Piotr Szulec
Poradnik inwestora
W co inwestowaæ czyli abc inwestycji
Warszawa 2004 1
Broszura zosta³a wydana w celach edukacyjnych. Informacje w niej zawarte maj¹ charakter ogólny.
Publikacja zosta³a wydana nak³adem Komisji Papierów Wartociowych i Gie³d Rysunki: Ma³gorzata Zmys³owska Opracowanie graficzne: CRESCO Agencja Reklamowo-Wydawnicza Druk: OFFSETdruk I MEDIA Sp. z o.o. ©Komisja Papierów Wartociowych i Gie³d Pl. Powstañców Warszawy 1 00-950 Warszawa telefaks (0-22) 33-26-793 e-mail:
[email protected] www.kpwig.gov.pl Warszawa, 2004 ISBN 83-86-897-01-5 2
WSTÊP Czemu s³u¿y ten Poradnik? Polski rynek kapita³owy mimo swojego m³odego wieku jest ju¿ na tyle rozwiniêty, ¿e pozwala ka¿demu inwestorowi, zarówno pocz¹tkuj¹cemu, który stawia na nim pierwsze kroki, jak i inwestorowi dowiadczonemu, na skorzystanie z wielu istniej¹cych rozwi¹zañ w zakresie lokowania posiadanych oszczêdnoci i realizacji w³asnych inwestycji. Tym bardziej, ¿e wejcie naszego kraju w struktury Unii Europejskiej poszerzy³o lub w najbli¿szej przysz³oci poszerzy asortyment dostêpnych instrumentów finansowych i pozwoli ka¿demu inwestorowi na wiêksz¹ mo¿liwoæ dywersyfikacji w³asnego portfela inwestycyjnego. Czytaj¹c ten Poradnik dowiedz¹ siê Pañstwo, czym jest rynek kapita³owy, jakie instytucje i instrumenty finanso Witam! Jestem Pan Kapita³ek. Bardzo we mo¿emy na nim spotkaæ oraz co zrobiæ, aby mi mi³o Ciebie poznaæ dostêpne mo¿liwoci inwestycyjne wykorzystaæ do naszych potrzeb i celów ¿yciowych oraz dostosowaæ do wielkoci posiadanego kapita³u i naszej sk³onnoci do ponoszenia ryzyka. Rynek kapita³owy wraz z ca³ym swoim zapleczem w postaci instytucji finansowych, zatrudnionych w nich specjalistów i oferowanych instrumentów finansowych, niesie ze sob¹ ogromne mo¿liwoci w zakresie lokowania naszych, czêsto ciê¿ko zarobionych oszczêdnoci z perspektyw¹ ich pomno¿enia w przysz³oci i realizacji naszych celów i marzeñ.
Do kogo jest skierowany? Poradnik skierowany jest przede wszystkim do osób, które chcia³yby siê dowiedzieæ, na czym polega inwestowanie w³asnych oszczêdnoci, od czego nale¿y zacz¹æ i gdzie nale¿y siê udaæ.
Czego mo¿na siê z niego dowiedzieæ? W Poradniku przedstawione zosta³y podstawowe pojêcia i zasady dotycz¹ce rynku kapita³owego. Jest on swoistym pierwszym abecad³em, które daje podstawy i wskazuje kierunki do poszukiwania dalszej wiedzy potrzebnej do swobodnego poruszania siê po ryn3
ku kapita³owym i korzystania z instrumentów, które ten rynek oferuje. W przypadku gdyby chcieli Pañstwo uzyskaæ wiêcej informacji na temat sposobów pomna¿ania oszczêdnoci proponujemy zapoznanie siê z treci¹ wybranych pozycji ksi¹¿kowych, których wykaz zamieszczony jest na koñcu Poradnika. W ocenie autorów Poradnika pozwol¹ one Pañstwu na dog³êbne zbadanie tematu. Kto wie, byæ mo¿e wp³yn¹ na Pañstwa dalsze losy zwi¹zane z inwestowaniem na rynku kapita³owym. Na koñcu Poradnika znajd¹ Pañstwo S³owniczek* , który pomo¿e w zrozumieniu niektórych fragmentów tego Poradnika. Zapraszamy oczywicie równie¿ do serwisu internetowego Komisji Papierów Wartociowych i Gie³d pod adresem www.kpwig.gov.pl, gdzie jest dostêpnych wiele przydatnych informacji zwi¹zanych z funkcjonowaniem rynku kapita³owego w Polsce.
Trzy, dwa, jeden, zero ... START!
* Terminy zamieszczone w S³owniczku, u¿yte po raz pierwszy w tekcie Poradnika, zosta³y oznaczone kursyw¹, pogrubion¹ czcionk¹.
4
CZYM JEST INWESTOWANIE? Zacznijmy od tego, ¿e przez wiêksz¹ czêæ swojego ¿ycia, ka¿dy cz³owiek zarabia i jednoczenie wydaje zarobione przez siebie pieni¹dze. Kiedy nasze wydatki s¹ mniejsze od przychodów, które otrzymalimy, ka¿dy z nas posiada nadwy¿kê finansow¹, któr¹ mo¿e rozdysponowaæ w dowolny sposób. Jeden z nas wyda j¹ od razu na bie¿¹c¹ konsumpcjê, inny od³o¿y na z góry upatrzone przysz³e potrzeby, które chcia³by zrealizowaæ. Oszczêdzanie i inwestowanie, bo o tym w³anie piszemy w tym Poradniku mo¿e przybraæ ró¿ne formy. Jedn¹ z nich jest np. schowanie pieniêdzy w szafie lub zakopanie ich w s³oiku w ogrodzie do czasu, gdy bêd¹ nam potrzebne. Inn¹ mo¿liwoci¹ jest ich zainwestowanie tzn. zrezygnowanie z wydania tych pieniêdzy na bie¿¹c¹ konsumpcjê celem jej zwiêkszenia w przysz³oci poprzez ich korzystne ulokowanie. Inwestowanie polega na zaanga¿owaniu posiadanej przez nas okrelonej kwoty pieniêdzy tzn. naszej nadwy¿ki finansowej na pewien okrelony czas, aby w przysz³oci otrzymaæ jej zwrot powiêkszony przede wszystkim o rekompensatê z tytu³u: up³ywu czasu, w którym zdecydowalimy siê od³o¿yæ nasze oszczêdnoci i nie wydawaæ ich na bie¿¹c¹ konsumpcjê, inflacji, czyli utraty wartoci przez nasze pieni¹dze, ryzyka z tytu³u dokonania przez nas inwestycji, zwi¹zanego np. z mo¿liwoci¹ utraty zainwestowanych przez nas rodków.
Czym jest inwestowanie a czym zbieranie?
Czêsto w momencie, gdy dysponujemy tak¹ w³anie nadwy¿k¹ finansow¹, nie potrafimy siê zdecydowaæ, czy inwestycja, której chcemy dokonaæ, ma byæ w za³o¿eniu bardziej dochodowa, lecz zwi¹zana ze zwiêkszonym ryzykiem, czy te¿ bardziej bezpieczna, przynajmniej w za³o¿eniu, ale za to mniej rentowna. Za³ó¿my, ¿e w pewnym momencie naszego ¿ycia stajemy przed nastêpuj¹cym wyborem za³o¿yæ lokatê roczn¹ w banku, w którym posiadamy rachunek bankowy oprocentowan¹ na 5% w stosunku rocznym, a po roku j¹ przed³u¿yæ na kolejny rok, czy te¿ kupiæ dwuletnie obligacje Skarbu Pañstwa z rentownoci¹ 6% rocznie? A mo¿e lepiej kupiæ jednostki uczestnictwa w którym z funduszy bezpiecznych papierów wartociowych i nie martwiæ siê o sposób i czas reinwestycji osi¹gniêtych tam zysków? A co z zarz¹dzaniem portfelowym mo¿e lepiej oddaæ nasze wolne rodki w rêce specjalistów, ¿eby z wykorzysta5
niem swojego dowiadczenia zawodowego pomna¿ali równie¿ nasze oszczêdnoci? Jak policzyæ zwrot z naszej inwestycji? Jak wywa¿yæ proporcje pomiêdzy zyskiem, jaki chcemy osi¹gn¹æ a ryzykiem, które towarzyszy naszej inwestycji? Przed takimi i podobnymi pytaniami staje ka¿dy inwestor. Jedyn¹ szans¹, aby znaleæ odpowied na te i inne pytania jest wejcie w ten wiat finansów i poznanie jego tajemnic. W trakcie trwania naszego ¿ycia i mijaj¹cych lat zmienia siê struktura dochodów, które osi¹gamy, wydatków, które ponosimy oraz potrzeb, Teraz ju¿ mogê zainwestowaæ! które chcemy realizowaæ. Zwi¹zane jest to przede wszystkim z nasz¹ sytuacj¹ rodzinn¹ i zawodow¹. Poniewa¿ ró¿nym inwestorom tzn. i tym pocz¹tkuj¹cym, i tym profesjonalnym oraz m³odym i starszym przywiecaj¹ czêsto odmienne cele inwestycyjne, spróbujmy dokonaæ ich podzia³u, w zale¿noci od ró¿nych czynników, które na to wp³ywaj¹. I tak: 1) W zale¿noci od przedmiotu inwestycji wyró¿niamy: inwestycje rzeczowe tzn. takie, w których mamy do czynienia z materialnym przedmiotem inwestycji np. zakupem domu, ziemi, z³ota, dzie³a sztuki, inwestycje finansowe, w których mamy do czynienia z niematerialnym przedmiotem inwestycji tzn. przedmiotem nie przedstawiaj¹cym sob¹ fizycznie ¿adnej wartoci, poza reprezentowaniem pewnych praw przypisanych, które decyduj¹ o jego wartoci np. akcje, obligacje, lokaty, waluty, 2) W zale¿noci od czasu trwania inwestycji wyró¿niamy: inwestycje krótkoterminowe (do jednego roku), inwestycje rednioterminowe (od 1 roku do 5 lat), inwestycje d³ugoterminowe (powy¿ej 5 lat), 3) Ze wzglêdu na charakter inwestycji wyró¿niamy: inwestycje maj¹ce na celu zwiêkszenie w czasie naszego kapita³u, inwestycje maj¹ce na celu przede wszystkim zachowanie naszego kapita³u, inwestycje maj¹ce na celu dostarczenie nam sta³ego, bie¿¹cego dochodu, 4) Ze wzglêdu na priorytet inwestycje o niskim i wysokim priorytecie. Nie nale¿y przy tym zapominaæ, ¿e inwestycje posiadanych przez nas wolnych rodków, które chcemy zrealizowaæ, powinny byæ przeprowadzone dopiero po zaspokojeniu bie¿¹cych potrzeb zwi¹zanych z codziennym ¿yciem. Oznacza to, ¿e w planowanych przez nas 6
inwestycjach powinnimy kierowaæ siê przede wszystkim zdrowym rozs¹dkiem i inwestowaæ wolne rodki, na których stratê mo¿emy sobie pozwoliæ, bez uszczerbku dla naszych dochodów i sytuacji ¿yciowej w której siê znajdujemy. Przyk³adowym celem krótkookresowym o wysokim priorytecie dla m³odego ma³¿eñstwa mo¿e byæ m.in. zakup domu lub nowego samochodu. Cele redniookresowe o wysokim priorytecie, realizowane przez rodziców posiadaj¹cych dzieci to np. odk³adanie funduszy z przeznaczeniem na dalsze kszta³cenie swoich dzieci. Natomiast cele d³ugookresowe, realizowane w³aciwie na ka¿dym etapie ¿ycia ka¿dego inwestora, to zwykle inwestycje maj¹ce na celu zabezpieczenie emerytalne.
