form. Intelektualny kapitał pracowniczy to wiedza pracowników, dzięki której firma rozwija się, tworząc nowe produkty lub wprowadzając innowacje do procesów produkcyjnych i systemów zarządzania. Kapitałem pracowniczym nie jest jakkolwiek wiedza i umiejętności pracowników, lecz te, które spełniają warunek unikalności to znaczy, że inne firmy ich nie posiadają oraz warunek drugi, wiedza ma charakter strategiczny i dzięki niej tworzone są wartości, za które klient chce płacić. 402

Wybrane uwarunkowania modelu kształcenia kadr dla...

Kapitał pracowniczy to wiedza i umiejętności, dzięki którym firma uzyskuje przewagę konkurencyjną. Pierwszo planowym zadaniem intelektualnego kapitału pracowniczego jest tworzenie nowych produktów i usługi. Kapitał strukturalny to instrukcje w formie pisemnej dotyczące procedur umożliwiających lepsze zaspokajanie potrzeb klientów. Kapitał strukturalny musi być gromadzony, porządkowany, uaktualniany i dystrybuowany. Przetworzenie intelektu pracowników na formalne rozwiązania wykorzystywane dla dobra firmy wymaga określonych systemów i procesów umożliwiających przepływ wiedzy (laboratoria, systemy obiegu informacji, itp.). Kapitał rynkowy dotyczy więzi z klientami. Formą tego kapitału jest marka produktu, dzięki której firma zyskuje i utrzymuje klientów. Kapitał intelektualny stawia jak widać wielowątkowe wyzwania dla całego systemu kształcenia kadr w tym permanentnego ich doskonalenia i doszkalania. Omawianie oczekiwań kwalifikacyjnych współczesnych przedsiębiorstw, stojących przed ciągle nowymi wyzwaniami, „skazanych” na wdrażanie innowacji, nie może pominąć wątku innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości. „Koncepcja innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości kładzie nacisk na jego rolę, jako inkubatora, w którym interakcje między podmiotami gospodarczymi rozwijane są przez uczenie się w trakcie wielostronnych transakcji tworzących efekty zewnętrzne, specyficzne dla innowacji. Środowisko jest organizacją przestrzenną. Przedsiębiorstwa przekraczają ograniczenia wynikające ze zwykłej konkurencji i zaczynają wspólnie rozważać problemy technologiczne uczą się nawzajem i poszukują wspólnych rozwiązań. Ta współpraca, mająca miejsce w danej przestrzeni geograficznej przybiera najczęściej formę sieci”128. Podsumowując wypada stwierdzić, że systemy kształcenia kadr powinny uwzględniać poza innymi potrzeby kwalifikacyjne wynikające z funkcjonowania coraz liczniejszych organizacji klasteringowych.

128

Aleksandra Jewtuchowicz – Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć.

403

Włodzimierz Węglarczyk

Środowisko Innowacyjne

Wiedza

Przedsiębiorstwo

Kreatywność

Innowacyjne Przedsiębiorstwo

Wiedza

Wiedza

Kapitał

Intelektualny Kreatywność Innowacyjne

Wiedza Środowisko

Przedsiębiorstwo

Rys. Syntetyczny model warunków innowacyjnego przedsiębiorstwa. Pojęcia użyte w tekście Innowacja - zjawisko nierozłącznie związane z pojęciem zmiany, nowości, reformy czy idei postrzeganej, jako nowa. Za innowacje uważa się najróżniejsze fakty, procesy, zjawiska o charakterze technicznym organizacyjnym, społecznym lub psychologicznym. Innowacyjność - to cecha podmiotów gospodarczych lub gospodarek, oznaczająca zdolność do tworzenia i wdrażania innowacji, jak również ich absorpcji, wiążącą się z aktywnym angażowaniem w procesy innowacyjne i podejmowanie działań w tym kierunku. Oznacza również zaangażowanie w zdobywanie zasobów i umiejętności niezbędnych do uczestniczenia w tych procesach. Innowacyjne środowisko przedsiębiorców - zdefiniowanie tego pojęcia zakłada, że źródłem innowacji nie jest przedsiębiorstwo, lecz środowisko, w którym ono działa. Innowacja jest związana z lokalnym środowiskiem przedsiębiorczości, jest ona owocem innowacyjności 404

Wybrane uwarunkowania modelu kształcenia kadr dla...

tego środowiska i odpowiada potrzebom rozwoju lokalnego. Innowacyjne przedsiębiorstwo - to przedsiębiorstwo wdrażające innowacje niekoniecznie będące wynikiem własnych prac badawczo – rozwojowych. Harmonizacja - to odpowiednie uporządkowanie różnych aspektów działania przedsiębiorstwa. Zestrojenie pionowe - to zharmonizowanie strategii firmy z postawami i działaniami pracowników. Wyzwala ono z ludzi energię, wskazuje kierunek i daje możliwość aktywnego uczestnictwa w planowaniu strategii. Zestrojenie poziome - to zharmonizowanie procesów produkcyjnych i procedur działania z potrzebami klienta. W zestrojeniu poziomym procesy produkcyjne są podporządkowane tworzeniu wartości użytkowej, którą klient ceni sobie najwyżej. Zestrojenie całościowe - to zharmonizowana płaszczyzna pionowa i pozioma. O zestawieniu całościowym mówimy, gdy wszystkie elementyprzedsiębiorstw będą stale zmierzały do osiągnięcia jej podstawowego celu np. produkcja najbardziej niezawodnych sprężarek. Kapitał intelektualny - to wiedza użyteczna dla firmy, nabiera ona cech kapitału wtedy, gdy będzie można ją przetworzyć i wykorzystać dla dobra firmy. Wyróżniamy trzy formy kapitału intelektualnego tj. kapitał pracowniczy, strukturalny i rynkowy. Siła kapitału intelektualnego leży w integracji jego elementów. Mity - to przekonania częściowo lub całkowicie błędne, oparte na czymś innym niż dokładne, systematyczne obserwacje i badania. Mity są obecne we wszystkich dziedzinach działalności człowieka. Mit jest stwierdzeniem opartym na potocznych opiniach. System dydaktyczny - odnosi się do nauczania i uczenia się.

405

Praktyczne aspekty ochrony własności przemysłowej – rola i obowiązki rzecznika patentowego Alicja Rumpel* Uzyskiwanie w naszym kraju praw własności przemysłowej, do których należą patent, prawo ochronne na wzór użytkowy albo znak towarowy, prawo z rejestracji wzoru przemysłowego, związane jest z postępowaniem administracyjnym przed Urzędem Patentowym RP. W postępowaniu tym każdy obywatel Polski i każdy przedsiębiorca prowadzący działalność zarejestrowaną w Polsce może występować samodzielnie. Również procedury unijne związane ze znakiem towarowym wspólnoty (CTM) i wzorem przemysłowym wspólnoty (CRD), a także uzyskanie patentu europejskiego pozwalają na samodzielne działanie zgłaszającego. Oczywiście może skorzystać z usług profesjonalnego pełnomocnika, rzecznika patentowego, ponosząc dodatkowe koszty wynikające z faktu, że rzecznik patentowy prowadzi normalną działalność gospodarczą ukierunkowaną na zysk. Można się zastanawiać czy warto w takim razie korzystać z pośrednictwa rzecznika patentowego i czy warto szukać najtańszej oferty. Nie wszystkie prawa własności przemysłowej wymagają takiej samej wiedzy merytorycznej, warto jednak zastanowić się nad specyfiką współpracy z rzecznikiem patentowym w konkretnych sytuacjach. Biorąc pod uwagę rolę profesjonalnego pełnomocnika, można podzielić prawo własności przemysłowej na trzy kategorie. Dziedziną, w której profesjonalny pełnomocnik musi wykazać się głęboką i wszechstronną wiedzą są zgłoszenia wynalazków w celu uzyskania patentu oraz zgłoszenia wzorów użytkowych. Nieodwracalnym błędem wynalazców, na który żaden rzecznik patentowy nie znajdzie antidotum, jest przedwczesne ujawnienie wynalazku. Niestety często przychodzą do mnie wynalazcy z interesującymi rozwiązaniami, które zostały już wprowadzone do produkcji i sprzedaży. Ujawnienie takie jest zwykle wynikiem niewiedzy wynalazcy, który nie zdaje sobie sprawy, że patent czy prawo ochronne na wzór użytkowy może być udzielone wyłącznie na rozwiązanie n o w e, czyli nieznane przed datą zgłoszenia nikomu poza wynalazcą czy też zgłaszającym (z wyjątkiem osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy).

* Rzecznik Patentowy

407

Alicja Rumpel

Jeżeli wynalazca nie ujawni przedwcześnie swojego rozwiązania, musi zadbać aby jego wynalazek został właściwie opisany, w wystarczający sposób ujawniony, a zastrzeżenia patentowe musza zapewnić mu właściwy zakres ochrony. Przygotowanie zgłoszenia wynalazku czy wzoru użytkowego wymaga przeprowadzenia starannego badania stanu techniki, żeby wykluczyć zgłoszenie rzeczy znanych. Często zgłaszający jest przekonany, że jego wynalazek jest pierwszym tego typu spojrzeniem na problem, ale doświadczenie uczy, że wśród ponad 50 milionów udostępnionych w bazach danych opisów wynalazków spotkać można wiele nie wdrożonych, bądź zarzuconych w toku wdrożenia rozwiązań. Oczywiście niewyobrażalne jest przeglądanie tysięcy czy milionów dokumentów w celu ustalenia stanu techniki. Poszukiwaniom służy Międzynarodowa Klasyfikacja Patentowa (MKP), która pozwala odnaleźć grupę dokumentów właściwą dla danej dziedziny. Zarówno posługiwanie się klasyfikacją jak i wyszukiwanie w bazach danych wymaga praktyki posiadanej przez rzeczników patentowych. Z drugiej strony przy każdym badaniu niezbędne jest korzystanie z praktycznej i aktualnej wiedzy praktycznej w danej dziedzinie, a najłatwiej dostępna jest w takim wypadku wiedza wynalazcy. Nie można bowiem za każdym razem poszukiwać rzecznika patentowego – specjalisty w często bardzo wąskiej dziedzinie techniki. Współpraca rzecznika patentowego z wynalazcą pozwala więc właściwe interpretować wyniki badań uzyskane przy użyciu MKP. Należy przy tym wskazać, że prawidłowe posługiwanie się MKP wymaga dużego doświadczenia i wyszkolenia, naturalnego dla zawodu rzecznika patentowego. Kolejnym etapem pracy nad zgłoszeniem wynalazku jest sporządzenie opisu, w tym właściwe określenie istoty wynalazku. Wiedza na temat przedmiotu zgłoszenia i znajomość własnego rozwiązania sprawia, że zwykle wynalazca jest w stanie samodzielnie sformułować te część dokumentacji. Najwięcej problemów stwarza ostatni etap – zastrzeżenia patentowe. Kategorycznie należy stwierdzić, że udział rzecznika patentowego w tym etapie jest niezbędny. Formułowanie zastrzeżeń patentowych można porównać do działań legislacyjnych. Przepisy prawa pisane przez parlamentarzystów bez udziału profesjonalnych prawników – legislatorów są niezrozumiałe i trudne do stosowania. O ile jednak błędy prawodawców mogą być nieograniczoną ilość razy poprawiane przez nich samych, czego przykładem może być ustawa o VAT, o tyle źle sformułowany zakres ochrony w zastrzeżeniach patentowych może zniweczyć wysiłki wynalazcy i sprawić, że poniesione często nie małe koszty nie przyniosą określonego rezultatu. Przepisy procedury patentowej określają terminy, w których możliwe jest dokonanie poprawek w zastrzeżeniach patentowych zmieniających zakres 408

Praktyczne aspekty ochrony własności przemysłowej –rola i obowiązki ...

ochrony wynalazku i ich przekroczenie skutkuje bezpowrotną utratą takiej możliwości. Najczęściej popełniane błędy przez wynalazców przy samodzielnym sporządzaniu dokumentacji wynalazku czy wzoru użytkowego to: - umieszczanie wszystkich istotnych cech wynalazku w zastrzeżeniu niezależnym, - jednoznaczne wskazywanie parametrów liczbowych, - złe uzależnianie zastrzeżeń od siebie, - niedostateczne ujawnienie wynalazku w opisie, - umieszczenie w jednym zgłoszeniu wielu wynalazków. Innym aspektem uzyskiwania patentu czy wzoru użytkowego są formalne wymogi procedury. W przypadku procedury przed Urzędem Patentowym Rzeczpospolitej Polskiej wynalazca może zasięgnąć informacji w specjalnej komórce urzędu, np. przez telefon. Niestety Informacja UP RP odpowiada na pytania, ale nie podpowiada jak odpowiedzieć na pismo UP, nie wyjaśnia różnicy między zawiadomieniem, a postanowieniem, nie przypomina o terminach wnoszenia opłat. Dlatego nawet przed polskim urzędem pomoc profesjonalnego pełnomocnika bywa przydatna. Tu warto zauważyć istotną różnicę pomiędzy aktywnością polskiego urzędu, a działaniami urzędów takich jak Biuro Międzynarodowe w Genewie, Europejski Urząd Patentowy, czy urzędy krajowe wielu krajów europejskich. Ze strony instytucji zagranicznych wynalazca może oczekiwać dokładnego wyjaśnienia stanowiska urzędu, przypomnienia o terminie wniesienia opłaty, dokładnego wyliczenia koniecznych opłat. Polski urząd wskazuje co najwyżej podstawę prawną, jej zrozumienie pozostawiając wynalazcy. Procedury międzynarodowe mimo przyjaznej postawy urzędów zagranicznych, są jednak z kolei na tyle skomplikowane, że należy absolutnie odradzać wynalazcom samodzielne ich prowadzenie. Na koniec kilka informacji o kosztach procedury patentowej: - Opracowanie zgłoszenia wynalazku w Polsce wraz z badaniem stanu techniki i opłata za zgłoszenie, od 2,5 do 4 tys zł. - Opracowanie zgłoszenia wzoru użytkowego w Polsce wraz z badaniem stanu techniki i opłata za zgłoszenie, od 2 do 3,5 tys zł. - Opracowanie zgłoszenia wynalazku w ramach Europejski Organizacji Patentowej, umożliwiającej zgłoszenie w 34 krajach europejskich wraz z badaniem stanu techniki, tłumaczeniem i opłatą za zgłoszenie i poszukiwanie, od 8 do 10 tys zł. - Opracowanie zgłoszenia międzynarodowego w ramach PCT, z tłumaczeniem i opłatami międzynarodowymi, od 10 do 14 tys. zł. 409

Alicja Rumpel

Na wymienione przykładowo przeze mnie koszty składają się opłaty urzędowe, koszty tłumaczeń oraz honorarium rzecznika patentowego. Oczywiście wysokość honorarium podlega negocjacjom, ale wynalazca musi pamiętać, że opracowanie kompletnej dokumentacji zgłoszeniowej wymaga wielu godzin poszukiwań w literaturze, konsultacji z wynalazcą i intensywnej pracy nad ostatecznym kształtem dokumentacji. Na pokrycie kosztów procedury patentowej możliwe jest otrzymanie dotacji w ramach programów unijnych, przy czym doradzałabym w tym celu skorzystanie z pomocy profesjonalnego doradcy, specjalizującego się w tej wąskiej dziedzinie, jaką są dotacje. Uzyskanie dotacji, dla mnie, rzecznika patentowego okazało się zadaniem ponad siły! Znaki towarowe i wzory przemysłowe to prawa własności przemysłowej przy uzyskiwaniu których rola rzecznika patentowego jest inna niż przy wynalazkach ale niewątpliwie istotna. Znakiem towarowym może być każde oznaczenie nadające się do odróżniania pochodzenia towarów albo usług. Nadające się do odróżniania to znaczy nie opisujące towaru czy usługi, nie przedstawiające ich graficznie. Dopuszczalne są co prawda zbitki słów rodzajowych np. REMOBUD (dla usług remontowo-budowlanych), albo użycie określeń rodzajowych w znakach słowno-graficznych. Przepisy prawa są jednak w tej dziedzinie mało precyzyjne, do ich interpretacji konieczna jest znajomość orzecznictwa i praktyki urzędów udzielających ochrony. Dlatego często już przy decyzji czy zgłaszać jakieś oznaczenie do ochrony i jaką formę ma mieć to zgłoszenie (słowną czy słowno-graficzną) rada rzecznika patentowego jest niezbędna. Ważne jest także sformułowanie zakresu ochrony znaku towarowego poprzez wskazanie dla jakich towarów i usług ma być używany. Czasem pozwalam sobie na powiedzenie do klienta: proszę pomarzyć o swoim przedsiębiorstwie za kilka lat, o tym jak bardzo rozwinie się jego działalność. Dzieje się tak szczególnie wtedy, kiedy przedmiotem zgłoszenia ma być wiodąca marka przedsiębiorstwa, główny znak, który będzie kojarzył produkty czy usługi z konkretnym przedsiębiorstwem, niezależnie od konkretnego w danym przypadku asortymentu. Takie marki to np. ATLAS, towarzyszący wszystkim produktom tego przedsiębiorstwa. Obok takich marek głównych przedsiębiorstwa mogą mieć wiele znaków towarowych używanych dla jednego produktu, kolekcji, czy linii. Nadmierne rozszerzanie ochrony nie jest w takich wypadkach konieczne, a czasem może stać się źródłem kłopotów dla przedsiębiorcy. Znak nie używany w całym zakresie dla jakiego zostało udzielone prawo może być przedmiotem ataku osób trzecich, które mogą dążyć do wygaszenia takiego prawa. Kolejną pułapką na jaką można natknąć się zgłaszając znak towarowy jest konflikt z wcześniejszymi prawami osób trzecich. Pola konfliktu 410