A mo¿e zainwestujê w sztukê?
Ka¿dy inwestor musi zwróciæ uwagê na fakt, ¿e portfel inwestycyjny, który posiada to nie tylko wolne rodki, którymi dysponuje i chce zainwestowaæ, ale równie¿ jego w³asny dom, kredyt zaci¹gniêty na zakup tego domu, konto w funduszu emerytalnym, polisa ubezpieczeniowa i kolekcja znaczków lub monet. Warto wzi¹æ to pod uwagê w momencie okrelania optymalnej struktury portfela, który chcemy posiadaæ. Warto te¿ wiedzieæ, ¿e realizowane przez nas inwestycje krótkoterminowe, musz¹ spe³niaæ przede wszystkim kryterium p³ynnoci i bezpieczeñstwa, tzn. musimy mieæ mo¿liwoæ natychmiastowej zamiany ich z powrotem na gotówkê z jednoczesn¹ pewnoci¹, ¿e otrzymamy przynajmniej tak¹ kwotê, jak¹ zainwestowalimy. W przeciwieñstwie do inwestycji krótkoterminowych, w inwestycjach d³ugoterminowych, sk³onni jestemy zazwyczaj zamroziæ nasze oszczêdnoci na d³u¿szy czas i p³ynnoæ w tym wypadku nie jest dla nas tak istotna.
7
STRATEGIE INWESTYCYJNE Inwestowanie na rynku kapita³owym wymaga zazwyczaj du¿ych umiejêtnoci, ale nie oznacza to, ¿e nie znajdzie na nim miejsca pocz¹tkuj¹cy inwestor. Rynek kapita³owy poprzez ró¿norodnoæ instrumentów na nim oferowanych pozwala ka¿demu z nas na inwestowanie zarówno w proste instrumenty finansowe jak i te bardziej z³o¿one oraz stosowanie wielu ró¿nych strategii inwestycyjnych. Na pocz¹tku musimy sobie zadaæ pytanie w co chcemy zainwestowaæ tzn. dok³adnie zaplanowaæ nasze inwestycje. Decyzja, w co inwestowaæ jest jedn¹ z najwa¿niejszych decyzji, jakie przyjdzie nam podj¹æ. W zale¿noci od tego, co zdecydujemy, poci¹gnie to za sob¹ konsekwencje w postaci zysków lub strat, jakie osi¹gniemy w przysz³oci. Przy wyborze przedmiotu inwestycji wa¿ne jest szczególnie to, co chcemy zrobiæ z naszym kapita³em np. zachowaæ go, czy te¿ powiêkszyæ, w jakim czasie chcemy tego dokonaæ, jakie korzyci chcemy osi¹gn¹æ oraz jakie ryzyko jestemy sk³onni ponieæ. Odpowied na te pytania warunkowaæ bêdzie spektrum instrumentów finansowych, które wemiemy pod uwagê oraz zakres strategii inwestycyjnej. Wa¿nym czynnikiem, lekcewa¿onym czêsto przez wielu inwestorów jest równie¿ czas, który mo¿emy powiêciæ na to, aby dbaæ o nasze inwestycje poprzez uwa¿n¹ analizê zjawisk zachodz¹cych w gospodarce, na gie³dzie, w konkretnych spó³kach oraz informacji z nich nap³ywaj¹cych. W przypadku, gdy stwierdzimy, ¿e niewiele czasu mo¿emy powiêciæ na tego typu czynnoci, warto siê zastanowiæ nad wybraniem porednika, któremu powierzymy nasze oszczêdnoci z nadziej¹, ¿e specjalici przez niego zatrudnieni nam je pomno¿¹.
Któr¹ ze strategii wybraæ?
W przypadku, gdy zdecydujemy siê na samodzielne inwestowanie musimy liczyæ siê z tym, ¿e nasze wybory nie zawsze bêd¹ w³aciwe i inwestycje nie zawsze przynios¹ nam oczekiwany zysk. Nale¿y równie¿ pamiêtaæ, aby w przypadku podjêcia decyzji o inwestycjach samodzielnych na bie¿¹co ledziæ informacje nap³ywaj¹ce ze spó³ek w celu szybkiego i odpowiedniego reagowania na zachodz¹ce zjawiska, a tak¿e aby stale poszerzaæ posiadan¹ przez nas wiedzê, w celu lepszego wykorzystania tych informacji.
W prowadzonych przez nas inwestycjach mo¿emy stosowaæ nastêpuj¹ce strategie: strategiê zachowania kapita³u, która polega przede wszystkim na minimalizacji ryzyka strat na zainwestowanym kapitale. Zazwyczaj stosowana jest przez inwestorów z ma³¹ sk³onnoci¹ do ryzyka. Polega na inwestowaniu w p³ynne instrumenty finansowe, przynosz¹ce zazwyczaj niski, ale bezpieczny dochód i umo¿liwiaj¹ce w ka¿dym momencie odzyskanie zainwestowanego kapita³u, 8
strategiê wzrostu wartoci kapita³u, która polega na podejmowaniu takich dzia³añ inwestycyjnych, które pozwol¹ na rzeczywisty wzrost naszego kapita³u wraz z up³ywem czasu. Strategia stosowana jest przez inwestorów chêtnych do podejmowania ryzyka. Polega na inwestowaniu w instrumenty finansowe umo¿liwiaj¹ce przyniesienie wysokiego dochodu w okrelonym czasie, czêsto ma³o p³ynne, strategiê bie¿¹cego dochodu, która polega na takim zbudowaniu portfela inwestycyjnego, aby dostarcza³ on przede wszystkim bie¿¹cy dochód z zainwestowanego kapita³u. Strategia wybierana jest zazwyczaj przez inwestorów pragn¹cych powiêkszyæ swoje bie¿¹ce dochody o dodatkowe ród³o. Polega na inwestowaniu w instrumenty finansowe przynosz¹ce sta³y dochód (np. odsetki od obligacji lub dywidenda z zysku). W zale¿noci od tego, jakie dane i jakie informacje wykorzystamy przy prowadzeniu inwestycji oraz z jakich dostêpnych mechanizmów inwestycyjnych skorzystamy, dostêpne i najbardziej znane strategie wykorzystywane przez inwestorów mo¿emy podzieliæ na: a) analizê fundamentaln¹, b) analizê techniczn¹, c) analizê portfelow¹.
Analiza fundamentalna Analiza fundamentalna opiera siê przede wszystkim na analizie podstawowych informacji dostêpnych w gospodarce na poziomie makro i mikro tzn. zarówno na poziomie ca³ej gospodarki (wiatowej i krajowej), jak i informacji pochodz¹cych bezporednio z konkretnych podmiotów np. spó³ek akcyjnych. Analiza fundamentalna opiera siê na za³o¿eniu, ¿e o powodzeniu w dokonywanych przez nas inwestycjach decyduje przede wszystkim wybór takich instrumentów finansowych, u których podstaw le¿y dobra kondycja finansowa podmiotu, który je emituje, i których wycena, dokonana na podstawie dostêpnych danych historycznych i danych prognozowanych wskazuje, ¿e s¹ one niedoszacowane i umo¿liwiaj¹ osi¹gniêcie dodatkowego zysku z tego tytu³u. Analiza fundamentalna wykorzystuje m.in. ogólnie dostêpne informacje dotycz¹ce stanu gospodarki, konkretnej bran¿y oraz sprawozdania finansowe poszczególnych podmiotów tzn. bilans, rachunek wyników i rachunek przep³ywów finansowych.
Analiza techniczna Analiza techniczna w przeciwieñstwie do analizy fundamentalnej opiera siê na za³o¿eniu, ¿e o cenie instrumentu finansowego decyduje przede wszystkim kszta³towanie siê popytu i poda¿y na ten instrument. Inwestor dokonuj¹cy inwestycji, w oparciu o swoje przewidywania, co do kierunku, w którym pod¹¿y rynek, mo¿e osi¹gn¹æ ponadprzeciêtny zysk. Przy takim podejciu do rynku, dla inwestora nie ma znaczenia, na jakim konkretnym rynku dzia³a i w jakie instrumenty dokonuje inwestycji. Wa¿ny jest przede wszystkim moment, w którym stosowane przez niego strategie lub systemy transakcyjne dadz¹ 9
sygna³ wejcia na rynek i dokonania zakupu konkretnego waloru oraz moment, w którym zdecyduje siê on ten rynek opuciæ. Kondycja finansowa podmiotu, w którego papiery wartociowe zosta³a dokonana inwestycja nie ma tu wiêkszego znaczenia. Analiza techniczna wykorzystuje przede wszystkim historyczne wykresy kursów danych papierów wartociowych, na podstawie których inwestorzy bêd¹cy zwolennikami tego podejcia do inwestycji, mog¹ okreliæ zachowanie siê kursu instrumentu w przysz³oci. Wspomniana analiza wykorzystuje równie¿ wskaniki techniczne charakteryzuj¹ce stan rynku i pozwalaj¹ce na prognozowanie zachowañ tego rynku w przysz³oci.
Analiza portfelowa Analiza portfelowa opiera siê przede wszystkim na zbudowaniu przez inwestora takiego portfela instrumentów finansowych, gdzie okrelone cechy poszczególnych instrumentów finansowych wchodz¹cych w sk³ad takiego portfela powoduj¹, ¿e ca³y portfel inwestycyjny zachowuje siê zgodnie z za³o¿eniami danego inwestora, co do stopy zwrotu, jak¹ chce on osi¹gn¹æ i ryzyka, jakie jest sk³onny ponieæ. Oczywicie poza powy¿ej wspomnianymi strategiami istnieje jeszcze wiele innych, prostych metod inwestowania, które nie wymagaj¹ od inwestora dog³êbnej wiedzy dotycz¹cej stanu rynku, bran¿y, czy te¿ poszczególnych emitentów i historycznych zachowañ kursów ich akcji. Metody te polegaj¹ przede wszystkim na stosowaniu sta³ej, okrelonej techniki polegaj¹cej na zakupie konkretnych instrumentów finansowych, w oparciu o wskazania profesjonalistów lub wyliczenia w³asne, gdzie wiêksz¹ rolê odgrywa sposób dokonywania inwestycji ni¿ jej cel. Nale¿y przy tym wspomnieæ, ¿e podane tutaj strategie maj¹ raczej zastosowanie dla inwestorów oszczêdzaj¹cych w d³u¿szym terminie i nie s¹ uzale¿nione od konkretnych instrumentów finansowych. I tak wyró¿niamy np.: metodê polegaj¹c¹ na kupowaniu sta³ej liczby np. akcji danej spó³ki w regularnych odstêpach czasu co powoduje, ¿e cena zakupu w d³u¿szym okresie jest niezale¿na od krótkotrwa³ych wahañ rynku i powoduje urednienie ceny zakupu w okrelonym przez nas czasie, metodê polegaj¹c¹ na utrzymywaniu sta³ej proporcji w czasie, dotycz¹cej struktury naszego portfela inwestycyjnego np. utrzymywaniu w naszym portfelu proporcji 20/80 tzn. inwestowaniu 20% naszych dodatkowych wolnych rodków w akcje i 80% w obligacje, metodê polegaj¹c¹ na przeznaczaniu sta³ej kwoty naszych dodatkowych wolnych rodków na inwestycje w konkretne instrumenty finansowe, w regularnych odstêpach czasu (z uwzglêdnieniem korekty inflacyjnej w okrelonym czasie). Oczywicie ¿adna z tych metod nie jest ani lepsza, ani gorsza i tak naprawdê jej wybór zale¿y tylko i wy³¹cznie od naszych preferencji.
10
MIEJSCE DOKONYWANIA INWESTYCJI Podstawowym aktem prawnym reguluj¹cym funkcjonowanie rynku kapita³owego w Polsce jest ustawa Prawo o publicznym obrocie papierami wartociowymi. Wyznacza ona zasady i zakres funkcjonowania podstawowych instytucji dzia³aj¹cych na rynku kapita³owym w Polsce tzn. domów maklerskich, firm doradztwa inwestycyjnego, firm zarz¹dzaj¹cych portfelami inwestycyjnymi, gie³d papierów wartociowych, rynków pozagie³dowych i depozytu papierów wartociowych. Zasady dzia³ania pozosta³ych podmiotów operuj¹cych na tym rynku tzn. funduszy inwestycyjnych, banków, funduszy emerytalnych i firm ubezpieczeniowych, reguluj¹ inne przepisy, wymienione na koñcu tego Poradnika, do zapoznania siê z którymi gor¹co Pañstwa zachêcamy.
Moje akcje id¹ w górê!
Skupmy siê jednak na g³ównych instytucjach rynku kapita³owego. Do takich z pewnoci¹ zaliczyæ nale¿y Gie³dê Papierów Wartociowych w Warszawie SA, która odpowiedzialna jest za organizowanie obrotu gie³dowego realizowanego zarówno na rynku kasowym (np. akcje, obligacje) jak i na rynku terminowym (kontrakty futures, opcje), oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartociowych SA którego g³ównymi zadaniami s¹ rozliczanie transakcji zawartych na rynku regulowanym i przechowywanie papierów wartociowych. Wypada wspomnieæ, ¿e od wielu ju¿ lat rynek kapita³owy w Polsce bazuje na niematerialnym obrocie papierami wartociowymi tzn. obrocie opartym o zapisy komputerowe. Bankiem rozliczeniowym, za porednictwem którego Krajowy Depozyt dokonuje rozliczeñ pieniê¿nych jest Narodowy Bank Polski. Poza GPW w Warszawie pewna liczba akcji spó³ek, obligacji korporacyjnych i obligacji komunalnych notowana jest równie¿ na regulowanym rynku pozagie³dowym prowadzonym przez MTS-CeTO SA. Podmiot ten prowadzi tak¿e platformê obrotu o nazwie Elektroniczny Rynek Skarbowych Papierów Wartociowych (ERSPW), na którym dokonywane s¹ przede wszystkim hurtowe transakcje obligacjami i bonami skarbowymi. 11
Stosunkowo nowym podmiotem jest pierwsza w Polsce gie³da dzia³aj¹ca w oparciu o ustawê o gie³dach towarowych tzn. Towarowa Gie³da Energii SA, na której prowadzony jest obrót energi¹ elektryczn¹, kontraktami terminowymi na energiê, a w przysz³oci tak¿e innymi instrumentami. Nadzór nad rynkiem kapita³owym w Polsce tzn. gie³dami, domami maklerskimi, towarzystwami funduszy inwestycyjnych, licencjonowanymi maklerami papierów wartociowych i doradcami inwestycyjnymi, izb¹ rozliczeniow¹, jak¹ jest Krajowy Depozyt oraz spó³kami znajduj¹cymi siê w publicznym obrocie, sprawuje Komisja Papierów Wartociowych i Gie³d bêd¹ca centralnym Zainwestujê w energiê elektryczn¹! organem administracji pañstwowej. Wspomniany nadzór ma na celu przede wszystkim zapewnienie inwestorom zasad bezpiecznego i uczciwego obrotu na tym rynku oraz zapewnienie im dostêpu do rzetelnych informacji zwi¹zanych z inwestowaniem. Do pozosta³ych, równie wa¿nych zadañ Komisji, nale¿y podejmowanie dzia³añ zapewniaj¹cych sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartociowych oraz ochronê inwestorów, upowszechnianie wiedzy z zakresu funkcjonowania rynku papierów wartociowych, przygotowywanie projektów aktów prawnych i kszta³towanie polityki zapewniaj¹cej rozwój tego rynku. Poza rynkiem kapita³owym, inwestor ma do dyspozycji wiele innych, alternatywnych mo¿liwoci inwestycyjnych, gdzie mo¿e zawieraæ ró¿nego typu transakcje np. w przypadku walut na rynku forex z wykorzystaniem banków lub platform obrotu, w przypadku wyrobów artystycznych czy sztuki na aukcjach organizowanych przez domy aukcyjne lub te¿ w transakcjach bezporednich tzn. bez porednictwa jakiegokolwiek podmiotu czy rynku np. zakup nieruchomoci czy ziemi. Ze wzglêdu na specyfikê tego Poradnika my skupimy siê przede wszystkim na rynku kapita³owym, podmiotach go reprezentuj¹cych i instrumentach na nim wystêpuj¹cych.