Praktyczne aspekty ochrony własności przemysłowej –rola i obowiązki ...

mogą być różne: brzmienie słowa albo słów tworzących znak towarowy, ich znaczenie (także w językach obcych ), grafika, kolory, itd. Przyczyny tych konfliktów nie są często oczywiste, bywają nawet zaskakujące, a ich skutki bywają bardzo daleko idące. Rzecznik, zgodnie z wymogami ustawy, bada podobieństwo znaku, który ma zostać zgłoszony do znaków wcześniejszych, chronionych dla takich samych oraz dla podobnych towarów. Jest to więc badanie dużo szersze, niż się to zazwyczaj wydaje zgłaszającym, którzy najczęściej obawiają się tylko wcześniejszych znaków identycznych z ich znakiem Rzecznik patentowy prowadząc sprawę zgłoszenia znaku towarowego bada możliwość ewentualnych konfliktów, a nie znajdując do nich podstaw stwierdza zdolność znaku towarowego do ochrony. Takie oświadczenie rzecznika patentowego jest prywatną, wykonaną na zlecenie opinią profesjonalisty w tej dziedzinie. Nie jest i nie powinno być odbierane jako gwarancja uzyskania ochrony, a jedynie jako wynik przeprowadzenia badania w oparciu o wiedzę badającego i dostępne źródła. Niestety zdarzają się sytuacje, w których mimo przeprowadzonego badania zgłoszony znak towarowy napotyka na przeszkody w toku rejestracji. W takich przypadkach, o ile wynik badania pomijał istotne fakty z winy albo zaniedbania rzecznika patentowego, ponosi on odpowiedzialność. Od roszczeń z tego tytułu każdy rzecznik patentowy jest ubezpieczony. Znaki towarowe mogą być chronione na terytorium Polski, całej Unii Europejskiej (znaki wspólnotowe) albo w poszczególnych krajach w ramach procedur krajowych albo międzynarodowych. Wybór terytorium, na którym ma być chroniony znak towarowy powinien być zgodny z obszarem działania przedsiębiorstwa, ale niebagatelną role przy podejmowaniu decyzji gdzie chronić znak towarowy odgrywają z pewnością koszty. Koszty poszczególnych, przykładowych obszarów ochrony kształtują się następująco (dla 3 klas towarowych, kwoty wyrażone w złotówkach) uwzględniając koszty badania:

zgłoszenie 10 lat ochrony honorarium rzecznika patentowego

Polska

Unia Europejska

550PLN 1200PLN 15002000PLN

750EUR 850EUR 20003000PLN

Rosja, Ukraina, Białoruś (w ramach Porozumienia Madryckiego)

1500-2500 PLN

Wybór do tego zestawienia akurat Rosji, Ukrainy i Białorusi jest całkowicie przypadkowy, w ramach Porozumienia Madryckiego można wyznaczyć jedno z 74 państw, w tym USA, i Chiny. Znaki towarowe mogą być ponadto 411

Alicja Rumpel

chronione w krajach nie będących stronami tego Porozumienia, jednakże koszty takiego zgłoszenia są zwykle wyższe. Coraz większą popularność wśród polskich zgłaszających zdobywają wzory przemysłowe. Prawem tym chroni się zewnętrzną postać produktu o ile jest nowa i posiada indywidualny charakter. Przedsiębiorcy często mylą wzory przemysłowe z wzorami użytkowymi. Obrazowo można by wskazać różnice pomiędzy tymi prawami na przykładzie krzesła: to jak ono wygląda to wzór przemysłowy, natomiast to dlaczego stoi i jest wygodne to wzór użytkowy. Ochrona wzoru przemysłowego jest stosunkowo łatwa do uzyskania i w porównaniu z innymi prawami niezbyt droga. Paradoksalnie ochrona w Polsce przez 25 lat jest droższa niż w Unii Europejskiej (wzór wspólnotowy), polskie przepisy sprawiają, że procedura jest bardziej skomplikowana. Wzór przemysłowy wspólnoty jest jedynym prawem własności przemysłowej którego ochrona właściwie nie wymaga współudziału profesjonalnego pełnomocnika i każdy przedsiębiorca może pokusić się o samodzielne przejście tej procedury. Wzorem przemysłowym może być przedmiot każdego rodzaju, niezależnie od przeznaczenia, przy czym ochrona nie obejmuje ani surowców z jakich jest wykonywany ani rozmiaru. W powyższym przeglądzie pominęłam dwa rodzaje praw własności przemysłowej wskazane w polskiej ustawie: prawa z rejestracji topografii układów scalonych i prawa związane z oznaczeniami geograficznymi. Pominięcie tych praw wynika z praktycznie pomijalnego ich znaczenia dla polskich przedsiębiorców. Nikt w praktyce nie zajmuje się w Polsce tworzeniem nowych topografii układów scalonych, a problematyka ochrony oznaczeń geograficznych jest w tej chwili odrębnie regulowana w prawie wspólnotowym. Podsumowując ten krótki przegląd praw własności przemysłowej, potencjalnych problemów, jakie może napotkać zgłaszający oraz przybliżonych informacji o kosztach, warto wrócić do pytania, czy warto korzystać z pomocy rzecznika patentowego? Starając się zachować obiektywny osąd sytuacji, mimo oczywistego własnego interesu pozwalam sobie na stwierdzenie, że z pewnością warto, chociaż oczywiście możliwe jest samodzielne działanie ukoronowane sukcesem. Zgłębianie wiedzy rzecznika patentowego, szczególnie dla przedsiębiorcy, wydaje się być pozbawione sensu. Spotykam w swojej praktyce sytuacje, kiedy przedsiębiorca wyznacza do prowadzenia procedury patentowej pracownika, wymagając od niego wiedzy i doświadczenia zdobywanego przez rzecznika patentowego w trakcie prawie czteroletniej aplikacji i często wieloletniej praktyki. Czasem warto zastanowić się nad kosztami takiej decyzji w szerszym kontekście. 412

Oprogramowanie open source – własność intelektualna a innowacyjność Beata Anna Ostrowska, Robert Ostrowski* W świetle prawa międzynarodowego ochronie prawno-autorskiej w odniesieniu do oprogramowania komputerowego nie podlegają zawarte w nich: idee (pomysły), algorytmy i zasady rozwiązań proceduralnych w programach. Pełnej ochronie natomiast podlegają wyrażone w formie kodu źródłowego (source code) albo wynikowego kodu binarnego (binary code) wytwory pracy autora zdatne do bezpośredniego użycia w środowisku deweloperskim (source code) albo w środowisku systemu operacyjnego (binary code). W tej sferze funkcjonujące restrykcje w sformułowaniach licencji programów komputerowych tyczą trwałego lub czasowego zwielokrotniania programów, ich rozpowszechniania, a także modyfikacji twórczej i odtwórczej ich kodów. Odrębnym zagadnieniem jest problematyka patentowania wytworów myśli w obszarze technologii softwareowych. Zasadniczo koncentruje się ona na treści 52 artykułu Konwencji Monachijskiej z 1973 roku, której sygnatariuszami było również większość państw członkowskich UE, który to artykuł zakazuje patentowania metod matematycznych, co może dotyczyć też algorytmu. Jednak to Europejski Urząd Patentowy (EPO), przez kilka ostatnich lat udzielił kilkanaście tysięcy patentów na rozwiązania programistyczne. Wśród przyznanych patentów znalazły się m.in. „pasek postępu”, czyli małe okienko dialogowe pokazujące stopień wykonania operacji takiej, jak np. kopiowanie danych. Także rozwiązania amerykańskie w tym względzie to często przykłady bezczelnej walki o potencjalne profity, jak przypadek internetowego sklepu Amazon, który opatentował swój „one-click buy” czyli bardzo prosty i oczywisty sposób dokonania zakupu online jednym kliknięciem myszki. Gdzie jest tu innowacyjność i wyjątkowość rozwiązania? Czy brak zdrowego rozsądku i zdanie się na formalny osąd rzecznika patentowego – jak w przypadku australijskiego patentu na koło jako niezarejestrowany wcześniej środek transportu – jest drogą do zwiększenia innowacyjności i kreatywności twórców poprzez tak wyraźnie fałszywie rozumianą ochronę własności intelektualnej w sferze technologii teleinformatycznych? Istotnym głosem w publicznej debacie o rolę ochrony własności intelektualnej w sferze obrotu dobrami chronionymi stał się niewątpliwie nurt oprogramowania open source, związanego z Open Source Initiative z 1998 roku, założonej przez Raymond’a i Perens’a w celu standaryzowania licencji bazujących na GPL autorstwa Stallmana, który w idei free softwa* Regionalny Związek Pracodawców w Łodzi

413

Beata Anna Ostrowska, Robert Ostrowski

re rozwijanej od 1984 roku zabiegał o prawo do dowolnego użytkowania programów komputerowych (kopiowania, wglądu w kod źródłowy, modyfikowania). To w dużej mierze dziełem free software jest system operacyjny Linux (a dokładniej GNU/Linux, bo Linux to tylko tzw. jądro, a GNU obejmuje wszelkie stworzone wokół niego aplikacje). Od roku 1998 programiści pracujący nad wolnym oprogramowaniem, zaczęli używać terminu open source zamiast free software. W rozwój oprogramowania open source zaangażowały się z sukcesem m.in. firmy IBM, SUN, NOVELL, MOZILLA, widząc w nim ogromny potencjał także biznesowy. Założenia open source są proste: - dozwolone jest i nieograniczone zwielokrotniane i redystrybuowanie programów objętych tą licencją - za stosowanie tego typu oprogramowania nie pobiera się opłat licencyjnych, ale możliwe jest pobieranie innych opłat – np. za asystę techniczną - udostępniany jest kod źródłowy, który może być dowolnie rozwijany przez następnych potencjalnych twórców bez naruszania praw poprzedników i bez wprowadzania ograniczeń i wpływania na działanie innych programów, pod warunkiem jego późniejszej publikacji na tych samych zasadach. W licencjach open source (copyleft, non copyleft, pośrednie) na uwagę zasługuje – jako najbardziej rozpowszechniona – GNU GPL (General Public Licence), będąca licencją copyleft, której założenia są w opozycji do standardowego copyright. GNU GPL jest liberalna w zakresie stosowania programu, ale nakładająca wyjątkowe restrykcje wobec licencjobiorców – złamanie reguł licencji skutkuje natychmiastowym obowiązkiem zaprzestania użytkowania programu pod rygorem daleko idących roszczeń w tym odszkodowawczych. Jednocześnie mamy tutaj do czynienia z brakiem odpowiedzialności ze strony licencjodawcy z tytułu gwarancji, rękojmi i deliktów. Rozpowszechnianie programu musi być w każdym przypadku stowarzyszone z dystrybucją jego kodu źródłowego. Do open source nie zalicza się oprogramowania dystrybuowanego na bazie licencji Freeware (nieodpłatnie użytkowane ale bez możliwości zmiany kodu źródłowego, który nie jest udostepniany), Shareware (program komercyjny przed zakupem którego istnieje określony czas darmowego użytkowania na próbę), Public Domain (oprogramowanie, którego autorzy zrzekli się praw autorskich), Shared Source Software (programy, których źródła mogą być modyfikowane dla zapewnienia kompatybilności z MS Windows – jest licencją Microsoft). Na gruncie open source przedsiębiorstwa nie mogą sprzedawać programów wytworzonych z modułów zawierających elementy opatrzone licencją GPL. Oczywiście nie stwarza to przeszkód w odpłatnym tworzeniu 414

Oprogramowanie open source – własność intelektualna a innowacyjność

takich rozwiązań dla końcowego użytkownika, co w przypadku stron czy portali internetowych jest praktycznie bez znaczenia. Nad respektowaniem zasad licencji GPL skutecznie pracuje grupa gpl-violations.org, na której stronie znajduje się wykaz wyroków sądowych wraz z orzeczeniami – są tam uznane marki takie jak D-Link czy Tomtom, które naruszyły warunki licencji. W tej sytuacji atrakcyjna dla firm softwareowych może być licencja non-copyleft typu BSD (Berkeley Software Dystribution), w której dopuszcza się komercyjne tworzenie zintegrowanych hybryd oprogramowania własnościowego i wolnego, oraz decydowania o charakterze tworzonego oprogramowania wraz z ewentualnym żądaniem zachowania tajemnicy kodu – narzędzia i biblioteki programistyczne Apache i Python są przykładami licencji BSD. Sugestie środowisk open source legły u podstaw nakazów publikacji kodów źródłowych wielu fragmentów oprogramowania potentatów, jak w 2004 roku gdy Komisja Europejska zwróciła się do Microsoft o ujawnienie specyfikacji protokołów transferu danych. Doprowadziło to do zwiększenia kompatybilności pomiędzy platformami Windows i UNIX/Linux. Wbrew pozorom jest to także bardzo korzystne dla Microsoft, ponieważ z punktu widzenia masowego użytkownika WindowsXP zwiększyła się świadomość niezawodności tego komercyjnego systemu operacyjnego w komunikacji internetowej. Nie byłoby tak jednak gdyby nie faktyczna praca środowiska open source, aktualizującego oprogramowanie Linux, Apache i PHP, stanowiące – jak się szacuje – 90% światowych rozwiązań serwerów i serwisów internetowych. W opublikowanym właśnie raporcie „Microsoft’s Annual Report Reveals OSS Mistakes” dla udziałowców firmy, Microsoft podkreślił, że korporacja coraz bardziej zacieśnia więzi ze światem Open Source. Jednak rosnąca konkurencja ze strony wolnego oprogramowania może sprawić, że przychody Redmond zaczną spadać. Dlatego też toczy się nieustanna walka propagandowa z wykorzystaniem patentów jako oręża. Microsoft grozi podjęciem kroków związanych z naruszeniem 235 patentów – twierdzą, że jądro Linuksa narusza 42 opatentowane przez Microsoft rozwiązania, graficzne interfejsy użytkownika, takie jak Gnome, czy KDE naruszają kolejnych 65, natomiast OpenOffice 45 patentów. Jednak począwszy już od 2005 roku większe firmy wykorzystujące wolne oprogramowanie (IBM, SONY, PHILIPS, NOVELL, Red Hat i NEC) w ramach organizacji Open Invention Network rozpoczęły akwizycje tych swoich patentów, które narusza Microsoft. Zaistniała sytuacja nasuwa skojarzenia ze sporem z 2003 r., kiedy to SCO oskarżyło IBM o udostępnienie społeczności open source fragmentów kodu komercyjnej wersji systemu Unix. Liczne spekulacje wskazywały na to, że Microsoft wspierał wówczas działania SCO. W 2006 roku amerykański sąd oddalił znaczną część zarzutów, a w większości pozostałych istotnych elementów 415

Beata Anna Ostrowska, Robert Ostrowski

sporu strony doszły do ugody. W tym samym 2006 roku Micrsoft zawarł porozumienie dotyczące wspólnego rozwoju technologii, które umożliwią współużytkowanie Novell SuSE Linux i Windows. Koncern z Redmond zajmuje w kwestii open source skrajne stanowiska podyktowane sytuacją biznesową. Znane są bowiem fakty otworzenie kodu środowiska runtime DLR i języka skryptowego IronRuby na licencji BSD, utworzenie witryny Port25 oferującej informacje na temat Microsoft Open Source Lab, czy uruchomienie witryny Codeplex pozwalającej na hostowanie projektów open source. Jednocześnie Microsoft stworzył konkurencyjny wobec Open Document Format format dokumentów OpenXML (domyślny w Office 2007), mechanizmy zabezpieczeń DRM opracowane przez Microsoft nie są kompatybilne z narzędziami open source, a obawie przed konkurencją ze strony open source, w niektórych krajach Microsoft oferuje pakiet, w którego skład wchodzą m.in. Windows XP Starter Edition, Office Home i Student 2007, Windows Live Mail za 3 USD. Według danych z raportu opublikowanych przez Gartner Group 85% przedsiębiorstw z 300 ankietowanych spółek z Europy, Ameryki Północnej i Azji korzysta z oprogramowania Open Source. Analitycy Gartnera spodziewali się znacznego wzrostu popytu na programy open source dla przedsiębiorstw, jednak tak wysokiego wskaźnika nikt nie oczekiwał. Jak pokazują wyniki badań głównym motywem korzystania z takich aplikacji jest cena. Tuż za nią respondenci wskazywali na wolność wyboru wśród dostawców. Z kolei, w czerwcu 2008, ukazała się prognoza IDC, która na podstawie różnych opracowań przewiduje, że zyski pochodzące ze sprzedaży i rozwoju oprogramowania bazującego na wolnym kodzie będą wzrastać z 1,7 miliarda dolarów w zeszłym roku do 4,8 miliarda dolarów w 2012 roku. Studium IDC prezentuje jedynie pewien fragment tego rynku, gdyż dotyczy „pojedynczych aplikacji i wdrożeń open source, oprogramowania, które zostało bezpośrednio dystrybuowane przez twórców”. Jednak ujęcie tematu objęło tylko małą część ekonomicznego zasięgu działania wolnego i otwartego oprogramowania. Oszczędności, które firmy mogą w ten sposób poczynić, są dość trudne do oszacowania, jednak ich skala jest często bardzo duża. Rosnące niezawodność i bezpieczeństwo open source poddawane są ciągłym badaniom. Jedna z takich inicjatyw - prowadzona przez firmę Coverity strona uruchomiona w roku 2006 w ramach umowy podpisanej z amerykańskim Departamentem Bezpieczeństwa Wewnętrznego – analizując systematycznie na przestrzeni dwóch lat ponad 55 milionów linii kodu źródłowego, skontrolowała ponad 250 najpopularniejszych wolnych i otwartych programów, takich jak serwery sieciowe Apache, czy też kernel Linux. Według wyników częstotliwość występowania błędów w tym czasie spadła o 16 procent. Coverity szczególnie wyróżniło w zakresie jakości 416

Oprogramowanie open source – własność intelektualna a innowacyjność

kodu źródłowego: wolną implementację narzędzi obsługi protokołu wymiany plików CIFS o nazwie Samba, aplikację do archiwizacji Amanda, serwer czasu NTP, narzędzie do tworzenia wirtualnych sieci prywatnych OpenVPN, serwer pocztowy Postfix, a także języki programowania Perl, PHP i Python. Możliwość analizy kodu źródłowego daje z jednej strony poczucie uczestniczenia w głównym nurcie rozwoju technologii i ma to kapitalne znaczenie w rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy, a z drugiej strony daje poczucie bezpieczeństwa ich użycia w warunkach, gdy oprogramowanie nie pochodzi z jednego źródła a jest monitorowane przez niezależnych deweloperów. Należy zwrócić uwagę, że konkretne aplikacje open source są często najlepszymi implementacjami standardów, zapewniając najwyższą wydajność działania. Można tu przytoczyć program kompresujący 7-Zip (licencja GNU GPL). Obsługuje najpopularniejsze formaty kompresji danych – zip., rar. Dodatkowe jego możliwości to: możliwość tworzenia samorozpakowującego się archiwum (SFX) dla formatu 7z, integracja poprzez menu kontekstowe z programem Windows, własny manager plików oraz obsługa z linii komend. Niewątpliwie zasady open source legły u podstaw tak fenomenalnych zjawisk społecznych i kulturowych jak Linux, Wikipedia, znane serwisy społecznościowe i tysiące mniej lub bardziej znaczących inicjatyw technologicznych. Powstałe artefakty myśli ludzkiej, za które należałoby zapłacić w warunkach rynkowych, stały się dostępne bezpłatnie. Rozwój technik wspomagających komunikację społeczną wsparł efekt ekonomiczny ludzkich relacji, które nabrały wzmocnienia na skutek dematerializacji samej gospodarki. Jednak zaznaczyć należy że powstały one poza jej sferą, uaktywniając jedynie społeczną aktywność. Zaowocowało to rozwojem usług www, poczty elektronicznej i narzędzi on-line, które generują obecne początki e-handlu (sklepy internetowe) i doradztwa internetowego. W ten sposób open source daje osobom kreatywnym możliwość dołożenia swojej cegiełki do budowanej struktury, w efekcie umożliwia dzielenie się efektami intelektualnej pracy oraz odwoływanie się do pracy poprzedników bez łamania praw do ich własności intelektualnej. Bo jak patrzeć w tym kontekście na rozwój Internet gdyby nie naturalny masowy odzew na wynalazek Tim’a Berners-Lee, jakim była technologia World Wide Web - nie podlegająca ochronie patentowej. Mechanizmy open source minimalizują zatem koszty aktywnego udziału często niezrzeszonych twórców w sferze ogólnie pojętego postępu społecznego, odwołując się do mądrości zbiorowej poprzez zdolność jednostki. Te cechy oprogramowania open source w konfrontacji z przytoczonymi na wstępie absurdalnymi przykładami patentowania, obnażają słabość przesadnej ochrony własności intelektualnej i pokazują rolę open source we wzroście innowacyjności, jako kluczowego 417

Beata Anna Ostrowska, Robert Ostrowski

czynnika rozwoju cywilizacyjnego w obszarze technik komputerowych, będących istotnym składnikiem obecnego życia społecznego.

Bibliografia: Stallman R. „Software patents and literary patents” http://www.gnu.org/philosophy/software-literary-patents.html

418

Rozwój zasobow ludzkich w kontekście klastrów – wybrane rekomendacje dla regionu łódzkiego Kristofer Erlandsson*

Wprowadzenie

W tym artykule wyrażenie klaster odnosi się do koncepcji przedstawionej przez Michaela Portera dla geograficznych skupisk przedsiębiorstw, specjalizujących się w określonych produktach lub usługach oraz zespół czynników niezbędnych dla danej produkcji, która zazwyczaj okazuje się wysoce konkurencyjną. Zasoby ludzkie oznacza kapitał ludzki regionu w szerokim sensie, tj. nie tylko personel firm lub regionalny rynek pracy ale także umiejętności i postawy wśród innych kluczowych osób oraz instytucji w sieci klasterów i sieci społecznej. Poniżej pokażemy, że rozwój zasobów ludzkich stanowi jednocześnie środek i cel rozwoju klastrów. To głównie dzięki umiejętnościom i postawom pracowników przedsiębiorstwa i wspierających instytucji klastry zdobywają konkurencyjność.

1. Wspólne działania/inwestycje strategiczne w klastrach na rzecz edukacji i badań Michael Porter zastosował model klastra, tak zwany diament (romb) Portera, przedstawiający zestaw czynników i ich wzajemnych powiązań, stanowiący o konkurencyjności klastra.

*

Process Simulation AKEAB/ekspert EEDRI

419

Kristofer Erlandsson Struktura rynku wewnętrznego

Struktura popytu

Czynniki wytwórcze

Gałęzie pokrewne

Rys. 1. Diament Protera. Źródło: Porter, M., The Competitive Advantage of Nations, Free Press 1990. Okazało się, że klastry badane przez Portera często uwzględniały prywatne i publiczne instytucje zajmujące się np. badaniami i/lub szkoleniem, stworzone w ramach strategii współpracy firm jako zaplecze wspierające dane firmy. Wspólne działania tego typu stwarzają korzystne warunki dla produkcji, takie jak dostęp do innowacji i zaplecze szkoleniowe dla personelu spółki. Istnieje wiele celów inicjowania /powoływania do życia inicjatyw klasterowych, a jednym z najczęstszych jest rozwój zasobów ludzkich postrzegany jako ważna część współpracy klastrów z oczywistymi korzyściami dla wszystkich uczestników. Z reguły większość klastrów uważa szkolenie za jedno z podstawowych działań w ramach współpracy klastrów. Przykład takich strategicznych inwestycji w edukację, w ramach inicjatyw klastra, można znaleźć w Fiber Optic Valley (Dolinie Światłowodowej) w Szwecji (www.fiberopticvalley.com). Regionalne centrum szkoleniowe, CUL (www.fibertraining.se), stanowiące własność publiczną, specjalizuje się w technologii szerokopasmowej i oferuje konkurencyjne szkolenia międzynarodowe w zakresie instalacji i konserwacji infrastruktury szerokopasmowej. Inny przykład strategicznych inwestycji w zasoby ludzkie można znaleźć we włoskim klastrze producentów krzeseł, Manzano, gdzie państwowa włoska szkoła szkolenia zawodowego, Istituto Professionale di Stato per l’Industria e l’Artigianato (IPSIA), zajmuje się rozwojem umiejętności 420

Rozwój zasobow ludzkich w kontekście klastrów – wybrane rekomendacje ...

lokalnej siły roboczej, by sprostać wymogom nowych technologii produkcyjnych. Rynek pracy łódzkiego regionu jest zdominowany przez przemysł (25 procent) i rolnictwo (21 procent). Słabym punktem regionu łódzkiego jest poziom wynagrodzeń, stanowiący zaledwie 86.8% średniej krajowej. Wskazuje to na niski poziom edukacji i produktywności siły roboczej. Według lokalnych pracodawców, atrakcyjność regionu łódzkiego polega na dostępności wykwalifikowanej siły roboczej i niższych kosztach pracy w porównaniu ze średnią krajową. Tym niemniej, odczuwane są braki określonych grup wykwalifikowanej siły roboczej, np. mistrzów rzemieślniczych, majstrów czy inżynierów i generalnie uważa się, że profile i orientacje edukacyjne wymagają lepszego dostosowania do potrzeb rynku. Wskazane potencjalne klastry regionu łódzkiego, tj. klastry sektora owocowo-warzywnego, sektora rzeźniczego czy sektorów modnej odzieży, zaawansowanych technologicznie tekstyliów, mechatroniki czy mediów nie powinny mieć trudności z identyfikacją i uzgodnieniem określonych szkoleń, potrzebnych w każdym sektorze dla przyspieszenia rozwoju produktywności klastra i zapewnieniem takich zasobów szkoleniowych przy współpracy stosownych władz samorządowych.

2. Mobilność siły roboczej W regionie ze skupiskiem przedsiębiorstw aktywnych w określonym przemyśle można spodziewać się wysokiego poziomu przepływu siły roboczej między przedsiębiorstwami. Teoretycznie, taka migracja kapitału ludzkiego może być skutecznym kanałem transferu wiedzy między przedsiębiorstwami klastra, przyczyniając się do rozwoju i konkurencyjności. Badania rynków pracy w różnych klastrach potwierdziły, że tak dzieje w praktyce. Badania procesów mobilności w szwedzkim klastrze ICT, przeprowadzone na poziomie tak poszczególnych firm jak i klastra pokazują, że mobilność siły roboczej można, do pewnego stopnia, uznać za korzyść czerpaną przez firmy szwedzkie z uczestnictwa w klastrze, jako że firmy w ramach klastra wykazują wyższy poziom mobilności pracowników. Badania te świadczą też, że przepływ pracowników między klastrami wpływa na podnoszenie formalnych kompetencji w firmach klastra. Pokazują jednak też, że same firmy, bardziej niż na rotacji personelu, wolą koncentrować się na utrzymaniu istniejących pracowników. Mobilność siły roboczej w badanym klastrze szwedzkim jest prawdopodobnie ograniczana do pewnego stopnia przez oficjalną strukturę instytucjonalną oraz nieoficjalne układy i porozumienia między firmami klastra. Tym niemniej, same możliwości w zakresie mobilności i dostęp421

Kristofer Erlandsson

ności nieoficjalnych procedur rekrutacyjnych istniejące w ramach klastra mogą być postrzegane jako korzyści wynikające z uczestnictwa w takim skupisku. Chociaż wyższy poziom mobilności siły roboczej przyczynia się do ogólnego wzrostu konkurencyjności klastra, na czym korzystają pracownicze standardy HR, proces ten nie cieszy się popularnością wśród firm. Jak już zauważono w badaniu, szwedzkie firmy wolały koncentrować się na utrzymaniu pracowników. W zasadzie większość przedsiębiorców intuicyjnie reaguje negatywnie na mobilność pracowników. Obawa przed straceniem najlepszych ludzi, obawa przed ujawnieniem tajemnic firmy oraz obawa przed żądaniami podwyżki wynagrodzenia to typowe postawy małych i średnich przedsiębiorstw wobec inicjatyw klastrów. Zanim przedsiębiorca zda sobie sprawę, że otwartość przynosi korzyści, musi minąć trochę czasu a on sam musi nabrać przekonania do procesu i zdolności przyciągania kluczowych ludzi przez jego firmę. Dyfuzja wiedzy (ang. „knowledge spillover”) i mobilność pracowników w klastrach przemysłowych to wzajemnie powiązane fenomeny. Wiedza firmy jest ucieleśniona w przedsiębiorcy i wyspecjalizowanych pracownikach, toteż przeciek wiedzy między firmami może nastąpić dwoma kanałami: poprzez bezpośrednie ujawnienie jej przez przedsiębiorcę lub przez mobilność pracowników. W pierwszym przypadku dyfuzja wiedzy ma miejsce pod kontrolą firmy, podczas gdy w drugim przypadku może być postrzegana jako „podkradanie pracowników”(ang. labour poaching). Uczestniczenie we współpracy klastra i dobrowolne ujawnianie informacji w sposób kontrolowany, może być dla niektórych firm rozwiązaniem pomagającym unikać podkradania pracowników. Jeśli informacje nie zostaną ujawnione, „rozlew” wiedzy i tak może mieć miejsce poprzez kłusownictwo pracowników.

3. Konkurencyjny i atrakcyjny rynek pracy Dobrze rozwinięty klaster skupia firmy o wysokim poziomie specjalizacji i w związku z tym wartości dodanej. Klaster taki stanowi zrównoważony konkurencyjny rynek pracy, na którym szanse by osoba znalazła lub by jej zaproponowano nowe i lepsze stanowisko pracy, powinny być wysokie. Konkurencyjny poziom wynagrodzenia, jakiego można oczekiwać na takim rynku pracy, plus obecność specyficznych dla klastrów instytucji specjalizujących się w badaniach i edukacji, podnoszą atrakcyjność regionu dla studentów i specjalistów. Dobrym przykładem jest tutaj miasto Karlskrona, znane dzisiaj na świecie jako ”Telecom City” 422

Rozwój zasobow ludzkich w kontekście klastrów – wybrane rekomendacje ... Liczba zatrudnionych

Przeciętne wynagrodzenie

Źródło : Företagen

średnie wynagrodzenie w Karlstrone średnie wynagrodzenie w kraju z wyłączeniem Sztokholmu i Goteborga

Źródło : SCB

Rys. 2. Wzrost zatrudnienia w wiedzochlonnych spółkach ITC w ”Telecom City” w latach 1990-2004. Rys. 3. Wzrost przeciętnego wynagrodzenia w sektorze prywatnym w Karlskrona w stosunku do średniej krajowej. Górny lewy wykres przedstawia wzrost zatrudnienia w wiedzochlonnych spółkach ITC w ”Telecom City” w latach 1990-2004. NB. Załamanie w sektorze IT spowodowało tylko drobne przesunięcie w krzywej wzrostu. Wykres dolny przedstawia wzrost przeciętnego wynagrodzenia w sektorze prywatnym w Karlskrona w stosunku do średniej krajowej, za wyjątkiem dwóch głównych rejonów metropolitalnych, w tym samym okresie czasu. Stworzenie tak korzystnej sytuacji „pozyskiwania mózgów” dla rejonu i dla klastra wymaga jednak spojrzenia nie tylko na rynek pracy ale także na całą sytuację społeczną. Atrakcyjne domy, dobrze rozwinięta infrastruktura, dobra opieka nad dziećmi i szkoły, usługi rekreacyjne i rozrywkowe to elementy oczekiwane w atrakcyjnym miejscu, gdzie wymagający ludzie zechcą pracować i mieszkać. Stworzenie takich warunków i rozpowszechnienie informacji na ich temat to główne zadanie stojące przed administracją publiczną przy współpracy z innymi zainteresowanymi stronami klastra. W dzisiejszym zglobalizowanym świecie każde miasto i każdy rejon 423

Kristofer Erlandsson

współzawodniczy nie tylko o inwestycje, ale także o wysoko-płatnych pracowników oraz ludzi, którzy mogą wnieść istotny wkład w rozwój lokalnych zasobów ludzkich.

4. Transfer technologii Rozwój zasobów ludzkich, tj. rozwój nowych umiejętności i kompetencji został spowodowany nie tyle badaniami i edukacją, co bardziej poprzez wprowadzenie nowych technologii. Głównymi źródłami takiego transferu są umowy licencyjne lub bezpośrednie inwestycje. W Polsce dotychczasowy transfer technologii miał miejsce głównie poprzez bezpośrednie inwestycje zagraniczne, realizowane albo poprzez nabywanie i modernizowanie istniejących przedsiębiorstw lub poprzez inwestycję od podstaw (ang. greenfield investment). Dobrze rozwinięte klastry stanowią atrakcyjne środowisko dla bezpośrednich inwestorów zagranicznych, szukających nie tyle taniej siły roboczej, co raczej dostępu do partnerów wspierających rozwój i bazy nowoczesnej wiedzy. W Polsce niedawnym przykładem takiej strategicznej inwestycji w kraju goszczącym jest otworzenie w Gdańsku trzeciego na świecie centrum rozwoju przez hinduską spółkę Zensar Technologies (www.zensar.com). Zensar, notowana przez Fortune Magazine jako jedna z dziesięciu wiodących globalnych spółek outsourcingowych wybrała Gdańsk na stworzenie swojego konkurencyjnego klastra ITC. W Regionalnej Strategii Innowacji dla województwa łódzkiego zwraca się uwagę, że region ten plasuje się na 6-tym miejscu w Polsce pod względem ogólnej atrakcyjności i jest na tym samym poziomie pod względem innowacyjności. Istnieją jednak czynniki które stanowią balast w jego rozwoju; między nimi takie, jak słaba obecność przemysłu, w tym wysokiej technologii i technologicznie zaawansowanych usług oraz niski poziom publicznych i prywatnych nakładów na badania i rozwój. Dodatkowymi czynnikami istotnie zmniejszającymi atrakcyjność regionu jest bezpieczeństwo i infrastruktura gospodarcza. Dlatego też kwestia stworzenia w województwie łódzkim środowiska atrakcyjnego dla strategicznych bezpośrednich inwestycji zagranicznych wymaga poważnego zaangażowania.

5. Uczenie się społeczne i organizacyjne Klastry wymagają intensywnej współpracy między zainteresowanymi stronami. Ogólnie przyjętą koncepcją idealnej kolaboracji jest model potrójnej heliksy, tzw. Triple Helix. 424

Rozwój zasobow ludzkich w kontekście klastrów – wybrane rekomendacje ...