12
SPOSÓB DOKONYWANIA INWESTYCJI Dzia³alnoæ brokerska Podstawow¹ zasad¹ obrotu publicznego w wiêkszoci transakcji zawieranych na rynku wtórnym jest porednictwo domu maklerskiego prowadz¹cego rachunki papierów wartociowych i rachunki pieniê¿ne. Warunki, na jakich domy maklerskie wiadcz¹ swoje us³ugi zainteresowanym inwestorom okrelone s¹ w regulaminie wiadczenia us³ug brokerskich i prowadzenia rachunku papierów wartociowych i pieniê¿nego, który wraz z tabel¹ op³at i prowizji stanowi za³¹cznik do umowy zawieranej przez danego inwestora z domem maklerskim. Z punktu widzenia ka¿dego inwestora najwa¿niejsze w tym wszystkim s¹ warunki, jakie oferuje dany dom maklerski tzn. przede wszystkim: zakres i jakoæ wiadczonych us³ug, dostêp do tych us³ug, cena wiadczonych us³ug.
Zarz¹dzanie cudzym pakietem papierów wartociowych na zlecenie Innym rodzajem dzia³alnoci domu maklerskiego poza dzia³alnoci¹ brokersk¹ jest zarz¹dzanie cudzym pakietem papierów wartociowych na zlecenie. Oznacza to, ¿e w naszym imieniu, przy u¿yciu naszych oszczêdnoci w postaci papierów wartociowych lub gotówki, decyzje bêdzie podejmowa³ i realizowa³ pracownik domu maklerskiego pe³ni¹cy funkcjê zarz¹dzaj¹cego portfelem i posiadaj¹cy licencjê doradcy inwestycyjnego. Podstawowym celem zarz¹dzania portfelem inwestycyjnym jest osi¹gniêcie stopy zwrotu przekraczaj¹cej wczeniej ustalony poziom odniesienia zwany benchmarkiem. Okrela siê go najczêciej na podstawie wczeniej uzgodnionej z klientem strategii inwestycyjnej. Dziêki du¿emu zapleczu analitycznemu, niedostêpnemu najczêciej inwestorowi indywidualnemu oraz sta³emu dostêpowi do informacji nap³ywaj¹cych z rynku i poszczególnych spó³ek, instytucje zarz¹dzaj¹ce s¹ w stanie bardziej skutecznie dokonywaæ optymalnych inwestycji dla inwestora powierzaj¹cego im rodki, szczególnie w przypadku, gdy taki inwestor nie jest w stanie powiêciæ zbyt wiele czasu na dogl¹danie swoich inwestycji. Instytucje zarz¹dzaj¹ce aktywami s¹ w stanie zapewniæ w³aciwy sk³ad portfela inwestycyjnego, dostosowany do potrzeb i celów poszczególnych inwestorów, a przede wszystkim do chêci osi¹gniêcia przez nich zysku i sk³onnoci do poniesienia stosownego ryzyka.
Doradztwo inwestycyjne Poszukuj¹c innych mo¿liwoci inwestycyjnych dla naszych pieniêdzy mo¿emy siê spotkaæ z us³ugami zwanymi doradztwem inwestycyjnym, które polegaj¹ na odp³atnym udzielaniu pisemnej lub ustnej rekomendacji inwestycyjnej. Gdy zdecydujemy siê skorzystaæ 13
Czy uwa¿a Pan, ¿e to bêdzie dobra inwestycja..?
z tego typu us³ug, sami bêdziemy musieli dokonywaæ transakcji na podstawie uzyskanych t¹ drog¹ informacji. Przy okazji nale¿y wspomnieæ, ¿e wiadczenie tego typu us³ug dozwolone jest w ramach us³ug wiadczonych przez domy maklerskie, jak i towarzystwa funduszy inwestycyjnych. Domy maklerskie prowadz¹ce dzia³alnoæ brokersk¹, us³ugi doradztwa inwestycyjnego i zarz¹dzania pakietem papierów wartociowych na zlecenie musz¹ uzyskaæ zezwolenie na prowadzenie tego typu dzia³alnoci od Komisji Papierów Wartociowych i Gie³d oraz zatrudniaæ specjalistów posiadaj¹cych odpowiednie licencje maklera papierów wartociowych i/lub doradcy inwestycyjnego.
Bezpieczeñstwo naszych oszczêdnoci powierzonych tym instytucjom i zgromadzonych na rachunkach w domach maklerskich gwarantowane jest przede wszystkim przez odpowiednie wymogi kapita³owe okrelone w stosunku do tych podmiotów oraz sta³y nadzór KPWiG nad ich dzia³alnoci¹. Ponadto dodatkowym zabezpieczeniem jest istniej¹cy system rekompensat zarz¹dzany i kierowany przez Krajowy Depozyt Papierów Wartociowych SA i nadzorowany przez Komisjê Papierów Wartociowych i Gie³d. System ten zapewnia inwestorom odzyskanie powierzonych przez nich pieniêdzy do wysokoci okrelonej przepisami prawa w przypadku np. upad³oci i likwidacji domu maklerskiego, w którym trzymali swoje aktywa. rodki zasilaj¹ce ten fundusz pochodz¹ z obowi¹zkowych wp³at, dokonywanych przez domy maklerskie. W przypadku, gdy nie zdecydujemy siê powierzyæ oszczêdnoci specjalistom z firm zarz¹dzaj¹cych portfelami inwestycyjnymi, a jednoczenie nie bêdziemy chcieli sami zajmowaæ siê naszymi inwestycjami mamy alternatywê w postaci mo¿liwoci ulokowania rodków w jednostkach funduszy inwestycyjnych.
Fundusze inwestycyjne Fundusze inwestycyjne gromadz¹ rodki pieniê¿ne od ró¿nych inwestorów, a nastêpnie je inwestuj¹ w akcje, obligacje lub w ró¿nego innego rodzaju aktywa finansowe. Poszczególne fundusze inwestycyjne posiadaj¹ ró¿ne strategie inwestycyjne np. nastawione na wzrost wartoci kapita³u lub bie¿¹cy dochód, co warunkuje zakres instrumentów finansowych, które le¿¹ w polu ich zainteresowañ. Inwestor kieruj¹c siê w³asn¹ strategi¹ inwestycyjn¹ dokonuje alokacji rodków w jednostki poszczególnych, wyspecjalizowanych funduszy inwestycyjnych np. bezpiecznych papierów wartociowych, pieniê¿nych, akcji czy te¿ nieruchomoci. 14
Fundusze inwestycyjne zarz¹dzane s¹ przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych. W okrelonych odstêpach czasu fundusze zobowi¹zane s¹ do dokonywania wyceny swoich aktywów. Dziêki temu inwestorzy, którzy zainwestowali w ich jednostki s¹ w stanie w miarê na bie¿¹co dokonywaæ oceny ich poczynañ i w przypadku niezadowalaj¹cych wyników zrezygnowaæ z ich us³ug poprzez przeniesienie aktywów do innych podmiotów osi¹gaj¹cych lepsze wyniki. Wiêkszoæ funduszy inwestycyjnych sprzedaje swoje jednostki poprzez zorganizowane sieci poredników w postaci banków i biur maklerskich. Zakup jednostek wi¹¿e siê z za³o¿eniem odpowiedniego rejestru i wp³at¹ rodków pieniê¿nych, które po przeliczeniu zostaj¹ zamienione w odpowiedni¹ liczbê jednostek uczestnictwa. W momencie, gdy zdecydujemy siê wycofaæ nasze rodki poprzez z³o¿enie odpowiedniej dyspozycji, nasze jednostki zostaj¹ umorzone, a rodki wyp³acone drog¹ przelewu na wskazany rachunek lub gotówk¹ w której z jednostek sieci dystrybucyjnej. Inwestor ma do dyspozycji wiele funduszy, ró¿ni¹cych siê zarówno w zakresie organizacji, dzia³ania oraz proponowanych strategii inwestycyjnych. Fundusze inwestycyjne otwarte sprzedaj¹ jednostki uczestnictwa i cechuj¹ siê ³atwym dostêpem, mo¿liwoci¹ szybkiego zakupu i umorzenia jednostek uczestnictwa oraz doæ du¿ymi ograniczeniami w zakresie instrumentów, w które mog¹ inwestowaæ. Fundusze inwestycyjne zamkniête emituj¹ certyfikaty inwestycyjne oraz maj¹ wiêkszy zakres dostêpnych inwestycji, które mog¹ prowadziæ. Zazwyczaj cechuj¹ siê mniejsz¹ p³ynnoci¹, a certyfikaty inwestycyjne przez nie emitowane notowane s¹ na rynku wtórnym po cenie, która mo¿e odbiegaæ od rzeczywistej wartoci aktywów funduszu. Wiêcej informacji na temat funduszy inwestycyjnych znajd¹ Pañstwo w broszurze Poradnik inwestora Fundusze inwestycyjne, która jest dostêpna na stronie internetowej Komisji www.kpwig.gov.pl.