Biznes Klaster i system innowacji

R&D&E Administracja publiczna Rys. 4. Model współpracy Triple Helix Źródło: Etzkowitz H., The Triple Helix: University-Industry-Government Innovation In Action. London: Routledge, 2008. Model Triple Helix, ukierunkowany na promowanie klastrów i innowacji, identyfikuje wspólne przestrzenie, gdzie zbiegają się interesy i agendy zainteresowanych stron. Tym niemniej, ten idealny model współpracy stanowi wyzwanie dla partnerów z skrajnie odmiennymi poglądami na świat. Dlatego też osiągnięcie operacyjnej zdolności w ramach modelu Triple Helix wymaga sporo cierpliwości. Tym niemniej partnerów tego procesu czeka prawdziwa nagroda. Przyspieszony proces uczenia się społecznego, który w końcu uczyni dany region i jego klaster bardziej przystosowanymi do zmian i rozwoju współpracy. Można powiedzieć, że proces uczenia się społecznego ma sześć różnych etapów. Pierwszy z nich cechuje się skanowaniem (1) nowych pomysłów i konkretnych dowodów alternatywnych poglądów, itp. W następnym etapie nowe koncepcje zostają skodyfikowane (2) i sformalizowane (3) za pomocą badań i analiz. Wkrótce te nowe koncepcje zaczynają pokazywać się w podręcznikach. Nowa wiedza zostaje upowszechniona (4) i wreszcie zaczyna być przyswajana (5) przez studentów i zainteresowaną publikę. Szeroko rozpowszechniona wiedza i zrozumienie będą miały bez wątpienia oddziaływać (6) na społeczeństwo, jeśli chodzi o nowe polityki i instytu425

Kristofer Erlandsson

cje. Skodyfikowane 3

4

6

2

1 Nieskodyfikowane Abstrakt

Upowszechnione

Nieupowszechnione Konkret

Rys. 5. Model uczenia się społecznego Źródło: Boisot M., Knowledge Assets: Securing Competitive Advantage in the Information Economy, Oxford University Press, 1998 Powyższa pętla uczenia się może być przyspieszona poprzez intensyfikację interakcji społecznej. Tak więc klastry i współpraca według modelu Triple Helix nie tylko mają swój wkład w rozwój zasobów ludzkich i wzrost ekonomiczny regionu ale jako bonus powodują, że szybciej tworzą się nowe sieci, wzmaga się interakcja społeczna i powstaje silniejsze społeczeństwo obywatelskie. Niestety województwo łódzkie ma stosunkowo niski ogólny kapitał społeczny a wśród małych i średnich przedsiębiorstw postrzegany jest ogólny brak zaufania. Sytuacja ta oraz fakt, że efektywność prywatnych i publicznych organizacji wspierających biznes w regionie pozostawia wiele do życzenia sprawiają, że działania na rzecz tworzenia klastrów w regionie łódzkim to praca syzyfowa. Tym niemniej oznacza to, że rozważne i zdefiniowane inicjatywy ze strony stron zainteresowania potencjalnego, by spotykać się i prowadzić dyskusje, czyli zapoczątkować interakcję społeczną, powinny wykazać znaczną „stopę zwrotu”. Ważne jest, by dostrzegać perspektywy długoterminowe i zdawać sobie sprawę, że zaufanie, tak jak Rzym, nie zostało zbudowane w jeden dzień.

Bibliografia: Bienkowska D., Labour mobility and cluster dynamics.: A study of ICT clusters in Kista and Mjärdevi, Sweden. Doctoral thesis Uppsala University 2007. 426

Rozwój zasobow ludzkich w kontekście klastrów – wybrane rekomendacje ...

Boisot M., Knowledge Assets: Securing Competitive Advantage in the Information Economy, Oxford University Press, 1998. Tage D., Fĺnga vinden – en klokbok för tillväxt VINNOVA Rapport VR 2004:08. Etzkowitz H., The Triple Helix: University-Industry-Government Innovation In Action. London: Routledge, 2008. Porter, M., The Competitive Advantage of Nations Free Press 1990, 1998 Rogut A., Piasecki B., Regional Innovation Strategy for the Lodz Province LORIS Plus, SWSPiZ, Lodz 2008. Sölvell Ö., Lindqvist G., Ketels Ch., The Cluster Initiative, Greenbook, Ivory Tower AB 2003.

427

Human resources development in a cluster context - some recommendations for Lodz region Kristofer Erlandsson* Introduction The term cluster in this article refers to the concept introduced by Michael Porter for a geographical concentration of companies all focused on particular products or services and a set of factors crucial to this production - and which invariably proves to be highly competitive. Human resources refers to human capital in the region in a broad sense. Not only to the companies workforce or the regional labour market but also to skills and attitudes among other key persons and institutions in the cluster and social networks. As will be discussed below developing human resources is both a means and an end for cluster development. It is mainly by the skills and attitudes of the people in the companies and in supporting institutions that the cluster will gain competitiveness.

1. Concerted action/strategic investments in research and education in clusters The cluster model used by Michael Porter is the o-called the Porter diamond. It shows the set of factors and their relations which determines the competitiveness of the cluster.

1. The Porter Diamond Source: Porter, M., The Competitive Advantage of Nations, Free Press 1990. *

Process Simulation AKEAB/ekspert EEDRI

429

Kristofer Erlandsson

It turned out that the clusters studied by Porter often included private or public institutions for e g research and/or training that were created as a part of the companies cooperative strategies and which offers support to the companies. Concerted actions of this kind contributes to favourable conditions for production e g access to innovation and training facilities for company staff. There are many reasons for initiating/establishing cluster initiatives, one of the most typical ones being the development of human resources, which is perceived as an important element of cluster cooperation, with obvious benefits for all the stakeholders. Actually most cluster would have training as one core activity for the cluster cooperation. HR development is thus widely considered to be and important part of cluster cooperation with obvious benefits for all companies. One example of such strategic investments in education as a part of the cluster initiatives can be found in Fiber Optic Valley (www.fiberopticvalley.com) in Sweden. CUL (www.fibertraining.se) a publicly owned training institution in the region has specialised in broadband technology and offers international competitive training in broadband installation and maintenance. Another similar example of strategic investment in HR can be found in the chair cluster of Manzano Italy where the Italian national professional training school: Istituto Professionale di Stato per l’Industria e l’Artigianato (IPSIA) develops the skills of the local labour force to respond to the requirements of new production technologies. The Lodz region labour market is dominated by industry (25 percent) agriculture (21 percent) A weak point for Lodzkie region is the level of salaries which is as small as 86,8 percent of the national average. This indicate a low level of education and productivity for the workforce. According to employers in the region it is attractive thanks to availability of qualified and lower labour costs than the national average. However there are shortages of some groups of qualified labour e g master craftsmen ,foremen and engineers and it is videly held that the profiles and directions of education require a better adaptation to the need of the market. For identified potential clusters in the Lodz region i a, fruit and vegetable sector, the meat sector, fashion, advanced textiles, mechatronics and media it ought not to be hard to identify and to agree on the specific training needed in each sector to boost the development of cluster productivity and to develop such training resources in collaboration with the proper authorities.

430

Human resources development in a cluster context - some recommendations ...

2. Labour mobility In a region with a concentration of companies active in a particular industry you would expect see a high degree of labour mobility between the companies. Such migration of human capital can in theory be an efficient channel for knowledge transfer between cluster firms, thus contributing to growth and competitiveness. Studies of the labour market in different clusters also shows that this is the case. Studies of such processes of mobility at individual, firm and cluster level in two Swedish ICT clusters show that labour mobility can to some extent be considered a cluster advantage for Swedish ICT firms, just because cluster firms are likely to experience a higher level of labour mobility. It is also shown how mobility to and from the clusters contributes to the upgrading of formal competencies within cluster firms. However, the firms themselves are shown to rather focus on staff retention than turnover. To some degree, labour mobility in the Swedish clusters in focus is presumably constrained by the formal institutional framework, as well as by informal rules and agreements between cluster firms. Nonetheless the sheer potential for mobility and the viability of informal hiring practices in clusters may be viewed as cluster advantages, besides the actual extent of labour mobility. Even if a higher degree of labour mobility contributes to an overall increase in the competitiveness of the cluster to the benefit of the HR standard in the workforce it is not necessarily favoured by the firms. As was noticed in the Swedish study the firms rather focus on staff retention. Actually most entrepreneurs “gut reaction” to labour mobility is negative. Fear of losing the best people, fear of disclosure of company secrets and fear of increased wage demands are typical attitudes among SMEs in cluster initiatives. It takes some time and confidence in the process and his/hers own company’s ability to attract key people before the entrepreneurs realizes that openness is a more fruitful attitude. The dissemination of knowledge through knowledge spillovers and labor mobility in industrial clusters are interrelated phenomena. Since a firm’s knowledge is embodied in the entrepreneur and in the specialized workers knowledge can spill over from one firm to another through two channels: direct disclosure from one entrepreneur to another and labour mobility. In the first case the dissemination takes place under the control of the firm whereas in the second case it could be regarded as labour poaching. To take part in cluster cooperation and in that process in a controlled way disclose information voluntarily could actually be a way for the individual 431

Kristofer Erlandsson

firm to avoid labour poaching. In the absence of information disclosure, spillovers can still occur through labour poaching.

3. Competitive and attractive labour market A well developed cluster contains firms with a high degree of specialisation and subsequent value added and also a growing number of companies. Such a cluster constitutes a sustainable competitive labour market where the chances for an individual to find or to be offered a new and more qualified job should be very good. The competitive wage-level that could be expected on such a labour market plus the presence of specific cluster related institutions for research and education should contribute to making this region quite attractive for students and professionals. A good example of this could be found in the City of Karlskrona today internationally recognized as ”Telecom City”

Figure 2. The growth of the employment in knowledge intensive ITC companies in „Telecom City” from 1990-2004. Figure 3. The growth of the average private sector wage sum in Karlskrona as compared to a national average. 432

Human resources development in a cluster context - some recommendations ...

The top graph shows the growth of the employment in knowledge intensive ITC companies in ”Telecom City” from 1990-2004. NB. that the burst of the IT-bubble created only a minor shift in the growth curve. The bottom graph shows the growth of the average private sector wage sum in Karlskrona as compared to a national average minus the two major metropolitan areas during the same period. In order to create such a favourable ”brain-gain situation” for a region and a cluster it is however necessary to look not only to the labour market for the directly concerned specialists but to the complete social situation. Attractive housing, well developed infrastructure, good child care and schools, services for leisure and entertainment i a are factors that is expected in an attractive place where fastidious people would like work and live. To bring about this and communicate it should be a primary concern for the public administration in cooperation with other stakeholders in the cluster. In today’s globalized world every city and region is competing not only for investments but also for the high income earners and those who can give a substantial contribution to the regions human resources.

4. Transfer of technology Human resources development i.e. e development of new skills and competence is not only brought about by research and education but much more frequently by introduction of new technologies. The main sources are licensing or direct investment. In Poland technology transfer has so far mainly taken place through foreign direct investments either in the form acquisition and upgrading of existing firms or by green field investments. Well developed clusters represent an attractive environment for foreign direct investors not primarily looking for low labour cost but rather a access to a qualified development partners and state of the art knowledge bases. A recent example in Poland of such a strategic inward investment is the establishment of the Indian Zensar Technologies (www.zensar.com) third development centre in the world in Gdansk. Zensar, one of Fortune Magazines top 10 global offshore outsourcing providers chose Gdansk for its competitive ITC cluster. In the Regional Innovation strategy for the Lodz region it is observed that region ranks as 6th in Poland in terms overall attractiveness and is on the same rank in terms of innovation position, but some factors “drags down” the position I a; weak presence of medium and high tech industries and technologically advanced services and low level of public and private

433

Kristofer Erlandsson

spending on R+D. On top of that factors such as security and economic infrastructure considerably decrease the attractiveness. The issue of creating a attractive environment in Lodzkie region for strategic FDIs that can help increase this unfavourable situation must therefore be seriously addressed.

5. Organizational and social learning Clustering requires an intensive collaboration between the stakeholder. A common concept for an ideal collaboration is the Triple Helix.

Business Cluster and innovation system

R&D&E Public adm

Figure 4. The Triple Helix model for cooperation Source: Etzkowitz H., The Triple Helix: University-Industry-Government Innovation In Action. London: Routledge, 2008. The Triple Helix model for promoting cluster and innovation identifies a common area where the stakeholder interests and agendas coincide. However this ideal model for collaboration is a challenge for partners with profoundly different views on the world. Therefore it takes a good deal of patience to develop a operational ability in a Triple Helix formation. But for partners in this process there is an tangible reward. A accelerated social learning process which eventually will make the region and its cluster more fit to cope with change and development cooperation. The social learning process can be said to have six different steps. The first one is characterized by a scanning (1) of new ideas and concrete evi434

Human resources development in a cluster context - some recommendations ...

dence of alternative views etc. In the next step through research and analysis these new concepts become codified (2) and abstracted (3). Soon you start to find the new concepts in textbooks. The new knowledge is diffused (4) and eventually starts to become absorbed (5) by students and the interested public. With a commonly spread knowledge and understanding you can expect an impact (6) on society in terms of new policies and institutions Codified

4 3

6

3

2 Uncodified Abstract

Diffused

Undiffused Concrete

Figure 5. The social learning model Source: Boisot M., Knowledge Assets: Securing Competitive Advantage in the Information Economy, Oxford University Press, 1998 This learning loop can be accelerated through an intensified social interaction. Clustering and Triple Helix cooperation thus not only contributes to human resource development and regional economic growth but will also as a bonus speed up the creation of new networks, an intensified social interaction and a stronger civic society. Lodz region unfortunately seem to have quite a low overall social capital and a deficit of trust among SMEs in general. This situation together with fact that the efficiency of the business support organizations in the region both private and public could be considerably improved makes clustering activities “an uphill battle” in Lodzkie region. However this means that deliberated and determined initiatives from the stakeholders in potential cluster to meet and discuss ie to start to interact socially should have a considerable marginal “rate of return”. But it is important to maintain a long term perspective and to realize that trust just like Rome is not “built in one day”. References in Polish Translation.

435

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim Matthias Waechter, Claudius Holdermann* Wprowadzenie Ślady Bitwy Łódzkiej oraz najlepsze praktyki turystyki pierwszej wojny światowej w innych krajach europejskich. W ostatnich latach obserwujemy odradzanie się „turystyki historycznej”. Turyści z rosnącym zainteresowaniem odwiedzają historyczne miejsce, upamiętniające kluczowe wydarzenia XX wieku. W całej Europie realizowane są projekty umożliwiające szerokiej publice dostęp do pól bitewnych, okopów i cmentarzy; każdego roku tysiące turystów odwiedza nowe muzea poświęcone drugiej wojnie światowej130. Powstaje pytanie, czy możliwe jest rozwinięcie turystyki historycznej w nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej, a w szczególności w rejonie łódzkim, który był sceną jednej z najważniejszych bitew frontu wschodniego podczas I wojny światowej131. W bitwie łódzkiej starły się siły niemieckie i rosyjskie; między 11 listopada a 56 grudnia 1914 roku w lasach niedaleko Łodzi132 zginęło tysiące żołnierzy. Podejmowane są liczne wysiłki by przypomnieć ludziom tę bitwę i zabezpieczyć zapomniane, lecz wciąż istniejące, cmentarze wojskowe. Są plany stworzenia „muzeum w przestrzeni”, którego motywem przewodnim będzie bitwa łódzka. Kluczowym zadaniem badaczy będzie przeprowadzenie analizy, czy taki obiekt historyczny może stać się atrakcją turystyczną, szczególnie dla przyjezdnych z Niemiec. Należy także przeprowadzić porównanie z projektami w innych krajach europejskich, które już dokonały udanej promocji obiektów II wojny światowej. Co więcej, należy zidentyfikować „najlepszą praktykę” i zaadaptować ją do potrzeb regionu łódzkiego, tak by osiągnąć zamierzony cel.

*

Teaching Staff. Centre International de Formation Européenne (C.I.F.E) Cf.: Joshua Hagen, Preservation, Tourism, and Nationalism. The Jewel of the German Past, Aldershot: Ashgate 2006. 131 For the development of tourism in the new EU member states cf.: Derek Hall (Ed.), Tourism in the New Europe: The Challenges and Opportunities of EU Enlargement, Wallingford: CABI 2008. 132 Cf.: Carl von Wulffen, Die Schlacht bei Lodz. Unter Benutzung amtlicher Quellen, Oldenburg i. Gr.: Stalling 1918. 130

437

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

1. Tło historyczne Na początku wojny, na froncie wschodnim Rosjanie przeprowadzili inwazję Prus Wschodnich i ówczesnej austrowęgierskiej prowincji, Galicji. Dla wojsk rosyjskich pierwsze wojenne działania okazały się klęską – bitwa o Tannenberg w sierpniu 1914 roku. Tym niemniej, zajęcie przez Rosjan Galicji w końcu 1914 roku prowadziło do sukcesu. Zaniepokoiło to Państwa Centralne i zmusiło Niemcy do przerzucenia pokaźnych sił na front wschodni by zmniejszyć presję na wojska austriackie. Pod koniec roku 1914 główne centrum walk przeniosło się do centralnej części zaboru rosyjskiego, na zachodnią stronę Wisły. Głównym ówczesnym zadaniem wojsk niemieckich było zdobycie Warszawy, postrzegane jako ruch prestiżowy. Październikowa bitwa nad Wisłą i listopadowa bitwa łódzka dały Niemcom niewielką przewagę, zmuszając Rosjan do wycofania się z Łodzi ze względu na blokady zaopatrzenia. Walki między wojskami rosyjskimi i austrowęgierskimi w regionie Karpat toczyły się całą zimę na przełomie roku 1914 i 1915. W 1915 roku niemieckie dowództwo postanowiło skoncentrować główne wysiłki na froncie wschodnimi i wysłało tam swoje wojska. Zagrożenie ze strony Rosjan spowodowało, że w 1915 roku Państwa Centralne rozpoczęły starannie przygotowaną kampanię, z udaną ofensywą pod Gorlicami w Galicji w maju 1915 r. Ofensywa ta wkrótce przekształciła się w ogólną przewagę i doprowadziła to taktycznego wycofania się armii rosyjskiej. Ze względu na długą linię frontową Rosjanom trudno było zatrzymać natarcie. W przeciwieństwie do frontu zachodniego, na wschodzie skupienie okopów i bunkrów było stosunkowo niskie, toteż front ten był dużo trudniejszy do obrony w obliczu dużej ofensywy. Jedynym rozwiązaniem było wycofanie się. W połowie roku 1915 wojska rosyjskie zostały wypchnięte z terenów Polski pod zaborem rosyjskim i znalazły się setki kilometrów od granic Państw Centralnych, usuwając niebezpieczeństwo inwazji rosyjskiej na Niemcy lub Austro-Węgry. Główna część linii frontowej nie zmieniła się od końca 1915 r. do upadku Rosji w roku 1917. W latach 1916 i 1917 Rosjanie przeprowadzili parę prób ofensywy. Między nimi okresowo udane dwie ogromne kontrofensywy - „Ofensywę Brusiłowa” i ostatnią, zwaną „Ofensywą Kerenskiego” w lipcu 1917 roku. Z nadejściem roku 1917 rosyjska gospodarka stanęła przed groźbą upadku pod ciężarem wysiłków wojennych. Poważne problemu strukturalne w Cesarstwie Rosyjskim, w zakresie sił zbrojnych, gospodarki i systemu politycznego doprowadziły do abdykacji cara i rewolucji lutowej. Brak żywności w głównych centrach miejskich doprowadził do zamieszek obywatelskich. Co więcej, ogromna liczba poległych w wojnie wywołała niezadowolenie i buntownicze nastroje w armii, podgrzewane 438

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

przez agitatorów bolszewickich i nową, liberalizacyjną wobec armii polityką Tymczasowego Rządu. 29 listopada 1917 r. Bolszewicy przejęli władzę pod przywództwem Władimira Lenina. Nowy, bolszewicki rząd Lenina próbował zakończyć wojnę, ale Niemcy żądali ogromnej koncesji. Wreszcie, w marcu 1918 roku został podpisany traktat brzeski i front wschodni przestał być strefą wojenną133.

• • • •

Cele projektu Rekonstrukcja pola bitwy i umożliwienie dostępu turystom bez zakłócania atmosfery; okazanie szacunku zmarłym. Realizacja „Muzeum w przestrzeni” z bitwą łódzką jako motywem przewodnim. Renowacja niemieckich cmentarzy wojskowych wokół Brzezin. Przyciągnięcie turystów zagranicznych, mające na celu: - wsparcie lokalnej gospodarki, - konserwację kulturalnego dziedzictwa regionu, - poprawienie reputacji Łodzi, znanej głównie jako miasto przemysłowe.

2. Najlepsze praktyki w innych regionach europejskich Zanim zaprezentujemy własne sugestie, stosownym wydaje się przeanalizowanie najlepszych praktyk z innych regionów Europy. Wybraliśmy trzy regiony w dwóch europejskich krajach, Francji i Belgii, które na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci zdobyły doświadczenie w udanej promocji grobów wojennych i pomników poległych z okresu I wojny światowej. Co więcej, bardzo pomocne będzie przedstawienie różnych metod promocji oraz zrozumienie lokalnych różnic i okoliczności. Naszym pierwszym przykładem jest „Le Linge” w francuskim regionie Alzacji (po niemiecku “Elsaß”), który można uznać za jeden z mniej kosztochłonnych przykładów. Następnie przeanalizujemy Péronne (Somme) w północno-wschodniej Francji. W dalszej części dokonamy oceny sytuacji w naszym trzecim przykładzie, Ypres w Belgii. W konkluzji postaramy się przeprowadzić porównanie najlepszych praktyk z sytuacją regionu łódzkiego i zastanowimy się, która z nich może być uznana za najodpowiedniejszą. Lokalizacja pola bitwy na terenach pozamiejskich nie musi być barierą w przyciąganiu turystów, a wręcz przeciwnie, może okazać się dużą przewagą. Ludzie lubią zwiedzać piękne miejsca i łączyć odpoczynek ze zwiedzaniem głównych 133

For the current state of research on World War I cf.: Gerhard Hirschfeld (Hg.), Enzyklopädie Erster Weltkrieg, Paderborn et al.: Schöningh 2009.

439

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

„atrakcji” kulturalnych. Dla przykładu, tak dzieje się w Alzacji, gdzie tak jak w Łodzi, wciąż można znaleźć wokół wiele starych grobów i pól wojennych. Po II wojnie światowej, a w szczególności w latach 1960-tych miejsca te zostały rekonstruowane lub poddane renowacji i stały się przedmiotem mniej lub bardziej udanej promocji. Le Linge - Alzacja Jak już wspomniano, w Alzacji istnieje wciąż wiele mniej lub bardziej zrekonstruowanych pól bitew. Coraz więcej grobów zostaje udostępniane weteranom, ich rodzinom oraz zwykłym turystom. Wśród takich miejsc szczególnie interesujący wydaje się projekt “Le Linge” (niemiecki: “Der Lingekopf”), w pewnym stopniu porównywalny do lokalizacji w Brzezinach. Przez wiele lat po pierwszej wojnie światowej pole bitwy leżało zapomniane w lasach Vosges (niemiecki: “Vogesen”). W 1960 roku powstało stowarzyszenie w skład którego wchodziły eminentne postacie życia publicznego i podjęto decyzję o budowie muzeum. Ogłoszono krajowy konkurs na projekt muzeum. W następnych latach wśród woluntariuszy prowadzących rekonstrukcję pola bitwy znalazło się dużo młodzieży. Okopy zostały oczyszczone, szczątki żołnierzy ekshumowane i pochowane na centralnych cmentarzach. Przy pomocy francuskiej armii część pola bity została oczyszczona z drzew. „Le Linge” była jedną z najkrwawszych bitw pierwszej wojny światowej. Między 20 lipca i 15 października 1915 roku Niemcy zorganizowali tu swoją defensywę, pragnąc zapobiec przedostaniu się wojsk francuskich do Colmar. Bitwa była niezwykle brutalna, pochłonęła 17 tysięcy ofiar po stronie francuskiej i niemieckiej. Pole bitwy znajduje się na szczycie pagórka porośniętego drzewami i przeciętego okopami wykopanymi w piaskowcu. Pozostawiono też przecinające ten rejon bunkry i druty kolczaste. Liczne biało-czarne krzyże wskazujące ostatnie miejsce spoczynku żołnierzy francuskich i niemieckich, czynią ogromne wrażenie. W muzeum znajdują się przedmioty znalezione na danym terenie – w tym broń, przedmioty osobiste, amunicja i inne relikty. Dodatkowe wrażenie robią makiety pola bitwy, wideo klipy i zdjęcia. La Linge, położone niedaleko granicy niemieckiej i szwajcarskiej, przyciąga każdego roku tysiące Niemców i Szwajcarów, przyjeżdżających odwiedzić pole bitwy i groby wojenne znajdujące się w tym regionie. Około 40% odwiedzających to turyści zagraniczni, w tym ponad 10 tysięcy to Niemcy. Ważną grupą docelową jest młodzież szkolna. Rocznie przyjeżdża tu około tysiąca niemieckich studentów. Ze względu na bliskość granicy niemieckiej, tego typu turystykę można określić jako turystyka edukacyjna, nie jest to jednak tak klasyczna turystyka historyczna, jak w naszym następnym przykładzie. 440

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

Francuski region Alzacji oferuje szereg różnych typów turystyki: „Wakacje pod gruszą, zwiedzanie regionu, wakacje gastronomiczne, wakacje odnowy i rehabilitacji, czynne wakacje ze spacerami, wakacje odkrywcze, wycieczki weekendowe, kursy i seminaria, wakacje golfowe.” Konieczne jest, żeby planując rozwój turystyki zwrócić uwagę na różnorodność możliwości spędzania wakacji i wykorzystać tę wiedzę, by stworzyć infrastrukturę adresowaną do różnych grup społeczeństwa. Przykład taki znajdziemy w Alzacji, gdzie turyści podróżujący bez samochodu, mogą korzystać ze specjalnych autobusów, tzw. „shuttle”, dowożących wizytujących do zamków i grobów wojennych, położonych w trudnodostępnych obszarach Vosges. Jest to szczególnie ważne na terytoriach wiejskich, gdzie nie ma transportu publicznego. Niewątpliwie Le Linge jest przykładem, który może nam pomóc zrozumieć, jak rozwijać turystykę bez względu na trudny kontekst historyczny, czy trudny dostęp do niektórych rejonów gór Vosges. Dlatego warto jest wziąć pod uwagę adaptowanie określonych elementów jego struktury do warunków regionu łódzkiego134. Péronne / Thiepval - Picardie Péronne, małe miasteczko w regionie Picardie niedaleko pól bitewnych nad Sommą, jest przykładem obiektu odwiedzanego przez bardzo wysoką liczbę turystów. W 1992 roku otworzono tam muzeum I wojny światowej „Historal de la Grande Guerre” poświęcone pamięci ponad miliona zabitych. Interesująca dla nas jest jednak nie tylko ogromna liczba odwiedzających, ale także forma finansowania tego projektu. Zarówno Unia Europejska jak i rząd francuski zapewniły fundusze i umożliwiły budowę budynku muzealnego. Niewątpliwie dużą atrakcją muzeum w Péronne jest największy brytyjski pomnik poległych w I wojnie światowej, znajdujący się w odległości 30 km w Thiepval. W celu przyciągnięcia możliwie największej liczby odwiedzających, w 2004 roku muzeum otworzyło w Thiepval centrum dla turystów, które każdego roku odwiedzane jest przez 200-300 tysięcy osób. Przy liczbie turystów w granicach 75.000-85.000 rocznie, Péronne przyciąga około 30-40% turystów zwiedzających pola bitewne danego regionu.

134

Informacja w Internecie dostępna na stronach:http://www.tourismealsace.com/en/ i http://www.linge1915.com/index1-an.html

441

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

Liczba odwiedzających Péronne Typologia turystów jest charakteryzowana przez turystykę grupową i turystykę indywidualną - 30.000 turystów ze szkół z 12 000 wycieczek grupowych (organizacje turystyki seniorów, biura podróży itp.); mniej niż połowę odwiedzających stanowili turyści. Według dyrektora muzeum, Guillaume de Fonclare, po otwarciu muzeum wzrosło zainteresowanie wśród ludności lokalnej, podczas gdy ogólne zainteresowanie I wojną światową we Francji spadło ze względu na śmierć ostatnich weteranów oraz fakt, że konflikt ten zakończył się 90 lat temu. Aby utrzymać wysoką frekwencję i ogólne zainteresowanie, władze muzeum między innymi organizują periodyczne wystawy. Dodatkowym kluczowym elementem są ciągłe relacje w mediach dotyczące organizowanych imprez i nowych wystaw. Co więcej muzeum wciąż próbuje powiększać i rozszerzać swoją sieć lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych partnerów. Wśród nich znajdują się uniwersytety, instytuty, organizacje dobroczynne, np. Royal British Legion oraz stowarzyszenia specjalizujące się w danym przedmiocie. Naturalnie, niezbędna jest też lokalna współpraca z organizacjami turystycznymi i biurami podróży135. Ypres - Region Westhoek Region Westhoek jest jedną z najważniejszych prowincji turystycznych Flandrii (Belgia). Tutaj przeprowadzono ważne badanie, by dowiedzieć się jak turystyka poznawcza (ang. battlefield tourism) oddziałuje na gospodarkę regionu. Według tego szczegółowego raportu istnieją istotne różnice pod względem profilu, satysfakcji, działań i wydatków turystów. Zalecenia odnośnie rozwoju produktu są oparte na informacjach pochodzących z danego raportu. Naturalnie turystyka poznawcza jest tylko jednym czynnikiem stałego rozwoju turystyki w danym regionie. Turyści przyjeżdżają tu na weekend lub na jeden dzień by odpocząć poza miastem i zwiedzić inne atrakcje. W miasteczku Ypres, podobnie jak w Péronne, używając funduszy europejskich i regionalnych zbudowano nowe muzeum „In Flan135

Informacja w Internecie dostępna pod adresem: http://www.historial.org/

442

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

ders Fields”, które każdego roku przyciąga tysiące turystów. Opierając się na liczbach odwiedzających, oraz wynikach przeprowadzonych sondażów, wybrano do badań dziesięć obiektów mających silne powiązanie z I wojną światową. Wyniki wskazują, że około 41,4% odwiedzających pola bitewne to turyści indywidualni, 37,3% - szkoły a 21,3% turyści grupowi. Większość z nich to obywatele Belgii, z mocną reprezentacją Brytyjczyków (40.3%). 9,3% to Holendrzy. Interesujące jest, że ponad dwóch z trzech brytyjskich turystów grupowych lub indywidualnych to osoby w wieku ponad 50 lat, podczas gdy wśród Belgów tylko jedna z dwóch odwiedzających osób ma ponad 50 lat. Rocznie pola bitewne regionu Westhoek odwiedza około 326900 turystów, generując dochód w granicach 31.2 milionów Euro.

Liczba odwiedzających region Westhoek W 2003 roku udział brytyjskich turystów odwiedzających muzeum “In Flanders Fields” był wyższy, niż turystów belgijskich. Ogólna liczba odwiedzających spadła od otwarcia w roku 1999 z 236.915 do 205.301, czyli około 13,3%. Tym niemniej jest to wciąż imponujący wynik w porównaniu z ogólną liczbą turystów, odwiedzających pola bitewne (około 2/3). Liczba brytyjskich turystów wzrosła i stała się dla muzeum najważniejszą grupą docelową, podczas gdy udział belgijskich turystów zmniejszył się. Można to wytłumaczyć obszernymi relacjami w mediach belgijskich podczas otwarcia muzeum, z późniejszym spadkiem zainteresowania ze stron mediów. Dziwna rzecz, ale niemiecki segment turystyki nie jest dostatecznie reprezentowany, ani w Péronne ani w Ypres136.

136

Informacja o muzeum dostępna w Internecie pod adresem: http:// www.inflandersfields.be/

443

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

Muzeum „In Flanders Fields“ 2003 Konfiguracja niemieckiej turystyki przyjazdowej do Polski. Rozpatrując wyniki naszych analiz niemieckiego segmentu odwiedzających pola bitewne we Francji i w Belgii próbowaliśmy zorientować się, czy wśród turystów niemieckich istnieje potencjalne zainteresowanie polami bitewnymi w Polsce. Skontaktowaliśmy szereg niemieckich biur podróży, które od dawna, niektóre od 1971 roku, promują Polskę na rynku niemieckim. Według założyciela firmy IMKEN Trouistik, Horsta Imkena, zainteresowanie turystyką sentymentalną (etniczną) wśród Niemców spada od roku 2000. „Dzisiejszy turysta nie jest już zainteresowany w Heimatreisen (w podróżach do miejsc pochodzenia). Starzy ludzi i ich dzieci już tam byli. Ich wnuków nie obchodzi skąd pochodzą ich dziadkowie”. Chociaż na pierwszy rzut oka, stwierdzenie to wydaje się trochę przesadzone, jego meritum jest prawdziwe. Odpowiedzi które otrzymaliśmy na nasze pytanie, czy odwiedzanie ból bitewnych można promować w Niemczech i czy byliby zainteresowani we współpracy, były wszystkie wyraźnie negatywne. Żadne z niemieckich biur podróży nie chce promować zwiedzania ból bitewnych i wszystkie uważają, że jest to rynek o wysokim potencjale w Niemczech. Próba przyciągnięcia turystów niemieckich, by zwiedzali groby wojenne i muzea pierwszej wojny światowej wydaje się być „mission impossible”. Opierając się na informacji pozyskanej z analizy naszych przykładów/najlepszych praktyk, a szczególnie Péronne i Ypres, możemy wizualizować ten problem i uczynić go, do pewnego stopnia, policzalnym. W przeciwieństwie do frekwencji francuskiej (50.000) czy anglosaskiej (15.000-20.000) liczba niemieckich turystów jest bardzo mała. Zostaliśmy poinformowani, że wbrew wszystkim podjętym wysiłkom, liczba turystów niemieckich w Péronne pozostaje niezmienna, tj. około 1000 osób rocznie. Analiza drugiego przykładu, Ypres w Belgii, potwierdza powyższe dane. Liczba niemieckich turystów jest równie mała, około 5 tys. w roku 2003, w porównaniu do 100 000 brytyjskich turystów, którzy zwiedzili pola bitewne w tym samym roku. Według rzecznika Niemieckiej Komisji Cmentarzy Wojennych, Frit444

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

za Kirchmeiera, dzisiejsza kultura pamięci Niemców jest bardzo różna od kultury pamięci Francuzów, Brytyjczyków czy Amerykanów, ze względu na historię XX wieku. We Francji dni te są zwane “La Grande Guerre” (Wielka Wojna), w anglosaskich krajach The Great War, a w Niemczech po prostu “Erster Weltkrieg”, pierwsza wojna światowa. W Niemczech, ta „wielka, brzemienna w skutki katastrofa” wiele straciła na znaczeniu ze względu na niewyobrażalne okrucieństwo drugiej wojny światowej. W niemieckiej świadomości publicznej pierwsza i druga wojna światowa są nierozdzielenie powiązane ze sobą. Niemieckim obywatelom trudno jest odczuwać dumę z „heroicznej śmierci” ich żołnierzy, poległych w tych dwóch wojnach. W przeciwieństwie do, przykładowo Brytyjczyków, Niemcy nie mogą szczycić się, że pokonali faszyzm i nazizm. Toteż po II wojnie światowej budowano cmentarze wojenne i małe pomniki ku pamięci zmarłym, bez gloryfikowania ich jak to robiono w okresie między wojennym. Doprowadziły do tego Holocaust i zbrodnie wojenne. W społeczeństwie niemieckim poczucie wstydu przenikło do świadomości publicznej pokoleń, urodzonych po II wojnie światowej. W Niemczech, tak jak i w innych krajach, istniały monumenty niemieckie poświęcone pamięci I wojny światowej. Najsłynniejszy z nich, gloryfikujący i mistyfikujący zwycięstwo Hindenburga w byłym Tannenberg (byłe Prusy Wschodnie) został w 1945 roku wysadzony w powietrze przez wojska niemieckie osaczone przez armię rosyjską a szczątki Hindenburga pochowane na miejscu. Dzisiaj nie zostało po nim ani śladu! Dzisiaj, po ponad 60 latach, politycy najważniejszych partii niemieckich rozważają wybudowanie w Berlinie pamiętnika poświęconego żołnierzom armii niemieckiej poległym po 1949 roku próbując uniknąć powiązań z Trzecią Rzeszą i nadmiernej gloryfikacji. Projekt ten jest wciąż kontrowersyjny. Segmentacja i targeting Rozdzielenie grup turystów według narodowości i typologii jest bardzo ważne dla wypracowania, jak przyciągnąć turystów? Najpierw jednak przedstawiamy porównanie województwa łódzkiego z innymi województwami Polski, żeby pokazać brak atrakcyjności tego regionu pod względem turystyki.