Inwestowanie samodzielne W przypadku dokonywania samodzielnych inwestycji w akcje nale¿y wspomnieæ, ¿e akcje spó³ek notowanych na GPW w Warszawie notowane s¹ w chwili obecnej na dwóch rynkach tzn. urzêdowym i nieurzêdowym, przy czym wymogi informacyjne dla spó³ek, co jest szczególnie wa¿ne dla inwestorów, s¹ ze wzglêdu na specyfikê rynku publicznego, takie same bez wzglêdu na rynek, na którym akcje danej spó³ki s¹ notowane. Nale¿y równie¿ wspomnieæ, ¿e akcje spó³ek notowane s¹ na GPW w Warszawie w systemie notowañ ci¹g³ych (najbardziej p³ynne spó³ki) lub w systemie jednolitym z dwukrotnym okreleniem kursu (spó³ki o ni¿szej p³ynnoci). Jest to o tyle wa¿ne, ¿e system notowañ decyduje w pewnym sensie o tym, czy nasza inwestycja bêdzie mog³a zostaæ zamkniêta w miarê szybki sposób, bez utraty wiêkszej wartoci naszych rodków spowodowanej istniej¹cym ryzykiem p³ynnoci. 15
Inwestor, który zamierza zainwestowaæ wolne rodki i dokonaæ transakcji na rynku wtórnym musi posiadaæ przede wszystkim rachunek inwestycyjny (w postaci rachunku papierów wartociowych i rachunku pieniê¿nego) w jednym z domów maklerskich. Nale¿y pamiêtaæ, aby przed za³o¿eniem takiego rachunku sprawdziæ, czy dany dom maklerski spe³nia nasze wymagania pod wzglêdem dostêpu do us³ug, z których chcemy korzystaæ, kosztów, które sk³onni jestemy ponieæ oraz bezpieczeñstwa. Wiêcej informacji na temat otwierania rachunku, prowizji, op³at znajd¹ Pañstwo w broszurze Poradnik inwestora, która jest dostêpna na stronie internetowej Komisji www.kpwig.gov.pl. Dom maklerski, w którym klient z³o¿y³ zlecenie zakupu lub sprzeda¿y okrelonego instrumentu finansowego, odpowiada za prawid³ow¹ realizacjê tego zlecenia. Zlecenie takie najczêciej sk³adamy w danym punkcie obs³ugi klienta domu maklerskiego, w którym mamy prowadzony rachunek inwestycyjny lub bezporednio, poprzez skorzystanie z telefonu lub internetu. Jest ono nastêpnie przekazywane do systemu informatycznego domu maklerskiego i za porednictwem maklera gie³dowego trafia do systemu informatycznego GPW w Warszawie. W momencie sk³adania zlecenia inwestor okrela wiele dodatkowych warunków decyduj¹cych m.in. o tym czy chce kupiæ czy te¿ sprzedaæ, za jak¹ kwotê chce dokonaæ wspomnianej transakcji, jaka liczba i rodzaj papierów wartociowych ma byæ przedmiotem transakcji, termin wa¿noci swojego zlecenia oraz inne, dodatkowe warunki wykonania zlecenia. Po ustaleniu siê kursu na gie³dzie oraz realizacji zlecenia, inwestor otrzymuje na swój rachunek inwestycyjny b¹d gotówkê b¹d te¿ papiery wartociowe, które by³y przedmiotem jego transakcji. Notowania kursów poszczególnych instrumentów finansowych, ka¿dy inwestor mo¿e sprawdzaæ zarówno w swoim domu maklerskim, Chcia³bym z³o¿yæ zlecenie kupna. w którym ma prowadzony rachunek inwestycyjny, przez telefon, przez internet (na niektórych serwisach informacyjnych lub stronach internetowych domów maklerskich) lub te¿ w codziennej prasie.
16
DOSTÊPNE INSTRUMENTY FINANSOWE Istnieje wiele ró¿nych sposobów klasyfikacji instrumentów finansowych, w które inwestor mo¿e dokonaæ inwestycji wolnych rodków finansowych. Ogólnie mo¿emy powiedzieæ, ¿e wyró¿niamy nastêpuj¹ce sposoby inwestowania: Inwestowanie bezporednie tzn. inwestowanie w: instrumenty rynku pieniê¿nego (rachunki oszczêdnociowe, lokaty bankowe, bony komercyjne, bony pieniê¿ne, bony skarbowe), instrumenty rynku kapita³owego o sta³ym dochodzie (obligacje) i o zmiennym dochodzie (akcje i obligacje), instrumenty pochodne (kontrakty forward, kontrakty futures, opcje, warranty), instrumenty alternatywne (waluty, metale, kamienie wartociowe, nieruchomoci, sztuka, kolekcjonerstwo). Inwestowanie porednie tzn. inwestowanie w: jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, portfele inwestycyjne zarz¹dzane przez firmy typu asset management. Inwestor podejmuj¹cy decyzjê, dotycz¹c¹ zainwestowania swoich rodków, dokonuje wyboru sporód szeregu instrumentów finansowych, z których ka¿dy charakteryzuje siê odmiennymi cechami w zakresie dochodu mo¿liwego do uzyskania, poziomu przypisywanego ryzyka oraz praw, które sob¹ reprezentuje. Jak wskazalimy powy¿ej, poza inwestycjami bezporednimi, ka¿dy inwestor, szczególnie ten pocz¹tkuj¹cy, mo¿e skorzystaæ równie¿ z pomocy wyspecjalizowanego porednika jakim jest fundusz inwestycyjny lub firma zarz¹dzaj¹ca aktywami, co w koñcowym etapie prowadzi do zakupu okrelonego portfela inwestycji bezporednich.
Instrumenty rynku pieniê¿nego S¹ to instrumenty oferowane g³ównie przez banki w ramach wiadczonych przez nie us³ug. Zazwyczaj charakteryzuj¹ siê nisk¹ rentownoci¹, du¿¹ p³ynnoci¹ i bezpieczeñstwem oraz krótkim terminem trwania. Oczywicie wród nich znajduj¹ siê równie¿ takie, które odbiegaj¹ w pewien sposób od tego wzorca tzn. np. rachunki oszczêdnociowe o oprocentowaniu ni¿szym od poziomu inflacji (co powoduje, ¿e nasze oszczêdnoci trac¹ w rzeczywistoci na wartoci), lokaty d³ugoterminowe (z terminem trwania nawet do 10 lat) czy te¿ bony komercyjne które charakteryzuj¹ siê doæ du¿ym ryzykiem zwi¹zanym z sytuacj¹ finansow¹ podmiotu, który je wyemitowa³ za porednictwem banku.
17
Instrumenty rynku kapita³owego Instrumenty rynku kapita³owego to przede wszystkim obligacje i akcje.
Obligacje
Akcje nie, to zbyt ryzykowne. Mo¿e obligacje ... kto mi pomo¿e?!
Obligacje s¹ rodzajem papieru wartociowego (zwanego czêsto papierem d³u¿nym), w którym emitent stwierdza, ¿e jest d³u¿nikiem wobec w³aciciela obligacji bêd¹cego jednoczenie wierzycielem, i w którym emitent zobowi¹zuje siê wobec nabywcy obligacji do zap³acenia w okrelonym czasie i na okrelonych warunkach, pewnej kwoty pieniê¿nej wynikaj¹cej z ustalonego oprocentowania obligacji oraz do zwrotu pocz¹tkowej kwoty d³ugu. Ze wzglêdu na specyfikê tego instrumentu finansowego, obligacje maj¹ w za³o¿eniu przynosiæ nabywcy sta³y i z góry okrelony dochód oraz zwrot zainwestowanych rodków po up³ywie terminu, na który zosta³y po¿yczone.