3. Analiza Zgodnie z regionalnymi danymi GUS w 2006 roku tylko 109336 z ogólnej liczby 723515 turystów pochodziło z zagranicy. Tym niemniej, nie należy ich lekceważyć, jako że mają oni duży wpływ ekonomiczny na gospodarkę regionu. 445

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

Niemcy 19%

pozostałe 20%

Słowacja 2% Austria 2% Szwecja 2% Stany Zjednoczone 3% Holandia

Ukraina 10%

Włochy 3% Czechy 8% 4% Litwa Rosja 5% Belgia Francja 7% Wielka 5% 5% Brytania 5%

446

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

Dane wojewódzkiego banku danych statystycznych wskazują, że atrakcyjną grupą docelową mogą być Niemcy, jako że reprezentują największą grupę turystów zagranicznych w województwie łódzkim, Niestety musieliśmy oprzeć nasze wyniki na analizie segmentów turystyki w kategoriach bezwzględnych, ze względu na brak odpowiednich danych. Według Emilii Cienkowskiej z Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Łódzkiego, zlecono badanie zagranicznych grup turystów i określenie przyczyn, dla których odwiedzają Łódź. Jak do tej pory niemożliwe jest odpowiedzenie na pytanie, czy około 20 tys. Niemców przyjeżdżają tutaj na wakacje, czy też zatrzymują się w Łodzi na noc z przyczyn biznesowych. Założenie, że wielu z nich to biznesmeni, przyjeżdżający by zainwestować w łódzkie specjalne strefy ekonomiczne jest prawdopodobne i wkrótce powinniśmy dostać na nie odpowiedź. Dla rozwinięcia turystyki niezbędne jest zrozumienie jakiego typu ludzie obecnie odwiedzają województwo łódzkie.

4. Klasyfikacja segmentów turystów Posłużenie się doświadczeniami badanych najlepszych praktyk wydaje się bardzo stosowne. Tam turyści zostali podzieleni na: 1 - turystów grupowych, 2 - szkoły i 3 - turystów indywidualnych. Chociaż z jednej strony podział taki jest bardzo niedokładny, daje on nam przynajmniej pojęcie, jakiego typu ludzie mogliby odwiedzać nasz region? Znalezienie nowych grup docelowych wymaga przyjrzenia się, co najbardziej odpowiada regionowi? Zadaliśmy pytanie, jacy turyści uznają go za atrakcyjny i czy jest prawdopodobne, że zdecydują się przyjechać? (uporządkowane według ważności): 1. Podróże edukacyjne (szkoły, uniwersytety): Wiele niemieckich szkół 447

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

2.

3.

4. 5. 6.

7.

8.

i uniwersytetów organizuje programy wymiany, wycieczki i wyjazdy absolwentów za granicę, między innymi do Polski. W ostatnich latach zorganizowano wiele wycieczek do Polski, w szczególności do miejsc silnie związanych z historią niemiecką, na przykład to takich miast jak Gdańsk czy Kraków. Wykazują jednak także zainteresowanie w Warszawie, a ponieważ Łódź znajduje się na trasie do Warszawy i ma także silne powiązania z historią niemiecką, nic nie stoi na przeszkodzie by odwiedzili też województwo łódzkie. Podróże seniorów: Badane najlepsze praktyki wskazują, że seniorzy też są interesującą grupą docelową. Ich znaczenie nieustannie wzrasta nie tylko z przyczyn demograficznych, ale także ze względu na ich często demonstrowane szerokie zainteresowanie historią oraz silniejszą pozycję finansową. Interesującą grupę docelową mogą stanowić turyści indywidualni, tacy jak tak zwani „wagabundzi” i „podróżnicy”. Zwłaszcza ci drudzy, cechujący się poszukiwaniem miejsc, które nie są zbyt zagospodarowane i są wciąż stosunkowo nieznane. Podobnie jak wagabundzi odrzucają turystykę masową i nie chcą by ona im przeszkadzała. Turyści przejezdni (ludzie na trasie do Warszawy), których można zainteresować w krótkiej wizycie Łodzi podczas ich podróży. Turystyka rekreacyjna: Rowerzyści i turyści piesi mogę też uznać ten region za atrakcyjny. Turystyka masowa: Szanse przyciągnięcia zorganizowanej turystyki masowej są z początku bardzo małe. Zawłaszcza, że według Niemieckiej Komisji Cmentarzy Wojennych i niemieckich biur podróży, w Niemczech zwiedzanie pól bitewnych może być uznane za rynek niszowy ze stosunkowo niskim potencjałem. Odwiedziny przyjaciół/krewnych: Wielu starszych Niemców urodziło się w byłych Prusach Wschodnich lub na Śląsku. Te pokolenia jednak wymierają i coraz mniej ludzi jest zainteresowanych w odwiedzaniu tych miejsc dla podanych powodów. Co więcej, w porównaniu z wyżej wymienionymi regionami, województwo łódzkie jest stosunkowo nieznane w Niemczech i z reguły nie jest postrzegane, jako mające silne powiązania z historią niemiecką. Biznes: Mało prawdopodobne jest by ludzie biznesu przyjeżdżali by zwiedzać pola bitewne, jako że ich profil i ich preferencje są odmienne.

448

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

5. Analiza środowiskowa

Wojenne groby i cmentarze w województwie łódzkim Biorąc pod uwagę jak wiele jest cmentarzy wojennych w regionie otaczającym Łódź (patrz mapa powyżej) wydaje się koniecznym dokładne wyjaśnienie, dlaczego obszar Brzezin, który został wybrany dla projektu „Muzeum w przestrzeni”, jest tak ważny i co czyni go takim wyjątkowym. Pod Brzezinami doszło do ważnego przebicia się wojsk niemieckich (“Durchbruch bei Brzeziny” pod dowództwem generała Karla Litzmanna) po tym jak zostały one otoczone przez Rosjan. Przełom ten spowodował, między innymi, wycofanie się Rosjan w ciągu następnych kilku dni. Tak więc Brzeziny mają „strategiczną przewagę” w porównaniu z innymi cmentarzami wojennymi w województwie. Powiązanie korporacyjne • Połączenie podejmowanych wysiłków z innymi planami mającymi na celu przyciągnięcie turystów do województwa łódzkiego. • Celami korporacyjnymi winny być: - zysk i dochody, - rozwój lokalnej gospodarki, - ochrona środowiska i dziedzictwa kulturowego, - realizacja ciągłego rozwoju całego regionu. • Tworzenie strategicznych przymierzy poprzez nawiązywanie kontaktów z regionalnymi muzeami lub poprzez założenie stowarzyszenia, np. „Przyjaciół obiektów pamięci”. • Próba rozbudzenia świadomości publicznej poprzez relacje w krajowych i międzynarodowych mediach. Dwa siostrzane miasta Łódzi w Niemczech, Chemnitz i Stuttgart, mogą być pomocne w przyciąga449

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

•

•

•

• •

niu turystów, albo przynajmniej w podnoszeniu poziomu świadomości istnienia Łodzi w Niemczech. Można przypomnieć firmom lub inwestorom województwa łódzkiego, między innymi firmom niemieckim, takim jak Siemens czy Bosch, o ich odpowiedzialności historycznej i społecznej. Mogłyby promować takie muzeum, uczestniczyć w inwestycjach albo chociaż pomagać przy opracowywaniu planu marketingowego. Współpraca ze stowarzyszeniami niemieckimi, np. Niemiecką Komisją Cmentarzy Wojennych (“Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V.”). Organizacja ta będzie najważniejszym partnerem w Niemczech, ponieważ specjalizuje się w utrzymywaniu takich miejsc. Chociaż jest to główne organizacja charytatywna, oferuje ona także wycieczki na zagraniczne cmentarze wojenne. Nawiązać kontakt z krajowymi organizacjami turystycznymi, firmami takimi, jak Zeitreisen Berlin, wydawnictwami przewodników podróżnych (np. Marco Polo, Baedecker, Dumont). Istnieje możliwość zmienienia negatywnego podejścia niemieckich biur podróżnych do turystyki historycznej związanej z polami bitewnymi. Przestrzeganie zasady: „wsparcie ludności miejscowej jest niezbędne”. Możliwość biuletynu informującego o postępach w opracowywaniu projektu.

6. Analiza SWOT (Mocne strony, Słabe strony, Szanse, Zagrożenia) Mocne strony: Rekonstrukcja pola bitwy i renowacja grobów wojennych to innowacyjny pomysł w tym regionie. Znalezienie okopów, sprzętu wojskowego i grobów wojennych ma duże znaczenie dla nauki historii i dla muzeów, takich jak Muzeum Historii Łodzi w Łodzi. Powstaje możliwość uczenia odwiedzających historii I wojny światowej w otoczeniu fascynujących i pięknych lasów województwa łódzkiego. Znaleziony sprzęt wojskowy może być zaprezentowany w swoim historycznym kontekście i środowisku. Odwiedzający stają przed kontrastem pięknego krajobrazu z brutalnością wojny. Brzeziny, jako miejsce słynnego przebicia się wojsk Litzmanna (“Durchbruch bei Brzeziny”) wiodącego, między innymi, do wycofania się Rosjan, jest jednym z najważniejszych miejsc bitwy łódzkiej. Słabe strony: Brak jest centralnego cmentarza, gdzie pochowana byłaby większość poległych żołnierzy. Groby wojenne są rozproszone po całym terenie. Dodatkowo, za granicą wiedza o tej bitwie jest bardzo mała. Nie była to decydująca bitwa I wojny światowej, więc niewiele osób 450

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

w Niemczech wie, co wydarzyło się w dzisiejszym województwie łódzkim w 1914 roku i jakie były tego następstwa? Jeśli turyści niemieccy mają być grupą docelową należy pamiętać, że bitwa łódzka jest o wiele mniej znana niż takie sławne bitwy jak ta pod Verdun, Marne (front zachodni), czy pod Tannenbergiem lub bitwa Gorlice-Tarnów (front wschodni). Poza tym tamte bitwy są publicznie uznane za symbole okrucieństwa wojny, zwycięstwa lub przegranej Niemiec. Według Niemieckiej Komisji Cmentarzy Wojennych jeszcze jeden problem to fakt, że wiele dokumentów, ważnych dla badań historycznych, zostało zniszczonych podczas II wojny światowej. W szczególności brak jest dokumentów dotyczących wysiłków podejmowanych w okresie międzywojennym. Takie dokumenty mogłyby opowiedzieć nam o planach przygotowanych w tamtych czasach by stworzyć centralny obiekt pamięci. Szanse: Pomysł rekonstrukcji pola bitewnego, renowacji starych grobów wojennych i budowy muzeum to innowacja dla regionu. W Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim nie planuje się żadnego takiego projektu lub muzeum I wojny światowej. Wielu Polaków walczyło tak w wojskach rosyjskich jak i niemieckich (szacuje się, że było to około półtora miliona żołnierzy), taki obiekt pamięci może się stać miejscem pojednania nie tylko dla krajów zaangażowanych. Te groby wojenne dają możliwość pokazania, wraz z losem poszczególnych żołnierzy, okrucieństwo i bezsens wojny. Tysiące martwych żołnierzy, poległych w bitwie, winno być ostrzeżeniem dla przyszłych pokoleń by nie stosować wojny jako legalnego instrumentu politycznego. Zagrożenia: Wszystkie inne groby wojenne z pierwszej wojny światowej, rozproszone po całym terenie, mogłyby też być promowane. Co prawda nazwanie ich konkurencją byłoby raczej makabrycznym pomysłem, tym niemniej ważne jest by koncentrować się nie tylko na własnym projekcie, ale obserwować inne działania jakie mają miejsce w województwie łódzkim i województwach sąsiadujących.

7. Strategie i taktyki Inne atrakcje turystyczne Szczególnie ważne jest, by zrozumieć, udana promocja Brzezin jest możliwa tylko przy współpracy innych instytucji, firm i innymi zainteresowanymi stronami w Regionie. Prawdopodobieństwo, że ludzie będą przyjeżdżać do Brzezin jedynie w celu odwiedzenia pola bitwy jest stosunkowo niskie. Dlatego powinniśmy zastanowić się, jak, z pomocą innych, możemy uczynić ten region bardziej atrakcyjnym. Jednym z możliwych rozwiązań byłoby połączenie wycieczek to Brzezin z innymi atrakcjami turystycznymi w regionie i tu rekomenduje się współpracę z innymi interesującymi 451

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

obiektami historycznymi danej okolicy. Najciekawszymi elementami historii Łodzi jest jej dziedzictwo przemysłowe, historia filmu w Polsce oraz jej wielokulturowa historia, jako przykład można zacytować wieś Nieborów w województwie łódzkim. Dużo wyższy niż pola wojenne potencjał turystyczny ma jednak wielokulturowość miasta, gdzie niecałe sto lat temu Polacy, Niemcy, Żydzi i Rosjanie mieszkali i żyli razem w pokoju. Według Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Łódzkiego głównym powodem, dla którego ludzie odwiedzają Łódź, oprócz oczywiście biznesmenów lub przejezdnych, jest poszukiwanie tożsamości. Co może sprzyjać pojednaniu bardziej, niż miasto, ukształtowane przez cztery kultury, które jeszcze nie tak dawno żyły w pokoju? Jeśli koncepcja to zostanie odpowiednio wypromowane, może ona przyciągnąć wielu turystów, zwłaszcza pochodzących z tych czterech kultur. W związku z tym, że stanowi tą ważną część integracji europejskiej, nie ulega wątpliwości, że Unia Europejska wspomoże takie działania. Już w tej chwili UE kieruje pewne fundusze na te cele (Festiwal Dialogu Czterech Kultur) . Projekt oparty na wielokulturowym dziedzictwie miasta mógłby przyciągnąć turystów a jednocześnie wspomóc pojednaniu europejskiemu. Powstaje pytanie. Dlaczego Łódź nie miałaby stać się metropolią Kultur Europy Środkowej i Wschodniej i odgrywać centralną rolę w łączeniu tej rosnącej w znaczenie części Europy z resztą kontynentu? Infrastruktura Głównym problemem Łodzi i województwa łódzkiego jest ogólny brak infrastruktury. W przeciwieństwie do innych miast europejskich o porównywalnym poziomie ludności, brak jest bezpośrednich połączeń lotniczych do Niemiec. W związku z tym nie ma możliwości przylecenia do miasta na krótką wizytę, a tym samym Łódź pozbawiona jest rosnącego segmentu turystów ze względu na brak infrastruktury. Co więcej, połączenie kolejowe z Niemcami jest równie nieadekwatne co połączenia lotnicze. Przejazd ze stolicy Niemiec do Łodzi zajmuje sześć do siedmiu godzin pociągiem, jeszcze dłużej samochodem. Dlatego połączenia muszą zostać poddany, kategorycznym zmianom by zapewnić regionowi korzyści i rozwój. Jednocześnie, poprawa miejscowej infrastruktury musi być przystosowana do specyficznych potrzeb docelowych grup turystycznych. Obecność w Internecie Szukanie w Internecie informacji o bitwie łódzkim może być stosunkowo trudnym zadaniem, jako że obecny stan materiałów źródłowych nie jest zadawalający. Obecność województwa łódzkiego w Internecie musi być wzmocniona we wszystkich dziedzinach, łącznie z umieszczeniem stron, zawierających informację o muzeach oraz wydarzeniach kulturo452