Obligacje mog¹ byæ imienne i na okaziciela. Emitentem obligacji mo¿e byæ zarówno pañstwo reprezentowane przez Skarb Pañstwa jak równie¿ inne instytucje m.in. banki, podmioty gospodarcze posiadaj¹ce osobowoæ prawn¹, gminy i samorz¹dy lokalne. Obligacje mog¹ byæ sprzedawane zarówno na rynku pierwotnym jak i na rynku wtórnym. W przypadku, gdy obligacje oferowane s¹ przez ich emitenta, wówczas mamy do czynienia z rynkiem pierwotnym. Sprzeda¿ na rynku pierwotnym bardzo czêsto zwi¹zana jest z mo¿liwoci¹ uzyskania dodatkowego dyskonta w stosunku do ceny emisyjnej, które w za³o¿eniu emitenta tych obligacji ma nas zachêciæ do ich nabycia. Po zakupie takiej obligacji inwestor mo¿e czekaæ do dnia wykupu i wtedy zwróciæ siê do emitenta o zwrot po¿yczonej kwoty wraz z nale¿nymi odsetkami lub te¿ przedstawiæ te obligacje do wczeniejszego wykupu (oczywicie o ile warunki emisji takich obligacji to przewiduj¹). W przypadku niektórych obligacji, dopuszczonych do obrotu na GPW w Warszawie SA lub MTS-CeTO SA inwestor po ich zakupie na rynku pierwotnym mo¿e dokonaæ ich odsprzeda¿y na rynku wtórnym. Najwa¿niejsze cechy obligacji to: termin wykupu czyli czas, po którym emitent obligacji zobowi¹zuje siê oddaæ inwestorowi po¿yczony od niego kapita³, cena emisyjna czyli cena, po której obligacja jest sprzedawana w ofercie pierwszemu nabywcy, wartoæ nominalna czyli wartoæ, na któr¹ opiewa obligacja, zwracana nabywcy w dniu wykupu, 18
oprocentowanie czyli wysokoæ odsetek nale¿nych nabywcy, wyra¿ona w procentach wartoci nominalnej i wyp³acana w okrelonych okresach czasu np. kwartalnie, pó³rocznie, rocznie. Przyk³ad procentu sk³adanego Jan Kowalski otrzyma³ od swoich rodziców darowiznê w wysokoci 10000 PLN. Otrzymane rodki zdeponowa³ na lokacie (z kapitalizacj¹ roczn¹) w banku, gdzie oprocentowanie w skali roku wynosi 5%. Stopy przez 3 lata pozosta³y na niezmienionym poziomie. Jeli Jan Kowalski nie wyp³aca³ nale¿nych odsetek przez wszystkie lata trwania lokaty, to jego kapita³ po 3 latach wynosi: FV = 10000 x (1 + 0,05) 3 = 10000 x 1,1576 = 11576 PLN Gdzie: FV (future value) wartoæ przysz³a
Mimo czêsto spotykanych opinii, ¿e obligacje, szczególnie obligacje pañstwowe, s¹ jednym z najbezpieczniejszych instrumentów finansowych dostêpnych na rynku kapita³owym, nale¿y pamiêtaæ, ¿e obligacje pañstwowe s¹ w rzeczywistoci papierem wartociowym niezabezpieczonym. Oznacza to, ¿e tak naprawdê jedyn¹ gwarancj¹ wyp³aty nale¿nych nam odsetek i kapita³u jest tylko i wy³¹cznie autorytet pañstwa. Ponadto w przypadku du¿ych wahañ rynkowej stopy procentowej ka¿dy posiadacz obligacji (nie tylko pañstwowych) ponosi ryzyko stopy procentowej tzn. w pewnych przedzia³ach czasu przy znacznym wzrocie rynkowej stopy procentowej, mo¿e ponieæ stratê zwi¹zan¹ ze znacznym spadkiem ceny posiadanych przez niego obligacji. Taka sytuacja, mimo ogólnie przyjêtego, bezpiecznego statusu obligacji, spowodowana jest istniej¹c¹ odwrotn¹ relacj¹ pomiêdzy zachowaniem siê rynkowej stopy procentowej a zachowaniem siê ceny obligacji. Ta istniej¹ca odwrotna relacja stanowi, ¿e przy rosn¹cej stopie procentowej cena obligacji spada, natomiast przy spadaj¹cej stopie procentowej cena obligacji ronie.
19
Wynika to z faktu, ¿e w momencie zmiany poziomu stóp dotychczas notowane obligacje w stosunku do nowo emitowanych o podobnej charakterystyce dawa³yby ich posiadaczom inne stopy zwrotu. Je¿eli stopy procentowe spadaj¹, to obligacje z poprzedni¹ wy¿sz¹ stop¹ procentow¹ powinny byæ wy¿ej notowane, wiêc ich cena wzrasta. W zale¿noci od tego, w jaki sposób okrelone zostanie przez emitenta oprocentowanie oferowanych obligacji, mo¿emy je podzieliæ na: obligacje o sta³ym oprocentowaniu, gdzie kupuj¹cy z góry wie jak¹ kwotê odsetek otrzyma w okresie, w którym bêdzie trzyma³ te obligacje do momentu ich wykupu przez emitenta. W przypadku znacznych wahañ rynkowej stopy procentowej cena obligacji sta³okuponowych mo¿e ulegaæ znacznym wahaniom powoduj¹c jednoczenie, ¿e ich posiadacz mo¿e realizowaæ zarówno dodatkowe zyski z tytu³u ich posiadania jak i straty, obligacje o zmiennym oprocentowaniu, gdzie ustalona zmiennoæ oprocentowania mo¿e byæ uzale¿niona np. od stopy inflacji lub od poziomu wskazanej rynkowej stopy procentowej. W takim przypadku oprocentowanie w ka¿dym z ustalonych okresów odsetkowych mo¿e przyj¹æ ró¿ne wartoci i inwestor do koñca nie wie jak¹ rentownoæ osi¹gnie na zainwestowaniu swoich rodków w dan¹ obligacjê. Posiadacze takich obligacji maj¹ w przeciwieñstwie do posiadaczy obligacji sta³okuponowych pewnoæ, ¿e oprocentowanie tych obligacji w mniejszym lub wiêkszym stopniu postêpowa³o bêdzie zgodnie z ruchami rynkowej stopy procentowej, obligacje zerokuponowe, gdzie w momencie zakupu inwestor kupuje obligacjê z pewnym z góry ustalonym dyskontem tzn. p³ac¹c za ni¹ cenê ni¿sz¹ od jej wartoci nominalnej, a w momencie jej wykupu otrzymuje kwotê równ¹ wartoci nominalnej takiej obligacji. Obligacje takie nie posiadaj¹ ¿adnych kuponów, a zyskiem inwestora jest jedynie ró¿nica pomiêdzy cen¹ zakupu a cen¹ nominaln¹ obligacji.
Akcje W przeciwieñstwie do obligacji, które mog¹ byæ emitowane przez ró¿nego rodzaju podmioty, akcje jako papiery wartociowe s¹ nierozerwalnie zwi¹zane z istnieniem i funkcjonowaniem spó³ek akcyjnych. Akcjonariusze takich spó³ek poprzez zakup i posiadanie ich akcji s¹ jednoczenie wspó³w³acicielami maj¹tku tych spó³ek. Poprzez kupno akcji nabywaj¹ prawo do wyp³acanej przez spó³ki dywidendy, prawo do ich maj¹tku w momencie ich rozwi¹zania lub likwidacji. Poprzez nabycie akcji danej spó³ki inwestor uzyskuje równie¿ prawo do uczestniczenia w walnych zgromadzeniach, gdzie poprzez prawo g³osu przypisane do akcji ma mo¿liwoæ decydowania o wielu kwestiach zwi¹zanych z jej funkcjonowaniem np. wyborem w³adz takiej spó³ki, decyzjach o podziale zysku itp. Oczywicie si³a g³osu zwi¹zana jest cile z liczb¹ i rodzajem posiadanych akcji. Inwestor z ma³¹ liczb¹ akcji nie ma mo¿liwoci wiêkszego wp³ywu na zapadaj¹ce na walnym zgromadzeniu decyzje. Zawsze jednak w przypadku, gdy uwa¿a, ¿e przeg³osowane przez innych akcjonariuszy decyzje godz¹ w jego interesy, b¹d w interesy samej spó³ki, dziêki posia20
danym akcjom mo¿e takie decyzje zaskar¿yæ, a w przysz³oci po skierowaniu sprawy na drogê s¹dow¹ i w przypadku uznania jego racji doprowadziæ do ich uniewa¿nienia. Akcje mog¹ byæ imienne (zawieraj¹ w swojej treci imiê i nazwisko akcjonariusza) lub na okaziciela. Inn¹ mo¿liw¹ klasyfikacj¹ jest podzia³ na akcje zwyk³e i uprzywilejowane. Uprzywilejowanie akcji mo¿e przejawiaæ siê np. posiadaniem uprawnienia do g³osowania wiêksz¹ liczb¹ g³osów na walnym zgromadzeniu ni¿ posiadacze akcji zwyk³ych np. na jedn¹ akcjê mog¹ przypadaæ 2 g³osy. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e w przypadku spó³ek publicznych takie uprzywilejowanie w ramach obecnie obowi¹zuj¹cych regulacji ju¿ nie obowi¹zuje (dotyczy to jednak spó³ek wprowadzonych do publicznego obrotu na podstawie poprzednich regulacji). Innym przejawem uprzywilejowania akcji jest przypisane do nich prawo do otrzymania wiêkszej dywidendy.
No có¿, ja mam dwa g³osy.
Akcje w porównaniu z obligacjami daj¹ ich posiadaczowi mo¿liwoæ znacznie wiêkszych zarobków, ale równie¿ i strat. Wynika to z innego ni¿ w przypadku obligacji zakresu ryzyka, jakie zwi¹zane jest z inwestycj¹ w akcje. W przypadku rozwoju pozytywnego scenariusza, jakim jest szybki rozwój spó³ki, rosn¹ca sprzeda¿ i rosn¹ce zyski, inwestor mo¿e liczyæ na wzrost kursu posiadanych przez siebie akcji, a co za tym dalej idzie na wysok¹ stopê zwrotu z zainwestowanych przez siebie oszczêdnoci. Ponadto, w przypadku, gdy zarz¹d spó³ki stwierdzi, ¿e wygenerowane zyski mog¹ zostaæ przeznaczone na wyp³atê dywidendy dla akcjonariuszy, a walne zgromadzenie spó³ki zatwierdzi t¹ decyzjê, inwestor otrzymuje dodatkowy zwrot z inwestycji w postaci wyp³aconej dywidendy. W przypadku rozwoju negatywnego scenariusza polegaj¹cego np. na wyprzeda¿y akcji danej spó³ki przez inwestorów, spowodowanej publikowanymi przez ni¹ z³ymi informacjami np. poniesionymi stratami, ka¿dy inwestor powinien liczyæ siê z mo¿liwoci¹ straty zainwestowanego kapita³u, w³¹cznie z ca³kowit¹ jego utrat¹ np. w przypadku upad³oci spó³ki i braku rodków do zaspokojenia wierzycieli.
Instrumenty pochodne Mo¿liwoci, jakie daje inwestorom rynek instrumentów pochodnych s¹ bardzo du¿e. Wynika to z faktu, ¿e instrumenty pochodne pozwalaj¹ osi¹gaæ zyski (lub straty) niezale¿nie od kierunku, w którym pod¹¿a rynek. Dodatkowym czynnikiem, który decyduje o ich szerokim i czêstym stosowaniu przez inwestorów jest istniej¹ca mo¿liwoæ zabezpieczania siê przy ich u¿yciu przed ryzykiem zwi¹zanym z instrumentami finansowymi bêd¹cymi przedmiotem obrotu na rynku kasowym. Nale¿y podkreliæ, ¿e inwestowanie 21
w instrumenty pochodne i stosowanie ich w przyjêtych strategiach inwestycyjnych, wymaga od inwestorów du¿ej wiedzy zwi¹zanej z ich funkcjonowaniem i umiejêtnoci w zakresie oceny ryzyka, które im towarzyszy. Wród istniej¹cych instrumentów pochodnych mo¿emy wyró¿niæ m.in. kontrakty terminowe futures oraz opcje. Kontrakty terminowe s¹ swoist¹ umow¹ pomiêdzy dwoma uczestnikami rynku, w której sprzedaj¹cy zobowi¹zuje siê sprzedaæ, a kupuj¹cy kupiæ okrelon¹ liczbê jednostek instrumentu bazowego, bêd¹cego przedmiotem transakcji, w cile okrelonym czasie w przysz³oci, po cenie ustalonej z góry w trakcie dokonywania transakcji. Instrumentem bazowym dla tego typu instrumentów finansowych s¹ przede wszystkim indeksy gie³dowe, W ka¿dej chwili mogê skorzystaæ rynkowe stopy procentowe, obligacje i akcje. z prawa kupna. Instrumenty pochodne jak sama ich nazwa wskazuje, s¹ instrumentami finansowymi stworzonymi na bazie innych instrumentów. W zale¿noci od tego czy sprzedajemy kontrakt czy te¿ go kupujemy, zajmujemy odpowiednio pozycjê krótk¹ lub d³ug¹ w kontrakcie. Du¿¹ zalet¹ tego typu instrumentów jest to, ¿e w momencie dokonywania ich zakupu lub sprzeda¿y, inwestor nie musi posiadaæ wszystkich rodków wymaganych do pokrycia i zabezpieczenia przeprowadzanej transakcji. Obie strony transakcji wnosz¹ jedynie depozyty zabezpieczaj¹ce, w wysokoci okrelonej w warunkach kontraktu. Depozyt wnoszony przez kupuj¹cego i sprzedaj¹cego kontrakt ma na celu zabezpieczenie interesów stron danej transakcji np. w przypadku niekorzystnej zmiany ceny instrumentu bazowego. Z faktu wnoszenia przez inwestorów tylko depozytów zabezpieczaj¹cych w okrelonym procencie wartoci ca³ej transakcji, wynika fundamentalna charakterystyka tego rynku tzn. mo¿liwoæ zastosowania du¿ej dwigni finansowej. Taka dwignia, zwana czêsto w ¿argonie lewarem, pozwala inwestorom osi¹gn¹æ znacznie wy¿sz¹ stopê zwrotu z przeprowadzonej transakcji ni¿ w przypadku transakcji na rynku kasowym. Oczywicie wskazany mechanizm dzia³a równie¿ w drug¹ stronê tzn. mo¿liwoæ osi¹gniêcia du¿ego zysku jest równie prawdopodobna, co osi¹gniêcie du¿ej straty. W przypadku pod¹¿enia rynku w przeciwnym kierunku ni¿ nasze przewidywania tzn. zajêcia przez nas b³êdnej pozycji, strata któr¹ osi¹gniemy mo¿e byæ wiêksza ni¿ na rynku kasowym. W przypadku znacznych wahañ na rynku ceny instrumentu bazowego, inwestor mo¿e utraciæ z³o¿ony przez siebie depozyt zabezpieczaj¹cy w ca³oci, a w szczególnych przypadkach nawet kwotê wiêksz¹ od z³o¿onego na pocz¹tku depozytu. W takim przypadku 22
inwestor wzywany jest najczêciej przez dom maklerski, w którym posiada rachunek inwestycyjny, do uzupe³nienia wniesionego pocz¹tkowo depozytu. Jeszcze jednym instrumentem pochodnym, z którym mo¿emy siê spotkaæ na rynku instrumentów pochodnych s¹ opcje. Opcja to inaczej prawo, jakie uzyskuje jej nabywca, do zakupu lub sprzeda¿y instrumentu bazowego po ustalonej z góry cenie. Sprzedawca opcji, zwany wystawc¹, ma obowi¹zek zakupu lub sprzeda¿y instrumentu bazowego po ustalonej cenie w przypadku, gdy nabywca opcji zwróci siê do niego z ¿¹daniem zrealizowania posiadanej przez niego opcji. W zale¿noci od tego czy mamy do czynienia z prawem zakupu czy te¿ sprzeda¿y, wyró¿niamy odpowiednio opcjê call i opcjê put. Instrumentem bazowym dla opcji mog¹ byæ podobne instrumenty finansowe jak w przypadku kontraktów terminowych.
Co to s¹ kontrakty terminowe?
Szerokie i ró¿norodne zastosowanie, w powi¹zaniu z mo¿liwociami osi¹gniêcia du¿ego zysku przy niskim nak³adzie finansowym lub zabezpieczeniu siê przed utrat¹ wartoci naszych oszczêdnoci czyni¹ z rynku praw pochodnych bardzo u¿yteczny orê¿ w rêku dowiadczonego inwestora.
23
DOCHÓD, RYZYKO I P£YNNOÆ W INWESTYCJI Wiêkszoæ inwestorów lokuj¹cych swoje oszczêdnoci wymaga zazwyczaj stopy zwrotu z inwestycji wy¿szej od stopy wolnej od ryzyka, aby zrekompensowaæ sobie ryzyko, jakie ponosz¹ przy inwestowaniu tych rodków. G³ówne ryzyka, które ka¿dy inwestor powinien analizowaæ w zwi¹zku z prowadzonymi przez siebie inwestycjami to: ryzyko firmy (emitenta) gdzie ryzykiem jest niepewnoæ zwi¹zana z przep³ywami finansowymi firmy, w zwi¹zku z prowadzon¹ przez ni¹ dzia³alnoci¹ np. czy firma utrzyma posiadan¹ p³ynnoæ finansow¹ i bêdzie w stanie regulowaæ swoje zobowi¹zania, ryzyko finansowe gdzie ryzykiem jest niepewnoæ co do sposobu, w jaki firma prowadzi finansowanie prowadzonej przez siebie dzia³alnoci tzn. czy np. u¿ywa dwigni finansowej w postaci d³ugu, ryzyko p³ynnoci gdzie ryzykiem jest niepewnoæ zwi¹zana np. z notowaniem akcji na rynku wtórnym papierów wartociowych, a konkretnie z mo¿liwoci¹ szybkiego wyjcia z dokonanej inwestycji po cenie nie odbiegaj¹cej znacznie od ceny rynkowej, ryzyko kursu walutowego gdzie ryzykiem jest niepewnoæ zwi¹zana z nabyciem papierów wartociowych denominowanych w walucie obcej, a tym samym z niepewnoci¹ co do kursu po jakim nast¹pi w przysz³oci wymiana waluty obcej na krajow¹, ryzyko rynkowe zwane równie¿ ryzykiem politycznym gdzie ryzykiem jest niepewnoæ zwi¹zana z mo¿liwoci¹ zmian w politycznym b¹d gospodarczym otoczeniu kraju, które mog¹ skutkowaæ rozchwianiem sytuacji rynkowej a tym samym wp³yn¹æ na konkretny sektor, firmê lub instrument finansowy. Ponadto inwestor musi w swoich decyzjach rozwa¿yæ inne rodzaje niepewnoci zwi¹zane ze szczególnym rodzajem inwestycji przez siebie prowadzonych.
Ka¿da inwestycja wi¹¿e siê z ryzykiem.
24
Wa¿ne jest, aby ka¿dy pocz¹tkuj¹cy inwestor zrozumia³, ¿e zysk, a dok³adnie mówi¹c mo¿liwoæ osi¹gniêcia du¿ego zysku, jest nierozerwalnie zwi¹zana z ryzykiem, tzn. wy¿sza stopa zwrotu zawsze wymaga³a bêdzie od nas poniesienia wy¿szego ryzyka.