Potencjale możliwośći turystyki historycznej w regionie łodzkim

wych. Zwłaszcza, jeśli chodzi o turystów zagranicznych. Nie wystarczy umieścić informację lub reklamę w języku polskim, jako że mało kto uczy się polskiego w krajach Europy Zachodniej. W 2006 roku większość zagranicznych turystów to byli: Niemcy, Ukraińcy, Włosi, Anglicy, Rosjanie, Francuzi i Litwini. Jeśli chcemy utrzymać takich turystów lub przyciągnąć jeszcze więcej osób, strony internetowe oraz opisy samych obiektów muszą być przetłumaczone. Większość stron internetowych dotyczących atrakcji turystycznych Łodzi jest zbyt powierzchowna. Dlatego istnieje olbrzymi potencjał na zmianę i poprawienie tej sytuacji. Nawet strona internetowa Muzeum Historii Łodzi dostępna jest jedynie w języku polskim. Angielska i niemiecka wersja oficjalnej strona „Wirtualna Łódź” jest trudna do znalezienia przy pomocy przeglądarek lub innych popularnych narzędzi, takich jak Wikipedia. Finansowanie Polityka Spójności Unii Europejskiej na lata 2007-2013 daje możliwość uzyskania finansowania przynajmniej części nakładów związanych z budową muzeum oraz rekonstrukcją pola bitwy. Jak widać z naszych przykładów najlepszych praktyk we Francji i w Belgii, gdzie realizacja projektów stała się możliwa dzięki środkom z funduszy regionalnych, może to mieć decydujące znacznie dla osiągnięcia zamierzonych celów. Oczywiście dotacje Unii Europejskiej to tylko jeden krok w całym procesie finansowania. Potrzebna jest także pomoc władz miejscowych, regionalnych i krajowych. Jak już wykazaliśmy, dla wielu Niemców wojenne groby i memoriały nie są obiektami atrakcyjnymi z wielu względów powiązanych ze złożonymi odczuciami odnośnie przeszłości kraju. Jako agresorzy i strona przegrana w obu wojen światowych, Niemcy niechętnie uczestniczą w wycieczkach do pól bitewnych. Jest to wspólne zdanie niemieckich biur podróży, Niemieckiej Komicji Cmentarzy Wojennych oraz wreszcie wyników szczegółowej oceny naszych przykładów – najlepszych praktyk. W związku z tym konkludujemy, że groby wojenne w Brzezinach powinny być jedynie jednym elementem koncepcji rozwoju turystyki. Nie mogą być postrzegane jako miejsce z wysokim potencjałem w zakresie atrakcyjności dla dużej liczby niemieckich turystów. Co więcej, z punktu widzenia zagranicznego turysty, wiejskie okolice Łodzi nie są na tyle atrakcyjne by przykuć jego uwagę. Przyciągnąć go może raczej samo miasto ze swoją specyficzną historią. Dlatego klaster turystyczny powinien koncentrować się na tym, co czyni Łódź i jej województwo unikatowym miejscem, wartym odwiedzenia? Czym odróżnia się Łódź? Swoją historią przemysłową (była znana jako polski Manchester) i swoimi wielokulturowymi korzeniami. Właśnie 453

Matthias Waechter, Claudius Holdermann

to są główne aspekty wymagające dalszego rozwoju przez klaster turystyczny. Największym problemem tego obszaru jest brak reputacji. Jednym z kroków w prawidłowym kierunku byłoby zapewnienie obszernych relacji na temat samego województwa i wysiłków już podjętych oraz planowanych w mediach krajowych i międzynarodowych. Tak stało się w Bilbao (Kraina Basków, Hiszpania). Po głębokich strukturalnych zmianach, przez ostatnie 20 lat Bilbao próbuje przekształcić się z sektora przemysłowego w sektor usług. Muzeum Guggenheim, symbol zmian strukturalnych w regionie, wciąż ma duży wpływ na PKB kraju. Według danych badań, w 2004 roku muzeum Guggenheim w Bilbao zainwestowało w utrzymanie 4.842 prac i wygenerowało ponad 184 milionów Euro na rzecz PKB Kraju Basków, oraz dochody w granicach 30 milionów dla Haciendy (fundusz publiczny). Nawet jeśli kwestowany, sukces muzeum Guggenheim Museum rośnie z roku na rok. W 2004 roku muzeum odwiedziło 909.144 osób, o 34.337 więcej niż w roku poprzednim, a w roku 2005 muzeum gościło 965.082 odwiedzających. Wzrósł także stosunek procentowy cudzoziemców; teraz 63% odwiedzających przejeżdża z innych krajów. Chociaż w budowę muzeum zainwestowano prawie 85 milionów Euro, zyski z tego projektu, wzrastające każdego roku, mają pozytywne oddziałanie na gospodarkę danego obszaru. Muzeum Guggenheim w Bilbao samofinansuje się w 78%. Realizacja projektu o porównywalnym ekonomicznym efekcie, generującym ogromne zyski dla regionu, to długoterminowy cel. Patrząc na kontynuujący się ekonomiczny rozwój województwa łódzkiego, a w związku z tym jego atrakcyjność dla firm międzynarodowych, może stosowne byłoby uzyskać finansowane z funduszy europejskich, krajowych lub regionalnych oraz z pomocą inwestorów zagranicznych. W konkluzji warto byłoby dokonać podziału działań planowanych w zakresie projektów priorytetowych, projektów uzupełniających i promocji określonych wartości. Mogło by to stać się rozwiązaniem strukturalnych projektów turystyki w województwie łódzkim.

454

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains of the Battle of Łódź and Best Practices of World War I Tourism from Other European Countries Matthias Waechter, Claudius Holdermann* Introduction Recent years have seen a resurgence in “historical tourism”. Travellers have found it increasingly interesting to visit historical sites commemorating the crucial events of the 20th century. All over Europe, projects have been carried out which make battlefields, trenches, and cemeteries accessible to the wider public; new museums commemorating the two world wars were built which are visited each year by thousands of tourists137. The question arises whether such historical tourism can be developed more strongly in the new member states of the European Union; and particularly in the region of Łódź, as it was the theatre of one of the most important battles on the Eastern front of World War I138. “The Battle of Łódź” was a confrontation of the German and Russian Empires: from 11 November to 5-6 December 1914 thousands of soldiers were killed in the woods near Łódź139. Currently there are made many efforts in the region to refresh people’s memory of this battle and protect the forgotten military cemeteries which can still be traced. There are also plans to develop a “museum in space” around this battle. The key research issue will be to analyse whether such a memory site can become a tourist attraction for foreigners, especially for Germans. Furthermore, the analysis shall draw a comparison between projects in other European countries already promoting World War I sites successfully. Moreover, it is necessary to determine “best practices” and adapt it in the best possible manner to the Łódź region in order to achieve the objective.

*

Teaching Staff. Centre International de Formation Européenne (C.I.F.E) 137 Cf.: Joshua Hagen, Preservation, Tourism, and Nationalism. The Jewel of the German Past, Aldershot: Ashgate 2006. 138 For the development of tourism in the new EU member states cf.: Derek Hall (Ed.), Tourism in the New Europe: The Challenges and Opportunities of EU Enlargement, Wallingford: CABI 2008. 139 Cf.: Carl von Wulffen, Die Schlacht bei Lodz. Unter Benutzung amtlicher Quellen, Oldenburg i. Gr.: Stalling 1918.

455

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

1. Historical Background At the beginning of the war on the Eastern front the Russians invaded East Prussia and the Austro-Hungarian province of Galicia. The first effort turned for them into a disaster (Battle of Tannenberg) in August 1914. However, the Russian incursion of Galicia by the end of 1914 was leading to a success. This was a reason for concern to the Central Powers and caused considerable German forces to be transferred to the Eastern theatre of war to take pressure off the Austrians. At the end of 1914, the main focus of the fighting shifted to the central part of Russian Poland, west of the river Vistula. Germany’s main objective at this time was to capture Warsaw, which was considered as a matter of prestige. The October Battle of the Vistula River and the November Battle of Łódź brought little advancement for the Germans, however leading the Russians to withdraw from Łódź due to supply bottlenecks. The Russian and Austro-Hungarian armies continued to clash in and near the Carpathian Mountains throughout the winter of 1914–1915. In 1915, the German command decided to make its main effort on the Eastern Front and sent troops there. Against the Russian threat the Central Powers began the campaign season of 1915 with the successful Gorlice-Tarnow Offensive in Galicia in May 1915. This offensive soon turned into a general advance and then caused a strategic retreat by the Russian army. Due to the long frontline, it was impossible for the Russians to stop the extensive advance. In contrast to the Western front, in the East the density of trenches and bunkers was quite low and consequently the front was much more difficult to defend confronted by a large offensive. The only possibility was extensive retreat. By mid-1915, the Russians had been expelled from Russian Poland and hence pushed hundreds of kilometres away from the borders of the Central Powers removing any threat of Russian invasion of Germany or Austria-Hungary. At the end of 1915 the main part of the frontline did not change until the Russian collapse in 1917. During 1916 and 1917, the Russians attempted a few offensives. Among others, they carried out the temporary successful, large counteroffensive called “the Brusilov Offensive”, and the very last “Kerensky Offensive” in July 1917. By 1917, the Russian economy finally neared collapse under the strain of the war effort. Extensive structural problems in the Russian Empire concerning the armed forces, the economy and the political system caused the abdication of the Tsar and the February Revolution. Food shortages in the major urban centres brought about civil unrest. Moreover, the large number of war casualties created disaffection and mutinous attitudes in the army, which was fuelled by Bolshevik agitators and the Russian Provisional Government’s new liberalization policies towards the army. 456

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

On November 29, 1917, the Communist Bolsheviks took power under their leader Vladimir Lenin. Lenin’s new Bolshevik government tried to end the war but the Germans demanded enormous concessions. Finally, in March, 1918, the Treaty of Brest-Litovsk was signed and the Eastern Front ceased to be a war zone140. Purpose of the Project • Reconstructing the battlefield and making it accessible to tourist use, without destroying the atmosphere; treating it with respect for the dead • Creating a “Museum in space” around the battle of Łódź • Renovating the German military cemeteries around Brzeziny • Attracting foreign tourists in order to - help the local economy - conserve the cultural heritage of the region - improve Łódź’s reputation as being mainly an industrial city

2. Best practices in other European regions Before we present our own suggestions, it seems to be suitable to examine the best practices from other European regions. We have chosen three regions in two European countries, France and Belgium, which have gained experience over the past decades in promoting war graves and memorials concerning WWI with great success. Moreover it is very helpful to show the different methods of promotion and to understand the local diversities and circumstances. Our first example is “Le Linge” in the French region Alsace (in German “Elsaß”), which can be considered as one “less cost-intensive” example. Secondly, we will examine Péronne (Somme) in North-Eastern France. Furthermore we will assess the situation in our third example Ypres in Belgium. In the conclusion we will try to draw a comparison between these best practices and the Łódź region and we will look into which one can be considered the most suitable. In general, a battlefield situated in a rural environment does not have to be a disadvantage in terms of attracting tourists to the location. Quite to the contrary, this can be a big advantage. Lots of people visit beautiful landscapes and combine their vacation with visiting a cultural “highlight”. This for example happens in Alsace where a great number of old war graves and battlefields still exist just like around Łódź. Especially after the Second World War, in the 1960s, 140

For the current state of research on World War I cf.: Gerhard Hirschfeld (Hg.), Enzyklopädie Erster Weltkrieg, Paderborn et al.: Schöningh 2009.

457

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

these places have been re-established, renovated and promoted more or less successfully. Le Linge - Alsace As already mentioned before, in Alsace there still exist a lot of more or less reconstructed battlefields. However even more graveyards have been made accessible to veterans, their families and normal tourists. Amongst others, particularly interesting is “Le Linge” (German “Der Lingekopf”). It is somewhat similar to the place in Brzeziny. For many years since WWI it had been forgotten in the forests of Vosges (German “Vogesen”). In 1960, an association was founded, by some eminent persons who decided to build a museum. A national subscription was opened for the museum. In the following years, among others, young volunteers helped reconstructing the battlefield. Trenches were cleared, and the remains of soldiers were exhumed and buried in central graveyards. Besides, the battlefield has been partially deforested e.g. with the help of the French military. “Le Linge” was one of the bloodiest battles of the First World War. Between July 20 and October 15, 1915, the Germans organised their defence here in order to prevent French troops advancing on Colmar. The fighting was extremely violent with 17,000 victims on the French and German sides. The battlefield is situated at the top of a rocky hillock, dotted with a few trees and lined with trenches dug out in the sandstone. The bunkers and barbed wire which crisscrossed the area have been retained. A very moving memorial site, the battlefield contains numerous black-and-white crosses marking the final resting place of French and German troops. A museum includes numerous items found on the site including weapons, personal belongings, munitions and other relics. Models of the battlefield, video clips and photos further add to the experience. Due to its location near the German and Swiss border, thousands of Germans and Swiss people come every year to visit the battlefield and the war graves in the region. Around 40% of all visitors are foreigners, including over 10,000 Germans. A very important target group are schools. Around 1000 German students come there annually. This can be characterized as educational tourism due to the vicinity to the German border; however, it is not classic battlefield tourism, like in our best practices which follow. The French region Alsace offers and combines lots of different types of tourism. “Holidays In The Country, Holidays Exploring The Region, Gastronomic Holidays, Rehabilitation And Fitness Holidays, Activity and Walking Holidays, Discovery Holidays, City Breaks, Courses And Seminars, Golf Holidays”. It is essential that planners recognise this diversity of possibilities of spending holidays and use this knowledge to create an infrastructure for different kind of people. For instance, in Alsace 458

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

travellers without a car, like so-called “drifters”, have got the possibility to use shuttle buses. These buses are especially used for castles and war graves, insofar as they are situated in less accessible areas in the Vosges. This is particularly interesting for a rural area lacking public transportation. Le Linge is definitely a place which can help us understand how tourism can work in spite of the difficult historical context and remoteness of parts of the Vosges mountains. Thus, it should be taken into account in terms of adopting certain parts of its structure in the Łódź region141. Péronne / Thiepval - Picardie Péronne, a small city in the region of Picardie, near the battlefield of the Somme, is an example of a site with very high numbers of visitors. In 1992, the “Museum of the Great War” was established in memory of over one million dead people. However, not only the huge attendance is of interest to us, also the form of financing could be exemplary. Both the European Union and the French State assured the financing and made the construction of the building possible. Evidently, a big asset for the Museum of the Great War in Péronne is that the largest British memorial of WWI is located only 30 km away, in Thiepval. In order to attract as many visitors as possible, the museum established a visitor centre in Thiepval in 2004. As many as 200,000-300.000 visitors come there every year to commemorate the dead. With 75,000-85,000 visitors annually, Péronne attracts about 3040% of all the battlefield tourists in the region.

Number of Visitors in Péronne The typology of tourists is characterized by group tourism and individual tourists. 30,000 tourists from schools and 12,000 group visits (senior tourist organizations, other tour operators). Less than half of all 141

For online information on the site see: http://www.tourisme-alsace.com/en/ and http://www.linge1915.com/index1-an.html

459

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

the visitors are individual tourists. According to Guillaume de Fonclare, Director of the Museum, the local interest increased after the museum’s opening, whereas the general interest in France in WWI has declined due to the death of the last survivors and due to the fact that the conflict ended 90 years ago. In order to keep the high attendance and maintain the general interest, the Museum’s management has organized, among others, temporary expositions. Another crucial point is continuous media coverage concerning current events and new expositions. Furthermore, the Museum still tries to enlarge and extend its network of local, regional, national and international partners. Among others, it consists of universities, institutions, charitable organizations like the Royal British Legion and associations specialized with regard to the conflict. Indispensable, of course, is local cooperation with tourist organizations and tour operators142. Ypres - Westhoek Region The Westhoek region is the most important tourist province of Flanders (Belgium). Here, important research was done in order to find out how battlefield tourism affects the regional economy. According to this detailed report, there are considerable differences as to the profile, satisfaction, activities and expenditure of tourists. The recommendations for product development are based on the information of this report. Battlefield tourism is of course only one factor of the steadily growing tourism in the region. Both overnight tourists as well as day-tourists come there in order to relax in the countryside and to visit other cultural attractions. In the city of Ypres there was built, just like in Péronne, a new museum called “In Flanders Fields”, supported by funds provided by Europe and the region itself, attracting thousands of tourists every year. By means of visitor counting and survey research, ten locations strongly related to WWI were selected for the study. The results indicate that about 41.4% of battlefield tourists are individuals, 37.3% are schools and 21.3% groups. Most of battlefield tourists are Belgians (46.6%) while the British are also strongly represented (40.3%). 9.3% are of Dutch origin. What is also interesting is that more than two out of three British tourists in an individual or group visit are older than 50, while for Belgians only one out of two are older than 50. About 326,900 battlefield tourists visit the Westhoek region annually and about 31.2 million Euros is generated.