Wynika to z faktu, ¿e w przypadku gdy racjonalny inwestor bêdzie mia³ do wyboru dwie inwestycje o tej samej oczekiwanej stopie zwrotu ale ró¿nym ryzyku, zawsze wybierze inwestycjê mniej ryzykown¹. Podobnie w przypadku gdy bêdzie mia³ do wyboru inwestycje obarczone takim samym ryzykiem, ale oferuj¹ce ró¿ne stopy zwrotu, zawsze wybierze inwestycjê o wy¿szej stopie zwrotu. Zatem ka¿dy instrument obarczony wiêkszym ryzykiem, aby znalaz³ nabywców, musi oferowaæ dodatkowy potencjalny zysk. Istnieje jeszcze pojêcie stopy zwrotu wolnej od ryzyka i jest ono zwi¹zane ze stop¹ zwrotu, jak¹ mo¿na osi¹gn¹æ na skarbowych papierach wartociowych, gdzie przyjmuje siê, ¿e pañstwo jako emitent nigdy nie mo¿e zbankrutowaæ i zawsze bêdzie w stanie sp³aciæ zaci¹gniêty przez siebie d³ug. Nie oznacza to oczywicie, ¿e inwestor, który ulokuje swoje oszczêdnoci w tego typu instrumenty finansowe nie bêdzie ponosi³ w zwi¹zku z tym ¿adnego ryzyka. Ryzyko bêdzie po prostu zwi¹zane z innymi czynnikami zwi¹zanymi ze szczególnymi cechami instrumentu, w który zainwestuje np. w przypadku wzrostu rynkowych stóp procentowych inwestor posiadaj¹cy w swoim portfelu obligacje o okrelonym sta³ym oprocentowaniu, bêdzie ponosi³ ryzyko stopy procentowej. Ró¿ne rodzaje dostêpnych inwestycji poci¹gaj¹ za sob¹ ró¿ne ryzyka. Papiery wartociowe, które w za³o¿eniu powinny przynieæ du¿y zysk bêd¹ charakteryzowa³y siê du¿ym ryzykiem. Z kolei te ma³o ryzykowne nie dadz¹ nam wysokich stóp zwrotu. Tak ju¿ jest skonstruowany ten wiat finansów i od tego nie uciekniemy. Zawsze nasza inwestycja bêdzie obarczona jakim ryzykiem. W przypadku inwestycji w obligacje skarbowe bêdzie to ryzyko zachowania siê rynkowych stóp procentowych, w przypadku inwestycji w akcje okrelonych spó³ek bêdzie to ryzyko firmy i ryzyko finansowe tzn. zyskownoæ 25
O obligacje, A akcje, I instrumenty pochodne inwestycji uzale¿niona bêdzie od wyników, jakie te spó³ki osi¹gn¹. Zawsze te¿ bêdziemy mieli do czynienia z ryzykiem rynkowym, które w przypadku wyst¹pienia zawirowañ w gospodarce negatywnie wp³ynie na mo¿liw¹ do osi¹gniêcia przez nas stopê zwrotu. Przy podejmowaniu przez nas decyzji, w oparciu o jakie instrumenty finansowe zbudowaæ swój w³asny portfel inwestycyjny wa¿ne jest abymy pamiêtali o dywersyfikacji ryzyka tzn. abymy nasze oszczêdnoci oparli o szereg instrumentów finansowych, których cechy charakterystyczne np. zachowanie siê w przypadku spadaj¹cych stóp procentowych s¹ ma³o lub wcale ze sob¹ powi¹zane. Pozwoli nam to na zrekompensowanie straty osi¹gniêtej na jednym rodzaju inwestycji, zyskiem osi¹gniêtym na innej inwestycji i przynajmniej utrzymanie naszego kapita³u w niezmienionej wielkoci. W³aciwe dobranie odpowiednich papierów wartociowych lub innych instrumentów finansowych do naszego portfela inwestycyjnego mo¿e w du¿ym stopniu zagwarantowaæ nam osi¹gniêcie z góry ustalonej stopy zwrotu.
26
PODSUMOWANIE Wejcie Polski w struktury Unii Europejskiej sprawi³o, ¿e ka¿dy z inwestorów dosta³ do dyspozycji wiele nowych mo¿liwoci lokowania swoich oszczêdnoci, a przez to uzyska³ wiêksz¹ mo¿liwoæ dywersyfikacji w³asnego portfela inwestycyjnego. Pamiêtajmy jednak, ¿e aby sprawnie poruszaæ siê po rynku kapita³owym, powinnimy dysponowaæ zarówno solidn¹ wiedz¹ teoretyczn¹ jak i stosownym dowiadczeniem. Przeczytanie tego Poradnika to zaledwie pierwszy krok, który przybli¿y Pañstwa do zbudowania w³asnego portfela inwestycji i pomno¿enia swoich oszczêdnoci. Tych kroków pewnie bêdzie jeszcze wiele, ale gor¹co zachêcamy Pañstwa do ich wykonania, bo nagrod¹ bêdzie dojcie do wymarzonych przez Pañstwa celów.
Zainwestuj i spe³nij marzenia
27
S£OWNICZEK Asset Management zarz¹dzanie aktywami lub zarz¹dzanie portfelowe. Analiza techniczna prognozowanie przysz³ych zmian kursów instrumentów finansowych na podstawie informacji o kursach i obrotach w przesz³oci (danych historycznych). Analiza fundamentalna analiza i ocena kondycji finansowej firmy oraz dalszych perspektyw jej rozwoju na podstawie informacji o wynikach finansowych przez ni¹ osi¹gniêtych oraz danych dotycz¹cych sytuacji makroekonomicznej. Analiza portfelowa technika inwestycyjna polegaj¹ca na budowie portfela inwestycyjnego wykorzystuj¹cego istniej¹ce zale¿noci miêdzy instrumentami finansowymi wchodz¹cymi w jego sk³ad. Benchmark wskanik (punkt odniesienia) s³u¿¹cy do oceny efektywnoci zarz¹dzania np. danym portfelem inwestycyjnym. Depozyt zabezpieczaj¹cy czêæ wartoci kontraktu wnoszona przez stronê transakcji w momencie jej zawierania, celem zagwarantowania wype³nienia warunków umowy w przysz³oci. Dwignia finansowa mechanizm polegaj¹cy na anga¿owaniu du¿ych kwot przy relatywnie niskim udziale rodków w³asnych. Emitent podmiot emituj¹cy akcje lub obligacje. Instrument bazowy rodzaj aktywa, na które opiewa instrument pochodny np. akcja, obligacja, waluta, indeks. Instrument finansowy m.in. akcja, obligacja, kontrakt terminowy. Instrument pochodny instrument finansowy, którego cena jest zale¿na od instrumentu bazowego. Opcja kupna (call) opcja daj¹ca nabywcy prawo do zakupu okrelonego instrumentu bazowego po cenie wykonania, a wystawiaj¹cemu obowi¹zek do sprzeda¿y tego instrumentu nabywcy opcji. Opcja sprzeda¿y (put) opcja daj¹ca nabywcy prawo do sprzeda¿y okrelonego instrumentu bazowego po cenie wykonania, a wystawiaj¹cemu obowi¹zek do nabycia tego instrumentu od nabywcy opcji. P³ynnoæ cecha informuj¹ca o mo¿liwoci szybkiego kupna/sprzeda¿y danego instrumentu finansowego. Pozycja d³uga i krótka odpowiednio nabycie lub sprzeda¿ instrumentu pochodnego. 28
Reinwestycja ponowne zainwestowanie zysków osi¹gniêtych z inwestycji. Rynek kasowy rynek, na którym odbywa siê obrót np. akcjami, obligacjami. Rynek pierwotny pierwsza sprzeda¿ danych akcji czy te¿ obligacji przez emitenta lub agenta emisji (instytucjê finansow¹ (najczêciej bank) organizuj¹c¹ emisjê). Rynek wtórny wtórny (dalszy) obrót papierami wartociowymi pomiêdzy uczestnikami rynku.
29
PODSTAWOWE AKTY PRAWNE Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartociowymi (Dz. U. z 2002 r. Nr 49, poz. 447 z pón. zm.). Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 146, poz.1546). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z pón. zm.). Ustawa z dnia 15 wrzenia 2000 r. Kodeks spó³ek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z pón zm.). Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 z pón. zm.). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z pón. zm.). Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. Nr 139, poz. 934, z pón. zm.). Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o dzia³alnoci ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 124, poz. 1151). Ustawa z dnia 29 wrzenia 1994 r. o rachunkowoci (Dz. U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694, z pón. zm.). Ustawa z dnia 26 padziernika 2000 r. o gie³dach towarowych (Dz. U. Nr 103, poz. 1099 z pón. zm.).
30
LEKTURA DODATKOWA 1. D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch Ekonomia: Makroekonomia i Mikroekonomia, PWE 2000 2. F. Fabozzi Rynki obligacji: analiza i strategie, WIG PRESS 2000 3. J.J. Murphy Analiza techniczna rynków finansowych, WIG PRESS 1999 4. J. Hull Kontrakty terminowe i opcje: wprowadzenie., WIG PRESS 1999 5. E.J. Elton, M.J. Gruber Nowoczesna teoria portfelowa i analiza papierów wartociowych, WIG PRESS 1998 6. F.K. Reilly, K.C. Brown Analiza inwestycji i zarz¹dzanie portfelem T1 i T2, PWE 2001 7. H.B. Mayo Wstêp do inwestowania, K.E. Liber 1997 8. M. Sobczyk Matematyka finansowa. Podstawy teoretyczne, przyk³ady, zadania, PLACET 2001 9. J.C. Ritchie Analiza fundamentalna, WIG PRESS 1997 10. T. Copeland, T. Koller, J. Murrin Wycena: mierzenie i kszta³towanie wartoci firm, WIG PRESS 1997
31
SPIS TRECI Wstêp .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3
Czym jest inwestowanie? .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
5
Strategie inwestycyjne .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
8
.
Miejsce dokonywania inwestycji
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11
Sposób dokonywania inwestycji
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
13
Dostêpne instrumenty finansowe .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
17
Dochód, ryzyko i p³ynnoæ inwestycji .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
24
Podsumowanie .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
27
S³owniczek
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
28
Podstawowe akty prawne
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
30
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
31
.
.
Lektura dodatkowa .
32
.
.
.
.
.
.