142

For online information on the site see: http://www.historial.org/

460

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

Number of Visitors in Westhoek region In the “In Flanders Fields Museum” the British share was bigger than the Belgian one in 2003. The total number of visitors declined after the opening in 1999 from 236,915 to 205,301 in 2003 by about 13.3%. Nevertheless, it is an enormous amount of visitors (about 2/3) compared to the total number of battlefield tourists in the region. The number of British tourists increased and they became the most important target group of the Museum, whereas the Belgian share of visitors declined. This can be explained by the huge media coverage in Belgium during the museum’s opening and the subsequently declining media attention. Oddly enough, the German tourist segment seems to be underrepresented both in Péronne and in Ypres143. In Flanders Fields Museum 2003

Configuration of German tourism to Poland 143

For online information on the museum see: http://www.inflandersfields.be/

461

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

Considering the results of our analysis of the German visitor segment in the battlefield market in France and Belgium, we tried to find out whether there is a potential demand by German tourists regarding the battlefields in Poland. We have contacted many German travel agencies which have been promoting Poland in Germany for quite a long time, some of them since 1971. According to Mr Horst Imken, (IMKEN Touristik), German customers’ interest in sentimental tourism has been declining since the year 2000. “The contemporary tourist is not interested in (in English “travelling to the homeland”) anymore. The old people were there, so were their children. Their grandchildren don’t care where their grandfather came from”. This seems to be at a first glance a little exaggerated, but the quintessence is true. Referring to our question, if battlefield tourism was promotable in Germany and if they were interested in any kind of cooperation, the answers were all explicitly negative. German travel agencies neither want to promote battlefield tourism, nor consider it a market with a high potential in Germany. Trying to attract a large number of German tourists to war graves and to First World War museums seems to be almost mission impossible. By using the information of our best practices/examples notably Péronne and Ypres, we can visualize the problem and make it somehow measurable. In contrast to French (50,000) and Anglo-Saxon attendance (15,000-20,000) the number of German visitors is very small. We have been informed that in spite of all efforts that have been made, the number of German tourists has been invariant, around 1000 annually in Péronne. We get the same impression when we examine our second example Ypres (Belgium). The number of German visitors there is equally small, with nearly 5000 in 2003, compared to 100,000 British battlefield tourists in the same year. Referring to Mr Kirchmeier, Spokesman of the German War Graves Commission, the German culture of remembrance nowadays is very different from the French, the British or the American one, due to the history of the 20th century. In France “La Grande Guerre”, in Anglo-Saxon countries the Great War, in Germany these days it is simply called “Erster Weltkrieg”, First World War. In Germany this “great seminal catastrophe” of the last century has lost a lot of its importance due to the unimaginable cruelties of the Second World War. WWI and WWII are inseparably linked with each other in the public German consciousness. It is impossible for Germans to be proud of their soldiers’ “heroic deeds” in these two wars. In contrast to e.g. a British person, a German in general cannot claim to have defeated Fascism and Nazism. Therefore, in the period after WWII, war cemeteries and small monuments were built to remember the dead without glorifying them unlike in the interwar period. The Holocaust and war crimes led up to this development. In the German society, a sense of shame has been 462

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

influencing the national consciousness of generations born after WW II. Just like in other countries, also in Germany there existed big monuments commemorating the First World War. The most famous German monument concerning WWI in former Tannenberg (former Eastern Prussia) was glorifying and mysticizing Hindenburg, the victory in the East disregarding Germany’s final defeat. Facing the Russian army in 1945 the Germans blew up the monument and evacuated the remains of Hindenburg that had been buried there. Today there is nothing left! Currently, after more than 60 years, politicians of the most important parties are considering to build a memorial in Berlin for the dead people serving in the German Army since 1949, trying to avoid the links to the Third Reich and exaggerated glorification. The project is still controversial. Segmentation and Targeting In order to attract more tourists it is very important to subdivide tourist groups both by nationality and by typology. First of all, a comparison to the other Polish voivodships visualizes the lack of region’s attractiveness concerning tourism.

3. Analysis of Tourism in the Region According to the regional databank, GUS, only 109,336 of the total 723,515 tourists in 2006, in other words, only about 15%, were of foreign origin. Nevertheless, they should not be neglected, as they have a big economic impact on the region.

463

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

464

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

German tourists seem to be a very attractive target group according to the Regional Statistical Databank, as they represent the largest group of foreign tourists in Łódź Region. Unfortunately, we could only achieve results by analyzing the tourism segments in absolute terms, simply due to a lack of suitable, specific and analyzing data. According to Emilia Cienkowska, Regional Tourism Organization in Łódź (Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego) a study is under preparation analyzing foreign tourist groups and the reasons why they are coming to Łódź. So, until now the question cannot be answered whether the 20,000 Germans or so who visit Łódź come for a vacation or whether they are stay in Łódź overnight for business reasons. The assumption that a lot of them are businessmen coming to invest in the special economic area of Łódź is probable and will hopefully be answered soon. In order to improve tourist supply it is absolutely necessary to understand what kind of people are already visiting the Łódź Region.

4. Classification of Visitor Segments It is very reasonable to adopt the experiences of our best practices. The tourists are subdivided into 1. group tourists, 2. schools and 3. individual tourists. While this subdivision is very imprecise, it gives us an idea what kind of people could come to those places. In order to find new target groups we ought to look, of course, what best fits the region. What kind of visitors shall be attracted to the place and is it likely that they come? (Classified by importance) 1. Educational travel (schools, universities): A lot of German schools and universities organize programs concerning exchanges, excursions, graduation trips to foreign countries, among others to Poland. In recent years, there have been a lot of excursions to Poland. Particularly they visit places which are strongly connected to German history, for instance cities like Cracow and Gdańsk. But also the capital Warsaw is of interest to them. So as Łódź is on the way to Warsaw, and is also strongly connected to German history, why should the Łódź Region not be visited as well? 2. Senior travel: According to our best practices, older people are an interesting target group, too. They are becoming more and more important not only due to demographic reasons, but also due to the fact that they often demonstrate a widespread historical interest and are financially strong. 3. Individual tourists like drifters (backpackers) and explorers could be an interesting target group. Especially the explorers are characterized 465

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

by their demand of places which are not overdeveloped and still quite unknown. Like drifters, they oppose mass tourism and do not want to be disturbed by it. 4. Pass-through tourists (people going to Warsaw) could be attracted on their way to stay for a short visit. 5. Pleasure travellers: Cyclists and hikers could be attracted to the place as well. 6. Organized mass tourists: The chances of attracting organized mass tourists seem to be in the beginning very low. Especially as battlefield tourism in Germany can be characterized as a market niche with a quite low estimated potential, according to the German War Graves Commission and certain travel agencies. 7. Visiting friends/relatives: Many older German people were born in former Eastern Prussia or Silesia. But as this generation dies off, fewer people are interested in visiting theses places for such reasons. Furthermore, in comparison to the aforementioned regions, the Łódź Region is quite unknown in Germany and is in general not seen as strongly connected to German history. 8. Business: It is quite unlikely that Business people come to visit the battlefields, as their profile and their preferences do not match.

5. Environmental Analysis

War graves and cemeteries in the Łódź region Considering the many war graves in the region surrounding Łódź (see the map above), it seems necessary to set out clearly why the area of Brzeziny, which was selected for the “Museum in Space” project is so important in the historical context, and what makes it an extraordinary 466

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

location. Brzeziny saw an important military breakthrough by the German army (“Durchbruch bei Brzeziny” under General Karl Litzmann) after it had been encircled by the Russians. This advance among others caused the Russian retreat in the following days. So Brzeziny has got a “strategic advantage” in comparison to the other war graves in the region. Corporate Connection • Connecting the efforts being made with other plans of attracting tourists to the region • Corporate goals should be - profit & revenues - growth of the local economy - protecting the environment and the cultural heritage - creating sustainable development for the whole region • Creating strategic alliances by building relationships with museums in the region or by founding an association e.g. “friends of the places of memory” • Try to create public awareness by national and international media coverage. The two German sister cities of Łódź, Chemnitz and Stuttgart, may be helpful in attracting people or at least improving Łódź’s awareness level in Germany • Companies or investors in the region, among others German companies, like Siemens and Bosch, could be reminded of their historical and social responsibilities. They could promote such a museum; share investments, or at least be helpful in working out an advertising plan. • Cooperate with German associations e.g. German War Graves Commission (German: “Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V.”). This organization will be the most important partner in Germany as it is specialized in the maintenance of such places. Although it is primarily a charitable organisation, it offers trips to war graves abroad. • Contact national tourist organisations, companies like Zeitreisen Berlin, publishers of travel guides (e.g. Marco Polo, Baedecker, Dumont). The above described negative attitude of German travel agencies towards battlefield tourism can possibly be changed. • Following the stakeholder principle, support by local inhabitants is essential. • A newsletter could inform about progress in developing the project.

467

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

6. SWOT-Analysis (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) Strengths: Reconstructing the battlefield and renovating the old war graves is an innovative idea in this area. There have been found a lot of trenches, military equipment and war graves, making the difference to a history book and a museum in the centre of a city like the History Museum of the city of Łódź. In the fascinating and beautiful forests of the Łódź region it is possible to teach the audience in a more visual practical way the historical background of WW I. Besides the war equipment that has been found, remains can be placed into their historical context and environment. The visitors are confronted with the contradiction of beautiful scenery and human pursuit of destruction making up the cruelty of war. As Brzeziny is the place of Litzmann’s famous military breakthrough (“Durchbruch bei Brzeziny”) leading among others to Russian retreat, it is one of the crucial places of the Łódź battle. Weaknesses: There is no central cemetery, where most of the fallen soldiers would be buried. The war graves are spread all over the region. In addition, the awareness of the battle is very low abroad. As it was not a decisive battle in WWI, few people in Germany know what happened in the region of Łódź in 1914 and what the consequences were. Particularly if German visitors are a central target group, it must be kept in mind that the Battle of Łódź is by far not as famous as he battle of Verdun, Marne (Western front) or Tannenberg, Gorlice-Tarnów(Eastern front). Also, those battles are widely regarded as symbols for the cruelty of war, German victory or defeat. According to the German War Graves Commission, another problem comes from the fact that a great number of documents important for historical research were destroyed during the Second World War. Especially documents about the efforts made during the interwar period do not exist anymore. These documents could have told us about the plans developed at that time to create a central memorial place. Opportunities: The idea of reconstructing the battlefield, renovating the old war graves and building a museum is innovative in the region. In the Łódź Voivodship, there are not any comparable projects or museums about WWI. As many Polish people fought in both the German and the Russian armies (according to estimations roughly 1.5 million soldiers), this location of memory can become a place of reconciliation not only for the countries involved. These war graves offer the opportunity to show, along the fate of individual soldiers, the cruelty and senselessness of war. The thousands of dead soldiers killed in the battle ought to be a warning to future generations 468

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

not to consider war a legitimate instrument of policy. Threats: All the other war graves from the First World War, spread all over the region could possibly be promoted as well, although it would be quite macabre to call them competitors. Nevertheless it is important not only to develop one’s own project but also to observe other activities in the Łódź Region and in the voivodships around.

7. Strategies and Tactics Other tourist destinations In particular it is necessary to understand that only in cooperation with other institutions, companies and stakeholders in the region, Brzeziny can be successfully promoted. The probability that people will come to the region with the only purpose to visit the battlefield is quite low. So we have to think how we can make the region more attractive in collaboration with other entities. One possible solution would be to connect certain travel destinations. In particular, cooperation with other interesting historical locations is recommendable. Łódź’s most interesting elements are its industrial heritage, the history of cinema in Poland, its multicultural history and e.g. the village Nieborów in the Łódź Region. However, especially the multicultural identity of the city where Poles, Germans, Jews and Russians lived together in peace only a century ago, seems to have a far higher potential for tourism than the battlefields from WWI. According to the Regional Tourist Organization in Łódź, the main reason why people come to visit Łódź, apart from Business travellers and travel-through tourists, is their search for identity. What can be more reconciliatory than a city shaped by more than four cultures that lived in peace not a long time ago? If it is promoted in the right way, this feature could attract a lot of people, especially from the aforementioned four cultural origins. As this is an important part of European integration, the EU will surely enhance it and is probably supporting it already (“Festival of Four Cultures”). A project building on the city’s multicultural heritage would both attract more tourists and help European reconciliation. Why should Łódź not become a metropolis of Central and Eastern European Cultures and play a pivotal role in connecting this increasingly important part of Europe with the rest of the continent? Infrastructure Furthermore, a major problem in Łódź and its region is its general lack of infrastructure. In contrast to other European cities with a comparable number of inhabitants, there do not exist any direct flights from Germany. 469

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

Thus, it is quite unlikely and nearly impossible to come for a short trip to the city by plane. As a consequence Łódź is missing a growing tourist segment simply due to this lack of infrastructure. Moreover connections from German railway stations are nearly as bad as the connections by plane. It takes between six and seven hours to come Łódź from the German capital by train, and even more than by car. Therefore the transport connections have to undergo a radical change in order to bring benefits and growth to the region. At the same time, the improvement of the local infrastructure in the communities in question must be tailored to the specific needs of the targeted tourists. Online presence Searching for information related to the Battle of Łódź on the Internet can be quite difficult, as the current state of source material is not satisfactory. The Internet presence of the Łódź region has to be strengthened in all areas, among others, through the websites of museums and cultural events. In particular, with regard to foreign tourists, it is not enough to inform or advertise in Polish, as unfortunately in Western European countries only few people study it. Most of the 109,000 foreign tourists in 2006 were Germans, Ukrainians, Italians, English, Russians, French, and Lithuanians. In order to keep them as tourists or to attract even more people, websites and explanations at the places themselves have to be translated. Most of the websites regarding the tourist destination of Łódź and its region remain too superficial. There is thus a lot of potential to change and improve this. Even the website of the Historical museum of Łódź is only available in Polish. The English and German versions of the official website “Virtual Łódź” are not easy to find through search engines and widely used tools as Wikipedia. Financing The EU Cohesion Policy 2007-2013 offers the opportunity to finance at least part of the efforts concerning the establishment of a museum and the reconstruction of the battlefield. As we can see from our best practices both in France and in Belgium, this can be instrumental in achieving the objective, as funding from the regional funds made the realization of the projects possible. Of course, EU subsidies are only one step in the whole financing process. In addition, the help from local, regional and national authorities is required.

8. Conclusion As we have argued, it is impossible to attract Germans in large 470

The Potential for Historical Tourism in the Region of Łódź. The Remains ...

numbers to war graves and memorials, for a variety of reasons which have to do with Germany’s complex relation to its past. As the aggressors and losers of both world wars, Germans are reluctant to undertake tourism to battlefields. This is a general perception of German travel agencies, the German War Graves Commission and, last but not least, the result of our extensive evaluation of our best practice/examples. As a consequence, we conclude that the war graves in Brzeziny should only be one part of a tourism development concept. It cannot be considered as a place with s high potential for attracting a large number of German tourists. Furthermore, seen with the eyes of foreign tourists, the rural areas surrounding Łódź are probably not sufficiently attractive in order to bring them here. It is rather more the city itself, with its complex history which might attract them. A tourism cluster then should focus on what makes Łódź and its region a unique place, worthy of a visit. What makes Łódź different? Its industrial history (being known as Poland’s Manchester) and its multicultural roots. These are the main aspects which a tourism cluster should further develop. The biggest problem of the place is its lack of reputation. One step in the right direction could be to focus national and international media coverage on the place and on the efforts that have been made and that are still going to be made. This also happened in Bilbao (Basque Country, Spain). After suffering from deep structural problems, Bilbao has tried to shift from the industrial sector to the service sector in the last 20 years. Furthermore, the Guggenheim museum, the emblem of its structural change in the region, has still a deep impact on Basque Country’s GDP. According to this study, in 2004, the Guggenheim Museum Bilbao contributed to maintaining 4,842 jobs and generated more than 184 million Euros for the GDP of the Basque Country, as well as an income of nearly 30 million for Hacienda (public funds). Even if it has been questioned, the success of The Guggenheim Museum is demonstrated year after year. In 2004, 909,144 people visited the Museum, 34,337 more than in 2003, and in 2005 the Museum had 965,082 visitors. The percentage of foreigners has also grown, and now 63% of visitors come from other countries. Although nearly 85 million Euros were invested in the construction of this Museum, its benefits, which increase every year, prove its positive impact on the economy of the area. The Guggenheim Bilbao Museum finances itself in 78%. It could be a long-term objective to launch such a project with a comparable economic impact bringing huge benefits to the region. Due to the Łódź region’s steady economic growth, and thus its appeal to international companies, perhaps it would be possible to finance it with 471

Matthias Waechter and Claudius Holdermann

European, national or regional funds and the help of international investors. As a conclusion, it could be helpful to subdivide the efforts that are planned into top priority projects, complementary projects, and into the promotion of certain values. This could be a good solution to the structural problems of tourism in the Łódź Region. References in Polish Translation.

472

Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym przy Społecznej Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi

Główny nurt działalności badawczo-naukowej Instytutu EEDRI • Regiony wiedzy (regionalne strategie innowacji, klastry regionalne, sektorowe systemy innowacji i polityka wspierania innowacji, innowacyjne instrumenty zarządzania regionem) • Nowoczesne instrumenty zarządzania regionem i firmą (foresight regionalny i technologiczny, benchmarking, audyt technologiczny i innowacyjny, governance, monitoring i ewaluacja) • Przedsiębiorczość i polityka wsparcia rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (otoczenie przyjazne dla rozwoju MSP, w tym obniżanie barier administracyjnych, krajowe i międzynarodowe inicjatywy na rzecz wspierania MSP, dobre praktyki) • Integracja europejska (teoria integracji, ekonomiczne konsekwencje integracji) • Internacjonalizacja MSP (teoria internacjonalizacji, internacjonalizacja i globalizacja MSP, współpraca transgraniczna i międzynarodowa)

Cele projektu EEDRIPART-Partnerstwo dla przyspieszenia rozwoju przedsiębiorczości i MSP • Doskonalenie umiejętności Instytutu EEDRI w zakresie budowy partnerstwa regionalnego w celu wspierania przedsiębiorczości i rozwoju MSP • Upowszechnianie „najlepszych praktyk” współpracy między gospodarką, administracją i nauką oraz rozwinięcie interdyscyplinarnych badań w zakresie nauk ekonomicznych i społecznych • Dostosowywanie zakresu i charakteru badań społeczno-ekonomicznych poświęconych przedsiębiorczości i sektorowi MSP do potrzeb praktyki i zwiększenie stopnia wykorzystania wyników badań do tworzenia strategii wspierających rozwój MSP • Wsparcie Instytutu EEDRI we włączaniu się w Europejski Obszar Badawczy (ERA)

ISBN: 978-83-60230-66-4